MM 
 B WEE 
 
 jfl 
 
 9 
 
 
 i 
 
 WE 
 
 i 
 
 I 
 
 I 
 an 
 
 M 
 
 can BI^H 
 
 H 
 
 I 
 
 1 
 
 1 
 jÿBHI 
 
 1 
 
 I 
 
 m 
 
 ■ 
 
 r 
 
 ■n 
 
 JL 
 
 I U 
 
 ■ 
 
C!ass__- 
 
 Book 
 
< 
 
THE 
 
 MYVYRIAN 
 
 IrriHinlflgq nf Wûn 
 
 COLLECTED OUT OF 
 
 ANCIENT MANUSCRIPTS 
 
 OWEN JONES (Myvyr), 
 
 EDWARD WILLIAMS (Iolo Morganwg), 
 
 WILLIAM OWEN PUGHE, D. C.L., F. A. S. (Idrison), 
 
 TO WHICH HAS BEEN ADDED 
 
 ADDITIONAL NOTES UPON THE "GODODIN," 
 
 AND 
 
 ENGLISH TRANSLATION OF THE LAWS OF HOWELL THE GOOD 
 
 ALSO, 
 
 AN EXPLANATORY CHAPTER ON ANCIENT BRITISH MUSIC, 
 
 BY 
 
 JOHN THOMAS (Pencerdd Gwalia). 
 
 "Ammau pob Anwybod." 
 " Everything imJcnown is doubted." — Adagr 
 
 DENBIGH: 
 tfTED AND PUBLISHED BY THOMAS GEE. 
 
 MDCCCLXX, 
 
.4 
 
 /\/ 
 
 « 
 
 tf^ 
 
 I» 
 
WUt §täiatkw ẅ i\u tUvtt fẅme^ 1 
 
 To PAUL PANTON, Esquire, 
 
 Of Plas Gwyn, in Anglesey, this Volume of Welsh Archaiology is humbly 
 Dedicated, as a Tribute of Respect for his Patriotism, and of Gratitude 
 for his Liberality, in lending his valuable Collection of British Manu- 
 towards completing this Work, 
 
 BY THE EDITORS. 
 
 To THOMAS JOHNES, Esquire, 
 
 d Uchtryd, Lord Lieutenant Custos Rotulorum, and Member of 
 Parliament for the County of Cardigan, this Volume, containing 
 Original Documents of British History, is respectfully inscribed; 
 with thanks for the use of his valuable collection of ancient manu- 
 scripts, towards supplying the contents of it; and as an acknowledg- 
 MENT of his Patriotism, 
 
 BY THE EDITORS. 
 
 To the Eight Honourable GEOEGE PAEKEE, 
 
 Earl of Macclesfield, Viscount Parker of Ewelme, and Baron Parker, of 
 Macclesfield, the Third Volume of Archaiology, containing the Moral 
 Philosophy, Laws, and Music, of the Ancient Britons, is most humbly 
 dedicated, as an acknowledgment of the obligation conferred by his 
 Lordship upon us, in the liberal use he permitted to be made of his 
 ~ t aluable Collection of Welsh Manuscripts, towards forwarding our 
 t of laying those hidden treasures before the world. 
 
 THE EDITORS. 
 
 tfTI 
 
 iginally printed in three volumes : but each volume appears now as a separate division. 
 
THE GENERAL ADVERTISEMENT. 
 
 This volume 1 of the Welsh Archaiology 
 may possibly come into the possession 
 of persons who are unacquainted with 
 the language of the materials that 
 are contained in it. With a view of 
 preventing the Welsh Archaiology 
 from being depreciated, the editors are 
 anxious of giving a brief and a general 
 account of the collection, which is now 
 added in this form to the scanty store 
 of archaiological literature. 
 
 There still happily remains a great 
 number of ancient manuscripts in the 
 Welsh tongue; some of them brought 
 together into the valuable depositories 
 of public-spirited gentlemen, who are 
 liberally solicitous of preserving such 
 treasures for posterity; and many 
 manuscripts are fortunately saved by 
 attentive individuals. 
 
 These books are venerable monu- 
 ments of enlightened periods of litera- 
 ture amongst the Britons, while scenes 
 of barbarity were acted over Europe, 
 and darkened the light of our island: 
 a literature whose origin was not bor- 
 rowed, but matured at home, under 
 tljiat extraordinary system, the Bardic 
 institution; concerning which, under 
 the name of Druidism, much has been 
 written, much misunderstood, and of 
 which the world yet knows but very 
 little. 
 
 From a consciousness that time was 
 rapidly diminishing the number of our 
 mcst curious manuscripts, the conduct- 
 
 1 This work was originally published in three 
 
 WÚ umes; but as the whole is now contained in one 
 
 St'vL ime, the wording of the preface is slightly 
 
 cj tged, to adapt it to the work as it stands at 
 
 int.— Ed. 
 
 #We*fc 
 
 ■Û 
 
 ors of the present undertaking were 
 induced to take the necessary measures 
 for preserving the contents of those 
 remaining, by printing a few copies to 
 supply the demand of the collectors of 
 British history and antiquities. To- 
 wards accomplishing such a design, 
 they lately increased a collection, which 
 they had been several years accumu- 
 lating for themselves, by purchasing 
 many manuscripts, and by procuring 
 transcripts of others; and the editors 
 made application also to gentlemen 
 possessed of rich treasures of this 
 kind, for the use of their writings. 
 
 The materials being arranged from 
 the above-mentioned sources, it was 
 found that the plan naturally divided 
 itself into two parts: one having 
 poetry for its object, the other prose; 
 and that it was eligible to pursue the 
 following order in the execution of it. 
 
 The first division is appropriated for 
 so much of the ancient poetry of the 
 Britons as fate has bequeathed to us; 
 and comprehending all the remaining 
 compositions, from the earliest times 
 to the beginning of the fourteenth 
 century. To those who are tolerably 
 well versed in Welsh literature, this 
 will appear a very proper point for the 
 conclusion of the division, as it forms 
 a remarkable epoch in the character of 
 our poetical compositions in particular, 
 resulting from the loss of patronage, 
 occasioned by the great change in our 
 political condition. 
 
 The second division of Poetry in- 
 cludes the most select performances of 
 the fourteenth, fifteenth, and sixteenth 
 
 
VI 
 
 THE GENERAL ADVERTISEMENT, 
 
 centuries. However charming all the 
 effusions of the Cambrian muse, during 
 those periods, may appear to the few, 
 who are acquainted with them, the 
 editors must content themselves with 
 giving such pieces only as seem most 
 deserving of notice, from their intrinsic 
 merit; or as they may tend to eluci- 
 date our history, or to display our 
 national manners and customs ; for, by 
 publishing the whole, which would 
 extend to many volumes, there would 
 be great expence incurred, without 
 adequate gratification to the public. 
 
 This division will form a thesaurus 
 of ancient British verse, through the 
 space of about twelve hundred years; 
 and it will display various charac- 
 teristics, with respect to style and 
 manner. 
 
 The first division of prose Archaio- 
 logy is dedicated to history. It will 
 embrace about the same extensive 
 period as the first volume of poetry; 
 that is, from the fifth to the beginning 
 of the fourteenth century. Therein 
 the reader may perceive that the Welsh 
 have some records of their origin, and 
 of ancient events, the preservation of 
 which must obtain to them fair cause 
 of exultation, in the presence of the 
 nations of Europe. 
 
 The succeeding division of prose 
 contains monuments of various parts 
 of learning and science : amongst other 
 matters, maxims of social economy and 
 morality; a splendid collection of pro- 
 verbs; institutes of grammar and of 
 poetry. These, as they become known, 
 will shine unexpectedly and with bril- 
 liant lustre before the world. 
 
 With respect to the nature and cha- 
 racter of a collection of miscellaneous 
 ancient writings, to such as do not 
 understand the language in which they 
 are conveyed, no satisfactory informa- 
 tion can be given by an introductory 
 discourse, however elaborate it maybe; 
 therefore, the editors will not make 
 the attempt, trusting that the intention 
 will be adequately answered by a refer- 
 ence to the table of contents, wherein 
 any peculiar characteristics of the res- 
 pective pieces are pointed out. But 
 
 however, there are some historical 
 sketches of persons and things, apper- 
 taining to the object of this publication, 
 which could not be well passed over. 
 These the reader will find under the 
 head of a Review of British Literature. 
 
 The editors beg leave to express 
 their particular thanks to Thomas 
 Johnes, Esq., of Havod, member of 
 parliament for the county of Cardigan, 
 for the liberality which he has shown 
 by lending his very valuable collection. 
 
 To Paul Panton, Esq., of Plas gwyn, 
 in Anglesey, the editors likewise return 
 thanks for the generous promptitude 
 with which he gave the free use of his 
 very valuable manuscripts. 
 
 To George Chalmers, Esq., the Rev. 
 William Coxe, the Reverend John 
 Whitaker, and Sharon Turner, Esq. — 
 those learned men, who have kindly 
 imparted advice, and who have encou- 
 raged the appearance of the Welsh 
 Archaiology before the world, the edi- 
 tors present their best respects. 
 
 To their respected friends and fellow- 
 labourers in Welsh literature, they also 
 return thanks, for the use of their 
 curious manuscripts, and also for their 
 advice and good offices respecting the 
 conduct of the work ; and whom they 
 beg leave particularly to mention here 
 by name : — 
 
 The Reverend Edward Davies, of 
 Olveston, in Gloucester shire. 
 
 The Reverend Richard Davies, of 
 Bangor. 
 
 The Reverend Mr. Williams, of 
 Treffos, in Anglesey. 
 
 The Reverend Walter Davies, of 
 Meivod, in Montgomeryshire. 
 
 The Reverend Peter Williams, of 
 Llan Rug, in Carnarvonshire. 
 
 The Reverend Mr. Herbert, of Dol- 
 gellau, j 
 
 The Reverend Mr. Evans, of Brechya, 
 Carmarthenshire. 
 
 Mr. Edward Jones, of Green street, 
 Grosvenor square, London. 
 
 Dr. Griffith Roberts, of Dolgellau. 
 
 Mr. Rice Jones, the aged bard )f 
 Blaenau. 
 
 Mr. Hugh Maurice, of Tooley str/ t, 
 London. 
 
THE GENERAL ADVERTISEMENT. 
 
 VU 
 
 Davydd Thomas, y Bardd. , 
 Thomas Edwards, y Bardd. 
 From the liberality and patriotism 
 of the possessors of the superb collec- 
 tions of Wynnstay, Gloddaith, and 
 Hengwrt, the editors anticipate the 
 pleasure of enriching the subsequent 
 volumes out of those treasures of 
 ancient British lore. And when their 
 task is completed, the editors hope, 
 
 London, the first day of 
 January, 1801. 
 
 in having thus rendered a more easy- 
 access to the treasures of British ma- 
 nuscripts, that some individuals, who 
 are properly qualified, will show a 
 solicitude for their value, by publishing 
 literal translations of them, as a means 
 of attracting the attention of the liter- 
 ary world, which will repay to British 
 ^Literature what is due to it for the 
 oblivion of centuries. 
 
 OWEN JONES, 
 EDWARD WILLIAMS, 
 WILLIAM OWEN. 
 
CONTENTS 
 
 Aneurin, 510 — 560. 
 
 Gododin: a poem on the 
 battle of Cattraeth, the 
 moral of which is to show 
 the evil of intemperance 
 and want of discipline in 
 war ... ... ... 1 
 
 Odes of the Months, contain- 
 ing maxims and moral 
 observations ... ... 21 
 
 Taliesin, 520—570. 
 
 22 
 
 Some account of his birth 
 An account of himself — 
 mystical ... ... 24 
 
 Elphin's consolation ... 25 
 
 To Mead — invocation for 
 
 Jö Iphin's release ... J26 
 To the Wind — the same sub- 
 ject 26 
 
 The bard's juvenile accom- 
 plishment ... ... 27 
 
 The great world — mystical 28 
 The little world ... ... 29 
 
 The gall of the Bards — saty- 
 
 rical 29 
 
 The circle of the Bards — 
 mystical ... ... 29 
 
 The beautiful things ... 30 
 Battle of the Trees — mys- 
 tical ... ... ... 30 
 
 The appeasing of Lludd— 
 historical ... ... 33 
 
 The primary Gratulation — 
 historical ... ... 33 
 
 The inimical Confederacy — 
 
 historical and mystical ... 35 
 The Chair of Taliesin ... 37 
 Ode to the Wind— historical 38 
 Ode to Ale — historical ... 38 
 The Plagues of Egypt ... 39 
 The Rod of Moses — religious 40 
 The same subject ... 41 
 
 The war horses ... ... 42 
 
 The Lorica of Alexander ... 42 
 The wonders of Alexander ... 43 
 The Spoils of Hell — mys- 
 tical, with historical allu- 
 sions . . ... ... 43 
 
 Eulogy on the men of Israel 43 
 Dialogue between Ugnach 
 and Taliesin ... ... 44 
 
 PAGE- 
 
 Historical fragment ... 44 
 Dialogue between Merddin 
 
 and Taliesin ... ... 45 
 
 The destiny of Britain ... 45 
 Urien's gift — historical ... 46 
 Urien's reconciliation — his- 
 torical allusions ... 47 
 The Battle of Gwenystrad 
 
 — with a translation ... 47 
 The Battle of Argoed Llwy- 
 
 van — with a translation 48 
 
 Ode to Urien — eulogy ... 49 
 
 To Urien — eulogy ... 50 
 
 To Urien — eulogy ... 50 
 
 Ode to Urien — historical ' . . 51 
 The spoil of Taliesin — to 
 
 Urien ... ... 51 
 
 To Gwallawg — historical ... 52 
 
 Urien's Reconciliation ... 52 
 Elegy on Owain, , son of 
 
 Urien ... ' ... 52 
 
 Godebon's Incantation ... 53 
 Cynvelyn's Incantation — 
 
 with historical allusions ... 53 
 Maelderw's Incantation — 
 
 historical ... ... 54 
 
 The song of Daronwy — his- 
 torical' ... ... 55 
 
 To Gwallawg ab Lleenawg 
 
 — historical ... ... 55 
 
 Taliesin's Encomiastic ... 56 
 The Royal Chair — mystical 
 
 and historical ... ... 56 
 
 The Chair of Ceridwen — 
 
 mystical ... ... 57 
 
 To the sons of Llyr ab 
 
 Brychwel ... ... 57 
 
 The prospect of Dinbych — 
 
 historical ... ... 58 
 
 Sketch of the World ... 59 
 
 Elegy on Ercwlf... ... 59 
 
 Elegy on Madawc the Bold 
 
 and Erov the Fierce ... 59 
 Elegy on Aeddon of Môn — 
 
 historical ... ... 60 
 
 Elegy on Cunedda ... 60 
 
 The Oracle — historical ... 61 
 
 Elegy on Uthyr Pendragon 61 
 
 The Oracle — historical ... 62 
 The Contention of Gwynedd 
 
 and Deheubarth ... 62 
 The Praise of Lludd — histo- 
 rical ... ... ... 62 
 
 The appeasing of Lludd the 
 
 Little ... ... 63 
 
 The first song of Taliesin ... 64 
 
 An ode — historical ... 64 
 
 The Graves of Warriors — 
 
 historical ... ... 65 
 
 Elphin's Consolation ... 69 
 Incantation of Maelderw — 
 
 historical ... ... 69 
 
 The Day of Judgment : . . 72 
 The Oracle of varieties — 
 
 mystical ... ... 74 
 
 A view of past and future 
 
 ages ... ... ... 76 
 
 The confession of Taliesin ... 79 
 Satire on Cynan, son of 
 
 Brochwel ... ... 80 
 
 Elegy on Corroi, son of Dairy 80 
 
 An ode —moral ... ... 81 
 
 Elegy on the thousand Saints 81 
 
 The miraculous Stone ... 81 
 
 Llywarch Hen, 550—640. 
 
 Elegy on Geraint, son of 
 
 Erbin — historical ... 83 
 
 Elegy on Urien Keged — his- 
 torical ... ... 84 
 
 Elegy on Cynddylan— his- 
 torical ... ... 84 
 
 Llywarch to his old age, and 
 on his sons ... . . 92 
 
 Ode to Maenwyn ... 96 
 
 Elegy on Cadwallawn, king 
 
 of Britain— historical ... 96 
 Gorwynion — ethical triplets 97 
 Triplets — moral ... ... 99 
 
 Moral triplets ... ... 99 
 
 To the Cuckoo in the vale 
 of Cuawg ... ... 100 
 
 Moral verses ... • ... ?' 
 Moral triplets ... ... / a J 
 
 Myrddin, 530—600. i% 
 
 ToYscolan ... ... 1 ' 
 
 Merd din's Oracles from his 
 
 grave... ... ... I 1, 
 
 Invocation to Pigs — histo- ">f 
 
 rical allusions ... ... If 
 
 Dialogue between Merddin • , 
 
 and his sister — historical 1| "> 
 The Apple Trees — historical 
 
 allusions ... ... 1 
 
CONTENTS. 
 
 JX 
 
 The Impulses 
 
 351 
 
 Llevoed, 900—940. 
 The Journey of Life — moral 118 
 
 Gobjddan, 560— G30. 
 The destiny of Britain — his- 
 torical ... ... 119 
 
 Meigant, 600—650. 
 Elegy on Cynddylan ... 121 
 An ode — moral, with histo- 
 rical allusions .. . ... 122 
 
 Elaeth, 640—700. 
 Moral Triplets ... ... 123 
 
 Tysilio, 660—720. 
 A religious Dialogue 
 
 Cuhelyn, 770—800. 
 A religious Ode ... 
 A religious Ode ... 
 
 Gwyddno, 460—520. 
 An Ode — moral .. 
 On the inundation of Can- 
 
 trev y Gwaelod 
 A contention between 
 
 Gwyddno and Gwyn ab 
 i Nudd « 
 
 123 
 
 124 
 134 
 
 125 
 125 
 
 126 
 
 Gwydion ab Bon, 470 — 520. 
 
 Verses on the Battle of the 
 Trees ... ... 127 
 
 Anonymous Pieces of 
 earliest Bards. 
 
 th 
 
 Dialogue between Arthur, 
 
 Cai, and Glewlwyd ... 127 
 
 The Oracles — moral ... 127 
 Dialogue between Arthur 
 
 and Gwenhwyvar ... 130 
 Dialogue between Arthur 
 
 andEliwlod 130 
 
 Dialogue between Trystan 
 
 and Gwalchmai ... 132 
 
 A fragment — historical ... 133 
 
 A fragment ... ... 134 
 
 An ode ... ... ... 134 
 
 Cybi's discourse with the 
 
 Saints going to Enlli ... 134 
 
 .node — religious ... 135 
 
 oi ode ... ... ... 136 
 
 mode... ... ... 136 
 
 i eligious triplets ... 136 
 
 L religious ode ... ... 138 
 
 k. religious ode ... ... 138 
 
 ['he Bards of the Middle 
 Ages. 
 
 Meilyr, 1120—1160. 
 
 lllegy on Gruffydd ab Cy- 
 
 ìan. 1137. ... ... 140 
 
 j^gy on Trahaiarn and 
 
 iMkilyr ... ... 142 
 
 i sàir^ 11 *^ of Meilyr ... 142 
 
 Gwalchmai, 1150 — 1190. 
 
 Gwalchmai's boasting — his- 
 torical ... ... 142 
 
 To Owain Gwvnedd — histo- 
 rical ... ... ... 144 
 
 Eulogy on Owain — historical 145 
 To Owain Gwynedd — histo- 
 rical ... ... ... 145 
 
 To Owain Gwynedd ... 145 
 
 To Owain Gwynedd ... 145 
 
 An ode to David, son of 
 
 Owain ... = ... 146 
 
 To Rodri, son of Owain; ... 146 
 A panegyric on Madawg, 
 
 prince of Powys ... 147 
 
 Elegy on the same ... 147 
 
 TheTdream of Gwalchmai . . . 149 
 An ode to Eva, his wife . . . 149 
 
 Cynddelw, 1150—1200. 
 
 A panegyric on O. Gwynedd 
 —historical .... ... 149 
 
 Another on the same— his- 
 torical ... ... 150 
 
 Another on the same— his- 
 torical ... ... 151 
 
 Elegy on the same- histo- 
 rical allusions ... ... 151 
 
 A contention with Seisyll 
 
 for the chair of Madawg 154 
 To Madawg, prince of Po- 
 wys ... ... ... 154 
 
 Verses to the same ... 154 
 
 Other verses to the same ... 154 
 Elegy on the same ... 155 
 
 Address to his family on 
 his death ... ... 156 
 
 Verses to Owain, son of 
 Madawg ... ... 156 
 
 A verse to the same ... 156 
 A panegyric on the same ... 157 
 Elegy on the same . . . 157 
 
 A virgin eulogy, to Eva, 
 
 daughter of Madawg ... 157 
 To Llywelyn, son of Ma- 
 dawg ... ... 159 
 
 Elegy on Cadwallawn, son 
 
 of Madawg — historical ... 159 
 An ode to O. Cyveiliawg — 
 historical ... ... 161 
 
 Elegy on the family of 
 Owain Gwynedd— histo- 
 rical... ... ... 163 
 
 The reconciliation of the 
 
 lord Rhys — historical ... 164 
 A panegyric on the same . . . 166 
 Elegiac verses on Ehiryd... 167 
 Verses to the same, ... 167 
 
 Elegy on the same ... 167 
 
 Elegy on Einion ab Madawg 
 
 ab Iddon — historical ... 169 
 Verses to O. Cyveiliawg ... 170 
 The reconciliation of Rhys, 
 
 son of Grufudd ... 171 
 
 Elegy on Ithel, son of Cad- 
 
 ivor, the Gwyddelian ... 174 
 Elegy on Iorwerth, son of 
 Meredudd ... ... 174 
 
 The Circuit, or battles of 
 Llywelyn — historical ... 175 
 
 To Gwenwynwyn 
 
 Verses of praise to the same 
 
 Verses to the same 
 
 An ode to Tysilio — historical 
 
 To God 
 
 A sonnet to a Damsel 
 
 Verses to Ednyved 
 
 Elegy on the sons of Dwywg 
 
 Verses to an alien of Llan- 
 
 sadwrn 
 A verse 
 Verses to Hywel, son of 
 
 leuav. 
 Elegy on Bleddynt, the 
 
 bard ... 
 Verses to Dygynnelw, his son 
 The tribes of Powys — histo- 
 rical ... 
 The privileges of the Men 
 
 of Powys— historical . . . 
 An ode to Hywel, son of 
 
 Owain 
 To Llywelyn ... 
 To: the Monks of Ystrad, 
 
 who refused him burial 
 The death-bed of Cynddelw 
 
 176 
 176 
 176 
 177 
 179 
 183 
 1S3 
 183 
 
 184 
 184 
 
 184 
 185 
 
 185 
 
 186 
 
 183 
 1S9 
 
 190 
 190 
 
 Owain Cyveiliawg, 1 150 — 1197. 
 
 An ode to Hirlas, or the blue 
 long horn ... ... 190 
 
 Verses on the circuit of 
 Wales ... ... 192 
 
 Bardel abLl.Mew., 1150 — 1200. 
 Elegy on Owain Gwynedd 193 
 
 Gwyn vardd Brycheiniawg, 
 1 160—1220. 
 
 To the lord Rhys — histo- 
 rical . . ... ... 193 
 
 To Dewi, or St. David ... 194 
 
 Gwilym Ryvel, 1160—1220. 
 
 Verses to David, son of 
 
 Owain ... ... 196 
 
 Verses of reconciliation to 
 
 the same ... ... 196 
 
 Hywel ab Owain Gwynedd, 
 
 1140—1172. 
 
 A love ode 
 Another 
 Another 
 A war ode 
 Another 
 A love ode 
 His boast 
 A love ode 
 
 197 
 197 
 197 
 197 
 197 
 19S 
 198 
 199 
 
 Llywanh ab Llywelyn, 
 1160—1220. 
 
 An ode to David, son of 
 
 Owain — historical ... 199 
 
 The threatening of David 200 
 
 The gratulation of David... 201 
 
 An ode to Rodri, son of 
 
 Owain ... ... 201 
 
 A panegyric on the same . . . 202 
 
A panegyric on Rodri . . . 202 
 An ode to the same . . . 203 
 
 Verses to Grufudd ab Lly- 
 welyn ... ... 203 
 
 A verse to Bleddynt ... 203 
 An ode to Grufudd ab Lly- 
 welyn ... ... 203 
 
 The threatening of Grufudd 
 abCynan ... ... 204 
 
 An ode to the same ... 204 
 
 Elegy on the same . . . 204 
 
 An ode to the fiery ordeal — 
 on the loss of Madawg ab 
 Owain ... ... 205 
 
 To Grufudd ab Hywel ab 
 Owain ... ... 205 
 
 Elegy on the same ... 206 
 
 An ode to Gwenlliant, 
 
 daughter of Hywel . . . 206 
 An ode to Rhys Gryg — his- 
 torical ... ... 207 
 
 Elegy on Hywel ab Grufudd 
 
 abCynan. 1216 ... 208 
 
 To Madawg ab Gruf. of 
 Maelawr ... ... 209 
 
 Elegy on Iorwerth ab Rot- 
 pert ... ... ... 209 
 
 Elegy on Maredudd ab Cy- 
 nan ... ... ... 210 
 
 An ode to Llywelyn ab Ior- 
 werth — historical ... 210 
 To the same ... ... 212 
 
 To the same ... ... 212 
 
 To the same ... ... 213 
 
 To the same ... ... 213 
 
 To the same ... ... 214 
 
 The minor ode to the same 214 
 A panegyric on the same... -215 
 
 To God 215 
 
 To Llywelyn ab Iorwerth 217 
 
 Davydd Benvras, 1 190—1 240. 
 
 An ode to Llywelyn ab 
 Iorwerth ... ... 217 
 
 To the same ... ... 218 
 
 To the same ... ... 218 
 
 Elegy on the same ... 219 
 
 Elegy on Grufudd, son of 
 Llywelyn ... ... 220 
 
 A sonnet ... ... 221 
 
 Elegy on the three sons of 
 
 Llywelyn — historical ... 221 
 Elegy on Davydd ab Llyw- 
 elyn — historical ... 222 
 In praise of Llywelyn ab 
 Grufudd ... ... 223 
 
 The progress of Llywelyn 
 — historical .. ... 223 
 
 Elegy on Grufudd, son of 
 Ednyved ... ... 225 
 
 Moral verses ... ... 225 
 
 Einiaivn ab Gwgawn, 
 1200—1260. 
 
 To Llywelyn ab Iorwerth 
 — historical ... ... 225 
 
 Meilyr ab Gwalchmai, 
 
 1170—1220. 
 
 A divine ode ... ... 226 
 
 
 CONTENTS. 
 
 
 A divine ode 
 
 .. 227 
 
 Another 
 
 
 .. 228 
 
 Another 
 
 
 .. 229 
 
 Another 
 
 
 .. 229 
 
 Another 
 
 
 .. 229 
 
 Another 
 
 
 .. 229 
 
 Another 
 
 
 .. 230 
 
 Einiaivn ab Gwalchmai, 
 1170—1220. 
 Elegy on Nest, daughter of 
 
 Hywel 230 
 
 Ode to Llywelyn, son of 
 Iorwerth ... ... 230 
 
 A divine ode ... ... 231 
 
 The same subject ... 232 
 
 Another ... ... 232 
 
 Einiawn Wan, 1200—1250. 
 Elegy on Madawg ab Gruf- 
 udd Maelawr ... ... 232 
 
 To the same ... ... 233 
 
 Elegy on Llywelyn, son of 
 Iorwerth ... ... 233 
 
 To the same ... ... 234 
 
 The reconciliation of Dav- 
 ydd, son of Llywelyn . . . 234 
 Ode to Grufudd, son of 
 Llywelyn ... ... 235 
 
 Gwgawn, 1190—1240. 
 Verses to Llywelyn ab Ior- 
 werth ... ... 235 
 
 Seisyll, 1160—1210. 
 Elegy on Iorwerth, son of 
 Owain ... ... 235 
 
 Elegy on Owain Gwynedd 236 
 To the lord Rhys ... 236 
 
 Llygad gwr, 1220—1270. 
 An ode to Grufudd Maelawr 237 
 To Llywelyn. his son ... 237 
 To Grufudd Maelawr ...238 
 To Llywelyn, prince of N. 
 
 Wales ... ... 239 
 
 Elegy on Hywel, son of 
 
 Madawg ' ... ... 239 
 
 Elidyr iSais, 1160—1220. 
 
 The reconciliation of Llyw- 
 elyn ab Iorwerth . . . 240 
 Elegy on Ednyfecl Vychan, 
 anclTegwared... ... 241 
 
 Elegy on Hywel ab Arthen 241 
 
 Elegy on Rodri ab Owain... 241 
 
 A divine ode ... ... 242 
 
 The same subject ... 242 
 
 Another ... ... 243 
 
 Another ... ... 243 
 
 Another ... ... 244 
 
 An ode to Lent ... ... 245 
 
 A divine ode ... ... 245 
 
 Llytvelyn Vardd, 1230 — 1280. 
 Elegy on Cedivor ab Gen- 
 
 illyn ... ... 246 
 
 To Owain ab Gruf. ab 
 
 Gwenwynwyn ... 246 
 
 To Owain Vychan, ab Ma- 
 dawg ... ... 246 
 
 An ode to Llywelyn ab 
 Iorwerth ... ' ... 247 
 
 A panegyric on Owain — 
 historical ... ... 247 
 
 To Cadvan — a British saint 248 
 
 Signs preceding the day of 
 judgment ... ... 250 
 
 Bleddyn Vardd, 1250-1290. 
 
 Elegy on the three sons of 
 Grufudd ab Llywelyn ... 251 
 
 To Davydd ab Grufudd ab 
 Llywelyn ... ... 251 
 
 Elegy on the same * "... 251 
 
 To Owain ab Grufudd ab 
 Llywelyn ... ... 252 
 
 Elegy on the same ... 252 
 
 Elegy on Llywelyn ab Gruf- 
 udd ab Llywelyn ... 253 
 
 Ode to Rhys ab Maredudd 
 abRhys ... ... 253 
 
 Elegy on Davydd ab Gruf- 
 udd ab Owain ab Madawg 253 
 
 Elegy on Goronwy ab Ed- 
 nyved ... ... 254 
 
 Elegy on Hywel, son of 
 Goronwy ... ... 254 
 
 To Grufudd ab Iorwerth ab 
 Maredudd ... ... 255 
 
 Elegy on Davydd Benfras, 
 the bard ... ... 255 
 
 The death-bed of Bleddyn 255 
 
 Grufudd ab Gwrgeneu, 
 1210—1260. 
 Elegy on Grufudd abCynan 
 
 ab Owain Gwynedd ... 256 
 Verses to his friends . . . 256 
 
 Phylip Brydydd, 1200—1250. 
 
 An ode to Rhys Gryg ... 257 
 A conciliatory address . . . 257 
 Verses to Rhys, the younger 257 
 An ode to the same, on a 
 
 contention with poetasters 258 
 The contention with the 
 
 poetasters ... ... 258 
 
 Elegy on Rhys, the younger 259 
 
 Prydydd Byckan, 1210—1260. 
 Elegy on Rhys, the younger 259 
 Verses to Maredudd ab 
 
 Owain ... ... 259 
 
 To the same ... ... 260 
 
 To the same ... ... 260 
 
 To the same ... „ . . 260 
 
 Verses to Maredudd ab 
 
 Owain ... ... 261 
 
 Elegy on the same ... ££} 
 
 To Owain ab Grufudd ab \ 
 
 Rhys... ... ... |261 
 
 Elegy on the same . . . ^262 
 
 Elegy on Rhys Gryg . . . > (2 62 
 Elegy on Morgant ab Rhys Ì262 
 Elegy on Cynan ab Hywel | 2 63 
 Elegy on Rhys, the bald, I 
 
 and Samswn ab Meu<^ í 263 
 El egy on R hys, ab Lly w elÿ ' * ^64 
 
Elegy on Madawg Mon . . . 2<34 
 Elegy on Bleddynt ab Dwy- 
 
 wg ... ... ... 264 
 
 Elegy on Gwên, son of Gor- 
 
 onwy ... ... 264 
 
 Elegy on Llywelyn ab Rhys 265 
 Elegy on Blegywryd . . 265 
 Elegy on Goronwy ab Ed- 
 
 nyved ... ... 265 
 
 Verses to Owain ab Gruf - 
 
 udd ab Lly welyn . . . 266 
 
 Einiawn ab Madawg Rhahawd, 
 1230—1270. 
 
 An ode to Grufudd ab 
 Llywelyn .. ... 286 
 
 Gwerneg ab Clydno, 
 1270—1320. 
 
 Moral verses . . ,.,, 266 
 
 Hywel Voel ab Grifri, 
 1240—1280. 
 
 To Owain ab Gruf. ab Llyw- 
 elyn, in prison . . , 266 
 To the same ... ... 267 
 
 Grufudd ab yr Tnad Coch, 
 1260—1300. 
 
 A divine ode ... ...267 
 
 The same subject ... 268 
 Elegy on Llywelyn ab Gruf- 
 udd, 1281 ... ..268 
 
 A divine poem .. ... 2(59 
 
 The same subject . . . 270 
 
 Another ... ... 271 
 
 Another ... ... 272 
 
 Another ... .,.. 341 
 
 Madawg ab Gwallter, 
 1250—1300. 
 
 A divine poem ... ... 273 
 
 A divine poem ... ... 274 
 
 Another ... ... 275 
 
 Gwilym Ddu, 1280—1320. 
 
 Ode to the Months— To Sir 
 Gr. Llwyd ... ... 275 
 
 To the same in prison ...276 
 Elegy on Trahaiarn the 
 Bard, son of Gronwy ... 277 
 
 Llywelyn Brydydd Hodnant, 
 
 1280—1330. 
 Verses to leuan ab Grufudd 
 
 Voel ... ,.. 277 
 
 To the same ... ... 278 
 
 Hillyn, 1280—1330. 
 To leu. ab leu. ab Grufudd 
 Voel ... .... 278 
 
 To the same ... ,. * . 278 
 
 Iorwerth Vychan, 1290—1340. 
 An ode to a fair woman . . . 279 
 The same subject . . , 279 
 
 CONTENTS. 
 Llywelyn Ddu, 1290—1340. 
 
 To Lly welyn ab Gwilym ab 
 Hywel 280 
 
 Llywarch Llaety, 1290—1340. 
 
 To Llywelyn ab Madawg ab 
 Maredudd ... ... 280 
 
 Cafnodyn, 1290—1340. 
 To Gwenlliant, daughter of 
 
 Cynan ... ... 283 
 
 To leuan, abbot of Aber 
 
 Conwy ... ... 283 
 
 To leuan ab Grufudd ...284 
 Elegy on Madawg ... 285 
 
 An ode to the Trinity ... 287 
 
 Rhifferdyn, 1290—1340. 
 To Hywel ab Grufudd ... 290 
 
 Grufudd ab Maredudd. 
 To Tudur ab Goronwy ...293 
 To the same ... ... 294 
 
 Elegy on Tudur ab Goronwy 295 
 To the same ... ... 295 
 
 To the same ... ... 296 
 
 To the same in his illness... 296 
 To the same ... ... 297 
 
 To the same ... ... 297 
 
 To Goronwy son of Tudur . 298 
 To the same in his illness . 300 
 Elegy on Goronwy Vychan 
 
 who was drowned 301 
 
 Elegy on Hywel ab Grufudd 301 
 The same subject ... 302 
 
 To Goronwy Vychan ab 
 
 Tudur ... ... 303 
 
 Elegy on Gwenhwyvar . . . 303 
 To a fair Woman . . . 305 
 
 The same subject ... 306 
 
 The Sabbath ... ... 306 
 
 To the Cross at Chester . . . 307 
 An ode to a fair Woman ... 309 
 An odetoAwd. ... 309 
 
 An ode to Angharad . . . 310 
 To Mary ... ... 311 
 
 To God ... ... 314 
 
 To the Virgin Mary ...316 
 
 To the Deity ... ... 316 
 
 The same subject ... 317 
 
 Moral Verses ... ... 317 
 
 Iorwerth Belt. 
 To the Bishop of Bangor ... 317 
 
 Gruf. ab D. Tudyr. 
 1290—1340. 
 Ode to a fair Woman ... 318 
 To the well of St. Cedig ... 318 
 To thank Hywel for a Bow 319 
 To a fair Woman ... 319 
 
 The same subject ... 320 
 
 Madawg Dwygraig, 
 1290—1340. 
 Elegy on;, Grufudd ab Ma- 
 dawg ... ... S21 
 
 The same subject ... 321 
 
 XI 
 
 To Hopcyn ab Tho. ab Ein- 
 iawn ... ... 321 
 
 To Morgan ab Llywelyn . . . 322 
 To the same ... ... 323 
 
 A lampoon, for a present 
 of a lean calf ... ... 323 
 
 To a loose Woman ... 324 
 
 A lampoon ... ..- 325 
 
 Another ... ... 326 
 
 Another ... ... 326 
 
 Prydydd Brewan, 1290—1340. 
 To Maredudd ... ... S27 
 
 TProth, 1300—1350. 
 To Tho. ab Hopcyn ... 327 
 
 Davydd y Coed, 1300—1350. 
 To Hopcyn ap Thomas ... 328 
 To Gruf. ab Llywelyn ab 
 
 leuan ... ... 329 
 
 A lampoon ... ... 330 
 
 To leu. LI. ab leu. ab Gruf. 
 
 Voel ... ... 330 
 
 To the fall of the Wye ... 331 
 A verse to the Author ... 331 
 A pious ode ... ... 331 
 
 Trahaiarn, 1300—1360. 
 To Hywel of Llandingad ... 331 
 To Cadwgawn — a lampoon 332 
 
 Goronwy Gyriawg, 1310—1360. 
 
 To Gwenhwyvar daughter 
 of Madawg ... ... 332 
 
 To Madawg bishop of Ban- 
 gor ... ... 347 
 
 Sevnyn, 1320—1370. 
 To Angharad ... ... 333 
 
 To Llywelyn ... ... 333 
 
 Elegy on Iorwerth Gyriawg 334 
 
 Iorwerth ab y Gyriawg, 
 1320—1360. 
 
 To a fair Woman 
 A pious ode 
 
 335 
 353 
 
 Llywarch y Nam, 1310—1360. 
 To Llywelyn ab Mad. ab 
 Maredudd ... ... 335 
 
 Iorwerth Llwyd, 1310—1360. 
 To Hopcyn Thomas ...335 
 
 Meurug ab Iorwerth, 
 
 1310—1360. 
 
 To Hopcyn ap Thomas ... 336 
 
 Goronwy Ddu, 1320—1370. 
 Elegy on Goronwy Ddu ab 
 
 m Tu< ? ur 337 
 
 lo a fair Woman ... 337 
 
 Mab y Clochyddyn, 
 1330—1370. 
 To Gwenhwyvar daughter 
 of Madawg ... . . 338 
 
Xll 
 
 CONTENTS. 
 
 Hywel ab Einktvm Llygliw, 
 1330—1370. 
 
 ode to Mevanwy of 
 Dinas Bran ... ... 339 
 
 J 
 
 Llywelyn Goch ab Meurig, 
 1330-1370. 
 
 To Hopcyn ab Thomas . . . 340 
 To Llywelyn and Rhydderch 340 
 To Llywelyn abbot of Ys- 
 
 tradFlur 341 
 
 To Goronwy ab Tudur . . . 344 
 To Rhys ab Grufudd ab 
 
 Ednyved ,.4 ... 345 
 
 To God ... ... 352 
 
 Hywel Ystoryn, 1330—1370. 
 
 A lampoon on Adam, the 
 tinker ... ... 342 
 
 Tudur Ddall, 1340—1380. 
 A verse to the hall of Hywel 344 
 
 Peryv ab Cedzvor, 1160—1200. 
 To Hywel ab Owain Gwyn- 
 edd ... ... 346 
 
 Grufudd Gryg, 1330—1370. 
 A divine ode . . . 346 
 
 Davydd Ddu Hii 
 A pious ode ... ... 347 
 
 'addug, 
 
 OfficiumB. M arise, in Welsh 
 verse ... ... 367 
 
 .Deivi Mynyw, 1170—1210. 
 Elegy on Rhys Gryg. . . . 357 
 
 Heinya, 520—560. 
 A prediction to Maelgwn 
 Gwynedd ... ... 364 
 
 Anonymous Authors of the 
 
 middle ages. 
 
 An ode to Rhys... ... 281 
 
 An ode to Hywel ... 281 
 
 To a fair Woman ... 283 
 
 To Thomas ab Rotpert ... 283 
 An epigram ... . . 353 
 
 A fragment ... ... 354 
 
 A paraphrase on the Lord's 
 
 Prayer ... ... 354 
 
 The works of the Six Days 356 
 Characteristics of parts of 
 
 Wales ... ... 356 
 
 Snowy Mountains — moral 
 
 verses ... ... 359 
 
 Others ... ... 359 
 
 Mob Claf ab Llywarch. 
 Snowy mountain — moral 
 verses ... ... 359 
 
 The same subject ... 360 
 
 Taliesin. 
 
 The incantation of the Pre- 
 cious Stones ... ... 363 
 
 Bergam. 
 A prediction ... ... 364 
 
 Ieuan Trwch y Daran 
 
 
 A prediction 
 
 365 
 
 Mob Gryg. 
 
 
 A satire 
 Another 
 Another 
 
 365 
 365 
 365 
 
 Iustus Llwyd. 
 
 
 A satire 
 Another 
 
 366 
 367 
 
 Addenda. 
 
 Twelve pieces, printed lite- 
 rally, and line for line, out 
 of the Llyvyr Da, one of 
 the oldest Welsh Manu- 
 scripts ... ••• 378 
 Additional Readings of the 
 ; Gododin (page 1), from 
 a copy belonging to the 
 Rev. Mr. Davies, of Ban- 
 gor . . ... 383 
 
 Division II.— PROSE. 
 A COLLECTION OF HISTORICAL DOCUMENTS. 
 
 The Preface ... 383 
 
 Trioedd Ynys Prydain : 
 allan o Lyvyr Mr. R. 
 Vaughan, o'r Hengwrt 388 
 Trioedd y Meirch ... 394 
 
 Trioedd Ynys Prydain : 
 allan o'r Llyvyr Coch o 
 Hergest ... ..395 
 
 Trioedd Ynys Prydain : 
 allan o Lyvyr ysgrifen- 
 edig y diweddar Barch- 
 edig Mr. Richards o Lan- 
 egwad yn Ystrad Tywi... 400 
 
 Amrywiaethau i'r Trioedd 
 blaenorol, allan o Lyvyr 
 Mr. Paul Panton ... 411 
 
 Boned d Saint Ynys Pryd- 
 ain : allan Lyvyr Havod 
 Ychdryd 415 
 
 Bonedd y Saint : neu Ach- 
 au Saint Ynys Prydain 417 
 
 Brut Breninoedd Ynys 
 
 Prydain : neu Brut y Bren- 
 inoedd 432 
 
 BrutTysilio ... ... 434 
 
 BrutG. ab Arthur ... 476 
 
 Nodiadau perthynol i Brut 
 
 Tysilio a Brut G.ab Arthur 555 
 Brut y Ty wysogion ... 602 
 
 Brut y Saeson ... ... 652 
 
 Brut y Tywysogion, val y 
 
 buRyfeloedd, &c. ... 685 
 
 Brut Ieuan Brechfa. O 
 
 Lyfr Rhys Thomas, Ar- 
 
 graphydd ... ... 716 
 
 Buchedd neu Hanes GrufF- 
 
 udd ab Cynan ... 721 
 
 Parthau Cymru ... ...735 
 
 Henwau Plwyvau Cymru 740 
 
 Division III.— PROSE. 
 
 A COLLECTION OF APHORISMS, PROVERBS, ETHICAL TRIADS, 
 LEGISLATIVE TRIADS, LAWS, AND MUSIC. 
 
 The Preface ... ... 751 j Doethineb Catwg Ddoeth hefyd a elwir Catwg 
 
 DoethinebCenedyiyCymry: o Lancarvan, yr hwn Sant 754 
 
CONTENTS. 
 
 Xlll 
 
 Y Llyvyr a elwir y Gwydd- 
 vardd Cyvarwydd . . . 756 
 
 A thrawiaeth Geraint Vardd 
 Glas 812 
 
 DiarhebionCyniraeg agasgl- 
 odd yr hen Gyrys o lal . . . 838 
 
 Trioedd Moes, o Lyvyr a 
 elwir <£ Y Casgliad Di- 
 drevn," eiddo Iarll Mac- 
 clesfield 867 
 
 Trioedd Cerdd ... ... 870 
 
 Y Pedair camp ar Ugain, 
 a'r Achos y gwnaethbwyd 
 hwynt ... ... 871 
 
 Y Naw Helwriaeth ... 872 
 
 Llyvyr Triodd Beirdd Ynya 
 Prydain, a gasglwyd o 
 Amryveilion ken lyvrau 
 ysgriven ... ... 874 
 
 Triodd Cyvraith ... 938 
 
 Cy vreithiau Hywel Dda, yn 
 ol hen Gyfysgrif o eiddo 
 Ysgol y Cymry yn Llun- 
 dain ... ... ... 964 
 
 The Editor's Preface to Mr. 
 Aneurin Owen's Transla- 
 tion of the Laws of Howel 
 Dda ... ... 1011 
 
 The Laws of Howel Dda, 
 according to the Vene- 
 dotian Code ... 1014 
 
 Book the First : —The Laws 
 of the Court ... 1014 
 
 Book the Second : — The 
 Laws of the Country ... 1026 
 
 Book the Third :— Proof 
 Book ... ... 1047 
 
 Glossary to Welsh and 
 other terms which occur 
 in the English version 
 of the Laws of Howel 
 Dda' ... ' .., ... 1063 
 
 PERTHYNASAU CERDDOEIAETH. 
 
 Cerdd Dannau ... ... 1 07 1 
 
 Hen Gerddoriaeth, o Lyvyr 
 
 Ehys Jones, y.Bardd ... 1079 
 Clymau Cydgerdd yn de- 
 
 chreu ... ... 1089 
 
 Macmwn byr yn dechreu 1100 
 Declare (osteg Davydd 
 
 Athraw ... ... 1115 
 
 Dechre Gosteg yr Halen ... 1119 
 Dechre .yr Osteg Vawr, 
 
 neu Osteg loan Vab y 
 
 Gov 1122 
 
 Dechre Gosteg Lwy teg ... 1127 
 Caniad y Gwyn Bibydd ... 1127 
 Caniad Ystavell ... 1130 
 
 Caniad Cadwgan ... 1134 
 
 Caniad bach ar y Gogywair 1136 
 Dechre Caniad Cynwrig 
 
 Bencerdd ... ' ... 1140 
 Dechre caniad Llewelyn 
 
 ab Ivan aby Gov ... 1145 
 Caniad Suwsana ... 1149 
 
 Pwnc ar ol pob proviad . . . 1151 
 Erddigan y Droell ... 1152 
 
 Cainc Davydd Brofwyd ... 1153 
 Proviad yr Eaws Brido ... 1153 
 Proviad chwith Ivan ab y 
 
 Gov 1156 
 
 Proviad Forchawg ... 1158 
 
 Proviad y Botwm ... ] 159 
 
 Caniad yWevyl ... 1162 
 
 Caniad Tro Tant ... 1164 
 
 Caniad Sant Silin ... 1167 
 
 Caniad Marwnad Ivan y 
 
 Gov 1170 
 
 Y Caniad Crychar yBrag- 
 awd Gywair ... ... 1176 
 
 Caniad Hun Gwenliian ... 1185 
 Caniad Pibau Morvudd ... 1191 
 Caniad Llewelyn Delyn- 
 
 ior 1199 
 
 Amryw Berthynasau i 
 Gerddoriaeth. Cerdd 
 Dannau o lyvyr eiddo 
 SyrW. W. Ẅyn ... 1205 
 
 The Musical Notation of the 
 Gwalia) ... 
 
 Ancient Britons. By John Thomas, '(Pvxcerdd 
 
 1270 
 
EXPLANATION OF ABBREVIATIONS 
 
 USED IN REFERRING TO VARIOUS COPIES. 
 
 H. Y Havod Ychdrtd Library, belonging to Thomas Johnes, Esq. 
 
 E. P The MSS. of Paul Panton, Esq. 
 
 E. D The MSS. of the Kev. Ed. Davies, of Olveston, Gloucestershire. 
 
 E. D The MSS. of the' Rev. Richard Davies, of Bangor. 
 
 L. M The MSS. of Mr. Lewis Morris, in the Welsh School, Gray's Inn Lane, London. 
 
 LI. D " Llyvtr Du," or Black Book. A very ancient MS. in Hengwrt Library. 
 
 LI. C " Llyvyr Coch," or Red Book. In the Library of Jesus' College, Oxford. 
 
A SHORT REVIEW 
 
 PRESENT STATE OF WELSH MANUSCRIPTS. 
 
 The existence of very ancient Welsh 
 Manuscripts, in prose and verse, lias been 
 announced considerably more than two 
 centuries ago : many respectable English 
 writers have expressed a degree of surprise, 
 and even regret, that these valuable re- 
 mains of antiquity have never been con- 
 signed to the press ; and so long have their 
 expectations been disappointed, that hints, 
 and even assertions, have of late been 
 thrown out, that we have none, or none 
 that are * authentic ; we will however ad- 
 vise such as entertain this opinion to 
 suspend their judgment until the comple- 
 tion of this publication. 
 
 Our old manuscripts have for ages been 
 locked up in the libraries of some of the 
 first families in Wales- — first in rank, first in 
 fortune, and what on the present occasion 
 is worth notice, first of birth and descent. 
 These libraries have not for several centu- 
 ries been disturbed by change of propri- 
 etors. In every other nation of Europe, 
 such venerable monuments of ancestral 
 celebrity, in the possession of ancient and 
 opulent families, would have been long ago 
 produced to the world with a degree of ex- 
 ultation that would have been very laud- 
 able ; but it has not been so in Wales ; 
 patriotism and nationality admit of modi- 
 fications that are truly philosophical • and, 
 where they thus appear, are productive of 
 very beneficent consequences. They en- 
 courage learning, improvements, and, in 
 general, whatever tends to advance the pro- 
 gress of genuine civilization ; but these first- 
 moving virtues, for such they certainly 
 
 are, have almost disappeared in Wales, 
 The Amor patriae has long ceased to actu- 
 ate the souls of families, who for many ages 
 were by the Welsh nation regarded as the 
 descendants and representatives of their 
 venerated princes ; who were even as such 
 obeyed by them, for a long time after the 
 title of sovereign was no longer allowed 
 them. These families found their accounts 
 in the general and warm attachments of 
 the natives of Wales, who now know not 
 those that are descended from their ancient 
 native sovereigns; or, if they do, regard 
 them not as such. 
 
 About the time when Wales was incor- 
 porated with England, government seems 
 to have entertained an idea that it was not 
 safe or politic to suffer the Welsh language 
 to live : the use of it was discouraged, and 
 all that could decently, and with saving- 
 appearances, be done, was attempted, to 
 suppress and annihilate it. 
 
 On the Reformation, the Welsh express- 
 ed a wish to have the Bible in their own 
 language ; and in 1563, an act of parliament 
 enacted that, before the first of March, 1566, 
 (little more than two years) the Scriptures 
 of the Old and New Testaments should be 
 translated, printed, and be ready for use in 
 the churches of Wales ; but, towards effect- 
 ing this, not a single farthing was ever 
 allowed by parliament, or any otherwise by 
 government. The Bible was translated — 
 and well translated — was printed, and 
 brought into use, but not at the expense of 
 government, which had given profuse en- 
 couragements to the English translators of 
 
A SHORT REVIEW OF THE 
 
 it. They were a few pious and patriotic 
 individuals who did the Welsh this great 
 service. Their names are known, and will, 
 with high veneration, be known, as long as 
 the Welsh language lives ; which will be, we 
 presume, as long as the Island of Britain 
 exists. Why Welsh Bibles were taken out 
 of churches, and burnt, as we have it re- 
 corded, and English ones ordered to be used 
 in the room of them, cannot now be well 
 known : we trust that, however hostile the 
 politics of this country were once towards 
 our language, they have so far ceased to 
 be so, as to become absolutely in different 
 about the matter. That it has been once 
 in contemplation to banish the Welsh lan- 
 guage out of Wales, admits of no positive 
 proofs; but such as are strongly presumptive 
 forcibly obtrude themselves upon us : other- 
 wise, how is it that our literature has never 
 experienced that degree of patronage and 
 encouragement that would have enabled 
 some individuals to usher it into the world. 
 We desire to be understood as speaking of 
 past times, sincerely hoping that those of 
 the present will make amends before the 
 tribunal of the literary world. 
 
 The printing of our ancient manuscripts 
 has long been anxiously, but despairingly, 
 wished for, and many persons of learning 
 and every other necessary qualification, 
 have at various times appeared in Wales. 
 Attempts were made by them to bring 
 those manuscripts out of their long and 
 deep seclusions, but without any success. 
 How far the absurd politics that would 
 (had it been known how) have laid violent 
 hands on the Welsh language, had suc- 
 ceeded in engaging the first and leading 
 families of the Principality to act on such 
 an idea, admits of no proof now, beyond 
 that of a strong presumption; and if a 
 few exceptions existed, which we will not 
 deny, they were not numerous or powerful 
 enough to give energy and effect to such 
 an undertaking. 
 
 Many collections of Welsh manuscripts 
 were formed, since the reign of Elizabeth, 
 by curious persons, with a view of their 
 
 preservation ; among those, which still re- 
 main, the following are the principal. 
 
 IN NORTH WALES. 
 The collections of 
 Sir W. W. Wynne, it Wynnestay. 
 Sir Thomas Mostyn, at Gloddaith. 
 Griffith Howel Vaughan, Esc., at Hcngvrt. 
 Paul Panton, Esq., at Plas Gwyn. 
 
 Leo, Esq., at Llanerch. 
 
 Griffith Roberts, M.D., at Dolgellau. 
 Mr. Rice Jones, at Blaenau, near Dolgellau. 
 Rev. Richard Davies, at Bangor. 
 Davydd Thomas y Bardd. 
 Thomas Edwards y Bardd. 
 
 SOUTH WALES. 
 
 The collections of 
 
 Thomas Jones, Esq., at Hafod. 
 
 Herbert Hurst, Esq., at Ceubalva, ner Llan- 
 daff. 
 
 David Thomas, Esq., at Trev Groes, near Cow- 
 bridge. 
 
 Turberville, Esq., at Llanaran. 
 
 Mrs. Bevan, at Tre'r Bryn, near Cowbridge. 
 
 Rev. Josiah Rees, at Gelli Gron. 
 
 Henry Williams, Esq., at Cruc Hywel. 
 
 Mr. Edward Williams, the bard, at Flimston. 
 
 LONDON. 
 The collections of the British Museum. 
 The Welsh School. 
 Mr. Owen Jones. 
 Mr. Edward Jones. 
 
 OXFORD. 
 
 The collections of Jesus College. 
 
 The Rev. Mr. Price, at the Bodleian Library. 
 
 The Earl of Macclesfield, near Oxford. 
 
 One of the earliest and most assiduous 
 collectors, was John Jones, of Gelli Lyv- 
 dy, who continued making fair transcripts 
 of choice materials from about 1590 to 
 1630, as appears by his excellent practice 
 of affixing dates to all his labours. His 
 volumes are folios and quartos, generally 
 containing upwards of 1000 pages; and of 
 these volumes the Editors are acquainted 
 with upwards of 40, dispersed amongst 
 various collections. The next were the 
 contemporaries, Robert Yaughan and 
 William Maurice: — the former of the 
 Hengwrt, and the latter of the Wynnestay 
 collections. 
 
PRESENT STATE OF WELSH MANUSCRIPTS. 
 
 XI 
 
 The learned Edward Llwyd, author of 
 the Archceologia Britannica, spent the 
 whole of his life and fortune in collecting 
 manuscripts, and intended to print the 
 most important of them. After he had 
 struggled with almost insurmountable dif- 
 
 DO 
 
 f mlties for many years, he brought to- 
 gether upwards of a hundred and eighty 
 volumes of old writings — many of them of 
 great value ; he had been promised admit- 
 tance to some of the first libraries for an- 
 cient manuscripts in Wales ; but when it 
 became known what services he intended 
 to Welsh literature, his friends forsook 
 him, and withdrew from him the patronage 
 which they had promised him : books in or 
 of use to the Welsh language were not to 
 be encouraged. Of this he complains 
 when speaking of one of those pseudo 
 friends. 1 In short, he met with opposi- 
 tions that disgrace the age in which it 
 was his misfortune to be born. The most 
 malignant artifices were practised to ob- 
 struct him, so that he was not able to ac- 
 complish his laudable design. He died, 
 far advanced in years, and left his valuable 
 and numerous collection to Sir John Sea- 
 bright; in whose library they remained 
 for almost a whole century, inaccessible to 
 any one that could jiiake a proper use of 
 them ; and it was feared they were lost for 
 ever : but, very fortunately, as many of the 
 books as were not scattered about and 
 lost lately, became the proper ty of Thomas 
 Johnes, Esq., of Havod, and are lodged in 
 his superb and immensely valuable library. 
 This very patriotic gentleman, with that 
 generosity which actuates him on every 
 other occasion, has put those manuscripts 
 into the hands of the Editors of the pre- 
 sent publication. 
 
 Not long after the death of Mr. E. 
 Llwyd, another gentleman of learning and 
 appropriate abilities, the Rev. Moses 
 Williams, engaged in a similar enterprize, 
 
 1 At postea a quibusdam magis pseudopoliticis opi- 
 nor, quam literatis dissuasus promissum revocavit. 
 Vide Arch. Brit, p, 261. col. 2. 
 b 
 
 and collected a number of valuable manu- 
 scripts. Owing to the prevalence of the 
 same spirit, he also failed of success, and 
 was disappointed by those who had pro- 
 mised him their patronage ; he left his col- 
 lection of manuscripts to Mr. William 
 Jones, originally of the parish of Bodavon, 
 in Anglesea, and who was the father of 
 the late celebrated Sir William Jones. 
 This gentleman, on his death-bed, con- 
 signed the books to the custody of the late 
 Earl of Macclesfield, under the singular 
 injunction of not even showing them to 
 any person whatever. But, as the present 
 noble possessor of them is at liberty to 
 act agreeable to his own sentiments, the 
 Editors hope that he will deposit them in 
 the British Museum. 
 
 The late indefatigable Mr. Lewis 
 Morris, superintendent of the royal mines 
 in Cardiganshire, employed the best part 
 of a pretty long life in collecting manu- 
 scripts, and was for a while very successful ; 
 he was fortunate enough to be admitted 
 into Hengwrt Library, in Merionethshire, 
 the property of the late Hugh Yaughan, 
 Esquire, and he copied thence a great 
 number of very valuable articles ; amongst 
 them the works of our oldest bards, from 
 manuscripts, some of which are older 
 than the 12th century, which he collated 
 with others of nearly the same antiquity. 
 Mr. Morris had a design of printing many, 
 or most of those ancient poems, with many 
 things besides ; but he was all the days of 
 his life so perplexingly engaged in business, 
 that he was never enabled to accomplish 
 any of his designs. At his death, the 
 manuscripts came into the possession of 
 his brother, the late Mr. Richard Morris 
 of the Navy Ofìice, who, by his last will, 
 left them to the Cymmrodorion Society ; 
 and they are now deposited in the library 
 of the Welsh School, Grays Inn Lane, 
 London; accessible to all that are found 
 qualified to make a proper use of them. 
 The collection contains upwards of 80 
 volumes, and their contents are chiefly 
 ancient poetry. 
 
Xll A SHORT REVIEW OF THE 
 
 The late Rev. Evan Evans devoted the 
 wholes of his life to the service of the 
 "Welsh language, and its literature ; he 
 also had been permitted by Mr. Vaughan 
 to copy the works of our ancient bards, 
 rom Hengwrt Library. He had like- 
 wise access to the library of the late Sir 
 Watkin Williams Wynn, which con- 
 tains a noble collection of ancient Welsh 
 manuscripts. 
 
 The two last mentioned collections con- 
 tain several of the oldest manuscrips that 
 are in the Welsh language. Erom a care- 
 ful examination of the hand writings, and 
 a comparison with manuscripts whose dates 
 are ascertained, some of them must be at- 
 tributed to different periods, from as early 
 as the ninth century downwards. Much 
 of the contents of the Hengwrt books, 
 being about 170 in number, has been 
 detailed by Mr. Llwyd in his Archctologia 
 Britannica. 
 
 Mr. Evans was admitted to the collec- 
 tion of the late Sir Roger Möstyn, which 
 also preserves a very great number of an- 
 cient manuscripts of great value ; he like- 
 wise copied the works of the oldest bards, 
 from a very large vellum manuscript, 
 called the Red Rook, in the library of 
 Jesus College, Oxford, which contains, 
 besides this valuable volume, some other 
 ancient Welsh manuscripts. He thence 
 also copied several valuable historical 
 tracts of the 1 2th century, &c. He, besides 
 what has been mentioned, explored every 
 corner of Wales in quest of manuscripts, 
 and met with considerable success ; but the 
 necessary encouragement, which was soli- 
 cited towards putting a part of what he 
 had thus collected to the press, was withheld 
 from him; and he only was able, in 1764, 
 to print a few specimens of ancient Welsh 
 
 poetry, with an English translation in a 
 volume, which at the time sold for six 
 shillings, and for the copyright of which 
 the late Mr. Dodsley gave him twenty 
 pounds. Poor Evans! he spent the last 
 years of his life in want ; but a little before 
 his death, the late Paul Panton, Esquire, 
 
 of Anglesea, settled on him an annuity, 
 sufficient to secure to him the necessaries 
 of life ; and Mr. Evans, in return of Mr. 
 Panton's beneficence, left him his collec- 
 tion of manuscripts. Some of those are 
 ancient, but the greater number are tran- 
 scripts from the Wynnstay and Hengwrt 
 books, being upwards of 80 volumes in 
 the whole. Mr. Panton opened his li- 
 brary, as soon as it became the depositary 
 of this valuable collection, to such as knew 
 how to make proper uses of the books, 
 with a liberality and politeness that will 
 be gratefully acknowledged, not only by 
 those who had immediate experience of it, 
 but by all in Wales, to remotest futurity, 
 who shall be informed, or amused, by. what 
 they thus derive from him. The same 
 must be said of his worthy son, the pre- 
 sent Paul Panton, Esquire ; who has, 
 with the most generous affability, favoured 
 the Editors with the free use of his ma- 
 nuscripts; and has treated with uncom- 
 mon politeness those who, for the purpose 
 of this publication, visited his valuable 
 library. 
 
 With a cheerfulness equally polite, has 
 the Rev. Richard Davies, of, Bangor, 
 favoured the Editors with the loan of his 
 valuable manuscripts, as well as with the 
 most friendly hospitality to those who at 
 his house were permitted to examine and 
 copy whatever they wished for in his 
 library. 
 
 From many other parts of Wales the 
 Editors have received valuable communi- 
 cations; all of which will, in a proper 
 place, be duly acknowledged and specified. 
 
 Those who thus favour the undertaking 
 will be gratefully remembered by our latest 
 posterity, and their names will remain 
 conspicuous amongst those in whom a new 
 and more and enlightened epocha of Welsh 
 literature commences; for such we hope 
 will be the present commencement of a 
 new century. A taste for books in their 
 own language is now reviving, and gains 
 considerably amongst the Welsh; than 
 which nothing can more effectually secure 
 
PRESENT STATE OF WELSH MANUSCRIPTS. 
 
 Xlll 
 
 their morals, and consequently their hap- 
 piness : especially as there are not^ and we 
 hope never will be, in our language, any 
 such immoral and otherwise pernicious 
 publications, as in most other countries 
 are the bane of morality, and of social hap- 
 piness. From this circumstance we claim 
 some honour — due, and justly so, to our 
 humbler classes, in whose hands, and at 
 whose mercy, our literature has for ages 
 been : and yet never considerably abused, 
 or perverted from its proper ends of genu- 
 inely civilizing our successive generations. 
 
 It is hoped that this publication of our 
 ancient literary remains will in some 
 degree reanimate the genius of our country, 
 enrich and purify the language of our 
 writers, afford them models of writing in 
 ■M:se, and even, in some instances, in 
 prose, that are more natural and truly 
 beautiful, than awkward imitations can 
 ever be of what, though in Greece and 
 Rome natural, are not so amongst the 
 Ancient Britons, who have a species of 
 poetry peculiarly their own; of indigenous 
 growth, founded on principles, which, if 
 they are not always those of Aristotle, 
 Bossu, and other votaries of Art, are un- 
 doubtedly those of Nature, and of Nature 
 as she exhibits herself in the climate of 
 Britain, and in the manners of the rem- 
 nants that still exist of its aboriginal 
 inhabitants. 
 
 Those who may. take some pains to 
 acquire a proper knowledge of our lan- 
 guage will be convinced of its rich copi- 
 ousness and powers ; it retains within it- 
 self the primitive roots of every word it 
 possesses, and those, for aught that we can 
 discover to the contrary, in their primeval 
 acceptations. These roots so aptly. asso- 
 ciate in easy and elegant compounds, that 
 we are not under th^iecessity of borrow- 
 ing a single term, i^any art or science, 
 from other languages, ancient or modern. 
 The origin of our verb is obvious; our 
 derivative are peculiarly neat ; the names 
 of persons and places, as Caswallaicn, 
 Casivelaunus ; Cynvelyn, Cunobelinus ; 
 
 Caratoc, Caractacus ; Prydain, Britain; 
 Celyddon, Caledonia; Ussylliuyr, Silures, 
 &c, '&c, are compounds and derivatives, 
 on precisely the same principles that still 
 actuate the language, and are as familiar 
 to us as if they were of recent formation ; 
 which proves to a demonstration that our 
 language has altered "but very little or no- 
 thing ; and equally demonstrates that it 
 was formed long before the Roman inva- 
 sion. It appears to have at that time 
 attained to a stability, which secured it 
 against all the storms that, through al- 
 most two thousand years, have assailed it. 
 This accounts for its having escaped wit]| 
 life, when all the languages of the ancient 
 Roman Empire died in its fall — even the 
 Latin itself. Through all the dark ages 
 which succeeded the ruin of the empire, 
 the Welsh, for every purpose of literature, 
 used their own language, whilst every 
 other neighbouring nation were generally 
 obliged to have recourse to the Latin 
 tongue. 
 
 The ancient "Welsh literature has been 
 viewed in very false lights. The Welsh 
 nation and language, as we have just ob- 
 served, had passed through half a thousand 
 years of Roman learning and civilization 
 before the period wherein the oldest extant 
 of our bards lived ; they had also become 
 Christian for so long a time before; of 
 course a literary people. After having 
 possessed the advantages of so long and 
 luminous a period of knowledge, how un- 
 justly are our ancient manuscripts viewed 
 through the same medium with the fictions 
 of modern times? We pretend to give 
 nothing from oral tradition; we produce 
 many hundreds of manuscripts of un- 
 doubted antiquity, marked with all the 
 genuine characteristics of authenticity. 
 
 iSTo one branch of literature ever exists 
 amongst any people by itself, singly and 
 alone ; it is always accompanied by others : 
 thus in Wales we have in our old manu- 
 scripts, besides poetry, history, geography, 
 such as it is, astronomy, laws, ethics, 
 devotional tracts, agriculture, grammar, 
 
XIV 
 
 vocabularies, criticisms, lives of saints, med- 
 ical tracts of various ages : and all these by 
 very numerous authors. Such are the 
 natural and unavoidable circumstances of 
 literary knowledge; before we can hope 
 to establish a forgery, in any one single 
 branch, it is absolutely necessary that we 
 should forge in all, or most, of the others, 
 that every thing may have its inseparable 
 concomitants. To say that letters had 
 been used in any country, and they had 
 never been applied to, or ever had for their 
 object more than one branch of learning, is 
 as probable a tale as if one should say that 
 he had seen a large and fertile country, 
 where only one species of plant grew, but 
 that in the greatest luxuriancy. In all 
 these various branches put together, the 
 Welsh language affords upwards of a thou- 
 sand, we will venture to say two thousand, 
 manuscripts of very considerable antiquity. 
 
 Where a great number of copies of any 
 work are found, that circumstance is a 
 sufficient proof that it has been long 
 extant ; and more particularly so, if such 
 numerous copies are obviously of various 
 antiquities; clearly evinced to be so by 
 the very various appearances of age, of 
 colour, of decays of hand writing, &c. — 
 appearances that art can never give; at 
 least, it has not hitherto succeeded in the 
 attempt. Nothing but a great length of 
 time can possibly give existence to such a 
 number of copies, of characters and com- 
 j:>lexions so various, as we produce. This 
 argument becomes still stronger, if those 
 books appear to be of those ages when but 
 few could write, and when inducements to 
 write were also but very small: a still 
 greater length of time is necessary, under 
 such circumstances, to produce such a 
 multitude of copies; and hundreds of 
 Welsh manuscripts are of such a descrip- 
 tion. 
 
 The copy of a negligent or unskilful 
 transcriber gets into the hands of one who 
 detects its errors, and in his own way cor- 
 rects them ; in the hands of another per- 
 son, such errors are corrected in a different 
 
 A SHORT REVIEW OF THE 
 
 manner ; a third supplies the defect, on 
 ideas of his own, very different, sometimes, 
 from either of the others ; so does a fourth, 
 a tenth, and possibly a hundredth. Thus 
 will copies, in a long succession of years, 
 differ greatly from each other; and, per- 
 haps, every one of them in some things 
 from all the others; and when time has 
 left the original at a very remote distance, it 
 becomes imperceptible, where no copy by 
 the author, or of or near his age, can with 
 any probability be discovered. The j udicious 
 critic can only prefer that copy which has 
 the best readings ; that has the fewest incon- 
 sistencies in sense, purity of language, man- 
 ners, versification, and the like. When a 
 time arrives, wherein we find a great mul- 
 tiplicity of such copies, we may be well 
 assured that their original is very ancient; 
 for such a multiplicity of copies, of varA- 
 tions in readings, of apparent but very 
 various antiquities, evinced by the effects 
 of time in different degrees upon them, can 
 never be produced but by a long series of 
 ages. These things are, as we may term 
 them, the grey hairs and wrinkles of old 
 age, which never deceive those who behold 
 them. The many copies extant of the 
 ancient Welsh bards have been thus acted 
 upon, by time and by accident ; of course, 
 they are authentic ; or there must have ex- 
 isted a very great number of forgers some- 
 where, and at some time, as remote at least 
 as the appearances of the greatly decayed 
 manuscripts indicate, who combined thus 
 to impose on the world ; and in every age 
 there must have been a succession of for- 
 gers, who, possessed of a secret, very simi- 
 lar to that of Free Masons, continued the 
 fraud, and all to no purpose. If there are 
 any who can possibly believe such a thing, 
 we warmly congratulate them on the 
 peculiar superiorities of their understand 
 
 ings ; who can stand* under mountains of 
 absurdities and improbabilities without 
 failing. 
 
 Our bards were not barbarians. They 
 were men of letters. We are informed in 
 what seminaries they were educated ; we 
 
PRESENT STATE OF 
 
 talk not foolishly and incredibly of oral 
 tradition, in such cases, but inform the 
 world where their works are preserved, in 
 very ancient and very numerous manu- 
 scripts ; we name the libraries of the most 
 opulent and respectable families of our 
 country, the library of Jesus College, the 
 Bodleian, the British Aluseuin, and others. 
 In these have our manuscripts been pre- 
 served for ages ; in these they remain at 
 present; and in these, we presume, they 
 will be well preserved for ages to come, 
 opened to all those who, possessed of proper 
 qualifications, may, rationally incredulous, 
 wish to be informed. Ancient copies are 
 also found in private hands, pretty numer- 
 ously, in most parts of Wales; and that 
 stubborn audacity, which either withholds 
 or gives false evidence, is not chargeable on 
 us ; and we hope that we shall never have 
 any occasion to bring a charge of audacity 
 equally stubborn against those who, without 
 examining the evidences which we point 
 out to them, may presume to decide one 
 way or the other, either for or against the 
 authenticity of what we now give to the 
 press. 
 
 These ancient poems have for ages been 
 secluded from the eyes of the public ; and 
 some of the collections very difficult of 
 access ; and very mistaken ideas of them 
 have for a long time circulated through 
 every part of Wales ; there are consequent- 
 ly preconceptions, from which many will 
 too rashly criticise ; but a long course of 
 study is absolutely necessary to understand 
 them properly: facts, of which no other 
 records remain, are often alluded to ; opin- 
 ions that are forgotten; manners that no 
 longer exist ; idioms, and figurative modes 
 of expression, that are obsolete, and ob- 
 scured by various schemes of orthography, 
 arising from the inadequacy of the Roman 
 alphabet to represent the ancient British 
 one, render many passages almost unintel- 
 ligible novices. It is not from a supposed 
 loss, or corruption of our language, that 
 they are difficultly understood ; they con- 
 tain very few, if any words, either radicals 
 
 WELSH MANUSCRIPTS. XV 
 
 or derivatives, that are not at this day of 
 common use, in one part, or other of Wales; 
 nor have any of those words materially 
 changed their acceptation. Our language, 
 as some have imagined, is not altered ; it 
 is therefore to be regretted that the Reve- 
 rend Evan Evans did not. in his Disser- 
 | tatio de Bardis, investigate and point out 
 ' the various things which embarrassed him, 
 instead of assigning all the difficulties to 
 the language. In many of the allusions 
 : indeed they are dark, mutilations occasion- 
 i ally met with out of the question, which 
 ! equally confuse in every age, the present 
 | as well as the past, and are matters, not of 
 language, but of accident. Yet, with all 
 ! these difficulties, which we have mentioned, 
 I a little close application to them will 
 make pleasing discoveries; for, besides 
 frequent instances of beautiful poetry, it 
 will be found that from our old bards new 
 and great lights on history are obtained. 
 They exhibit lively pictures of primitive 
 manners, afford curious anecdotes of our 
 ancient knowledge, especially of the very 
 | beautiful ethics of our remote ancestors. 
 J who seem to have penetrated farther into 
 j The knowledge of human nature than the 
 world can be easily brought to believe; 
 
 and on these occasions we see the Welsh 
 piercing into depths that are almost un- 
 fathomable to other languages. Some in- 
 stances of this will be produced in a proper 
 place from the works of our venerable 
 bards, and also from our very ancient mo- 
 ral aphorisms, which are of nature so very 
 singular in their structure, turn of thought, 
 and mode of expression, that there has not 
 yet been known a language in the world 
 whence they could have been in any de- 
 gree derived, or wherin strength, clearness, 
 neatness, and facility of expression, can be 
 equally found. 1 
 
 1 Those who take a pleasure in the research of 
 antiquity, would find their 'toil well requited, were 
 they to learn the Welsh language, in order to judge 
 for themselves, after the example of Sharon Tr/RXER, 
 Esq., the elegant author of the History of the Anglo- 
 Saxons. 
 
XVI 
 
 A SHORT REVIEW OF THE 
 
 We conceive it one of onr greatest du- 
 ties to give these ancient manuscrij^e with 
 the most scrupulous fidelity, as ice find 
 them; even with all their real or supposed 
 errors of orthography, omissions, interpola- 
 tions; defective arrangements, of words, 
 lines, stanzas, and the like, however obvi- 
 ous these may be; and to leave the work 
 of purging them of such defects to the 
 judicious and candid philologist. This we 
 think the best way of obviating the charges 
 of imposition and collusion, which may 
 fairly be brought against those who send 
 writings into the world through the me- 
 dium of the press, in colours not originally 
 their own; making them to appear what 
 they will not in reality be found to be, by 
 those who so far honour them as to explore 
 the sources from whence they are derived. 
 Several of the ancient collectors of the 
 works of our bards appear to have had 
 more affection for, than knowledge of, 
 what they copied ; and perhaps the greatest 
 number of the oldest manuscripts of every 
 nation, language, and age, are in the same 
 predicament of their authenticity ; but, on 
 the contrary, a very corroborative proof of 
 it; especially where such defective copies 
 are (as in our case) numerous, and those 
 defects in the same passages numerously 
 varying from each other, as we have al- 
 ready more fully observed. 
 
 In some of our oldest bards, passages 
 that are Papistically superstitious appear, 
 though but seldom; and some half in- 
 formed critics wish to consider such pieces 
 as spurious. The churches of Wales, they 
 observe, submitted not to the Papal author- 
 ity till long after the age of Taliesin, and 
 others. So far they are right ; but though 
 the power of the Church oj Rome was not 
 then, nor for two centuries at least after- 
 wards, acknowledged in Wales, many of its 
 superstitions had taken root amongst us. 
 Of this, we have the unequivocal proofs 
 from monumental inscriptions anterior to 
 the age of our most ancients bards, of whose 
 works we have «any thing remaining; 
 amongst others, those in the church-yard 
 
 of Lantwit Major, in Glamorgan, where 
 the monastery of Iltutus stood, are striking 
 instances. Two of these monumental pil- 
 lars, or crosses, as their inscriptions inform 
 us, were erected by Samson, archbishop of 
 Dole, in Britanny, who was the disciple and 
 successor of Iltutüs, about the year 500, or 
 rather earlier : for Iltutus was vested with 
 the superintendency of this monastery of St. 
 Germanus about the year 440. For these 
 reasons, such passages of superstitious doc- 
 trines affect not the authenticity of the 
 poems in question; imprudent sticklers 
 for the imaginary honours of our ancient 
 church, or any thing else, that wears the 
 colours of unphilosophical nationality, 
 would admit, or reject, as best suited their 
 prejudices ; and would consequently great- 
 ly mutilate, and otherwise corrupt, our old 
 manuscripts, give the world a very falla- 
 cious idea of them, and bring the whole 
 into discredit. But, on our plan, the authen- 
 ticity of every piece has, besides other 
 supports, a foundation of its own to rest 
 upon ; and if its own should be found un- 
 able to bear it up, that of another may not 
 beso in the least. 
 
 The index of the contents of the first 
 volume of poetry will give the reader a 
 tolerably exact idea of the periods when 
 the different poets flourished, as the years 
 are put therein after the name of each. 
 
 It has been already observed, that in the 
 conclusion, it is intended to give a disserta- 
 tion on the ancient Welsh poetry ; wherein 
 we shall consider the nature and peculiar 
 character of it ; analyze the verse of our 
 different periods, point out in what they 
 differed, the progress of their improvement, 
 and enlarge on the subject of alliteration. 
 This will enable the reader, who meets, as 
 he frequently may, with ancient anony- 
 mous poems in Wales, to form a tolerable 
 judgment of the age wherein they were 
 written. It is intended also to give a 
 catalogue of all our ancient writers in prose 
 and verse, with such anecdotes of their 
 lives as are known, what remains of their 
 works, in whose possession, and to give a 
 
PRESENT STATE OF WELSH MANUSCRIPTS. 
 
 XVII 
 
 proper account and description of such 
 manuscripts as we have used, and as many 
 others as we can meet with, or 'be well 
 informed of. 
 
 The second part of this volume, as is 
 likewise observed before, contains the 
 works of a great number of our most cele- 
 brated bards of the second period, com- 
 mencing at the beginning, or nearly so, of 
 the twelfth century, and continued into 
 the fourteenth century. At the close of 
 this period, our versification had attained 
 such a degree of perfection, by regular 
 and progressive improvements, that no 
 language, ancient or modern, ever yet at- 
 tained to. Our system includes not only 
 all the varieties of verse that has yet been 
 produced in all known languages, and in 
 all known ages, but also a number equally 
 great of such constructed verse as we have 
 neither seen nor heard of, in any country, 
 or in any tongue ; and yet these latter ones 
 are by far the most beautiful and musical 
 that we have. This system comprehends 
 twenty-four classes of verse, or twenty-four 
 elementary principles; these classes, and 
 their subdivisions, include every species of 
 verse that has ever yet, in any age, or 
 amongst any people, been produced; be- 
 
 sides, as just observed, a prodigious num- 
 ber of originals entirely and exclusively our 
 own : — all which had been discovered and 
 brought into general practice about the 
 close of this our second period. But, with 
 the whole being arranged and reduced to a 
 regular system commence our third period, 
 the object of the second volume of poetry, 
 which must consist now of only a selection 
 from a great number of bards, the whole 
 of whose works could not be comprised in 
 a very great number of volumes. This 
 period will come down to the time of queen 
 Elizabeth ; ever since which period our 
 poetry has been lamentably on the decline, 
 till within about forty years ago, when a 
 considerable revival took place; and it is 
 now slowly returning, by an advancing re- 
 formation, to its ancient purity, which will 
 be where it should stop, a little short of 
 the excessive refinements to which it once 
 attained. A selection of a sufficient vari- 
 ety of the best, rather than the restoration 
 of the cumbersome whole, of our ancient 
 metres, is that which seems most desirable; 
 and of attaining to this we are, seemingly, 
 in a pretty fair way at the present con- 
 juncture. 
 
CYFARWYDDYD I DDABLLEN 
 
 YR HEN GYFANSODDIADAU CYMRAEG 
 
 SYDD YN Y GWAITH HWN. 
 
 Ysgrifenwyd y cyfansoddiadau hynaf sydd 
 yn y gwaith hwn yn y 12fecl ganrif, llawer 
 o'r rhai a geir yn "Y Llyvyr Dŷ o Gaer 
 Vyrdhyn." Hwn, yn ol barn Edward 
 Llwyd [Arch. Brit. 225], a gynnwys y 
 llawysgrifau hynaf a mwyaf awdurdodol a 
 feddwn. Y mae y rhan gyntaf o hono, 
 medd E. L., wedi ei ysgrifenu niewn llyth- 
 yren fras eglur, ac yn ymddangos yn llawer 
 hynach na'r rhan olaf. Cynnwys y rhan 
 gyntaf Far wnad i Hywel, yn B. A. 1104, 
 gorŵyr i Hywel Dda ; a chynnwys y rhan 
 olaf Farwnad Fadawg fab Maredyd (tu dal. 
 155 o'r gwaith hwn) Tywysog Powys yn 
 1158, gan Cynddelw Brydydd Mawr; a 
 thybia E. L. y dichon mai y bardd hwnw 
 a ysgrifenodd yr rhan olaf o'r Llyfr Du. 
 Y mae lliaws o'r caniadau sydd yn y gwaith 
 hwn yn y Llyfr Du; megys, "Ymdiddan 
 rhwng XJgnach ab Mydno, o Gàer Seon â 
 Thaliessin, o Gaer Dyganwy," tu dal. 44; 
 "Ymdidan rhwng Myrdin Wyllt â Thal- 
 iessin," tu dal. 45; "Kerdd i Wallawg ap 
 Lleenawg," tu dal. 55; "Englynion bedd- 
 au milwyr Ynys Prydain," tu dal. 65; 
 "Marwnad Geraint ab Erbin," tu dal. 83; 
 "Marwnad TJrien Beged," tu dal. 84; 
 "Marwnad Cynddylan ab Cyndrwyn," tu 
 dal. 87; "Canu Llywarch Hen, i'w hen- 
 aint a'i Veibion," tu dal. 92; "Can Maen- 
 wyn," tu dal. 96 ; "I'r Gog, yn Aber Gu- 
 awg," tu dal. 100; "I Yscolan," tu dal. 
 104 ; "Hoianau neu Borchellanau Myrddin 
 ap Morfryn, alias Myrddin Wyllt," tu dal. 
 106; "Afallenau Myrddin," tu dal. 115; 
 " Gossymdeith Llevoet Wyneb Glawr," tu 
 dal. 118; "Cyngogion Elaeth," tudal. 123; 
 "Gwyddneu," tu dal. 125; "Gwyddneu 
 pan ddaeth y môr tros Gantref y Gwael- 
 awd," tu dal. 125; "Ymryson Gwyddneu 
 a Gwyn ab Nudd," tu dal. 126; "Marw- 
 nad Fadawg fab Maredud," tu dal. 155; 
 "Dadolwch yr Arglwyt Bys," tu dal. 164. 
 Cymmerodd Golygwyr cyntefìg y gwaith 
 hwn (Iolo Morganwg, Owain Myvyr, ac 
 Idrison=y Dr. Pughe), amryw o'r caniad- 
 au crybwylledig o lawysgrifau ereill, er 
 
 mwyn eu heglurdeb, fe allai, gan gyfeirio 
 yn achlysurol ar odre'r ddalen at y Llyfr 
 Du, a llyfrau ereill; ond y mae'r deuddeg 
 awdl dienw sydd yn yr Attodiad, tu dal. 
 378, wedi eu cymmeryd "allan o'r Llyvyr 
 Du lythyr yn llythyr." 
 
 Y nesaf i'r Llyfr Du o ran oedran a 
 phwysigrwydd yw "Llyvyr Koch o Hen- 
 gest," yrhwn, yn ol E. L., a ysgrifenwyd 
 tua diwedd y 14eg ganrif; ond gan fod 
 rhai caniadau yn niwedd y llyfr o waith 
 Lewis Glyn Cothi, yr hwn a fucheddai tua 
 diwedd y 15fed ganrif, rhaid fod y rhan 
 yma o hono, o leiaf, yn llawer diwedclarach 
 na'r 14eg ganrif. Y mae yn ,dra thebyg 
 nad ydy w holl gynnwys y Llyfr Coch, mwy 
 na'r Llyfr Du, ar yr un amser, na chan yr 
 un person; a bod y rhan olaf o'r naill fel y 
 Hall yn hynach na'r rhan flaenaf. Y mae 
 rhai wedi meddwl mai L. G. Cothi a ysgrif- 
 enodd yr holl lyfr, tra y tybia ereill mai 
 rhyw ad-ysgrifenydd proffesedig a wnaeth 
 hyny, allan o ddefnyddiau hynach fýth 
 [Gambro Brit. ii. 107]. Yn y rhan olaf 
 o'r llyfr y mae'r brydyddiaeth a gynnwys 
 wedi ei hysgrifeiiu : dechreu tu dal. 513. 
 Y mae lliaws o'r caniadau sydd yn y gwaith 
 hwn yn y Llyfr Coch, o'r rhai a briodolir i 
 Taliesin, Llywarch Hen, a Myrddin, hyd 
 yr Iustus Llwyd; a chynnwys lawer o'r 
 rhyddiaith a geir yma hefyd ; megys Brut 
 y Tywysogion, Brut y Saeson, ac amryw 
 o'r Trioedd. 
 
 Nid yw hysbys, hyd y gwyddys, pa 
 
 bryd yr ysgrifenwyd y Gododin gyntaf; 
 
 ond ymddengys fod y gân yn hysbys yn 
 
 y 12fed ganrif, gan fod Dafydd Benfras, 
 
 (B. A. 1190—1240) yn crybwyll am dani 
 
 ac am yr awdwr, fel hyn : — 
 
 " I ganu moliant mai Aneirin gynt 
 Dydd y cant Oäodin."— tu dal. 217. 
 
 Dywed Edward Llwyd [Arch. Brit. 261], 
 
 fod William Maurice, Cefn y Braich, yn 
 
 dywedyd am "Lyvyr Aneyryn, ne Lyvyr 
 
 y Gododhyne a'r Gwarchane," oedd yn yr 
 
 Hengwrt, ei fod mewn "Haw hen dros 
 
 ben." Dywed Ab Ithel [Pref. to Gododin, 
 
CYFAKWYDDYD I DDARLLEN HEN GYFANSODDIADAU CYMRAEG. 
 
 XIX 
 
 tu dal. viii], fod ei gyfieithiad ef o'r God- 
 odin wedi ei seilio ar lawysgrif ar femrwn, 
 a ysgrifenwyd, fel y tybir, tua 1200. 
 
 Dy wedir fod y llawysgrifau liyDaf o 
 Gyfreithiau Hywel Dda, a gasglwyd yn y 
 1 Ofed ganrif, wedi eu hysgrifenu yn y 1 2fed 
 ganrif. Ysgrifenwyd y copi o honynt sj^dd 
 yn y gwaith hwn, gan y Dr. Pughe, mewn 
 llythyraeth o'i gynllnniad ef ei him, yr 
 hon y rhaid ei liegluro ar wahân i lythyr- 
 aetli yr hen gyfansoddiadau. 
 
 GWAHANOL DDEFNYDDIAD LLYTHYKENAU 
 YR EGWYDDOR. 
 
 Prif nodwedd yr hen orgTaphan (orthog- 
 raphies) ydyw eu hamddifadrwydd o 
 dreigliad y llythyrenau; hyny yw, nid 
 ydyw c, er esampl, braidd un amser yn 
 troi yn g, ngh, ac ch. Gan hyny, yn lie 
 cefn, dy geîn, fy nghefn, ei cAefn, megys yn 
 yr orgraph bresennol, cefn, dy cefn, fy 
 cefh, ei cefn, a geir yn yr hen orgraphau ; 
 a chyffelyb ydyw yr holl lythyrenau cyf- 
 newidiol. Hyn ydyw'r peth penaf sy'n 
 gwahaniaethu yr hen orgraph an oddi wrth 
 y rhai diweddar ; a pho hynaf y byddo or- 
 graph, lleiaf oil a fydd o dreigliad au yncldi. 
 Nodwn rai o'r inanylion dan y gwahanol 
 lythyrenau. 
 
 A. 
 
 Heb law ei sain gynredin, defhyddid a 
 am o ac?/: "a dan morduyt mygr was" 
 — o dan forddwyd mygr was ; " a chimrev 
 an biv" — a Chymry yn byw. 
 
 Ae am ai: — "ar saer ae gunel" — a'r 
 saer ai gwnel ; "arbenygaul mon ae guled- 
 ychuy" — arbenigawl Mon ai gwledychwy. 
 
 Ai am ae ac e : " hair" — caer ; " caitoir " 
 — cedawr. 
 
 Au am aw, of, o: "maur y kynnit" — 
 mower y cynnydd; "arduirecme Dev" — ar- 
 ddwyreeif fi Dduw ; ' ' rringuedöwd " — rhin- 
 weddol. 
 
 Aid am ab, of: " awraham pen fit" — 
 -áòraham benffydd; "guengert aganíMü" 
 — gwen-gerdd a gana/y "bet deheveint ar 
 cleveint awon" — bedd Deheueint ar gleu- 
 eint afon. 
 
 Ay am ai, ai : a dir y paup or ay clyw- 
 ei"— dir i bawb a'r ai clywei; "ay da kil- 
 iau rac y kornuyt" — ai da cilio rhag y 
 cornwyd ] 
 
 B. 
 
 B a saif yn fynych, heb law ei sain ei 
 hun, amjf ac m: "gil&in, moròran, am&od- 
 laun" — gyl/in, moi/ran, an/oddlawn ; "em- 
 6edid" — ym medydd; "em òedin" — ym 
 myddin. 
 
 Saif b yn ddamweiniol am Jf : "amgiò- 
 ret " — amgyýred. 
 
 C, heb law ei sain ei hun, a saif am ch, 
 g, ngh: "niguorcosam" — ni worc/msaf; 
 "enelle cinicier ar alanas" — yn y lie y 
 cyny^ier ar alanas; "gueleisse guir yg 
 cvinowant" — gwelais i wyr yng nghwynof- 
 ant. 
 
 Ch a ddefnyddir yn ddamweiniol am ch: 
 — "a honno aderc^ewyr" — a hòno a 
 ddyrcAefir; "niec&id meibion Meigen" — 
 MecAydd meibion Meigen. 
 
 CH. 
 
 Ceir ch yn y cyfansoddiadau hynaf yn 
 dynocli .y sain a roddir iddi yn bresennol, 
 ac nid ydys yn gwybod iddi gael ei defh- 
 ycldio erioed yn y Gymraeg am un sain 
 arall : "Ef rhwygei a cAethrei a cAethrawr 
 odducA lie lladdes a llafnawr;" " Due uch 
 guit, ac vn uch eluit" — dwy uch (uwcli) 
 gwŷdd, ac un uch elfydd. 
 
 D. 
 
 D, heb law ei sain ei hun, a saif yn fyn- 
 ych am del, ac weithiau am n ac th hefyd : 
 "gaur a eroded" — gawr a dcloded; "na 
 didaul i barch" — na ddid-àwl ei barch; 
 "medal, echuicl, hvr<i, heic£" — medel&i, 
 echwy del, nwveld, h&idd : " vy Z)ewis kin- 
 vllaud" — fy we wis gynnullawd; "bet Air- 
 gwl in oyved" — bedd Aergwl yn iVyfed , 
 "Ioruera 7 uab madauc" — lorwerth fab 
 Madog. 
 
 Del, a ddygwyd i'r orgraph, medd E. L. 
 [Arch. Brit. 227], tua'r fiwydchyn 1400. 
 Pa fodd bynag, ceir hi ddwywaith neu dair 
 yn yr " Ymdidan rhwng Myrclin Wyllt a 
 Thaliessin," sydcl yn y gwaith hwn (tu daL 
 45), "allan o'r LI. Du o Gaerfyrddin ; " ac 
 y mae'n fynych yn y copi sydd yma o'r 
 "Gododin;" a cheir hi yn ddamweiniol yn 
 yr holl gyfansoddiadau bron a elwir gwaith 
 y Cynfeirdd a'r Gogynfeireld, ocldigerth 
 "Beddau Milwyr Ynys Prydain," tu dal. 
 65, a'r Awdlau dienw sydd yn yr Attocliar\ 
 
 Bh a dclygwyd i'r orgraph i gynnrych- 
 ioli eld, medd E. L. [Arch. Brit. 227], yn 
 amser y frenhines Elizabeth, gan y Dr. D. 
 Powel [b.a. 1584], a'r Dr. J. D. Rhys [b. 
 a. 1592]; ond yr ydym yn cael elh yn sefyll 
 am dd, yn ddamweiniol yn y Glossce Ox- 
 onienis \Zeuss, ii. 1076], a ysgrifenwyd yn 
 y 9fed ganrif, yn y gair "mergi^Aaham" — 
 merjddsif. Ceir hi yn ddamweiniol hefyd 
 yn y gwaith hwn ; megys, "ebruyoTiav" — 
 ebrwye&M; "echuioVt" — echwy dd, &c. 
 Tybir ei bod yn sefyll am th yn y gair 
 "lauoThier'' — llaeíAfer, yn y Glossce. Ad- 
 ferodd y Dr. Davies yr dd yn ei lie, yr hon 
 a arferir hyd heddyw. 
 
XX 
 
 CYFARWYDDYD I DDARLLEN 
 
 1)1, a saif am 11, yn y Glos. Ox. : " dlon- 
 aid" — Zfonaid. 
 
 E. 
 
 E, a saif weithiau am a, i, y, ac e?', lieb 
 law ei sain ei him: "guerin enuir" — gwer- 
 in cmwir; "kynt e yud e vran uogyt e 
 allawr" — cynt yn fẅyd i fran nag (yr ä) 
 yngbyd i allor ; "chwerw en trin a llain en 
 emdullyaw" — chwerw y\\ nliriü a llain yn 
 í/mddullio; "disgymryeis em bedin" — dis- 
 gynais ym inyddm; "Devi ehim" — Dewi 
 ei bun. 
 
 Ei am ai : "man edelhez" — man y delai. 
 
 Eu am aug yiw, y, ac i<, heblaw ei sain 
 ei hun : "meu i voli" — mau i í'olij "afreu 
 afop amrifmt" — a ffra», aphobamryfiraw;. 
 "arall e% pan del de^ vrenyn ar eu cyd- 
 terfyn" — arall yw pan ddel i/<m frenin ar 
 eu cyd-derfyn ; "a cbimrewan biv" — a 
 Chymrw yn byw. 
 
 Ev am au, eu, ew, uw, beb law am ef: — 
 "~Dev yssi vn a cleu, yssi tri hep ev, hep 
 baut y ambev" — Duw ys sy un a dau, ys 
 sy dri beb au, heb bawdd ei ammhew ; "ni 
 but ar lev tvev direid" — ni lydd ar lew 
 dxef ddiraid. 
 
 Ew am ef, beb law ew : " ni ddodai lew ar 
 ladron" — ni ddodai le/ar ladron; "Ei oet 
 €W Kiogan ae guant" — Rbi oedd ef, Rhi- 
 ogan a'i gwânt (gwanodd). 
 
 Ey am ai ac ei : "o teyv fortb eguene?/r 
 saraet yr brenyn" — o dair fíbrdd y gwneir 
 sarhâd i'r brenin. 
 
 F. 
 
 F, a saif am ff ac ph, beb law ei sain 
 bresennol: "/ruith a/reu a/op anri/reu" — 
 jfrwyth aj^rau, a ■ phob aniryjfrau; "e/a 
 
 gie/"— e/agai#: 
 
 Ff. 
 
 Ff, a ddygwyd i'r orgraph, medd'E. L. 
 [^lrcÄ. ŵií. 227], mor foreu a'r 12fed gan- 
 rif, neu gynnarach. Yr unig lawysgrifau 
 sy genym, yn hynach na'r 12fed ganrif yw 
 t Glos. Oxon. ; oncl ni cbeir ŷ yn y rbai 
 hyny. Saif/, weithiau, yn yr hen gyfan- 
 soddiadau, am/: "ac im cow. val iqf. a 
 diwaud wrth y gureic. y am dreic y#yl- 
 dawd"— ac i'm cof fel Ic/(Iob) a ddywawd 
 wrth ei wraig ei amddraig u/ylldawd; 
 ^canydoet hagen higajf. y rotion" — can 
 ydoedd hagen hyga/ ei roddion. Ond ei 
 sain gyffredin ydoedd yr un ag yn bresen- 
 nol; megys, "oyer y lwyth maddeu." 
 
 G. 
 
 G, beb law ei sain ei hun, a saif am ng ac 
 nhg: "athuendicco de egluis a cha^eil" — 
 a'th fendigo di eglwys a ch&iìghelì ; "y rug 
 
 Kaer Kenedir a glan" — y rbwng Caer 
 Cenedr a glan ; "yg goed gorvynuy yg gor- 
 dibet loegyr" — jng nghoed Gorfÿnwy, yng 
 n^orddibed Lloegr. 
 
 Gc, neu gk, am ngh (^ng — ngb) : "nyd 
 oet a#cfoduawr llaur pan llatei" — nid oedd 
 aw^Alodfawr llawr pan laddai; "arf a//cyn- 
 null a^/cyman dul a^cysgoget" — arf ang- 
 /iynnull a?i^Ayman dduli ar^Aysgoged ; 
 "hiraethauc vyg kog y</&yueithas" — hir- 
 aetbog fy nghog yng ?<<7/iymdeithas. 
 
 Gg, a saif yn bur fynych am ng : "naut 
 e^'ylion" — nawdd awgylion : "yggrut yg 
 gretyf carant" — yng ngrudd yng ngreddf 
 carant; "meint uyd y^uasgar"— maint 
 fydd yng w^wasgar. . 
 
 Gh, a saif weithiau am ch, ond yn fynych 
 am ng neu ngh : " tre^/nssant trydycl o vei 
 tryf/Aanllof/ yn Uyghes vordei" — trec/msant 
 trydydd dydd o Fai dri cAan Hong yn 
 Ujnges Morclai; "kyn iigheu Rgheu atb- 
 rugar" — cyn angen angeu a thru gar ; "nyt 
 yngyghem" — nid yngynghein ; "o gyt 
 gygkor" — o gydgynghor ; "a^r/iyvyrdelit" 
 — a?ii/Ayfrdelid ; "balch y^Aynted"- — balcb 
 yng nghywtedd. 
 
 Y mae g weithiau yn fud yn necbreu, 
 ac yn nghanol geiriau : "Hyv duted ed 
 mic. ogyllestic ^uisc. A^uscvis im deni" — 
 Khyw dudded edmyg o gyllestig ^isg a 
 a wisgwys am dani; "a^/ueleiste gureic 
 amab genti" — a welaist ti wraig â mab 
 ganddi Ì "e^uin" — ew?in; "riuguedaulyon" 
 — rhinzceddolion ; "pedgaiar" — pedwar ; 
 ' ' mer^idbaham ' ' — mery ddaf. - 
 
 Ng. 
 
 Nid ydys yn cofio gweled ng mewn ys- 
 grifau bynacb na'r rbai a gymmerwyd o'r 
 Llyfr Coch; megys, "A dia?z<ŷro;" "deu- 
 dde?z^r guragedd; "yn pump ran vyng- 
 thynt" — ^yn bum rban rhyn^thynt. 
 
 H. 
 
 Defnyddid h o'r dechreuadyn yr orgraph : 
 "Zielgahti" — Aela di; "Äep amguaubot" — 
 Aeb ymnabod; "Aacboi" — Aacbwyt"=^ 
 yr wy t yn Aacio. 
 
 Arferid h yn fynych yn y llawysgrifau 
 hynaf o flaen man eiriau a ddechreuant â 
 llafariaid; yn wir, tybia rhai maiyngauiad 
 cyntaf y llafariaid oil oedd ha, he, hi, éc, t 
 "ha crip" — a chrib; u hox orachmonou" — 
 ac o'r achfenau ; "hin map diiop" — un 
 mab i lob (Iof, Iau 1 ?); hin cetlinou ir 
 leill" — yn gydlinau i'r lleill [Glos. Oxen.] 
 
 Defnyddid h hefyd i hwyhau llafariaid 
 ac i rymuso rbai o'r cydseiniaid ; ac yn y 
 fath amgylchiadau, wrth gwrs, byddai yn 
 

 HEN GYFAXSODDIADAU CYMRAEG. 
 
 XXI 
 
 fud: "ehag fin"-*— eang ffin; "llerm lliu 
 eÄauc" — Hen lliw eog; "baAet" — baedd; 
 pan roho naud ydyn ay lad" — pan ro nawdd 
 i ddyn a'i ladd ; "Äeithain" — eithaf; 
 " b«Aell" — bwyell ; " elhid bendit " — elid 
 bendith; "man edelhei" — man yde/ai; 
 "etncoe/Aaam " — edngoefraf (rhoddaf goel 
 i ednod). 
 
 Saif h yn ddamweiniol am ch : " suA" — 
 swell \Glos. Oxen.\ 
 
 I. 
 
 I, a ddefnyddid weithiau, heb law ei sain 
 ei linn, am a, e, u, y, ac ei : "Revduted ed 
 mi'c. ogyllestic guise. Aguisc vis im deni" 
 — rhyw dudded edmyg o gyllestig wisg a 
 wisgwýs am dani; "teilug pirfeith" — 
 teilwng perffaith ; "rotesew dirneid kin 
 dirnaud" — rhoddes ef dd?/rnaid cyn dyrn- 
 od; "angunel ieehid irj pemd ae bimp dir- 
 naud" — a'n gwnel iechyd er y penyd a'i 
 bum d^rnawd; "maab ad dyco ivam" — 
 mab a ddygo ei fam ; "i mae " — y mae. 
 
 K. 
 
 K, a ddygwyd i'r orgraph, medd E. L. 
 [Ârch. Brit. 228], o gylch 1200, gan y 
 Normaniaid ; "ac nid ydyw byth i'w 
 chaei," eb efe, "yn y llawysgrifau hynaf." 
 Pa fodd bynag, yr ydys yn ei cliyfarfod yn 
 fynych yn y caniadau o'r Llyfr Du, a ys- 
 grifenwyd, yn ol pob tebyg, cyn H58; 
 megys, "Turr keissied y keissav keli" — 
 twr ceisied i geisio Celi. Ceir "k kam," 
 hefyd yn Egwyddor Nemnivus [Zeuss. ii. 
 1089], a ysgrifenwyd yn y 9 fed ganrif. 
 
 K a saif yn y gwaitk hwn am c, g, ngh, 
 ac weithiau am ch : " Erbarcli o &yuarch. 
 o. kyuaenad. vy &ert ith /drpuill &anuill 
 Äangulad" — Erbarch o gyfarch o ^yfaenad: 
 fy ngheràà i'th ^yrbwyll canwyll canwlad; 
 "nat oed im gobeyth yda6 £affae dyvot 
 tray&evyn oy &yvoeth" — nad oedd un gob- 
 aith id do caffai ddyfod dracAefn o'i ^yfoetli. 
 GwelC. 
 
 L, yn y cyfansoddiadau hynaf, a ddefn- 
 yddid am I ac ll yn ddiwahaniaeth : "mi 
 tefcm " — fy nhefyn ; " med noue£ " — medd 
 nyfe£; "an cafeiur" — a'n callor; "an 
 pate£ " — a'n pade/t ; " lomou " — ^wynau ; 
 ' ' budicaul " — buddugoZ ; r ■ guYan " — gwkin; 
 " nia^gueretic " — ma^waredig. 
 
 Lh a ddefnyddid yn y cyfansoddiadau 
 hynaf, yn fynych rhwng dwy lafariad, er 
 mwyn grymuscler, fe allai; megys, " etn- 
 coi/Aflam " — edngoefo'af ; " men y delhei " — 
 man y delai; "med a dalhei" — med a 
 dalai ; ' ' elhid bendith " — elid bendith ; "a 
 yd alhaeth. " — a rydd alaeiih. 
 
 Tua chanol yr I6eg ganrif, defnyddiodd y 
 Dr. J. D. Ehys, a'r Dr. T. Williams, lh 
 am ll yn gysson, hyd oni fwriodd y Dr. 
 Morgan a'r Dr. Da vies hi ymaith, gan 
 ddefhyddio ll yn ei lie. Defnyddiodd E. 
 Llwyd yr lh drachefn, yn ei Ârchaiologia, 
 yn 1707; ond ni lwyddodd yntau i'w 
 dwyn i arferiad yn He ll. 
 
 Ll. 
 
 Ll, a ddygwyd i arferiad, yn ol E. Lr 
 [Arch. Brit. 228], o gylch y I2fed ganrif; 
 ond y gwir yw ei bod yn cael ei harfer yn 
 achlysurol, o leiaf, er pan ysgrifenwyd yr 
 iaith gyntaf, cauys cyfarfyddir â hi amryw 
 weithiau yn y Glos. Oxen., yn gystal ag yn 
 y Llyjr Du; megys, "baheÄ" — hwjell; 
 " eipill " — ebi^; ' ' gui?Zhim " — gwelhif ; 
 " grated" — graded; " cuntu^ed " — cyn- 
 nu^ed ; "cuntu^etou" — cynnu^edau (cyn- 
 nulliadau). 
 
 Defnyddid ll yn ddamweiniol am I: "o 
 blein cingleis i ai/un guernenn " — o Flaen 
 Cynlais i Alxm Gwemen. 
 
 M. 
 
 Mj heb law ei sain ei hun, a saif amy" 
 yn fÿnych yn y cyfansoddiadau hynaf : 
 " irdigatma " — y ddygad/a ; " guaroimaou ' 
 gwareio/au (chwareuf äu) ; "cemmein" — 
 ca?«fain; "iranamou" — yr ana/au; "hac 
 oraehmonaii " — ac o'r ach/enau ; " emneit- 
 ia??z" — amneidia/V "cymreith na breint 
 ecluis Teliau" — cy/raith a braint eglwys 
 Teilo. 
 
 Y cynaniad yma o'r m, medd E. L., a 
 barodd i'r Rhufeiniaid ysgrifenu Cad/an, 
 Cunedda/, Cyn/arch, Brycli/ael, yn Catam- 
 annus, Cunotamus, Conmarchus, Broch- 
 waelus. 
 
 M, a saif yn ddamweiniol am b: "Bet 
 Ebediv &m Maelur" — bedd Ebedyw aò 
 Maelur. 
 
 N. 
 
 Fe allai mai n ydyw y sain fwyaf sefyd- 
 log yn yr egwyddor, oddi gerth s; canys 
 nid ydys yn gwybod iddi erioed gael ei 
 seinio yn wahanol. Yr unig ddyryswch 
 gyda golwg ar n oedd, fod ysgrifenwyr y 
 canol oesoedd yn defnyddio yr un llythyren 
 i'w dynodi ag u; canys ysgrifenid arenau, 
 ty^er, nerthu, y pryd hyny yn areiíweu, 
 ty^er, ^ertu, a'r cyffelyb ; hyny yw, arfer- 
 ent yr un llythyren am y ddwy sain n ac u. 
 
 O. 
 
 0, a saif yn yr hen gyfansoddiadau, heb 
 law ei sain gyffredin, am u, io, neu y : "ni- 
 
XX11 
 
 CYFARWYDDYD I DDARLLEX 
 
 guorcosam " — ni worchtisaf ; " Ugnach yw 
 vy lieno " — Ugnach yw fy hemo ; " coorn " 
 — cyom (cyforn); "doguomisuf" — dygym- 
 mesur ; ' ' doguohintiliat " — dygv/hyntiliad 
 (dygyhyntiad=myned ar hynt); "cenitol- 
 aidou" — cenadyleddau (cenelaethau) ; "dat- 
 elaham " — dadylaf (dadlaf, dadleuaf). 
 
 Oe, heb law ei sain bresennol, a saif am 
 au, oi, ac ou: "ac angel a ddoeth att 
 Padrig" — ac angel a ddaeth at Padrig; 
 "nend men oe agheu dagreu digraun"- 
 nen man 
 
 oi angau daerau disrawn ; " 
 
 byn oet y dlt. y del paiip oe bet" — erbyu< 
 oed y dydd y del pawb du bedd. 
 
 Oi am aw, eu, oe, a'i sain bresennol oi : 
 
 caitoù* " — ced.awr 
 
 imarozou 
 
 euiiw ; ' ' lomou " — lhczmau ; ( ' coüou " — 
 coelan. 
 
 Oo, weithiau am o: "oolin" — olwyn. 
 
 Ou, yn fynych am y terfyniad au, ac 
 weithiau am ew : "apertho^" — aherth.au; 
 4 ' datlocoti " — dadlogcw ; ' ' cilchetow " — 
 cylchedtm ; ' ' emetozt " — efyddau ; ' c dig- 
 uolo-wchetic " — dyoleicychedig. 
 
 Dywed E. L., mai terfyniad priodol y 
 Gernywaeg a'r Llydawaeg ydyw ou, ac nad 
 yw yn gwybod iddo gael ei arfer erioed 
 yng Nghyniru. Os felly, y Llyfr Du o 
 Gaerfyrddin, lie y defnyddir y terfyniad 
 eu, ydyw y peth cyntaf erioed a ysgrifen- 
 wyd yng ìígliymru ; canys ou sydd yn yr 
 lioll laẃysgrif sydd hynach na'r 12fed gan- 
 rif [Zeuss, ii. 1076, &c.]. Noda Zeuss 
 dri cliyfnod i'r iaitli Frutanaeg. 1. Pan 
 yn defnyddio ou. 2. Pan yn defnyddio eu. 
 3. Pan yn defnyddio au. 
 
 O.y, a ddefnyddid am oe ac a'i: "oyr" — 
 oer ; " oy gureic" — di wraig. 
 
 P. 
 
 P, a saif am b, mh, ac weitliian am ph, 
 lieb law ei sain ei linn : " Poriw new ap'is 
 idi. imp'net y cliiwoetli y noethi " — Peryf 
 nef a 6eris iddi ym mherîedd ei chyfoeth ei 
 noethi ; " a perchen fit" — a^Aerchen ffydd. 
 Arferidp/i hefyd, &cf, am ph, yn y Llyfr 
 Du: " apAeleidir agaur inyganhvy" — a 
 _pAelydr a gawr yn Nÿganwy; " a phe&rr 
 pen pob ieith" — a PAedr pen pob iaith; 
 "a/op amriffreu" — a phdb amryffrau. 
 
 P, a saif weithiau amy ac ff: " guparch" 
 — cy/arch; " hanpych gnell" — henÿych 
 well. 
 
 Ceir p weithiau yn fud : "piny? dirnaud" 
 — pum dyruod. 
 
 Q - 
 
 Q, a saif weithiau (ond anfynych) am c 
 neu g : " Cuenetav " — Cyneddaf ; " #uith " 
 — #wyth. 
 
 P, a saif am rh cystal ag r : " rac bren- 
 nin arac paup namyn dy Telimu" — r/zag 
 brenin a rAag pawb namyn y Teilo. 
 
 Tua diwedd y lofed ganrif, medd E. L. 
 [Arch. Brit. 229], defnyddid rr weithiau 
 yn nechreu geiriau lie y rhoddwn ni rh; 
 r, bryd arall, ac rr weithiau, lie y dcfnydd- 
 iwn ni r: " rriallaun"— Phitûlon; "guae- 
 uawr rrin Pei adarwant" — gwaewawrrin, 
 rli-ài a darfant. 
 
 Yr oedd r yn cael ei hysgrifenu mor 
 debyg i n yn y llawysgrifau hynaf, medd 
 E. L., fel nas gellid eu gwahaniaethu ond 
 wrth y synwyr yn unig. Ysgrifenid guar- 
 di yn gua/zdi ; corsen yn co^sen. 
 
 S, fel n a geidw ei sain o'r dechreuad 
 hyd yn awr, yn ddigyfnewid. Yr oedd yn 
 cael ei dyblu weithiau yn nechreu geiriau, 
 medd E. L., mor foreu a'r 12fed ganrif; a 
 pharhawycl i wneuthur hyny, yn achlys- 
 urol, iiyd amser W. Lleyn, neu ddiwedd- 
 arach; megys, "ssyllu" — syllu; "Pedair 
 llythyren ar higain Kymraeg y ssydd." — 
 W. Lleyn. 
 
 T. 
 
 T, heb law ei sain bresennol, a saif yn 
 fynych am d ac dd, yn enwedig yng nghan- 
 ol a diwedd geiriau : — 
 
 " Bet yinarch het y guythur 
 
 Bef i giigavn Cleíjŵut 
 Anoetk bjt bet y Arthur. " 
 
 Sef, 
 
 ~Bedd i >iarch, bedd i Gwythur 
 Bedd i Gwgawoi Gleddjî rudd ; 
 Anoeth bjdd bedd i Arthur; 
 
 " Pa fori jt awn o Fortun" — pa ffordd yd 
 awnoForddun? "anufon'-anucfon ; "daíí" 
 — dar/1 ; ' ' legit "— llygaic?; < ' ka/nav "— 
 caŵio ; " caleí " — cale<i. 
 
 Dywed E. L. [Ârch. Brit. 229], na 
 wyddai ef ond am un esampl oi yn troi i 
 d yn nechreu geiriau; sef " Teurafti " — 
 Dyfrod. Pa fodd bynag, canfyddir hi nid 
 yn anfynych yn nghyfansoddiadau y 12fed 
 ganrif, os nad yn ddiweddarach, yn troi yn 
 d yn nechreu geiriau ; megis, "arduireaue 
 iri irined in celi " — arddwyreaf fi dri, trin- 
 ed )mg]Sigheli; "vnguirth oe ieithi" — un- 
 gwyrth o'i c?eithi.; " yssi tri hep ev " — ys 
 sy dri heb au. Y mae lliaws o esamplau 
 or fath yri yr hen gyfansoddiadau sydd yn 
 y gwaith hwn. 
 
 Tn. 
 
 Y mae th yn ein llawysgrifau hÿnaf, a 
 saif yn fynych am dd cystal ag am th : "in 
 
HEN GYFANSODDIADAU CYMRAEG. 
 
 xxm 
 
 llan heleth beth Owein " — yn Llan Heledd 
 bedd Owain ; "a vothei o nebaud" — a rodd- 
 ai o nebawd; "teyr forth" — tair ffor dd. 
 
 Tit, yn ddamweiniol a saif am d : " eth- 
 uinam" — ec/fynaf; ac ymddengys ei bod 
 yn fud, neu yn newid i n, yn "hanger" 
 — haimer. 
 
 ¥. 
 
 U, a saif am f, i, w, y, heblaw ei saii^ 
 bresennol u : " athwolaf u&urri maur dy 
 wrhidri" — a'th/olaf/aior Ri, mazwr dy wr- 
 hydri; " ardmreazte tri " — arddwyrea/ i 
 dri ; " Dmi, y enu in vn " — Dnw ei emo yn 
 un ; " Dim y lmn. Aunaeth mawrth a-llun" 
 — J)nio ei hun a lunaeth Maiorthja Llun ; 
 "dricwn i mynit" — drycm y mynydcl; 
 "maab a dwcco iwam" — mab a dd^/co ei 
 /am. 
 
 ZTmj a safai weithiau yn ddamweiniol am 
 w : " dauu " — d&iu (mab yng nghyfraith). 
 
 F, a ddygwyd i'r orgraph, medd E. L. 
 [Arch. Brit. 229], tua 1200; ondyr ydym 
 yn ei cliael yn fynych yn y cyfansoddiadau 
 o'r Llyfr Du; a saif am f, u, ac w : "ni 
 lut ar lev., trev direid" — ni ludd ar lew 
 dre/ddiraid; " chuerv ruelin" — chwerw 
 /uelin; " Dev yssy vn a deu. yssi tri hep 
 ev hep haut y amhev" — Dnw ys sy un a 
 dau, ys sy dri heb slu, heb hawdd ei am- 
 mlieu. 
 
 Yn y 14eg ganrif, ysgrifenid v yn 6, yn 
 enwedig pan yn sefyll.am w, o'r hyn y ceir 
 lliaws o esamplau yn y gwaith hwn, yn y 
 caniadan a'r brutiau ; niegys, " G6yr yng- 
 a6r g6erth6a6r g6rd ymdared " — giuyr yng 
 nga?«r gwerthfaior gwrth ymioared. 
 
 W. 
 
 W, a ddygwyd i'r orgraph, medd E. L. 
 [Arch. Brit. 229], o gylch 1200. Ceir y 
 llythyren hon, pa fodd bynag, yn fynych yn 
 y cyfansoddiadan a gymmerwyd o'r Llyfr 
 Du ; a saif am b, f, u, cystal ag am ei sain 
 bresennol, iv : "aiorahani pen fit" — Ab- 
 raham ben ffydd ; " mi nid a,w ina in suvr" 
 — mi nid a/inneu yn a^ür; "bendith new 
 a llawr" — bendith ne/a ll&wr; " cliwygniff 
 wympechaiüd " — diwygwyf fj mhechod ; 
 " penlln wn tra ion y amser" — pen lln fn 
 tra/u ei amser; "yewenctit" — ieztengctyd; 
 " datcamo " — dadgamt. 
 
 Ysgrifenid w yn 6 yn fynych yn y 14eg 
 ganrif. Givel Y. 
 
 X. 
 
 X, a saif am ch, mewn dwy gân sydd yn 
 y gwaith hwn, tn dal. 130, a gymmerwyd 
 
 o'r Llyjr Gwyrdd; megys, "Pa arvvardd 
 pa ediyas Eryr" — pa c/iwardd pa edrych 
 Eryr? Rhoddir h, mewn un esampl, ar ol 
 yr x: "a cchelu medwl yn hir" — a cAelu 
 meddwl yn hir. Dengys orgraph gyffred- 
 inol y caniadau hyn, icldynt gael eu hys- 
 grifenu tua diwedd y lofed, neu ddechreu 
 yr 16 eg ganrif. 
 
 Ymddengys fod y sain yma i'r x ( x Poeg) 
 yn hysbys i'r Brutaniaid cyn foreued, o 
 leiaf, a'r 9 fed ganrif, gan fod Nemnivus yn 
 ei defnyddio fel hyn yn ei Egwyddor ef ; 
 meygs, "deam" — dechu, neu tecAu /enw'r 
 llythyren d), \_Zeuss. ii. 1089]. 
 
 X, a ddefnyddid weithiau fel cs, mewn 
 geiriau estronol ; megys, u Rex radau" — 
 recs rhadau ; " Hex regwm ;" " Rex awyr," 
 
 &G. 
 
 Y. 
 
 Y, a áàif yn yr hen gyfansoddiadau am. 
 i, ei, ac i'w, heb law ei dwy sain bresennol 
 yn hyny (hynu) : " aduin yd roth' y paup 
 ?/chuant " — adclwyn y rhoddir i bawb ei 
 chwant ; "a phob un adoeth y le y eistedd 
 fal y buassai " — a phob un a ddaeth i'w le 
 i eistedd fal y buasai ; " ae vam yn mynet 
 yr eglwys y wrandaw " — a'i fam yn myned 
 i'r eglw?/s i TVTando. 
 
 Dywed E. L. [Arch. Brit. 236], na 
 ddefnyddid y o gwbl, hyd yr oedd ef wedi 
 syhvi, cyn y concwest Normanaidcl (1066), 
 os cyn foreued (nid oes genym ni lawys- 
 grifau mor hen a hyny, oddigerth y geir- 
 nodiadau yn y Glos. Oxen, yn unig). Yr 
 oedd yn cael ei defnyddio mor gyffreclin, eb 
 efe, o gylch diwedd y 12fed ganrif mewn 
 rhai llawysgrifau, fel yr oedd yn llwyr gau 
 allan yr arferiad o i. Ysgi'ifenid hi yn 
 wastad y pryd hyny a dotyn uwch ei phen ; 
 a thua chanol y 12fed ganrif, neu ychyclig 
 yn ddiweddarach, ysgrifenid y ac i yn yr 
 un sefyllfaoedd bron yn ddiwahaniaeth. 
 
 Y mae y yn egwyddoj^iTemriivus; a'r 
 enw a roddir iddi ydyw ^m/r" — oer; ond 
 nid yw yn cael ei defnyddio mewn un gair 
 arall, hyd y canfyddasom ni, yn y Glossce, 
 
 Hysbysa E L. na bu hon erioed yn cael 
 ei harfer yn y Gymraeg, ond y defhyddid 
 hi yn fynych yn y Gernywaeg am dd; 
 megys, "Ezeuon" — Eddewon, a'r cyffelyb. 
 Pa fodd bynag, cawn fod hon hefyd gan 
 ISTemnivus ; ac ymddengys wrth yr enw a 
 roddai efe icldi, sef zeirch (seirch), yr ystyr 
 iai hi yn gyfystyr âg s. 
 
 Ymdrechodd y Dr. Pughe yn egni'ol 
 ddwyn z i arferiad yn y Gymraeg yn lie 
 
xxiv 
 
 CYFARWYDDYD I DDARLLEN 
 
 dd yn yr argraphiad cyntaf o'i Eiriadur, 
 cystal ag mewn rhai man draethodau ; ond 
 "trech gwlad nac arglwydd;" a bu raid 
 hyd yn oed i'r Dr. Pughe, blygu iddi hi, 
 fel y prawf yr ail argraphiad o'i Eiriadur 
 godidog, a gyhoeddwyd dan ei olygiad ef 
 ei bun. 
 
 Dyma ni wedi myned trwy yr egwydclor 
 oil ; ac er y tybir ein bod wedi nodi llawer 
 mwy o'r gwahanol ddulliau yr arferid y 
 llythyrenau yn yr hen gyfansoddiadau nag 
 y gwnaeth neb o'n blaen, nid ydym yn 
 hòni ddarfod i ni lwyddo i ganfod pob am- 
 rywiad o'r llythyrenau sydd yn yr hen 
 ysgrifau Brutanaidd. Er hyny, credwn 
 fod y nocliadau blaenorol ar yr y llythyr- 
 enau, a'r sylwadau canlynol ar yr hen ddull 
 o gyfuno geiriau an gilydd, ac o ddefnyddio 
 rhai amserau o'r berfau, yn ddigonol i gyn- 
 northwyo pob myfyriwr manwl i^ddarllen 
 yr holl hen gyfansoddiadau sydd wedi eu 
 hargraphu, o leiaf, yn rhwydd a boddhaol. 
 
 Y DULL O GYSSYLLTU GEIRIAU AU GILYDD 
 YN YR HEN GYMRAEG. 
 
 SylwaE. L. ynbriodol, mai un o anhaws- 
 •derau penaf yr hen ysgrifau Brutanaidd, 
 oedd yr arfer mynych o gyssylltu arcldod- 
 iaid, nid yn unig â geiriau ereill, ond 
 weithiau a u gilydd heíÿd. Cyfarfyddir â 
 rhai esamplau o eiriau ereill hefycl yn cael 
 eu cyssylltu, ond nid ydynt ond aníÿnych 
 mewn cymmhariaetli i'r arddodiadau. 
 
 Esamplau. 
 
 A : " gulib «sich " — gwlyb' a s}^ch ; "a- 
 unaeth fruith afreu afop. amrifreu " — a 
 wnaeth ffrwyth a ffrau, a phob amryffrau. 
 
 Cyssylltid a yn fynych wrth wahanol 
 amserau'r berfau : " ef aunaeth " — ef a 
 wnaeth ; " disguil aoruc" — disgwyl a orug; 
 "asich heil. ^ígulich. edar" — a sych haul, 
 a wlych y ddâü^ " agueleiste gureic amab 
 genti" — a Avelaist ti wraig â mab ganddi? 
 
 Ae='d'i : "arbenycaul mon aeguledichvi" 
 — arbenigol Mon di gwledychwy ; "detuit- 
 ach no mi aeharhowui" — dedwyddach ua 
 mi di harofwy ; "mi aegowinneis y offer- 
 eid bid" — mi di gofynaisi ofFeiriaid byd. 
 
 Am: " amclefnn duv amdanav" — am- 
 ddiíFyn Duw am dana^. 
 
 An=a?-ii : " Duu emamuc. Duu angoruc. 
 Duu awguaraud" — Duw an hamyg, Duw 
 an gorug, Duw an gwarawd 
 
 Ar= a'r 
 gweision gleision. 
 
 ^4íA=ath: a^Auendicco de egluis" — dth 
 fendigo di eglwys. 
 
 argueisson gleisson " — dr 
 
 Can: " ca?iydoet hagen higaiF" — can 
 ydoedd hagen hygaf. 
 
 De neu te=di neu ti, rhagenw yn gys- 
 sylltiedig ar ferf flaenorol : " Ystarnŵ 
 wineu" — ystarn di finnan; "ruitac/e vy 
 neges " — rhwydda di fy neges : "athuen- 
 diguisie aron o moesen " — a'th fendigwys di 
 Aaron a Moesen; "a gueleiste dinion din. 
 gewri " — a welaist ti ddynion yng ngofri ? 
 
 Di=dy: — "pan deuthoste y basse di- 
 wedit " — pan ddaethosi ti i base dyfedydd. 
 
 Druc=dvyg : " drucv&et " — drygw&ed ; 
 " aVwcveithret " — drygw eithred. 
 
 E=ei\ "sant yn kerdet ehun" — sant 
 yn cerited ei hun. 
 
 E=y* " mae elle etal estrawn " — mae y 
 He y tâl estron. 
 
 É=i: rhagenw mewn cyssylltiad â'r 
 ferf o'i flaen : ' ' gueleisse guir ygcoinowant " 
 — gwelais i wyr yng ngwynofant. 
 
 Eg=zyng : " ag eghv?yt edeu vrenyn " — 
 ag yng ngwydd y ddau frenin. 
 
 En=yn : "enelle cenicier aralanas" — 
 yn y lie y cynnygier ar alanas. 
 
 E6=:en ; rhagenw mewn cyssylltiad â 
 berfau ar ei ol : "pa tri ederin góiìlt nid- 
 ele neb eóllad hep kaniat ardir arall " — pa 
 dri aderyn gwyllt ni ddylai neb eu lladd 
 heb ganiad (genacl) ar clir arall? 
 
 _Ev=yw ; berf mewn cyssylltiad â rhag- 
 enw ar ei hoi: "sev evhene peterarugeint"" 
 — sef yw hyny, pedair ar hugaint. 
 
 Fiu—-ef; rhagenw mewn cyssylltiad â 
 berf o'i flaen : " Hotes^îü dirneid. kin dir- 
 naud" — rhoddes e/*ddyrnaid cyn dyrnod. 
 
 /^=^yng(yn): " ruit igmvr rigig atew^ 
 — rhwydd yng ngnif ry-gyngoddef. 
 
 /to— ym, yn : "iTOparadui/ iwpir kyn- 
 nuis rac puis pechaud " — ym Mharadwys 
 yn bur gynnwys rhag pwys pechod. 
 
 In=yn: "y duv inain digerit " — i 
 Dduw yn dd}Ti digerydd; cí agaur idygsai- 
 hvy" — a gawr yn Nyganwy; " ameneich 
 in vynich i/ivarchocion " — a mynaich yn 
 fynych yn farchogion. 
 
 /?z— yng (yn) : "y geissau ráguesti"— ì 
 geisio yng ngwesty. 
 
 Init=dnid: initoet aratur in eretie tir" 
 — onid oedd aradr yn aredig tir. 
 
 Ir=^eT\ "aduch ir gulet iry varet ae. 
 werindaud " — henffych i'r wledd er ei war- 
 edd a'i werindod; "an gunel iechyd iry 
 penid ae pimp dirnaud " — a'n gwnel iechyd 
 er y penyd a'i bum dyrnod. 
 
 Ir=zyr: "Ni chedwis eva iVawallen 
 per" — ni chedwis Efa yr afallen bêr. 
 
 It=yd (hyd oni?): " Dyv iev bv. ir. 
 guarth ^atcorasant " — dyw (dydd) Iau bu 
 hir warth yd (hyd oni) adgorasant. 
 
HEN GYFANSODDIADAU CYMRAEG. 
 
 XXV 
 
 N 
 
 -nadigaun dinyon- 
 
 -na digòndýn- 
 
 otli. uit " — 
 
 JVam=na'm : " namdit&ul 
 nam didol o'th ŵydd. 
 
 Nas; " Duu a collei bei nasprinhei di- 
 uei devaud " — Duw a gollai pe nas prynai | 
 difai defod. 
 
 Ny=m: "am y cham nychimv alii" — j 
 am ei chain ni chynimu (chymmydd) â hi ; 
 EL'bv hyvit ac nyhw doeth " — bu hywydd ac | 
 m bu ddoeth. 
 
 Nith=ni , th. : nythomet iugueti" — nith \ 
 omedd yng ngweddi. 
 
 0: " Ryv duted edmic ogyllestic guise" 
 — rhyw dudded edmyg o gyllestig wisg; 
 " omorccanvc orieinvc radev rvytheint" — 
 o Forganwg, o Rieinwg raddau rwyddant. 
 Or=or: " ev aetinaut ortan" — ef a'i 
 tynodd or tan. 
 
 Ue=&; rhagenw mewn cyssylltiad â 
 berf o'i flaen : " ny caalinafzie " — ni chan- 
 lyn&íjî; " arduirea?íe îri triued in celi" — 
 arcldwyreaf _/& dri Trined yng Xgheli. 
 
 Uyg, vyg=fy ; mewn cyssylltiad â geir- 
 iau yn declfreu âg g, c, neu k : " uygguë&tì 
 agaduant" — fy ngwesti a gad want; " nyt 
 cyuch iv/f/guaet" — nid cywcl^cyíuwch)ŷỳ/ 
 ngwaed ; tm^cerenhit "■ — -fy ngharenydd ; 
 " nyt coiletic it^kvueillyon " — nid colledig 
 fy nghyfeillion. 
 
 Uyn, vyn=îj : " ar uyndvy coes -" — ar 
 fy nwy goes ; ' ' yedrych vyntad yssit guan- 
 clau" — i edrych fy nhacl ys sy wangiaf; 
 "adyn ?7?/fttroed o gadwyu" — a dyn fy 
 nhroed o gadwyn. 
 
 Wy=fj: "nideisieu wykert. yg kein- 
 
 e\ " — nid eisieu fy ngherdd yng ngheiniàu. 
 
 TFí/m=fy'ni (fy) : "dywyecviff wympe 
 
 chawd am gweithred" — diwygiwyf fym 
 
 pechod (fy m-hecliod) am gweithred. 
 
 Y a ragddodir at eiriau fel bannod, rhag- 
 ferf, rhagenw, ac arddodiad: "ar a/daear" 
 — ar y ddaear ; " vrth ygwr aweli " — wrth 
 y gwr a weli ; "dit ydeuthant" — dydd y 
 daethant ; " ac yno yllas albanac " — ac yno 
 y lias (lladdwyd) Albanact; "achidvraud 
 ny vn yarvaeth " — ac hyd frawd ni wn ei 
 arfaeth : " pan wanpwyd yessu yny asseu " 
 —pan wanwyd Iesu yn ei asau ; "arch y 
 plwyv all dyvotynrywn" — arcli y plwyf all 
 ddyfod i mewn. 
 
 Y; rhagenw mewn cyssylltiad â berf o'i 
 flaen : iC neu cholleisy argluyt ruyt yn roti, 
 neu'm rotes?/ hil run ryt aphali" — neu (yn 
 wir) collais i arglwydd, neu'm (oni) rhodd- 
 ais i hil Rhun rydd a phali? 
 
 Fc?=ydd (yr) : fel rhagîerf: "ac yn ÿr 
 amsei* hwnw ydoyd claniel pphwyt yn 
 gwledychu" — ac yn yr amser hwnw ydd 
 
 (yr) oedd Daniel brophwyd yn gwledychu ; 
 "acyna ydercliis efydwyn hi rac yvron 
 ef " — ac yna ydd (yr) erchis ef ei clwyn hi 
 rhag ei iron ef ; " ac yna ykyvycl yguyr ac 
 yddiiz yr lie ykivyd yr heul " — ac yna y 
 cyfyd y gwyr ac ydd (yr) ä i'r lie y cyfyd 
 yr haul. 
 
 ^9=J n g, ° A aen c > h ac g: "dywulyg- 
 cad" — dyf'al yng nghad; " oer guely pis- 
 caud 2/(/kiscaud iaeu" — oer gwely pysgod 
 yng nghysgod iaen; "g-uiri ybid íii y ved- 
 uen 2/^/uarthaw din vy thvy " — gwyn ei byd 
 hi y fedwen yng iigwarthaf Dinfythwy. 
 
 Ygan= gan : ' ' ÿganàin " — gem cldyn. 
 
 ^9V t= ^.J^ '• " onyt eclewy ditheu deuot 
 ygyd aminneu yrsened vanr" — oni addewi 
 dithau ddyM gyd â minnau i'r senedd 
 fawr. 
 
 Ym =yn : " ympen ydeg bluynet " — ym 
 mh en y deng mlynecld. 
 
 Yn: u yny deyrnas" — yn y deyrnas; 
 "ynyr amser ydoet selev vab dauid yn&d- 
 eilat temyl crist" — yn yr amser yr oedd 
 Selyf fab Dafydd yn adeilad temí Crist; 
 "gorbowys ageiff y^dihaul i/wymchuelho 
 ygeuyn arydas" — gorphowys a geiff yn 
 ddihawl oni (byd oui) ymchwelo ei gefn ar 
 y das. 
 
 Yr: "yreneitiau hinv" — yr eneidiau 
 hyny. 
 
 2V=i'r: "athalet tri buhin y?*brenyn 
 am gomet guis " — a tlialed tri bwyn (buch) 
 î r brenin am omedd gwŷs. 
 
 Ys; "'Brenliiu guirthvin guirtli uchaw 
 yssit. t^ssi pen plant adaw "-brenin gv/yrth- 
 íÿn, gwyrth uchaf ys svdd, ys, sy ben plant 
 Addaf. 
 
 CYSSYLLTIAD GEIRIAU. 
 
 Cyssylltir geiriau yn yr hen ysgrifen- 
 iadau yn dra gwahanol i*n dull ni yn awr. 
 Xi chaniafcâ He i ni roddi ond ychydig o 
 esamplau byrion. 
 
 " Deuel eckeiuyauc " — deuddeg ceiniog ; 
 "namethryad" — nam eithriad: "' nam- 
 ditaul " — nam didol ; " irbleuportlietic " — 
 i'r blew-borthedig ; "iargeuyn" — oddi ar 
 gefn ; "morliaus" — mor liaws (mor liasog); 
 "mortru" — mor dra (mor clraenus) ; "ni 
 ceinguodemisauch" — ni chain odclefasoch.. 
 
 CYFREDIAD A DYLEDDFIAD. 
 
 (Gerunds and Supines.) 
 
 Y mae y dulliau hyn yn gwbl aîîan o 
 arfer yn bresennol ; ond yr oedd beirdd y 
 canoloesau yn eu defnyddio yn dra mynych. 
 Rhocldwn ychydig esamplau. 
 
XXVI 
 
 CYFARWYDDYD I DDARLLEN HEN GYFANS0DD1ADAU CYMRAEG. 
 
 Cyfrediad: "adeilator" — yn adeiladu 
 (in building). 
 
 DyleddHad: "adeilitor" — i'w adeiladu 
 (to be building). 
 
 " Mwynawg am ran cwyniator" — mwyn- 
 wr (yr uchelfryd) am ran yn cwyno. — 
 Aneurin. 
 
 "Gwelator aruydion" — yn gvjeled ar- 
 wyddion. — Tal. 
 
 " Arwed Gwynedd gweiniator. Arwyr- 
 ain Owain cam ceinitor" — Arwydd Gwyn- 
 edd yn gweini : Arwyrain Owain gain i'w 
 ganu. — Cynddelw. 
 
 " Cathl gwae canator " — cathl gwae sydd 
 yn' canu. — Tal. 
 
 "Canator cathl gwynfyd" — yn canu 
 cathl gwynfyd. — Meig. 
 
 " Llyvn môr brithotor tired" — llyfn môr, 
 brith y daw tiredd. — Ll. Hen. 
 
 " Gwae a eduis drysor ygglyn llosgitor " 
 — gwae a adawes drysor mewn glyn yn 
 llosgi. — Tal. 
 
 "Pob lluvyr llemitor arno" — pob llwfr 
 i gael llamu arno. — Llefoed. 
 
 GWAHANOL AMSEROEDD Y BERFAU. 
 
 Yr oedd rhai o'r hen ysgrifenwyr yn 
 arfer yr im terfyniad, yn enwedig ynt, yn 
 amser gorphenol, presennol, a dyfodol^ y 
 ferf : megys yn y gân a briodolir i Taliesin, 
 a elwir " Gwaith Argoed Llwyfain," tu 
 dal. 48, dywedir, — 
 
 " ISTid àoàynt nid jdynt, nid ynt parodV 
 Hyny yw, "Ni ddodasawi, nid jdynt, ni 
 bjddant barod," lie y defhyddir yr un ter- 
 fyniad i dri amser y ferf. 
 
 Y mae yr un dull anosbarthus yn cael 
 ei arfer yn fynych yn y caniadau a briod- 
 olir i Llywarch Hen ; megys, 
 
 " Gwyr dewr cymmynynt â dur." 
 
 Yn y llinell hon, defnyddir ynt yn yr 
 amser gorphenol ; ond yn y llinell ganlynol, 
 ceir ef yn y presennol : — 
 
 " Eglwysau Basa ynt dirion heno." 
 
 Dywedir mai yn y cerddi a brioclolir i 
 Taliesin a Llywarch Hen yn unig y ceir y 
 cymmysgedd yma o'r amserau. 
 
 Yn y " Godoclin " a briodolir i Aneurin, 
 defnyddir ent yn y gorphenol, ynt yn y 
 presennol, ac ant yn y dyfodol ; megys, tu 
 dal. 3, — 
 
 " Maon dychurawi eu hoet bu hir." 
 "Dyphorthÿwí gowyssawr gelorawr hir." 
 "Cyt yven (ent) vedd gloew wrth liw babir." 
 
 Fe fernir mai yr achos fod y " Gododin" 
 yn fanylach yn hyn, a phethau ereill, na'r 
 caniadau a briodolir i Taliesin a Llywarch 
 Hen, ydoedd, fod awdwr neu awdwyr y 
 " Gododin" yn fwy dysgedig a chynnefin ar 
 iaith Lladin na'r lleill, gan y dywedir fod 
 ol dylanwad Lladin ar lawer o bethau heb 
 law amserau y ferf yn y " Gododin." Y 
 mae lie cryf i gasglu mai monachod dysg- 
 edig oedd awdwyr y rhan fwyaf o'r u God- 
 odin," tra y gellir caSglu oddi wrth lawer o'r 
 caniadau a briodolir i Taliesin, Llywarch 
 Hen, ac ereill o'r Cynfeirdd, mai gwaith y 
 clerwyr annysgedig ydynt. 
 
 DEFNYDDIO ¥ FANNOD O FLAEN ENWAU 
 PRIOD. 
 
 Cyfarfyddir â hyn yn fynych yn y Brut- 
 iau, y caniadau, ac yn enwedig yn y Mab- 
 inogion; megys, "Heby bendigeidvran" — 
 eb (medd) Bendigeidfran ; " Heb y math- 
 olwch" — eb Matholwch; u heb y guen- 
 huyvar" — eb Gwenhwyfarj if heb yr Ow- 
 ain " — eb Owain ; " heb yr Arthur " — eb ' 
 Arthur, &c. 
 
 Y mae yn ddiammheu mai yr "heb yr" 
 yma yw gwreiddyn yr arfer gyffredin sydd 
 ar lafar gwlad hyd heddyw, o ddywedyd— 
 "ebrafo," " ebraki" "eòranhw," àc; acyr 
 ydym yn cofio gweled y dull yma unwaith 
 mewn or graph : — 
 
 " O If an ebr hithe, pan orygsoch chwi fyned i bant, 
 yr oeddwn i goledig o dri mis gan blentyn," &c. — 
 Arch. Brit. 253. 
 
Y CYNVEIKDD. 
 
 GODODIN. 
 
 AN EUR IN GWAWDRYDD A'l CANT. 
 
 Heb law testyn yr argraffiad cyntaf, yr hwn a roddir yma yn gwbl ddinewidiad, y mae deg o gop'iau ereill o'r Gododin ; 
 ac un arnrywiad, a elwir Gorchan Maelderw. Rhoddir gẁahanol ddarlleniadau yr un ar ddeg hyn ar odreu y dalenau, 
 ynghyd à nodiadau eglurhaol golygydd yr argraffiad blaenorol ; a dynodir hwy fel y canlyn :— 
 
 e. I Sail copi y If yvyrian Archaiology i. 
 
 f . | Gorchan Maelderw . . . . k. 
 
 g. I R. Davies 1. 
 
 h. | GolygyddyMyvyrian Archaiology m. 
 
 Ablthel 
 
 D. Ellis 
 
 Etto 
 
 D. Thomas (Dafydd Ddu Eryri) 
 
 E. Evans (Ieuan Brydydd Sir) 
 Paul Panton . . . . . . 
 
 Dr. Meyer 
 
 E. Davies v sail copi Ab Ithel) . . 
 
 Geedyf gwr oed gwas 
 
 Gwhyr un clias 1 
 
 Meirch 2 mwth myngvras 
 
 Y 3 dan mordhuyt 4 inygr was 5 
 
 Ysguyt ysgafn llydan 6 
 
 Ar bedrein mein buan 7 
 
 Cledyvawr 8 glas glan 9 
 
 Etny aur a phan 10 
 
 Ny 11 bi 12 ef 13 a vi 
 
 Cas y 14 rhof 15 a tlii 
 
 Gwell gwneif a thi 16 
 
 Ar wawt dy voli 
 
 Cynt i 17 waet elawr 18 
 
 No gyt 19 i 20 neithiawr 21 
 
 Cynt 22 y 23 uwyd 24 i vrein 25 
 
 Noc yr 26 argynrein 27 
 
 Cu cyveillt 28 Euein 29 
 
 Cwl 30 y 31 vot 32 y 33 dan vrein 3 * 
 
 March 35 ym pa vro 
 
 Ladd un mab Marco 36 
 
 1 Gwrhyt am dias, — a, 
 
 d, f, g. 
 
 2 March, — c, e. 
 
 3 A,— a, d, f, g; O,— c. 
 
 4 Vordwyt, — a. 
 5 Megyrwas, — a, d, f, g; 
 
 mygrwas,— b. c, e. 
 6 Ysgwyt ysgauyn lled- 
 
 an, — a. 
 7 Vuan,— a; unam,— b, 
 
 e ; danam, — c ; imam 
 
 neu vuan, — f. 
 8 Kledyuawr, — a ; cledd- 
 
 yfwr, — c; cledyvar, — f . 
 ' 9 Neu Glas, — m. 
 10 Ethy aur a than, — f ; 
 
 aphan, — a. 
 
 11 Ni,— c. 
 
 12 Bu-b, c. 
 "Efo,— c. 
 
 14 E,— a, d, f, g. Nidyw 
 y gair hum yn c. 
 
 15 Eof,-a, d, f, g. 
 
 16 Nid yw y Hindi hon 
 yn b, c, e, i. 
 
 17 Kynt y,— a, d, e, g. 
 
 18 E lawr,— d, f . 
 "Nogyt, — a, d, e, f, g; 
 
 Nag iti,— c. 
 20 Y,— a, c, d, e, f, g. 
 
 21 Neithyawr,— a. 
 
 22 Kynt,— a. 
 
 23 1,— b; o,— c. 
 
 24 Vwyt, — a; wayd, — b; 
 waet,— d. Neu cynt y 
 wyd (wuyd, vwyd) i 
 frein, — m. 
 
 25 Y vrein,— a, e, g. 
 
 26 Y,- a, d, f, g. 
 
 27 Argyurein,— a,g ; ang- 
 yrein, — e ; argyvrain. 
 
 28 Kukuyueillt,-a. [-f. 
 29 Ewein, — a, c, d, f, g ; 
 
 Owain, — b. 
 30 Kwl,-a. 
 31 L-c. 
 32 Uot,— a. 
 
 33 A,— a, d, f, g; o,— c. 
 
 34 Nid yio y Hindi yn c. 
 
 35 Martlì,— a, d, g. 
 
 36 Marro, — a, d, e, g. 
 Marth ym pa vro ladd 
 un mab Marro, — f. 
 
 37 Kay awe,— a. 
 
 38 Kynhorawc,— a, d, e,g. 
 caeawc cynhorawemen 
 y delei, — f. 
 
 ^Delhei,— a. 
 «Diffyn,— a. 
 «Med,— a. 
 
 Caeawc 37 eynhaiawc 38 men y deliai 39 
 Diphun 40 ymlaen bun medd 41 a 42 dalnei 
 Twll 43 tal i 44 rodawr yn y 4 * clywei 
 Aur 46 ni 47 roddei 48 naud 49 meint dilynei 
 Ny 50 chyliei 51 o gamliawn yn y 52 verei 
 Waet mal 53 brwyn gomynai 54 gwyr nyt 
 
 elhei 55 
 îíys 55 adrawdd Gododin 57 ar lawr mordei 
 Hac pebyll Madawc pan atcorei 
 Namyn un 58 o gant yn y 59 delei 60 
 
 Caeawc Cymnyviat cyvlat 61 erwyt 62 
 Rutlryr Eryr yn y lyr 63 pan lithiwyt 61 
 Yaniot 65 a vu not a garwyt 66 
 Gwell a wnaeth y arvaeth 67 ny 68 giliwyt 69 
 Rac bedin Ododin 70 o deebwyt 71 
 Hyder 72 gymmell 73 ar vreitliell vanawyt 
 Ny 74 nodi nac ysgeth 75 nag 76 ysgwyt 
 Ny 77 ellir anet 78 rhy vaethuwyt 79 
 catwyt 82 
 
 Rac ergit 60 cadfannau 81 
 
 42 Y,— c. 
 43 Twyll,— e. 
 
 44 Y,— a, d, e, f, g. 
 
 45 Ene, — a, d, f , g. 
 
 46 Awr, — a, d, f, g. 
 
 47 Ny,— a, d, f, g. 
 4s Bodei, — a. 
 49 Neud,-b, c, f. 
 
 50 Ni,— a, b, c, d, e, g, 
 
 51 Chilyei,— a. 
 
 52 Eny, — a, d, e, g ; un 
 o'i, — c. 
 
 53 Mab, — c. 
 
 54 Gornynei,— a. 
 
 55 Ny chiliei o gamhawn 
 
 yn i ferei waet 
 Mal brwyn gymynei 
 gwyrnyd eohe (elei), 
 — f ; elei,— c; echei, 
 56 Nis,—- c. [ — a. 
 
 57 Gwawdodyn, — c. 
 5S Namyn un gicr,—&, d, 
 e, f, g, 1. 
 
 59 Eny, — a, d, f ,g|yno,— c 
 
 60 Delhei, — a. Un yw y 
 pennill hum a'r nesaf 
 yn î. 
 
 61 Kaeawc kynni vyat 'cy- 
 unifiad,— 1) kywlat, — ■ 
 
 a;c; 
 
 ,— c. 
 
 ^Erwyt,— d, f. 
 
 63 En ebyr, — a, d, g; yn 
 
 ebyr,— f. 
 6l Llithywyt,— a. 
 65 E amofc, — a, f, g; y 
 
 amot, — b, d, e; i am- 
 
 mo'i, — c. 
 ^Gatwyt. — a, d, g; gat- 
 
 wyd,— f. 
 67 E aruaeth. — a. 
 «Xi,— b, c, d. 
 ffl Gilywyt,-a. 
 
 70 Wawdodyn, — c. 
 
 71 Odechwyt, — a, d, e, f, 
 
 g- 
 
 72 Hydr,— g. 
 73 Gymhell,— a. 
 74 Ni,-c. 
 
 75 Neu, hysgeth, — m; 
 yscell, — f ; osgeth, — 
 c, e. 
 
 76 Nac, — a. 
 
 77 Ni,— c. 
 
 78 Enet. — b ; aned, — c. 
 w Vaefchpwyt,-a, d, f ; 
 
 g; vaethvwyd, — e. 
 80 Ergyt,-a. 
 
 81 Catvannan, — a, d, f , g. 
 
 82 Un, yxc y pennill hv:n 
 aW blaenorol yn h. 
 
GODODIN. 
 
 Caeawc cynhorawc 1 bleide 2 maran 
 Gwefrawr 3 godrwyawr 4 torchawr am ran 
 Bu guefraur 5 guerthvaur 6 guerth gwin- 
 
 van 7 
 Ef gwrthodes gwrys gwyr 8 discrein 9 
 Yt 10 dyffei Wyned a gogledd u ei 12 rann 
 O gyssul 13 mab ysgyran 14 
 Ysgwyd wr 15 angcyfan 16 
 
 Caeawc cynhorawc 17 arvawc 18 yggawr 19 
 Cyno diwygwr 20 gwrd eggwyawr 21 
 Cyvran 22 yn 23 racwan rac 24 bydinawr 
 Cwydei 25 pyni pymunt rac 26 y ta awr 27 
 O wyr Dewyr a Bryneich 28 dychrawr 29 
 Ugeincant 30 eu divant 31 yn unawr 33 
 Cynt y 33 gig y 34 vleid 35 nog yt 36 e 37 neith- 
 
 iawr 38 
 Cynt e 39 vud 40 y 41 vran noc yt y 42 Elawr 43 
 Cyn 44 noe 45 argyurein 46 e waet e lawr 47 
 Gwerth med ynghcyntedh 48 gan liwed awr 49 
 Kyneid 50 liir erniygir tra vo cerdawr 51 
 
 Gwyr a aeth Ododin 52 chwerthin ognaw 
 Chwerwyn 53 trin a llain yn ymduliaw 54 
 Byrr vlyned yn 55 bed udynt 56 yndaw 57 
 Mab Botgat gunaeth guynyetli 58 gunith 59 
 e 60 law 
 
 1 Kaeawckynhorawc,--a. 
 2 Bleide,— a, d, f , g, 1 ; 
 
 bleiddie,— b, c ; bled 
 
 e,— e. 
 3 Gwevrawr, — a. 
 4 Godrwawr,— a, f, g; 
 
 godiwawr, — d. 
 
 ' Gwevrawr, — a ; gov- 
 
 rawr, — e. 
 1 Gwerth vawr, — a. 
 ' Gwin vann, — a ; gwin- 
 
 vain,— b, c; gwmvaim, 
 
 — e. Y mae y ban oil 
 
 yni fel hyn : — 
 
 Gwefrawr godiwawr gwerthvawr gwinvan. 
 
 8 Gwyar, — a, d, f, g. 
 
 9 Disgrein, — a. 
 10 Ket,— a,d,g;Kyt,— f. 
 J1 Gogled, — a. 
 12 E,— a, d, f, g; eu,— c. 
 13 Gussyl,— a. 
 
 14 Ysgyrran,— a. Nidyw 
 y ban hicn yn e. 
 
 15 Ysgwydawr,— a, d, f, 
 g; ysgwydwr,— e. 
 
 16 Angkyuan, — a. [a. 
 
 17 Kaeawc kynhorawc, — 
 
 18 Aruawc,— a. 
 
 19 Eg gawr, — a, d, e, f, 
 g; yngawr, — b; yn 
 gawr, — c. 
 
 26 Kyn no diw e gwr,— a, 
 d, f, g; cynnodiw y 
 gwr,— b ; cyn od i'w y 
 gwr, — c. 
 
 21 Eg gwyawr,— a, d, f, g. 
 22 Kynran, a, d, g; cyn- 
 
 ran,— f. 
 23 En,— a ; ein,— d. 
 24 Rai,-b. 
 ^Kueydei, — a; cwyd ei, 
 
 — b, c. 
 * 6 Jÿid yw rac yn b. 
 
 27 Lafnawr,— a, d, e, g; 
 y la ... awr (llafnawr), 
 — f ; it i awr, — c. 
 Deivyr a brennych, — 
 a; Deif r a Bryneich, — f. 
 
 g- 
 
 29 Dychiawr, — a, d, 
 
 30 Ugein cant,— a 
 
 31 Diuant, — a, d, e, f, g. 
 3 - En un awr, — a, d, e,f,g. 
 3:, 0,— c. 
 
 34 Gic e,— a, b, d, e, f, g; 
 gig i,— c 
 
 35 Flaidd,— c. 
 36 JSrogyt, — a, d, e, f , g ; 
 noc yb, — b; nog it, — c. 
 37 1, -c. 
 
 35 Neithyawr, — a; allawr; 
 
 ~g- 
 39 Kynt e,— a; kynt i, — c. 
 40 Vydd,-c. 
 41 E,— a ; i,— e. 
 42 Nogyt e,— a, d, e, g: 
 
 nag iti, — c ; noc yfcy, 
 
 -f. 
 43 Allawr, — d, f, g; 
 
 clawr, — c. Nid 
 
 llinett lion yn h. 
 44 Kyn,.-a. 
 45 JSToc,— g. 
 
 46 Argywrain, — d. 
 
 47 Bid yw y ban hwn yn 
 b, c, i. 
 
 48 Egkynted,-a. 
 49 Lliwedawr, — a, d, f; 
 
 lleisedawr, — g. 
 50 Hyueid, — a, d, e, g; 
 
 hyfeidd (kyneid kyu- 
 
 eid),-f. 
 
 ywr 
 
 Cyt 61 elwynt y 62 lanneu y 63 benytyaw 64 
 A lien a Ieneing 65 a hydyr 66 a 67 allaw 68 
 Dadyl diheu 69 angeu 70 yn 71 eu treiddiaw 72 
 
 Gwyr a aeth Ododin 73 chwerthin 74 wanar 
 Digynny ei 75 emm 76 bydin 77 trin diachar 78 
 Wy ledi 79 a llavnawr eb 80 vawr drydar 
 Colovn 81 glyw reithvyw 82 rodi arwar 
 
 Gwyr a aeth Gattraeth oed ffraeth 83 y lu 94 
 
 Glasved eu hancwyn ae 85 gwenwyn vu 
 
 Trychant trwy beiriant yn cattäu 
 
 A gwedy elwch. tawelwcb vu 
 
 Cyt 86 elwynt y 87 lanneu y 88 benytu 89 
 
 Dadyl dieu 90 angeu 91 y 92 eu treudu 93 
 
 Gwyr a aeth Gattraeth 94 vedvaeth 95 vedwn * 
 Phyru 97 fruythlaun 98 oed cam nas cym- 
 
 huyllun" 
 Earn 100 lavnawr coch gorvawr gwrmwn 
 Dwys dengyn yd 101 ymledyn aergwn 102 
 Ar deulu Bryneich 103 be ich 104 barnasswn 
 Diliw 103 dyn yn 106 vyw nys gadawsswn 107 
 Cyfeillt 108 a golleis diphleis 109 odovn 110 
 Bhugyl yn ymwerthryn rhynn rhiadwn 111 
 Ny mynws 112 gwrawl gwadawl chwegrwn 
 Maban y Gian o vaen Gwyngwn 113 
 
 51 Kerdawr, — a. Yr un 
 yio'r pennill hwn a'r 
 blaenorol yn h. 
 
 52 Wawdodyn, — c. 
 
 55 Chwerw en, — a, d, g ; 
 chwerw yn, — f . [g. 
 
 5 * En erndullyaw,— a, e, f, 
 
 55 En, — a. I)im yn b. 
 
 50 Yd ynt,-a, f. 
 
 57 Endaw, — a. 
 
 5S Gwnaeth gwj^nnyeith, 
 —a, d, e. f , g ; gwyn- 
 yeth, — b; gwyniaeth, 
 
 — c. 
 
 59 Gwreith, — a, b, c, e, f, 
 g, 1 ; gwreth, — d. 
 
 60 Ei,— b, c. 
 61 Ket,— a, d, e, £, g. 
 62 1,— c. 
 
 63 1,— c. 
 
 64 Benydyaw, — a. 
 
 65 Yeueing,— a. 
 
 68 Hydr,-f. 
 ^Hebfodynà, f. 
 
 03 A Haw, — a, c, e, g; 
 allaw (allaw), — f. 
 
 69 Dithau, — d. 
 
 70 Arjgheu,— a. 
 
 71 Y,— a, e, f, g. 
 
 72 Treidiaw, — a. Un pen- 
 nill yw hwn a'r blaen- 
 orol yn d. 
 
 73 Wawdodyn, — c. 
 74 Chwerth,-d. 
 
 75 Disgynnyeis, — a, g ; 
 digyn uei (disgynneis), 
 
 - f ; disgynas, — d ; 
 disgynnei, — e. 
 
 76 Em,— a, f ; im,— d. 
 
 77 Bedin, — a ; byddin, — f. 
 
 78 Diivedd pennill yn d. 
 
 79 Lledi, — a_, wyledi,— b, c. 
 
 80 Heb,— a, d, e, f , g. 
 81 Colovyn, — a. 
 82 B.eithuyw, — a, e, f, g. 
 83 Fraeth, —a. 
 
 64 Eu llu, —a, e, f, g ; o 
 lu,— b. 
 
 85 A,-a, d, £, g. 
 8e Ket,-a. d, e, f, g. 
 87 E,-a; i,— c. 
 88 E,— a;i,— c. 
 89 Benydu,— a. 
 
 90 Diheu, — b, c, d. 
 
 91 Angheu, — a.. 
 
 92 O,— c; yn,-f. 
 
 93 Treidu, — a; eudu,— b; 
 treuddu, — i. 
 
 94 Gatraeth,-a. 
 
 65 Veduaeth,— a,c, e, f ,g. 
 96 Uedwn,— a, c, e, f, g. 
 97 Fyryf,-a, d, e, f , g. 
 
 98 Frwythlawn,— a, b, c, 
 d, e, f, g. 
 
 99 Kymhwyllwn, — a. 
 
 109 E am,— a, b, c, d, e, f, 
 101 Ed,-a,d,e,f,g;ydd, 
 1C2 Oergwn,— b, c. [ — c. 
 
 103 Brenneych, — a. 
 
 104 Bey ch,— a, d, e, f, g. 
 
 105 Dilyw,— a. 
 
 106 En, —a, 
 
 107 Adawsswn, — a, d, e, f ; 
 adasswn, — g. 
 
 108 Kyueillt,— a. 
 109 Diffleis,-a. 
 
 110 Vedwn, — a, e, f ; oed- 
 wn, — b, c, d, g, 1. 
 
 m Rugyl en emwrthryn 
 rynn riadwn, — a. 
 
 112 Mennws,— a. 
 
 113 Gwynngwn, — a. TJn 
 maban e gian o dra 
 bannawc,— k. 
 
GODODIN. 
 
 Gwyr a aetli Gattraeth gaii wawr 
 Travodynt 1 yn 2 hed yn 3 liovnawr 4 
 Milcant a thiychant a em daflawr 5 - 
 Gwyarllyt a gwynodynt waeulawr 7 
 Ef gorsaf eng gwriaf 8 eng guriawr 9 
 Rac Gosgordd Mynyddawr 10 mwynvawr 
 
 Gwyr a aeth Gattraeth 11 gan uawr 12 
 Dygymyrrus 13 eu hoet eu hangenawr 14 
 Med yvynt 15 melyn melys 16 maglawr 
 Blwydyn bu llewyn llawen 17 cerdawr 18 
 Coch eu cledyfaur 19 na phi wawr 20 
 Eu llain guyngalch a phedryolet 21 benawr 2; 
 Rac gosgord mynydawc mwynvawr 
 
 Gwyr a aeth. Gattraeth 23 gan dyd 
 Neus goreu o gadeu gewilyd 24 
 Wy gwnaethant yn 25 geugant gelorwyd 
 A llafn aur 26 llawn anaawd 27 em 28 bedyd 
 Goreu yw hyn 29 cyn 30 cystlwn carennyd 31 
 Enneint 32 creu ac angeu oe hennydd 33 
 Rac beddin 34 Ododin pan vu dclydd 35 
 Neus goreu dan 36 buylliat neirthiad 37 guy- 
 chyd 38 
 
 Gwr a aeth Gattraeth gan cldydd 39 
 
 Ne 40 lewes ef vedd gwyn 41 vei noethydd 42 
 
 Bu truàn gynatcan 43 gyvluydd 44 
 
 1 Trauodynt,— a. 
 
 2 En,— a, b, c, e, g: eu, 
 —d, f. 
 
 s Eu,— a, d, f, g j en,— e ; 
 
 yn,— b, c. 
 4 Eofnawr,— c; hofnawr, 
 
 5 Emdaflawr,— a, b, e, f, 
 
 g; am daflawr,— b, c. 
 
 6 Gwynnodynt,— a, d, e, 
 
 7 Waewawr, — a, d, f, g; 
 waewlawr, — c, e. 
 
 8 Yng gwryaf,— a, d, f, 
 g ; engwriaf,--b, c, e. 
 
 9 Eg gwryawr, — a, d, e, 
 f, g; enguriawr, — c. 
 
 10 Rac gosgord mynyd- 
 
 awc, — a. 
 
 11 Gatraeth,— a. 
 a Wawr,-a. 
 
 13 Dygyrnyrrws,— a. 
 
 14 Hanyanawr, — a, d, e, 
 g ; haganawr (hanian- 
 awr),— f; hanganawr, 
 
 15 Evynt,-a. [— b. 
 
 16 Melys, melyn,— c. 
 17 Llawer,— a, d, f, g. 
 18 Kerdawr, — a 
 la Cledyuawr,— a ; cledd- 
 
 yfau'r,— c. 
 20 i^hurawr, — a, d, g ; 
 
 phluawr,— c. e ; phlur- 
 
 awr (phurawr),-^f. 
 21 Phedryollt,— a, d, e, f, 
 22 Bennawr,— a. [g, 1. 
 23 Gatraeth, — a. 
 24 Gweilid,-a. 
 «En,— a. 
 ^Llavnawr, — a, d, e, g; 
 
 llafnaur,— f. 
 
 27 Annawd, — a, 1; an- 
 awdd, — c. 
 
 28 Ym,-c. 
 
 29 Hwn,-a, d, f, g. 
 30 Kyn, — a. Nid yẃr 
 
 gair hwn yn b. 
 31 Kystlwnkerennyd — a. 
 32 Enneint, — d ; e meint, 
 
 — f; enweint, — 1. 
 33 Hennyd, — a. 
 ?4 Bedin,— a. 
 35 Wawdeclyn pan fu 
 
 ddydd,— c; Ododin pan 
 
 vudyd, — a, e, f, g. 
 36 Deu,-a, d, e, f, g. 
 37 Bwyllyat neirthyat, — 
 
 a. 
 33 Gwychyd,— a ; gwyth- 
 
 yd,— d ; gwythydd, - 1. 
 
 JSfid yw y ban hwn yn f . 
 
 39 Gatraeth gan dyd,— a. 
 Nid yio y ban hwn yn f . 
 
 40 Ni,— c, e. 
 
 41 Vedgwyn,— a, d, e, f, g. 
 
 42 Veinoethyd, — a, d, g ; 
 veinoethydd,— f. 
 
 43 Gyuatcan,— a, d, e, g; 
 
 gyvatgan,— f. 
 44 Gyvluyd,— a. 
 45 E,— a; j,-c. 
 46 Or, -a, d, e, f, g. 
 47 Drenghidyd,— a, d, f, 
 
 g; drenghidydd,— 1. 
 48 M,— b, c, d, g. [a. 
 49 Chryssiws gatraeth, — 
 50 O,-c. 
 51 Aruaeth,— a. 
 52 Arwyt,— a. 
 53 M,— c. 
 54 Gyvor,— b,c, e 
 
 — a. 
 
 gyffor, 
 
 Y 45 neges ef o 46 drachwres dringhedydd 47 
 Ny 48 chryssius Gattraeth 49 mawr 
 
 Mor ehelaeth y 50 arvaeth 51 uch arwydd 52 
 
 Ny 53 bu mor gyfor M 
 
 O eidin yscor 55 
 O ysgar ei 56 Oswydd 57 
 Tutvwlchir 58 ech y 59 dir ae drewydd 60 * 
 Ef lladd ei 61 Saeson 62 seithvecl dydd 63 
 Perheit 64 ei 65 wrhyt 66 yn wr rhydd 67 
 Ae go vein gan ugein 68 gyweithydd 69 
 Pan dyvu Dudfwlch 70 dut 71 nerthydd 72 
 Oet gwaetlan 73 gwyalvan 74 vab Eilydd 75 
 
 Gwyr 7s a aeth Gattraeth 77 gan wawr 
 Wyneb udyn ysgorva ysgwydawr 
 Crei cyrchynt 78 cyn hynt 79 treiawr 80 
 Yn gynuan 81 mal taran twrf aesawr 82 f 
 Gwr gorvynt 83 gwr etwynt 84 gwr lhawr 85 
 Ef rhwygei 86 a ehethrei a chethrawr 
 dduch 87 lie 88 lladdes 89 a 90 Uafnawr; 91 
 Yn gystudd hëyrn 92 dur arbennawr 
 Y 93 Mordei ystyngei a ddyledawr 94 
 Rac erthei 95 erthrychei 96 viddinawr 97 
 
 O vreithell Gattraeth 98 pan adroddir" 
 Maon dychurant 100 eu hoet bu hir 
 Edyrn diedyrn a mygyn 101 dir 
 
 55 Ysgor,-a. 
 
 56 A esgarei,— a, d, e, f, g. 
 
 57 Oswyd, - a. Fel hyn y 
 mae'r pum llinell yma 
 yn a : — 
 
 Ny chryssiws gatraeth 
 Mawr mor ehelaeth 
 
 E aruaeth uch arwyt 
 Ny bu mor gyffor 
 eidyn ysgor 
 
 A. esgarei oswyd 
 
 58 Tutuwlch hir,— a, d, e, 
 f, g; tutvwlch hir,— 1; 
 tudfwlch ir, — c. 
 
 59 0,-c. 
 
 69 Dreuyd, a, d, e; trew- 
 
 ydd,— c; drevyd,— g; 
 
 drefydd, — f. 
 61 Lladei,— a, d, e, g; a 
 
 ladd ei, — c ; lladdei ,— f . 
 62 Saesson, — a; saeson,--f. 
 63 Seithuetdyd,— a. 
 61 Parheid,-c. 
 63 Y,— a, d, e, f, g. 
 66 Wrthyt,-b, c. 
 
 67 En wrvyd,— a, d, f; 
 wr vyd,— 1. 
 
 68 E gein,— a, d, g; ei 
 gein,— 1. 
 
 69 Gyweithyd, — a. 
 70 Dutvwch,— a. 
 71 Drut,— b, c. 
 
 72 Nerthyd,— a. 
 73 Gwaedlain, — c ; 
 
 gwaethan, — d. 
 74 Gwy alf ain, — c ; gwyal 
 
 75 Kilyd,— a, d, g; kil- 
 
 ydd,-f. 
 75 Gwr,— a, d, f, g. 
 
 77 Gatraeth, — a. 
 
 78 Kyrchynt, — a ; cyn- 
 hynt, — d, V 
 
 79 Kynnullynt, — a, d, g : 
 cynnullynt,— f. 
 
 80 Reiawr, - a, d, f , g. 
 
 81 En gynuan,— a, b, c, 
 d, f , g ; (fortasse,— e); 
 cyn wan, — e; yn gyn- 
 r.an,— 1. 
 
 82 Twryf aessawr, — a. 
 
 83 Goruynt, — g. 
 84 Etvynt,— a, d, f ; et- 
 
 nynt,— g. 
 85 Llawr,— a. 
 86 Rwygei,— a. 
 87 Od uch,— a, d, f, e, g; 
 
 odduch, — b ; oeddych, 
 83 Lied,— a,d,f,g. [— c. 
 
 89 Lladei,— a, d, e, f, g, 
 
 90 Y f . 
 
 91 Llavnawr,— a. 
 92 Engystud heyrn,— a. 
 9 3E,— a,d,e,f g;a,--b,c. 
 94 Dyledawr,— a. 
 95 Erthgi,-a, d, f, g. 
 96 Erthychei,-a,d, f, g. 
 97 Vydinawr,— a. 
 
 93 Gatraeth,— a. 
 "Adrodir,— a. 
 ,00 Dychiorant,— a, d, e, 
 g; dycharant Cdych- 
 iorant),— f. 
 101 Amygyn, — a, d, f, g» 
 
 uan,— a, d. 
 * Tutuwlch treissic aer caer o dileith 
 Tutvwlch treissic hair caer godileit, — ^ 
 
 +Mal tarannem tarhei scuitaur,— k. 
 
GODODIN. 
 
 A meibion Godebawc 1 gwerin enwir 
 Dyphorthynt 2 gowyssawr 3 geloraAvr hir 
 Bu truan 4 dynghedven angen 5 gywir 
 A dyngut 6 y Dulvwlch 7 a Chyvwlch liir 
 Cyt 8 yven vedd gloew 9 wrth liw 10 babir 
 Cyt 11 vei da ei 13 vlas y 13 gas bu hir 
 
 Blaen ych Echinig 14 gaer 15 y negei 16 
 Gwyr gweryd 17 gwanar ae dilynei 
 Blaen ar y 18 bludue™ dy galonnit 20 vual 21 
 Blaen gwirawt vragaut ef dybyddei 22 
 Blaen eur a phorplior cein 23 nas 24 mygei 
 Blaen eddystlawr 25 pasc ae gwaredei 
 Gwarthlef 26 ag 37 eno 28 bryt ae 29 derllydei : 
 Blaen erwyre 31 Gawr budvaur 33 drei 
 Arch 33 yn 34 llwrw byth hwyr y techei 35 
 
 A nawr 36 gynhornan 37 
 
 Huan ar wyran* 
 
 Gwledig 39 gyd 40 
 
 Nef Ynys Brydain 42 
 
 Garw rhyt 43 rac rhynn 44 
 
 Aes elwrw 45 budyn 46 
 
 Bual oedd 47 anvyn 48 
 
 Ygcunted 49 eidyn 
 
 Triliyd 50 ryodres eved 51 meduaud £ 
 
 Yvei 53 win gwirawt 
 
 Oet 54 ervid 55 vedel 56 
 
 1 Meibyon godebawc, — a. 
 
 2 Dyf orthynt, — a. 
 
 3 Lynwyssawr, — a, d, f, 
 
 g. 
 
 4 Tru a, — a, d, f , g. 
 
 5 Dynghetven anghen, — 
 
 a. 
 6 Dyngwt, — a. 
 'Dutvwlch,— a, d, e, f, 
 
 g- 
 
 8 Ket, — a, d, e, f, g. 
 
 9 Yvein ved gloyw,— a. 
 
 10 Leu,— a, d, f, g, 1. 
 
 11 Ket,— a, d, e, f, g. 
 12 E,-a, d, e, f,g. 
 
 13 1, -c. 
 
 14 Echeching,— a, d, f, g ; 
 ychecbing, — b, c, e. 
 
 15 Gaer glaer,— a, d, f, g. 
 Nid ydyw y gair olaf 
 hwn yn y cop'iau ereill. 
 
 16 Ewgei,— a, d, f, g ; yn- 
 eglei,— c. 
 
 17 Gweiryd, — a, d, f, g. 
 
 18 E,— a. 
 19 Bluoulue,— b; vluolve 
 
 (corrupte), — e. Nid 
 yw yn c. 
 
 80 Dygollouit — a; digal- 
 onnit,— c; dygollovid, 
 — d. 
 
 31 Ene vwynvawr vordei, 
 — a ; er ewyvnawr vor- 
 dey,— f ; ene wynvawr 
 vordei, — d. Nid yw y 
 ban hwn yn i, b, c. 
 
 22 Dybydei,-a. 
 
 ■ 23 Kein,-a. 
 
 ^ 4 As, — a, d, f, g. 
 
 25 Edystrawr, — a, d, g; 
 eddystrawr,— f. 
 
 26 Gwrthlef , — a, d, g; 
 gwarthlef, — e, f . 
 
 27 Ac, — a, d, g. 
 
 * 3 Euo, — a, d, g; enw, — 
 
 b, c ; evo,— -f. 
 29 Brydai,— f. 
 
 30 Y mae'r ban liwnar 61 
 y canlynol yn b. 
 
 31 Arwyre,— b, c. 
 
 32 Buduawr,— a, d, e, f, g. 
 
 33 Arth,— a, d, f, g. 
 
 31 En -a. 
 
 35 E tecbei, — a, c, e, f, g; 
 
 etechei, — d. 
 35 Ana wr,— a, d, e, g; yn 
 
 awr, — c ; anawr (an- 
 
 awn, — f. 
 37 Gynhoruan, - a, e, f , 
 
 g ; gynghorvan, — d. 
 33 Arwyran, — a; arwy 
 
 ran, — f. Mae hum air 
 
 ban blaenorol yn un 
 
 yn f. 
 39 Gwledic,— a. 
 40 Gwd,— a, d, f, g. 
 41 Gyffegin,-a. 
 43 Enys brydein,— a. 
 43 Byt-a, b, d, f, g; 
 
 rhed, — c, e. 
 44 Rynn,— a. 
 45 O lwrw,— c; e lwrw, 
 
 — d. 
 40 Byddyn,— c. 
 
 47 Oed,— a. 
 
 48 Arwynn, — a, d, g ; ar- 
 wyn, - f . 
 
 49 Eg kynted, — äjegcynt- 
 ed,-l. 
 
 50 Erchyd,-a, d, f, g, 1. 
 51 E ved,— a, d, e, f, g; 
 yfed,— c. 
 
 Ynei 57 win gowel 58 
 Aerveid 59 yn arvel 60 
 Aer gennin 01 vedel 
 Aer adan 02 glaer 
 Cenyn cenit 03 aer 
 Aer serchiawc 64 
 Aer Edenawc 
 Nid G5 oed diryf 6G ysgwyt 67 
 Gan waeawr 68 plymnwyt 
 Cnydyn 69 gynvedyon 70 
 Ygcat 71 blymnwyt 
 Di yssic 72 ydias 73 
 Diveyl 74 as 75 talas 
 Hudit 76 ewyllyas 77 
 Cyn by 78 clawr glas 
 Bed gwrveling 79 vreisc 80 
 
 * Ŵ -*81 
 
 Teitlii amgant 82 
 Tri llwry novant 83 
 Pymwnt a phumcant 84 
 Trycliwn 85 a tliry chant 86 
 Tri 6 87 chat varchawc 88 
 Eidyn euruchawc 89 
 Tri llu llurugawc 
 Tri eurdeyrn 90 dorchawc 
 Tri marchawc dywal 
 Tri chant 91 gyhafal 92 
 Tri chyfneit 93 cysnar 94 
 
 52 Medwawt, — a; med- 
 wawd,— f. Mae y Hin- 
 di hon yn ddwy linell 
 yn a. 
 
 53 Yuei,— a. 
 
 51 Oed,— a. 
 
 55 Emit, — a, d, e, f, g. 
 
 58 Uedel, — a, d, e, f, 
 
 g- 
 
 57 ì uei,— a, d, e, g; yvei, 
 
 — c, f . 
 53 Gone],— a, d, g. 
 59 Aerueid, — a, g; a er- 
 
 ueid,— f; a arueid. — 
 
 d. 
 eo En arued,— a, d, g ; yn 
 
 arfed,— f . Mae y ddwy 
 
 linell fiaenorol yn un 
 
 yn f . 
 01 Aer gennyn, — c ; aer- 
 
 genin,— e. 
 
 62 A dan,— f. 
 
 63 Kenyn keuit,— a, d, e, 
 f, g; cevib,— 1. 
 
 G1 Seirchyawc,— a, d, e, 
 
 g; seirchiawc, — f. 
 6S Nyt,— a. 
 0S Eiryf,— e. 
 67 Y ysgwyt, — a, d, f, 
 
 g- 
 63 "Waywawr, — a, c, e, f, 
 
 g- 
 
 C9 Kwydyn, — a, d, e, g; 
 cnyd yn, — b ; cuydyn, 
 -f. 
 
 70 Gyuoedyon, — a, d, g ; 
 gynfedyon, — b, c; gyv- 
 oedyon, — f; gynvoed- 
 yon, — e. 
 
 71 Eg cat,— a. 
 
 ic, — a, c, d, e, f, 
 
 V,- 
 
 73 É dias, — a, b, c, d, e, 
 f,g. 
 
 74 Divevul, — a, d, e, f, g ; 
 difael,— c. 
 
 75 Ys,-e., 
 
 75 Huddid,— c. 
 
 77 Ewyllyas, -a, d, f, g; 
 
 ewyllias, — c. 
 78 Kynbu,— a, 1. 
 79 Gwruelling,— a, d, f, 
 
 g> 1- 
 
 80 Y mae'r llinell hon yn 
 terfynu't pennill hwn 
 yn a, b, c, d, e. 
 
 81 Nid oes arwydd coll 
 yma meivn un o'r co- 
 p'iau ereill. 
 
 82 Etmygant, — a, d, f, 
 
 g,l- 
 
 83 Nouant, — d. 
 
 84 Phymcant, — a. 
 85 Erchwn,— f ; tri chwn, 
 
 — c. 
 86 Thrichant,— c. 
 
 87 Si, — a, d, g, 1 ; chwech, 
 — b, c ; chant, — f ; dim 
 yn e. 
 
 88 Chatvarchawc,— a, d, 
 e, g ; chadvarchawg, — 
 f; cad farchawg,— b, 
 c. 
 
 89 En rncliawc, — d. 
 "Eurdeyrn,— a; theyrn 
 
 eur, — 1. 
 
 91 Chat,— a, d, f, g. 
 
 92 Gyhaual,— a. 
 
 93 Chysneit,— a, d, f, g. 
 
 94 Kysnar,— a ; kysmar, 
 — d. . 
 
GODODIN. 
 
 Chwerfysgynt 1 ysgar 2 
 
 Tri yn 3 drin yn 4 drwm 
 
 Llew lledynt blwm 
 
 Eur y gat 5 gyngrwn 
 
 Tri tkeyrn niaon 
 
 A ddyvu 6 o 7 vrython 
 
 Cynric 8 a Chenon 9 
 
 Cynrein 10 o Aeron 
 
 Gogyverth 11 yn lionn 
 
 Deivyr diverogion 12 
 
 A 13 ddyvu 14 o vrython 
 
 Wr well no Chynon 
 
 Sarph seri alon 
 Yveis 15 y 16 win a med y 17 Mordei 
 
 Mawi* meint y 18 vehyr 19 
 
 Ygcyvarvot 20 gwyr 
 Bwyt y 21 Eryr erysmygei 
 Pan giyssiei gydywal cyfdwyrëei 22 
 Awr gan wyrd wawr cyn y 23 dodei 
 Aessawr dellt am bellt 24 a adawei 25 
 Pareu rynn rwygiat 26 dygymmynei 
 Y gat 27 blaen bragat briwei 
 Mab Syvno sywedydd 28 ai gwyddyei 29 
 A werthws 30 y 31 eneit 
 Yr 32 wvneb grybwieit 33 
 Allafollifeitlladdei 34 
 Lleddessit 35 ag 36 a chrwys 37 a phrei 38 
 
 1 Chwerw Vysgynt, — a, 
 d, g; chwervys gynt, 
 — b; chwerw ffysgynt, 
 
 2 Esgar,— a. [-f. 
 
 3 En,— a. 
 
 4 En,— a. 
 
 5 E gat, — a ; o gad,— c ; 
 ynghat,— e. 
 
 6 A dyuu, — a. 
 
 7 Nid 'y io y gair hwn yn b. 
 
 8 Kynri,— a, d, f, g ; cyn- 
 frig, — c, e. 
 
 9 Cherion,— d. 
 
 10 Kynrein, — a. 
 
 11 Gogyuerchi, — a, f, g; 
 gogyuerthi, — d. 
 
 12 Duierogyon, — a. 
 
 13 Nid yw yn d. 
 14 Dyvu,— a. 
 u Eveis,— a. 
 
 16 Nid yw ynh; o, — c ; 
 i o, — e. 
 
 17 E,- a. 
 
 18 E, — a; o,— c; dim ynh. 
 19 Ueuyr, i e.wewyr, -el. 
 20 Yg kyuarvot, — a ; ys- 
 
 cyvarvot, — b, c. 
 21 E,-a; i,— c, d. 
 22 Kyf dwyreei,— a. 
 ^Kyvi,— a, d, f, g. 
 24 Ambellt,— a, d, e, f , g, 
 25 A dawei, — g. 
 26 Rwygyat, — a. 
 ^Egat,— a; i gat,— d; 
 
 ynghat,— c, e. 
 
 28 Sywedyd,— a. 
 
 29 Ae gwydyei, —a. 
 
 30 Wertho,— e. 
 31 E,— a; ei,— c. 
 3a Er,-a, c, d, e, f , g. 
 
 33 Grybwyllyeit, — a, d, 
 . e, f, g. 
 
 31 A llavyn lliveit lladei, 
 
 — a. 
 35 Lladessit,— a. 
 36 Ac,— a. Nid yitfr gair 
 
 hwn yn f. 
 37 Athrwys,— a, f. g; ac 
 
 athrwys, — d. 
 33 Ac affrei,— a, d, g; ar 
 
 affrei (a phareii,— f. 
 
 39 Amot,— a, d, e, f, g ; y 
 mod, — c; ammot, — 1. 
 
 40 Axuot aruaethei, — a. 
 
 41 Dirmygei, — b, c, f . 
 
 SI 
 
 yn ter- 
 n a. &c. 
 e, f, g. 
 
 42 Galaned, — a, 
 gelanedd, — f. 
 
 43 Gwned,— a. 
 
 44 Em,— a. 
 45 Gwyned,— a. 
 i6 Mae'r Hindi 
 
 fi/nu pennül y 
 47 Eveis y, — a, d, 
 48 Med e,— a. 
 49 E,ann,— a, d, g, 1; gan, 
 
 • — c. 
 
 50 Fin fawd ut, — a, d, g; 
 fi&n ffawt ut, — f. [g. 
 
 51 Didrachywed, — a, d, f, 
 
 52 Col wed, — a, d, g ; cal- 
 wed, coined,— e ; (coi- 
 ned, eofned),— f ; cou- 
 net,— 1. • 
 
 53 Bawb,— a. 
 
 54 Disgynnot, — a ; dis- 
 
 gynnat, — b, c. 
 55 Gwaeanat,— a; 
 
 aned, — e. 
 55 Phechawd,— c. 
 57 Pressent, — a. 
 38 1 drawd, — a, e, 
 
 addrawd, — c. 
 » 9 Vreichyawr, —a, d, f, g. 
 «Gatraethj-a. 
 
 gwae- 
 
 g; 
 
 Er a mot 39 arvot arvaethei 40 
 
 Ermygei 41 genaledd 42 
 
 O wyr gwychyr gwnnedd 43 
 
 Ym 44 blaen Gwynedd 45 gwanei 46 
 
 Yveis o 47 win a medd 48 y Mordei 
 
 Can yveis disgynneis can 49 fin fanlyt 50 
 
 "Nyt didracliyvet 51 cobnet 52 drut 
 
 Pan disgynnei pawb 53 ti disgynnut i* 
 
 Ys deupo gwaeanet 55 gwerth na pliecliut 56 
 
 Present 57 adrav/t 58 oed vreichvawr 59 drut* 
 
 Gwyr a aeth Gattraeth 60 buant enwawc 
 Gwin a med 61 o 62 eur vu eu gwirawd 63 
 Blwyddyn yn 64 erbyn urdyn 65 deawd 66 
 Triuir a thri ugeint a thrichant eurdorch- 
 
 aud 67 
 Or saul 68 yt grysiasant 69 uch gormant uir- 
 
 aut 70 
 Ny diengei 71 naniyn tri o wrhydri ffossawt 72 
 Deu gatci 73 Aeron a Chenon dayarawt 74 
 A minneu 75 oni guaetfreu guertb vyguen- 
 
 uaut 76 t 
 Yygçar 77 yngwiiwar 78 nyn gogyyhraut 79 
 heb s0 ony 81 bei o gwyn cb-agondeucant 83 
 ~Ny didolit ygcyntedd 83 o ved gwirawt 
 Es 84 gwnei S5 arceitliing 86 perthin 87 arvod- 
 
 iawc 88 
 
 e1 Medd,-f. 
 
 62 Oc,— f ; ag,— c. 
 
 63 Gwirawt, —a. 
 
 64 Blwydyn en,— a. 
 
 63 Tridyn,— b, c ; wrdyrt, 
 — e; erbyn wr dyn, — 1. 
 
 66 Neu tridyn devawd, — 
 rn. 
 
 07 Try wyr a thri ugeint 
 a thrychant eurdorch- 
 awc,— a, b, c, d, e, f , g, 1. 
 
 fô Sawl.— a. 
 
 69 Gryssyassant, — a. 
 
 7n "Wirawt, — a. 
 
 71 Diengis, —a, d, e, f, g. 
 
 72 Fossawt,— a. 
 
 73 Gatki, — a; gatei, — b,c. 
 
 74 Dayrawt, — a, d, f, g; 
 daearawt,— b, c ; dae- 
 arawd,— 1. 
 
 75 Minheu,— a. 
 
 76 Fy gwennwawt, — a. Y 
 mae'r llinell lion yn 
 terfynu pennill yn y 
 copiau ereill. 
 
 77 Vyg car,— a, 'e, f, g; 
 
 llyg car. — d. 
 78 Yng wirwar, — a, d, e, 
 
 ' 9 GogyfFrawt, — a ; go- 
 gyrhawd,— b; gogong- 
 rawd, — c ; gogyng- 
 hrawd. — e : gogyi'hawd 
 (gogyffrawt ), — f . 
 
 80 O neb,— a, d,-f, g. 
 
 81 O ny,— a, d, e, f, g. 
 
 82 Ducawt, — a, d, g ; 
 decant,— c ; deueawt 
 (ducawt),— f. , 
 
 83 Yng kynted, — a. 
 84 Ef,— a, d, e, g; ys, — 
 
 c ; ev, — f. 
 85 Gwnaei, — a, d, e, g. 
 85 Ar beithing,— a, d, g; 
 
 arcethin, — e; arbeith- 
 
 ing, -f . 
 87 Perthyng, — a, d, g; 
 
 per thing, — f. 
 
 83 Aruodyawc, — a. 
 
 *Pan esgynnei C e stynnei,— i) bawb ti disgynnut 
 (disgymiut,— i) 
 ***** 
 
 Ath uodi (uedi,— i) gwas nym gweith (gwerth, — i) 
 
 na thechut 
 Pressent kyuadrawd (cyn adrawd, — i) oed breich- 
 
 yaul glut,— k. 
 
 fTrywjT a thrygeint a thrychant 
 Y vreithyel Gattraeth ydaethant 
 Or said yt giyssiasant 
 Uch ved venestri 
 
 aSTamyn tri nyt atcorasant (atcorsant, — d) 
 Cynon a chadraeth (chatreith, — d) a chathlea 
 
 (chatlew, — d) a gatuant (o gatnant, — d) 
 A minneu om creu * * * — k. 
 
GODODIN. 
 
 Es l discrein ygcat discrein yn aelawt 2 
 Neus adrawd Gododin 3 gwedy ffosawt 4 
 Pan vei 5 no llwyen 6 llymmach 7 nebawt 8 '* 
 Arf agcynnull 9 agcyman dul agcysgo- 
 
 get 10 
 Tra chiwet 11 vawr treiglyssyt 12 
 Llawer 13 Lloegrwys giwet 14 
 Heissit 15 eis ygcynuor 16 eis ygcat vereu 17 
 
 Gorne 18 wyr 19 lludw 
 4 A gwragedd gwydu 20 
 
 Cyn noi 21 anglieu 
 Greit vab Hoewgi 22 
 Ac ysperi 
 
 Y 23 beri creut 
 
 Arwr y 24 dwy ysgwyd 25 Adan 
 Y 26 dalfrith ac eltith 27 Prwydan 28 
 Bu trydar yn arvau 29 bu tan 
 
 Bu hut 30 y 31 
 
 waawr 32 bu liuan 33 
 
 Bu bwyt brein bu bud y 34 vran 
 A chyn edewit ynrhydion 33 
 Gan wlith Eryr tith tirion 36 
 Ac o du gwasgar gwanec tu 37 bron J 
 Beird byd 39 barnant wyr o galon 40 
 
 1 Ef,— a, d, e, f, g; ys, 
 — c. 
 
 2 Disgrein eg cat disgrein 
 en aelawt, — a. 
 
 3 Gwawdodyn, — c. 
 4 Fossawt,— a. 
 
 6 Fei, — f. Nid yw y 
 gair hwn yn e. 
 
 6 Llivyea, — d : llivyen 
 (llivyeui,— f. 
 
 7 Llymach,— a, 
 
 8 Mae y ban hwn yn ter- 
 
 fynu pennill yn y co- 
 
 p'iau ereill. 
 9 Aryf angkynnyll,— a; 
 
 agceun null, — b ; ang- 
 
 eu'n null, — c. 
 10 Agkyman dull agkys- 
 
 goget,— a. 
 11 Tra chywed, — a ; tra- 
 
 chywed, — d ; trachiw- 
 
 et, — e. 
 12 Treiglessyd,— a. 
 ls Llawr,— a, d, e, f, g. 
 
 14 Grivet (?),— g. Mae'r 
 ddau fan hyn yn un 
 yn a. 
 
 15 Heessit, — a. 
 
 16 Ygkynnor, — a, d, f, g; 
 ynghynwr, — c ; yg 
 cynvor,— e. 
 
 17 Yg cat uereu, — a. 
 
 18 Gome, — a, d, g, 1 ; gor- 
 ue, — f. 
 
 » Gwyr,— f. 
 
 20 Gwydw, -a ; gwydn, 
 — e. 
 
 21 Kynnoe,— a, d, e, g. 
 22 Hoewgir,— a, b, c, d, 
 
 e, f, g. 
 23 1,— c. 
 21 A,— c. 
 
 25 Ysgwyt, — a. 
 
 26 E— a. 
 
 27 Eil tith,— a, d, g ; eil- 
 titb. (eil tith),— f. 
 
 23 Orwydan, — a, d, g; or- 
 
 wyden (orwyd an), — f 
 
 prydan, — c. 
 25 En aerure, — a, d, g 
 
 aervre, — f. 
 S0 Ehut,-a, d, e, f, g 
 
 hyt,— 1. 
 31 E,-a 
 32 "Waewawr,— a, d, f, g; 
 
 wawr,— b, c, e, 1. 
 ^Truan,— e. 
 34 E,— a; i,— c. 
 33 En rydon,— a, d, e. f, g. 
 
 36 Tiryon, — a. 
 
 37 Tŷ,-c. 
 
 33 Bronn,— a. 
 
 39 Byt,-a. 
 
 40 Gallon, -a, d, e, f, g. 
 
 41 Diebyrth,-c. 
 
 42 Egerth,-a, d, f, g. 
 
 43 E,— a; o,-c. 
 
 44 Diua,— a. 
 
 45 E,— a; o— c. 
 
 46 Gynrein, — a. 
 
 * Ny sathraut gododin ar glawr fossaut 
 Pan vei no llif llymacb nebaut,— k. 
 
 t Ef gwneei gwyr llyd"W 
 
 Y gwi-aged gwydw 
 Kynn oe angheu 
 
 Breint mab bleidgi 
 
 Rac (ac,— -i) ysbrei 
 , Y beri greu, — k. 
 
 Diebyrth 41 y geith 42 y 43 gynghyr 
 Diva 44 oed y 45 gyfrein 46 gan wyr 
 A chyn i 47 olo o dan 48 eleirch 
 Un 49 ytoed 50 wrliyt 51 yn y 52 eirch 53 
 Gorgoiches y 5i greu yseirch 
 Budvan vab Bleidvan dihavarch 55 
 Cam y adaw 56 heb gof camb elielaeth 
 N"yd 57 adawai adwy yr ad\vriaeth 
 Nyt edewis y 58 lys les cerdorion 59 Prydein 
 Duw 60 calan Tonawr 61 yn y 62 arvaeth 63 
 Nyt erdit G1 y dir cyvei 65 diiFeith 
 Draclias anias dreig 66 ehelaeth 
 Dragon yggwyar 67 gwedy gwinfaeth 68 
 Gwenabwy vab Gwenn gynhen Galltraeth 69 
 
 y 72 gatlileu 73 
 
 Bu gwir 70 mal y mead 
 
 Ny 74 deliis meirch neb marclileu 75 
 
 Hëessit maenor 76 y glyw 77 
 
 Yar 78 Llemenig 79 llwybr 80 dew 
 
 Ceny 81 vacet 82 am vum am borth 83 
 
 Djnval y 84 gled)wal 85 yniborth 85 
 
 Hëessit 87 onno bedryolet 88 y law 
 
 Yar 89 veingel 90 vygedortii 91 "" 
 
 Yt 92 vannoi 93 rygu 94 ryuin 95 
 
 Yt 96 ladei allauyn 97 vreicli 98 o eitnin 
 
 47 E,— a, d, e, f, g. 
 43 A dan,— a, d. f, g. 
 49 Vre,-a, d, f, g. 
 
 50 Ytwed,— b ; yt wed,— 
 e. 
 
 51 Wryt,— a. 
 52 Ene,— a, d, f, g; yn i, 
 
 — c, e. 
 53 Arch, — a, d, f, g. 
 5i E,-a. 
 55 Y mae'r llinell lion yn 
 
 terfynu pennill yn yr 
 
 holl goÿiau ereill ond 
 
 h. 
 56 E adaw,— a, d, f, g ; 
 
 ydaw, — b, e ; y ddau, 
 
 — c. 
 57 Kyt,-a. 
 53 E,— a; i,— c. 
 59 Kerdoryon,— a. 
 Ga Diw,-a. 
 G1 Yonawr, — a. 
 62 Ene,— a, d, f, g; yn i, 
 
 — c, e. 
 03 Aruaeth, — a. 
 61 Er dir,— b, c, e. 
 63 E dir kevei, — a, 1. 
 C3 Dreic,— a. 
 07 v g gwyar — a. - 
 63 Gwinvaeth,— a. 
 
 69 Gatraeth,— a, b, c, d, 
 e, f, g; gattraeth, — 1. 
 
 70 Gwin, — c. 
 71 Meud,— a, b, d, f , g ; 
 
 modd, — c, e. 
 72 E,— a. 
 
 73 Gatlew } — a, d, f, g. 
 74 M,— c. 
 
 "Marchlew, — a, d, f, g. 
 76 Waywawr,— a, d, f,g,l. 
 11 Hid yio y ban hxmx a'r 
 
 canlynol yn f . 
 73 Y ar,— a, d, e, f, g. 
 79 Llemenic, — a. 
 80 Llwybyr,— a. 
 81 Kenv, — a;ceneu,— c.e. 
 82 Vaket,— a. 
 83 Vyrn am borth, — a, d, 
 
 g, 1 ; vyrn amborth, — e; 
 
 vvrn vy mam borth, 
 
 — f. 
 84 1,— c. 
 
 85 Gledyual, — a. 
 86 Emborth, — a. Nid yw 
 
 y ban hwn yn f . 
 87 Heessyt, — a. 
 8S Bedryollt, — a, d, e, f, 
 
 g, 1. 
 
 89 Y ar,— a, d, e, g. 
 
 90 Veinnyell,— a, d, e, g ; 
 veinniell.— f. 
 
 91 Fygdorth,— c. 
 
 92 It,— c, e. 
 
 93 B,annei, — a, g, 1; fan- 
 nei, — d; vanoi, — d. 
 
 94 B,yngu,— c, e ; vygu, 
 -f. 
 
 95 By win,— d, f, g; ryv- 
 in, — b, c. e ; e rywin, 
 — a. Nid ywyr "e" 
 yn y cop'iau ereill. 
 
 98 Ys,— b, c, e. 
 
 97 A llauyn,— a, f, g; all- 
 awyn, — b, c ; a llavyn, 
 — d; allawyn,— c. 
 
 98 Vroith,— d, e, f, g. 
 
 * Geu ath diwedus tutles (tut leo,— i) ' 
 Na deliis meirch neb marchlew (march lew, — i) 
 Keny vaccet am byrth amporth 
 Oed cadarn e gledyual ynyorth 
 Ur rwy ŷsginnyei y onn o bedryholl (bryholl— i) 
 Llav (llaw, — i) yar vein erch mygedorth. — k. 
 
GODODIN, 
 
 Mai 1 pan del 2 niedel ar vreithin 3 
 Y 4 gwnei 5 varclileu 6 waetlin 7 
 Issac anvonawc 8 o barth deheu 
 Tebyc 9 mor lliant y ddevodeu 10 
 O wyled a llaryei 
 O 11 chair 12 yved 13 med 14 
 Meu 15 ythglawdd 16 offer 17 y 18 bwythniadd- 
 
 eu 19 
 Ni 20 bu hil 21 dihil 22 na ben 23 diLeu 
 Seinyessit 24 y 25 gleddyf 26 ym pen mam- 
 
 meu 27 
 Murgreit 28 oed molet 29 ef mab Gwydneu 30 
 
 Caredig 31 caradwy y 32 glot 
 Acliubei gwarcbatwei not 
 Lletvegin is 33 tawel cyn 34 dyvot 35 
 Dydd 36 gowychyd y 37 wybot 
 Ys deupo car cyrd 38 cyfhot 39 
 Y 40 wlat nef adef adnabot 
 
 Caredig 41 carachvy 42 gynran 
 Ceinyat 43 y geat 44 gowan 45 
 Ysgwyt aur 46 orwydr 47 cadlan 
 Gwaeawr 48 uswyd agcyvan 49 
 Cleddyval 50 dywal diwan 51 
 Mai gwr catwei wyalvan 52 
 Cyn cystudd 53 daear cyn 54 aphan 55 
 ddaphar dipliynnei y vann 56 
 Ys deupo cynnwys ygcyman 57 
 Can 58 drindawt yn 59 undawt gyvan 
 
 iVal,— a. 
 
 2 Yel,-a, d, f, g, 1. 
 3 Yreiddin,— e, f. 
 4 E,-a. 
 5 Gwnaei,— a, d, e, f, g 
 
 gwneu, — c. 
 B Yarchlew, — a, 
 g- 
 
 d. e, f, 
 
 7 Ymae'r Hindi ymayn 
 terfynu pennill yn a. 
 
 8 Anuonawc,— a. 
 
 9 Tebic,— a. 
 10 Deuodeu,— a, e, f, g; 
 
 ydevodeu,— b; ydd 
 efo deu,— e; y deuad- 
 eu,— d. 
 
 u â,-a, d, f, g. 
 
 12 Chein,— a, d, f, g. 
 
 13 Yued,— a. 
 
 14 Y maé'r ban hum a'r 
 Uaenorol yn un yn f . 
 
 15 Men,— a, d, f, g, 1; mae, 
 
 1 Glawd 
 17 E offer, -a, d, 
 Nid yio yr " e" 
 cof'iau ereill. 
 
 18 E,- a. 
 
 19 Madeu,— a. 
 »Ny,-a,.d, f,g. 
 »HyU,-a,d,f,g 
 
 22 Dihyll -a, e, f, g. 
 
 23 Heu,— a, d, f, g ; hew, 
 
 24 Seinnyessyt,— a. [ — 1 
 
 25 E,- a; i,-c. 
 *Giedyf,-a. 
 
 27 Mameu, — a. 
 
 88 Mur greit,— d, 1, 
 
 c. 
 
 Í, g. 
 
 yn y 
 
 hal, 
 
 29 Moleit,— a. 
 
 30 Cyssylltir y pennill 
 Jnon cVr canlynol yn d. 
 
 31 Karedig,— a, d, e, f, g. 
 32 1,— c. 
 33 Ys,— c, e. 
 34 Kyn,— a; hyn,— g. 
 «Dyuot,— a. 
 36 Edyd,-a, d, f, g : o 
 "I,-o. [dyd,-l. 
 
 ?a Kyrd, — a; cyredd, — c. 
 39 Kyvnot,— a., 
 
 40 O,— c. 
 
 41 Keredic, — a, b, d, e, f ,g. 
 
 42 Karadwy, — a. 
 43 Keimyat, — a, d, f, g, 1 
 
 ceiniad, — c, e. 
 **Ygcat,-a,L 
 
 45 Gouaran, — a, d, f, g 
 gowaran, — 1. 
 
 46 Eur,— a. 
 
 47 Crwydyr,— a, d, e, f, g 
 crwydr, — 1. 
 
 48 Gwaewawr, — a, d, e 
 
 49 Agkyuan, — a. [f, g. 
 
 50 Kledyual,— a. 
 
 51 Divan, — e. 
 
 52 Wyaluan, — a. 
 
 53 Kynn kysdyd, — a. 
 
 54 Hynn,— a, e, f, g. 
 
 55 Affan,— a. 
 
 56 O daffar diffynnei e 
 vann, — a. 
 
 57 Eynnwys yg kyman, — 
 
 a, d, f, g; agcyman, — 
 
 b, c ; yg cyfan,— e. 
 »Gan,-c. 
 
 59 En —a. 
 
 Pan gryssyei Garadawc y 61 gat 
 Mab 62 baedd 03 coch 64 trychwn trychiat 65 
 Tarw beddin 66 yn 67 trin gomynyat 68 
 Ef litbyei 69 wydgwn 7u oe anghat 
 Ys uy nhyst 71 Ewein ' 2 vab Eulat 
 A gwrien 73 a gwynn a gwriat 74 
 O Galltraeth 75 o gomyniat 76 
 O vryn hydwnn cyn 77 caffat 
 Gwedy med gloew ar angbat 
 Ny weles iron 78 y 79 dat 80 
 Gwyra 81 gryssiasant 82 buant gytneit 83 
 Hoedivyrrion 84 niedduon 85 uchmedd 86 hid- 
 
 leit 
 Gosgordd vynyddawc 87 eurawc 88 yn rbeit 
 Gwerth eugwlecld 89 o 90 vedd 91 vueuheneit 
 Caradawc a Madawc Pyll ag Ieuan 92 
 Gwgawn a Gwiawn Gwyn a Chynvan 
 Peredur arveu dur gwawr ddur 93 ac Aedan 
 Acbubiat eg gaur 94 ysgwydawr agcymman 95 
 Acbet 96 lledessynt 97 wy ladassant 98 
 Neb y 99 eu tymbyr nyt atcorsant 100 
 
 Gwyr a gryssiassant 101 buant gybaeth 102 
 Blwyddyn 103 o dducb 104 medd 105 mawr y 106 
 
 harvaeth 107 
 Mor dru eu hadrawdd 108 wy angbawr 109 
 
 biraetb 
 
 110 Tnomooin xftaeth 
 
 114 
 
 Gwenwyn eu hadlam nyd llu mamae 1 
 Yn 1K ol gwyr pybyr 113 temyr gwinvaeth 
 ag 116 eu betgyllaetb 1 
 
 Mor hir eu bedid : 
 
 60 Gyuan, — a, e, f, g. 
 dl I,-c.j 
 
 63 Mai, —a, d, e, f, g. 
 «Baed,— a. 
 
 64 Coet, — a, d, e, f, g. 
 05 Trychyat, — a. 
 
 66 Bedinj— a. 
 
 a En, — a. 
 
 63 Goi'nynyat, — b, c. 
 
 69 Ef llithyei,— a. 
 
 70 Wydgwn,— a, c, d, e, 
 
 71 Vyn tyst,— a,d, e,f, g. 
 
 72 Owain, — c. 
 
 73 Gwryen,— a. 
 
 74 Gwryat,— a. 
 
 75 Gatraetli, — a, c, d, e, 
 f, g. 
 
 76 Gyniynat, — a, d, e, f, 
 g ; gornynyat,— b, c. 
 
 77 Kyn,— a. 
 
 78 Yrun,— a,g;unun, — d; 
 vrun vel uryen, — e ; 
 uron, — f. 
 
 79 E,— a; i,— c. 
 
 80 Maër llinell lion yn ter- 
 fynu pennill yn a, &c. 
 
 81 Gwyr a,— a, b, c, à, e, 
 
 f,g. 
 
 82 Gryssyassant,--a; grys- 
 siast, — c. 
 
 83 Gyvneit, — b, c. 
 
 84 Hoedyl vyrryon, — a, d, 
 e,- f, g. 
 
 85 Medwon, — a. Nid yw 
 y gair hum yn d. 
 
 85 Med,— a. [a. 
 
 87 Gosgord mynydawc, — 
 
 8S Enwawc, — a, d, f, g. 
 
 89 Gwled,— a. 
 90 E,-a, e,f, g. 
 
 91 Yed,— a. 
 
 92 Teuan,— a. 
 
 93 Gwawr-dur, — a,d, e,f. 
 
 94 Achubyat eng gawr, 
 9b Angkyman, — a. [—a. 
 
 90 Acbet,— a,b.c,d,e,f.g. 
 97 Llelesid, — e. 
 
 95 Lladassan, — a. 
 "I,— c. 
 109 Atcorsan, — a. 
 
 191 Gryssyassant,— a. 
 102 Gytvaetb,— a, d, f , g. 
 i° 3 Biwydyn, — a. 
 i° 4 Odncli,-a, c, d, e, f, 
 
 g; oduch, — b. 
 if' Med,— a. 
 i° 6 En,— a, d, e, f, g. 
 i° 7 Hai'uaeth, — a. 
 i° 3 Hadruwd,— a. 
 109 Angawr, — a. 
 nojSTyt mab, — a, b, c, d, 
 
 e, g ; nid main (mab 
 
 man,— f. 
 111 An,— f. 
 u 2 En,— a. 
 11 3 Pebyr,— a. 
 n4 Gwinsaeth, avail, — m. 
 
 Y maër ban hion 
 
 ar ol y ban canlynol 
 
 yn a, d, e, g. Nid yw 
 
 ynî. 
 n^Hetlit,— a, d, e, f, g; 
 
 bediad, — c. 
 11 6 Ac, —a; c, — g. 
 ii 7 HetgyUaeth,— b. 
 
8 
 
 GODODÍN. 
 
 Gwlyget Gododin 1 yn 2 erbyn fraeth 
 Ancwyn 3 Mynyddawc 4 enwawg y 5 gwnaeth 
 A phrit erprynnu 6 Breitliell 7 Galltraeth 8 
 
 Gwyr a aeth Galltraeth 9 ygcat 10 ygcawr 11 
 Nerth meìrcli a gurumseirch 12 ac ysguyd- 
 
 aur 13 
 Pelydr 14 ar gycliwyn a llym wàeawr 15 
 A lluruceu 16 claer a chledyvawr 17 
 Ragorei tyllei trwy vyddinawr 18 
 Cwydei 19 cym 20 pymwynt 21 rac y llavn- 
 
 awr 22 
 Phuwawn 23 hir ef eodei 24 eur y 25 allawr 
 A cliet a choelvein gein 26 y 27 gerddawr 28 
 
 Ny wnaethpwyd neuadd 29 mor orchyman 30 
 Mor vawr 31 mor o wawr 32 y gyvlavan 
 Dyrlydut 33 meddut 34 Morien 35 tan 
 Ny thraethei na welei 36 Cenon eelain 37 
 Yn 38 seirchiawc saphwyawc 39 ton 40 llydnan 41 
 Seinyessit 42 y 43 gledyf ymhen 44 gorchan 45 
 Noe 46 ac Eseye 47 carrec 48 vawr 49 y chyhad- 
 
 van 50 
 Ni 51 mwy ysgogit 52 vit 53 vab Teithan 54 
 Ny wnaethpwyd neuadd 55 mor annovauc 56 
 Ony bei Yorien 57 eil Caradawc 
 Ny diengis yn 58 trwm y lwrw 59 mynawc 
 Dywal dy walach no mab Pheruwc 60 
 
 1 Gwawdodyn, — c. 
 
 2 En,— a. 
 
 3 Amcwyn,- d. 
 
 4 Mynydawc, — a. 
 5 Enwawc e,— a. 
 
 6 Prynu,— a. 
 
 7 Breithyell,— a. 
 
 8 Gatraeth, — a, d, e, f , g. 
 
 9 Gatraeth, — a, d, e, f, g. 
 
 10 Yg cat,— a. 
 
 11 Yg gawr, — a., d, e, f, g ; 
 anghawr,— c. 
 
 12 Gwrymserch, — a; .gwr- 
 wm seirch, — b. 
 
 13 Ysgwydawr, — a. 
 
 14 Peleidyr, — a ; helydr, 
 
 — e. 
 
 15 Waewawr, — a, d,e,f , g. 
 15 Llurugeu, — a. 
 
 17 Chledyuawr, — a. 
 
 18 Yydinawr, — 
 
 19 Kwydei,— a. 
 
 20 Bym,— a, d, f, g ; bum, 
 -f. 
 
 21 Pymwnt,— a, d, e, g; 
 
 pumwnt,— f; arwydd 
 
 coll yn c. 
 22 Lavnawr, — a. 
 
 23 Rhuuawn, —a, d, e, f,g; 
 Rhufain,— c. 
 
 24 Rodei,— a, b, c, d, e,f, g, 
 
 25 E,— a ; i,— c. |L 
 
 26 Eein,— a. 
 27 I,— c. 
 
 28 Gerdawr, — a. 
 
 29 Neuad,— a. 
 
 30 Orchyrman, — a, d, f , g. 
 
 31 Ofawr vel owawr, — e. 
 
 32 Oruawr, — a, e, g ; 
 wawr, — c ; orvawr, — 
 d, f. 
 
 33 Dyrllydut, — a,b, d, g; 
 
 derllyddwyd, — c. 
 34 Medut,-a, d, f, g; 
 
 meddwyd, — c, e. 
 35 Moiyen, — a. 
 36 Wnelei,— a, d, f, g. 
 37 Kenon kelein,— a, I. 
 
 38 Un,— a, d, e, f, g. 
 
 39 Saplrwryawc,— g. 
 
 40 Son, -a, d, e, f, g, 1. 
 
 41 Edlydan,— a. d, g, 1 ; 
 llydvan, — d ; elydan 
 elydnan, — f. 
 
 42 Seinnyessit, — a. 
 43 E,-a ; i,-c. [— d. 
 
 44 Empenn, — a; em perm, 
 
 45 Garthan,— a, d, f, g. 
 46 îíoc,— a, d, e, f, g. 
 
 47 Esgyc, — a ; esaue, — c; 
 yscog,— e ; escye, — d ; 
 escyc,— f; esgysc, — g. 
 
 48 Canec, — a, g. 
 
 49 Yurvawr, — a, d, e ; 
 vyr vawr, — f ; vur 
 vawr, — g. 
 
 50 Chahydfan,— f. 
 
 51 Ny,— a. 
 
 52 Gysgogit,— a, d, e, f, g. 
 
 53 Wit,— a, d, g; fyd,— 
 c; fid,— e; uit,— f. 
 
 54 Peithan, — a, d, e, f, g. 
 ^ Mae y ban luvn ynter- 
 
 fynu pennill yn a, &c. 
 
 55 Neuad, — a. 
 
 55 Anvonawc,— a, d, i, g. 
 
 57 Yorgen, — d ; voryen, 
 — a. 
 
 58 En, — a, b, e, g; un, — 
 c, d; yr eu,— f. 
 
 59 Elwrw, — a, f, g; o 
 lwrw, — c, e. 
 
 Ffer 61 i 62 law ffkgleu 63 Fowys 64 farchawc 65 
 Glew dias dinas 06 y 67 lu ovnawc 
 Rac beddin 68 Ododin 69 bu wascarawc 70 
 Y gylchwy 71 dan y 72 gymwy bu a denawc 73 
 Yn dyd guych 74 bu ystuyth 75 neu buyth 
 
 atveiliauc 76 
 Dyrllyddei 77 veddgyrn 78 eillt Mynyddawc 79 
 
 Ny wnaethpwyd neuadd 80 mor ddiysig 81 
 
 Ny 82 chynon lary vron 83 glinnyon 84 wledig 85 ' 
 
 Nyt ef eisteddei 86 yn 87 tal lleithic 
 
 Y 88 neb a wanei nyt adweinit 89 
 
 Paclym y 90 waeawr 91 
 
 Calchdei 92 tyllei vyddinawr 93 
 
 Racvuan 94 y 95 veirch rac rygiawr 96 
 
 Yn dydd 97 gwych 98 atwytli oedd" y 100 lavn- 
 
 awr 
 Pan gryssei 101 Gynon gan wyrdd 102 
 
 wawr 
 
 Disgynsit 103 yn trwn 104 ygcyssevin 105 
 Ef diodes gormes ef dodes 106 ffin 107 
 Hut ephyt 108 y 109 wrliyt 110 y lwry ni Elphin 113 
 Ergyr guaew 113 rhieu n4 rhyvel 115 chwertkin 
 Eitliin yn n6 oleit u7 mur greit tarw trin 
 Disgynsit yn 118 trwm ygcyssevin 119 
 Gwerth medd ygcyntedd 120 a gwirawt 
 
 gwin" 1 
 Heyessit 122 
 
 [" 
 
 y lavnawr rliwng 123 dwy vydd- 
 
 60 Ferawc, — a, d, e, f, g. 
 
 01 Fer,— a. 
 
 62 Y,— a, d, e, f, g. 
 
 53 Paglei, — a. 
 
 04 Towys, — b;tywys, — c. 
 
 65 Yarchawc,— a. 
 
 66 O,— c. 
 
 67 Bu,— b. 
 68 Bedm,— a. 
 
 69 Wawdodyn,— c. 
 
 70 Gwas^arawc, — a. 
 
 71 Ynghylchwy,— e. 
 
 72 O,— c; i,— e. 
 
 73 Adeuawg,— f. 
 
 74 Gwyth,— a, d, e, £, g. 
 
 75 Ystwyth, — a. 
 76 Bwyth adveillyawc, — 
 
 a. 
 
 77 Dyrllydei,— a, b, d, e, 
 f ; dysllyddei,— g; der- 
 llyddei, — c. 
 
 78 Vedgyrn, — a. 
 
 79 Mynydawc,— a. 
 
 80 ISTeuad, — a. 
 81 Diessic,— a. 
 
 82 No,— a, b, d, e, f , g ; 
 na,— c. 
 
 83 Yronn, — a. 
 
 84 Geinnyon, — a,d, e, f, g. 
 
 85 W ledic,— a. 
 
 86 Eistedei, — a. 
 
 87 En, — a. 
 
 88 E,— a. 
 
 89 Adwenit, — a, d, f, g. 
 
 90 E,— a: i,— c. 
 
 91 Waewawr, — a, d, e, f , g. 
 
 92 Caleb, drei, — a, d, g ; 
 calchdrei, — 1 ; calch ei 
 vel calchdei, — e ; calch 
 trei, — f. 
 
 93 Yydinawr, — a. 
 
 94 Racvuan,— a, d, e, f,g. 
 95 I,-c. 
 96 Rhyngiawr, — c, e. 
 
 97 En dyd,— a. 
 
 98 Gwyth,— a, d, e, f, g. 
 
 99 Oed, -a. 
 100 E,-aj i,— c. 
 101 Gryssyei,— a, 
 io2 Wyrd,— a. 
 
 103 En, -a. [g, 1. 
 
 104 Trwm,-a,b,c,d,e,f, 
 
 103 Yg kyssevin,— a. 
 
 105 Rhoddes,— c. 
 
 107 Pin, —a, d, e, f, g. 
 
 108 Effyfc, -a, d,e, f,g, 1; 
 
 a phyt, — b, c. 
 109 1,— c. 
 110 Wrthyt,— b. 
 111 El wry, —a, g ; o lwrw, 
 
 — c; y lwrw, — e, f. 
 112 Elfin,— a; elffin,-f. 
 
 Mae y llindlhonar ol 
 
 y nesafyn a, b, d, e, g. 
 113 Gwayw,— a. 
 114 Rieu,— a. 
 115 Ry vel,— a, f. 
 115 Eithinyn, — a, f, g; 
 
 eithynynt,— d. 
 
 117 Obleit, — a, f, g; uol- 
 it, — lj noleit, — i; vol- 
 eit,— c, d. Mae y Hin- 
 di hon yn terfynu 
 pennill yn a, &c. 
 
 118 En,— a. 
 
 us Yg kysseuin, — a. 
 
 120 Med yg kynted,— a. 
 
 121 Win,— a. 
 i 22 A,-c. 
 123 Rwg,— a. 
 i 24 Yydin,— a. Nidywy 
 
 bancanlynolyn i, b, c. 
 
GODODIN. 
 
 Eithin yn 1 noleit 2 mur greit tarw trin 3 
 Disgynsit yn 4 trwm rac alawedd 5 wyrein* 
 
 Wyre llu llaes 6 ysgwydawr 
 Ysgwyt vriw rac biw Beli bloeddvawr 7 
 Nar odducli 8 gwyar mn 9 ffestiniawr 10 
 An delut 11 cynllwyt 12 yar 13 gynghorawr 
 Gorwyd gwareufrith 14 un ytkeurdorcli- 
 
 awr 15 
 Twrch goruc amot ymlaen 16 ystre ystryw- 
 
 awr 
 Teilyngdeith 17 gwrthiat 18 gawr 
 An gel wit y 19 nef bit achledawr 20 
 Emyt 21 ef crennyt 22 y 23 gat waewawr 
 Cat nannen 24 yra Elut 25 clotvawr 26 
 !Ny 27 chynhennit na bei llu iddaw 28 llawr 
 
 Am drynni drylaw drylenn 
 Am lwys am ddiffwys 29 dywarchen 
 A 30 gwyddaw 31 gwallt y ar 32 benn 33 
 Y 34 am awyr 35 eryr Gwydien 36 
 Gwydduc 37 neus amuc ae 38 waen 39 
 Arduliat 40 diwyllyat y 41 berchen 
 
 ^thinyn,— a, d, f, g. 
 
 2 TJoleit,— a, d, g; uolu, 
 — 1; oleit,— b, c, e. 
 
 3 Mae y llinell hon yn 
 terfynu pennill yn a, 
 &c. 
 
 «En,— a. . 
 
 5 Alauoed,— a, d, e, f, g, 
 1; alaved, — b, c. 
 
 6 Lliaws,— f. 
 
 7 Bloedvawr,— a. 
 
 8 Nar od uch, — a, d, e, f , 
 g; na rodduch,— c. 
 
 9 Fin,— a, d, e, f, g. 
 
 10 Festiny awr, — a. 
 
 "Delut,— a, b, d, f, g; 
 dely d, — c ; denlut vel 
 delut,— e. 
 
 ^Kynllwyt,— a. 
 
 13 Y ar,-a, d, e, f, g. 
 
 14 Gwareuffrith, — a, g ; 
 gwarëeusrith, — b, c ; 
 gwareus ritb,— d, lj 
 gware ritb,— f ; nid yw 
 rith yn e. 
 
 ls Ein ycb eurdorchawr, 
 — a; un ytb eurdorch- 
 awg,-b, c; rin ycb 
 eurdorcbawc, — d ; un- 
 yth ycb eurdorcbawc, 
 — e; rin eurdorcbawr, 
 — f ; rin ycb (unyth), 
 — 1. JH'id yw y ban 
 hwn yn g. 
 
 "Emlaen,— a. 
 
 17 Teilingdeitb,-a; tell- 
 ing deitb, — d. 
 
 18 Gwrthyat,— a. 
 
 i9 e a . 
 
 20 Athledhawr,— a, d, f, 
 g; athledawr,— 1. 
 
 21 Y myt,— d. 
 
 22 Krennit,— a. 
 
 23 E,— a. 
 
 24 Catvannan,— a, d, g; 
 cadvannau, — d ; cat- 
 vanneu (clotvannan), 
 
 * Disgynsit in trwm 
 B 
 
 — f; calvannan (cat- 
 
 vannar), — 1. 
 25 Er aclut,— a, g; yr a 
 
 elut,— b, c; er a dut, 
 
 — d; yra dut,— e; er 
 
 a clat, — f. 
 26 Clotvawr,— d, f. 
 
 27 No,— a, e, f, g; ni,— c. 
 
 28 Idaw, —a. 
 29 DifTwys,— a. 
 
 30 Am,— a, d, e, f , g. 
 
 31 Gwydaw, —a. 
 
 32 E ar, — a, d, g; y ar,: — 
 b; i ar,— c; y vel i ar, 
 — e. 
 
 33 Iar e benn,— f. 
 34 I,-d, f. 
 35 Wyr,— a, d, f, g. 
 36 Gwydyen,— a. 
 
 37 Gwyduc, — a, d. 
 
 38 Ac,— a, d, e, g. 
 
 39 "Way w, — a, d, g, lj 
 
 vaew,. — f. 
 40 Ardullyat, — a; ar- 
 
 ddwliad,— c. 
 41 1, -c. ' [— d. 
 
 42 Mory en, — a ; morgen, 
 
 43 Gwenwawt, — a, c, d, f, 
 44 Nurdyn,— d, f. [g. 
 45 Chyvrannv, — a. 
 
 46 Eg weryd,— a, c, d, g; 
 
 priv eg gweryd, — f. 
 47 Annerth,— c; amnertb, 
 
 -f. 
 48 Amben, — c. 
 
 49 Trywyr, -a, b, d, e,f , g. 
 
 50 Yr,— a, d, f, g. 
 
 51 Neu debeuec, — m. 
 
 52 Gwen,— a. Mae y llin- 
 ell hon yn terfynu pen- 
 nill yn a, &c. 
 
 &3 Am drynni,— a, b, c, 
 
 d, e, f, g. 
 
 54 Gweinydyawr, —a. 
 
 55 Yg gweitbyen, — a, d, 
 
 e, f, g. 
 
 56 En,— a. 
 
 in alauoed dwyrem,— k. 
 
 Amuc Morien 42 gwennawt 43 
 
 Murdyn 44 a chyvrannu 45 penn 
 
 Prif egwerycl 46 ac an nerth 47 ac am lien 18 
 
 Tryvyr 49 er 50 bot bun Bratwenn 
 
 Deudec 51 Gwenabwy vab Gwenn 52 
 
 Amdrynni 53 drylaw drylenn 
 
 Gweinydiawr 54 ysgwydawr yngweithen 55 
 
 Yn 56 aryal cledyval 57 am benn 
 
 Yn Lloegr 58 diychion 59 racdry chant 60 un- 
 
 benn 61 
 A dalwy 62 mwng bleidd 63 heb benn 64 
 Yn y 65 glaw 66 gnawt gwychnawt yn y 67 
 Gyvrang 68 gwyth 69 ag 70 asgen [Lenn 
 
 Trengis ni ddiengis 71 Bratwenn 72 
 Eur ar 73 vur caer ysgrwydiat 74 
 Aer cret ty na chaer 75 aevlodyat 76 
 Yn 77 ara ae 78 lyssur 79 ar gatwyt 80 
 Adar crwydiyar 
 
 Syll o vireiin 82 neus adrawdd 83 
 
 O ddanwynnyeit 85 llwy 
 
 Od ami well llivanat 86 
 
 Yn awr 87 blygeint 88 
 
 Na bei eynhafal 89 cynheilw 90 * 
 
 a vomwy' 
 
 57 Cledyual,- 
 58 En lloegyr,- 
 
 cadval, 
 [-b. 
 Drychyon, — a. 
 
 60 Rac tryebant,— a, d, 
 f, g; raedrychant, — b ; 
 'r oedd dryebant,— c; 
 rydryebant,— e. 
 
 61 Unbenn, — a. 
 
 62 Daly, -e. 
 83 Bleid,— a. 
 64 Prenn, — a, c, d, g. 
 6ä Ene,— a, b, c, e, f, g;. 
 
 eno, — d. 
 66 Law, — a, c, d, f, g; 
 
 gwlaw,— c. 
 87 Eny,— a, d, e, f , g ; yn 
 
 i,— c. 
 
 68 O gynrang,— g; o gyu- 
 rang,— a, d, e ; o gyv- 
 rang,— f. Nid yw o 
 yn y lleill. 
 
 69 Gwycb, — d. 
 
 70 Ac,— a, b, c, d, e, f, g. 
 71 Diengis,— a. 
 
 72 Y mae!r llinell hon yn 
 
 terfynu pennill yn a, 
 
 &c. 
 73 Eurar,— a; ac ar,— f. 
 74 Krysgrwydyat, — a, cL 
 
 f, g ; kysgrwydiat, — 1. 
 "Tbaer,— a, d, f, g. 
 76 Aer vlodyat,— a, d, e, 
 
 g; aervlodyat,— 1; ae- 
 
 nodiad, 
 iat, — f. 
 
 77 ¥n,-a, 
 
 olod- 
 
 ara (unara), I. 
 
 78 Ai,— f. 
 
 79 Leissyar, — a, d, g; leis- 
 syr (lavurleissyar),— f. 
 
 80 Argatwyt, — a, c, d, e, 
 
 f,g- 
 
 81 Brwydryat, — a, f, g; 
 crydryat, — b; crwyd- 
 rad, — o ; brwydryar, — 
 d ; crwydryar, al. 
 crwydrad, — e. 
 
 82 Virein, — a. 
 
 83 Adrawd,— a. 
 
 8i Mae y ban yma yn* 
 dechreu â Neus ad- 
 rawd, ar ol y ddau 
 ganlynol, yn f. 
 
 85 Damweinnyeit, — a, b, 
 c, d, e, g; ddamwein- 
 iad, — 1. Nidyivyban 
 hwn na'r ddau a gan- 
 lynyni, b, c. 
 
 86 Amluch lliuanat,— a; 
 llwyad amlucb Uiuant, 
 — 1. 
 
 87 Enawr,— a ; yn llawr, 
 — f; en awr, — g; nys 
 adrawdd a fo mwy 
 yn awr, — 1. 
 
 «Bulgeint,— e,f,l. Cyf- 
 lëir y pedair llinell 
 hyn, gyda chioanegiad 
 o un atynt yn a, neu 
 yn hytrach ail adrodd- 
 iad o ran o'r flaenaf, 
 
 d, e, g ; un fel hyn .-■ 
 
 Syll o virein neus adrawd a vo mwy, 
 
 O damweinnyeit llwy 
 
 Od amluch lliuanat 
 
 Neus adrawd a vo mwy 
 
 Enawr blygeint 
 
 89 Kynhawel, — a, f, g; f, gjcynbeilweint,— 1. 
 
 kynawel, — d. Mae hon yn terfynu 
 
 90 Kynbeilweing,— a, d, 'pennill yn a, &c. 
 
 * Eur ar mur caercrisguitat 
 Dair caret na hair air mlodyat 
 Un S sara secisiar argouuduit 
 Adar bro uual pelloid 
 
10 
 
 GODODIN. 
 
 Pan vuost i 1 cynnyvin 2 clot 
 
 Yn amwyn tyuyssen 3 gortirot 4 
 
 haedot cliachor din drei 5 
 
 Oedd mynyt 6 wrth olut 7 ae cyrchei 8 
 
 Oedd diwas 9 y vyddin 10 ae i 11 cretei 
 
 Ny el wit gwinwyt men na bei 12 
 
 Cyt 13 bei cannawr 14 yn nn 15 ty 
 
 Atwen ovalon 16 ceny 17 
 
 Pen y gwyr 18 talbeing 19 a dely 
 
 Nyt wyf vynawc blin 
 
 isi cldialav- vy ordin 21 
 
 Ny chwarddaf 22 y 23 chwerthin 
 
 Adan 24 draed 23 ronin 
 
 Ystynnvawc 26 vyg glin 27 a bundat y 2 
 
 Yn y ty 29 deyerin 30 
 
 Catuyn heyernin 31 
 
 Am benn vy 32 deulin 
 
 O ved o vuelin 33 
 
 O Gattraetli 34 wnin 35 
 
 Mi a 36 na vi 37 Anenrin 
 
 Ys gwyr Taliessin 38 
 
 Oveg cyvrenliin 39 
 
 Neu chenig 40 Ododin 41 
 
 Cyn 42 gwawr dydd 43 dilin 
 
 Mirein uys adrawd a no byv o daa guenneit 
 
 Lai o dani lun luch liuanat 
 
 Nys adraut a uo biu in dit plemieit 
 
 Na bei cinaual cynelueit, — k. 
 
 Nys adrawd gododin 
 
 In dit pleigbeit 
 
 Na bei cynhaual citeluat,— k. 
 
 ^-a, d, f, g. 
 2 Kynnivyn, — a, d, f, g ; 
 
 cynnypin, — b, c; kyn- 
 
 nissyn,— e 
 
 3 Tywyssen, — a. 
 4 Gordirot,— a. 
 5 Mae y llinell hon yn 
 ddwy yn a, d, f , g : — 
 
 haedot en gelwit redyrch gwyr not 
 Oed dor diachor diachor din drei,— a, 1. 
 
 haeddot yn gelwir edrych igelwid redrychj gwyr not 
 Oedd drei dor (diachor oedd dor) din drei, — f. 
 
 Haedot (haeddod,— c ; haedod, — e^ diachor (ddiachor,- 
 c) din dre (dre, — e) diachor diachor, — g. 
 
 6 My nut,— a. 
 
 7 Wrtholut,— b. 
 8 Xyrch.ei,— a. 
 9 Dinas,— a. d, e, g; div- 
 as (dinas), — f. 
 
 10 E vedin, — a. 
 n Aci,-b, e. 
 
 26 Ystynnawc, — a. 
 
 27 Fy nglin,— c; vig glin, 
 
 28 Bun ddad, — c. Nid 
 yxo a bundat y meion 
 un ffurf yn d, f , g. 
 •En ty,— a, d, e, f, g. 
 
 n Mae y llinell hon yn 30 Deyeryn, 
 
 terfynu pennill yn a, 31 Cadwynneyeinyn, — a; 
 
 ac y mae'r tair llinell catuyn heyernin,— 1. 
 
 nesafyn un pennill. 32 Vyn, — a, d, e, f, g. 
 
 13 Ket,-a, d,f, g. ^ Ban o f, — m. Nid 
 u Cann wr^a, d, e, f, yw yn i, b, c, d. 
 
 g; cannwr,— b, c. 34 Gatraeth, — a. 
 
 15 En vn, — a. 35 Neu werin, — m; werin, 
 
 16 O valon,— b. a, d, e, g. JŸid yw y 
 
 17 Keny,— a. Hindi hon yn f . 
 
 18 Pen gwyr, — a, d, e, f, 3G Mina,— a, d, f, g; a 
 g, 1. wna, — c, e. 
 
 19 Tal being,— a, d, e, f , g. 37 I, — e. 
 
 20 Ny dialav, - a. 3d Talyessin, — a. 
 
 21 Ban o f,— m. JSfid 39 Xywrenhin,— a, f, g; 
 yw yn i, b, c, d. vel cyfrennin,— e. 
 
 22 Chwardaf,— a. 40 Chynig,— c; cbenic, — 
 
 23 i _ c> i 
 
 24 A dan,— a, c, d, e, f, 41 E ododin,— a, d, f, g. 
 g. Nid yw e yn y lleill. 
 
 25 JL»roet,— a, d, f, g, 1. 42 Xynn.— a. 
 
 Goroled 44 Gogledd 45 gwr ae gorug 48 
 
 Lary vron 47 haeladon 48 ny yssyllut 49 
 
 Nyt ymda 50 daear nyt yon due mam 51 
 
 Mir 52 eirian 53 gadarn haearn gaduc 
 
 O nertli y cleddyf 54 claer y 55 kamuc 
 
 garchar an war 56 daear ym 57 due 
 
 gyvle angheu o anghar dut 
 
 Ceneu 5S vab Llywarch dihafarcli drut 59 
 
 Nyt ef borther 60 gwartb gorsedd 
 
 Senyllt ai G1 Lestri lawn xnedd 62 
 
 Goddolevi 63 gleddyf 64 y 65 garedd 
 
 Goddolevi 66 lemenei 67 y 68 ryvel 69 dyphorth 70 
 
 Seil yn muyssaur 71 o 72 freycb 73 
 
 E,ac byddin 74 Ododin 75 a Brennycb 76 
 
 Gnawt yn y 77 neuadd 78 fytb 79 meirch 
 
 Gwyar a gwrwmseirch 
 
 Ceyng y el 80 liiryell oe law 
 
 Ac yn 81 elydd 82 bryssiaw 83 
 
 Gwen ac ymhyrddwen hyrddbleit 84 
 
 Disercb 85 a sercb ar tro 86 
 
 Gwyr nyt oedyn drycb clraet 87 fo 88 
 
 Heilin 89 achubyat pob bro 
 
 Llech Leucu 90 tud leu 91 leudvre 
 
 Gododin 92 ystre 
 
 43 Dyd, — a. Mae y ban b9 Terfyna y ban hwn 
 hwn yn terfynu pen- bennill yn y rhan fwy- 
 
 nill yn a, &c. af o'r copiau. 
 
 44 Gwroledd,— c, e. C0 Borthi, — a, b, c, d, e, 
 
 45 Gogled,— a. f, g, 1. 
 
 46 Goruc,— a. 6 *Ae,— a, d, e, f, g. 
 
 47 Llary vronn, — a. 62 Llawn med, - a. 
 
 48 Haelad, — b; haela 63 Godolei,— a, d, f, g, 1. 
 
 don,— f. 64 I gleddy,-f; gledyf, 
 
 49 Essyllut,— a;yssylluc, —a, 1. 
 
 -f. 65 I,~c, f. 
 
 50 Enida, -a; am dda, GG Godolei,— a, d, f, g, 1. 
 
 — c. 6T Lemein,— a, d, g, 1; 
 51 Nyt emduc, — a, d, e, g, lemein (lemeni,),— f. 
 
 1 ; nid ion ddug, — c ; G8 E, — a, 1 ; o, — c, e, f . 
 
 nid ymdug mam, — f. G9 By vel, — a, 1. Mae'r 
 Rhoddir mam yn ne- gair hwn yn terfyntCr 
 
 chreu y ban nesaf llinell yn a, d, f, a'r 
 
 meion amryw o'r copi- gair nesaf yn dechreu 
 
 au, ac felly cedwir y y llinell ganlynol. 
 
 brifodl. 70 Dyfforthsei,— a,g; dy- 
 
 52 Mor, — a, d, e, f, g. phorthei, — d, f, 1. 
 
 53 Eiryan, — a. 71 Lynwyssawr, — a, d, g, 
 
 54 Cledyf,— a. 1; yn mwysawc, — e; 
 
 55 E, — a; ei,— c. cynwysawr, - f . 
 
 56 Am war,— a, d, f, g. 72 0e, — a, d, f, g, 1. 
 
 57 Em, — a; ym vel im, 73 Vreych,— a; vreich, — 
 
 — e. 1. Saif y ddwy linell 
 58 Keneu, — a. flaenorol yn a fel hyn : 
 
 Godolei lemein e ryuel 
 Dyfforthsei lynwyssawr oe vreych. 
 
 Yn f fel hyn :— 
 
 Goddolei lemein (lemeni) o ryvel dyphorthei Cynnwys- 
 awr oe freych. 
 
 74 Bedin,— a; bydin,— 1. bleit,— a. 
 
 75 Gwawdodyn,— c. 85 Disserch,— a. 
 
 7 G Breenych, - 1. 8G Artro, — d. 
 
 77 Eue,— a, d, e, f, g; yn 87 Drychdraet, — d. 
 
 78 Neuad,— a, 1. [e, — 1. 88 Dro,— b, c; ffo,— d. 
 
 79 Vyth, - a, 1. 89 Heilyn, — a. Mae y 
 
 80 Keingyell, — a, b, c, d, llinell hon yn terfynu 
 e, f, g. pennill yn a, &c. 
 
 81 En,- a. 90 Leutu,— a, d, f, g ; leu- 
 82 Elyd,— a. eu,-b, c; leuta',— 1. 
 83 Bryssyaw,— a. 91 Nid yw yn d, f, g. 
 8i Ymhyrdwen hyrd- 92 Gwawdodyn,— c. 
 
GODODIN. 
 
 11 
 
 Ystre ragno ar y angat x 
 
 Anghat gynghor i 2 leuver 3 cat 
 
 Cangen 4 Gaerwys Ceny 5 duliwys 6 
 
 Tynior tymhestyl 7 Tymhestyl dymmor 
 
 Y 8 beri rhestr rhac rhiallu 9 
 
 O dindovyt 10 yn dyvu wyt yn dy uovu u 
 
 Dwys ut 12 uodyn 13 Llym yt wenyn 
 
 Llwyr genyn llu ysgwyt rygyii u 
 
 Bac tarw trin y dal vriw 15 vu* 
 
 Er cryn 16 y 17 alon ar af 18 
 
 Er 19 y Brwydrin trin trachwar 20 
 
 Cwr y van ceirw 21 
 
 Am gwr y van carw 22 
 
 Byssed brych briuant 23 barr 24 
 
 Am bwyll am Bhodri 25 am Rychwardd 26 
 
 Ys broys 27 brys treulyaut Rhys 28 
 
 Yn rhin dree 29 ny 30 hn 31 ny gaffo y 82 
 
 neges 33 
 Nyt anghwy 34 o vanny 35 oddiwes 36 
 Ny mat uanpuyt ysguyt 37 
 Ar grymal 38 carnuyt 39 
 Ny mat ddodes 40 y 41 vorddwyt 42 
 
 yvfr pedivar gair olaf 
 oV llinell hon yn c, ac 
 nid ydynt eglur yn b. 
 
 12 Yd,-a. 
 
 13 Wodyn, — a, c, d, f, g; 
 foddyn,— e. 
 
 14 E/ugyn, — a. 
 
 15 Dalfriw,— e, e. 
 16 Erkryn, — a; er kryn, 
 17 E,-a; o,-c. [-g. 
 11 Ar af (ar), — a; af ar, 
 
 — c; araf, — d. 
 19 Y,-c; ery,-d. 
 
 20 Trachuar, — a. 
 21 Kwr e vankeirw,— a. 
 
 Nid yw y ban hum yn 
 22 E vanncarw,— a. [b, c. 
 23 Briwant, — a, f. 
 
 21 Ar ol y llinell yarn yn 
 
 a, e, f, g, y mae hon : — 
 
 Anghat, — a. Ban o f, 
 
 m. Nid ydyio y ban 
 
 mi i, b, c. 
 S E,— a, d, e, f, g. 
 } Leuuer, — a. 
 'Cangeu, — b, c. 
 •Keui,— a, d, g; cevi, — 
 
 1; ceuy,— v f. 
 'Drillywys, — a, d, g; 
 
 drillwys,— f; drilywys, 
 
 'Nid ydyiv y ddau air 
 
 hyn yn c. 
 } I, — c; i et y, — e. 
 'Bestyr rac riallu, — a. 
 ' O dindywyt, — a, d, f, 
 
 g ; odin dovyt, — b,c, e. 
 'Dy wovu, — a, e, g; dy 
 
 uosu, — b ; dywo dyvu, 
 
 — d; dyuovu,— f. Nid 
 
 Am bwyll (am, — a) disteir am distar,— f, 
 
 Yn ol 1 fel hyn : — 
 
 Am bwyll am dis toir am distard. 
 
 Nid ydytoyn i, b, c, d. yn rhiwdrec,— f. 
 
 > Am rodic, — a, 1 ; Bhod- 30 Md, - c. 
 
 ic,-f. 31 Hu wy,- a, d, f, g. 
 
 5 Bychward, — a; rych- Nidywwyyni,h,c,e. 
 
 wedd',— b, c. 32 E,— a; i, — c, e. 
 
 7 Ys bro ys, — a, d, f, g, S3 Yn a, cyssylltir dechreu 
 
 1; ysbroys, — c. y llinell hon â diwedd 
 
 ä Treullyawttys, — a, 1. y fiaenorol, a saif y 
 
 5 En riwdrec, — a, d, g; ddioy fel hyn : — 
 
 Ys bro ys brys treyllyawt rys en riwdrec 
 Ny hu wy ny gaffo e neges 
 
 4 Amghwy, — 1. 37 W anpwyt ysgwyt, — a. 
 
 ' 3 A wanwy,— a, d, g, 1; 38 Gynwal,— a, d, f, g; 
 
 o vann y vel o fan, — grymal velgrymial — e. 
 
 e ; a wa mvy, — f . 39 Carnwyt, — a. 
 
 5 Odiwes, — a. Mae y 40 Dodes,— a. 
 
 llinell hon yn terfynu 41 I, — c. 
 
 pennill yn y lleill. 42 Vordwyt,— a. 
 
 * Lech leud ud tut leu ure 
 
 Gododin stre stre 
 
 Ancat ancat cyngor cyngor 
 
 Temestyl trameryn lestyr trameryn 
 
 O dindywyt en dyvwn (dyowu, — i) 
 
 Scuyt grugyn irac taryf trun tal triv (briw,— i) 
 bu,-k. 
 
 Ar vreichir mein Ihvvt 43 
 
 Gell ybaladr 44 gell 
 
 Gellacli 45 o bell 16 
 
 Y mae dy vrr yn y 47 gell 
 
 Yn cnoi angell bwch 48 
 
 Budd 49 oe law 50 yddaw 51 poet ymbell á2 
 
 Da y daeth 53 Adonwy atwen 54 
 
 Ym a dawssyt 55 wen 56 heli Bratwen 
 
 Gwnelut leadut 57 llosgut no Morien 58 
 
 Ny naeth 59 wnelut 
 
 Ny ddelyeist 60 nac eithaf na chyngnor 61 
 
 Ysgwn» drein 62 dibennor 
 
 Ny weleist 63 y morchuyd 64 mawr marcliog- 
 
 ion 65 
 Ny leddin 66 my 67 roddin 68 nawdd 69 y Saeson* 
 
 Gododin 70 gomynaf 71 dy blegyt 
 Tyno 72 eu dra thrimiein 73 drinnessyt 74 
 Gwas clxwant y 75 ariant lieb 76 yinwyt 77 
 gysul 78 mab dwyre 79 dy wrhyt 
 
 Nyd oedd 80 gynghor uann 81 
 Uael 82 rac Ian 83 Yeithin 
 
 43 Mein-llwyt,— a. Nid 
 yw y pum llinell gan- 
 lynol yn c. 
 
 44 É baladyr,— a. 
 
 45 E, — a, c, d, e, f, g. 
 
 46 Obeli,— a, c, d, e, g; y 
 
 obeli,- f. 
 47 Ene,— a, c, d, f, g. 
 48 Bwch aut hwch, — b; 
 
 hwch, — e. 
 
 49 Bud,— a. 
 
 50 Lawr, — b. 
 
 51 Ida w,- a. 
 
 bZ Neu, Buddoe law ydd- 
 aw poet poet ymbell 
 angell, — m. Y maêr 
 tair llinell yna yn 
 bedair yn a, fel hyn: — 
 
 Y mae dy wr ene gell 
 Yn cnoi anghell 
 Bwch bud oe law idaw 
 Poet ymbell angell 
 
 Ac y maé'r llinell hon 
 
 yn terfynu pennill. 
 53 Doeth, — a, d, e, f, g. 
 
 Nid yw'r pennill yma 
 
 yn c. 
 54 At wen,— a. 
 55 Ytn adawssut, — a, c, d, 
 
 f, g, 1; ym adawssyt, 
 
 — e. 
 56 "Wenn,— a. 
 57 Lladut, — a, b, c, d, e, 
 
 f, g, I- 
 
 58 Moiyen, — a. 
 59 "Waeth, — a, c, d, g; 
 
 vaeth, — e ; waeth 
 
 (vaeth),— f. 
 60 Delyeist,— a. 
 61 Chynhor, —a, c, d, e, 
 
 f,g- 
 62 Drem, — a, c, d, f, g. 
 
 63 E,— a. 
 
 64 Morchwyd, — a ; ym- 
 orchvyd, — 1. 
 
 65 Marchogyon, — a. 
 
 65 Wynedin, — a, c, g ; wy 
 
 nedin, — d, f. 
 67 jNy,— b, d;ni(na),-l. 
 6j B,odin,— a. 
 
 69 Nawd,— a. 
 70 Gwawdodyn, — c. 
 71 Gofynaf, — e. 
 72 Tynoeu,— a; ty noeu, 
 
 — b. 
 
 73 Thrumein, — a, d, f, g; 
 
 thrinyein, — b,c; thiin- 
 
 vein,— e. 
 74 Drum essyth, —a, d, g. 
 
 Tynoeu tra thrumein 
 
 di-um essyth, — f . 
 75 I,-c. 
 76 Hem, — g. 
 
 77 Emwyt,— a, d, f, g, 1. 
 78 G ussyl, — a ; gyssu, — 
 
 d. 
 79 Dwywei, — a, d, g, 1; 
 
 dwywe; — f. 
 80 Nyt oed,— a; nid ced, 
 
 -f. 
 
 81 Gynghorwann, —a, d, 
 f, g; ynghoruan, — b; 
 gynghorwan,--c; gyng- 
 horfan, — e. 
 
 82 Wael e, - a ; hael i, — e. 
 Nid yw e yn i, b, c, 
 e. 
 
 83 Tan,— a, d, e, f, g. 
 
 *Da dyvot adonwy adonwy am adaussut 
 A wnelei vratwen gwnelut lledut llosgut 
 Ny chetweist nac eithaf na chynnor (chyngor, — i) 
 Ysgwn tref dy beuwel (bennel,— i) ni weleis or 
 
 mor 
 Bwyr mor marchauc a Yei waeth no odgur, — k. 
 
12 
 
 GODODIN. 
 
 lyehwr y 1 lyehwr luthbin 2 
 
 Luclidor y 3 borffor 4 beryerin 5 
 
 Lladd gnaws 6 gwan maws mur 7 trin 
 
 Anys garat 8 vu 9 ynat 10 ac Aneurin 11 
 
 Cywyrein cetwyr 12 cynrennin 13 
 
 Y 14 Gattraeth gwerin fFraeth 15 fysgiolion 16 
 
 Gwerth medd 17 ygcyntedd 18 agwirawt win 
 
 Heessit y X9 Lavnawr rhwng 20 dwy vydclin 21 
 
 Ardderchawc 22 varchawc rac Goclodin 23 
 
 Eith iuyn 24 voleit 25 mnr greit 26 tarw trin 27 
 
 Cywyrein cetwyr 28 cynrenhin 29 
 
 Gwlat atvet 30 gochlywet 31 eu 32 dilin. 33 
 
 Dy goglawd 34 tonn beuyr 35 beryerin 
 
 Men 36 ydynt 37 eiliassaf 38 elein 
 
 O brei 39 vrych ny uelych 40 Ueyelin 41 
 
 Ny chemyd 42 haedud 43 a Gorddin 44 
 
 Ny phyrth meuyl 45 m-oryal eu dilin 
 
 Lavn 46 durawt 47 barawt y 48 uaeth lin 49 
 
 Cywyrein cetwyr cywrenhin 50 
 
 Gwlat atvel gochlyuer 51 en dilin 52 
 
 Ef laddawdd 53 a chymawn 54 a llain 
 
 A charneddawr 55 tra gogyhne 56 gwyr trin 57 
 
 Cywrein 58 cetwyr 59 cyvaruuant 60 
 
 Ygyt 61 yn unvryt 62 yt gyrchassant 
 
 Byr 63 eu hoedyl, hir eu hoet ar eu carant 
 
 *Lluch bin, — a, d, g; 
 luthvin, — b ; lwthnn, 
 — c ; lwoh bin, — f. 
 
 31,-C. 
 
 4 Borf or, — a; bor f or,— g. 
 5 Beryenin,— d. 
 6 Gwaws,— a, d, f, g, 1 ; 
 graws,— -e. 
 
 7 Gwyr,— rd. 
 
 8 Anysgarat,— a. 
 
 9 Ac vu, — a, e, g ; ac un, 
 — d, f, 1. Nid yw ac 
 yn i, b, c. 
 
 10 Y nat, — a, d, g ; yn 
 ad, — c ; y nad,— f . 
 
 11 Nid yw ac yn g : mae y 
 
 llinell hon yn terfynu 
 /pennill yn y cop'iau 
 ereill. 
 
 12 Kywyrein Ketwyr, — a. 
 13 Kywrennin, — a, d, f, g. 
 14 1,- c. 
 15 Fraeth,— a. 
 
 16 Fy sgyolin, — a ; wy sg- 
 iolin, — c. 
 
 17 Med,— a. 
 
 18 Yg kynted, — a. 
 
 19 Heyessit e, — a. 
 20 Rwn?,-a. 
 21 Yedin,— a. 
 
 22 Arderchauc, — a. 
 
 23 Gwawdodin,— c. 
 24 Eithinyn,— a, d, e, g, 
 
 1 ; eitb iwyn, — b ; eith- 
 in yn,— c, f. 
 25 Uoleit,— d; noleit,-f. 
 
 26 Murgreit, — a, d, e, g. 
 
 27 Maër llinell hon yn ter- 
 fynu pennill yn y UeiU. 
 
 28 Kywyrein Ketwyr, — a. 
 29 Kywrenhin,— a, d, f, 
 
 g ; cywrenhin, 1. 
 30 Atvel,— a, d, f, g, 1; 
 atuet,— b; adued,— c. 
 
 31 Gochlywer,— a, f. 
 
 32 Ei,— b. 
 
 ^Dilyn,— d : y mae or- 
 wydd coll rhwng y gair 
 hwn a'r nesaf yn g. 
 
 34 Dygoglawd, — a, d, e, f, 
 
 g- 
 30 Tonn bevyr, — a. 
 36 Mein,— b, c. 
 
 37 Yd ynt,— a, d, e, f, g. 
 
 38 Eilyassaf , — a ; helies- 
 synt, — ■ c ; heliessynt 
 eiliasaf,— d ; eliassaf, 
 — e. 
 
 ^Bei,— c. 
 
 40 Welych,— a. 
 
 41 Wyelin,— a, d, f, g; 
 lleuelin, — b, c, e ; wey- 
 elin,— 1. 
 
 42 Chenyt,— b, c, e. 
 
 «Haedud,— a, d, f. 
 
 4 *Gordin,— a. 
 
 45 Mevyl,— a. 
 
 46 Lavyn, — a; dawn, — e. 
 
 * 7 Durat,-d. 
 
 48 1,- c. 
 
 49 Waetlin,— a, c, d, e, f , 
 g, 1. Y maé'r llinell 
 hon yn terfynu pennill 
 yn a, b, c, e, f , g : yn 
 d, y mae'r ddwy linell 
 olaf oV pennill canlyn- 
 ol wedi eu ehivanegu 
 at y pennill hwn. 
 
 50 Kywyrein ketwyr ky- 
 wrenhin, — a. 
 
 51 Gochlywer, — a. 
 
 52 Dau fan o f, — m. 
 Nid yufr ddwy linell 
 hyn yn i, b, c, d. 
 
 53 Lladawd, — a; lladd- 
 awdd, — 1. 
 
 54 Cham raawn,— c, e. 
 
 55 Charnedawr, — a. 
 
 56 Gogyhwc, — a, d, g ; 
 
 Seith gymeint o Loegrwys a laddassant 64 
 O gyurysed 66 Guraged 66 guych 67 a unaeth- 
 
 ant 68 
 Llawer mam ae deigyr ar 69 ei 70 hamrant 71 
 Ny wnaethpwyd neuadd 72 mor ddianaf 73 
 Lew mor hael baran Hew llwybr 74 muyaf 75 
 A Chynon lary vronn 76 a don 77 deccaf 
 Dinas y dias ar led 78 eithaf 
 Dor anghor byddin 79 budd 80 eilyassaf 
 Er 81 sawl a welais ac a welaf 82 
 Ymyt 83 yn ymdduyn 84 aryf gryt guryt 
 
 Guryaf 85 
 Ef laddei oswydd a llafn llymmaf 86 
 Mai brwyn 87 yt gwyddynt 88 rac y 89 adaf 
 Mab Clytno 90 clothir 91 canaf y ty 92 
 Or clot heb or heb 93 eithaf 94 
 O winveith.a meddveitk 95 dygoddolyn 96 
 Gwn leith 97 mam Hwrreith Eidol ynial 98 
 
 Ermygei racvre" 
 
 Rac bron Buddugre 100 
 
 Breein 101 dwyre 
 Wybr 102 ysgynnyal 
 
 Cynrein 103 yn cynydaw 104 
 
 Yal glas heid 105 arnaw 
 Heb gilyaw 106 gyhaval 107 
 
 g, i; 
 
 mut, 
 
 yn 
 
 c, d, e, 
 
 gogyhue,— e ; gogyhwe 
 (gogyhwc),— f. 
 
 ^Mae y ban hwn yn ter- 
 fynu pennill yn y copl- 
 au ereill, oddi gerth d. 
 
 58 Kywyrein,— a, d, e, f, 
 
 53 Ketwyr,— a. [g. 
 
 60 Hyuaruuant,— a, e,'f , g. 
 
 61 Ygyt,— a, d,f, g; yg- 
 cyt,— b; ynghyd,— c, 
 e. 
 
 62 Un vryt,— a, d, e, f, g. 
 G3 Byrr, — a. 
 04 Ladassant,— a. 
 
 65 Gyvryssed, — a, d, f, 
 g ; gywrysed,— b, c, e. 
 
 66 Gwraged, — a. 
 67 Gwyth,— a, d, f , g, 1. 
 
 68 Wnaethant, — a. 
 
 69 Nid yw yr ar yma yn d. 
 
 70 E, -a, e, f, g, 
 
 71 Mae y llinell hon yn 
 terfynu pennill yn y 
 UeiU. 
 
 72 iSreuad,— a. 
 73 Dianaf,— a. 
 74 Llwybyr, — a. 
 75 Vwyhaf, — a, d, f; 
 vwynaf,— g. 
 
 Mab klytno clot hir canaf 
 Yty or clot heb or heb eithaf. 
 
 95 Medweith, — a, d, e, f , g. 98 Enyal, —a. Trefnir y 
 96 Dygodolyn, — a, b, d, f, ddwy linell uchod yn a 
 
 g ; dygodd o lyn, — c. yn bedair ynoleu prif- 
 
 97 Gwnlleith ,— a, d, f , g, 1. odl, fel hyn .— 
 
 winveith a medweith 
 Dygodolyn gwnlleith . 
 Mam hwrreith 
 Eidol enyal. 
 
 "Bac vre,— a, e, f, g. 10i Kwyaw,— a, d, f, g. 
 
 100 Bronn budugre,— a. l05 Glasheid,— c. 
 
 101 Brein,— b, c. 106 Giliaw,— a. 
 
 io2 Wybyr,— a. 107 Gyhaual,— a. 
 103 Kynrein,— a. 
 
 76 Laryvronn, — a. 
 77 Adon,— a, d, f, 
 
 ar don, — c. 
 78 Lled,-a. 
 
 79 A ngor bedin, —a. 
 
 80 Bud, — a. Nid ydyufr 
 gair hwn yn b. 
 
 81 Or, —a, d, f, g. 
 
 82 Welav,— a. 
 
 83 Ymmnd, — c ; y 
 — d. 
 
 84 En emdwyn, — £ 
 dwyn, — e. 
 
 85 Gwryt gwryaf, — a. 
 86 Ef lladei oswyd a llavyn 
 
 llymaf,— a. 
 87 O brwyn,— b. 
 88 Gwydynt,— a. 
 89 I,— c. 
 
 90 Klytno, —a. 
 
 91 Clot hir,— a, b, 
 
 f, g, I- 
 
 92 Iti,-e. 
 
 93 0reb-e. 
 
 94 Ertheiaf,— e. Y mae'r 
 ban hum yn terfynu 
 pennill yn y UeiU. 
 Trefnir y ddau fan 
 olaf yn a fel hyn : — , 
 
GODODIX. 
 
 13 
 
 Symvyr 1 ystwyr ystemet 2 
 
 Yar 3 neilyon 4 guebyl 5 
 Ac arddemyl gleddval 6 
 
 Blaen anewyn 7 anhun 8 
 
 Hedin 9 ar 10 dihun 
 
 Mam 11 Reiddyn 12 rwyf trydar 13 
 winveith a meddvaeth 14 ydd 15 aethant 
 Yr 16 gynhen 17 llurygogyon 
 Nis 18 gwn leith lletcynt 19 
 Cyn hvyded 20 eu leas dyddarvu 21 
 Rac Cattraeth 22 oedd 23 ffraeth 24 eu llu 
 O osgordd 25 uynyddawr 23 vawr 27 dru 
 O dry chant nanryn 28 un gwr ny ddyvu 29 
 O winveith 30 a nieddveith 31 yt gryssiasant 32 
 Gwyr yn rheit 33 moleit eneit dichwant 
 Gloyw ddull 34 y 35 am drulyt^gytvaethant 37 
 Gwin a mel 38 a mal 39 a muesant 40 
 osgordd 41 vynyddawc 42 am 43 duy 44 atvyl- 
 
 iawr 45 
 A rhwyf 46 a golleis am 47 gwir garant 
 dry chant rhiallu 48 yt gryssiasant 49 Gat- 
 traeth 50 
 
 ^ynnwyr, — a. 
 2 Ystemel, — a, d, e, f, g; 
 
 ystyinmeid, — c. 
 3 Y ar,— a, d, e, g ; yr, 
 
 — c. 
 4 "Weillyon,— a, d, f, g. 
 5 Gwebyl,— a ; gwevyl, 
 
 — b, c. . 
 6 Ardemyl gledyual, — a. 
 7 Ancwyn,— a, b, c, d, e, 
 
 f, g, 1. 
 8 Nid yvfr gair hwn yn d. 
 9 Hediw, — a, f, g. 
 
 10 An,— a, d, f, g. 
 
 11 Nam,— f. " 
 12 Reidun,— a, b, c, d, e, 
 
 13 Y mae'r llinell hon yn 
 terfynu pennill yn y 
 lleill. 
 
 u Medweith,— a, d, f, g. 
 
 15 Yd. —a, b, d, e, f, g. 
 
 16 E,-a, 1; i,— c. 
 
 17 Genbyn, — a,b,d, f, g, 1. 
 
 l8 Nys,— a. 
 
 19 Lletkynt,— a. 
 
 ^Llwyded,— a. 
 
 21 Llaes dydaruu, — a. 
 
 22 Catraeth,— a. 
 
 «Oed,-a. 
 
 24 Fraeth,— a. 
 
 25 Osgord,— a. 
 
 26 Vynydawc,— a, d, f, g. 
 
 "Wawr, — a, e, f, g. 
 
 28 Namen, — a. 
 
 29 Nydyvu,— a. Mae y 
 llinell hon yn terfynu 
 pennill yn a, &c. 
 
 ^Winweith,— e. 
 
 31 Medveith, — a ; med- 
 weith, — e. 
 
 32 Gryssyassant, — a. 
 
 33 En reit,— a. 
 
 34 Dull,— a. 
 35 1,— c. 
 
 36 Drullyt,-a,d,e,f,g,l. 
 37 Gyvaethant, — g; gyt 
 
 vaethant,— 1. 
 
 3s Med,— a, d, f, g. 
 
 39 Amall,— a, d, g, 1 ; a 
 mal aral, — e. 
 
 40 A amucsant,— a, e, 1; 
 anrwesant, — b, c, f ; a 
 amuesant, — d; a am- 
 uscant, — g; neu Gwin 
 a medd a mal amwes- 
 ant, — m. 
 
 41 Osgord,— a. 
 
 42 Vynydawc,— a, c, d, f, 
 g ; vynydawr, — b, c, e. 
 
 43 Au (an), — f ; an, — 1. 
 
 41 JDwyf,— a, d, f, g, 1; 
 dwy, — b, c, e. 
 
 45 Atveillyawc,— a, d, g; 
 atveyllyawc, — f ; ad- 
 veiliawc, — 1. 
 
 45 Rwyf,— a. 
 
 47 Om,— a, d, e, f, g. 
 
 48 Drychan riallu,— a. 
 
 49 Gryssyassant, — e. 
 
 50 Gatraeth— a. 
 
 51 Namen vn, — a. 
 
 52 Nid yvfr ga ir hwn yn d . 
 
 53 Atcorasant, — d. Mae 
 y llinell hon yn terfynu 
 pennill yn y lleill. Fel 
 hyn y mae hon a'r 
 jlaenorol yn a: — 
 
 drychan riallu yt gryssyassant 
 Gatraeth tru namen vn gwr nyt atcorsant 
 
 ^Hvbydeij-a. 59 Bydei,— a, b, c, d, e, 
 
 55 Yg ky wyr ein, — a, d, g ; f , g. 
 
 yg cywyrein, — 1 ; yng- » Ene, — a, d, e, f , g ; oni, 
 
 bywrein, — f. — c. 
 
 56 Mal, —a, d, e, f, g. 61 TJei,— a; mal pel ar y 
 
 57 1,— a. e hu bydei yn y vei 
 
 M Ehu,- a, d, g; echu, atre, — 1. 
 
 . — b;echw,— c, f. ««A mug,— f. 
 
 Tru namyn un 51 gwr 53 nyt atcorsant 53 
 Hu byddei^ygcyvrein 55 present mab 5G pel 
 Ar y 57 ehu 58 beddei 59 yn y 60 vei 61 atre 
 Hut amuc 62 Ododin 63 o win a medd 64 
 Yn 65 dieding 66 yn gystryng 67 ystre 
 Ac Adan cadvannan 68 cochre 
 Yeirch marchawc goddrud 69 y more 70 
 
 Angor deur 71 daen 
 
 Sarph seri raen 
 Sengi urymgaen 72 ymlaen byddin 73 * 
 Ayth 74 aruynawl 75 drussyat 76 dreissyawr 77 
 
 Sengi uaenawr 78 
 
 Yn dydd 79 cadwynawr 80 
 Ygclawdd 81 gwernin 
 
 Eil nedic 82 nar 83 
 
 !N~eus due drwy var 
 
 Gwledd 84 y 85 adar 
 Drydar 86 drin 
 Cywir 87 yth elwir enwir 88 weithret 89 
 Rhagan 90 rhwyuyadwr 91 mur catuilet 92 
 Merin a Madyen 93 mat yth anett 
 Ar dyledawr 94 canu cyman 95 caffat 96 
 
 63 "Wawdodyn, — c, e. 67 Yng ystryng,— a ; yn 
 
 64 Med,— a. ystryng,— 1. Trefnir 
 
 65 En,— a. y ddwy linell uchodfel 
 66 Diedin, — c; ddiedin, — hyn yn a :— 
 
 e. 
 
 Hut amuc ododin 
 
 O win a med en dieding 
 
 Yng ystryng ystre 
 
 yn y lleill. 
 rl Dewr,— a. 
 ' 2 Wrymgaen,— a; urym 
 
 gaem, — b, c. 
 ?3 Emlaen bedin,— a. Y 
 
 mae y llinell yn ddwy 
 
 yn a, er mwyn y brif- 
 
 odl : — 
 
 68 Gatvannan, — a ; cat- 
 
 vannau, — e. 
 69 Godrud,— a. 
 70 E more,— a, b, f, g; 
 
 ym more, — c ; emore, 
 
 — d ; y more vei ym 
 
 more,— e. Mae'r ban 
 
 hwn yn terfynu pennill 
 
 Sengi wrymgaen 
 Emlaen bedin 
 
 74 Arth, — a, d, f, g ; ath, Nid yw oth yn y lleill. 
 
 — c; aetb vei ath, — e. SD Weithred, — f. 
 
 75 1 arwynawl, — a. "Ractaf, — a, g; rhang- 
 
 76 Drussyawr, — a, f, g; . af, — b; rhyngaf, —c; 
 
 drwsiad, — c, e. raccaf, — d; ragaf al. 
 
 "Dreissyawr, — a. rhyngaf al. ractaf— e ; 
 
 78 Waewawr,— a, d, g; rhagaf (rhagor, rhac- 
 
 vaenawr, — b, c, é ; taf ), - f . 
 
 waywawr, — f . 91 Ruyuyadwr, — a. 
 
 79 En dyd,— a. 92 Cadwilied, — c; cadvil- 
 
 S0 Cadyawr, — a, d, g; et vei cadwilied,— e. 
 
 cadiawr, — f. 93 Madyein,— a, c, d, e, f, 
 
 81 Yg clawd, — a. g, 1. Mae y ban hwn 
 
 ^Ptedic,— b, c, e. yn terfynu pennill yn 
 
 83 Na'r, — c ; yn ar, — e. y lleill. 
 
 s4 Gwled,— a. 94 Ardyledawc,— a, c, d, 
 
 85 1, -c. f, g; ardyledawr,— e. 
 
 86 O drydar, — a, d, f, g. 95 Kyman,— a, b, d, f, g; 
 
 Nid yw o yn y lleill. cymain, — c; cyfan, — e. 
 
 87 Kywir, — a; gwir,— c. 96 Caffed, — c, e. 
 88 Oth enwir,— a, d, f, g. 
 
 * Angor deor dain 
 
 Sarff saffwy graen 
 
 Anysgoget (anysgoc — i) vaen blaen bedin,— k. 
 + Enwir yt elwir oth gywir (al. guir) weithret (al. 
 Enwir yth eluir guerit, — i. [guerit) 
 
 Kewir yth elwir gywir (al. oth gyuir) weithret 
 Rector rwyvyadur (al. liuiadur, al. cindir) mur 
 
 pob kiwet (al. uivet, al. kyvyeith) 
 Meryn mab madyeith mat yth anet,— k, 
 
1 
 
 GODODIN. 
 
 Cetwyr am Gattraeth a wnaeth brythret 1 
 
 Brith 2 a uyar 3 satliar sanget 
 
 Sengi nit 4 Gwynedd 5 bual am dalmedd 6 
 
 A chalanedd 7 cyuyringet 8 
 
 Nyt 9 ardrawdd 10 cibno cet 11 
 
 Bei cymun 12 cein 13 daret 14 
 
 Wedy cyffro cat 15 * 
 
 Ardyledawc canu cyman 16 o vri 17 
 
 Twrf tan a tliaran a rhyuerthi 
 
 Gwrhyt ardderchawc marchawc 18 mysgi 
 
 Budd vedel 19 rliyvel a eidduni 20 
 
 Gwr gwned 21 divuddiawc 23 dimyngyei 23 
 
 Y gat or 24 meint gwlat yt y cly wi 25 
 
 Ae 26 ysgwyt 27 ar y ysgwydd 28 hut a roli 29 
 
 Llaeu 30 mal gwin gloew o wydr lestri 31 
 
 Ariant 32 am yvet 33 eür dylyi 
 
 Gwinvaeth oedd 34 vaetnerth 35 Lyüri 36 
 
 Ardyledawc canu claer orchyrdon 37 
 A gwedy dyrraith 38 dyleinw afon 39 
 Dimcones 40 lovlen ben 41 eryron 
 
 1 Ketwyr am gatraeth a 
 wnaeth brithret,— a. 
 
 2 Brith wy, — a, d, g, 1. 
 3 Wyar,— a, b, c, d, e, f, 
 
 & 1- 
 
 4 Sengi wit, — a; seng- 
 
 iwyd,— c, e. 
 5 Gwned, — a, d, f , g, 1. 
 6 Dal med,— a, b, c, d, 
 
 7 Chalaned, — a. 
 
 8 Kyuurynged. — a, d, f, 
 g; cyuiringet,— b ; cy- 
 wiringed, — c; kyuir- 
 ynged, al. cyfringed, 
 — e; cyvirynged, — 1. 
 
 9 Ni,- b. 
 
 10 Adrawd,— a, b,c, d, e, 
 f,g. 
 
 11 Kibno wede kyffro ket, 
 — a, d, g; Ni adruwdd 
 cibno wedi cyffro cad 
 ced, — f; Wedi cyffro 
 cat cyt bei cymun 
 cein dayret, — 1. [- c. 
 
 12 Kymun, — a ; cymain, 
 13 Keui, — a; ceui, — f. 
 14 Dayret,— a; daeret, — 
 
 f. Gyda'r gair yma 
 y mae'r pennill yn ter- 
 fynu yn a, d, g. 
 lh Trefnir y pum llinell 
 yma yn a yn bedair, 
 fel hyn : — 
 
 Sengi wit gwned bual am dal med 
 A chalaned kyuurynged 
 Nyt adrawd kibno wede kyffro 
 Ket bei kymun keui dayret. 
 
 16 Kyman,— a; cyfan, — llain,--c, e. 
 
 e. 31 Wydyr,— a. 
 17 Ovri,— a, e, f, g. 32 Aryant, - a. 
 
 18 Yarchawc, — a. 33 Yued, — a; y ved, — d, f. 
 
 19 Ruduedel,-a, b, d, e, 34 0ed,— a. 
 
 f, g; rhudd f edd, — c. 35 Waetnerth,— a, â, e, g, 
 20 Byuel a eiduni,— a. 1 ; vaelnerth,— b, c. 
 
 21 Gwynedd,— c. 36 Yab llywri,— a, d, e, f, 
 
 22 Divudyawc, — a. g, Ì. Nid yw vab yn 
 
 23 Dimynygei, — g. i, b, c. 
 
 24 Er,— c. 37 Orchorddion, c, e ; or- 
 
 25 Yd y klywi, — a ; yt chorddon, 1. 
 glywei, — e ; yt y clyw- 3S Dyrreith,— a. 
 
 ei,— 1. 39 Aeron, — a, d, f, g; 
 
 26 Ac,— b, c, e. auon, — 1. 
 
 27 Ysgwydd, — c. 40 Digones, — e. 
 28 Ysgwyd, — a. , 41 Benn, — a. 
 
 29 Hut arolli,- a, c, d, f, 42 Llwyt,— a ; clwyt,— g. 
 g; arolivelarholi, — e. Maearwyddcollrhwng 
 
 30 Way w, — a, d, f , g ; y gair hum a'r can- 
 
 *Erdyledaf canu ciman cafa 
 In cetwir am gatraeth ri guanaid brit ret 
 Brltgue ad guiar sathar sanget 
 Segit guid gunet dial am dal med 
 O galanet ciuei (cives, — i) riget 
 Nis adrawd {nid yw livon yn i) cipno gwecli 
 
 kyffro cat 
 Ceuei cimun idau ciui daeret, — k. 
 
 Luyt 42 ef goreu vuyt 43 y ysgyolyon 44 
 
 Or a aetli Gattraeth 45 o aurdorchogion 46 
 Ar neges mynyddawc 47 mynawc maon 
 Ny ddoeth 48 yn ddiwarth 49 o barth 50 Yrytb- 
 Ododin 51 wr bell well no Chynon 52 * [on 
 Ardyledawc canu cemann 53 cynreint 54 
 Llawen llogel 55 byt 56 
 Bu didichwantf hu mynnei eng kylcb byt 57 
 
 Eidol anant 58 
 Yr eur a meirch maur amedd 59 meddueint 60 
 Namyn 61 yn y 62 . delei 63 o vyt hoffeint 
 Cyndilic Aeron 64 wyr en o uant 65 
 Ardyledawc canu claer orchyrddon 66 
 Ar neges Mynyddawc 67 mynawc Maon 
 A merch Euclaf liir dieis 68 gwanau bon 69 
 Oedd porphor guysgyadur dir amdrycb- 
 
 ion 70 
 Dypbortbes 71 meinyr 72 molut nyvet 73 
 Baran tan terydd 74 ban gyneuet 75 
 Duu maurtb 76 guisgyasant 77 y 78 gwrym 79 
 
 duddet 80 
 Duw 81 merchyr periddeint 82 eu calcbdoet 83 
 
 lynol yn i, b, c, lief yd. b2 Mae y llinell hon yn 
 
 43 GorevYwyt, — a. terfynu pennill yn y 
 
 44 Ysgylvyon, — a, f, g; lleill. 
 
 ysgolion, — c; ysglyf- 55 Kenian,— a, b, c, d, f, 
 
 yon, — d ; ysgyflion, — g; ceman, al. cyfan, — 
 
 e; ysglyfyon (ysglyf- e; cyman,— 1. 
 
 ion),— 1. 54 Kywreint, — a, d, f , g : 
 
 45 Gatraeth,— a. cywreint,— 1. 
 
 46 Eur dorchogyon, — a, e, 55 Llogell, —a. 
 f , g ; eurdorchogyon, — sc Bu,- e. 
 
 47 Mynydawc,— a. [d. 57 Engkylch,— a. Nidyw 
 48 Doeth,— a; ddaeth, — hu mynnei eng kylch 
 
 b, c, e. byt yn b, c, d. 
 
 49 En diwarth, — a. 5S Nid yw eidol anat yn d. 
 
 b0 Wid yw barth yn b, c. Trefnir y tair llinell 
 
 51 Wawdodyn, — c. uchod'yn a fel hyn : — 
 
 Llawen llogell byt bu didichwant 
 Hu mynnei engkylch byt eidol anant. 
 
 59 Med— a; meddw,— b, ur dir amdrychyon,— 
 
 c, e. a. Y mae. hon yn ter- 
 
 60 Medweint, — a. fynù pennill yn y lleill. 
 
 61 Nam en,— a. 7l Dyfforthes, — a; dy- 
 62 Ene,— a, d, f, g. phorthyt,— b. 
 63 Dylai, — e. 72 Meiwyr,— a, d, f, g, 1. 
 
 64 Kyndylic aeron, — a. 73 Nyaet,— a. 
 
 65 Enouant,— a, d, f , g, 1 ; 74 Teryd, —a. 
 
 en o gant,— b; un o 75 Gynneuet, — a. 
 
 gant, — c ; en e n ovant, 76 Duw m awrth, — a. 
 
 al. unogant,— e. Mae 77 Gwisgyssant,— a ; grys- 
 y llinell hon yn terfynu syassant, — d. 
 
 pennill yn a, &c. 78 Eu, — a, d, e, f, g. 
 
 66 Orchyrdon, — a, b, f , g ; 79 Gwrm , — e. 
 orchorddion,— c, e. 80 Dudet, — a. 
 
 67 Mynydawc,— a. 8l Diw,— a. 
 
 63 Dreis,— a, d, g; dreit 82 Peri deint,— a; pridd- 
 (dreis),— f. eint,— c. 
 
 69 Gwananhon,— a, d, f, g. 83 Calch doet,— a, d, f, g. 
 
 70 Oed porfor gwisgyad- 
 
 *Erdyledam canu i cinon cigueren 
 In guarth ac ciri bu diuant dileit aeron 
 Biuessit i loflen ar pen erirhon 
 Luit em rannuit guoreu buit i igliuon 
 Ar les minidawc marchauc maon 
 
 Oed odit imit o barth vrython 
 Gododin o bell guell no chenon,— k. 
 
 f-Er dyledaf canu ciman ciguerenit 
 Llawen llogell bit budit dit di,— k. 
 
GODODIN. 
 
 15 
 
 Dyvyeu 1 bu diheu eu diuoet 
 
 Duu Gwener 2 calanedd 3 amdyget 4 
 
 Dun Sadwrn 5 bu divurn 6 eu cytueithret 7 
 
 Duu Sul 8 eu llavneu rhudd 9 ainddyget 10 
 
 Duu Llun 11 liytben 12 clunguaetlunguelet 13 
 
 !Neus adrawdd u Gododin 15 gwedy lluddet 16 
 
 Rac pebyll niadawc pan atcoryet 17 * 
 
 Namyri 18 un gwr o gant yn y 19 ddelliet 20 
 
 Modi dwyreawc 21 yru 23 more 
 
 Cynnif Aber 23 rac ystre 
 
 Bu bwlch bu twlch tandde 24 
 
 Mai twrch y 25 tywysseist vre 
 
 Bu golut mynut bu le 26 
 
 Bu gwyar gweilch gwrwnde 27 t 
 
 Moch dwyreawc ym eiliii 26 
 
 O gynnu Aber rac fin 
 
 O dyuys 29 yn lyuys dylin 30 
 
 Rac cant ef gwant gysseuin 
 
 Oed garu 31 y 32 gwnewchui waetlin 33 
 
 Mai yvet medd 34 clrwy chwerthin 
 
 Oed lew 35 y lladeuch 36 cbwi dyvin 37 
 
 Cleddyval dywal ffyscyolin 38 
 
 Oedd mor ddiaehor yt laddei 39 
 
 1 Divyeu,— a. 
 2 Diw gwener,— a. 
 3 Calaned, — a. 
 4 Amddygied,— c. 
 5 Diw sadwrn, — a. 
 6 Divwrn, — a. 
 T Kji;weithret, — a. 
 8 Diw sul,— a. 
 9 Eud,— a. 
 10 Amdyget, — a; amdyg- 
 
 ied, — c. 
 n Diw llun, — a. 
 
 12 Benn,— a. 
 13 Gwaetlun gwelet, — a. 
 14 Adrawd, — a. 
 
 13 Gwawdodyn, — c. 
 16 Lludet,— a. 
 
 1 7 Atgored, — c ; atcoret, 
 -1. 
 
 18 Nana en, — a. 
 19 Ene,— a, d, f, g. 
 ^Delhet, — a. Y mae y 
 
 Hindi hon yn terfynu 
 pennill yn a, &c. 
 21 Moch dwyreawc, — a. 
 
 *Y,- a? a,f,g. 
 
 ^Eynnif abei^, — a. 
 
 24 Tande,-a. 
 
 ^Nid yw y yn e. 
 
 26 Lie,— a. 
 
 27 Gwrymde, — a, d, f, g, 
 1; gwrwmdde, — c, e. 
 Mae y ban hicn yn ter- 
 fynu pennill yn a, &c. 
 
 28 Y meitin,— a, d, e, f, 
 g, 1; y meiitin, — f. 
 
 29 Dywys, — a. 
 
 30 Yn tywys yn dylin, — 
 
 a, d, f , g, 1 ; yn lywys 
 yn dilin, — e. 
 
 31 Garw, — a. 
 
 32 JYid yw y yn b, c. 
 
 ^Gwnaewch chwi waet- 
 lin, — a, 1. 
 
 34 Mai yuet med, — a. 
 
 35 Lie w,— a, d, e, f, g. 
 36 Lladewch, — a. 
 37 Dynin,— a, d, f, g. 
 3s Cledyual dywal fysg- 
 
 yolin, — a. 
 39 Oed mor diachor yt 
 
 ladei,— a. 
 «Haual, — a. ; 
 
 & gwr havel,- 
 
 *M forthint, ueiri (nid yw hwn yn i) molut muet 
 B,ac trin riallu trin orthoret 
 Tebihic tan teryd drui cinneuet 
 Diu mawrth guisgassant eu cein duhet 
 Diu nierchyr h\x guero eu citunet 
 Diuyei cennadau amodet 
 Diu gwener calanet a cinriuet 
 Diu sadurn bu didvrn eu cit gueithret 
 Diu sul laueneu rud a at ranhet 
 Diu llun hyt benn clun guaet lun guelet 
 Nys adraud gododin guedy lludet 
 Hir rac pebyll madauc pan atcorhet, — k. 
 *|* Moch arnireit i more 
 
 I cinim a pherym rac stre 
 
 Bu ciuarch gueir guiat 
 
 Ig cin or or cat 
 
 Ciueillt ar garat 
 
 Init gene 
 
 Bu guolut minut bu lie 
 
 Bu guanar gueilging gwrymde, — k. 
 
 Esgar gwr haval 40 yn y 41 bei 42 * 
 Disgynnwys yn 43 apliwys 44 dra phenn 
 Ny deliit cynyt 45 cywrenhin ben 46 
 Disgiawr breint vu 47 e ladd 48 ar gagen 
 Cynneddyf 49 y Ewein 50 escynnu 51 as 52 ystre 
 Ystung cyn 53 gorot goreu gangen 
 Dilyd 54 dyleyn ratbleu 55 dilen 
 Llywy llyvrodedd 56 ruych 57 ac asgen 
 Anglas 58 asswydeu 59 lovlen 
 Dypliorth.es ae law luruc wehyn 
 Dymualau 60 gwledic dal 61 oe brid 62 bren- 
 
 nyal 63 
 Eidol adoer 64 crei granuawr 65 gwyn 66 
 Dysgiawr pan vei bun barn benn 
 Perclien meircli a gwymseircli 67 
 Ac ysgwyclawr yaen 68 
 Gyvoet a 69 gyvergyr escyn cliscyn 70 
 Aer dywys 71 ry dywys ryvel 
 Gwlat gordd 72 garei 73 gwrdd 74 vedel 
 Gwrdd ueryt 75 gwaet ani iruedd 76 
 Seingiat 77 am seirch, 78 seircli seingiat 79 
 Seircliiawc so am grudd 81 yt vedcl 52 s 
 Ar ddelw 83 lleith drygiawr 84 lludet 
 
 41 En y,— a ; yn i,— c. 
 l ' 2 MaeW llinell honyn ter- 
 fynu pennill yn a, &c. 
 
 43 En, -a. 
 
 44 Affwys, — a. 
 
 45 Kywyt, —a, d, g; cyuyd, 
 — f. 
 
 46 Kywrennin benn, — a. 
 47 0u,-g. 
 
 48 Lad, — a. t 
 
 49 Gangen, — a, d, e, f, g. 
 
 50 Kynnedyf , — a. 
 51 Esgynnv, — a, b, d, f, g ; 
 
 esgynias,— c, e. 
 52 Ar,-a, 1. 
 53 Ys twng kyn, — a. 
 54 Dilud,-a. 
 
 "Cathleu,— a, d, e, f, g. 
 
 5G Llyvroded, — a. 
 
 57 Bwych, — a ; vraych, 
 
 b, c. 
 53 Angas,— g. 
 59 Asswyddeu, — c ; a 
 
 swyddeu, — e ; as- 
 
 swyden, — g. 
 60 Dymgwallaw, — a, g ; 
 
 dymwalaw, — d ; dy- 
 
 wallaw, — e ; dymgu- 
 
 alau,— f. 
 61 ]Yid >/w dal yn c. 
 62 Bridd, — c ; brit, al. 
 
 bridd, — e. 
 m Mae y llinell hon yn 
 
 ddwy yn a : — 
 
 Dymgwallaw gwledic dal 
 Oe brid brennyal ; 
 
 ac â'r llinell hon y 
 
 terfynaW pennill. 
 G4 Adrer,— g. 
 ^Grannawr,— a, d, f, g, 
 
 1 ; graenawr, - c ; grai- 
 
 anfawr, al. granfawr, 
 
 d, e 
 f, 
 
 g; 
 
 6G Gwynn, — a. 
 
 67 Gwrymseirch, — a, b, 
 c, d, e, f, g. 
 
 68 Nid yw yaen yn e. 
 
 69 0,-1. 
 
 70 Gyuoet a gyuergyr es- 
 gyn disgyn, — a : ac â'r 
 llinell hon y terfyna y 
 pennill. 
 
 7i Y ,_b; i-c. 
 
 72 Gord,-a. 
 
 73 Gar ei, — e. 
 
 74 Gwrd, — a. 
 70 Gwrdweryt, — 
 
 f,g- 
 76 Iroed, — a, c 
 
 irved,— d. 
 77 Seingyat, — a. 
 78 Yeirch,— f. 
 79 Seingyat, — a. 
 s0 Seirchyawr,— a, d, f, g. 
 
 81 Am y rud,— a, d, g, 1; 
 am y rudd,— f . 
 
 82 Tied, — a ; ved, — 1. 
 Hon ydyw yflaenaf o'r 
 ddwy linell yma yn y 
 lleill. 
 
 83 Del w, — a. 
 &4 Dygiawr,— a, d, f, g. 
 
 *Moch aruireith i meitit pan crs 
 Cinerein i midin 
 O douis in towys milin 
 Eac cant em guant ceseuin 
 Oed mor guanauc idinin 
 Mai iuet med neu win 
 Oed mor diachar 
 Yt wanei esgar 
 Uid alt guanar gurthyn,— k. 
 
16 
 
 GODODIN. 
 
 Peleidyr yn 1 eis yn 2 declireu cat 
 
 Hynt am oleu bu godeu beleidryat 3 
 
 Seint 4 amnant 5 am diua 6 dy gell 
 
 Ac ystavell yt vydei 7 dyrlyd ei 8 
 
 Medd 9 melys maglawr 
 
 Gwrys aer gynglys 10 gan uawr 11 
 
 Cet 12 luys 13 Loegrwys liuedawr 14 
 
 Rlry 15 benyt ar hyt y attawr 16 
 
 Eillt Wynedd 17 clywer y 18 arclderchedd 19 
 
 Guan an lion 20 byt vedd 21 
 
 Sauuy 22 radanwy 23 Gwynedd 24 
 
 Tarw byddin 25 treis trin teyrnedd 26 
 
 Cyn 27 cynnest 28 daear cyn goruedd 29 
 
 Byt 30 orfin 31 Gododin bedd 32 
 
 Byddin orcldyvnat yn agerw 33 
 
 Mynauc luyddauc 34 law cheurw 35 
 
 Bu ddoeth 36 a choeth a syberw 
 
 Nyt oedd 37 ef wrth gyfedd 38 gochwerw 
 
 Mudyn geinyon 39 ar eu 40 helw 
 
 Nyt oedd 41 ar les 42 bro pob delw 
 
 An gelwir mor a chynnwr ym plymnnyt 43 
 
 Yn tryvruyt 44 peleidyr, peleidyr gogymuyt 45 
 
 Goglyssur heyrn liueyd/ 6 llaun 47 yn 48 assed 
 
 Syrclryn 49 ygcorun 50 yn 51 trydar 
 
 Gwr nrwytlilawn fflamddur 52 rac ysgar 53 
 
 1 En,— a. 
 
 2 En,— a. 
 
 s Bleidryal, — a, d, f, g ; 
 
 bleidrial,— 1. Mae y 
 ' ban hwn yn terfynu 
 
 pennill yn a, &c. 
 4 Keint, — a, d, g; ceint, 
 
 — f. 
 6 Amnat,— a, d, g ; am- 
 
 nad, — f ; amnant et 
 
 anmawdd,— e. 
 6 Dina,— a, d, g, ; diva, 
 
 — b, e; difei,— c; diva 
 
 (dina), — f. 
 7 Ac ystavell yt uydei, 
 
 — a. 
 8 Dyrllydei, — a, b, d, e, 
 
 f, g, 1; (derllyddei),— 
 
 c. 
 9 Med,— a. 
 10 Aergynlys, — a, e, £, g; 
 
 aergynglwys, — d. 
 "Wawr, — a, c, d, e, f, 
 
 g; vawr,— b. 
 12 Ket, — a; cad, — c, e. 
 13 Lwy8,— a. 
 
 14 Lloegrwys lliwedawr, 
 15 Ry,— a. [—a. 
 
 16 Yd allawr,— a; i all- 
 
 awr, — c, e; hyd ydd 
 
 attawr, — f. 
 17 Wyned,— a. 
 l8 Klywere, — a. 
 19 Arderched,— a, e, f, g; 
 
 i ardderchedd,— c. 
 20 Gwananhon, — a, d, f, 
 
 g; gwananhon, — b, c, 
 
 e, 1. 
 "Ved,— a. 
 22 Savwy,— a, 1; et savy, 
 
 — e. 
 ^Cadavwy,— a, d, g, 1; 
 
 rodanwy, — e ; radan- 
 wy (radenny, cadauuy) 
 
 — f . 
 
 24 G wyned, — a. 
 23 Bedin,— a. 
 26 Teyrned,— a. 
 27 Kyn,-a. 
 2ä Xywesc, — a, d, g; cy- 
 
 uest (cywest),— f ; cy- 
 
 wesc, — 1. ^_^„ 
 
 25 Kyn gorwed, — a. 
 3(1 But,— a. 
 31 Orfun,— - a, g; et or- 
 
 ffin, — e ; oryn, — d ; 
 
 orfun,— f. 
 32 Bed, —a. Mae y llinell 
 
 hon yn terfynu pennill 
 
 yn a, &c. 
 33 Bedin ordyvnat en 
 
 agerw,— a. 
 34 Lluydawc, — a. 
 35 Llaw chwerw, — a; law 
 
 chwerw, — 1. 
 36 Doeth,— a. 
 37 0ed,— a. 
 3s Gyued,— a. 
 39 Geinnyon,— a. 
 
 40 Y,— a. 
 41 Oed,-a. 
 
 42 Lles, — a. Terfynir y 
 pennill yma yn a, &c. 
 
 43 Plymnwyt,— a, e, f, g; 
 plymuyt, — b, c; plym- 
 lwyt,— d. 
 
 41 Tryvr wyt, — a ; nhry- 
 ourwyd,— e. 
 
 45 Gogymwyt, — a. ' 
 
 4c Lliveit,— a, 1. 
 
 47 Llawr, — a, d, f, g ; 
 llavn,— b, c; 11a wn et 
 llafn,— e; 11a wr, — 1. 
 
 48 En, —a. 
 
 49 Sychyn, — a, d, g ; syrth- 
 yn,— e : iyrchyn (sych- 
 yn) -f- 
 
 so Yg gorun,— a. 
 
 51 En,— a. [—a. 
 
 ^Frwythlawn flamdyr, 
 
 An 03 gèlwir ny 
 Echadaf heydyn 07 
 
 Dyphortheis 54 catveirch 65 a chatseirch 56 
 Greulet 57 ar Gatraeth cochre 
 Mae 58 blaenuyd byddin 59 dinus 60 
 Aergi, gwych 61 guarthvre 62 
 
 61 fan 65 glaer vwyre 66 
 liaearn de 68 
 Mynawc Gododin traeth y annor 69 
 Mynawc am rann cuynhyator 70 
 Rac eidyn arial 71 phlam 72 nyt atcor 
 Ef dodes ef dilys 73 y geynlior 74 
 Ef dodes rac trusi 75 teudor 76 
 Yn 77 aryal ar drywal 78 disgynnwys 
 Can llenes 79 porthes mam bwys 80 
 O osgordd vynyddawc ni ddiangwys 81 
 Namyn 83 yn 83 aryf 84 amddijDhryf 85 amddi- 
 
 ffwys 86 
 O Golet 87 moryet ny 88 bu aessawr 
 Dyphorthyn 89 traeth y ennyn 90 llawr 
 Bhy due 91 oe lovlen glas lavnawr 
 Peleidyr pwys preiglyn 92 ben 93 periglawr 
 Y ar 94 orwydd 95 erchlas penifeddawr 96 
 Trin digwycld 97 trwch 98 trach y" lavn- 
 awr 
 p ar wo orwydd 101 oe cat 102 ni 103 bu ffoawr 104 
 An dyrlys 105 molet medd 106 melys maglawr 
 
 53 Esgar,— a; al ynhry- 
 dar, — e. Mae hon yn 
 terfynu pennill yn a, 
 &c. 
 
 54 Dyphorthes, — a. 
 
 55 Cat veirch,— a, e, f, g. 
 
 56 Chadveirch, — c ; chat 
 seirch, — d. 
 
 57 Greulyd,— c. 
 
 58 Mac,— d. 
 
 59 Blaenwyd bedin,— a. 
 
 60 Dinas, — b, c, e. 
 
 61 Gwyth,— a, d, f, g. 
 
 62 Gwarth vre, — a, d, f , 
 
 g- : 
 
 63 Au,— e. 
 
 04 Wy,— e; ni,— c. 
 
 65 Paw, —a, d, g, 1 ; flaw, 
 
 — f. 
 60 Fwyre,— a ; ffwyre, — f . 
 C7 Treuddyn, — b, c, e. 
 
 68 Haearnde,— a, b, c, d, e, 
 f , g. Mae'r ban hwn yn 
 terfynu pennill yn&,kc. 
 
 69 Traeth e annor, — a, d, 
 g ; traeth i annor, — c ; 
 traethyannor veltraeth- 
 iannor, — c ; traethean- 
 nor, — f ; traeth y am- 
 mor (annor),— 1. 
 
 70 Kwynhator, — a; cuyn- 
 hyator, — b. 
 
 71 Aryal,— a. 
 
 72 Ham, —a. 
 
 73 E clilis,— a, d, f, g, 1. 
 
 74 Yg kynhor. — a, d, e,. f, 
 g; i geinhor,— c; yg 
 cynhor,— 1. 
 
 75 Trin,— a, d, g; ractrisi 
 (rhag trin),— f. 
 
 76 Tewdor, — a. 
 
 77 En,— a. 
 78 Dywal,— a, d, f, g; ar- 
 
 ddywal, — e. 
 "Llewes,— a. 
 
 80 Mawrbwys,— a, d, g; 
 mammwys,— c ; mam- 
 bwys& mammwys, — 
 e ; .mawr bwys, — f . 
 
 81 osgord vynydawg ny 
 diangwys, — a. 
 
 82 Namen, — a. 
 
 83 Vn, — a, b, c, d, e, f, g. 
 
 84 Arf,— c. 
 
 85 Amdiflyrf, — a, 1 ; am- 
 ddiffyrf,— c. 
 
 8G AmdifiVys, — a; am- 
 diffurf,— e. Terfyna 
 y llinell hon bennill 
 yn a, &c. 
 
 87 Gollet, — a, d, f, g; go- 
 ledd, — b, c. 
 
 88 Ni,— c. 
 89 Dyfforthyn,— a. 
 
 90 Treathiennyn, — a. 
 
 91 By due, — a; rhyduc, 
 — b ; rhyddug, — c. 
 
 92 Perigiyn, — c. 
 93 Benn,— a. 
 
 94 Yar,— f; i ar, — c. 
 
 95 Orwyd,— a. 
 
 90 Pen wedawr,— a, d, g ; 
 penrvudawr, — b ; pen- 
 ufuddawr, — c; pencu- 
 edawr, — e; penwedd- 
 awr, — f. 
 
 97 Trindygwyd, — a, d, 
 
 f,g- 
 
 98 Nid yw trwch yn d. 
 
 "I,— c. 
 
 100 Pan,— a, d, e, f, g. 
 
 loiOrvyd,— a,d,g; oruyd 
 — b; orvydd,— f. 
 
 102 Gat,— a. 
 
 102 Ny,— a, b, d, e, f, g. 
 
 104 Foawr,— a. 
 
 io3D yr iiys,-a. 
 
 106 Med,— a. Mae y llin- 
 ell hon yn terfynu pen- 
 nill yn a, &c. 
 
GODODIN. 
 
 17 
 
 Gweleis y 1 dwll 2 o benn tir Odren 3 
 Abertb am goelcertb 4 a disgynnyn 
 Gwelais oedd cynevin 5 ar dref ffledeg- 
 
 ein 6 
 A gwyr unytbion 7 ry golessyn 8 
 Gweleis gwyr dullyawr gan aur 9 add- 
 
 euyn 10 
 A pben Dyfnual 11 a 13 breich 13 brein ae 
 
 cnoyn 14 
 Mat mudic 15 ysgafmryn 1& asgwrn 17 advaon 18 
 Ae lassawc 19 tebedawc tra mordwy 20 alon 
 Gwrawl arnddyvrwys 21 gornawr y 23 hi 
 Guryt vron 23 gurvan 24 gwanan aruau 25 
 Y 26 gynneddyf 27 disgynnu rac naw rbiallu 28 
 Ygguyd 29 gwaed a gulat 30 a gordiynau 31 
 Caraf dy 32 vuddic leitbic 33 a vu anau 34 
 Cyndilic 35 Aron 36 cenban 37 lew 38 
 Carassun 39 ddeigynnu 40 y 41 Gattraetb 42 ges- 
 
 sevin 
 Gwertb 43 medd 44 ygcuntedd 45 a gwirawd 
 
 gwin 46 
 Carasswn neu cbablwys ar lain 47 
 Cyn 48 bu y 49 leas, ae 50 las 51 uphin 52 
 Carasswn eil clot clyphorthes 53 gwaetlin 
 Ef dodes y 54 gleddyf 55 yg goetbin 
 Neus adrawdd 56 gwrbyt 57 rac Gododin 58 
 Na bei mab Ceidiaw 59 clot un gwr trin 60 
 
 '1,-c. * 
 2 Dull,-a, b, d, f, g; 
 
 dwll, al. ei ddull, — e. 
 3 Adoun,— a, d,g; adoen 
 
 (adoyn),— f. 
 4 Goelkerth,— a. 
 5 Oed kenevin,— a. 
 6 E,edegein,— a, d, f, g. 
 
 7 Nwythyon, — a, g ; 
 wnythyon,--c; mwyth- 
 on,— d; unythyon al. 
 ufuddion,— e ; nwyth- 
 on (inwythion),— f. 
 
 8 Gollessyn, — a, d, e, f , g. 
 9 Awr, — a, d, e, f, g. 
 
 10 Adevyn,— a, d, f, g; 
 
 addewyn,— e; a ddeu- 
 
 yn,— e, 
 1 x A phenn dyvynwal, —a. 
 12 Nid yw a yn d, 1. 
 13 Breych,— a, f,g; vrych, 
 
 — e, 1. 
 14 F mae'r llinell hon yn 
 
 terfynu pennill yn a, 
 
 &c. 
 5 Vydic,— a, d, f , g. 
 
 16 Ysgavynwyn, — a. 
 
 17 Asgwm, — d. 
 
 18 Advaon,— a; addfaon, 
 
 — e. 
 19 Aelùssawc, — a, e, f, g. 
 80 Tramordwy, — e. 
 21 Amdyvrwys, — a. 
 "1,-b, c. 
 
 23 Gwryt vronn, — a. 
 
 24 Gwrvan,~a ; gurvan, 
 
 î5 Arnaw,— a, d, e, g. 
 
 ■Nid yw y ban hwn yn 
 
 i, b, c. 
 26 0,-b, c. 
 ,7 Gynnedyf,— a. 
 
 C 
 
 28 Riallu,— a. 
 
 29 Yggwyd,-a. 
 
 ?°Gwlat,-a. 
 
 31 Gordiynaw, — a, d, f, g; 
 goxddiynau,— i, b, c ; 
 gordiynau, gorddineu, 
 et gorddyfnu, — e. 
 
 32 Yy,— a, d, e, f, g. 
 33 Yudic ILeithic, — a. 
 
 34 Anaw, — a, d, e, f, g. 
 35 Kyndüic,— a. 
 3fl Aeron,— a, b, c, d, e, 
 
 f, g, 1. 
 
 37 Kenhan, — a ; cynon, 
 c, e. 
 
 38 Mae y ban hwn yn ter- 
 fynu pennill yn a, &c. 
 
 39 Carasswn,— a. 
 
 40 Disgynnu,— a, d, e, f, 
 g; ddisgynnu, — 1. 
 
 «Yg-a, d, f, g, 1; o,- 
 
 c ; y vel i, — e. 
 42 Catraeth, — a ; cat- 
 
 traeth, — 1. 
 43 Gwert,— a, d, f, g. 
 44 Med,-a. 
 
 45 Yg kynted,— a. 
 
 46 Win,— a. 
 47 Llain,— a. 
 48 Kyn,— a. 
 49 E,-a, d, e, f, g. 
 
 50 Oe,— a, d, e, f, g. 
 
 51 Leas,— 1. 
 52 TJffin,— a, 1; wphin et 
 
 uphin, — e. 
 53 Dyfforthes,— a. 
 54 E,-a, e, f, g; 'i,-c. * 
 55 Gledyf ,— a. 
 5G Adrawd,— a. 
 57 Gwrtryd,— c. 
 5,8 Gododyn, — a. 
 59 Keidyaw,— a. 
 
 Truan yw gennyf 61 gwedy 62 lluddet 63 
 Goddef 64 gloes angheu trwy agcyifret 65 
 Ac eil trwm trinau 66 gennyf vy gwelet 
 Dygwyddai 67 an gwyr ny pen 68 o draet 
 Ac ucheneit bir ac eilyuet 69 
 Yn 70 ol gwyr pybyr 71 temyr 72 tutuet 73 
 Rhuvaun 74 a Gwgawn Gwiawn 75 a Gwyl- 
 
 yget 76 
 Gwyr gorsaf gwryaf gwidd 77 ygcalet 78 
 Ys deupo eu hëneit wy wedy trinet 
 Cynnwys ygwlat 79 Nef addef anneuet 80 
 Ef gwrthodes tres tra gwyar lyn 81 
 Ef Ìaddei 82 val 83 deur dnll 84 nyt 85 ercbyn 8( 
 Tavloyu 87 ac ysgeth tavlet wydrin 88 
 A medd 89 rac teyrnedd 90 tavlai 91 vyddin 93 
 Meint 93 y gynghor 94 
 Men na lauarei 95 liaws 96 
 Ac vei annaws 97 nyd 98 edeint" 
 Rac ruthyr bwyll yaddeu 100 
 A chleddyvawr 101 lliveit bandit 
 Gwelir lavar 103 lein 103 
 
 Portbloedd vyddin 104 
 
 Portbloedd 105 lain 
 
 A llu racnedd 106 
 
 Yn ragyruedd 107 
 
 Yn dydd gimedd 108 
 
 Ygcyvryssedd I09 
 
 C0 Gwrfcrin, — b, g. Nid 
 yvfr llinell hon yn f. 
 Y mae'n terfynu pen- 
 nill yn a, &c. 
 
 61 Gennyf vy,— a, d, e, f, 
 g. Nid yw vy yn i, b, b. 
 
 62 Nid yw^gwedy yn e. 
 
 63 Lludet,— a. 
 
 G4 Godef,-a. 
 
 65 Angkyffret, — a; am- 
 kyffret, — d. 
 
 66 Truan,— a, d, e, f, g. 
 
 67 Dygwydaw,— a, d, e, 
 f, g; digwyddai, — c. 
 
 68 Penn,— a. 
 
 69 Eilywet, — a; a'i clyw- 
 ed, — c; eilyvet, — g. 
 
 70 En,-a. 
 
 71 Pebyr,— a, d, f, g. 
 
 72 Tymyr,— c. 
 
 73 Tudwet,— a. 
 
 74 ftuvawn,— a. 
 
 75 Nid yw gwiawn yn e. 
 
 7G Gwlyget,— a; gwylget, 
 
 77 Gwrd,— a; gwrdd,— f. 
 78 Yg calet,— a. 
 79 Kynnwys yg wlat, — a. 
 80 Avneuet,— a, d, f, 1; 
 
 arneuet,— g. Y mae'r 
 
 ban hwn yn terfynu 
 
 pennill yn a,- &c. 
 
 Llyn, 
 
 83 Nid yw val yn f . 
 84 Dewrdull, — a, e, g ; 
 
 dewr dull,— b, c, d, f. 
 85 Nad,- f. 
 86 Echyn, — a, b, e, g; 
 
 ethyn,— d, 1 ; ecbyn et 
 
 erchyn, — e. 
 87 Tavloyw, — a. 
 88 Vrwydrin, — e. 
 89 Med,— a. 
 90 Teyrned,— a. 
 91 Tavlei,— a. 
 92 Vedin, — a. Nid yw 
 
 hwn yn b, c. 
 93 Menit,— a. 
 94 Gynghor. Nid yio 
 
 meint y gynghor yn f, 
 
 b, c. 
 95 Lleveri,— a, d, f, g. 
 96 Lliaws, — a. 
 97 Anwaws,-a, d, f, g. 
 98 Myt,— a. 
 99 Odewyt,— a, g ; ydyn*, 
 
 — c, edewyt, — d, f; 
 
 edeint et ydyn,— e. 
 100 Bwyllyadeu, — a c, e, f, 
 
 g ; bwyll y adeu, — b ; 
 
 bwys r i adeu, — d ; 
 
 bwylliadeu, — 1. 
 101 Chledyvawr,— a. 
 102 Llavar,— a; lasar, — e. 
 103 Lleir, — a, d, f, g. 
 
 Trefnir y chwe ban 
 
 yna yn a fel hyn : — 
 
 82 Lladei,— a. 
 
 Meint y gynghor men na lleveri 
 Lliaws ac vei anwaws nyt odewyt 
 Eac ruthyr bwyllyadeu a chledyvawr 
 Lliveit handit gwelir llavar lleir ; 
 
 ac fel hyn y terfynir y 106 Racwed, — a, d. e, f , g, . 
 
 pennill. 1:i7 B,agyrwed, — a, 1. 
 
 104 Porthloed vedin,— a. 108 En dyd gwned,— a. 
 
 105 Porthloed,— a. . 109 Yg kyvryssed,— a. 
 
18 
 
 GODODIN. 
 
 Btiant gwychawd 1 
 
 Gwedy 2 medddawt 3 
 
 A medd yvet 4 
 
 Ny bu uaret 5 
 An gornylam 6 ennyd phrwythlam 7 
 Pan adrodder 8 torret ergyr 9 
 O ueirch 10 a gwyr tyngyr 11 tynget 12 
 Pain 13 ymddyvydd 14 lliaws Pryder Pryd- 
 
 eraf ffun I5 
 Ffun 16 en ar dec 17 aryal rodec 18 ar hynt 1£ 
 wylaw 
 
 Cy 20 cystyiun 21 
 
 Cu 22 carassun 23 
 Celeic 24 fau 25 
 
 Ac argoedwys 
 
 Gwal 26 gordyvnwya 
 Y 27 em dulyaw 28 
 Ef dadodes 29 ar lwydd 30 pwys ar les 31 rieu 
 Ar dilyvnn 32 goet 
 Ar diliu 33 hoet yr 34 cyveddeu 35 
 
 Cyueduogant 36 
 Ef an dydduc 37 ar 38 dan advoyu 39 
 Ac ar groen gwynn gosgroyw 40 
 Gereint rac deheu 41 gawr a ddodet 42 
 Llwch 43 gwyn 44 dwll 45 ar ysgwyt 
 Yor yspar lary 46 yor 47 
 Molut mynyt 48 mor 
 
 1 Gwychawc,— a, d, f , g, 
 
 2 G wede, — a. 
 
 * Meddawt, — a ; medd- 
 dawd, -c. 
 
 4 A medyuet,— a. 
 
 5 Waret,— a, c, d, e, f, g. 
 6 Gorwylam,— a, g; gor- 
 
 mylan,— b, c, e; gor- 
 
 wylan, — d; gornylan, 
 
 — f. 
 7 Ennyd frwythlam,— a. 
 8 Adroder, — a. 
 9 iV id yw ergyr yne; ac 
 
 nid yufr llinell yn i, 
 
 b, c. 
 "Veirch,— a. 
 "Tyngir,— a. 
 12 Nid yw tyngyr tynget 
 
 ynQ. Y llinell hon sydd 
 
 yn terfynu pennill yn 
 
 a, &c. 
 «Pan,— a, e, f, g. 
 14 Ym dyvyd,— a, d, e, f, 
 
 »Pun,-a,d,f,g. 
 
 16 Fun,— a. 
 
 17 Ardec,— a, d, f , g ; un 
 
 ar deg,— b, c, e. 
 18 Kedec,-a, b, c,d, e, f , 
 
 19 Kynt,-d. 
 *°Ku,-a. 
 "Kystudywn,— a, d, f, 
 
 g; cystiwn,— b ; gwest- 
 
 iwn, — c ; cystwy wn, 
 
 — e. 
 22 Ku,— a. 
 23 Carasswn, — a. 
 24 Kelleic,-a, d, e, g. 
 25 Faw,— a, d, g; ffaw, 
 
 — e, f. 
 
 26 Guae, — a, d, f, g; 
 
 gwall, — e. 
 27 I,-c. 
 28 Emdullyaw,— a, d, f, 
 
 g; ymdduliaw,— c. 
 ' 29 Dyddodes,— c. 
 30 Arlluyd,-a, f, g; ar 
 
 lluyd,— d ; ar luyd, — e. 
 31 Lies, — a. 
 32 Dilyvyn,— a; arduly- 
 
 wn, — e ; ar dilion,— f. 
 
 33 Diliw, — a. 
 
 34 Or,— c. 
 
 35 Ky vedeu, — a. 
 
 36 Kyvedwogant, — a. 
 
 37 Dyduc,— a. 
 
 38 At,— d. 
 
 39 Adloy w,— a ; adfoyw, 
 — e. 
 
 40 Goscroyw, — a. Mae y 
 llinell hon yn terfynu 
 pennill yn y cwbl ond 
 i, d. 
 
 41 Achen,— g. 
 42 Dodet, — a. 
 43 Lluch,— a, b, c, d, e, f, 
 
 g- 
 
 44 Gwynn gwynn, — a, d, 
 
 f,g- 
 «Dull — b, e. 
 40 Llary, — a; larylw,— e. 
 47 Y or, — d; nid yw yn 
 
 b, c, e. 
 48 Mynut,— a. 
 49 Heissyllut, — a ; heis- 
 
 lyd,— c. 
 50 Gwgynei,— a, d, g, I; 
 
 gogwnei, — f. 
 51 Oedut,— a; edut, — d. 
 
 Mae y llinell hon yn 
 
 terfynu pennill yn a,&c. 
 52 Di annot,— d. 
 
 Gogwneif heissylut 49 gugyvei 50 Gereint 
 
 Hael mynawc oeddut 51 
 Diannot 52 y 53 glot y 54 glutvan 55 
 Diachor anghor 56 gcyman 57 
 Diecliyr eryr gwyr gouaran 58 
 Trin oddef eiddef oedd eirian 59 
 Bagorei veirch racvuan 60 
 Yn 61 trin lledvegin 62 gwin o bann 
 Cyn 63 glas vedd 64 a glassu yn 65 rhann 68 
 Bu gwr gwledd 67 uch 68 medd 69 mygr 7( 
 
 bann 
 Dihenyt 71 i 72 bob llawr llannet 73 
 Y 74 hual amhaual 75 afneuet 
 Tul 76 tal 77 e 78 rodawr cas o hir 79 
 Gwythawc rhyvonyauc 80 dipkrydyeit 81 
 Eil gweitk gelwident 82 a malet 83 
 Ygcatveirch 84 a seirch greulet 
 Byddin 85 agcusgoget 86 yfc 87 vyt 88 cat 
 Yorion 89 cocliro llan 90 pan 91 rygoddet 93 
 Trum 93 yn 94 trin a llavyn 95 yt laddei 96 
 Garw rybydd 97 o gat dydygei 
 Can 98 Calan a ddarmerthei" 
 
 101 vab Erfei 
 gweint ~ 
 Un Bhiein 104 
 A phan oedd 
 
 Ef gweinit 100 Adan 
 
 Ef s'weint 102 Adan dwrcb trahawc 103 ; 
 a morwyn a mynauc 105 
 06 mab teyrn teithiauc 10T 
 
 Yg Gwyndyt ] 
 
 gwaet glyt 109 gwaredawc 
 
 53 E,— a; o,— c. 
 
 54 E,-a. 
 
 55 Y nglhytvan, — e. 
 
 55 Angor, — a. 
 
 57 Ygkyinan, —a, b, c, d, 
 f, g; anghyman etang- 
 hyvein, — e; yg cyman, 
 
 53 Govaran, — a ; gonar- 
 
 an, — b, c. 
 59 Trin odef eidef oed eir- 
 
 yan,— a. 
 63 Rac vuan, — g. 
 61 Ea,— a. 
 62 Lletvegin,— a, 
 6:5 Kyn,— a ; yn,— e. 
 61 Glasved, —a, d, e, f , g. 
 65 Eu,— a, d, f, g. md 
 
 yw yn e. 
 w Rann, — a. 
 " 7 Gwled, — a. 
 68 0duch,— a,d,f:oduch, 
 
 — g. 
 69 Med, -a; Bu gwr od 
 
 uch gwledd medd,— f. 
 70 Mygyr, — a. Y mae y 
 
 llinell hon yn terfynu 
 
 pennill yn a, &c. 
 71 Dienhyt,— a, f, g; di- 
 
 henydd,— b, c, e. 
 
 72 Y,— a, e, f, g ; nid yw 
 ynd. 
 
 73 Llanwet,— a, d, f, g. 
 
 74 E, -a, d, e, f, g;i,— c. 
 
 75 Am hafal,— c. 
 76 Twll,~a. 
 
 77 Tall, -a, d, e, f, g. 
 78 1, —c. 
 79 0hir,'-d. 
 
 80 Eywonyawc, — a. 
 
 81 Diffreidyeit, —a, d, e, f , 
 g; diphrueidyeit,— b, c. 
 
 82 Gelwideint-a, d, f, 
 g, 1; gelwiddent,— b, 
 c, e. 
 
 83 Mallet, — a, f, g; ama- 
 let,-d. 
 
 84 Yg cat veirch, — a, c, e, 
 f > g ; yg cat veirch, 
 — d. 
 
 85 Bedin,— a. 
 
 86 Agkvsgoget,— a. 
 
 87 It,-c. 
 
 88 Vyd,-a. 
 
 89 Voryon, — a. 
 
 90 Llann,— a. 
 
 91 Bann,— a, e, f, g. 
 
 92 Rygodhet,-a,d,e,f, 
 
 g- 
 93 Trwm,— a, c, d, e, f, 
 
 g- 
 94 En,-c. 
 95 Llavynt,— d. 
 96 Lladei,— a. 
 97 Bybud,— a. 
 98 Cann, — a, e, f ; canr, 
 
 — g- 
 "Darmeithei,- a, e, f, 
 
 g- 
 100 Gwenit, — a, f, g; 
 
 gweint, — e. 
 101 A dan,— d. ' 
 102 Gwenit,-a, d, f, g,lj 
 
 gweinit, — b, c. 
 
 103 JYid yw y ban hvm yn 
 d. 
 
 104 Riein,— a. 
 
 105 Mynawc, — a. 
 
 106 Q e( j a# 
 
 107 Teithyawc,— a. 
 108 Yng gwyndyt,— a. 
 l09 Gwaed glyt, '— a; 
 
 gwaetglut,— d; gwaed- 
 
 lyd, -f. 
 
GODODIN. 
 
 19 
 
 Cyn 1 golo gweryt at 2 rudd 3 lary* 
 
 Hael etvynt 5 digythrudd 
 
 O glod 6 a diet echiawc 7 neut bedd 8 
 
 Garthwys hir o dir Phyvonyawc 9 
 
 Peis dinogat e vreith vreitli 
 
 O grwyn balaot ban 10 ureith 11 
 
 Chwit chwnt 12 chwidogeith 
 
 Gochanwn 13 gochenyn wyth geith 
 
 Pan elai dy dat ti 14 i 15 lielya 
 
 Llath ar 16 ysgwyt 17 lkiry 18 yn y law 19 
 
 Ef gelui 20 gwn gogyhuc 21 
 
 Giph gaph ddaly ddaly 22 dduc dduc 23 
 
 Ef leddi 24 bysc ygcoruc 25 
 
 Mai bar 26 ladcl lew 27 llyuyuc 28 
 
 Pan elei dy dat ti 29 i 30 vynydd 31 
 
 Dydygei ef 32 pen 33 y uarch 34 
 
 Pen gwdd hwch 35 pen hydd 36 
 
 Pen grnciar 37 vreith o 38 vynydd 39 
 
 Pen pysc o Rayadyr deruenydd 40 
 
 Or sawla 41 gyrchaeddei 42 dy dat 
 
 Ty àr 43 gieuein 44 
 wyth wch 45 a leuyn 46 a liryvein 47 
 Ny 48 anghei ol 49 ny vei 50 oradein 51 
 Pan 52 dodyw agcyvung 53 o angcyvarch 51 
 
 1 Kyn, — a. 
 
 * Ar,— a, d, e, f, g. 
 
 3 Bud, -a. 
 
 4 Llary,— a. 
 B Elwynt,— b, c, e. 
 6 Glot,-a. 
 7 Echyawc, — a; eich- 
 
 iawg, — c; eichiwawc, 
 
 '— e. 
 6 Bed,- a. 
 9 Bhy wonyawc, — a, d, f, 
 
 g. Meter Hindi hon 
 
 yn terfynu pennill yn 
 
 a, &c. 
 10 Pan,-d. 
 "Wreith,— a, d, e, f, g; 
 
 vreitli,— b, c. 
 ,2 Chwit, — a, e, g; 
 
 chwent, — b, c; chwant, 
 
 — d ; chwint (chwit, 
 
 cbwant),— f. 
 13 Gochanun,— b, e. 
 u Ty,-a. 
 
 15 E,- a, e, f, g; y,— d. 
 16 Or,-e. 
 17 Y ysgwyd,— a, d, e, f, 
 
 g ; nid yw y yn i, b, c. 
 18 Llory,— a, d, f, g; llw- 
 
 ry,— c, e ; llory (Uwry), 
 I9 Enyllaw,-a. [— 1. 
 20 Gelwi, - a ; gelwei, — d; 
 
 geluei, — 1. 
 "Gogyhwch, — a, e, f, g; 
 
 gogyhwc, — d. 
 «Giff (1,) gaff dbaly 
 
 dhaly,— a. 
 ^Dhwc dhwc, — a, d, e, 
 
 f,g- 
 
 «Lledi,-a. 
 
 25 Yng corwc,— a, d, e, f , 
 
 g- 
 ^Ban,— a, d, f, g. 
 27 Ladllew,— a. 
 28 Llywywc, — a, d, f , g ; 
 
 llyuiuc,— b, c ; Uyw- 
 
 i°g,-e. 
 
 29 Ty,— a, b, d, e, f, g. 
 3 °E,-a, d,e,f,g. 
 31 Vynyd, — a. 
 3i Nid yw ef yn d. 
 33 Penn,— a. 
 34 Ywrch, — a, d, g; y 
 
 varch, — b; i varch, — 
 
 c, e ; yurch (yarch), — 
 
 f ; Iwrth,-1. 
 35 Gwythwch, — a, d, e, 
 
 f, g; guyd huch, — 
 
 b ; gwydd-hwch, — c ; 
 
 gwythwch (gwydd 
 
 hwch),— 1. 
 36 Penn hyd,— a. 
 37 Grugyar, — a. 
 33 Ar,— c. 
 39 Venyd,— a. 
 40 Derwennyd, — a; der- 
 
 fenydd,— c. 
 41 Yt,-a, d, e, f,g. 
 42 Gyrhaedei,— a, d, f, g; 
 
 gyrchhaeddei, — e ; gyr- 
 
 haeddei, — 1. 
 
 43 Ae, — a, d, e, f, g, 1. 
 
 44 Gicwein,— a, d, e, f, g, 
 1. 
 
 45 "Wythwch, — a, d, e, f, 
 
 g- 
 46 Llewyn,— a, 1. 
 47 Llwyuein, — a, 1. 
 48 Nyt — a. 
 49 Anghei oil,— a, d, f, g; 
 
 angheiol,— b; angheuol, 
 
 — c j anghei o,— e. 
 50 TJei,— a. 
 bì Mae y Hindi hon yn 
 
 terfynu jpennill yn a, 
 
 &c. 
 52 Peum,— a, d, f, g. 
 
 53 Angkyvrwng,— a, d, f, 
 g; ang-cyfrwng, — 1. 
 
 54 Angkyuarch, — a. 
 55 Dyvyd,— a, d, e, f, g; 
 
 dyfydd,-l. 
 66 Uo,— a. 
 
 Nym daw nym dofydd 55 a vo 56 trymmach 57 
 Ny magwyt yn nenadd 58 a vei lewach 
 Nog 59 ef nac ygcat 60 a vei wasdadach 61 
 Ac aryt 62 ben cluyd 63 Pennant 64 oedd 65 e 66 
 
 veirch 
 Pellynnig 67 y 68 glot pelhis 69 y 70 galch 
 A chyn golo 71 gueir 72 hir adan 73 dywarch 
 Dyr llydei 74 vedd gyrn 75 un mab Yeraarch 76 
 Gweloys 7 ' 7 y ddull 78 o bentir adoen 79 
 Aberthach goel certh 80 a ymddygyn 81 
 Gweleis y ddeu 82 oc 83 eu tre 84 ry gwyddyn 85 
 eir nunython 86 ry goddessyn 87 
 
 tyll 
 
 gan 
 
 uaur- 
 
 Gweleis 88 y uyr* 
 
 adoen 92 
 A phen dyvynaul 93 vrych brein ae cnoyn 94 
 Gododin gomynnaf 95 oth blegyt 
 Yg uydd 96 cant yn 97 aryal yr 98 enuyt" 
 A gwarthan 100 mab Duyueu 101 da wrhyt 
 Poet yno yn 102 un 103 tyno treyssyt 104 
 Er pan uant 105 maws mur trin 106 
 Er pan aeth daear ar Aneurin 
 Mi neit 107 ysgaras nat a Gododin 108 
 Llech 109 llefdir aryf gardith tithragon 110 
 Tec uare 111 rac Gododin 112 ystre anhon 
 
 57 Tiymach, — a. 
 58 Neuad, — a. 
 59 Noc,-a. 
 60 Yng cat,— a. 
 cl Wastadach,— a. 
 62 Arryt,— a, d, f, g, 1; 
 
 ar hyd,— c, e. 
 ^Benclwyt, — a, d, f, g, 
 
 64 Pennawt,— a, d, f, g. 
 ^Oed,— a. 
 66 0,-b, c, e. 
 67 Pellynic,— a. 
 «E,— a,d, e,f,g; ei,- 
 
 c. 
 6D Pellws,— a, d, e, f, g. 
 70 E,-a, d, e, f, g; i, 
 
 — c. 
 71 Cholo,— g. 
 "Gweir,— a. 
 73 A dan,— a, b,d,~e,f, g; 
 
 o dan,— c. 
 74 Dyrllydei, — a, b, c, d, 
 
 e, f, g. 
 7D Vedgyrn, — a, b, c, d, 
 
 e, f, g. 
 76 Feruarch, — a; f ervarch 
 
 et ferwarch,— e ; ferw- 
 
 arch,— c. Meter llin- 
 
 ell hon yn terfynu pen- 
 
 nill yn a, &c. 
 "Gweleys,— a; gweleis, 
 
 7S Dyh,— a, I. Nid yw 
 
 hwn yn e. 
 79 A'doyn, — a, d, f, g; 
 
 addoen,— c; aden fort. 
 
 adoyn — e; adoyn,— 1. 
 80 Coelcerth, — a, c, e, f, g. 
 81 Emdygyn, — a. 
 82 Deu,— a. 
 
 83 Jin \y q 
 
 84 Tré re,— », d, f, g, 1. 
 
 Nid yw re yn y lleill. 
 85 Gwydyn, — a; gwyuy- 
 
 dyn, — b. 
 
 86 Nwython,— a, d, f, g, 
 1; nynythen et van- 
 ython,— e. 
 
 87 Godessyn, — a. 
 
 88 Gueleys, — a. 
 89 Wyr — a, d, e, f, g; 
 
 myr, — b, c. 
 "Tylluawr,— a, d, e, f, 
 
 g- 
 91 Waur,— a. 
 
 92 A doyn, — a, d, f, g; 
 addoen, — c; adoyn, — 
 
 93 Dyuynwal, — a ; dyv- 
 ynual,— f. 
 
 94 ELnoyn,— a: enovyn, — 
 b, c. Y meter Hindi 
 hon yn terfynu pennill 
 yn a, &c. 
 
 95 Gofynnaf,— e. 
 96 Yggwyd,-a, c, d, f ; 
 yngwydd,-b ; ygcwyd, 
 — e; ysgwyd,-g. 
 97 En,— a. 
 
 98 En, -a, d, f, g, 1. 
 "Emwyt-a, d, f, g, 1; 
 enwyd,— c; enwyt,— 
 e. 
 100 Guarchan,— a, d, f, g; 
 
 gwarchan, — 1. 
 101 Dwywei,— a. 
 4 ° 2 En,-a. 
 io3 Vn,— a. 
 104 Treissyt, — a. 
 105 Want, -a. 
 i° 6 Mor trin, —a, f, g; 
 
 mur-trin,— e. 
 107 Neut, -a, d, f, g. 
 10S 3fae y llinell hon yn 
 terfynu pennill yn a, 
 &c. 
 109 Lleth,— d. 
 
 110 Tithragon,— a,d,f,l; 
 lith ragon,— g. 
 
 111 Ware,— a. 
 
 112 Gwawdodyn,— c. 
 
20 
 
 GODODIN. 
 
 Rhy 1 due diuyll 2 o uin 3 bebyll 
 
 Ar les 4 tymyr 5 tymor tymestyl 
 
 Tra merin lestyr 6 tra merin lu 7 
 
 Liu nieythlyon 8 cein 9 gatrawt 10 
 
 Ruyd 11 rac rhiallu 12 
 
 O dinguyt 13 yn 14 duynuyt 15 yn dyonn 16 
 
 Ys gwyt 17 rygyn rac doleu trin talorin 18 vu 
 
 Dihenydd 19 y 20 bob 21 Haw 22 llanet 23 
 
 Y haual 24 arahal 25 afheuet 
 
 Tull 26 tal y 27 rodauc Cas o hir 25 gwych- 
 Rhyvynyauc 29 diffret [auc 
 
 Eil nith 30 gwelydeint a malet 31 
 Y 32 gatveirch 33 ae eirch 34 ae 35 greulet 
 Bit yn 36 anyscoget 37 bid 38 get 
 "Uo-ro-n 39 guychyrolion 40 pan go-ddet 41 
 Trum 42 yn 43 trin a llain y lladdei 44 
 Gwaew 45 rybydd 46 o gat ddyddyges 47 
 Gant can 48 ygcalan 49 darmertliei 50 
 Ef gweint 51 a dau 52 vab XJrvei. 53 
 Ef gweint 54 a dau 55 dwrch trahawc 
 XJn Urien a a Morwyn a menawc 
 A chan oedd 57 mab brenhin teitkiawc 58 
 "CTdd 59 GwyndytgwaetCilydd 60 Gwaredawc 61 
 
 hael etuynt 65 
 
 Cyn 62 golo gueryt 
 
 2 Diwyll, — a. 
 
 3 Win,— a. 
 
 4 Lies,— a. 
 
 6 Llestymyr, — d. 
 6 Llestyr,— a. 
 
 7 Liu,— a. 
 8 Meithlyon,— a. 
 9 Kein,— a. 
 
 10 Gadrawt, — a. 
 ll Rwyd,— a ; rhwyd,— d. 
 l2 Riallu-a. 
 ^Dindywyt,— a, d, f, g; 
 , drinuyt, — b ; drrng- 
 
 wyd, — c; dringuyt & 
 
 deling wyd, — e. 
 14 En,— a. 
 15 Dyuuwyt, — a, d, g; 
 
 dwynwyd dyvnuyt, — 
 
 16 Dyvuu,— a, e, g; duou, 
 
 — c; ddyoun, — d. 
 I7 Ysgwyt,-a, b, c, d, e, 
 
 18 Talvriw,-a,d,g;tal- 
 vriw, — f. Mae y llin- 
 ell hon yn terfynu pen- 
 nill yn a, &c. 
 
 "Dihenyd,— a. 
 
 21 Bop,— a; bawb,— d. 
 
 ^Llaur,— a. 
 
 23 Llanwet,— a, d, f, g, 1. 
 
 24 Haval,-b, c. 
 
 2S Ami, — c : amhayal,— e. 
 
 *Twll,- a . 
 
 27 1,— e. 
 
 28 Ohir,— d. 
 
 29 Rywyuyawc, — a J rhy^ 
 wynnyawc,— 1. 
 
 a» With, -a, d, f, g, 1. 
 31 Amallet,— a, d, f, g; 
 am alet,— 1.* 
 
 ar grut 1 
 
 32 1,— c. 
 
 33 Gat veirch, — a, f, g; 
 
 gatseirch, — e. 
 34 Seirch, — a, d, f, g, 1; 
 
 serch, — e. 
 3b XT-id yio ac yn y Ueill. 
 
 36 En,— a. 
 
 37 Anysgoget, — a. 
 , 38 Bit,— a. 
 
 39 W"oron,— c ; voron, — e. 
 
 40 Gwychyrolyon, — a. 
 41 Rygodet,— a, d, e, f, 
 
 g. Nid yw ry yn i, b, 
 
 c. 
 42 Trwm, — a, c, d, e, f, g. 
 43 En,— a. 
 
 44 Laddei,— a, d, f, g. 
 45 Gwaro, — a, d, f, g, 1. 
 46 Ry bud, —a. 
 47 Dydygei,— a; dyddyg- 
 
 ei,-l. 
 
 48 Nid yio can yn e. 
 
 49 Yg calan,— a. 
 50 Daxraerthi,— b, c, e. 
 
 51 Gwenit, — a, d, e, f, g, 1. 
 guneint, — b. 
 
 52 Dan,— a, e, f, g, 1. 
 
 53 Uruei, — a, d, f, g ; ur- 
 fei, — c; wrfei eturvei, 
 — e. 
 
 54 Gwenit,— a, d, f, g. 
 
 55 Dan,— a, e, f, g, 1. 
 56 Riein, — a, c, d, f, g, 1. 
 
 57 Oed,— a. 
 
 58 Teithiawg, — a. 
 »Ud,-a, d, f, g; yd,— 
 
 «KQyd,— a, 
 
 61 Gwareawc,— e. 
 e Kyn,-a. 
 ^Gweryt,— a. 
 ^Grud, — a; rudd,— p; 
 grud fy rudd,— e. 
 
 Doeth dygyrched 66 y 67 gat 68 ae glot ea 
 
 eickiawc 69 
 Not 70 bedd 71 gorthyn hir O 72 orthir Rhy- 
 
 vynyawc 73 
 Amdrynni 74 drilau 75 drylen 
 Am lwys am diphuys 76 dywarchen 
 Tri chue 77 barnuaut 78 treis 79 dili plynin 80 
 Atgune 81 y Morien 82 ae 83 gwian 84 hen 85 
 Hanceu 86 vreuer 87 vracden 88 
 At 89 gwyr a Gwyddyl 90 a Phrydein 
 At gu celein 91 veinrudd 92 Gwen 93 
 Deheuec gwenau ung 94 vab 95 Gwen 
 Ar 96 ginyau 97 drylau 98 dryien 
 Trym" dwys tra diphwys 100 dywarchen 
 Cemp 1 
 
 get 
 
 ioi yio2 l in nenarwr 103 Carwawt 104 as- 
 
 105 
 
 Arreith 106 ediych 107 eidyn a breithell 
 
 Gc-ruchyd 108 / 109 law 110 lovlen 111 
 
 Ar Gynt a Gwyddyl 112 a Phrydein 113 
 
 A chyngo 114 mwng bleidd 115 neb brenn 116 
 
 Yn y 117 law gnaut 118 gwychlawt 119 yn y 12< 
 
 lenn 
 Prytwyf ny bei varw 121 Mo-ryen 123 
 Deheuec Gwenabwy mab Gwen — 
 
 65 Etvynt,-a,d,f,g; ed- 
 wynt, — c; etwynt, — e. 
 
 66 Dygyrchet,— a. 
 
 67 I,-c. 
 
 66 Get,— a. 
 
 69 Eichiauc,— a, d, f , g. 
 
 70 Uot 5 — a, d, f, g; vot, 
 —1. 
 
 71 Bed,— a. 
 
 72 Mid yw O yn c. 
 
 73 Rywynauc, — a, d, f, g. 
 Mae y ban him yn ter- 
 fynu pennill yn a, &c. 
 
 71 Am drynnv, — a, b, c, 
 d, e, f, g. 
 
 75 Drylav,— a, b, c, d, e, 
 f, g ; drylaw, — 1. 
 
 76 Diffwys,— a. 
 
 77 Trihuc,— a, f, g; tri 
 chwe, — c ; tri hwe, — d ; 
 tri hue, tri chwe, — e. 
 
 78 Baruaut,— a, d, f ; barn- 
 wawd,— c; barraut & 
 barrawd, — e; barent, 
 
 -g- 
 
 79 Dreis,— a. 
 
 80 Plec hen,— a, d, g, 1; 
 
 plecein, — f. 
 81 Atguuc,— a, f, g, 1; at- 
 
 gwne,— ç; atguue,— d; 
 
 atgure, — e. 
 s2 Einorem, — a, d, f, g; i 
 
 morien, — e ; moiy en, 
 
 83 A,— c. 
 
 84 Guiau, — a, f, g; guian, 
 c ; gwiau,— 1. 
 
 85 Hem,— a, d, f, g. 
 
 86 Hancai, — a, d, f, g, 1; 
 e anceu, — b ; e' angeu, 
 — C ; e anceu, angeu, — e. 
 
 87 TJreuer, -a. 
 
 8s Uragdenn, — a, d, f, g. 
 
 89^ c _ 
 
 90 Gwydyl,-a. 
 
 9: Kelein,— a. 
 ^Eeinrud^a^dj^g,!. 
 
 93 Guen, — a. 
 
 94 Gwenauwy, -a, d, e, 
 f> g; gwenabwy,— c. 
 
 95 Mab,— a. Maér Hin- 
 di hon yn terfynupen- 
 nill yn a, &c. 
 
 % Am,— a, d, e, f, g, 1. 
 
 97 Giniav, — a ; giniaw, 
 
 98 Diylaw,— a; drylawt, 
 
 — b, e. 
 "Trum,-b;trwm,— c. 
 100 Diffwys,— a. 
 
 101 Kemp,— a. 
 
 102 E,— a, d, f; o,-g. 
 10S Arwr,— a, d, f, g. 
 m Baruawt,— a, d, f, g; 
 
 barwawt, — 1. 
 105 AsgeU,-a, d, f, g, 1. 
 106 Vreith,-a, d, f, g; 
 
 freith,— 1. 
 197 Edryth,— d. 
 108 Gorchudd,— c, e. 
 109 Ei,-c. 
 
 110 Lav a. 
 
 ^Loften,— a,e,f,g,-lof- 
 
 len, — b, c, d. 
 112 Gwydyl,-a. 
 113 Phryden,-a. 
 lu Chynhyo, -a, d, f, 
 
 g> 1- 
 ll5 Bleid,-a. 
 116 Pren,— a; ben,— e. 
 117 Eny,— a. 
 U8 Gnavt,-a. 
 
 119 Gwychlaut,— a. ] 
 
 120 Eny, —a. 
 
 121 Marw,— a. 
 
 122 Morem,- a, d, f, g.^ 
 
 TERFYN Y GODODIN. 
 
ENGLYNION Y MISOEDD. 
 
 21 
 
 ENGLYNION Y MISOEDD. 
 
 Aneurin Gwawdrtd a gant Englynion y Misoed 
 gyntaf ac rhag daed oedynt 'hwy aethant mor 
 gyffredin, ag na cheisiod neb eu hysgrifenu, oni bu 
 agos idynt a cholli haiachen fel na fedrid cael y 
 deudeg Englyn yn gwbl ym Mhywys a Gwynedd 
 heb fod pedwar ar goll: a Guttyn Owain a wnaeth 
 y pedwar olaf yn lie y llaill; ac wedi hynny y caed 
 yn Neheubaath y pedwar oed ar goll fel y maent i 
 gyd yma rhag llaw, Allan or Llyfr Gwyrdd. 
 
 Mis Ionawr myglyd DyfFryn, 
 Blin Trulliad, treiglad Clerddyn; 1 
 Cul Bran, anaml llais Gwenyn; 2 
 Gwag 3 Buches, diwres Odyn; 
 Gwael gwr anwiw i ofyn 4 
 Gwae a garo, ei dri gelyn ! 5 
 Gwir a ddywaid Cynfelyn 
 Gorau Canwyll Pwyll i ddyn. 
 
 Mis Chwefror anaml Ancwyn; 6 
 Llafurus Pal, ag Olwyn; 7 
 Cnawd gwarth, o fynych gysswyn; 
 Gwae heb raid a wnel achwyn; 8 
 Tri plieth a dry drwg wenwyn 
 Cyngor Gwraig, Murn, a Chynllwyn: 9 
 Penn Ci ar fore Gwanwyn; 10 
 Gwae a laddodd ei Forwyn! 
 
 Mis Mawrth, mawr ryfyg adar 
 Chwerw oerwynt, ar dalar : u 
 Hwy fydd Hinon, na Heiniar 12 
 Hwy peru Llid na Galar, 
 Pob rhyw Arynnaig 13 a ysgar ; 
 Pob edn a edwyn ei gymmar: 14 
 Pob peth a ddaw trwy'r ddaear 
 Ond y Marw, mawr ei Garchar ! 
 
 Mis Ebrill wybraidd gorthir; 15 
 Lluddedig Ychen, llwm Tir; 
 Cnawd osb 16 er nas gwahoddir; 
 Gwael Hudd cbwareus Clust-hir; 
 Ami bai lie nis cerir; 17 
 Gwyn ei fyd a fo cywir; 18 
 Cnawd 19 difrod, ar blant enwir: 
 Cnawd gwedi Traha, tranc hir. 
 
 x Meirwon coed ami clerddyn. — Llyfr Hir. 
 
 8 Cul bran, distaw gwenyn.— LI. H. 
 3 Gwael.- LI. H. 
 
 * Cynnwy march distaw aderym. — LI. H. 
 5 Hir i blygain byr brydnawnyn.— LI. H. 
 *Llwm pob llwyn. — LI. H. 
 7 Deffry neidr i hel gwenwyn. — LI. H. 
 8 Yr ych llog ni fedr achwyn.— LI. H. 
 
 9 Cynghor gwraig mewn llid nachynlluyn.— LI. H. 
 10 Pechod marwol paid oi derllwyn,— LI. H. 
 
 11 Ar ben talar (a dalar).— LI. H. 
 
 12 Y diwyd a drin ei heiniar. — LI. H. 
 
 13 A reing (o aiga).— LI. H. 
 
 M Ac a dyn ar gwr i ysgar. — LI. H. ] 
 
 15 Eglur.— LI. H. ™Gwest.-Ll H. 
 
 17 Pawb a ymarddel ai lafur.— LI. H. 
 
 l8 Nid teilwng ir iach segur 
 Hyf yr ymddengys y cywir 
 Diwradwydd deurydd y cywir.— LI. H. 
 
 19 Mynych.-£Z. H. 
 
 Mis Mai difrodus Geilwad; l 
 Clyd clawdd i bob di gariad: 
 Llawen hen di Archenad; 
 Llafar Cog, a Bytheiad: 2 
 Hawdd cymmod lie bo cariad 3 
 Hyddail coed, hyfryd anllad: 
 Nid hwyrach 4 daw i'r Farchnad, 
 Groen yr Oen, na chroen y Ddafad 5 
 
 Mis Mehepin hardd Tiredd; 6 
 Llyfn Mor, llawen Maranedd; 7 
 Hii^gain ddydd, heini Gwragedd; 
 Hilawn Praidd, hjrfiiordd Mignedd f 8 
 Duw a gar bob Tangnefedd; 
 Diawl a bar 9 bob Cynddrygedd; 
 Pawb a chwennych Anrhydedd; 
 Pob cadarn gwan ei ddiwedd. 
 
 Mis Gorphenaf hyglyd* Gwair; 
 Taer tes tawddedig Cyssair 
 Ni char Gwilliaid hir gyngrair: 
 Ni lwydd hil corph anniwair; t 
 Llom Ydlan lledwag cronffair; 
 Llwyr dielid mefl Mawrair; 
 Gwir a ddywaid Mab maeth Mair, 
 Duw a farn, Dyn a lefair. J 
 
 Mis Awst molwynog Morfa; 
 Lion Gwenyn llawn Modryda; 10 
 Gwell gwaith Crymman na Bwa 
 Amlach Das na chwareufa; 
 Ni lafur, ni weddia; 1X 
 Nid teilwng iddo 'i Fara 12 
 Gwir a ddywaid saint Breda, 13 
 Nid llai cyrchir drwg na da. 
 
 Mis Menni 14 mynnawc planed, 
 Mwynieithus mor a threufred 1 * 
 Gnawd Gwyr a meirch yn lludded 
 Gnawd pob ffrwyth yn adfed 
 Merch frenhinawl a aned 
 
 iYnfyd anllad.— LILT. 
 2 Llafar cog ar lethr gwlad, 
 
 Uchel adlais bytheiad. — LI. IT.' 
 'Balch merch o ami gariad. — LI, H. 
 
 4 Cyn ebrwydded.— LI. H. 
 
 5 Gwae a vo ai fwriad 
 
 Ar anwiredd na lledrad. — LI. H. 
 6 Claear wedd.— LI. H. 
 
 7 Llawn murianedd (lion rhianedd). — LI. H, 
 
 8 Hylawn ffair (llaid) hyffordd mignedd 
 Gwlithog llwybrau hyffordd mignedd. — LI. H. 
 
 9 Gar. — LI. B. 10 Diof al gwenyn yn ol haf .— LI. R 
 11 A fo diog y mis yma. — LI. 17. 
 
 12 A ddwg eisiau drymder gaiaf. — LI. H* 
 l3 Brenda.— LI. H. 14 Medi. «Threfred. 
 
 * Myglyd gwair. 
 
 f Y llinell hon y w y 6. yn LL B. Jones. 
 
 ÎMis gorphenaf teilwng çhwys 
 Gweiriau ar dan pawb mewn brys 
 Chwimwth morgrug rhuddron mefas 
 Segur milgwn ymhob llys 
 Llwm y w grudd dyn eiddugus 
 Gwyn ei fyd a f o cariadus 
 Ni bydd byth dihelbulus.— Lk S, 
 
22 
 
 HANES TALIESIN. 
 
 An due o'n dygn gaethiwed 1 
 Gwir a dywed saint Berned 2 
 Ni chwsg Duw pan ro wared.* 
 
 Mis Hydref hydraid Hydod 
 Melyn blaen bedw, gwedw Havod 
 Llawnfras 3 adar a physgod 
 Lleilai laetli Buwch a gafrod 
 Gwae a haed men er pecliod 
 Gwell marw no mynych difrod 
 Tri pheth a dawd pob pecliod 4 
 Ympryd a gwedi a chardodt 
 
 Mis Tachwedd moch mehinfawr 
 
 Aed Bugail delid cerdawr 
 
 1 Hwnnw a'n due o gaethiwed 
 
 «Sain Bened— A.D. 496 
 
 3 Llymf ras 
 
 ♦Bychod 
 
 6 Mlwyd, neu gwyd. 
 
 *Mis Medi mydr ynghanon 
 Addfed coed yd ac aeron 
 Esgud teuleu tsilwng ddynion 
 Gwae gan hiraeth fy nghalon 
 Golug Duw ar dylodion 
 Gwaetha gwir gwarthu dynion 
 Gwaetha da drwg anudon 
 Traha a threisio gwirion 
 Addifa (ddifa sylwedd) etifeddion. — Gut. Owain. 
 
 f Mis hydref hydraul echel 
 Chwareus hydd chwyrn awel 
 (Mynych drawiad o ryfel) 
 Gnawd ysbeilwyr (ysbeilynt, ysbeilwynt) yn 
 Gnawd lledrad yn ddiymgel [rhyfel 
 
 (Erioed a gynnygid yn ddirgel) 
 Gwae'r dyn ni ddawr pan el 
 (Pan feid bras y barysia'r Gwyddel) 
 Trychni nid hawdd (rhwydd) ei ochel 
 Angeu a ddaw yn ddiogel 
 Ammau fydd y dydd a del. — Gut. Owain. 
 
 Gwaedlyd llafn llawn Escubawr 
 Lion merllyd pob callawr 
 Hirnos heinus carcharawr 
 Parchus pawb a fed drysawr 
 Tri dyn nid ami a'u didawr 
 Trist, Blwng, a cliybyd angawr* 
 
 Mis Rhagfyr tomlyd archan 
 Llwm gwyd llonyd Llywethan 
 Lion ceiliog a Thwylluan 
 Au deudeng 5 -nyd yn hoean 8 
 Am eni yspeiliwr sattan 
 Trwm tir trymluoc huan 
 Gwir a ddywed Yscolan 7 
 Gwell Duw no'i drwg darogan't 
 
 6 Hoy wan- Oi ddeuddegnydd yn hoy an 7 Ysgolan 
 8 Yr ab drogan, y mab darogan, no drwg ddarogan. 
 
 *Mis tachwedd tuchan merydd 
 Bras Uydnod llednoeth coedydd 
 Awr addaw trwy lawenydd 
 Awr drist drosti a dderfydd 
 Y da nid eiddo'r cybydd 
 Yr hael ai rho pieufydd (rhoddo piaii'r bydd) 
 Dyn a da'r byd a dderfydd 
 Da nefawl tragwyddawl fydd.— Gut. Owain. 
 Arall. Mis tachwedd diwedd dail 
 Llednoeth coed bras anifail 
 Llawen dedwydd hylwydd hael 
 Clyd nyth diwyd i ochel 
 Diged fydd ffau cybydd gwael 
 Ni erys nwyfus pan wiael 
 A dyrro y dyn anhael 
 Cyffelypa ir casa ou cael. 
 +Mis B-hagfyr byrddydd hirnos 
 Brain yn egin brwyn ar ros 
 Tawel gwenyn ac eos 
 Trin ynghyf edd diweddnos 
 Adail dedwydd yn ddiddos 
 Adwyth diriaid heb achos 
 Yr hoedl er hyd (fo) ei haros - 
 A dderfydd yn ny dd a (ac yn) nps, — Gut. Owain. 
 
 GWAITH TALIESIN. 
 
 HANES TALIESIN. 
 
 O'r Mangofion. 
 Gwr bonbeddig oedd gynt ym Mlienllyn a 
 elwid Tegid Y oel ai drefdad oedd ynghanol 
 llyn Tegid ai wraig briod a elwid Caridwen, 
 ac or wraig honno y ganed mab a elwid 
 Morfran ap Tegid a mercli a elwid Greirfyw 
 a thecca merch or byd oedd honno; a brawd 
 iddynt hwy oedd y dyn baccraf or byd 
 Afagddu. Acyno Caridwen eifamafedd- 
 yliodd nad. oedd ef debyg i gael ei gynnwys 
 ymlilitk boneddigion rhag ei haccred, oni 
 bei arno ryw gampeu neu wybodau urdd- 
 asol canys yn nechreuad Arthur ar ford 
 gron oedd hynny. 
 
 Ac yna yr ordeiniodd hi drwy gelfyddyd 
 Llyfrau Pheryllt i ferwi Pair o Awen a 
 Gwybodeu iw mab fal y bai urddasch ei 
 
 gymeriad am ei wybodau ai gelfyddyd am 
 y byd a ddelai rhag Haw. Yna y dechreu- 
 odd hi ferwi y pair yr hwn wedi dechreuid 
 ei ferwi nid allid torri y berw dan ben un- 
 dydd a Blwyddyn ac oni geffid tri defnyn 
 bendigedig o rad yr Yspryd. A Gwion 
 bach mab Gwreang o Lanfair yng nghaer 
 Einion ym Mowys a roes hi i amodi y pair, 
 a dall a elwid Morda i gynneu y tan dan 
 y pair a gorchymmyn na adawai ir berw 
 dorri hyd pan ddelai undydd a Blwyddyn. 
 A hitha drwy Lyfrau Astronomyddion ac 
 wrth oriau y planedau yn llysieua beunydd 
 o bob amrafael lysieu rliinweddol. Ac fal 
 yr oedd Geridwen ddiwrnod yn llyseua ac 
 ac yn gorchfanu yn agos i ben y flwyddyn 
 y damweiniodd neittio a disgyn o dri defnyn 
 o'r dwr rhinweddol o'r pair ar fys Gwion, 
 
HAXES TALIESIN. 
 
 23 
 
 ^ach; a rhag ei fiytted ef ai trewis yn ei 
 ben ac yn gytryni ac y trends y defnymiau 
 gwyrthfawr hynny yn ei ben efe a ẁyddai 
 bob peth ar a ddelai rhag Haw ac efe a ad- 
 iiabu yn hysbys mai nrwya gófal oedd iddaw 
 ystryw Caridwen canys niawroedd ei gwyb- 
 odau, a rhag dirfawr ofn efe a ffoes parth 
 tua ei wlad. Ar pair a dorres yn ddan 
 hanner, herwydd y dur i gyd oedd wen- 
 wynig eithr y tri defnyn rliinweddol hynny 
 fal y gwenwynodd Feirch Gwyddno Garan- 
 hir am yfed y dwfr or Aber y rhedodd y 
 pair iddi, ac am hynny y gelwir yr Aber o 
 hynny allan gwenwyn feirch Gwyddno. Ac 
 ar hynny Caridwen yn dyfod i mewn ac yn 
 gweled ei llafor er ys blwyddyn yn golledig 
 ysglyfy Rhodyl a tharo y dall Morda ar ei 
 ben oni aeth un oi lygaid ar ei mdd. Sef 
 y dywaid ynteu drwg im anfiurneist a 
 minneu yn wirion, ni buost golledig om 
 hachos i. Gwir a ddywedaisfc eb y .Carid- 
 wen, Gwion bach am hyspeiliodd a chyrchn 
 ar ei ol dan redeg, ai chanfod hithau a 
 wnaeth yntau, ac ymrithio yn rhith ys- 
 gyfarnog a rhedeg. Sef y rhithiodd hithau 
 yn Filast ai ystumio ai ymchoelyd tuag 
 Afon. Ac ymrithio yn bysgodyn, a hithau 
 yn rhith dyfrast, ac ymgeisio ag ef dan 
 y dyfr, ohi fu ddir iddo ymrithio yn Ad- 
 eiyn ir wybr a hithau yn Llymysten iw 
 ymlid ac ni adodd iddo lonydd yn yr wybr; 
 a phann oedd yn ei oddiwes ac ynteu ac 
 ofn angeu arno, efe a arganfu dwr o wenith 
 nithiedig ar laser ysgubor ac efe a ddisgyn- 
 odd ir gwenith, ac a ymrithiodd yn rhith 
 un or grawn; ac yno yr ymrithio dd hithau 
 yn iar ddû. goppog ac ir gwenith yr aeth, ac 
 ai thraed ei grafu ai adnabod ef ai lyngcu, 
 ac fel y dywed yr ystori, Hi a fu nawmis 
 yn feicliiog arno ac wedi esgor o honi ni 
 allei hi ar ei chalon ei ladd rhag mor deg 
 oedd Namyn ei wisgaw mewn holy o groen 
 ai fwrw ef yn ewyllys dyn yn y mor y 29 
 o Ebrill. Ac yn yr amser hwnnw yr oedd 
 Gored Wyddno yn y traeth rhwng Dyn ac 
 Aberystwyth, garllaw ei gastell ei hun, ac 
 yn y gored hwnnw y ceid cywerthydd can 
 punt pob nos Galanmai; ac yn yr amser 
 hwnnw yr oedd un niab i "Wyddno a elwid 
 Elphin yn un or rhai dyryssaf or ieuaingc 
 a mwyaf o eisiau arno, ac yn orthrwm gan 
 ei dad hynny, gan dybiaw ei eni ar awr 
 ddrwg; a thrwy annogiad ei gynghoriaid 
 arno ef a roes ei Dad iddaw dynniad y 
 gored y flwyddyn honno i edrych a ddam- 
 weiniai iddo ras byth ac i ddechreu gwaith 
 iddo. A thrannoeth wrth edrych o Elphin 
 ac nad oedd ynddi ddim ond wrth fyned i 
 ffordd arganfod ar bawl y gored y hot croen 
 
 yna dywawd un or Goredwyr wrth Elphin 
 ni buost ti anhappus erioed cyn henno 
 Canys ti a dorraist Gyneddfau y gored yn yr 
 hon. y ceid ynddi werth can punt bob nos 
 Glanmai. Beth yn awr, eb Elphin ef a allai 
 fod yna Gywerthydd canpunt o dda? dattod 
 y croen a wnaethpwyd ac arganfod or ag- 
 orwr dàl mab ac a ddywawd wrth Elphin 
 Llyma Daliessin! Taliesin bid eb Elphin 
 a dyrchafel y mab rhwng ei ddwylaw gan 
 gwyno anhap iddo ac ai cymmerth yn 
 brudd is ei gil; ar awr honno ef a berai i'r 
 March rygyngu oedd yn tuthiaw or blaen 
 ai arwain mor esmwyth a phettai yn eistedd 
 mewn Cadair esmwytha or byd; ac yn 
 fuan yn ol hynny y gwnaeth y mab dde- 
 huddiant i Elphin amoliant ac a brophwyd- 
 odd urddas iddo ar ddyhuddiant oedd fal y 
 gwelwch yn T.D. yr 25a. ov llyfr hwn. A 
 hon (sef y Dehuddiant) oedd y gerdd gyntaf 
 a ganodd Taliesin er dylmddo Elphin 
 am ei fod yn drist golli helfa y gored a 
 gwaeth ganddo weled or byd mai arno ef 
 yr oedd y bai ar anffortun. Ac yno y gof- 
 ynnodd Gwyddno Graranhir iddo beth oedd 
 efe ai dyn ai yspryd. Ac yno y canodd 
 yntau yr hanes ac y y dywawd "Prif Fardd 
 Cyffredin, &c." Yno daeth Eljphin a Thal- 
 iessin ganddo i dy "Wyddno ei dad, ac a 
 ofynnodd Gwyddno iddaw ai da'r caffaeliad 
 yn y gored? Yntau a ddywawd wrtho gaff- 
 ael peth oedd well na physgod, beth oedd, 
 eb Gwyddno? Bardd eb yr yntau Elphin; 
 yna y dywawd Gwyddno. — Och druan 
 beth a dal hwnw i ti? Yno yr attebawdd 
 Taliessin ei hunan ac a ddywawd Efe â 
 dâl hwn iddo ef fwy nag a dalodd y gored 
 erioed iti. Yno y gofynnodd Gwyddno iddo 
 a fedri di ddywedyd a chyn fychaned a wytl 
 Medraf i ddywedyd mwy nag y fedri di 
 ofyn imi. Moes imi glywed beth a fedri 
 eb yr Gwyddno. 
 
 Yno y canodd Taliessdí — 
 
 Ar y dwr mae cyflwr cant bendigaw, (fee. 
 
 Yn yr un M.S. lie y cefais yr hyn a aeth ymlaen o'r 
 Mângofion, &c. Yr ydoedd y gerdd a ganlyn hebai 
 LI. Ddu. Mae yn debyg i ryw grynodeb o fywyd 
 Taliessin. 
 Ktxtaf im lluniwyd ar lun dyn glwys 
 Yn llys Caridwen em penydiwys [nwys 
 Cyd bawn bach o'm gwlled g*wyl fy nghyn- 
 Oeddwn fawi- uwch llawr llann am tywys 
 Prid fom parwyden per awen Parwys 
 A» ynghyfraith heb iaith am rhydd ry- 
 Hen widdon ddulon pan lidiwys [lliw}^s e 
 Anghuriawl ei hawl pan hwyliwys 
 Efoes yn gadarn ) 
 Ffoes yn llyffan > Braidd orphowya 
 Foes yn rhith bran ) 
 
24 
 
 HANES TALIESIN. 
 
 Ffoes yn derwyn Ì 
 
 Ffoes yn gadwyn >Mewnllwynllychwys 
 
 Ffoes yn Iyrchwyn j 
 
 Ffoes yn fleiddyn 
 
 Cyfìaith Coelwys 
 
 Ffoes bleiddawr 
 
 Yn niffaeth 
 Foes yn froiifraith 
 Ffoes yn gadno Ì 
 
 Cyd naid ystumau > Fal na thycciwys 
 Ffoes yn Felan J 
 
 Ffoes yn wiwair ni chynnydd celwys 
 Ffoes yn Gem Hucld rhydd im rhwyfwys 
 Ffoes yn haearn mewn tan towys 
 Ffoes yn ben gwayw gwae ai puchwys 
 Ffoes yn Darw taer ymladdwys 
 Ffoes yn faedd Gwrych mewn rhych rhith- 
 Ffoes yn ronyn gwyn Gwenith lwys [iwys 
 Ar ael lien earthen im carfaglwys 
 Cymmaint oedd ei gweled a chyfeb rhewys 
 A fai yn llenwi fal llong ar ddyfrwys 
 Mewn boly tywyll im tywalldwys 
 Mewn mor dylan im dychwelwys 
 Bu goelfain im pan im cain fygwys 
 Duw Arglwydd yn rhydd am rhyddhawys 
 Tal. ae cant. 
 
 HANES TALIESIN. 
 
 Prifard cyffredin 
 Wy fi i Elffin 
 Am gwlad gynhefm 1 
 Iw bro Gerubin 2 
 
 Ioannes Dewin 
 Am gerwis i Merdin, 
 Bellach pob Brenin 
 Am geilw Taliesin 
 
 Mi a fum nawmis hayach 
 Yn mol Gridwen wrach 
 Mi a fum gynt Wion bach 
 Taliesin ydwy bellach 
 
 Mi a fum gyda'm ner 
 Yn y goruwchelder 
 Pan gwympiod Luciffer 
 I uffern dyfnder 
 
 My a fum yu dwyn banner 
 flaen Alecsander 
 Mi a wn 3 enwau'r ser 
 Or gogledd hyd Awster 
 
 Mi a fum ynghaer Bedion 4 
 Tetragrammaton 
 
 in- 
 *Jäierubin- 
 
 -L.M. 
 -R.I. 
 
 3 Rhif y sei. 
 4 Gwdion. 
 
 Mi a dygum Heon 
 I lawr glyn Ebron 
 
 Mi a fum yn y Ganon 1 
 Pan las Absalon 
 Mi fum yn y Llyd don 2 
 Cyn geni Gwdion 
 
 Mi a fum bedrenog 3 
 I Eli ag Enog 
 Mi a fum 4 ar fran crog 
 Mab Duw Trugarog 
 
 Mi a fum ben ceidwod 
 Ar wneuthur Twr Nimrod 5 
 Mi a fum dri chyferod 
 Yng-haer Eirianrhod a 
 
 Mi a fum yn Area 
 Gyda Noe ac Alpha 
 Mi a welais difa 
 Sodoma a Gomorra 
 
 Mi a fum yn Affrica 
 Cyn adeilad Roma 
 Mi a ddoethym yma 
 At weddillion Troia 
 
 Mi fum gyda'm Bhên 
 Yn mhreseb yr asen 
 Mi a nerthais Foesen 
 Trwy dwr Urdonen 
 
 Mi a fum ar yr Wybren 
 Gyda Mair Fadlen 
 Mi a gefais awen 
 
 bair Griduen 
 
 Mi a fum fardd telyn 
 
 1 Theon 7 Llychlyn 
 Mi a gefais newyn 
 Am fab y Forwyn 
 
 Mi a fum yn y Gwynfryn 
 Yn llys Cynfelyn 
 Mewn cyff a gefyn 
 Undydd a blwyddyn 
 
 Mi a fum am Logawd 
 Yngwlad y Drindawd 
 Ni wyddis beth yw y cnawd 
 Ai cig ai pysgawd 
 
 Mi a fum dysgawd 
 Ir holl fydysawd 
 
 1 Mi a fum yng nghanon. * Farn crog.— E. I. 
 
 — R. I. 5 Ar waith Twr Emrod. 
 
 2 Mi fum yn Llys don. — 6 Arianrhod. [— R. I. 
 3 Baderog.— R. I. [R.I. 7 Lleon.— R. I. 
 
DYHUDDIANT ELPHIN. 
 
 25 
 
 Mi a fyda hyd dyd brawd 
 Ar wyneb daiarawd 
 
 Mi a fum ynghadair flin 
 Uwch Caer Sidin 1 
 A honno yn troi fydd 
 Rhwng tri alfyd 
 Pand rhyfedd ir byd 
 Kas argenydd 
 
 DYHUDDIANT ELPHIN. 
 
 GrOGNAWD gyiTU 
 
 A gwawd dyfyrru 
 A thraethawd gedu 
 Pa fyd a ddyfu 
 Pwy a wyr canu 
 Gar bron yr Iessu 
 Yngwydd y tri llu 
 Pan foe'r yn barnu 
 Pa gerddor a gan 
 Pan alwer Cynan 
 I ddyfyn gader 
 Ger bron Cadwaladr 
 Pan fo'r dranc enaiar 
 Ar Cynan ap Bran 
 Os ywch brif feirddion 
 Crwyf celfyddon 
 Treuthweh oruchuddion 
 Or Mundi Maon 
 Y mae pryf atcas 
 Oi Kaer Satanas 
 A oresgynas 
 Rhwng dwfh a bas 
 Cyfled yw ei enau 
 A mynydd Mynnau 
 Nys gorfydd angeu 
 Ka Haw na llafneu 
 Mae llwyth naw can maen 
 Yn rhawn dwy bawen 
 XJn Hygad yn ei ben 
 Gwyrdd fál glas iaën 
 Tair ffynnon y sydd 
 Yn ei wegorlydd 
 Mor fryched arnaw 
 A nofiant trwyddaw 
 Bu laith bualawn 
 Deifr ddonwy dyfr ddawn 
 Henwa'r tair fíynnawn 
 
 ganawl Eigiawn 
 TJn llwydd heli 
 Pan fo yn corini 
 
 1 edryd lliant 
 
 Dros Moroedd difant 
 Yr ail yn ddinam 
 
 iSidydd. 
 
 A ddigwydd arnara 
 Pan fo'r glaw allan 
 Drwy awyr dylan 
 
 Y drydedd a ddawedd 
 Trwy wythi Mynyddedd 
 Fal callestig wledd 
 
 O waith Hex Pexedd 
 
 Ydywch bosfeirdd 
 
 Mewn rhwyf ofeiliant 
 
 Ny wyddoch ddychanu 
 
 Teyrnas y Brytannaec 
 
 Minneu yw Taliesin 
 
 Ben beirdd y Gorllewin 
 
 A ollwng Elphin 
 
 Oi hual Lurin 
 
 Aryf ag cynnil x 
 
 Ag cyman dull 
 
 Twryf yn agweud 
 
 Erac menwed 
 
 Erac maryed 
 
 Pan ysteyrn gwern 
 
 Earn gamgyrn earn ganiled 
 
 Y voli rbi alar peithiu racued 
 Yd y gweles 
 
 Arhul tres Tuixlei galed 
 
 Dygochuiaur a chloi a phor 
 
 A pkerth a pher 
 
 Arud morua 
 
 Ac ymorua 
 
 Ac Eivionyd 
 
 A Gwynheidyd 
 
 Cein edryssed 
 
 Trybedaut raut 
 
 Bac y Defaut 
 
 Eil dal rossed 
 
 Taryanneu ban aindal henfan 2 
 
 Bu edryssed 
 
 Bleid y vyuyt 
 
 Oedd bleidyat rhyd 
 
 Yn y deuredd 
 
 Pubal Peleidyr 
 
 Penyr pryd neidyr 
 
 O luch nadredd 
 
 Yelyd yt wyd 
 
 Gwelydon rhuyt 
 
 Biein gared 
 
 Carut vreidun 
 
 Carun dyvuyn 
 
 Yur beyured 
 
 Cam hurauc daru 
 
 Cuynaf dy varu 
 
 Carut dyhed 
 
 Baran mor y goryf guyt 
 
 Y am Gatpul yn man bran ygcynuyt 
 Tardei don gyu cyngon gouytawr byt 
 Ef gwrtliodes 
 
 Ar lwyth peues 
 
 1 Cynnul. «Heulan 9 W.M. 
 
26 
 
 KANU Y MEDD. IR GWYNT. 
 
 Ar les pedyt 
 
 Petuar milet ar letauc byt 
 
 Aesawr yn uellt a llavyn yguallt dri 
 
 o betror 
 Ur guylyas 
 O gyrn glas 
 Med meitin 
 Bre eych tutuulcli baran ret tost ben 
 
 guaed gwin 
 Yr med a fauryf yd aethan aury dros 
 
 eu haufin 
 Guyar van vaith 
 Er cadu cynrlieith 
 Bu cynyeuin 
 Cynan cenon 
 Teithugir o Yon 
 Ar vreint Goelin 
 Tutuulch cyuulch 
 A oreu vulch 
 Ar van caereu 
 Gan vynydauc 
 Bu atveilyauc 
 Eu gwirodeu 
 Blwydyn hiraeth 
 Er gwyr Gattraeth 
 Am niaeth yt meu 
 Eu llafneu dur 
 Eu med eu bur 
 Eu hualeu 
 Aryf ag cynnul 
 Ag cyman dul 
 Turyf nis cigleu- 
 
 Ac vely tervyna 
 
 KANU Y MEDD 
 
 2 X 4 I ELPHIN MS. L. M. 
 
 Golychaf 1 wledig pendefig pob wa 
 Gwr a gynneil y Nef Arglwydd pob tra 
 Gwr a wnaeth y dwfr i bawb yn dda 
 Gwr a wnaeth pob Had ac ai llwydda 
 Meddwer 2 Maelgwn Mon ag an meddwa 
 Ai feddgorn ewyn gwerlyn gwymha 
 As gynnull gwenyn ac nis nrwynha 
 Med hidleid moleid molud i bob tra 
 Lleaws Creadur a fag terra 
 A wnaeth Duw i ddyn er ei ddonha 
 Bhai drud rhai mud ef ai mwynha 
 Bhai gwyllt rhai dof Dofydd ai gwna 
 Yn dillig iddynt yn dillad ydd a 
 Yn fwyd yn ddiawd hyd frawd yd barha 
 Golychaf i wledig pendefig gwlad hedd 
 I ddillwng Elphin o alltudedd [medd 
 
 Y gwr am rhoddes y gwin ar cwrwf ar 
 Ar meirch mawr modur mirein eu gwedd 
 H Fa— L. M. «Med wet— E. D. 
 
 Am rothwy etwa mal diwedd 
 Trwy fodd Duw y rhydd trwy enrhydedd 
 Pump pemhwnt calan ynghaman hedd 
 Elfiinawg farchawg medd hwyr dy Ogledd* 
 
 I'B GWYNT. 
 
 Dychymic di pwy yw 
 
 Creadur cadarn cyn dilyw [waed 
 
 Heb gig heb asgwrn heb wythen heb 
 
 Heb pen a heb draet 
 
 Ni bydd hyn ni bydd iau 
 
 Nog yn y dechreu 
 
 Er ofn nag ry ddifoes eisiau 
 
 Gan greaduriau 
 
 Mawr Dduw mor wynneu 
 
 Ban ddaw o ddechreu 
 
 Mawr ei fretheiriau 
 
 Pan ddel or dehau 
 
 Mawr ei ferthidau 
 
 Y gur gan goreu 
 
 Ef yn maes ef ynghoet 
 
 Heb law ac heb droet 
 
 Heb henaint heb hoet 
 
 Ac ef yn gyfoed 
 
 A phumoes pymhoed 
 
 A hefyd y sydd hyn 
 
 Pet pemwnt flwyddyn 
 
 Ag ef yn gyfled 
 
 Ag wyneb tudwed 
 
 Ag ef ni anet 
 
 Ac ef ni weled 
 
 Ef a nona gythrudd 
 
 Lie mynno Dofydd 
 
 Ef ar for ef ar dir 
 
 Ni wyl ni welir 
 
 Ag ef yn anghywir 
 
 Ni ddaw pan fynnir 
 
 Ef ar dir ef ar for 
 
 Ef yn anhepcor 
 
 Ef yn diesor 
 
 Ef yn beteiror 
 
 Ef yn ddi achor 
 
 Ef yn ddieisor 
 
 Ef o bedeiror 
 
 Ni bydd wrth gyngor 
 
 Ni fydd heb gyngor 
 
 Ef cychwyn agor 
 
 O dduch maen mynor 
 
 Ef yn llafar ef yn fud 
 
 *This poem was written when his patron, Elphin 
 ap Gwyddno, was imprisoned in the Castle of 
 Deganwy by his uncle Maelgwn Gwynedd, Prince 
 or King of "Wales, son of Caswallon Lawhir, which 
 CaswaUon built the fortress of Caer Gybi, and the 
 son built the Collegiate church of Holyhead and the 
 priory of Penmon. 
 
 Mae'n Gorwedd yn Ynys Seirioel. 
 
MAB GYFREU TALIESSIN. 
 
 27 
 
 Ef yn fynud 
 
 Ef yn wrdd ef yn ddrut 
 
 Pan dremyn drosdud 
 
 Ef myd ef llafar 
 
 Ef yn orddear 
 
 Mwyaf y amar x 
 
 Ar wyneb daear 
 
 Ef yn dda ef yn ddrwg 
 
 Ef yn orddwc 2 
 
 Ef yn anamlwc 
 
 Cannis gwyl golwc 
 
 Ef yn ddrwg ef yn dda 
 
 Ef hwnt ef yma 
 
 Ef a anrhefna 
 
 Ni ddiwg a wna 
 
 Ni ddwg a wnech 
 
 Ec ef yn ddibech 
 
 Ef yn wlyb ef yn sych 
 
 Ef a ddaw'n fynych 
 
 wres haul ac oerfel 
 Lloer yn hanhel 3 
 Lloer yn anlles 
 Handid llai ei gwres 
 Un gwr ai goreu 
 
 Yr holl greadwrieu 
 Drwy ddirfawr awel 
 
 1 wnenthur dialedd 
 
 Ar Faelgwn Gwynedd 
 Drwg ỳ gwr goreu 
 Greaduriau 
 Ef biau decnreu 
 A diwedd diheu 
 Yr hwn a roddes 
 Yr oerfel ar gwres 
 Yr huan ar tes 
 Ar Lloer Uwyr achles 
 Nyd cerddor celfydd 
 Ky molwy Ddofydd 
 Nyd cywir eeinad 
 "Ny molwy y Tad 
 Ny nawd fydd arad 
 Heb heyrn heb bad 
 Ny bu oleuad 
 Cyn Celi cread 
 Ny bydd offeiriad 
 Na bendicco afrllad 
 Ny wybydd anygnad 
 Y saith lafanad 
 Dengwlat darmarthad 
 Yn yngylaw wlad 
 Degvet digarad 
 Digarwys eu tad 
 Digaru cawat 
 Yn rhwy rbewiniat 
 Llucuffer Llygrad 
 Eisor 4 eisys wlad 
 Saitb seren y sydd 
 
 1 Ei Faniar. *Angelwg. 
 
 'Hafydel. 4 Eissyfwlad. 
 
 O seitlmawn Dofydd 
 
 Seon a Sywedydd 
 
 A wyr eu defnydd 
 
 Marca niercedus 
 
 Ola olumis 
 
 Luna lafurus 
 
 Jupiter Venerus 
 
 O Haul o hyd yrfer 
 
 Hyd gylch lloer lleufer 
 
 Nyt cof yn ofer 
 
 Nyt crog ny clireter 
 
 Ein Tad ein pater 
 
 An car an cymer 
 
 An tad an E,hen nin rbaner 
 
 Gan bu Lucuffer * 
 
 MAB GYFREU TALIESSIN. 
 
 Elementa Tal. E. L, Ll. 
 Kyvarchaf im Rben 
 Ystyriaw Awen 
 Py ddyddwg angen 
 Cyn no cheridwen 
 Cysseiin im byd 
 A fu eissiwyd 
 Myneicb aleid 
 Pyr nam dyweid 
 Pyr nam eregyd 
 Unawr nam herlynyd 
 Py ddatwreitb mwy 
 Pyd ecbenis mwg 
 Py fíynnawn a ddiwg 
 Ucb arget tywyllwg 
 Pan yw calaf cann 
 Pan yw nos Lloergan 
 Arall ni cbanwyd 
 Dy ysgwyd allan 
 Pan yw gofaran twrwf 
 Tonnau wrth lann 
 Yn dial 1 dylan 
 Dydd a baedd attan 
 Pan yw mor drwm maen 
 Pan yw mor llym draen 
 A wddosti pwy gwell > 
 Ai ei fon ai ei flaen j 
 
 Py peris parwyd 
 Pbwng dyn ag anwyd 
 Pwy gwell ei Acldwyd 
 Ai ieuanc au llwyd 
 A wddosti betb wyd 
 Pan fytb yn cysgwyd 
 Ai corpb ai enaid ) 
 Ai argel canhwyd J 
 x Yn nial. 
 
 'TALIESIN ai gwnaeth ymmhorth Castell Teganwy i 
 weddio r Creawdr pennaf am gael gwynt i dorri'r 
 Carchar yr oedd Elphin a Gwyddno ynddo. 
 Un o'r Pedair Colofn Cerdd. 
 
28 
 
 CANU Y BYD MAWR. 
 
 Eilewydcl celfydd 
 
 Pyr nam dyweyd 
 
 A wddosti cwdd fydd 
 
 Nos yn aros dydd 
 
 A wddosti arwydd 
 
 Pet deilen y sydd 
 
 Py drychefis mynydd 
 
 Cyn rhewiniaw elfydd 
 
 Py gynheil magwyr 
 
 Daear yn breswyl 
 
 Enaid pwy Gwynawr 
 
 Pwy gwelas ef pwy gwyr 
 
 Phyfeddaf yn Llyfreu 
 
 Nas gwddant yn ddiau 
 
 Eneid pwy ei haclneu 
 
 Pwy bryd ei haelodeu 
 
 Py barth pan dineu 
 
 Py wynt a ryffreii 
 
 Rhyvel anygnawd 
 
 Peckadur periglawd 
 
 Bhyveddaf ar wawd 
 
 Pan vu y gwaddawd 
 
 Py goreu medd-dawd 
 
 O fedd a bragawd 
 
 Py goryw eu ffawd 
 
 Amwyn Duw trindawd 
 
 Pyr i traethwn i draethawd 
 
 Namyn o honawd 
 
 Py beris ceinliawc 
 
 O ariant rhoddawg 
 
 Pan yw mor rhedegawg 
 
 Car mor eithiwawg 
 
 Angen seiliawg 
 
 Ymhob gwlad ys rhannawg 
 
 Angeu nch an pen 
 
 Ys lleclan ei lenn 
 
 XJcli nef noe nen 
 
 Hynaf fydd dyn pan anher 
 
 A leu leu pob amser 
 
 Yssid a pryderer 
 
 Or bressent liaedd 
 
 Gwecly anrheufedd 
 
 Pyr i'n gwna ni byrhoedledd 
 
 Digawn llawrydedd 
 
 Cywestwch a bedd [efin 
 
 Ar gwr an gwnaeth o'r wlad gwerth- 
 
 Boed ef an Duw an duwch 
 
 Attaw or diwedd Tkrfyn 
 
 CANU Y BYD MAWR 
 
 O waith Taliesin. Allan o'b Delyn Ledb. ' 
 Gwolychaf fy nhad 
 Ey Nuw fy neirthiad 
 A ddodes trwy fy iad 
 Enaid ym pwy Had * 
 Am gorug ym gwylad 
 
 1 Yr enaid yn y pen. 
 
 Ey saith llafanad 
 
 dan a daiar, a dwr ac awyr 
 A niwl a Blodeu 
 
 A gwynt a goddeheu 
 'Eil 1 synwyr pwy Had 
 Im pwyllwys fy nhad 
 Un yw a rynniaf 2 
 A deu y tynnaf 3 
 A thi a waedaf 4 
 A phedwar a flasaf 
 A phump a welaf 
 A chwech a glywaf 
 A saith a arogleuaf 
 A ragddywedaf 
 Seith awyr ysydd 
 Uwch. ben sywedydd 
 A thair rhan y myr 
 Mor ynt amrygyr 
 Mor fawr a rhyfedd 
 
 Y byd nad unwedd 
 Py gorug Duw fry 
 Ar y Planete 
 Pygorug Sola 
 Pygorug Luna 
 Pygorug Marca 
 
 Y Marcarucia 
 Pygorug Yenus 
 Pygorug Yenerus 
 Pygorug Seuerus 
 
 A seithfed Satwrnus 
 Pygorug Duw dda 
 Pump gwregys terra 
 Pa hyd yd para 
 Una y sydd oer 
 A dau sydd oer 
 Ar trydydd a sydd wres 
 Ac an bludd afl.es 
 A dyofec anlles 
 Pedwerydd paradwys 
 Gwerin a gynwys 
 Pymhet artymherawd 
 A\ byrth y fedyssawd 
 Yn dri yd rannad 
 Yn amgan pwyllad 
 Un yw'r Assia 
 Deu yw'r Affrica 
 Tri yw Europa 
 Bedydd gyngwara 
 Hyd frodic yt para 5 
 Pan farner pob traha 
 Pygorug fy Awen 
 
 1 foli fy Phen 
 Mydwyf Táliesin 
 Areith lif Dewin 
 Parahawd byd ffin 6 
 Yng bynnelw Elpnin 7 
 
 5 Hydfrawdypara. 
 6 Fin. 
 'Teimlaw. 4 Llafar. 7 I ollwug Elphin. 
 
 1 Seith. 
 
 2 Eynäf, Ewyllys. 
 
CANU Y BYD BYCHAN. BUSTL Y BEIRDD. BUARTH BEIRDD. 
 
 29 
 
 CA NU YBYD BYCHAN 
 
 MOROEDD Q. 
 
 Kein geneis canaf 
 Byd unddydd mwyaf 
 Lliaws a bwyllaf 
 Ac a Bryderaf 
 Cyfarcliafi Feirdd byd 
 Pryd nam dyweid 
 Py gynheil y byd 
 Na syrtli yn eissywyd 
 Neu'r byd pei syrthiei 
 Py ar yd gwyddei 
 Pwy ai gogynhaliai 
 Byd mor yw aduant 
 Pan syrth yn diuant 
 Etwa yn geugant 
 Byd mor yw rhyfedd 
 K a syrth yn unwedd 
 Byd mor yw odid 
 Mor fawr yd sethrid 
 Johannes Matheus 
 Lucas a Marcus 
 Wy a gynneil y Byd 
 Trwy rad yr Yspryd 
 
 Taliesin a'i cant. 
 
 DYMMA FUSTL Y BEIRDD, 
 
 Aganodd Taliesin yn Llys Maelgwn Gwynedd 
 
 yngwydd Beirdd Maelgwn i gyd 
 
 Allan o'e Delyn Ledk., 
 
 Cler o gam arfer a ymarferant 
 Cathlau aneddfol fydd eu moliant 
 Clod orwas ddiflas a ddatcanant 
 Celwydd bob amser a ymarferant 
 Gorchmynau deddfau Duw a dorant 
 Gwragedd priodol wrth ei moliant 
 Drwy feddwl drygbwyll a fawr dwyllant 
 Morwynion gwynion mair a lygrant 
 A goelio iddynt a gwilyddiant 
 A gwirion ddynion a ddyfalant 
 Ai hoes ai hamser yn ofer y treuliant 
 Y nos y meddwant y dydd y cysgant 
 Segur heb lafur yr ymborthiant 
 Yr Eglwys a gashânt ar Dafarn a gyrchant 
 A lladron ffeilsion y cydsyniant 
 Llysoedd a gwleddoedd a 'mofynant 
 Pob parabl dibwyll a grybwyllant 
 Pob pechod marwol a ganmolant 
 Pob pentre pob tre pob tir a dreiglant 
 Pob salwedd ofer a ymarferant 
 Gorchmynau y Drindod a cldifrodant 
 Gwiliau na suliau nis addolant 
 Am ddyddiau angau nis gofalant 
 A phob glothineb nis arbedant 
 Gormod o fwydydd i diodydd a fynant 
 
 Degwm ag Offrwm teulwng nis talant 
 Deddfolion ddynion a ddyfalant 
 Adar a hedant gwenyn a felant 
 Pysgod a nofiant pryfed a 'mlysgant 
 Pob beth a ymdaith i gynull i borthiant 
 Ond cler ag Oedion a lladron difwyniant 
 ]STi chabla i'ch mysg dysg na cherdwriaeth 
 Can's Duw ai rhoes gioes ar gyllaeth 
 Ond sawl syn arfer o gam arfaeth 
 Am watwar Iesu ai wasanaeth* 
 Tewch chwi Bosfeirddion ffeilsion anhy- 
 lwydd 1 1 [wydd 
 
 Ni wyddoch i farnu rhwng gwira chel- 
 Odych brifeirdd ffydd o waith Duw 
 
 ofydd l 
 Dywedwch i'ch Brenin beth fydd ei 
 
 dramgwydd 
 Myfi sydd Dewin a phrif Fardel cyffredin 
 A wyr bob gorsin yngwlad eich Brenin t 
 Mi a ryddhaf Elphin o fol twr meinin 2 
 Ag a ddyweda i'ch Brenin bethe i gyfFrin 3 
 Fe cldaw pryf rhyfedd iâr Forfa Bhianedd 
 I ddial anwiredd ar Faelgwn Gwynedd 
 Ai flew ai ddauedd ai lygecl yn eurwedd 4 
 A hwnnw wna ddial 5 ar Faelgwn Gwyn- 
 edd i 
 
 BUARTH BEIRDD. 
 
 Edd ympeibli oedd ympuylled 
 
 O feirdd Prydein Pryddest ofer 
 
 Ymryoren ymiyorsedd 
 
 Digaun gofal i gofan gordd 
 
 Wyf eissyc pren cyfyn an Gerdd 
 
 Buarth beirdd ar nis guypo 
 
 Pymthengmil drostaw 
 
 Yn ei gymhwyaw 
 
 Wyf cerddoliad wyf ceiniad claer 
 
 Wyf Dwr wyf Dryw 
 
 Wyf saer wyf syw 
 
 Wyf sarph wyf serch ydd ymgestaf 
 
 Nid wyf fardd syn yn yryfreicliaw 
 
 1 Ddofydd 4 Ei flew fydd eurwedd ai 
 
 2 O rhyddhaf fi Elpin, &c. lygaid ai ddannedd. 
 
 3 Ag a ddyweda ix Brenin 5 Ddiweddar Eaelgwn, ^ 
 gwbl o'i gyfrin. &c. 
 
 * Yma diwedd mewn rhai llyfieu, ond yr oedd y tra 
 dysgedig Mr. John Jones o'r Gelli Lyfdu yn tyb- 
 ied mai gorphenran or Bustl ydyw. || 
 *f* A edwyn bob orsin ynghyrau Gorllewin 
 îYno (yn llys Maelgwn Gwnedd) i bu Taliesin onid 
 oedd 14 oedd yno ir aeth Elphin ab Gwyddno 
 mewn gwahodd y Nadolig at Faelgwn Gwynedd ei 
 Ewythr ac y canmoles ef Taliesin yn llys Mael- 
 gwn ac i rhoed Elphin yn ngharchar oni ddaeth 
 Taliesin ai ollwng allan ei hun ai gerdd ac yno 
 i canodd Taliesin osteg y Beirdd gar bron 33 Beirdd 
 Maelgwn ac o hynny allan y galwyd ef Taliesin 
 ben Beirdd. Gwel ddy huddiant Elphin a Hanes 
 Taliesin. 
 
30 
 
 ADDFWYNEU TALIESINj 
 
 KAD GODDEtX. 
 
 Pan gan ceinied canu yngof 
 Nyt ef wnafyt wy ryfedd uclion 
 Handid a mi eu herbyniaw 
 Mab arfoll dillad heb law 
 Mai ymsawd yn llyn heb naw 5 
 Tyrfi aches eofn yngradd 
 Uchel yngwaed morcldwyd trefydded 
 Craig am waneg wrth wawr trefnad 
 Anghlut 2 ysgrut esgar noddiad 
 Craig pen perchen pen anygnad 
 Yn gwna meddut medddawt meddydd 
 Wyf Cell wyf dell wyf darw becrlled 
 Wyf llogell cerdd wyf lie ynydd 
 Caraf y gorwydd a gorail clyd 
 A bardd a bryd ni pryn yred 
 Nyt ef caraf amryssoniad 
 A geibl celfydd ny meuedd medd 
 Madws myned ir ymddiod 
 A chelfyddeid am Gelfyddyd 
 A chanclwm cystwm cywlad 
 Bugeil Brooedd porthoedd neirthiad 
 Mai ymdaith heb drevet i gad 
 Ni fynnei ymdaith heb droet 
 Ni fagei Crau Ha heb goed 
 Mai ceisiaw byweid yngrug 
 Mai peiriant anrhaith ynfud 
 Mai gosgordd Uuydd heb benn 
 Mai porthi an clyd ar Kenn 
 Mai grynniaw tyndei o vro 
 Mai haeddu awyr a bach 
 Mai eirach a gwaed ysgall 
 Mai gwnenthur geleu i ddall 
 Mai dogni dillad i noeth 
 Mai tannu engwyn ar draeth 
 Mai porthi pysgawd ar laeth 
 Mai toi neuadd a dail 
 Mai llacld llyry a gwiel 
 Mai toddi dyvet rhac gair 
 (Mai) wyf bardd Neuodd wyf Kyv Kadeir 
 Digonaf i feirdd llafar llestair 
 Cyn ym argywrein ym garw gyflog 
 By prynom ni an Hog yth dy di Yab Ma 
 
 Talies 
 
 ADDFWYNEU 3 TALIESIN. 
 
 Q. An addfwyn W. M. q. tr un ac Addybynne 
 
 GEN AN AMENTA E. LI. 
 
 Atuyn rin rypenyd i ryed 
 Arall atuyn pan fydd Duw ddymgwared 
 Adwyn cyfed nwy gomedd gogyffred 
 Arall atuyn y am corn cyvyved 
 Atuyn Nudd udcl bleidd naf 
 Arall atuyn hael gwyl golyscaf 
 Atuyn aeron yn amser cynhaeaf 
 Arall atuyn gwenith ar galaf 
 
 1 A nawf . 2 In vetusto an clut.— "W. M. 
 s An addwyn ubiq. legendum. — W. M. 
 
 Atuyn Heul yn Ehwybr yn nuyfre 
 Arall atuyn rythalwyr aedde 
 Atuyn march myngfras mangre 
 Arall atuyn dilw yw he 
 Atuynt chant ag ariant Amaerwy 
 Arall atuyn dy vorwyn modrwy 
 Atwyn Eryr ar Ian llyr pan llanhwy 
 Arall atuyn guylein yn guaruy 
 Atwyn march ar Eurgalch gylchwy 
 Arall atuyn addfwyn yn aduy 
 Adduyn lyuawn meddit i liaws 
 Arall atuyn cerddawr hael hygnaws 
 Atuyn mai i gogeu ac Eaws 
 Arall atuyn pan fydd hinhaws 
 Atuyn reith a pherffeith Neithiawr 
 Arall adduyn cyfluyn a Garhawr 
 Atuyn bryd wrth benyd Periglawr 
 Arall atuyn dyddwyn y allawr 
 Addwyn medd ynghyntedd i Gerddawr 
 Arall addwyn am derwyn torf fawr 
 Atuyn cleiric catholic yn eglwys 
 Arall addwyn enefydd yn neuaddwys 
 Atwyn pluyf cymrwydwy Atowys 
 Arall atuyn ar amser paradwys 
 Atuyn lloer llewychawd yn elfydd 
 Arall atwyn pan fydd da dymgofydd 
 Atuyn Haf ac araf hirddydd 
 Arall atuyn a threiddiaw o gerydd 
 Atu}^! blodeu ar warthas Perwydd 
 Arall atuyn a chreawdr cerennydd 
 Atuyn didrif Ewig ac Elain 
 Arall addwyn ewynnawg am harchfain 
 Atuyn lluarth pan llwydd y genhin 
 Arall atuyn Kadawarth yn Egin 
 Atuyn Eddystr ynghebystr lledrin 
 Arall atuyn cyweithas y Brenhin 
 Atuyn glew nuy goleith gogyweg 
 Arall atuyn elleîn gymaëg 
 Atuyn grug pan fydd ehoeg 
 Arall atuyn Morfa i wartheg 
 Atwyn tymp pan dyn lloe llaeth 
 Arall atuyn Ewynawg marchogaeth 
 Ac ys i mi atwyn nid gwaeth 
 A thad bual wrth dal meddfaith 
 Atuyn pysg yn ei lyn llywiawd 
 Arall atwyn y oreilw gwaryhawd 
 Atwyn gair a lefair y drindawd 
 Arall atuyn rypenyd ÿ pechawd 
 Addfwyn Haf or addfwyndawd 
 Cerennydd a Dofydd dyddbrawd 
 
 KAD GODDEU» 
 
 Bum yn lliaws rhith 
 Cyn bum dysgyfrith 
 Bum cleddyl culfrith 
 Credaf pan urith 
 
KAD GODDElí, 
 
 31 
 
 Bum deigr ÿn awyr 
 Bum serwaw syr 
 Bum geir yn llythyr 
 Bum llyfr yn mhrifder 
 Bum llugyrn lleufer 
 Blwyddyn a banner 
 Bum pont ar trigar 
 Ar drugain Haber 
 Bum hynt am Eryr 
 Bum corwg emyr 
 Bum darwedd yn Had 
 Bum das ynghawad 
 Bum cleddyf yn angad 
 Bum Ysgwyd yngbad 
 Bum tant yn nbelyn 
 Lledrithiawg blwyddyn 
 Yn nwfr yn Ewyn 
 Bum yspwng yn nban 
 Bum gwydd ynguarthan 
 Nid mi wyf ni gan 
 Ceint er yn fychan 
 Ceint yngbad godeu brig 
 Rhag Prydein wledig 
 Gweint feircb canbolig 
 Llynghessoed meuedig 
 Gweint mil mawrem 
 Arnaw ydd oedd canpenn 
 A cbad er ddy gnawd 
 Dan fon y tafawd 
 A cbad arall y sydd 
 Yn ei wegilydd 
 Llyffan du gaflaw 
 Cantewin arnaw 
 Neidr fraitb gribawg 
 Cant enaid trwy bechawd 1 
 Bum yngbaer Fefenydd 
 Yt gryssynt wellt y gwydd 
 Cenynt Gerddorion 
 Eryssynt cad faon 
 Dadwyrain i Frytbron 
 A oreu gwydion 
 Gelwyssid ar Neifon 
 Ar Grist o acbwysson 
 Hyd pan y gwarettai 
 
 Y rben rwy digonesai 
 Os attebwy Dofydd 
 Trwy ieitb ag elfydd 
 Rhithweh rhieddawg wydd 
 Gantaw yn llwydd 
 
 A rbwystraw peblig 
 Cad ar Haw annesig 
 Pan swynbwyd godeu 
 
 Y gobeitb an goddeu 
 Dygottoroynt godeu 
 bedryddant danbeu 
 Cwyddynt am aereu 
 Brycbwn trym ddieu 
 Dyar gardei bun 
 
 1 Aboenir yn ei chnawd.— LI. E. D. 
 
 Buddiant buch anbun 
 Blaen llin blaen bun 
 Tarddei am at gun 
 Nim gwnei amellun 
 Gwaed gwyr hyd an clun 
 Mwyaf tair argyfryd 
 A cbweris ymmyd 
 Ac uq a dderyw 
 ystyr dilyw 
 A Christ y croccaw 
 A ddydd brawd rhag Haw 
 Gwern blaen llin 
 A wnaent gyssevin 
 Helyg a cberddin 
 Buant hwyr ir fyddin 
 Eirinwydd ys prin 
 Ancbwant o dynin 
 Keri cywrenhin 
 Gurthrychiad gurthrin 
 ffaonwydd eithyt 
 Ertuyn llu o Gewryt 
 Afanwydd gwneitbyt 
 Ni goreu emwyt 
 Er amgelwch bywyd 
 Rhyswydd a Gwydd-fyd 
 Ac eiddo ar ei bryd 
 Mor eithin ir gryd 
 Sirian senyssid 
 Bedw er ei fawr fryd 
 Bu bwp- gwisgyssid 
 Nid er ei lyfrder 
 Namyn er" ei fawredd 
 Auron delis bryd 
 Allmyr ucb allfryd 
 Ffeinidwydd ynghyntedd 
 Cadeir gyngwrysedd 
 Omi goreu arddyrchedd 
 Ger bron teyrnedd 
 Llwyf ar ei farannedd 
 Nid osgoes troedfedd 
 Ef laddei a pberfedd 
 Ac eithaf a diwedd 
 Collwydd barnyssid 
 Eiryf dy argyfryd 1 
 Gwyros gwyn ei fyd 
 Tarw trin teyrn byd 
 Morawg a moryd 
 Ffawydd ffyniessyd 
 Cel}m glessysid 
 Bu ef y gwrhyd 
 Yspyddad amnad 
 Heint ech i angad 
 Gwiwydd gorthorrad 
 Gorthorryssid ynghad 
 Rhedyn anrheithad 
 Banadl rhag bragad 
 Eithin ni bu fad 
 Er hynny gwerinad 
 
 iArfgryd.— LI. E. D. 
 
32 
 
 KAD GODDEU. 
 
 Grug bu ddydd amnad 
 
 Dy werin swynad 
 
 Hyd gwyr erlyniad 
 
 Derw buanawr 
 
 Bhagddaw cryneu nef a llawr 
 
 Gelyn glew dryssiawr 
 
 Ei enw ym peullawr 
 
 Clafuswydd cymgres 
 
 Cymnaw a roddes 
 
 Gwrthodi gwrthodes 
 
 Ereill o tylles 
 
 Per goreu gormes 
 
 Ym mlily mn wyd niaes 
 
 Gorwythawg Cywydd 
 
 Aches feilon wydd 
 
 Castan cywilydd 
 
 Gwrthriad ffenwydd 
 
 Handud du nmchudd 
 
 Handid crura mynydd 
 
 Handid Kyi Koetdydd 
 
 Handid cynt myr mawr 
 
 Er pan gigieu 'r awr 
 
 An deilas blaen bedw 
 
 An datrith an datedw 
 
 An niaglas blaen derw 
 
 O warchan niael derw 
 
 Wherthiniawg tn creig 
 
 Ner nid Ystereig 
 
 Nid o Fam a Thad 
 
 Pan ymddigonad 
 Am creu am cread 
 
 O nawrhith llafanad 
 
 O ffrwyth o fFrwytheu 
 
 O ffrwyth Duw dechreu 
 
 Eriallu blodeu bre 
 Elawd gwydd a Goddeu 
 bridd g briddred 
 Pan ym digoned 
 
 O Elawd danet 
 
 O ddwfr ton nawfed 
 
 Am swynwysei Math 
 
 Kyn bum diaered 
 
 Am swynwys i "Wydion 
 
 Mawrnwr o Brython 
 
 O Eurwys o Eurwn 
 
 Euron o Fedron 
 
 O bump pum hwnt Celfyddon 
 
 Athrawon ail Math 
 
 Pan ymdygaid 
 
 Am swynwys i wledig 
 
 Pan fu led losgedig 
 
 Am swynwys sywydd 
 
 Sy wydon cyn byd 
 
 Pan fei genyf fì vot 
 
 Pan fei faint byd 
 
 Hardd bardd budd an gnawd 
 
 Ar wawd y tueddaf a draetho tafawd 
 
 Gwaryeis yn Llychwr 
 
 Cysgais ym mhorphor 
 
 Neu bum yn ysgor 
 
 Gan ddylan ail mor 
 
 Ynghylchedd ymherfedd 
 
 Phwng deulin teyrnedd 
 
 Yn deu wayw anchwant 
 
 nef pan ddoethant 
 
 Yn annwfn llifeiriant 
 
 Wrth frwydin dybyddant 
 
 Peduar ugein Kant 
 
 A Gweint ar eu chuant 
 
 Nid ynt hyn nid ynt iau 
 
 No mi yn eu banau 
 
 Arial cannwr a geni pawb o naw cant 
 
 Oedd gennyf inneu 
 
 Ynghledyf brith gwaed 
 
 Bri am darwedd 
 
 Ddofydd a Goto lie ydd oedd 
 
 O dof hyd las baedd 
 
 Ef gwrith ef datwrith 
 
 Ef gwrith ieithoedd 
 
 Llachar ei enw Llawffer 
 
 Lluch llywei Nifer 
 
 Ys gein ynt yn ufel 
 
 O dof yn uchel 
 
 Bum neidr fraith ym mryn 
 
 Bum gwiber yn llynn 
 
 Bum Ser gam gymbyn 
 
 Bum bwysfer hyn 
 
 Fy nghassul am Cawg 
 
 Armaaf nid yn ddrwg 
 
 Peduar ugeint mwg 
 
 Ar bawb a ddyddwg 
 
 Pum pemhwnt angell 
 
 A ymdal am cyllell 
 
 Whech March Melynell 
 
 Canwaith y sydd well 
 
 Fy March melyngan 
 
 Cyfred a gwylan 
 
 Mi hun nid Eban 
 
 Cyfrwng mor a glan 
 
 Neu gorwyf gwaed Ian 
 
 Arnaw cant cynrhan 
 
 Bhudd em fy nghylchwy 
 
 Eur fy ysgwydrwy 
 
 Ni ganed yn adwy 
 
 A vu im gowy 
 
 Namyn Goronwy 
 
 O Ddoleu Edrywy 
 
 Hirwyn fy myssawr 
 
 Pell na bum heussawr 
 
 Treiglais y mewn llawr 
 
 Cyn bum lleënawr 
 
 Treiglais cylchyneis 
 
 Kysgeis Cant Ynys 
 
 Cant Kaer a thrugya 
 
 Derwyddon doethur 
 
 Darogenwch i Arthur 
 
 Yssid y sydd gynt 
 
 Neu'r mi ergenhynt 
 
YMARWAR LUDD MAWR. PRIF GYFARCH TALIESIN. 
 
 33 
 
 A Christ y Crocaw 
 A dycld brawd rhagllaw 
 Ac am un a dderyw 
 O ystýr dilyw 
 Eurein yn euryll 
 Mi hydwyf berthyll 
 Ac ydwyf drythyll 
 ormes fferyll 
 
 Taliesin. 
 
 YMARWAR LUDD MAWR. 
 
 Yn wir dymbi Romani Ker 
 Odid o fab dyn arall y Par 
 Rhagddaw ygglywhawd maw gyfagar 
 A byddin a gwaedlin ar ei Esgar 
 A thruganedd cyrn a gwerin trygar 
 Ry thrychynt rygyrchynt ynghleddyfar 
 Arllwybr gwrid Arth gwrys diarchar 
 Arddyrchedd Cadwaladr lluch a llachar . 
 Ar wyneb biddinawr broöed ynial 
 Yn wir dymbi dyddranofeu 
 Gofnned dysgogen ynghynnechreu 
 Bluiddynedd buddig rossedd rihidd reitheu 
 Gayaf gyd llyry llym llywid llongeu 
 Ceithiawn .eiliassaf mynut ryífrenu 
 Prit myr ryferthwy ar war tonneu 
 Elyrch dydymgyrch tarn o glawr balcheu . 
 Arth a Hew derllys oleu bylleu 
 Ef dibyn ei terfyn o ruydd fereu 
 Rwy ceissud cystudd rybudd rageu 
 Rag ei faranrhes oi fawr feddeu 
 Credeu cuydynt tyrch torynt torfoedd taleu 
 I gynnif Cadwaladr clod lathr leu 
 Dyddyrchafwy dreic o barth deheu 
 Gan was ryded las yn nydd dyfieu 
 Yy wir dymbi hael hywredd 
 Teyrnwawd molut mawr edryssedd 
 Llwybr lie lluossawg llydan ei wedd 
 Hyd pan fwynt seith Ieith i ri Gwynedd 
 Hyd pan fwynt trangwy tranghawr trydar 
 Rhi eiddun dyhun eluded 
 Trais ar Eingl a hynt i alldudedd 
 Trwy for llithrant ei heissilledd 
 Yn wir dymbi teithiawg Mon 
 Pen lluydd perchydd llurygogion 
 Ffaw clreig diffrediad i bobl Frython 
 Dwfn darogan dewin Drywon 
 Pebylliawnt ar Tren a Tharanhon 
 Gorllechant gorddyfynt i geisiaw Mon 
 Pell debet by hyt o Iwerddon 
 Teg ffaw dillyngiaw Cessarogion 
 Dysgogan delwat o Agarat dyhedd 
 Gogwn pan perid Kad ar winfedd 
 Arth o ddeheubarth yn cyfarth Gwynedd 
 Yn amwyn rhihyd rhyfedd rossedd 
 
 Y cheirig altired y darmerthedd 
 Gayaf Kalennig yn lieu tiredd 
 Cyflewyn aessawr yngawr ynghledd 
 
 Y cynnif Cadwaladr ar lor Gwynedd 
 Yn wir dyddheuawr dydderbi hyn 
 Lloegr oil ymellun eu meuoedd genhyn 
 Gwelet artebet y gwyr brychwyn 
 Rhwng saeth fereu a haiarn gwyn 
 Galw hawr ar bor gwaywawr aergryn 
 Nuchawnt yn eigiawn tra llydan lyn 
 Hallt ag ynysedd fydd eu buddyn 
 
 Yn wir dymbi dy dra Hafren 
 Wrthenedig prydain brenhin gordden 
 Llary Lywydd lluydd lliaws ei echen 
 Teyrnas cyfaddas cas o iaè'n 
 Gwerin byd yn wir bydclawnt lawen 
 Meddhawnt ar peiron berthwyr echen 
 Elamychawd hirell tu uch Hafren 
 Byddhawt Cymry cynnyll yn ddisgawen 
 
 Y cynnif Cadwaladr bythid Uawen 
 Peneri Cerddorion clod y gweithen 
 
 Yn wir dyddeuhawr 
 Ai lu ai longawr 
 A darf Ysgwydawr 
 Ai newidiaw gwaywaur 
 A gwedy gwychjr awr 
 Ei fodd ef gwnelawr 
 Cylch Prydain bo 
 Flemyched yngo 
 Draig nid ymgelo 
 Eir meint y do 
 Nid ysgawn i oled 
 Gorescyn Dyfed 
 Dyddycawd ynwet 
 Tra merin Reged 
 Prif perchen ced 
 Gwledychaud yn elued 
 Hael hydr ei ddylif 
 Gorfawr ei gynnif 
 Wrth awirio hif 
 Cadwaladr gweith heinif 
 
 TALIESIKo 
 
 PRIF GYFARCH TALIESIN 
 
 Ragodeu. — E. LI. a Gòdoddau. 
 Remorse seu Impedimenta. — LI. 
 
 Prif gyfarch 1 gelA?yd par ryleat 2 
 Puy Kyntae tyuyll ae goleuat 
 Neu adaf pan vu pa dyd y great 
 Neu y dan tylwet py ry Seilyat 
 A vo Lleion nys nryn pwyllyat 
 Est qui pecator am nivereit 
 Collant gulad Nef uy pluyf Oífeiryeìt 
 
 iGyfan— E. LI. 2 Pan ry lead.] 
 
34 
 
 PRIF GYFAKCH TALIESIN. 
 
 Boreu neb ni del 
 Or ganon teir pel 
 Eingngyl gallwydel 
 Gunaont eu ryvel 
 Pan dau nos a dyd 
 Pan vyd lluyd Eryr 
 Pan yw tyuyll nos 
 Pan iu guyrd llinos 
 Mor pan dyverwyd 
 Cud anys guelyd 
 Yssit teir ffynnaun 
 
 Y mynyd Euaun 1 
 Yssit 2 gaer Gwarthawn 
 A dan don eigiawn 
 Gorith gyvarchawr 3 
 Puy enw y Porthawr 
 Pwy y periglawr 
 
 , Y vab Meir mwynvawr 
 Pa vessur muynaf i 
 A orug Adaf 
 Puy vessur Uffern 
 Puy tuet y llen 
 Puy llet y geneu 
 Puy meint eu mein heu ö 
 Neu vlaen gwydd ffalsum 
 Py estung mor grum 
 Neu pet anat llon 
 Yssyd yn eu bon 
 Neu leu a gwydion 
 A vuant gelvydon 
 Neu a rodant lyvyryon 6 
 Pan 7 wnant 
 Pan dau nos a lliant 
 Pan vyd y diviant 
 Cud anos rac dyd 8 
 Pater Noster ambulo 
 Gentis tonans in adjuvando 9 
 Sibilem Signum 
 Bo gentes fortium 
 Am gwiw gwiwam gwmyd 
 Am geissyant deu Gelvydd 
 Am Kaer Kerindan Kerindydd 
 Bys tyneirch 10 pector Dauyd 
 
 Y mwyngant ys ewant 
 Ym Kaffwynt yn dirdan 
 Kymry yggridvan 
 Provater eneit 
 
 Rac Lluyth eissyffleit 
 
 Kymry prif diryeit 
 
 Bann ry goll buyeit 
 
 Gwaedd hir ucheneit 
 
 As guyar honneit 
 
 Dydoent guarthvor 
 
 Gwydveirch dyarvor 
 
 Ein gyl yg^ygvor 
 ^fyawn. 2 Ysid. 7 Pa. 
 
 s Go ith gyvarthawr. 8 Cwdd a nos rhag dydd 
 
 3 Lafur f wynaf . Pan daw nas welydd. 
 
 5 Enneinieu. 9 Ambulando.> 
 
 «Wyddont^lyvron. 10 E,hy dynnueii-ch. 
 
 Guelattor aruyddion 
 Guynyeith ar Saesson 
 Claudus in Sion 
 O ruyvannussion 
 Bydaut penn Seiron 
 Bac fficliit 1 lewon 
 Marini 2 Brython 
 Byd a roganon 3 
 A medi heon 
 Am Hafren Avon 
 Lladyr iFadyr Ken a Massuy 
 Fsis amala ffur ffir Sel 
 Dyrnedi trinet tramoed 
 Creaudyr o ro hai 4 — huai 
 Gentil divlannai 5 gyspell 
 Codigni ceta gosgord mur 
 Gan nath beu gan Govannoh 
 
 Corvu dur 
 
 Neu bum gan uyr Kelydon 
 
 Gan Yatheu gan Govannon 
 
 Gan Emnyd 6 gan Elestron . 
 
 By ganhymdeith achuysson 
 
 Bluydyn yg Kaer Govannon 
 
 Wyf lien^ uyf neuyd uyf guion 
 
 Wyf lluyr uyf synwyr Keinyon 
 
 Dy gy vi dyheu 7 vrytbon 
 
 Guydyl Kyi diaerogyon 8 
 
 Meddut medduon 
 
 Wyf bard uyf ny rivaf 9 y eillyon 
 
 Wyf llyu, uyf syu amrysson 
 
 Sihei a rahei 10 nys medry 
 
 Si ffradyr yn y ffradri 
 
 Pos Yerdein bronrbein a dyvi 
 
 A ddeuont ucb medlestri 
 
 A ganont gam vardoni 
 
 A geissent gyvaruys nys deubi 
 
 Heb gyvreitb, beb reith, heb rodi 
 
 A guedy bynny dy\ysgi 
 
 Brithvyt a byt dyoysci 
 
 Nac eruyn dy bedducb nyth vi 
 
 Been nef rymavyr 11 dy wedi 12 
 
 Bac y gres 13 rym guares dy voli 
 
 Bi Bex gle u am gogyvarch yn gel vyd 
 
 A ueleisty Dominus ffortis 
 
 Darogan dwfn Domini 
 
 Budyant Uffern 
 
 Hie nemor i por progenii 
 
 Ef a dillyngys ei thuryf 
 
 Dominus virtictum 
 
 Kaeth naut Kynbulluys estis iste — est 
 
 (Est) a chyn buassun a simsei 15 
 
 Buyf deruin y duu diheu 
 
 iFfichti. 
 
 2 Morini (Mariuu). 
 3 Ry daroganon. 
 4 Oro hai. 
 5 Dichanai. 
 
 6 Ieuuyd — iewydd. 
 
 7 Dy goü dy hen. 
 8 Diferogion. 
 9 Ni rifafi. 
 
 10 Si hai arahai. 
 Arahei nys meddai,— 
 DeestinLl. C. „ 
 u Byra a wyr. 
 
 12 Dy weddi. 
 
 13 Yngres. 
 
 14 Gloriae. 
 15 Synsei arnaf. 
 
PEIF GYFARCH TALIESIN. 
 
 ANGAR CYVYNDAWD. 
 
 35 
 
 A chyn mynnuyf dervyn ereu 
 A chyn del ewyn friw ar uyggeneu 
 A chyn vyg Kyvalle ar y llatheu pren 
 Poet ym heneit yd a Kyvadeu 1 
 Abreid om dyweit llythyr llyvreu 
 Kystud dygyn geudy guely agheu 
 Ar sanl a gigien vy mardlyfren 2 
 Ry bryn huynt wlat Nef adef goreu 
 Ry prynwynt &c. 
 
 DlWEDD Y PRIF GYFARCH. 
 
 TALIESIK 
 
 Myfi sydd Ddewin 
 
 A Phrifardd cyfíredin 
 Mi adwaen bob corsin 
 
 Yngogof gorthewin 
 My a ryddhaf Elphin 
 
 O fol y Twr Meinin 
 Mi a fynagaf ich Brenin 
 
 Ac hir bobl gyffredin 
 E ddaw pryf rhyfedd 
 
 O Forfa rhianedd 
 I ddial enwiredd 
 
 Ar Faelgwn Gwynedd 
 Ai flew ai ddannedd 
 
 Ai lygaid yn euredd 
 A him a una ddiwedd 
 
 Ar Faelgwn Gwynedd. 
 
 ANGAR CYVYNDAWD. 
 
 Inimica Confsederatio.— -E. LI. 
 Bardd yman y mae ni chaint aganho 
 Caned pan ddarffo 
 Sywedydd yn yd fo 
 Haelon am nacco 
 Ms deubi a rotho 
 Trwy Iaith Taliesin 
 Bu ddydd ymellin 
 Kian pan ddarfu 
 Lliaws gyvolu 
 By lleith bid araith afagddu 
 Neus dwg yn gelfydd 
 Cyfreu Argywydd 
 Gwiawn a leferydd 
 A ddwfn ddyfydd 
 Gwnaei o farw fyw 
 Ag anghyfoeth yw 
 Gwneynt eu perion 
 Af erwynt heb don 
 Gwneynt en delidau 
 Yn oes Oesan 
 Dydyth dyddyccawd 
 O ddyfhwedydd gwawd 
 Neut Angar Cyfyndawd 
 Pwy ei chynefawd 
 
 1 Cyfeddeu. Mard gyfreu. 
 
 Cymmeint cerdd ciwdawd 
 
 A delis eich tafawd 
 
 Pyr na threthwch draethawd 
 
 Llad uch llyn llathrawd 
 
 Penilliach pawb 
 
 Dybyddaf yna gnawd 
 
 Dwfh dyfu yngnawd 
 
 Neu'r doddyw ysgygnawd 
 
 Trydydd j)ar ygnad 
 
 Triugein mlynedd 
 
 Yd porthes lawrwedd 
 
 Yn nwfr Kaw a chiwed 
 
 Yn elfydd tiredd 
 
 Canweis am ddioedd 
 
 Cant rihydcl addynoedd 
 
 Can yw ydd aethant 
 
 Can yw y doethant 
 
 Can eilewydd gant 
 
 Ag ef ai darogant 
 
 Lladdan ferch lliant 
 
 Oedd bych ei chwant 
 
 I aur ac Ariant 
 
 Pwy byw ai diadas 
 
 Gwaed i ar mynwas 
 
 Odid traethator 
 
 Mawl molhator 
 
 Mi dwyf Daliesin 
 
 Ryphrydaf i iawnllin 
 
 Parawd hyd ffin 
 
 Ynghynelw Elphin 
 
 Neur Deyrnged 
 
 O rif eur dylyed 
 
 Pan gassad ni charad 
 
 Anndon a brad 
 
 Mi ni chwennych vad 
 
 Trwy gogyweg an gwawd 
 
 A gogyfarchwy brawd 
 
 Wrthyf ny gwybydd nebawd 
 
 Doethwr prif geliydd 
 
 Dispwyllawd sywedydd 
 
 Am wyth am edrwyth 
 
 Am ddoleu dynwedydd 
 
 Am wyr gwawd gelfydd 
 
 Cerddwn Dduw yssydd 
 
 Trwy ieith Talhayarn 
 
 Bedydd bu ddydd farn 
 
 A farnwys teithi 
 
 Angerdd Farddoni . 
 
 Ef ai rhin rhoddes 
 
 Awen anghynnes l 
 
 Saith ugein Ogrfen 
 
 Y sydd yn Awen 
 
 Wyth ugein o bob ugein e fydd yn un 
 Yn annwfh y diwyth 
 Yn annwfh y gorwyth 
 Yn annwfh is Elfydd 
 Yn awyr uch Elfydd 
 
 Y mae ei gwybydd 
 
 1 Anghymmes. 
 
36 
 
 ANGAR CYVYNGDAWD. 
 
 Pa dristyd y sydd 
 
 Gwell na llawenydd 
 
 Gogwn ddedclf rhadeu 
 
 Awen pan ddyffreu 
 
 Am gelfydd taleu 
 
 Am ddedwydd Ddieu 
 
 Am buchedd ara 
 
 Am oeseu ysgorfa 
 
 Vm hafal Deyrnedd pa hyd eu cyng- 
 
 wara 
 Am gyhaval ydynt trwy weryd 
 
 Awel uchel gyd 
 Pan fydd gohoyw bryd 
 Pan fydd mor hyfryd 
 Pan yw gwrch echen 
 Pan echrewyd uchel 
 Neu haul pan ddodir 
 Pan yw toi tir 
 Toi tir pwy niaint 
 Pan dynid gwytheint 
 Gwytheint pan tynnid 
 Pan yw gwyrdd gweryd 
 Gweryd pan yw gwyrdd 
 Pwy echenis cyrdd 
 Cyrdd pwy echenis 
 Ys dir pwy ystyriwys 
 Ystyriwyd yn Llyfreu 
 Pet wynt pet ffreu 
 Pet ffreu pet wynt 
 Pet Afon ar hynt 
 Pet Afon ydynt * 
 .Daear pwy ei lied 
 Neu pwy ei thewed 
 Gogwn t. ws llafnawr 
 Am rudd am lawr 
 Gogwn atrefhawr 
 Phwng nef a llawr 
 Pan atsaiii advant 
 Par ergyr dirctnt 
 Pan llewych Ariant 
 Pan fydd tywyll Nant 
 Anadl pan yw du 
 Pan yw oreu a fu 
 Buch pan yw bannog 
 Gwraig pan yw Serchawg 
 Llaeth pan yw Gwynn 
 Pan yw glas celyn 
 Pan yw barfawg myn 
 Yn lliaws mehyn 
 Pan yw baraut ) 
 
 Pan yw creu éfwr J 
 Pan yw meddw rolwyn 
 Pan yw lleddf orddwyn 
 Pan yw brith Iyrchwyn 
 Pan yw hallt halwyn wyn 
 Cwrw pan yw Ystern 
 Pan yw lledrudd gwern 
 Pan yw gwyrdd Llinos 
 
 Pan yw rhudd Egroes 
 
 Neu wreig ai dioes 
 
 Pan ddygynnu nos 
 
 Pan ddatwein y sydd yn eur Lliant 
 
 M wjr neb pan rudclir ei bron huan 
 
 Lliw yn erkynan newydd ) 
 
 Anahawr ei ddwyn j 
 
 Tant telyn py gwyn 
 
 Eog py gwyn ny Gan 
 
 Py geidw ei diddan 
 
 Py dyddwg Garthan 
 
 Gerèint ac Arman 
 
 Py ddyddwg glain 
 
 O erddygnawd fain 
 
 Pan yw per Erwain 
 
 Pan yw gwyrliw brain 
 
 Talhayarn y sydd 
 
 Mwyaf y Spvedydd 
 
 Pwy amgyffrawd Gwydd 
 
 O aches ammod dydd 
 
 Gogwn da a drwg 
 
 Cwdda cudd amewenir mwg 
 
 Mawr maint gogyhwg 
 
 Cawg pwy ae dylifas 
 
 Pwy gwawr gorphennas 
 
 Pwy a bregethas 
 
 Eli ag Eneas 
 
 Gogun gogeu Haf 
 
 A fyddant y gayaf 
 
 Awen a ganaf 
 
 ddwfn ys dygaf 
 
 fon cyd beryd 
 Gogwn ei gwrhyd 
 Gogwn pan ddyfeinw 
 Gogwn pan ddyleinw 
 Gogwn pan ddillydd 
 Gogwn pan wegrydd 
 Gogun py pegor 
 Y sydd y dan For 
 Gogun eu heissor 
 Pawb yn ei Osgordd 
 Pet gygloyd yn nydd 
 Pet dydd ymlwyddyn 
 Pet palaclr ynghat 
 Pet dos ynghawat 1 
 Atuyn yd rannawd 
 Gwawd mwy mefl gogyffrawd 
 Aches gwyd Gwydion 
 Gogwn i nebawd 
 Py lenwis Afon 
 Ar bobl Pharaon 
 Pwy dyddwg rwynnon 
 Baran achwssyon 
 Py ysgawl oddef 
 Pan ddyrchafwyd Nef 
 Pwy fu fforch Hwyl 
 O ddaear hyd Awyr 
 Pet byssedd am pair 
 
 1 Bum dôs yngh awad.~Dr. Davies. 
 
KADEIR TALLIESIN. 
 
 37 
 
 Am nn am neddair 
 
 Pwy enw y ddeuair 
 
 Ni eing yn un pair 
 
 Pan yw mor mecldwtawd 
 
 Pan yw du Pysgawd 
 
 Morfwyd fydd eu cnawd 
 
 Hyd pan yw Meddysg 
 
 Pan y gannawg Pysg 
 
 Pan yw du troed alarcli gwynn 
 
 Pedryddawg gwaew Llymm 
 
 Llwyth nef nid ystyng 
 
 Py pedair tywarchen 
 
 Ni wys eu gorphen 
 
 Py voch neu py grwydr hydd 
 
 Ath gyfarchaf fargad fardd 
 
 Gwr yth gynnydd esgyrn Mwl 
 
 Cwddynt dau raiadr gwynt 
 
 Traetnator fyngofeg 
 
 Yn Efrai yn Efroëg 
 
 Yn Efroëg yn Efrai 
 
 Laudatum laudate Iessu 
 
 Eilgweith yn rhithad 
 
 Bum glas gleissiad 
 
 Bum ei bum Hydd 
 
 Bum Iwrch ym Mynydd 
 
 Bum cyff mewn rhaw 
 
 Bum bwall yn llaw 
 
 Bum ebill yngefel 
 
 Blwyddyn a hanner 
 
 Bum Ceiliawg brithwyn 
 
 Ar ieir yn eidin 
 
 Bun Amws ar Re 
 
 Bum tarw toste 
 
 Bum bwch melinawr 
 
 Mai y maethawr 
 
 Bum gronyn erkennis 
 
 Ef lyfwys ym Mryn 
 
 A mettawr am ddottawr 
 
 Yn sawell ym gyrrawr 
 
 Ymrygiaw o Law 
 
 Wrtn fy ngoddeidiaw 
 
 Am harfolles iar 
 
 Grafrudd grib escar 
 
 Gorffwysseis naw nos 
 
 Yn ei chroth yn was 
 
 Bum aeduedig feddedig 
 
 Bum Had rhag gwledig 
 
 Bnm marw bum byw 
 
 Keing ydd ym Eidduw 
 
 Bum i arweddawd 
 
 Rhag ddaw bum tlawd 
 
 Am eil cynghores gres 
 
 Grafrudd am rhoddes 
 
 Odid traetnator 
 
 Mawr molhator 
 
 Mi wyf Taliesin 
 
 Byphrydaf iawnllin 
 
 Parabawd hyd ffin 
 
 Yngbynelw Elphin Diwedd, 
 
 KADEIR, TALLIESIN, 
 
 (24 adal) Cathbdea. 
 
 Mydwyf Merwerydd 
 Molawd Duw dofydd 
 Llwrw cyfranc cywydd 
 Cyfreu dyfynwedydd 
 Bardd bron Sywedydd 
 Pan atleferydd 
 Awen cyd echwydd 
 Ar feinoeth feinydd 
 Beirdd llafar Hue de 
 Eu gwawd nym gre 
 Ar ystrawd ar ystre 
 Ystryw mawr mire 
 Ac mi wyf cerdd fud 
 Gogyfarch feirdd tud 
 Ryd ebrwyddaf drud 
 Ry talmaf ebud 
 Ryddy hynaf dremud 
 Teyrn terwyn wolud 
 Nid mi wyf cerdd fas 
 Gogyfarch feirdd tras 
 Bath vadawl idas 
 Dofn eigiawn addas 
 Pwy am lenwis cas 
 Camp ymhob noethas 
 Pan yw dien gwlith 
 A lladd gwenith 
 A gwlid Gwenyn 
 A glud, ac ystor 
 Ac elyw tramor 
 Ac aur bib lieu 
 A lion ariant gwiw 
 A rhudd em a grawn 
 Ag ewyn eigiawn 
 Py ddyfrys nynnawn 
 Berwr byryrddawn 
 Py gysswllt gwerin 
 Brecci bonedd llynn 
 A llwyth lloer wehyn 
 Lleddf Honed verb^ 
 A syuion synhwyr 
 A sewyd am loer 
 A gofrwy gwedd gwyr 
 Gwrth awel awyr 
 A mall a merin 
 A gwadawl tra merin 
 A chorwg gwydrin 
 Ar llaw pererin 
 A phybyr a phyg 
 Ag urddawl segyrfíyg 
 A llyseu Meddyg 
 Lie allwyr Yenfiyg 
 A Beirdd a blodeu 
 A guddig bertheu 
 A briallu a briwddail 
 A blaen gwydd goddeu 
 A mall ameuedd 
 
38 
 
 CAN Y GWYNT. KANU Y KWRWF. 
 
 Á mynych adneuedd 
 
 A gwin tal cibedd 
 
 O Rufein hyd Rossedd 
 
 A dwfn ddwfr echwydd 
 
 Dawn ei lif Dofydd 
 
 Neu pren purawr fydd 
 
 Efrwythlon ei gynnydd 
 
 Rei ias berwidydd 
 
 Oedd uch pair pumwydd 
 
 A gwiawn afon 
 
 A gofwy hinon 
 
 A mel a meillion 
 
 A meddgyrn meddwon 
 
 Addwyn i Ddragon 
 
 Ddawn y Derwyddon 
 
 CAN Y GWYNT. 
 
 Cychwedl am doddyw o Galchfynydd 
 
 Gwarth yn Neheubarth anrhaith clodrydd 
 
 Da a rydd i lew dywaledd i fedydd 
 
 Llaw yw ei Ystrad llawen gynnydd 
 
 Llara lluedd peblet llara arallfro 
 
 Cad gormes tra trachwres bro 
 
 Odid o Gymry ai llefaro 
 
 Dyfed dygyrched biw mab Idho 
 
 Ac ni llefessit neb nid do 
 
 Er tain canmu erof un llo 
 
 Golaith dy Ysgarant amgant dyvro 
 
 Mai tan twym tarth yn yd vo 
 
 Pan gyrchassam ni drwydded ar dir 
 
 Gwyddno 
 Oedd celein feinwen rhwng graian a gro 
 Pan ymchoelwys Echwydd o Gludyffro 
 Nid Efrewys buch wrth ei llo 
 Gogyfarch fabon o arall fro cad 
 Pan amug Owein biw ei fro 
 Cad yn rhyd Aclud Cad Yngwen 
 Cad Yngossulwyd aban uddun 
 Cad rliag rhodawys eirwyn drych 
 Gwaywaw a lleullenyn 
 Cad tu man llachar derlyw derlin 
 Ysgwydawr yn llaw garthan yngryn 
 A welei Vabon ar Ranwen Rheidawl 
 Rhag biw Reged y cymysgyn 
 Oni bai ac adanedd ydd ehettyn 
 Rhag Mabon heb gelanedd hwy nid ëyn 
 O gyfarfod disgyn a chychwyn cad 
 Gwlad Vabon gwehenyd anoleithad 
 Ban ddisgynnwys Owein rhag biw ei dad 
 Tarddai Galch a chwyr ag yspyddad 
 Nid ysgafael i neb ddwyn biw moel 
 Cyd es glwch rhag gwyr rhain ruddion 
 Rhag Pedrydan dandde 
 Rhag cadarn gyfwyne 
 Rhag gwyar ar gnawd 
 
 Rhag afar Ystaenwawd 
 Cychwedl am doddyw o leutiredd deheu 
 Traeth riau goleu haelon 
 Nith ogyfeirch o chwynogion 
 Am ryd or am gwern y Gadfaon 
 Ban berid cad rhi rhwyf Dragon 
 Billt na owillt biw rhag Mabon 
 O gyfarfod Gwrgim 
 Bu celanedd nedd rhai yn Rhun 
 Bu llawenydd dy bydd i frain 
 Ban ymadrawdd gwyr gwed Muchien cad 
 Nid ef diengis ysgwyd Owein 
 Ysgwyd fal urthiad ynghad trabludd 
 Ni reè'i wartheg heb wyneb rhudd 
 Rhuddion beuder biw a mawr ei rad 
 Gwyar gorgolcher gwarthaf iad 
 Ac ar wyneb gwyn ydd yr ymgaffad 
 Euorbell greuled genem ddulliad 
 Praid wenhwys iolin praidd daresteinad 
 Praidd rhag taerfrwydr taer gyffestrawn 
 Praidd ben gyfylchi Keing oreig ar ys- 
 gwydawr 
 Mawr ddiscreinawr llafhawi* am iad 
 Cad y rhag Owein mawr mawr o irad 
 Meinddynt cwyddynt hwy wyr yn amwyn 
 
 gwlad 
 Gor erefein bud oi tad 
 
 KANU Y KWRWF 
 
 (24). 
 
 Teithi edmynt 
 Gwr a gadwynt gwynt 
 Pan del ei rihudd 
 Gorfloeddawg Elfydd 
 Menhyd yn dragywydd 
 Ys tydi a fedydd 
 Dylif deweint a dydd 
 Oedd ym amogawr 
 Nos yn Orphowyssawr 
 Maswedd a folhawr 
 Y wrth wledig mawi- 
 Mawr Dduw digones 
 Heul haf ai rywres 
 Ag ef cligones 
 Budd Coed a Maes 
 Galwettawr Yraches 
 Ar eilig anghymes 
 Galwellawr pob neges 
 Dens dymgwares 
 Achyn dybyddyn 
 Llwyth byd i'r unbryn 
 Ni ellynt ronyn 
 Heb gyfoeth Mechdeyrn 
 Ef ai tawdd yn llyn 
 Hyn y vo Eginyn 
 
PLAEU YR AIPHT. 
 
 39 
 
 Ef ai tawdd waith arall 
 Hyn y f ò yn fall 
 Drehawg dydderfydd 
 Dysgofag yr Elfydd 
 Golchettawr ei lestri 
 Bid gloyw ei frecci 
 A phan fo anawell 
 Dyddyccawr o gell 
 Dyddyccawr rhag rhieu 
 Ynghein gyfeddeu 
 Nis g^vi'thryn joob dau 
 Y mel ai goreu 
 Duw edwynt ynof 
 Ydd fydd yn ei fodd 
 Llaryaf jw trindawd 
 Gorẅyth ineddw meddwhaẁd 
 íynud pysgawd meint y godrefi 
 Grayan mor heli y dan dywawd 
 Am cudd y ar teithiawg 
 Mi hun am gwarawd 
 Ni ddigonir nebawd 
 Heb gyfoeth y Drindawd 
 Teitln edygant 1 
 Yn Nyffryn Garant 
 Gallawg gallwgyd anchwant 
 Sybwll symndant 
 Ban erddefel tant 
 Neu nos cwdd dyfydd 
 Cwdd dirgel rhag dydd 
 A wyr cerdd Gelfydd 
 Py gel Kallofydd 
 Ajn dyro amde 
 Or porth pan ddwyre 
 Py ddyddug llyw gayaf 
 Py gyd ddechreu lie 
 Yn dewis eichiawg 
 Ffus ffons fFodiawg 
 Ef dyhun hunawg 
 Ef gobryn Carawg 
 Cymry Caerneddawg 
 Ytat Garadawg 
 Dear meneiuon 
 Dear Mynawg Mon 
 Mawr erch anudon 
 Gwenhwys gwallthirion 
 Am Gaer Wyrangon 
 Pwy a dal y Ceinon 
 Ai Maelgwn o Yon 
 Ai dyfydd o Aeron 
 Ai Coel ai Canawon 
 Ai gwrweddw ai feibion 
 Nid anchwardd ei Alon 
 O Ynyr Wystlon 
 Ef cyrch cerddorion 
 Se Syberw Seon 
 Neii'r dierfeis i rin 
 Ymordei TJffin 
 Ymhoroedd Gododin 
 L Teithi edmygant. Dechreu can arall, Qy Ì 
 
 Ys geirfrith cyfrenhin 
 
 Bran bore ddewin 
 
 "Wyf carddenhin ben 
 
 "VVyf cyfreu lawen 
 
 Athaw y dygen 
 
 Meu molawd Urien 
 
 Eirian eirioes 
 
 Llyminawg llumoes 
 
 Bhuddfedel afwys 
 
 Rhuddyn ai llynwys 
 
 Cad yn Harddnenwys 
 
 Ynyr ai briwys 
 
 Cant calan cynnwys 
 
 Can car amyuwys 
 
 Gweleis wyr gorfawr 
 
 A ddygyrchynt awr 
 
 Gweleis "waed ar Hawr 
 
 Bhag rhuthr eleddyfawr 
 
 Glessynt esgyll gwawr 
 
 Esgorynt yn waeywawr 
 
 Trychant calan cyman clodfawr 
 
 Ynyr ar dir yn wir Cochawr 
 
 Tal. 
 
 PLAEU YR AIPHT. 
 
 Efrei edwyl ar veib Israel, 
 
 Uchel enfryd 
 
 Cyd rif dilyn 
 
 By dynesseyn 
 
 By gadwys dduw ddial 
 
 Ar blwyf Pharaowys 
 
 Deg pla poeni 
 
 Cyn en boddi 
 
 Ym môr aphwys 
 
 Cyssefinbla pyscawd ddifa 
 
 Dignawd annwyd 
 
 Eilbla llyffeint lluossawg 
 
 Llewyssynt Aronoed 
 
 Tai a tbrefhan 
 
 A thyleeu 
 
 A cbellen bwyd 
 
 Trydedd gwyddbed 
 
 Gwychr gonoged gwaladwyd 
 
 Pedwar iccwr 
 
 Cwr am ystyr edynogion 
 
 Ail cygnoës 
 
 Ffrwyth coed a Maes 
 
 Cnwd cylion 
 
 Pnmed bwystnon 
 
 Ar boll Yibnon 
 
 Egypeion 
 
 Belsid miled 
 
 O drum aeled 
 
 Deritolion 
 
 Chweched heb au 
 
40 
 
 LLATH MOESSEN. 
 
 Chwyssig crugau 
 
 Creithiau morion 
 
 Seithfed tarian 
 
 Cynllysg a than 
 
 A glaw cynwyd 
 
 Gwynt gorddiberth 
 
 Ar ddeil a gwydd 
 
 Wythfed Locust 
 
 Llydan eu clust 
 
 Blodeu cyfys 
 
 Nawfed Aruthr 
 
 Diwedlawg uthr 
 
 Doniawg nofys 
 
 Du dywyllwg 
 
 Drem eneglwg Egiptuis 
 
 Deg veinoeth 
 
 Mwyaf gwyniaith 
 
 Ar blwyf cynrain 
 
 Christ Iesu christioni gTein 
 
 Hyd ynt clydwr 
 
 Chwechant milwr 
 
 Miled Efrei 
 
 LLATH MOESSEN. 
 
 bob adfer y dorf froder 
 Dychyfaerwawd 
 
 Budd addefig 
 
 1 Grist Wledig ' 
 Dogyn volawd 
 Dybwyth Duw cein 
 
 Yn ArffedMair ei heissorawd 
 
 Hynt gwirionedd 
 
 Cyfiawn riedd 
 
 Cynnelw o honawd 
 
 Gwyeil Iese 
 
 Dy bobl Iude 
 
 Dychyfaerawd 
 
 Hu gelwir lieu 
 
 luch a letro 
 
 Er eu pechawd 
 
 Dehau reen 
 
 Myuydd addien 
 
 Mwya gyfundawd 
 
 Yn rhan Elfydd 
 
 Yn nheml Selyf 
 
 Sail o gyffrawd 
 
 Gofuned gwas 
 
 Colofn dias 
 
 Eest fflemychawd 
 
 Paradwys ddrws 
 
 Bugail Dews 
 
 Dauun gwledychawd 
 
 Neu rygigleu 
 
 Gan broffwydeu lleenawc 
 
 Geni Iesu 
 
 A ryddarfu 
 
 Hyd ei fuchedd 
 
 A fai fuchedd 
 
 I bob rhiedd bywyd parawd 
 
 Cyn peryssid bai mi prydwn periglawd 
 
 Byddug claear 
 
 Nid dayar a yspeiddawd 
 
 Ar for diiFwys 
 
 Pan ddisgynnwys 
 
 Dy amgyffrawd 
 
 Gwlad priodawr 
 
 Nis dug mwynfawi' 
 
 Bei im o honawd 
 
 Maint dy godded 
 
 Boed im dy rad 
 
 Gwyeil Iesse 
 
 A rhad Iessu 
 
 Llathr eu blodeu 
 
 Mawr gwyrth yn ei fryd 
 
 Dduw donieu 
 Ef oedd Ygnad 
 Ygnad oedd ef 
 Dewin diheu 
 Gwr y cussyl 
 
 1 bob ufudd rhag geu 
 Ef y sydd gafael 
 Claear nifer toeu 
 Cynllaith i luydd Deheu 
 Y mal bydewin dilid 
 
 lu lloneid 
 
 Hubydd y gwrth mab mair 
 
 Moli Been 
 Huarwas gwas 
 O Dduar treiddas 
 Pet wyr pet gwirion 
 Dy rac afael cyfoed coed cyflawn 
 Rhudd ni popon moch y dysged 
 Lleddyssid gein o arffed Iessu 
 A rhoddi rhad Bex Meibion 
 Newydd anaw ni mawr glywant 
 
 Dyniadon 
 Gwir ei rad gwas porthiant heb wr 
 
 adon 
 Dygwerthydyd pob uches rhag 
 
 Bhai Derwyddon 
 Nudris ni widyn llarychwel 
 
 gweled Mabon 
 Dyddugant thus 
 Ag aur dilys o Ethiopia 
 O Dduw gordden 
 Duw Been Bex meneifon 
 Herod gystig. 
 Ni bu goddig Yn geleudon 
 Dy boenedig gwallawd 
 Peues perchen meibion 
 Pan aeth Dofydd par pan ddilludd 
 Nilus habedd 
 Py ddug Herod 
 Anwyd gayafawl 
 
LLATH VOESEN. 
 
 41 
 
 Cyflawu fouedd 
 
 Ynghaer Nazaredd 
 
 Nid aeth penes perchen anaw 
 
 Byd adebriad 
 
 Hubwydd itli irad 
 
 Tud gorcliorddion 
 
 Geiii Dofydd dyddug perchen 
 
 Lleng Engylion 
 
 LLATH VOESEN. 
 
 A Duw meiddad 
 
 Duw dofyddad 
 
 Dewin trugar 
 
 Mawr enwerys 
 
 Pan ym noddeist 
 
 I drwy donniar 
 
 Torfoedd Moesen 
 
 Gwledig reë'n 
 
 Gwae ae liesgar 
 
 Ys arganfu Perif ai Ln 
 
 Reglyd ai bar 
 
 Ae i vorawg a orngost 
 
 Newydd ei bar , 
 
 Neu'r denwy 
 
 Trwy 'ryferthwy 
 
 A fawdd Adar 
 
 A ddrycbaif lianl 
 
 Hyd gollewin y bu dayar 
 
 Ti a noddyd a rygeryd 
 
 bob carchar 
 
 Nanryn torfoedd terydd 
 
 En gwawr trwm en dear 
 
 A nawdd n inn hen 
 
 Phag anwyden 
 
 Uffem anwar 
 
 Ad Dckrw rneiddad 
 
 Duw ddofyddad 
 
 Dewin trugar 
 
 Ys ten di wlad Nef 
 
 Ys gnrth dangnef 
 
 Iti y Kery 
 
 Nid oes tndded 
 
 ISTag eissiwed 
 
 Ith wlad Ddofydd 
 
 Ni pherir neb 
 
 Ni bydd esgar neb i'w gilydd 
 
 Mi a wyddwn 
 
 Beis deallwn 
 
 Phag cywilydd 
 
 Cam o honawd 
 
 Y Ian Drindawd 
 
 O neb celfydd 
 
 Beirdd ach gogan 
 
 Wynt acharan 
 
 Yn dragywydd 
 
 Ni bn angwael 
 
 Y rhoddaist Irael 
 
 Yn llaw Ddafydd 
 
 Alexander ceffei lawer 
 
 Nifer ei wyr 
 
 Nid ef nerthas 
 
 Oni chafas 
 
 Dy garenhydd 
 
 Pan ddoethant ir ddaear 
 
 Bnant ddear 
 
 En dihenydd 
 
 Selyf ygnad 
 
 A gen n is gwlad 
 
 Bn gwell nog Ydd 
 
 Mab teymon 
 
 Bn gnawd berthon 
 
 Oi gyweithydd 
 
 lago feibion 
 
 A fn ferthon 
 
 Ar en helfydd 
 
 A ddygymuant 
 
 A rannysant 
 
 Trwy air Dofydd 
 
 Afel 1 wirion 
 
 A fu lwyddon 
 
 A gyinyrth ffydd 
 
 Ei frawd Caen 
 
 Bn ddiwerin 
 
 Drwg ei gnssyl 
 
 Asser a Soyw 
 
 Yn awyr loyw 
 
 Ei cyweithydd 
 
 Seren Angel 
 
 A ddwyn nifer 
 
 Rhag eu Milwyr 
 
 A Hath Voessen 
 
 Ef ai ddorfoedd 
 
 Ar en helfydd 
 
 Rhnddech ddalen 
 
 Udd eilladen 
 
 Ydd ei genhym 
 
 Llafar a Mud 
 
 A doeth a drud 
 
 As diwygydd 
 
 Gwledig cwdd 
 
 Un cwdd dirperian ddihenydd 
 
 Molaf inhen preswyl 
 
 Torfoedd addef menhwyd 
 
 Molaf inhen 
 
 Addawd goreu 
 
 Goreilenw byd 
 
 Prif deyrnas 
 
 A ddng Ionas 
 
 O berfedd Kyd 
 
 Ciwdawd Niniven 
 
 Bn gwrllawen 
 
 Pregethyssid 
 
 Phiein tra mor 
 
 lÁbeL 
 
42 
 
 CAN Y MEIRCH. LURYG ALEXANDER. 
 
 Bu cysgod lor 
 Ysgoryssid 
 Ac Auasia 
 Meir Merch Anna 
 Mawr ei phenyd 
 Er dy haeledd 
 A thrugaredd 
 Feclideyrn byd 
 Bwym ninheu 
 Yn nef gaereu 
 Gynhwys genhyd 
 
 CAN Y MEIRCH. 
 
 Toerid Anuynudawl 
 
 Tuthiawl dan Yogawl 
 
 Ef iolen o dduch lawr 
 
 Tan tan hwstin gwawr 
 
 Uch awen uchel 
 
 TJcli no pob nyfel 
 
 Mawr ei anyfel 
 
 Ni thrig yngofel no neithiawr Llyr 
 
 Llyr llwybyr y tebyr 
 
 Dy far ynghynebyr 
 
 Gwawr gwen gwrth uchyr 
 
 Wrth wawr wrth wrys 
 
 Wrth bob heuelis 
 
 Wrth heuelis nwython 
 
 Wrth Pedyr Afaon 
 
 Arddyreafi a farn gwrys 
 
 Cadarn trydar dwfh ei gas 
 
 Nid mi gwr llwfr llwyd 
 
 Crwybr wrth clwyd 
 
 Hud fy nau garant 
 
 Deu dich far dichwant 
 
 Om Haw ith law dyt dwp dim 
 
 Trithri nodded 
 
 Atcor ar hened 
 
 A march mayawg 
 
 Cymrwy teithiawg 
 
 A march gwythur 
 
 A march gwarddur 
 
 A march Arthur 
 
 Ehofh roddi cur 
 
 A march Taliessin 
 
 A march lieu lledfegin 
 
 A Phebyr llai llwynin 
 
 A Grei March Cunin 
 
 Cornan cynneifawg 
 
 Awydd awyddawg 
 
 Ar tri earn aflawg 
 
 Nid ant hynt hiliaw 
 
 Cethin March Ceidaw 
 
 Corn avarn arnaw 
 
 Ysgwyddfrith Ysgodig 
 
 Gorwydd llemenig 
 
 March Rydderch ryddig 
 
 Llwyd lliw elleig 
 
 A llamrai llawn elwig 
 
 A firoenfoll gwyrennig 
 
 March Sadyrnin 
 
 A March Custennin 
 
 Ac eraill yn rhin 
 
 Rhag tir all gwin 
 
 Henwn Mad dyddug 
 
 Cychwedl o Hiraddug 
 
 Bwn sweh bum bwch 
 
 Bym Syw bum Swch 
 
 Bum ban bum banhweh 
 
 Bum gawr yn rhythweh 
 
 Bum llif yn eirth 
 
 Bum ton yn engweirth 
 
 Bum ysgof ysgeiniad dilyw 
 
 Bum cath benfrith ar driphren 
 
 Bum pell bum pen 
 
 Gafr ar ysgaw bren 
 
 Bum garan gwala gweled golwg 
 
 Tragwres miled morial 
 
 Cadwent cenedl dda 
 
 Or y sydd is awyr gwedi cassolwir 
 
 Nid byw ormodd maint am gwyr 
 
 Deest folüum integrum in vetusto membranaceo." 
 Verba " Davissi sunt, ex quo hsec transcripta sunt 
 per me." 
 
 Ieuan Fard. 
 
 LURYG ALEXANDER. 
 
 Ar glawr elfydd 
 Ei gystedlydd 
 Ni ryaned 
 Teir person Duw 
 Un mab addwyn 
 Terwyn trinded 
 Mab ir Dwydid 1 
 Mab ir dyndid 
 Un mab rhyfedd 
 Mab Duw dinas 
 Mab gwen Mairgwas 
 Mad gwas gwledig 
 Mawr ei ordden 
 Mawr Dduw Reë'n 
 Ran gogened 
 O Hil Adda 
 Ac Abraha yn ryaned 
 O hil Dofydd 
 Dogn ddyfnwedydd 
 Liu ryaned 
 Dyddug o eir 
 Deill a byddeir 
 bob aeled 
 Rac pob anuaus 
 Pob yn ddilis 
 Dinas diffred 
 
 Leilas. 
 
ANRHYFEDDODAU ALEXANDER. PREIDDEU ANNWN. GWAWD GWYR ISRAEL. 43 
 
 ANRHYFEDDODAU 
 DER. 
 
 ALEXAN- 
 
 MENDOSÜS TITÜLU8.— D. 
 RhYFEDDAF lia clliawr 
 
 Addef nef i lawr 
 
 ddyfod rhwyf gawr 
 Alexander mawr 
 Alexander Magidawr 
 Hewys hayarnddawn 
 Cleddyfal enwogawn 
 Aeth dan eigiawn 
 Dan eigiawn eithyd 
 
 1 geisiaw celfyddyd 
 
 geisio celfyddyd 
 Bid o iewin ei fryd 
 Eithyd odduch gwynt 
 Rwng deu griíFt ar hynt 
 
 1 weled dremynt 
 Dremynt ni weles 
 Present ni chymhes 
 Gweles ryfeddawd 
 Gorllin gan bysgawd 
 
 A eiddunwys yn ei fryd 
 A gafas or byd 
 A nefyd o'i ddiwedd 
 Gan Dduw drugaredd 
 
 PREIDDEU ANNWN. 
 
 Golych wledig pendefig gwad ri 
 
 Pa ledas y pennaeth tros draeth Mundi 
 
 Bu cywair carchar Gwair ynghaer Sidi 
 
 Trwy ebostol Pwyll a Pkryderi 
 
 Neb cyn nog ef nid aeth iddi 
 
 Yr gadwyn dromlas cywirwas ai cedwi 
 
 A rhag Preiddieu Annwn tost yt geni 
 
 Ac yd frawd parahawd yn barddwedi 
 
 Tri lloneid prydwen ydd aetham ni iddi 
 
 Nam saith ni dyrraith o Gaer Sidi 
 
 Neud wyf glod geymyn cerdd o chlywir 
 
 Ynghaer pedryfan pedyr y chwelyd 
 
 Ynghynneir or pair pan leferid 
 
 anadl naw morwyn gochynnessid 
 
 Nen pair pen annwfn pwy uynyd 1 
 
 Gwrym am ei oror a Mererid 
 
 Ni beirw bwyd llwrf ni rydyngid 
 
 Kleddyf lluch lleawc iddaw rhyddychid 
 
 Ac yn Haw Lleminawg ydd edewid 
 
 A rhag drws porth Uffern llugyrn lloscid 
 
 A phan aetham ni gan Arthur trafferth 
 
 llethrid 
 Namyn saith ni ddyrraith o Gaer Yedinid 
 Nend wyf glod geimyn cerdd glywanawr 
 Ynghaer Pedryfan Ynys Pybyrddor 
 
 1 Munud mos. Pair Tyrnog.— D. 
 
 Echwydd a Muchydd cymysgettor 
 Gwin gloyw eu gwirawd rhag ei gosgordd 
 Tri lloneid Prydwen ydd aetham ni ar for 
 Namyn saith ni ddyrraith o Gaer Rigor . 
 Ni obrynaf lawyr lien llywiadur 
 Tra chaer wydr ni welsynt wrhyd Arthur 
 Tri ugeint canhwr a sefi ar y mur 
 Oedd anawdd ymadrawdd ai gwiliadur 
 Tri lloneid Prydwen ydd aeth gan Arthur 
 Namyn saith ni ddyrraith o Gaer Goludd 
 Ni obrynnaf i lawyr llaes eu cylchwy 
 Ni vvyddant hwy py ddydd peridydd pwy 
 Py awr ym meinddydd y ganed Cwy 
 Pwy gwnaeth ar nid aeth dolau Defwy 
 Ny wddant hwy yr ych brych bras ei ben- 
 
 rhwy 
 Seith ugein cygwn yn ei aerwy 
 A phan aetham ni gan Arthur afrddwl 
 
 gofwy 
 Namyn saith ni ddyrraith o Gaer Yandwy 
 Ni obrynaf lawyr llaes ei gehen 
 Ni wddant py ddydd peridydd pen 
 Py awr ym meinddydd y ganed perchen 
 Py fil a gatwant ariant y pen 
 Pan aetham ni gan Arthur afrddwl gynhen 
 Namyn saith ni ddyrraith a Gaer Ochren 
 Mynaich dychnud fal cunin cor 
 gyfranc uddydd ai Gwiddanhor 
 Ai un hynt gwynt ai un dwfr mor 
 Ai un ufel tan twrwf diachor 
 Myneich dychnud fab bleiddawr 
 O gyfranc uddydd ai gwyddyanhawr 
 Ni wddant pan ys^ar deweint a gwawr 
 Neu wynt pwy hynt pwy ei rynnawdd 
 Py va ddifa py dir a plawdd 
 Bed Sant yn ddifant o bet allawr 
 Golychaf i wledig pendefig mawr 
 Jia bwyf trist Crist am gwacldawl 
 
 GWAWD GWYR ISRAEL. 
 
 Tkindawd tragywydd . 
 A oreu elfydd 
 A gwedy elfyd 
 Addaf yn gelfydd 
 A gwedy Addaf 
 Da y goreu Efa 
 Yr Israel bendigaid 
 A oreu Miirgreid 
 GWrdd ei grybwylleid 
 Glan ei gywyddeid 
 Deuddeg tref yr Israel 
 Dwyrein gywychel 
 Deuddeg veib Israel 
 A oreu Duw hael 
 Deuddeg tra dinam 
 
44 
 
 YMDIDDAN EHWNG UGNACH AB MYDNO, ETC. 
 
 Teir Mam ai maeth 
 
 Un gwr ai crewys 
 
 Creawclr ai gwnaeth 
 
 Mai y gwna a fynlio a fo Pennaeth 
 
 Deucldeg Mab Israel a wnaeth eul- 
 
 wydd 
 Mai y gwna a fynlio a fo Arglwydd 
 Deuddeg meib Israel a wnaeth Dofydd 
 Mai y y gwna a fynho a fo celfydd 
 Deuddeg meib Israel dymgofu 
 ganhad lesu 
 
 Ac untan ai bu a their Mam uddu 
 naddu y doeth rhad 
 Ag eissydyd mad 
 A mair mad gread 
 A Christ fy nerthiad 
 Arglwydd pob gwenwlad 
 A alwaf a eilw pob rhydd 
 Ha bo fynghynydd 
 Genhyd gerennydd 
 
 YMDIDDAN 
 
 Rhwng Ugnach ab Mydno, o Gaer Seon a 
 Thaliesin, o Gaee Deganwy. 
 
 Allan o'r Llyfr.Du o Gaerfyrddin. 
 
 Tal. 1. 
 Marchawc a girch y Dinas 
 Ae con guinion ae cirn bras 
 ISTyth adwaen nu rythweles 
 
 TJgn. 2. 
 Marchawc a circh ir Aber 
 
 Y ar March cadarn cadfer 
 Dabre genhiw nim gwatter 
 
 Tal. 3. 
 Mi nid aw ina in awr 
 Gollew gueith y godriccaur 
 Elhid bendith new a llawr 
 
 TJgn. 4. 
 
 Y gwr nim gwelas beunit 
 
 Y tebic y gur deduit 
 Ba hyd eidy a phanndeit 
 
 Tal. 5. 
 Ban deuaw o Caer Seon 
 
 imlat ac itewon 
 
 1 tau Caer leu a Guidion 
 
 TJgn. 6. 
 Dabrede genhiw ir Dinas 
 A thuit met ara phellas 
 Ac eur coeth ar di wanas 
 
 Tal. 7. 
 Mi nyd aduen y gur hy 
 A meteu tan a gveli 
 Tec achuec y dywedi 
 
 Ugn. 8. : 
 Debre genhiw imtino 
 A thuit guin gorysgelho 
 Ugnach yw vy heno mab Mydno 
 
 Tal. 9. 
 Ugnach bendith ithorset 
 Athro rad ac enrhydet 
 Taliessin viw inheu talaw iti dy gulet 
 
 Ugn. 10. 
 Taliessin penhaw or guir 
 Beitad yng Kert Kyurgir 
 Trie yma hyd dyv Merchir 
 
 Tal. 11. 
 
 Ugnach Moihav y alaw 
 Ath ro rad y gulad penhaẁ 
 Ny haetaw Kabit ny thrigiaw 
 
 "The following Poem, beginning Goganwawd 
 Teyrn", &c, contains an odd sort of Philosophy 
 about the origin of Salt Water, Rain, and Springs; 
 but as the following part is historical, I insert it 
 here."— L. Morris. 
 
 Gosgordd Fardd uchod 
 Gosgordd fardd isod 
 Nid oes fan wybod 
 Dan huan a rhod 
 
 Ni wyddoch chwithau 
 Pa draetho'ch Tafodau 
 Na dosparth diau 
 Bhwng eich gwir ach gau 
 
 Beirddion bychain Brain bro 
 Braidd nad ewch chwi ar ffo 
 Y Bardd nim gostego 
 Gosteg ni's caffo 
 Oni el mewn gortho 
 O ddaiar a Grô 
 Ar sawl a'm gwrandawo 
 Mab Duw ai Caro 
 Elphin ap Gwyddno 1 
 Sy'n Naear Arthro 2 
 
 1 Gwyddno Goronhir, the father of Elphin, was 
 the lord of t Cantref Gwaelod, which was swallowed 
 up by the sea. It is said to extend from Sarn 
 Badrig to Aberystwyth, for there is a place in the 
 sea near, called Caer Wyddno. This must have 
 happened Circ. An. 530 a 540. 
 
 2 Arthro, now pronounced Artro, is a river in that 
 neighbourhood, where Cantref Gwaelod is said to 
 have been ; -and it seems Elphin was in prison at the 
 Castle of Harlech (Diganwy says many others) by 
 the command of Maelgwn, for differing with him 
 about religion or politics. — Vide pa. 25. 
 
YMDIDAN MYEDDIN WYLLT A THALIESSIN. AWDL AEMES BEYDAIN. 
 
 45 
 
 Dan dri ar dcleg clo 
 Am ganmol ei Athro 
 
 Myfi yw Taliesiii 
 
 Ben beirdd y Gorllewin 
 
 Ac a adwaen bob Gorsin 
 
 Yngogeir Gorllewin 
 
 Ac a ollwng Elphin 
 
 O'i Hual Eurin Taliessln. 
 
 YMDIDAN 
 
 rbwng myrdin wyllt a thaliessin. 
 
 Allan o'r Ll. Du o Gaerfyrdin. 
 
 Myrd. 
 
 Mor truan genhyf nior truan a dery 
 Am Kedvy a chavan 
 Oed llacliar Kyflavar cyflavan 
 Oed yscuid o Tryvvuyd 1 o truan 
 
 Tal. 
 Oed Maelgwn a welwnyn yniwan 2 y deulu 
 Rac ter y uulu ni thawant 
 
 Myrd. 
 Rhac deuwr yn nentur y tirran 
 Rhac Erritb a Churrith yar welugan 
 Meinwineu yndihen a dygan 
 Moch gweler y nifer gan Elgan 
 Och oe leith mawr ateith y deuthan 
 
 Tal. 
 Rys undant oedd rychwant y tarian 
 Hyd attad y daeth rhad cyflawn 
 Lias Cyndur tra messur y cwynan 
 Lias liaelon o ddynon tra fuan 
 Trywyr nod mawr eu clod gan Elgan 
 
 Myrd. 
 
 Trwy a thrwi vug a rug y daethan 
 Traw a tkraw undoeth Bran a Melgan 
 Llad Dyuel 3 oe diwed cyilafan 
 Ab Erbin ae werin a wnaetlian 
 
 Tal. 
 Liu Maelgwn bu yscwn y daethan 
 Aerwyr cad trybelidiad gwaedlan 
 Keu gweitli Aryfderydd pan fyd y deunyd 
 O hyd y wychyd y darparan 
 
 Myrd. 
 Lliaws peleidrad gwaedlad gwaedlan 
 Lliaws aerwyr bryw breuawl sidan 
 Lliaws ban briwher lliaws ban foher 
 Lliaws eu hymchwel yn eu hymwan 
 
 Tal. 
 Saith meib Eliffer, seith gwyr ban broffer 
 Seith gwaew ni ochel yn eu seithran 
 1 Owynruyd. 2 Inim wan. 3 Dj^wal ab Erbin. 
 
 Myrd. 
 Seith tan ufelin, seith cad cyferbin 
 Seithfed Cynfelin y pop cinhvan 
 
 Tal. 
 Seith gwaew gowanon seith loneid afon 
 O gwaed Cinreinon y dylanwon 
 
 Myrd. 
 Seith ugein haelon a aethan yg wllwn 
 Ynghoed Celiddon y darfuan 
 Canys mi Myrtin gwydi Taliessin 
 Bythawd 1 cyiFredin fy darogan 
 
 LLYMA AWDL A ELWIR 
 
 ARMES BRYDAIN. 
 
 DAIR Armes Cerd Taliesin. 
 Dabogana fi hyn 
 Cad ym hob meyn 
 Cymry ar gychwyn 
 Cr^yst ymrhydyn 
 Ag Emil ar gychwyn 
 Rhag llion Llychlyn 
 A llynges drom droch 
 A Brython ar Eoloch 
 A deudd och 
 A diwedd dydd croch 
 A chelain Foch 
 A guadun yngwadun 
 A Hew 11a wer clafh 
 A llaw ar y llafn 
 A gwaed lad ar rudd 
 A Brain ar golydd 
 A phelydr yn rhycld 
 
 a gosgerdd 
 Am gogawn pennardd 
 A llu digyfor o bell 
 A chroes Crist yw cymmell 
 A fflam o Eedcllem 
 A chaerselem 
 
 A gorfod a fydd 
 
 I genedl Gwindodydd 
 
 Dwy flynedd yn hedd 
 
 A hanner y drydydd 
 
 Cynan Yngwynedd 
 
 Coel cyn celanedd 
 
 Cadwaladyr y sydd 
 
 Cymru llawenydd 
 
 Cymru fu Cymru fydd 
 
 Or mor bwygilydd 
 
 Cyn ein Gwindodydd 
 
 Oes cyn cudwydd 
 
 Tair blynedd di hêdd 
 
 Trigain Trichant i rai ai harwedd 
 
 Oer fydd ei difant 
 
 iBydded.— L. M. 
 
46 
 
 ANREC UR1EN. 
 
 Heil plant o honyn i dclant 
 Nid ef ai diwedda 
 Nid aflwydd alaf 
 Hedid yngaya 
 Hed mab modreda 
 Nid coel cyfynles 
 Cymru di inches 
 Mae cad cyfeinedd 
 Cymry ddifuchedd 
 Anrhydedd rhinwedd 
 Drindod Trugaredd 
 
 Taliesin. 
 
 ANREC URIEN. 
 
 Lltfr Coch. 
 
 Gogyfercheis, gogyvarehaf, 
 
 gogyverchyd 
 Urien Reget 
 Duallovyet 
 
 Y Leuenyd 
 Eur ac Aryan fc 
 Mor en clivant 
 
 En dihenyd 
 Kyn noc y dan 
 Rng y duylan 
 
 Y gnesceryd 
 Ienaf a unaeth 
 Coll ac alaeth 
 
 Am feirch peunyd 
 Kenen y vraut 
 Kynnin daervaut 
 
 ZESTi by gelnyd 
 Urien a wnaeth 
 Dialynyaeth 
 
 Y gewilyd 
 Kynnin vynnu 
 Kyvarchuelu 
 
 Eu dihenyd 
 Deutu Aerven 
 Diffuys dilen 
 
 Dydau lwyd 
 Seleu delyit 
 Enynnyessit 
 
 Or a dybyd 
 Dybi y vaeth 
 A ryd alhaeth 
 
 Oc en herwyd 
 Cochlin lavneu 
 Trny valch eiryeu 
 
 Am ffruyth en gnyd 
 Wy Kynnhalyant 
 Lie peduar cant 
 
 Y peduar guyr 
 Dufyr dyvnav 1 
 Bendigwyf clav 
 
 ^yvnvas. 
 
 Ac oe herwyd 
 Yr ae Kaffo 
 Kynvinaul vo 
 
 Yn dragyuyd 
 Dydeu collet 
 Or ymdiret 
 
 Yr ardelyd 
 A llau heb vaut 
 A llavyn ar gnaut 
 
 A thlaut luyd 
 Oes feibionein 
 Nyt ymgyghein 
 
 Ymmerueryd 
 Nyt ymganret 
 Nyt ymdiret 
 
 Neb oe gylyd 
 Dreic o Wyned 
 Diffwys dired 
 
 Dirion drefyd 
 Lloegrvvys yd a 
 A lletaut yna 
 
 Harchollyd 
 Torrit meinueith 
 Yn anoleith 
 
 Ar gyf hergyd 
 Muy a gollir 
 Noc a geffir 
 
 O Wyndodyd 
 
 gyt 87g hor 
 
 Kyvrung esgor 
 
 Mor a Mynyd 
 Gotriffit Brythyon 
 Yn at poryon 
 
 Ar antyrron gyueithyd 
 Ef a dau byt 
 Ny byd Kerdglyt 
 
 Ni byd Kelvyd 
 Alaf gar maer 
 Arthauc vyd chuaer 
 
 Wrth y gilyd 
 Llad a bodi 
 O Eleri 
 
 Hyt chuil fynyd 
 Un gorvydyauc 
 Antrugarauc 
 
 Ef a orvyd 
 Bychan y lu 
 Yn ymchuelu 
 
 Or Mercherdyd 
 Arth or deau 
 Kyvyt ynteu 
 
 Dychyfervyd 
 Lloegruys lledi 
 Afrivedi 
 
 O Bowysyd 
 Guaith cors Yochno 
 O diango 
 
 Bydaud deduyd 
 Deudeng guraged 
 
DADOLWCH URIEN REGED. GWAITH GWENYSTRAD. 
 
 47 
 
 Ac nyt ryved 
 
 Am un giir vyd 
 Oes Ieunetid 
 Aghyvyrdelit 
 
 Y vaeth dybyd 
 Beru yindivant 
 Barnauc or cant 
 Nys ryuelyd 
 TTryen o Reget hael ef syd ac a vyd 
 Ac a vu yr Adaf letaf y gled [gogled 
 
 Balch yghynted or tri Theyrn ar due or 
 A un eu enu Aneuryn guautryd Auenyd 
 A minneu Dalyesin o lann llyn geirionnydd 
 Ny dalywyf yn hen 
 Ym dygyn aghen 
 OnTMoluyf Uryen. Amen. 
 
 Tal. ae dyuaut. 
 
 DADOLWCH URIEN REGED. 
 
 Taliesin. 
 Urien yr echwydd 
 Haelaf dyn bedydd 
 Lliaws roddydd 
 I ddynion efydd 
 Angaw a gawsant 
 A mynych goddiant 
 Mai y cynyllwyd 
 Yd wesgerydd 
 Llawn beirdd bedydd 
 Tra fo dy wychydd 
 Ys mwy llawenydd 
 Gan glodfein glodrydd 
 Ys mwy gogoniant 
 Fod Urien ai blant 
 Ac ef yn arbennic 
 Yn oruchel wledic 
 Bellenic yn ciniad 
 Cyntair Lloegrwys ei gwyddiead 
 Yn ninas pellenig 
 Yn ceiniad cynteig 
 Lleegrwys ai gwýddant 
 Pan ymadroddant 
 Llosci y trefred 
 A dwyn eu Tudded 
 Ac emmic 1 colhet 
 A mawr anghyfred 
 Heb gaffel gwaret 
 Rhag TJrien Rbeget 
 Rbeget diffiydiad 
 Clod ior angorwlad 
 Fy modd y sydd arnat 
 O bob herchlynad 
 Dwys dy beleidi-ad 
 Pan erglywad 
 
 ^Eimwng. 
 
 Cad pan i cyrchud 
 Gwiniaith a wnud 
 Tan yn nhai cyn dydd 
 Udd yr echwydd 
 Yr echwydd teccaf 
 Ai dynion haelhaf 
 Gnawd eingl heb waesaf 
 Am deyrn glewaf 
 Glewaf eissyllydd 
 Tydi goreu y sydd 
 Teccaf ai dynion 
 Haelaf gwawd . . 
 Pan dremir arnaw 
 Es helaeth y braw 
 Gnawd gwyledd am danaw 
 Am deyrn gognaw 
 Am danaw gwyledd 
 A lliaws teyrnedd 1 
 Eurdeyrn gogledd 
 Arbennig Teyrnedd 
 Ac yn falchwy fi hen' 
 Ymdygn angeu angen 
 ~Ny byddwyf yn dirwen 
 Na Molwyf IJrien 
 
 GWAITH GWENYSTRAD. 
 
 Arwyee gwyr Kattraeth gan dydd 
 
 Am wledig gwaith fuddig gwarthegydd 
 
 Urien hwn anwawd eineuydd 
 
 Cyfeddeily teyrnedd ai gofyn rhyfelgar 
 
 Rwysg anwar rwyf bedydd 
 
 Gwyr Prydain adwythein yn lluydd 
 
 Gwen ystrad Ystadl cad cynnygydd 
 
 Ni ddodes na maes na choedydd tud achles 
 
 Diormes pan ddyfydd 
 
 Mai tonnawr tost ei gawr tros elfydd 
 
 Gwelais wyr gwychi' yn lluydd 
 
 A gwedi boregat briwgig 
 
 Gwelais i dwrf teirnin trancedig 
 
 Gwaed gohoyw gofaran gowlychid 
 
 Yn amwyn Gwenystrad y gwelid gofwr 
 
 Hag angwyr llawr lluddedig 
 
 Yn nrws rhyd gwelais i wyr lledruddion 
 
 Eirf dillwng rhag blawr gofedon 
 
 Unynt tanc gan aethant golluddion 
 
 Llaw ynghroes gryd ygro granwynion 
 
 Cyfeddwynt y gynrhein Kywyn don 
 
 Gwaneicawr gollychynt rawn y caffon 
 
 Gweleis i wyr gospeithig gospylad 
 
 A gwyar a uaglei ar ddillad 
 
 A dulliaw diaflym dwys wrth gad 
 
 Cad gwortho ni buffo pan bwylled 
 
 Glyw Reged rhj^feddaf pan feiddad 
 
 Gweles i ran reodig gan Urien 
 
 1 Maranhedd. 
 
48 
 
 CYFIEITHAD ARMES BRYDAIN. GWAITH ABGOED LLWYFEIN. 
 
 Pan amwyth ai Alon yn llech wen Galys- 
 
 tern 
 Ei wythiant oedd llafn aesawr gwyr 
 Goberthid wrth Angen 
 Awydd cad a ddiffo Euronwy 
 Ac yn y fallwyfi hen 
 Ym dygyn Angheu angher 
 Ni bydif yn dirwen 
 Na molwyf fi Urien 
 
 Taliesin ae Kant. 
 
 Y CYFIEITHAD 
 
 Gan Ieuan Faedd AC Offeikiad. 
 
 Extol the Men of Cattraeth, who, with 
 the dawn went with their victorious leader 
 Urien, a renowned elder, the pillar of 
 Kings, of matchless valour, a chief of great 
 power. The Men of Britain came in a 
 body to Gwenystrad to offer battle; neither 
 the fields nor the woods afforded protec- 
 tion to their enemies when they came in 
 their fury, like the roaring wave rushing 
 in its might to cover the beach. I have 
 seen brave men in the army, and after the 
 battle in the morning the mangled fiesh. 
 I saw the place where the shout was given, 
 and where three ranks of men fell, and 
 the crimson gore covered the ground: in 
 Gwenstrad was seen a' fort, assailed by the 
 laborious toil of warriors. In the pass of 
 the fort have I seen men dyed with red 
 who have hurted their arms 
 t * * * they jointly fell to 
 
 the ground when they lost the day; their 
 hands were on the Crucifix, and horror 
 was in the pale face of the dead warriors. 
 I have seen men 
 
 and the blood entangled on their clothes, 
 quick and furious thrusts in battle. Men 
 bore patiently the warlike toil, and where 
 there was no flying when they grew outra- 
 geous. I am astonished at the courage of 
 Reged's Chief! I have seen Urien s Brow 
 covered with rage when he furiously at- 
 tacked the enemy by Lech Wen Galysten; 
 his anger was satisfied in dealing deadly 
 blows amongst his foe, and his shield in 
 time of need was heaved up to defend him. 
 Euronwy mayest thou grow desirous of 
 Conflict ! And till I grow old, and must 
 necessarily die, may I have no constant 
 joy if I praise not Urien. 
 
 N.B. ...This battle was fought by Urien 
 Reged, Prince of Cymbria, against the 
 Saxons. 
 
 GWAITH ARGOED LLWYFEIN. 
 
 Canü Ubien. 
 Y bore Dduw Sadwrn Cad fawr a fu 
 Or pan ddwyre Haul hyd pan gynnu 
 Dygrysowys fllamddwyn yn bedwarllu 
 Goddeu a Reged i ymddullu 
 Dyfwy o Argoed hyd Arfynydd 
 Ni cheffynt eiryoes hyd yr undydd 
 Atorelwis fllamddwyn fawr drybestawd 
 A ddodynt yngwystlon a ynt parawd 
 Yr attebwys Owain ddwyrain ffossawd 
 Nid dodynt nid ydynt nid ynt parawd 
 A cheneu mab Coel byddai Cymwyawg 
 
 lew 
 Cyn attalai owystl nebawd 
 Atorelwis Urien Udd yr echwydd 
 O bydd ynghyfarfod am garennydd 
 Dyrchafwn eidoed odduch mynydd 
 Ac ymporthwn wyneb odduch emyl 
 A drychafwn beleidr odduch ben Gwyr 
 A chyrchwn fllamddwyn yn ei.luydd 
 A lladdwn ag ef ai gyweithydd 
 A rhag Gwaith Argoed Llwyfain 
 Bu llawer Celain 
 Rhuddei frain rhag rhyfel Gwyr 
 A gwerin a grysswys gan einewydd 
 Arinaf y blwyddyn nad wyf Kynnydd 
 Ac yn y fallwyf hen 
 Ym dygn angeu angen 
 ISTi byddif ym dyrwen l 
 No molwyf Urien 2 Taliesin. 
 
 ENGLISHED THUS. 
 
 B? L. Mobbis, 1763. 
 
 On Saturday Morning a great battle ensued. 
 Which lasted from sun-rising to its descent; 3 
 Fflamddwyn 4 hastened in four legions 
 Goddeu 5 and Reged's 6 forces to fight, 7 
 They reached from Argoed 8 to Arfynydd, 9 
 
 but lived only one day. 
 Flamddwyn loudly called in great hurry, 
 
 1 " The two last lines were not in the Book of John 
 Lewes of Llynwene." — Davisius. 
 
 2 This Urien is he whom the old Author in Nennius 
 calls Urbgen, with his Sons. Deovix the Saxon 
 fought stoutly. Vide Gale's Nenn.— LI. Ddû. 
 
 s See Cynnu, Èsgyn, Desgyn, in Davies's Diet. 
 
 4 The Saxon General Flamddwyn mentioned in 
 Triade, 56. 
 
 5 Goddeu, a country in North Britain, where the 
 famous Battle of Gwaith Goddeu was fought, 
 Triade 47 ; one of the three trifling battles. 
 
 6 The King of Cumbria Beged. 
 
 7 Ymddyllu in the original signifies to dispose an army. 
 
 8 Argoed, the country of Llywarch-hen, out of which 
 he was driven by the Saxons. 
 
 Gwyr Argoed erided am Porthant. — LI. H. 
 
 9 Arfynydd, some place on the borders of Northum- 
 bria. 
 
CANU I URIEN REGED. 
 
 49 
 
 Will they (the Britains) give pledges, are 
 they ready % 
 
 He was answered by Owein, 1 brandishing 2 
 his spear, 
 
 They will give no pledges, nor are they 
 ready. 
 
 And Cenau, 3 son of Coel, would be an 
 afflicted lion 4 
 
 Before he would give pledges to any one. 
 
 In the forenoon Urien 5 the Prince, with 
 fresh men, 
 
 Called aloud, We relations will unite our 
 forces, 
 
 And will erect our banner on the hills, 
 
 And will assist, and turn our faces above 
 the edges, [heads, 
 
 And will raise our shafts above men's 
 
 And will push Flamddwyn in his Army, 
 
 And kill 6 (fight) with him and bis auxil- 
 iaries; 
 
 And because of the Battle of Argoed 
 Llwyfein 7 
 
 There happened many a dead carcase, 
 
 And the ravens were coloured with the 
 War of Men, 
 
 And the common people ran about hastily 
 with the news. 
 
 I will foretell 8 the year that is not pros- 
 perous ; • [die, 
 
 And till I grow old, and necessarily must 
 
 Let me never smile if I praise not Ürien. 
 
 CANU I URIEN REGED. 9 
 
 Urien yr Echwydd 
 Haelaf Dyn bedydd 
 
 1 Owein ap Urien Reged, the general of the Cum- 
 brian or Reged men, under Urien his father, he 
 and Flamddwyn had married two sisters, daughters 
 of Culfynawyd Prydain, noted in Triad 56 for their 
 incontinency. 
 
 2 Or clashing his weapons. 
 
 3 Cenau, son of Coel, must have been the general of 
 Goddau's men, who were auxiliaries with Owein. 
 
 4 Or would behave like an angry lion. 
 
 5 Urien the Prince was King of Cumbria, and his 
 dominion reached as far north as the river Clyde, to 
 the northward of which the men of Goddau were, 
 whom I take to be the G-odini of Ptolomy. The 
 trifling battle mentioned in p. 48, note 5, seems to 
 be the same with that mentioned by John Major, 
 Hist, of Scotland, occasioned by a mastiff bitch 
 detained by the Picts; but as that battle has been 
 celebrated by Taliesin in his Gwaith Goddeu, it is 
 probable Major was out in his chronology about 300 
 years. 
 
 6 The original word lladd is in the modern British 
 ymladd, to fight. 
 
 7 The meaning of the word Argoed Llwyvein seems 
 to be a Forest of Ems (Elms). 
 
 8 Here the poet takes the character of a prophet, 
 after his usual manner. Yide Armes, in D. D. 
 Llewelyn Ddû. 
 
 *Gwel Dadolwch, tu dal. 47. 
 E 
 
 Lliaws a roddydd 
 
 I ddynion elfydd 
 
 Mai y cynnullwyd 
 
 Yd wesgerydd 
 
 Llawn beirdd bedydd 
 
 Tra fo du uchydd 
 
 Ys mwy llawenydd 
 
 Gan glodfan cloclrydd 
 
 Ys mwy Gogoniant 
 
 Eod Urien ai blant 
 
 Ac ef yn Arbennig 
 
 Yn oruchel wledig 
 
 Bellennig yn cyniad 
 
 Cyntau Lloegrwys ai gwyddiad 
 
 Yn Ninas Pellenig 
 
 Yn ceiniad cynteig 
 
 Lloegrwys ai gwyddant 
 
 Pan ymadroddant 
 
 Angeu a gawsant 
 
 A mynych goddiant 
 
 Losgi eu trefred 
 
 Adwyn eu lludded 
 
 Ac eimwng colled 
 
 A mawr amgyfired 
 
 Heb gaffel gwared 
 
 Rhao- Urien Reged 
 
 Rheged diffreidiad 
 
 Clod lor angor gwlad 
 
 Fy modd y sydd arnad 
 
 bob erglywad 
 
 Dwys dy beleidrat 
 
 Pan erglywat cad 
 
 Cad pan i cyrchud 1 
 
 Gweniaith a wnaud 
 
 Gweniaith a wneit 
 
 Tan ynhai cyn dydd 
 
 Rac Udd yr Echwydd 
 
 Yr echwydd teccaf 
 
 Ai dynion haelaf 
 
 Gnawd Eingl heb waessaf 
 
 Am deym glewaf 
 
 Glewaf Eissyllydd 
 
 Tydi goreu sydd 
 
 Or a fu ac a fydd 
 
 Nith oes cystedlydd 
 
 Pan dremher arnaw 
 
 Ys helaeth y braw 
 
 Gwnawd gwledd am danaw 
 
 Am deyrn gognawd 
 
 Am danaw gwyledd 
 
 A lliaws Maranhedd 
 
 Eudeyrn gogledd 
 
 Arbennig Teyrnedd 
 
 Ac yn y vallwyf hen . ' 
 
 Ym dygn angeu angen 
 
 Ni byddiff im dirwen 
 
 Na molwyf Urien 
 
 1 Cyrchynt. , 
 
50 
 
 I URIEN. 
 
 I URIEN. 
 
 Yngorphowys 
 
 Gan rychedwys 
 
 Parch a ehymrwys 
 
 A medd meueddwys 
 
 Meueddwys medd 
 
 Ei orfoledd 
 
 A chain direcld 
 
 Imi yn rhyfedd 
 
 A chyfedd mawr 
 
 Ag eur ag Awr 
 
 Ac eur a ched 
 
 A chyfrifed 
 
 A chyfrrfiant 
 
 A choddi chwant 
 
 A chwant oi roddi 
 
 Er fy llochi 
 
 Yd ladd yd gryg 
 
 Yd fag yd fyg 
 
 Yd fyg yd fag 
 
 Yd ladd yn rhag 
 
 Rhagwedd rhoddid 
 
 I feirdd y Byd 
 
 Byd yn geugant 
 
 Itti yd weddant 
 
 Wrth dy ewyllis 
 
 Duw ryth beris 
 
 Rhieu yngnis 
 
 Bhag ofn dibris 
 
 Annogiad cad 
 
 Diffreiddiad gwlad 
 
 Gnawd am danad y 
 
 Lwryf pystylad 
 
 Bystylad lwrwf 
 
 Ac yfed cwrwf 
 
 Cwrwf oi yfed 
 
 A chein drefred 
 
 A chein dudded 
 
 Imi ryanllofed 
 
 Llwyfenydd fan 
 
 Ag eirch achlan 
 
 Yn un trygan 
 
 Mawr a bychan 
 
 Taliessin gan 
 
 Tidi ai diddan 
 
 Ys tidi goreu or gigleu 
 
 Ei wrdd lidau 
 
 Molaf inneu dy weithredau 
 
 Ac yn y vallwyf hen 
 
 Ym dygn angeu angen 
 
 Ni byddiff ym dirwen 
 
 Na molwyf Urien 
 
 I URIEN. 
 
 Ar, un blynedd 
 Un yn darwedd 
 
 Gwin a mall a medd 
 
 A gwrhyd digassedd 
 
 Ac ei lewydd gorod 
 
 A haid am fereu 
 
 Arphen iFuneu 
 
 Ai teg wyddfaeu 
 
 Ei bawb oi wyd 
 
 Dyfynt ynhlymnwyd 
 
 Ai farch y danaw 
 
 Yngoddeu gwaith Mynaw 
 
 A chwaneg anaw 
 
 Budd am li am law 
 
 Wyth ugein unlliw 
 
 O loi a biw 
 
 Biw blith ag Ychen 
 
 A phob cein amgen 
 
 Ni byddwn lawen 
 
 Bei lleas Urien 
 
 Ys cu cyn iethydd 
 
 Iais cyngryn cyngryt' 
 
 A briger wen olched 
 
 Ar elor ei dynged 1 
 
 A gran gwyarlled 
 
 Am waed gwyr gonodded 
 
 A gwr hewr bythig 
 
 A fei feddw ei wreig 
 
 Am ys gwin ffelaig 
 
 Am ysgwin mynych gyttwn 
 
 Am Sorth am porth am pen 
 
 Cyn na phar cyfwyrein 
 
 Kymaran taraw 
 
 Gwas y drws gwrandaw 
 
 Py drwst ai dayar a gryn 
 
 Ai mor a ddugyn 
 
 Dy gwyawg ychyngar wfth y. ped- 
 
 ydd 
 Ossid uch ym mhant 
 Neud Urien ai gwant 
 Ossid uch ym mynydd 
 Neud Urien a orfydd 
 Ossid uch yn rhiw 
 Neud Urien ai briw 
 Ossid uch ynghawdd 
 Neut Urien a blawdd 
 Uch hynt uch as 
 Uch ymhob Kamas 
 Nac un tew na dau 
 Ni nawdd y rhag eu 
 Ni byddei ar newyn 
 A phreiddieu yn ei gylchyn 
 Gygoriawg gorlassawc gorlassar 
 Ail angeu oedd ei bar 
 Yn lladd ei Esgar 
 Ac yn y vallwyf hen 
 Ym dygyn Angeu Angen 
 JSTi byddif ym Dyrwen 
 Na molwyf Urien 
 
 ^dyged. 
 
CANU I UKIEN. YSPEIL TALIESIN. 
 
 51 
 
 CANU I URIEN. 
 
 Ardwyre Reged rysedd Rieu 
 
 Neu ti rygostais cyn bwyf ten 
 
 Gnissynt cad lafhawr 
 
 A chad fereu gnissynt wyr 
 
 Y dan gylchwyawr 
 
 Lleeu goleu gwyn gelein 
 
 Ymathren ni mad frwydrwyd 
 
 Rhi ni mad geu 
 
 Ydd ymarmerth gwledig 
 
 Wrth Cymryau 
 
 Nis gyr neges y geissiaton 
 
 Gochawn Marchawg mwth molud gwrion 
 
 O ddreig ddylaw adnaw doethaw don 
 
 Yn i ddoeth Wlph yn dreis ar ei A Ion 
 
 Hynny ddoeth Urien yn edydd yn Aeron 
 
 Ni bu cyfergyriad ni bu gynnwys 
 
 Talgynnawd Urien y rhac Powys 
 
 Ni hyfrwd brwd echen gynnwys 
 
 Hyfeidd a Gododin a lieu towys 
 
 Dewr yn enmynedd a thaith gyduwys 
 
 Difefl dyddwyn yngwaed gwyden 
 
 A weles llwyfenydd ufydd cyngryn 
 
 Yn eiddoedd cyhoedd yn eil niehyn 
 
 Cad yn rhyd Alclud Cad ym ynuer 
 
 Cad gellawr brewyn Cad hireurur 
 
 Cad ymhrysg Cadleu, Cad yn Aber-ioed 
 
 Y ddygyfrang a dur breuer mawr 
 
 Cad gluduein Gwaith pen coed 
 
 Llwyth llithiawg Cunar ormant gwaed 
 
 Atveilaw gwyn goruchyr cyd mynan 
 
 Eingl eddyl gwrthryd 
 
 Lledrudd o gyfranc ag Wlph yn rhyd 
 
 Gwell ganher gwledig pyr y ganed y Udd 
 
 Prydain pen perchen broestlawn y Udd 
 
 Nid ymddug ddillad na glas na gawr 
 
 Na choch nag ehoëg uyg mawr llawr 
 
 Nid arddodes y forddwyd dros Yoel Mael- 
 
 awr 
 Meirch o genedl vrych mor greidiawl 
 Haf ydan ayaf ag araf yn llaw 
 A Rhyd a Rhodwydd eu harwylaw 
 A gwest y dan geirdd ag ymdwyraw 
 Ac hyd orphen byd edrywyd Caw 
 Gosydin 1 goyscub dyhawl am delw 
 Dilwfr am leufereu neu fi erthrycheis 
 Rhag hwyd Peleidr ar ysgwydd 
 Ysgwyd yn llaw Godeu a Rheged yn ym- 
 
 ddulliaw 
 Neu fi a weleis wr yn buarthaw 
 Sarph sonedd firen Segidyd 2 lawr 
 Neu fi gogwn Ryfel ydd argollawr 
 Er maint a gollwyf y argollaw 
 Neu fi neu ym gorwyth meddu meddlyn 
 Gan hyfeidd hywr hywest ddilyn 
 Neu fi neu ysgynhedais cysgawd gweithen 
 Dithrychwys fy rhieu radeu lawen 
 
 1 Gofyddin.— LI. E. D. 2 Sengidydd. 
 
 Gwasga gwlad dda wrth wruyn 
 Ac yn y vallwyf i hen 
 Ym dygn Angeu Angen 
 Na bydyf ym dirwen 
 Na molwyf Urien 
 
 YSPEIL TALIESIN. 
 
 Canu Ukien. 
 
 Yngwryd gogyfeirch yn nhrafferth gwaet- 
 
 wyf 
 A wellwyf yn Kerthwir 
 Gweleis i rhag neb nim gweles pob annwyl 
 Ef diwyl ei Neges 
 Gweleis i basg am leu am lys 
 Gweleis i ddail o ddyfyn o dowys 
 Gweleis i geing gyhafal ei blocleu 
 Neur'r weleis udd haelaf ei ddedfau 
 Gweleis i lyw Catraeth tra maeau 
 Bid fy nar nwy lachar Cymryau 
 Gwerth fy nad mawr fydd ei íudd y radeu 
 Pen Maon milwyr anide 
 Preicld lydan Pren onhyt yw fy Awen 
 
 gwen 
 Ysgawr y rhag glyw gloyw glasgwen 
 Glyw ryhawd glewaf un yw Urien 
 Nim gorseif gwarthegydd 
 Gorddear gorddyawg gorlassawg gorlassar 
 
 goraig a gorddwyre 
 Pob rhai sang dilew du Merwydd y Mordei 
 Udd tra blawdd yn ydd el oth fodd 
 Yared Melynawr yn neuadd maran hedd- 
 
 awg 
 Diffreidiawg yn Aeron 
 Mawr ei wyn ei aniant ac eilon 
 Mawr ddyfal ial am ei Alon 
 Mawr gwrnerth ystlyned i Frython 
 Mai rhod tanwhydin tros elfydd 
 Mai ton teithiawg Llwyfenydd 
 Mai cathl cysluv Gwen a Gweithen 
 Yal Mor Mwynfawr yw Urien 
 Yn y egin echangryd gwawr 
 Un yw rhieu rhwyfiadwr a Dwyawr 
 Un yw maon meirch mwth miledawr 
 Dechreu mei ymhywys byddinawr 
 Un yw yn deuwy pan ofwy ei werin 
 Eryr tir tuhir tythremyn 
 Addunwn i ar orwydcl ffysgyolyn tud 
 
 ynial 
 Gwerth Yspeil Taliessin 
 Un yw gwrys gwr llawr a gorwydd 
 Un yw breyr benfíyg yr Arglwydd 
 Un yw hyddgre hydd yn divant 
 Un yw blaidd banhadlawr anchwant 
 Un yw gwlad fab Eginyr 
 
52 I. WALLAWG. DADOLWCH URIEN. MARWNAD OWAIN AP URIEN REGED. 
 
 Ac unwedd ac unswn cadfa cedwyr 
 
 Unswn y drvvg iraven (iaeran) 
 
 A Cheneu a Nudd hael a liirwlad y Danaw 
 
 Ac os it ytwydef ym gwen 
 
 Ef gwneif beirdd byd yn llawen 
 
 Cyn mynhwyf meirw meib Gwyden 
 
 Gwaladr gwaed gwenwlad Urien 
 
 I. WALLAWG. 
 
 Yn enw Gweledig Nef Gorchorddion 
 
 Ryganant ryghwynant y Dragon 
 
 Gwrthodes gogyfres gwelydon 
 
 Lliaws Rhun a Nudd a Nwython 
 
 Ni golychaf an gnawt Beirdd o Yrython 
 
 Ryfedd hael a sywyd Sywedydd 
 
 Un lie rhygethlydd rygethlig | 
 
 Ryddysyfaf rychanaf i wledig 
 
 Yn y wlad ydd oedd ergrynnig 
 
 Nim gwnel nis gwnaf ei newig 
 
 Anawdd diollwng adwloedd ni diffyg 
 
 I wledig ni omedd 
 
 O edrych awdl trwm teyrnedd 
 
 Yn ei fyw nis deubydd budd bedd 
 
 Ni ddigonont hofFedd o'i bucbynt 
 
 Caletach yr artaith hael hynt 
 
 Tarf pressenawl tra Phrydain 
 
 Tra phryder ry gohoyw rylycirawr 
 
 Rylycerer rytharnawr rybarnawr 
 
 Rybarn pawb y gwr banher 
 
 Ac uinat yn yngnad ac elwet 
 
 Nid y gwr dilaw ei ddaered 
 
 Gwas greid a gwrhyd gottraed 
 
 Eil eichawg Gwallawg yn llywet 
 
 Hwyrweddawg gwallawg artebed 
 
 Ni ofyn i neb a wnaeth udd 
 
 Neud ym udd nac neud ych Darwerther 
 
 Tewuedd yn niwedd Haf 
 
 Nis cynnydd namyn chwech 
 
 Chweccach it gynan o hynnydd 
 
 Chedlawg trwyddedawg traeth dydd 
 
 Teyrnedd yngwedd nwys medd mad ! 
 
 Tebyg heul haf huenydd soned gan mwyaf 
 
 Cenhaf gan ddoeth y gan llu eiliassaf 
 
 Bint bydi derwy bryt haf pryt mab 
 
 Lleenawg lliawg hamgwrwl gwmn 
 
 Gwawl gwnn gwres tarth gwres tarth 
 
 Trangyunis yd engis heb warth 
 
 Cleda cledifa cledifarch nidd am tyrr 
 
 Y m y ledrad nid amescud i gaw ei gywlad 
 
 Tyllant tal ysgwydawr rhac taleu ei feirch 
 
 O march trwst Morial rith gar riallu 
 
 Gwynawg ry gwystlant gweiryd goludawg 
 
 O gaer Glut hyd gaer Garadawg 
 
 Ystadl tir penprys Gwallawg 
 
 Teyrnedd tewrn tangweddawg 
 
 DADOLWCH URIEN. 
 
 Urieni Regedenis Compensatio. 
 Lleu uydd echassaf 
 Mi nyw dirmygaf 
 Urien yd gyrchaf 
 Iddaw yd ganaf 
 Pan ddel fyngwaessaf 
 Cynwys a gaiFaf 
 Or parth goreuhaf 
 
 Y dan eilassaf 
 
 Nid mawr nim dawr 
 
 Byth gweheleith a welaf 
 
 Nid af attaddynt ganthynt ni byddaf 
 
 Ni chyfarchaf fi gogledd 
 
 Ar mei teyrnedd 
 
 Cyn pei am laweredd 
 
 Y gwelwn gynghwystledd 
 Nid rhaid ym hoffedd 
 Urien nim gommedd 
 Llwyfenydd diredcl 
 
 Ys meu eu rheufedd 
 
 Ys meu y gwyledd 
 
 Ys meu y llaredd 
 
 Ys meu y deliedeu 
 
 Ai gorefrasseu 
 
 Medd o fualeu 
 
 A da dieisieu 
 
 Gan deyrn golau 
 
 Haelaf rygigleu 
 
 Teyrnedd pob Iaith 
 
 It oil ydynt gaith 
 
 Bhagot yt gwynir ys dir dy okith 
 
 Cydef mynnasswn 
 
 Gwey helu henwn 
 
 Nid oedd well a gerwn 
 
 Hyd ys gwybyddwn 
 
 Weithian y gwelaf 
 
 Y meint a gaifaf 
 
 Namyn y Duw uchaf 
 
 Nis dioferaf 
 
 Dy deyrn Yeibon 
 
 Haelaf dynedon 
 
 Wy canan eu hysgyron 
 
 Yn nhirecld eu galon 
 
 Ac yn y vallwyf hen 
 
 Ym dygyn angeu angen 
 
 Ni byddaf im dirwen 
 
 Na molwyf Urien 
 
 MARWNAD OWAIN AP URIEN 
 REGED. 
 
 Enaid Owain ap Urien 
 Gobwyllid ei Ren 
 
 Oi Raid 
 Reged Udd ai cudd tromlas 
 
GORCHAN ADEBON. GORCHAN CYNVELYN. 
 
 53 
 
 Nid oed fas 
 
 Ei gywyddeid 
 Isgell cerddglyd clodfawr 
 Esgyll gwaywawr 
 
 Llifeid 
 Cany cheffir cystedlydd 
 I Udd llewenydd 
 
 Llathreid 
 Medel galon gefeilad 
 Eissillud y tad 
 
 Ai taid 
 Pan laddawdd Owein Fflaniddwyn 
 Nid oedd fwyn 
 Og ef .cysgeid 
 Cysgid Lloegr llydan nifer 
 A lleufer 
 
 Yn eu llygaid 
 A rhai ni ffoynt hayach 
 A oeddynt ach 
 
 No chaid 
 Owain ai cospas yn ddrud 
 Mai cnud 
 
 Yn ymlid defeid 
 Gwr gwiw uch ei amliw seirch 
 A roddei feircli 
 
 I eirchiaid 
 Cyd as cronnai mal caled 
 Ni canned 
 
 Rhag ei Enaid 
 Enaid Owain ap Urien, &c 
 
 GORCHAN ADEBON. 
 
 Incantatio Adeboni. — E. LI. 
 Ny phel guyd aual o anal 
 Ny chynnyd dyual a dynal 
 Ny ehofn noeth yn esgal 
 Paub pan rydyoger yt bal 
 A garun y ef carei anreithgar 
 Ny byd marw duyneith 
 Nyt amsut y vut y areith 
 Ny cheri y gynenin gyvieith 
 Emis anwychwas ancuyn 
 Am surn am gorn Cuhelyn 
 Yn adef tangdef colit 
 Adef let buost len yn dyd mit 
 Rhudvyt ceissiessit ceissiadon 
 Mein uchel medel y alon 
 Dyuen ar Uarchan Adebon 
 
 Ac vely terunyna Goarchon Adebon. 
 
 GORCHAN CYNVELYN. 
 
 Pei mi brydun 
 Pei mi ganun 
 
 Tardei Uarchan gorchegin 
 
 Gwelgin torch trych trnyt 
 
 Cyrchessit yn Yon 
 
 Cyn noe geinyon 
 
 Tyllei garn gaphan 
 
 Rac carneu rin rlion 
 
 Ryu elogown 
 
 Esyrn vyrr vyiiacli 
 
 Yai'chogion 
 
 Tyllei ylvach 
 
 Gwrhyt Govurthyach. 
 
 Ruyt guyn rac Eingl iann Had 
 
 Iaun vrinyn vrynnyal 
 
 Rac canliuynaul cann 
 
 Lnc yr due dyvel 
 
 Disgynnyal alel 
 
 Y pob deur dysel 
 Truy boel trny hen. .n 
 Tiny gibelaur a gen 
 Ac eur ar drein 
 
 A galar duyn dyvyd 
 
 Y uynassed velyn 
 
 Y greii oe gylchyn 
 Celedic euyn 
 Medd melyn 
 
 Eil creu oe gylchyn 
 
 Rac cadeu Gynvelyn 
 
 Cynvelyn gasnar 
 
 Ysgrun bryffun bar 
 
 Goberthiat Adar 
 
 Ar denin duyar 
 
 Cyrreith grad voryon 
 
 Adan vordnyt haelon 
 
 Cyuret cerd uylyon 
 
 Ar weling dirion 
 
 Teyrn tut anau 
 
 Ys meu y guynau 
 
 Yn y vuyt y dyd tau 
 
 Gomyndyat gelyn 
 
 Ehangseit eruyn 
 
 Gorchaun cyrd ceinmyn 
 
 Yw Guarchan Cynvelyn 
 
 Gorchan Cynvelyn cyluy wylat 
 
 Etuyn gwr guned Guyned y Ulat 
 
 Dychiannawr deur dychiangat 
 
 Eidyn gaer gleision glaer 
 
 Cyuerchrynneit 
 
 Cein dy en rud ynys guerth 
 
 Rud volaut ued meirch 
 
 Eithinyn neut gut blennyd 
 
 Guarchan Cynvelyn 
 Ar ododin neus gome odyn 
 Dogyn gymhuyliet 
 Y uaeu drum oreureit 
 Am rodes poet er les yu eneit 
 Etmygir y vab Tecvan 
 Wrth rif ac urth rann 
 Wyr Calvan greit 
 Pan Uyryuyt arveu 
 
54 
 
 GORCHAN MAELDERU. 
 
 Tros ben cat o vleidiau 
 
 Buan deuer dycl rlieit 
 
 Trywyr a tlnygeint a tlirycliant 
 
 Y vreithyel Gattraeth ydaetliant 
 
 Or saul yt gryssiasant 
 
 Uch ved venestri 
 
 Namyn tri nyd atcorasant 
 
 Cynon a Chatraetli a Chathleu a 
 
 gatuant 
 A minneu om Creu dycliyorant 
 Mab coelcerth uyguertli a unaethant 
 O eur pur a dur ac ariant 
 Evnyvet nyt nodet e caussant 
 Guarchan cyrd Cynvelyn cyvnovant 
 
 Yma Tervyn Guarchan Cynvelyn 
 
 Canu un Canuauc a dal pob Awdyl o'r 
 Godoclin heruyd breint yngcerd amrysson. 
 Tri chanu a thriugeint a thrychant a dal 
 
 pob un or Gorclianeu Acnaws yu am 
 
 gofíau yn y Gorehaneu rivedi Guyr a aeth- 
 ant y Gatraeth nog y dyle gur vyned y 
 ymlad heb arveu : Ny dyle Bard myned i 
 amrysson heb y gerd honno. 
 
 GORCHAN MAELDEEU. 
 
 TALIESIN ae Cant, ac a rodeis breint y dau Cym- 
 
 meint ac odleu y Gododin oil ae dri Grwarchan 
 
 ygcerd Amrysson. 
 
 Doleu deu ebyr am gaêr 
 Guibde adoer a dnyaer 
 Clod rud ceissiedyd cysgut 
 Brithue arue aruryt 
 Ruthyr anorthur a wehit 
 A duy a dodet nyt hebit 
 Odef ynyas dof y urthyt 
 Dygugei yn aryf yn escut 
 Hutei yn ulyd elnit 
 Gur a ret pan dych 
 Cynely crymdy crymduyn 
 Cyveilu nac eilu etuuy 
 Tervyn torret tec teithiaul 
 Nyt aruedauc y uolant 
 Dyphryderas y uascaut 
 Molant rin rymidin rymenon 
 Dysylei trecn tra manon 
 Dysgleiriauc ac arcnauc talachon 
 Ar rud dreig fud Pharaon 
 Cyueylyawr yn auel adauann 
 Trengsyd a gvvydei neb ac eneu 
 Y ar orthur manr mur onuyd 
 Ar vor ny delis na chyngnyd 
 Na chynguyd na cliyngor 
 Gordibleu eneit talachor 
 Nyt miiy undyt y Esgor 
 . . . sgor eidin rac dior 
 , , . nan ceinmyg y ragor 
 
 . . . ossodes y gledyf ar glawd 
 
 nwyr budic 
 
 en yn y annaud wledic 
 gynnuythic cynlas cynneis 
 
 Duvyn dyvynneis 
 
 Cycbuecli ny cliuyt cycliueru cych ven- 
 yclies 
 
 Cyclmenycliiiy Enlli weles 
 
 A lenuis mican mar edles 
 
 Ar ystre gan vore godemles 
 
 Hute iduare yngorvynt 
 
 Guyr govynnaf rliyannet 
 
 Yn lluru ruyd lieu ry golet 
 
 Colluyt mecluyt menuyt 
 
 Gogled Bun ren rydynnit 
 
 Gorcheu am dycliuel dychuelyt 
 
 Goruyd muy galuaut no meluit 
 
 Am ruyd amry ysto flit lit lam 
 
 Blin blaen blen blennyd 
 
 Trybedauc y uledic y rhung 
 
 Drem dremrud dremryd 
 
 Ny wolet odef dogynfyd 
 
 Mor eredig dar digeryd 
 
 Cyntaf digonaf can elw 
 
 Cynnuytbic leitbic tivyrdelu 
 
 Cyn y olo goundelu 
 
 Tal gwr mawr y vael Maelderu 
 
 Deluat dieirydaf y erry 
 
 Par ardelu ruysc uryf bre 
 
 Bymun gulat rymun rymdere 
 
 Ysgaul disgynnaud ulaud gymre 
 
 Nac ysgaut y redec rygre 
 
 Ni odiueid o vevyl veint gure 
 
 Da dyuot Adonuy am adassuyt - 
 
 A uneles vratuen gunelu 
 
 Ladut llosgut ny cbetueist 
 
 Nac eithaf na cbyngor 
 
 Ysgun tref dy bennel 
 
 Ny ueleis or mor buyr mor 
 
 Marcliauc a vei uaeth no od gur 
 
 Trychant eurdorchauc 
 
 Gyuedgar guaenauc 
 
 Trycban trahauc 
 
 Cyvun cyuarcbauc 
 
 Trychan mant goclrut 
 
 A gryssius ganthut 
 
 Trychun a tkrychant 
 
 Try nyt atcorasant 
 
 Dyual ygcat cyrunug ygcyni 
 
 Yscyvrang nyt oed bleidic mab Eli 
 
 Eruyssit guin guydyr lestri lawn 
 
 Ac yn dyd camaun . 
 
 Campa wneei 
 
 Y ar awyl can cynn y drenghi 
 
 Calaned coekued ae deni 
 
 Puys blaen rydre ferei gadeu 
 
 Dryl cadyr cat cein erysguydyat 
 
 Bryt am gorleu 
 
 Diecbuitb lain y oruylan 
 
KERDD DARONWY. KERDD I WALLAWG AP LLEENAWG. 
 
 55 
 
 Nat ry gigleu 
 
 Ef guneei guyr ludu a guraged 
 
 Guedu cyn noe angheu 
 
 Breint mab Bleidgi 
 
 Rac ysperi 
 
 Y beri greu 
 
 Oein guodeo y celyo ery vyhyr 
 
 O honaw aryf yscut 
 
 As eirangMt 
 
 Pan estynnei bawb ti disgymiut 
 
 Ceneu guin guaet meiru meint a neint 
 
 Teir blyned a phedair tudet en vaur 
 
 Yt vaer asgyni myrr but 
 
 Ath uedi guas nym guerth na thechut 
 
 Present cyn adrawd oed breichyaul glut 
 
 Pan gyrcbei ygcywlat e glot 
 
 Oed annodauc 
 
 Edilydei Run gur eurdercbauc 
 
 Arduyei can ur arur mynauc 
 
 Ef rodei gloyu dul glan y gwycbauc 
 
 Anvonauc eissyllut altut marchauc 
 
 Un maban y Gian o dra bannauc 
 
 Ny sathraut Gododin ar glaur pbossawt 
 
 Pan vei no lif lymmach nebaut 
 
 Angor deor dain sarpb saffwy graen 
 
 Anysgoget uaen blaen bydin aral 
 
 Arcluy treis tracbyniuyn 
 
 Buy gobruy gorduylam 
 
 Enuir itK eluir oth gyuir ueitliret 
 
 Bector rhuyvyadur mur pob cyvyeitli 
 
 Tutvulch treissir aer caer o dileith 
 
 Angor deor dain sarph Saffuy graen 
 
 Blaen bydin enuir yth eluir 
 
 Guerit cyuir yth eluir oth gywir weithret 
 
 Bector rhuyfyadur mur pob uivet 
 
 Meruyn mab Madyeith mad yth anet 
 
 KERDD DARONWY. 
 
 Daron E. L. 
 
 Duw differ Nefwy 
 Rhag llanw lied ofrwy 
 Cyntaf attarwy 
 Atreis tros fordwy 
 Py pren a fo mwy 
 No get 1 Daronwy 
 Nid wy am noddwy 
 Am gylch balch nefwy 
 Yssid rin y sydd fwy 
 Gwawr gwyr Goronwy 
 Odid ai gwypwy 
 Hutlath Fathonwy 
 Ynghoed pan dyfwy 
 Efrwytheu mwy cymrwy 
 Ar Ian Gwyllionwy 
 Kynan ai kaffwy 
 
 ^ogef (el). 
 
 Pryd pan wledychwy 
 
 Dyddeuant et waeth 
 
 Tros drei a thros draeth 
 
 Pedair prif Bennaeth 
 
 Ar pummed nid gwaeth 
 
 Gwyr gwrdd ehelaeth 
 
 Ar Brydain arfaeth 
 
 Gwragedd a fu ffraeth 
 
 Eillon a íì caeth 
 
 Ryferthwy hiraeth 
 
 Medd a marchogaeth 
 
 Dyddeu dwy rain 1 
 
 Gweddw a gwriog fain 
 
 Heyrn eu hadain 
 
 Ar wyr yn goriein 
 
 Dyddeu cynrain 
 
 O am dir Rhufain 
 
 Eu cerdd a gyngein 
 
 Eu gwawd a ysgain 
 
 Anan derw a drain 
 
 Ar Gerdd yd gyngain 
 
 Ki i dynnu 
 
 March i rynniaw 
 
 Eidion a wan 
 
 Hwch i dyrvu 
 
 Pymhed llwyn gwyn a wnaeth Iesui 
 
 O wig 2 Adaf i ymtrau 
 
 Gwydded 3 coed cain eu syllu 
 
 Hyd yd fuant a hyd yd fu 
 
 Pan wnel Cymry camfalhau 
 
 Ceir arall-fro pwy caro fu 
 
 Llemais i lâm o lam eglwg 
 
 Hewssit da nir gaho drwg 
 
 Mygedorth Run ys ef a ddiwg 
 
 Rhwng Caer Rian a chaer Rywg 
 
 Rhwng Dineiddyn a Dineiddwg 
 
 Eglur dremynt a wyl golwg 
 
 Rhag rhynnawd tan dychyffrwymwg 
 
 An rhen Duw ann ry amwg 
 
 De Galgaco, Gwallawg ap Lleenawg, Sic. 
 
 Camden in Descriptione Scotise qui in Triadum. 
 Libro in tres Britanniae heroas, appellatur, vir 
 animo magno fortique qui fusa nona Legione magno 
 animi ardore cum Romanis concorrit acerimeque 
 Patriam defendit donee fortuna cum potius quam 
 virtus desereret. 
 
 TRI PHOST CAD YNTS PRYDAIN. 
 
 Dynawt ap Pabo Post Prydain, Gwallawg ap Lleen- 
 awg, a Chynfelyn Drwsgl. Vid. Trioedd. 
 
 KERDD I WALLAWG AP 
 LLEENAWG. 
 
 E. Ll. 
 
 Yn enw gwledig nef Goludawg 
 Y drefynt biefydd Gyfeil foawg 
 
 1 Riain. 2 Wisg.— Ll. E. D. 
 
 3 Gwyddfed.— Ll. E. D. 
 
56 
 
 GLASWAWD TALIESIN. KADEIR TEYRNON CCC. 
 
 Eirig ei rethren rieddawg 
 
 Rhieu rhyfelgar gewheruawg 
 
 Ef difFyrth addfwyn llan lleenawg 
 
 Toryd un trwch 1 ardwyawc 
 
 Hir ddychyferfyddain 
 
 O Bryclain gofain 
 
 O berth Maw ac Eiddin 
 
 Ni chyinmeryn cyferbyn 
 
 Cyweith cyweithydd clydwyn 
 
 Digonwyf digones i Lynges 
 
 O beleidr o bleigheid prenwres 
 
 Prenial yw i bawb i drachwres 
 
 Anghyfrent o gadeu digones Gwallawg 
 
 Gwell gwydd 2 fwyd nog Arthes 3 
 
 Cad yn Agathes o achles gwawd 
 
 Gognaw 4 ei brod 5 digones 
 
 Cad ymro Vretrwyn trwy wres niawr tan 
 
 Meidrawl yw y trachwres 
 
 Cad ir ai cymrwy Kanhon 
 
 Cad cad crynai yn Aeron 
 
 Cad yn Ardunion ag Aeron 
 
 Eiddywed eilywed i feibion 
 
 Cat ynglioed Beid boed ron ddydd 
 
 Ni meddyliaisti dy Alon 
 
 Cad yn rhac llydawdawl 6 a Mabon 
 
 Nid adrawdd adfrawd Achubion 
 
 Cad yn Gwensteri ag estygi Lloegr 
 
 Safwawr un a 7 wner 
 
 Cad yn rhos terra gan wawr 
 
 Oedd hywst gwragawn egurawn 
 
 Yn nechreu ynheniad y geirawr 
 
 O rieu o ryfel ry ddiffawd 
 
 Gwyr a ddigawn gocldai gwarthegawg 
 
 Haearnddur a Hyfeidd a Gwallawg 
 
 Ac Owein Mon Maelgynig ddefawd 
 
 A wnaw peithwyr gorweidcliawg 
 
 Ym mhen coed cleddyfein 
 
 Atfydd calanedd gwain 
 
 A brain ar ddisperawd 
 
 Ym Mhrydain yn Eiddio yn addefawg 
 
 Ynghafran yn adfan Brycheiawg 
 
 Yyn ergyn yn ysgwn gaenawg 
 
 Ni wyl gwr ni welas Gwallawg 
 
 GLASWAWD TALIESIN. 
 
 24 A dal— LI. E. D. 
 
 Keknadetj am ddodynt mor ynt anfon- 
 
 awg 
 Dygawn ymletcynt meint fy ngbeudawd 
 Gnawd rwyf yn heli Beli wirawd 
 Gnawd ysgwyd ysgawn ar gefn Yscawd 
 Gnawd gwyth ag adwytli o Yspyddawd 
 
 Gaer 
 
 A nawcant Maer marwhawd 
 
 A fydd mai ar Fenai crei gyflogawd 
 
 Atfydd mwy ar GonAvy creith gwynieith 
 
 gwnahawd 
 Addoerlleith dyi-reith anaw barawd 
 heyrn erchwyrn eclyrn ddyrnawd 
 Tri dillyn diachor droch drymlybawg 
 Tail- llynges yn aches armes cyn brawd 
 Tri diwedydd cad am dri phriawd gwlad 
 Gwnahawd bad betrawd 
 Tri o bob tri tri phechawd 
 Ac Eryri fre farnhawd 
 Liu o sais ail oynt trydydd dugnawd 
 Ynghymry ydd erhy gwragedd gwedd- 
 
 dawd 
 Rac baran Kynan tan tarddawd 
 Cadwaladr ai cwyn 
 Briwhawd bro a brwyn 
 Gwellt a tho Tai ty tyndawd 
 Atfydd rhyfeddawd 
 Gwr gan ferch ei frawd 
 Dy fyn hyn dwrhawd 
 O Lin Anarawd 
 O honaw y tyfawd 
 Coch call y bruddawd 
 Nid arbed na nawd 
 Na chefhderw na brawd 
 Wrth lef Corn Cadwr 
 Naw cant yn afrddwl 
 Bedryddant ddygnawd 
 Dygorelwi lefhi o laswawd efret 
 Wrth a gawd y Geudawd 
 
 ^Unliwch.— LI. E. D. 
 
 •Gwyduit. 
 3 Arthles. 
 
 1 Gognaaw. 5 Brawd. 
 'R-acwydawl. 
 Wy.-U. E. D. 
 
 KADEIR TEYRNON CCC. 
 
 Aeeit awdl eglur 
 Awen tra messur 
 Am gwr deu awdwr 
 
 echen aladwr 
 Ai ffonsai ai ffwr 
 Ai reon rechdur 
 Ai ri rhwynadur 
 A rif ysgrythwr 1 
 Ai goch gochlesswr 
 Ai ergyr dros fwr 
 
 Ai Kadair gymmesswr 
 Ymhlith gosgordd mur 
 Neus dug o gawrmwr 
 Meirch gwelw gostrodwr 
 Teyrnon henwr 
 Heilyn pasgadwr 
 Treded dofh doethur 
 
 1 fendigaw Arthur 
 Arthur fendigad 
 Ar gerdd gyfaenad 
 Arwyneb ynghad 
 
 1 Ai rif ysgrythrir.— LI. E. D. 
 
KADEIR KERRIDWEN. KERDD AM VEIB LLYR AB BRYCHWEL POWYS. 57 
 
 Arnaw bystylad 
 Pwy y try chynweissad 
 A werchedwis gwlad i 
 Pwy y tri chyfarwydd 
 A gedwis Arwydd 
 A ddaw wrth awydd 
 Erbyn eu Harglwydd 
 Ban rinwedd rotwydd 
 Ban fydd hyn hoywedd 
 Ban corn cerddetrwydd 
 Ban biw wrth echwycld 
 Ban guir pan ddisglair 
 Bannacli pan lefair 
 Ban pan ddoetli o bair 
 Ogyrwen Awen teir 
 Bum Mynawg mynweir 
 Ynghom im neddair 
 Ny ddyly cadeir 
 Ni gatwo fy ngair 
 Cadeir gennyf glaer 
 Awen hyawdl daer 
 Pwy yw enw y teircaer 
 Rhwng lliant a llaer 
 Nis gwyr ni fo taer 
 Eissulut eu Maer 
 Pedair caer yssydd 
 Ym Mrydain powyssedd 
 Rhieu Merwerydd 
 Am nid v fo nid fydd 
 Nid fydd am nid fo 
 Llynghessawr a fo 
 Tohid Gwaneg tra gro 
 Tir dylyn dirbo 
 
 Nag Aillt nag ado 
 
 Na bryn na thyno 
 
 Na rhynnawd godo 
 
 B-hag gwynt pan sorho 
 
 Cadeira Teyrnon 
 
 Celfydd rwy catwo 
 
 Ceissitor yngno 
 
 Ceissitor Cedig 
 
 Cedwyr colledig 
 
 Tebygaf ddull dig 
 
 ddrfa Pendefig 
 
 ddull difynnig 
 
 O Leon luryg 
 
 Dyrchafwyd Gwledig 
 
 Am derwyn hen enwig 1 
 
 Breuhawd bragawd brig 
 
 Breuawl eissorig 
 
 Orig a Merin 
 
 Am derfyn chwefrin 
 
 leithoedd eddein 
 
 Aches ffysgiolin 
 
 Mordwyaid Merin 
 
 O blan 2 Seraphin 
 
 Dogyn dwfh diwerin 
 
 Dyllyngein Elphin 
 x Euwig.— LI. E. D. 2 Blant.~Ll, E. D. 
 
 KADEIR KERRIDWEN. CCC. 
 
 Rhen rym awyr titheu 
 
 Cerreifant on 1 correddeu 
 
 Yn Newaint ym mhlygeieu 2 
 
 Llewychawd yn lleufereu 
 
 Mynawg hoedl Minawg ap Lieu 
 
 A welais i yma gynneu 
 
 Diwedd yn llechwedd Lieu 
 
 Bu gurdd ei hurdd ynghadeu 
 
 Afagcldu fy mab inneu 
 
 Dedwydd Dofydd rhwy goreu 
 
 Ynghyfamiyson Kerddeu 
 
 Oedd gwell ei Synwyr no'r fau 
 
 Celfycldaf gwr a gigleu 
 
 Gwydion ap Don dygnferthau 
 
 A hudwys gwraig o Flodeu 
 
 A dyddwg Moch o Ddeheu 
 
 Can ni bu iddaw disgoreu 
 
 Drud ymyd a gwryd pletheu 
 
 A rithwys gorwyddawd y ar plagawd lys 
 
 Ac enwerys cyfrwyau 
 
 Pan farner y Cadeiriau 
 
 Arbennig uddun y fau 
 
 Fynghadair am pair am deddfon 
 
 Am Araith drwyadl gadair gysson 
 
 Rym gelwir gyfrwys yn llys Don 
 
 Mi ag Euronwy ag Euron 
 
 Gweleis ymladd taer yn Nant ffrancon 
 
 Duw sul piyd pylgeint 
 
 Rhwng Avythaint a Gwydion 
 
 Dyfieu yn geugant ydd aethan Yon 
 
 I geissaw yscut a hudolion 
 
 Aran rhod clrem clot a gwawr hinon 
 
 Mwyaf gwarth y marth o barth Brython 
 
 Dybrys am ei Lys Enfys 3 Afon 
 
 Afon ai hechrys gurys gwrth terra 
 
 Gwenwyn ei chynbyd cylch byd eda 
 
 Nid wydywaid geu llyfrau Breda 4 
 
 Cadair gedwidedd yssydd yma 
 
 A hyd frawd parawd yn Europa 
 
 An rothwy y drindawt 
 
 Trugaredd Dyddbrawd 
 
 Cein gardawd gan wyrda 
 
 KERDD AM VEIB LLYR AB 
 BRYCHWEL POWYS. 
 
 Golychaf i gulwydd Arglwydd pob echen 
 Arbennig torfoedd ynhyoedd am Ordden 
 Ceint yn yspyddawd uch gwirawd ailawen 
 Ceint rac meibon Llyr yn ebyr Henfelen 
 Gweleis treis trydar ac afar ac anghen 
 Yd lethrynt lafhawr ar bennawr disgywen 
 Ceint rhag udd clodeu yn noleu Hafren 5 
 
 ^m.— LI. E. D. 3 Efnys— LI. E. D» 
 
 8 Mhylgeineu.— LI. E. D. *Beda. 
 
 5 Y pummed ban yn LI. E. D. 
 
58 
 
 MIC DINBYCH. 
 
 Rhag Brochwel Powys a garwys fy A wen 
 Ceint yn addfwyn rodle ym more rhag 
 
 Urien 
 Yn ewydd am antraed gwaed ar ddien 
 Neud amug ynghadeir o beir Cerridwen 
 Handid rydd fy nhafawd 
 Yn addawd gwawd Ogyrwen 
 Gwawd Ogyrwen Uferen rwy ddigones 
 A llefrith a gwlith a mes [arnunt 
 
 Ystyriem yn llwyr cyn clwyr cyffes 
 Dyfod yn ddiheu angeu neses l 
 Ac am diredd Enlli dyvi 2 dylles 
 Dyrchawr llongawr ar glawr aches 
 A galwn ar y gwr andigones 
 An nothwy rhag gwyth llwyth Anghes 
 Pan alwer Ynys Yon tirion vaes 
 Gwyn eu byd hwy gwleiddon Saesson artres 
 Doddwyf Deganhwy i amrysson 
 Ellyngais fy Arglwydd yngwydd deon 3 
 A Maelgwn fwyaf ei Achwysson 
 Elphin pendefig ry hodigion 
 Yssid imi deir Cadeir cyweir cysson 
 Ac yd vrawd parhawd gan Gerddorion 
 Bum ynghat Goddeu gan Llew a Gwydion 
 Wy a rithwys gwydd Elfydd ac Elestron 
 Bum i gan Yran yn Iwerddon 
 Gwleis 4 pan laddwyd morddwyd tyllon 
 Cigleu gyfarfod am gerddorion 5 
 A gwyddyl diefyl diferogion 
 O Benryn wleth hyd Luch Reon 
 Cymru yn unfryd gwrhyd Wrion 
 Gwret dy Gymry yghymelri 
 Teir cenedl gwythlawn o iawn deithi 
 Gwyddyl a Brython a Khomani 
 A wahan 6 dyhedd a Dyuysgi 
 Ac am derfyn Prydein cein ei threfi 
 Ceint rhag Teyrnedd uch medd lestri 
 Yngheinion Deon im ai dyroddi 
 An dwy ben sywed . . . ced ryferthi 
 Ys cyweir fy nghadeir ynghaer Sidi 
 Nis plawdd haint a henaint a fo yndi 
 Ys gwyr Manawyd a Phryderi 
 Tair Orian y am dan a gan rhegddi 
 Ac am ei bannau 7 ffrydieu gweilgi 
 Ar ifynnawn ffrwythlawn yssydd odduchti 
 Ys whegach nor gwin gwyn y llyn yndi 
 Ac wedi ath iolaf Oruchaf cyn gweryd 
 
 Gorod cymmod a thi. Diwedd. 
 
 MIC DINBYCH. 
 
 Archaf y wen i Dduw plwyf esgori 
 Perchen nef a 11a wr pwyll fawr wofri 
 Addfwyn Gaer y sydd ar Glawr gweilgi 
 
 iNesnes.— LI. E. D. *Gwllis(gweleis.»Ll.E.D.) 
 
 2 Dybi.-Ll. E. D. 5 Gerddolion.— LI. E. D. 
 
 3 Ar ol y ganlynol "yn 6 Wnahon.— LI. E. D. 
 
 14. E. D. 7Ei bennau.-Ll. E. D. 
 
 Bid lawen Ynghalan eirian yri 
 Ac amser pan wna mor maw wrhydri 
 Ys gnawd gorun beirdd uch medd lestri 
 Dyddybydd gwaneg ar frys dybrys iddi 
 Addaw hwynt y werlas o Glas Ffichti 
 Ac am bwyf o Ddews dros fy ngweddi 
 Pan gattwyf ammod cymod a thi 
 
 Addfwyn Gaer y sydd ar lydan Lynn 
 Dinas diachor mor ai cylchyn 
 Gogyfarch ty Prydain cwdd gyngein hyn 
 Blaen Llyn ap Erbin boed teu voyn 
 Bu gosgordd a bu cerdd yn eil mehyn 
 Ac eryr uch wybr a llwybr granwyn 
 Bhag udd ffelyg nag esgar gychwyn 
 Clod wasgar a Gwanar ydd ymddullyn 
 
 Addfwyn Gaer y sydd ar don nawfed 
 Addfwyn ei gwerin yn ymwared 
 Ni wnant eu dwyn cyt trwy feflhaëd 
 Nid ef eu defawd bod yn galed 
 Ni lefaraf au ar fy nhrwydded 
 Nog eillon deudraeth gwell caeth Dyfefc 
 Cyweithydd o rydd wledd waredied 
 Cynnwys rhwng pob ddau goreu ciwed 
 
 Addfwyn Gaer y sydd ai gwna cyman 
 
 Meddut a Molut ac adar ban 
 
 Llyfn ei cherddau yn ei chalan 
 
 Am arglwydd hywydd hewr eiran 
 
 Cyn ei fyned yn ei adwyd yn derfyn llan 
 
 Es am rhoddes medd a gwin o wydrin ban 
 
 Addfwyn Gaer y sydd yn yr eglan 
 Addfwyn y rhoddir i bawb ei ran 
 Adwen yn .Nmbych gorwen gwylan 
 Cyweithydd wleiddydd udd erlyssan 
 Oedd ef fy nefawd i JSTos Galan 
 Lleddfawd y gan ri ryfel eiran 
 A lien lliw ehoëg a meddu prain 
 Hyn y fwyaf 1 tafawd ar feirdd Prydain 
 
 Addfwyn Gaer y sydd ai cynrwy cedau 
 Oedd meu ei rhydau a ddewisswn 
 Ni lyfaraf i daith rhaith rysgattwn 
 Ni ddyly celennig ni wpo 2 hwn 
 Ysgrifen Brydain bryder briffwn 
 Yn yd wna tonneu eu hymgyffryn 3 
 Pereit hyd bell y Gell attreiddwn 
 
 Addfwyn Gaer y sydd yn arddwyrein 
 Gochawn y meddut y molut gyfrein 
 Addfwyn ar ei hor esgor gynrhein 4 
 Godde gwrych dymbi hir ei hadain 
 Dychyrch bar carreg creg ei hadnein 
 Llid ymywn 5 tynged treidded troth mein 
 
 1 Uwyf .- LI. E. D. s Hamgyfifrwn.— Li: E. L\ 
 
 2 Wyppo.— LI. E. D. 4 Gynfrein.— LI. E. D. 
 
 5 Mywyn.— LI. E. D. 
 
Y G0FE1SWS BYD. MARWNAD ERCWLF. MARWNAD MAD DDRUD AG EROF. 59 
 
 A bleiddud gorllwyd goreu affein 
 Dhnpyner o dducli pwy Had cofein 
 Bendith culwydd Nef gydlef afein 
 Aruyn 1 gunel yn frowyr gorwyr Owein 
 
 Addfwyn Gaer ysydd ar Ian lliant 
 Addfwyn yd rocldir i bawb i chwant 
 Gogyfarch ti fyned boed teu fwyant 
 Gwaywawr ryn rein a dderllyssant 
 Duw Merchyr gweleis wyr ynghyfhofant 
 Dyfieu bu gwarthau a anmgant 
 Ac ydd oedd friger côch ac och ardant 
 Oedd lludwed fynecl dydd y doethant 
 Ac am gefn llech Yaelwy cylchwy friwant 
 Cwyddyn y gan gefn llu o Garant 
 
 Y GOFEISWS BYD. 
 
 Bu deu teg ar wlad gwledychyssid 
 
 Bu haelaf berthaf or Rhianedd 
 
 Bu terwyn gwenyn gwae ei gywlad 
 
 Ef torres ar Ddar teirgwaith ynghad 
 
 Ac ef ni fydd corgwydd i wlad dar plufawr 
 
 Pebyr pell athrechwys coed gyrth y godi- 
 
 wawd 
 Alexander ỳn hual eurin gwae a garcharer 
 Ni phell garcharwyd angeu dybu ac lie 
 Ef cafas ergyr o lu neb cynnog ef ni 
 Ddarchawd myued bed berthrwydd or add- 
 
 wyndawd 
 Hael 2 Alexander ai cymnierth yna 
 Gwlad Syr a Siriol a gwlad Syria 
 A gwlad Dinifdra a gwlad Dinitra 
 Gwlad Pers a Mers a gwlad y Cana 
 Ag Ynyssecld Pleth a Phletheppa 
 A chiwdawd Babilon ag Agascia mawr 
 A gwlad Galldarus bycban y da , 
 Hyd ydd ymddug y tir tywarcli yna 
 Ac yd wnahon eu bryd wrtli eu helya 
 
 Y weddont gwystlon i Europa 
 
 Ac anrbeithio gwladoedd gwissioedd terra 
 Gwythyr gwenynt gwragedd gorddynt yma 
 Bron losgedigion gwyledd gwastra 
 O gadeu afor pan adroddet 
 Bigonynt brein gwneint pen brithed 
 
 Y milwyr mageidawr pan atrodded 
 Neu wlad ith weisson ti pan ddiffyded 
 JSTi bydd ith esgor, esgor 3 lludded 
 Bhag gofal yr hual ai Agaled 
 Milcant rhiallu a fu farw rhag syched 
 Eu geu gogwilleu ar eu miled 
 
 As gwenwynnwys ei was cyn noi drefred 
 
 Cyn no hyn bei gwell digoned 
 
 Inn harglwydd gwladlwydd gwlad gogoned 
 
 ^rnyn.— LI. E. D. s Haul.- 
 3 Esgar.— LI. E. D. 
 
 •LI. E. D. 
 
 Un wlad Tor oror goreu ystlyned 
 Diwyccwyfdigonwyfpoed genyt dy gyffred 
 Ar sawl am clyw poed men eu huned 
 Digonwynt wy focld Duw cyn gwisg tudwed 
 
 MARWNAD ERCWLF. 
 
 Ymchoeles Elfydd 
 Pal nos yn ddydd 
 O ddyfod clodrydd 
 Ercwlf pen bedydd 
 Ercwlf a ddywedai 
 Angeu nas riuei 
 Ysgwydawr y Mordei 
 Arnaw y torrei 
 Ercwlf sywessyd 
 Ewnin 1 lloer egyd 
 Pedeir colofn cyhyd 
 Rhuddeur ar ei hyd 
 Colofn Ercwlf 
 Nis arfeidd bygwl 
 Bygwl nis beiddie 
 Gres heul nis goclei 
 Nith aeth nes i nef 
 Hyd ydd aeth ef 
 Ercwlf mur ffosawd 
 As arnut tywawd 
 As rhoddwy Trindawd 
 Trugaredd ddydd brawd 
 Yn undawd heb eisau 
 
 MARWNAD MAD DDRUD AG 
 EROF. 
 
 Madawg ddrud ag Erof Greulou,— E. Llwyd. 
 
 Madawg mur menwyd 
 Madawg cyn bu bedd 
 Bu ddinas Edryssedd 
 O gamp a chymwedd 
 Mab TJthr cyn lleas 
 Oi law dy wystlad 3 
 Dybu Erof greulawn 
 Llewenydd anwogawn 
 Tristyd anwogawn 
 A oryw Erof greulawn 
 Brattau Iesu 
 Ag ef yn credu 
 Dayar yn crynnu 
 Ag Elfydd yn gardu 
 A chyscoc ar y byd 
 A bedydd ar gryd 
 
 ^rmin,— LI. E. D. 2 Ban L . e. D. 
 3 law dy wystlas. -LI. E. D. 
 
60 
 
 MARWNAD AEDDON O FON. MARWNAD CUNEDDA. 
 
 Llain anwogawn 
 A ory w Erof greulawn 
 Myned yn y trefn 
 Ymmhlith oer gethern 
 Hyd yngwaelawd Uffern 
 
 MARWNAD AEDDON FON. 
 
 Echrys Ynyt 1 gwawd liu Ynys 
 
 gwrys gwobretor 
 Mon Mad gogei 
 Gwrhyd erfei 
 
 Menai ei dor 
 Lleweis wirawd 
 Gwin a bragawd 
 
 Gan frawd esgor 
 Teyrn wofrwy 
 Diwecld pob rhwy 
 
 Rhwyf rewintor 2 
 Tristlawn ddeon 
 Yr Archaeddon 
 
 Can rychior 
 Nid fa nid fi 
 Ynghemelrhi 
 
 Ei gyfeissor 
 Pan ddoeth Aeddon 
 wlad Wydion 
 
 Seon tewdor 
 Gwenwyn pur ddoeth 
 Pedair peunoeth 
 
 Meinoeth tymhor 
 Cwyddynt gytoed 
 Ni bn clyd coed 
 
 Gwynt yngoror 3 
 Math ag Eunydd 
 Hudwyd gelfydd 
 
 Rydd elfinor 
 Ym myw 4 Gwydion 
 Ac Amaethon 
 
 Atoedd cynghor 
 Twll tal y rodawg 
 Efyrf ffodiawg 
 
 Efyrf ddiachor 
 Cadarn gyfedd 
 Ynihob gorsedd 
 
 Gwnelid ei fodd 5 
 Cn cynaethwy 
 Hyd tra fwy fyw 
 
 Crybwylletor 
 Cadarn gyngres 
 Ei faranres 
 
 Ni bu werthfor 
 Am bwyf gan Grist 
 Hyd na bwyf trist 
 
 x Ynys. 4 Mwy.-Ll. E. D. 
 
 «Kewinetor,— LI. E. D. b Ytair canlynol yn de- 
 3 Yngohor.~Ll. E. D. chreuo'rolafynJA.KB. 
 
 Pan ebostol 
 Hael Archaeddon 
 Gan Engylion 
 - Cynwyssetter 
 Echrys ynys 
 Gwawd hwynys 
 
 Gwrys gochymma 
 Y rhag buddwas 
 Cymry ddinas 
 
 Aros ara 
 Draganawl ben 
 Priodawr perchen 
 
 Ym Mretonia 
 Difa gwledig 
 Or bendefig 
 
 Ae tu terra 
 Pedeir morwyn 
 Wedy eu cwyn 
 
 Dygnawd eu tra" 
 Erddygnawd wir 
 Ar f'Sr 1 heb dir 
 
 Hir eu trefra 
 Oi wironyn 
 Na ddigonyn 
 
 Dim gofetra 
 Ceryddus wyf 
 Na chrybwyllwyf 
 
 Am rywnelda 
 I lwrw lywy 
 Pwy gwaharddwy 
 
 Pwy attrefha 
 I lwrw Aeddon 
 Pwy gyneil Mon 
 
 Mwyn gywala 
 Am bwyf gan Grist 
 Hyd na bwyf trist 
 
 O ddrwg o dda 
 Ehan trugaredd 
 I wlad rhiedd 
 
 Buchedd gyfa 
 
 TAyESIN. 
 
 MARWNAD CUNEDDA. 
 
 Mydwyf Taliessin derydd 
 
 Gwawd goddolaf fedydd 
 
 Bedydd rhwyf rhifeddan eiddolydd 
 
 Cyfranc allt a gallt ac Echwydd 
 
 Ergrynaw Cuneddaf creisserydd 
 
 Ynghaer Weir a chaer Liwelydd 
 
 Ergrynawd cyfatwt cyfergyr 
 
 Cyfanwaneg tan tra myr ton 
 
 Llupawt glew i gilydd 
 
 Can cafas ei whel uch elfydd 
 
 Mai uchercid 2 gwynt wrth onwydd 
 
 1 For ? * Uchenaid.— LI. E. D, 
 
ARMES. MARWNAD UTHYR PENDRAGON. 
 
 61 
 
 Hefynderrhyn y gwn ei gyfyl 
 Kyfachedwyn a choelyn cerenydd 
 Gwisgan feirdd cywrein canonliydd 
 Marw cuneddaf a gwynaf a gwynid 
 Cwynitor tewdor tavdun diarchar 
 Dychyfal dychyfun dyfnveis 
 Dyfyngleis dycliyfun 
 Ymadrawdd cwddedawdd caledlwm 
 Caletach wrth elyn nog asgwrn 
 Ys cynyal Cuneddaf cyn cywys a thydwed 
 Ei wyneb a gadwed 
 Ganwaitli cyn bu lleith dorglwyd 
 Duchludent wys bryneich ymmhlynmwyd 
 Ef caned rhag ei ofn ai arswyd oergerdd 
 Cyn bu dap- dogyn ei dwed 
 Haid hafal am wydwal gwnebrwyd 
 Gweineu gwaith llyfredd nog addwyd 
 Addoed hun dimyaw a gwynaf 
 Am lys am grys Cuneddaf 
 Am ryaflaw hallt am hydyrfer mor 
 Am breidd aswrn a ballaf 1 
 Gwawd feirdd a ogon a ogaf 2 
 Ac eraill a refon a rifaf 
 Rhyfeddawr yn erflawdd a naw cant gor- 
 Cyn cymun Cunedda [wydd 
 
 Rym afei biw blith yr Haf 
 Rym a fei eddystrawd y gayaf 
 Rym a fei win gloyw ag olew 
 Rym a fei toraf 3 Keith rhag untrew 
 Ef dyfal o gressur o gyflew gweladur 
 Pennadur pryd Hew lludwy uedes 4 gywlad 
 Rhag mab edern cyn edyrn anaelew 
 Ef dywal diarchar dieding 
 Am ryfreu angeu dychyfing 
 Ef goborthi aes yman ragorawl 
 Gwir gwrawl oedd ei unbyn ' 
 Dymhun a chyfatcun a thai gwin Kamda 
 Difa hun o Goeling 
 
 ARMES. 
 
 Dygogan awen dygobryssyn 
 Maranhedd a meuedd 5 a hedd genhyn 
 A phennaeth ehelaeth a ffraeth unbyn 
 A gwedy dyhedd anhedd ym mhob mehyn 
 Seith meib o Feli dyrchafyssyn 
 Caswallon a Lludd a Chestuddyn 
 Diwedd plo Coll Iago o dir Prydyn 
 Gwlad Yerw dydderfydd hyd Ealaon 
 Lluddedig eu hoelion ymdeithig eu hafwyn 
 Gwlad wehyn fargodion 
 Collawdd cynreg 6 oil ei haelder 
 Yn rygystlynedd o bennaeth weison 
 
 baU- 3 Torof.— LI. E. J). 
 *TJedei.— LI. E. D. 
 Meuued. -LI. E. D. 
 Cymry.— LI. E. D. 
 
 1 Am beirdd a swm 
 
 af.— LI. E. D. 
 
 2 Cyn y rhagflaenol yn LI. 
 E. D. 
 
 Ryddybydd Lyminawg 
 A fydd wr chwannawg 
 
 I weresgyn Mon 
 A rhewiniaw Gwynedd 
 Oi heithaf ai plrerfedd 
 Oi dechreu ai diwedd 
 
 A chymryd ei gwystlon 
 Ystig ei wyneb 
 Nid estwng i neb 
 
 Na chymry na Saesson 
 Dyddaw gwr o gudd 
 A wna gyfamrudd 
 
 A chad y gynhyn 1 
 Arall a ddyfydd 
 Pellenawg ei Luydd 
 
 Llewenydd i Frython 
 
 MARWNAD UTHYR 
 PENDRAGON. 
 
 Neu fi liossawg yn trydar 
 
 Ni pheidwn rhwng deu lu heb wyar 
 
 Neu fi a elwir gorlassar 
 
 Fy ngwregys bu enuys im hesgar 
 
 Neu fi tywyssawg yn nhywyll 
 
 Am rithwy am dwy pen Kawell 2 
 
 Neu fi rhwng 3 Kawyl yn arddu 
 
 Ni pheidiwn heb wyar rhwng deulu 
 
 Neu fi amug fy achlessur 
 
 Yn clifant a charant Casnur 
 
 Neu'r ordefheis i waed am wythur 
 
 Cleddyfal hydyr rhag meibon Cawrnur 
 
 Neu fi a ranwys fy echlessur 
 
 Nawetran yng\vryd Arthyr 
 
 Neu fi a dorreis cant caer 
 
 Neu fi a lleddais cant maer 
 
 Neu fi a roddeis cant llenn 
 
 Neu fi a lledeis cant pen 
 
 Neu fi a roddeis i herpen 4 
 
 Cleddyfawr gorfawr gynhallen 
 
 Neu fi oreu terenhydd haearndor 
 
 EdeithorPen Mynydcl 5 
 
 Ym gweduit im gofid hydyr oedd gyhir 
 
 Nid oedd fyd na bei fy Eissillydd 
 
 Midw}^ bardd moladwy anghywraint 
 
 Poed gan frain ag Eryr ac wytheint 
 
 Afagddu ae deubu ei gymaint 
 
 Pan ymbyrth peddrywyr rhwng dwy 
 
 Dringaw i Nef oedd fy chwant [Geint 
 
 Rhag Eryr rhag ofn amheicant 6 
 
 Wyf ag wyf belynawr 7 
 
 Wyf bard vryf pibydd ag wyf Crythawr 
 
 Seith ugein cerddawr dygorfawr gyng- 
 
 Bu calch fri friniad [alien 
 
 1 A chad cy gynhon. — LI. 4 Henpen. — LI. E. D. 
 
 E. D. 5 Pennynydd.— LI. E. D. 
 
 2 CawelL— LI. E. D. 6 Amheirant.— LI. E. D. 
 
 8 Ail. —LI. E. D. 7 Telynyawr.— LI. E. D. 
 
62 ARMES. CYYVRYSEDD GWYNEDD A DEHEUBARTH. GWAWD LUDD Y MAWR. 
 
 Hu esgyll edeniad 
 
 Dy fab dy Feirddnad 
 
 Dy veir dewndad 
 
 Fy nhafawd i draethu fý Marwnad 
 
 Haudid o meinad gwrthglocldiad byd 
 
 Pryd Prydain hu ysgein ymhwyllad 
 
 Gwledig Nef yngliennadeu nam doad 
 
 ARMES. 1 
 
 Kein gyfeddwcb 
 
 Y am cleulwcb 2 llucb omplaid 
 
 Pleid am gaer 
 
 Caer yn chaer ry yscrinad 
 
 Yirain fo rbagddaw 
 
 Ar lien 3 caw mwyedig Vein 
 
 Dreig amgyffreu 
 
 Odd ueh lleeu llestreu Had 
 
 Llad yn eurgyrn 
 
 Eurgyrn yn Haw 
 
 Llaw yn ysci 
 
 Ysci ymodrydaf 
 
 Fur itti iolaf 
 
 Buddyg Yeli 
 
 A Manbogan 4 
 
 Rbi rbygeidwei deitbi 
 
 Ynys fel Fell 
 
 Teitbiawg oedd iddi 
 
 Pump pennaetb dimbi 
 
 wyddyl fncliti 
 
 becbadur cadeithi 
 
 O genedl ysgi 
 
 Pump eraill dymbi 5 
 
 O Norddmyn mandi 
 
 Wbecbed iyfeddri 
 
 ben 6 byd fedi 
 Seitbfed o beni 
 
 1 weryd tros li 7 
 Wytbfed lin o Ddyfí 
 Nyd llwydded escori 
 Gynt gwaedd Yenni 
 Galwawr Eryri 
 Anbawdd y deui 8 
 Iolwn Eloi 
 
 Pan yn bo gan Geli 
 Addef Nef dimbi 
 
 CYWRYSSEDD GWYNEDD A 
 DEHEUBARTH. 
 
 Rhyddyrchafwy Dduw ar blwyf Brytbon 
 Arwydd llewenydd lluydd o Fon 
 
 1 Mae hon yn un aV gan 4 Mhanogan. — LI. E. D. 
 
 rhagvlaenol yn rhai 5 Dymgos. 
 
 llyvrau. 6 Heu.— LI. E. D. 
 
 *Dadolwch.— LI. E. D. ' Tros ti.— LI. E. D. 
 
 »Lleng.— LI. E. D. 8D yv i._Ll. E. D. 
 
 Cyfryssedd Gwynedd brys orgorddion 1 
 
 Fiaw claer o bob aer cafiael gwystlon 
 
 Powys dybyddant dwys yngbyneudon 
 
 Gwyr gorfynt gorynt ar eu deddfon 
 
 Deulu yd ant byddant gysson 
 
 Yn un reddf un eir cyweir Kymon 
 
 Cyfranant yn iawn Karedigiawn Yaon 
 
 Pan welycb wyr ryn am lyn Aeron 
 
 Pan fo trwm Tywi a Tbeifi Afon 
 
 Wy gwnant Aer ar frys am Lys Lonion 
 
 A gennis aclewis yn orllwytbon 
 
 Ni notbwy dinassoedd rbag yr wylbon 
 
 Dyn clyd dyn maerud dyn daryfon 
 
 Nid oedd lwyr dengyn dyn Rhieddon 
 
 Pan ddyvu Gatwallawn 
 
 Dros eigiawn Iwerddon 
 
 Ydd atbrefnwys nefwy yn ardnefon 
 
 Ceruiadon mocb clywyf eu gofalon 
 
 Marcbawg lu mor taer am Gaer Llion 
 
 A dial Idwal ar Aranwynion 
 
 A gware Pelre a pben Saesson 
 
 Ys trabluddir 3 y gatb fraitb ai bangbyf- 
 
 ieitbon 
 ryd ar Teradyr 
 Hyd ym mbortb Wygyr ym Mon 
 Ieuanc didwynas dinas Maon 
 Teyrn tud nertbad tad Alltudion 3 
 Or pan 4 amygir mel a meillion 
 Ban ddyfu Gadwallawn 
 Dros eigiawn Iwerddon 5 
 Gadent eu bamrydar au bamrysson 
 Tru threfnwys neu nym Art nevon 6 
 Nid diwystl 7 godi dig wrth Alon 
 Ryddyrcbafwy Duw ar blwyf Brytbon 
 
 GWAWD LUDD Y MAWR. 
 
 Kathl gereu gognant 8 
 Wytb nifer nodant 
 Duw llun dybyddant 
 Peitbiawg ydd ant 
 Duw mawrtb yd rannant 
 Gwytb yn ysgarant 
 Duw mercbyr medant 
 Ryodres rycbwant 
 Duw leu escorant 
 Ei ddiolydd ancbwant 
 Duw gwener dydd gormant 
 Yngwaed gwyr gonesant 9 
 Duw sadwm .... 
 Duw sul yn geugant 
 Dieu dybyddant 
 
 i Gorchorddion.— Ll.E.D. 6 Ban o L. E. D. 
 
 2 Trabluddia.— LI. E. D. 7 Devefl. 
 
 3 Ban o L. E. D. 8 Gogant.— LI. E. D. 
 
 * ban.— LI. E. D. 9 Gonafant.— LI. E. D. 
 b £an o L. E. D. 
 
YMARWAR LLUDD BYCHAN. 
 
 63 
 
 Pum Hong a phuin cant 
 Oranant oniant 
 
 brithi brithoi 
 Nuoes nuedi 
 Britlii brithanai 1 
 Sycbedi edi euroi 
 Eil coed cogni 
 Antaredd dymbi 
 Pawb i adonai 
 Ar weryd pwmpai 
 Darofyn darogan 
 Gwaed hir rbag gorman 
 Hir cyboedd cynhyn 2 
 Cadwaladr a cbynan 
 Byd buddydd bychan 
 Difa gwres huan 
 Dysgogan derfydd 
 
 A un anudyd 3 
 Wybr geiryonydd 
 Cerdd awn y genhyd 
 Wylbawd eil ecbwydd 
 Yn nborroedd Llynydd 4 
 Ban beu llawn byd 
 Brython ar gynglryr 
 
 1 Yrytbon dyinbi 
 Gwred 5 gwneddri 6 
 Gwedy eur ag enrynni 
 Diffaitb Moni a Lleini 7 
 Ac ergri anbedd ynddi 
 Dysgogan perfFaitb 
 Anbedd ym 8 diffaith 
 Cymry pedeiriaitb 
 Symudant ei baraitb 
 
 Yd y vi y uucb 9 y vucb freitb 
 
 A wnabo gwynieith 
 Meinddydd brefawd 
 Meinboetb berwbawd 
 Ar dir berwbodawr 
 Yn llonyd 10 yssadawr 
 Catbl gwae canbator 
 Cylcb Prydain amgor 11 
 Deddeuant un gyngor 
 I wrthod gwartbmor 
 Boet gwir venryt 12 
 Dragwynawl byd 
 Dolwys dolbwy kyd 
 Dolaetbwy eitbyd 
 Cynran llawn yt 
 Gyvarcb cynud 
 Heb eppa 
 
 Heb benfonfa beb ofur byd 
 Byd a fydd diffeitb dyraid cogeu 
 
 tyngbettor 13 
 
 1 Brithanhai.— LI. E. D. 
 2 Cynhan.— LI. E. D. 
 3 A aa auudyd. — LI. E. D. 
 4 Mynydd.-Ll. E. D. 
 5 Gwaed.— LI. E. D. 
 6 Gwned ofri.— LI. E. D. 
 7 Moni a lleeni,— LI. E.D. 
 
 8 Yn.— LI. E. D. 
 
 9 Yd y vi yn vch. — Davies. 
 
 10 Llongoed.— LI. E. D. 
 "Angor.— LI, E. D. 
 12 Uenhyt.— LI. E. D, 
 13 Cynhettor.— LI. E. D. 
 
 Hoywedd trwy groywedd 
 
 Gwyr bycbain bron otwyllyd 
 
 Toruenawl tutb 1 iolydd 
 
 Hwedydd ar fedydd 
 
 Ni wan cyllellawr cleddyfawr meiwyr 
 
 Nid oedd uddu y pucbasswn 2 
 
 Maw 3 angerddawl trefddyn 
 
 Ac i wyr caredd creuddyn 
 
 Cymry Eingyl Gwyddyl Prydyn 
 
 Cymry cyfred ag asgen 
 
 Dygedawr gwyddfeircb ar llynn 
 
 Gogledd a wennwynwyd o bermyn 
 
 O ecblur caslur caslnn 
 
 O ecben Addaf benyn 
 
 Dygedawr trydw i gycbwyn branes o 
 
 gosgordd 
 Gwyrein merydd miled seitbin 
 Ar far angor ar cristin 
 Ucb o for ucb o fynydd 
 Ucb o for ynial erbyn 4 
 Coed maes tyno a bryn 
 Pob arawd 
 Heb ergiywaw nebawd 
 
 vynbawg o bob mebyn 
 Yd n britbed 
 
 A lliaws gynnired 
 
 A gofud am webyn 
 
 Dialeu trwy boywgredeu breswylo 
 
 Goddi creawdr cyvoetbawg Dduw 
 
 Pell amser cyn dydd brawd [TJrddin 5 
 
 Y daw diwarnawd 
 
 A dwyrein darlleawd 
 
 Terwyn tirion tir Iwerddon 
 
 1 Brydain yna y daw dadwyrain 
 Brytbon o fonedd Bbufein 
 Ambi barnodydd o anbyngres dieu 
 Dysgogan sywedyddion 
 Yngwlad y colledigion 
 Dysgogan Derwyddon 
 
 Tra mor tra Brytbon 
 
 Haf ni bydd hinon 
 
 Bytbawd breu breyron 
 
 Ai deubydd o gwanfed 6 
 
 Tra merin tra ced 7 
 
 Mil ym brawd Brydain TJrddin 
 
 Ac yam gyffwn Kyffin 
 
 Na cbwyaf yngolud 8 gwern 
 
 Gwerin gwaelodwedd Uifern 
 
 Ergrynaf cyllestrig Caën 
 
 Gan wledig gwlad anorpben 
 
 YMARWAB LLUDD BYCHAlSr. 
 
 Yn enw Duw trindawd cardawd cyfrwys 
 
 Llwytb lliaws anuaws eu benwerys 
 
 ir Tuch— LI. E. D. 5 Urddig.— LI. E. D. 
 
 2 Puchyswn.— LI. E. D. 6 Gwanfred.— LI. E. D, 
 
 3 Anaw.— LI. E. D. 7 Tad ced.— LI. E. D. 
 
 * Ebryn— LI. E. D. » Yngoglud.- LI. E. D. 
 
64 
 
 CANU CYNTAF TALIESIN. AWDL ETTO O EIDO TALIESIN. 
 
 Dy gorescynnan Piydain prif fan Ynys 
 Gwyr gwlad yr Asia a gwlad Gafis 
 Pobl pwyilad enwir eu tir ni wys 
 Tarn en gorwyreis her wy del Maris 
 Amlaes eu peisseu pwy ei hefelis 
 A pliwyllad dyvyner ober efnis 
 Europin arafin arafanis 
 Cristiawn difryt 1 diryd clilis 
 Cyn ymarwar Lludd a Lefelis 
 Dysgogettawr perchen y wen ynys 
 Bac pennaeth o Bufein cain ei echrys 
 Nid rys nid cyfrwys ri rwyf ei araith 
 A rywelei a ryweleis o anghyiiaitli 
 Dullator pedrygwern llugyrn ymdaith 
 Bac Bhyuonig cynran baran goddeith 
 Bytalas mab grat rwyf ei Areith 
 Cymry yn danhyal rhyfel ar geith 
 Pryderaf pwyllaf pwy y hynideith 
 Brythonig yniwis rydderchefis 
 
 CANU CYNTAF TALIESIN. 2 
 
 Ar ddwr mae cyflwr can fendigaw 
 Ar Dduw mae iawnaf iawn synwyraw 
 Ar Dduw mae cyiiawn gweddiaw'n brudd 
 Can ny ellir lludd cael budd iwrthaw 
 
 Teirgwaith i'm ganed gwn fyfyriaw 
 Truan oedd i ddyn na ddoe geisiaw 
 Hollgelfyddydau bydsy'nbyddinaw i'm bru 
 Canys gwn a fu ac a : fydd rhagllaw 
 
 Cyfarcb i'm naf nawdd i'm gantbaw 
 Cyfarcbwel i'm del dawn o'i eiddaw 
 A'm crair yw Mab Mair mawr arnaw vy 
 mryd 
 Canys delir y byd bob awr iwrthaw 
 
 Bu Dduw i'm dyscu a'm disgwyliaw 
 Gwir greawdyr nef nawd i'm gantaw 
 Cywraint yw i'r saint weddiaw beunydd 
 Canys Duw Dofydd a'u dwg attaw 
 
 Taliesin. 
 
 AWDL ETTO EIDO TALIESIN, 
 
 E DYUR. 
 
 Mor yu gauel guelet 
 Kynnurf Kynniret 
 
 ^Difrys.— LI. E. D. 
 
 2 Givel y Mangovion yn 23. tu dal. Ar ol y gan hon, 
 y canodd Taliesin ei Hanes, y sydd yn tu dal. 24 ; 
 Tervyn pa gan, yn Ik y pennill diweddav yno % sydd 
 val hyn yn LI. P. P. 
 
 Mi a fum naw mis haiacli 
 
 Yn mol Gerridwen wrach 
 
 Mi a fum VVion Bach 
 
 Taliesin wyf bellach 
 
 Bratbeu a brythver 1 
 Brithuyi^ ar gerddert 2 
 Ac ordaut 3 galet 
 Ac arduy dyghet 
 Ac yr Duv dyuet 
 Y dyuan gollet 
 Mab ny mat anet 
 Mabineit dyghet 
 Aghenaud agkret 
 Aghenri 4 gy wet 
 Lloegruys ae dyuet 
 Och rac anghyffret 
 Hyt ym jDen y seithvet 
 Or Kalan Kalet 
 Guir y dau guaret 
 Druyr dyn damunet 
 Guyn vryn guarthaet 
 Guyned a drydet 5 
 Kymry un gyfíret 
 Eu llu eu lluchet 
 Coelvein ei guaret 
 Guiraut Keudaut Ked 
 Guaranruy Beget 
 Bann gann ogonet 
 Gogonet am rann 
 Am rodes ruy fuan 6 
 Am bu bard datkan 
 At gigleu Gamlan 
 Atuelir gridvan 
 Ac anuyn Kuynvan 
 A chynnen diuan 7 
 A chynnyd maban 
 Katuer yn vycban 
 Kadoed a uelan 
 Kynnyd Kadarnvan 
 Kur llauer llaman 
 Llumangocli gun vot 8 
 Aruyd oe dyvot 
 Aerwyr eryrot 
 Aueryr 9 eu Klot 
 Eu Kled Kleu ragot 
 Bagof rinuedeu 
 Ban gan gyn agheu 
 Dyt gueinyd guaetneu 1 ' 
 Dyd Keryd Kaereu 
 Ef a dau val diheu u 
 Aches lyghesseu 
 Artreth na thretheu 
 Ny lluyd na suydeu 
 Guan clivlan dadleu 
 Gan ruyfan ruyfueu 
 Yeir bit greiryeu 
 O Yon hyt Yynneu 
 
 iBrythied.-Ll. E. D. 
 2 Gerdded.— LI. E. D. 
 3 Arddawd.— LI. E. D. 
 *Anghenfri.— LI. E. D. 
 5 Edrydded.— LI. E. D. 
 6 Rhwyfan.— LI. E. D. 
 7 Druan.— LI. E. D. 
 
 8 Leithen (lleitheu) orfod. 
 
 —LI. E. D. 
 9 Aweryd.— LI. E. D. 
 10 Gwaed creu.-Ll. E. D. 
 i*Eddaw f al diheu.— LI. 
 E.D. 
 
ENGLYNNION Y BEDEU, A BEDDAU MILWYR YNYS PRYDAIN. 
 
 65 
 
 Cret y Duv byubudyeu 1 
 Am byd rycl radeu 
 Druy eiiyaul Seinheu 
 A synhuyr lluyr llyvreu 
 An roder clivieu 2 
 Guenuled gual oleu 3 
 
 ENGLYNNION Y BEDEU. 
 
 Allan o Lyfr Thomas Williams Physygwr a gy- 
 
 niharwyd a Llyfr William Salisbury o 
 
 Lanrwst gan Ieuan Eaedd. 
 
 1. 
 Y Bed yn y Gorvynyd a lyuyaf ai luyossyd 4 
 Bed ffyrnnal 5 hael vab Hyulyd 
 
 2. 
 Bed Guaynuyn gurgoffri rhung lluvan 6 a 
 
 llyfni 
 Gur oed ef guir y neb ni rodi 
 
 3. 
 
 Bed Guydion ap Donn ym Morva Dinllen 
 Dan vain 7 dyveillion 
 Garanauc 8 y geiffyl Meinon 9 
 
 4. 
 Neut am dinau cwm waithvudic anwaith 
 Wr clot ior gwaith uudic 
 Aruynaul gedaul gredic 
 
 5. 
 Guedy meirch a seirch crychraun 
 A guaur a gueuyr uniawn 
 Am dinon rythycli dros odre on 
 Pen bard Lonan 10 Haw estron 
 
 Guedy seirch a meirch melyn 
 A gawr 11 a gwaewawr gurthryn 
 Am dineu rhych bych dros odreon 
 Pen hard Llovan Haw ysgyn 12 
 
 7. 
 Bed Llovan Haw divo 
 Yn ar ro 13 Yenai yn y gwna ton tolo 
 Bed Dylan yn Llan Yeuno 
 Bed Llovan Haw divo 
 Un ar ei 14 o Yenei odidauc ai guypo 
 Namyn Duw a mi heno 
 
 1 Cred dduw byw byddieu. 
 
 6 Llivon. 
 
 
 
 —LI. E. D. 
 
 7 Van. 
 
 4 Vab Pyt. 
 
 9 Cigleu. 
 
 2 An rhodder rhen ddifieu. 
 
 8 Guaranawg. 
 
 2 1 anmes. 
 
 10 Dysgyrin. 
 
 -LI. E. D. 
 
 9 Meinyoon— Meinon. 
 
 3 Benyl ar Arfon. 
 
 n Dicyffeddawt. 
 
 3 Gwenwledd gwlad oleu. 
 
 î0 Llavan. Llovan. 
 
 4 Inni. 
 
 12 Binwedus. 
 
 -LI. E. D. 
 
 11 Gwawr. 
 
 5 Llaes. 
 
 13 Al. Cum, Llaw, Llau 
 
 4 Lyviasai Luossyd; al. 
 
 12 Ygyn. 
 
 6 Yrgri. 
 
 14 Modron — Mydron. 
 
 Liwasai. 
 
 13 Anairo. 
 
 7 Bangori. 
 
 15 Yn newys. 
 
 5 Ffyrmail. 
 
 14 Arnai. 
 
 8 Enni. 
 
 16 Lluwagor. 
 
 Bed Panna vab yt 1 
 
 Yg gorthir Arvon dan ei oer ueryfc 
 
 Bed Cynon yn B,eon Byt 
 
 Bed Hew llaw gyffes 
 
 Dan achles mor cyn divot y Armes 2 
 
 Gur oed ef guahoddei Ormes 
 
 10. 
 Pan dyvn Benbych ae beuyl ar Afon 3 oed 
 
 ar wawci 
 Arvauc y nnni 4 lias 5 Agen ap Yvrgi 6 
 O lias Ager yn Aber Brangoni 7 
 Car canhwyliaith hed-ar luoed y taith 
 Bed Tedel Tydawen yng guarthaf brynn 
 Arien eny 8 gwna ton tolo 
 Bed Dylan yn llan Yeuno 
 
 11. 
 
 Eic len 9 don drom dra thy way t 
 Am vedd Dysgyrnin 10 disgyffedawt u 
 Aches trwm Anghures pechawt 
 
 12. 
 Bed ylidyi* muynvawr ynglan 
 Mawr nwyedus 12 fawt brydus briodawr 
 Guenefwr gwr gwrd i gaur. 
 
 13. 
 
 Y Bed yngorthir Nanllau 13 
 Ny uyr neb y gynneddfeu 
 Mabon vab Madron 14 glau 
 
 14. 
 Bed An ap llian ymnewais 15 
 Yynyd lluagor 16 Hew Emreis 
 Prif ddewin merdin Emreis 
 
 15. 
 Uwch law ryd y Garw vaen ryde 
 
 Y mae bedd Hun ap Alun a Dyve 
 
 ENGLYNION BEDDAU MILWYR 
 
 YNYS PRYDAIK 
 
 Allan o'r Llyfr Du o Gaerfybddin, 
 
 E Beteu ae gulith y glaw 
 Guir ni ortwynassint vy dignaw 
 Kerwid a Chiurid a Chav 
 
66 
 
 ENGLYNION BEDDAU MILWYR YNYS PRYDAIN. 
 
 E Beteu ae cut gwitwal 
 Ny llesseint heb ymtial 
 Gwrien Morien a Morial 
 
 E beteu ae gulicli Kauad 
 Guir ni llesseiut in lledracl 
 Gwen ac Urieu ac Uriad 
 
 Bed Tedei tad awen 
 Yg godir Bron Aren 
 Yn y duna ton tolo 
 Bed Dilan Llan Beuno 
 
 Bet Ceri cletif liir yg godir hen, Egluis, 
 
 Yn y diffuis graeande 
 
 Taru Torment y mynwent Corbre 
 
 6. 
 Bet Seithennin sinhuir vann 
 Y rug Kaer Kenedir a glan 
 Mor mawridic a Kinran 
 
 Yn Abergenoli y mae Bet Pryderi 
 
 Yn y tereu tonneu tir 
 
 Yg Carrawc bet Guallauc hir 
 
 8. 
 Bet Gualchmai yni pyton 
 Ir dilif y dyneton 
 In llan Padarn bet Kinon 
 
 Bet gur gwaud urtin 
 
 In uchel titin in isel gwelitin 
 
 Bet Cynon mab Clytno Idin 
 
 10. 
 Bet Bun mab Pyd yn Ergrid, a von, 
 In oervel ig guerid 
 Bet Kinon in Peon Pid 
 
 11. 
 Piau y Bet y dann y brin 
 Bet gur gwrt yng Kyuiscin 
 Bet Kinon mab Clytno Idin 
 
 12. 
 Bet mab Ossvran y Camlan 
 Guedi llawer Kywlavan 
 Bet Beduir yn allt tryvan 
 
 13. 
 Bet Owein ap Urien ym Pedryal bid 
 Dan guerid llan Morvael 
 In Abererch Piderch hael 
 
 U. 
 Gwydy gurum a choch a chein 
 
 A goruytawr mawr minrein 
 In llan helet beth Owein 
 
 15. 
 Guedi gueli a gwaedlan 
 A guiscau seirclt a meirch can 
 Neud ew liun bet Cintilan 
 
 16. 
 Pieu y bet da y cystlun 
 A wnai ar Loegir lukigrun 
 Beth Owein l ab Llywarch hen hun 
 
 17. 
 Pieu y bet in yr amgant 
 Ac tud 2 mor a goror Nant 
 Bet Meigein mab Pun rwiw cant 
 
 18. 
 Piau y bet in ir iniss 
 Ae tud mor a goror gwris 
 Bet meigen ap Pun ruif His 
 
 19. 
 Es cul y bet ac ys hir 
 Im lluru llyaus amhir 
 Bet Meigen ap Pun rwyw gwir 
 
 20. 
 Tri bet tri bodauc in Ardorchauc brin 
 Ym pant gwinn guinionauc 
 Mer a Meilir a Madauc 
 
 21. 
 Bet Madauc mur egluc yg Kywluc 
 Kein hen 
 Yir Urien goreu mab y guyn o winllyuc 
 
 22. 
 Bet mor mawrhydic diessic Unben 
 Post Kinhen Kinteic 
 Mab Peredur Penwedic 
 
 23. 
 Bet meilir maluinauc salu vodauc, sin- 
 Fisscad fair fodiauc [huir, 
 
 Mab y brwyn o Brecheinauc 
 
 24. 
 Piau y bet yn Pit vaen Ked, ae pen, 
 Gan Kiliei o Kaled 
 Mab Meigen mad pan aned 
 
 25. 
 Bet Alun dywed yn y drewred, draw, 
 Gan y ranv^aeret 
 Bet Pun mab Alun diwed 
 
 26. 
 Bet Llia gwitel in argel, ardudwy, 
 Dan y guellt ae guevel 
 Bet Epint in yffrint gewel 
 iGwen. 2 Cud. 
 
ENGLYNION BEDDAU MILWYR YNYS PRYDA1N. 
 
 67 
 
 27. 
 .Bet Dywel mab Erbin ig guesledin, Cae- 
 
 au, 
 Ni bitei gur y Breinhin 
 Divai ni ochelai trin 
 
 28. 
 Bet gwrgi guy chit a Gwyndodit, ler, 
 A bet llaur llu ovit 
 Yg gwarthaw guanas guir yssit 
 
 29. 
 E Beteu Kir yg guanas ny chavas ae 
 Puy vynt uy puy eu neges [dioes 
 
 30. 
 Teulu oeth ac anoeth a dynn y noeth 
 Yeu gur yeu guas 
 Ae keissio uy calet guanas 
 
 31. 
 Bet Lluch Llauighin 1 ar Certenhin 
 Pen Saeson Suyt Erbin [Avon 
 
 Ni bitei driinis heb drin 
 
 32. 
 
 E Beteu yn nhir 2 uynyt yn lluyr 
 Y guir lluossit 
 
 Bet Gwryen gurhud enguaut a Lluytawc 
 fab Liwelit 
 
 33. 
 Piaur bet yn y mynyt 
 A Liviassei Liossit 
 Bet Teyrnuael liael ab hyvlyt 
 
 34. 
 Piau y bet liwn bet Eilivlch hir 
 Ig gurth tir Pennant Twrch 3 
 Mab Arthan gywlavan gyuulch 
 
 35. 
 Bet Llev Llavgyffes y dan achles, mor, 
 Yn y bu y gywnes 
 Gur oet hwnnu guir yneb ni rotes 
 
 36. 
 Bet Beitlauc 4 rut yn amgant riv lyvnav 
 Bet Lluoscar yg Keri 
 Ac yn y ryd Britu bet omni 
 
 37. 
 Pell y vysci ac Argut 
 Gueryd macbave ae cut 
 Hir gwynion bysset Beidauc rut 
 
 Pell y vyski ac anaw 
 
 Gueryd machaue arnaw 
 
 Beidauc rut yu hunab Emer Llydau 
 
 Llawengyn. 3 Fwrch. — W. M. 
 
 Long Mountain. — Cefn 4 Beidiawg. 
 digoU.— AV. M. 
 
 Bet un pen o Prydein yn lleutir Gwyn 
 
 assed 
 Yn y da lliw yn Llycbun 
 Ig kelli Yriavael bet Gyrthmul 
 
 40. 
 E betb yn ystyvacheu 
 Y mae paub yn y amheu 
 Bet Gurtheyrn gurtbeneu 
 
 41. 
 
 Kian a ud diffaitb Cnud 
 Draw o tuch pen bet Alltud , 
 Bet Cindilic mab Corknud 
 
 42. 
 Neuni due i Elpbin 
 A Prowy uy Bartrin 
 Gessefin uch Kinran 
 Bet Buvaun ruyvenit ran 
 
 43. 
 Neum due i Elpkin 
 I brovi vy Martin 
 Uch Kinran gessefin 
 Bet Kywawn ry ieuanc daerin 
 
 44. 
 Bet ymarch bet y guythur 
 Bet y gugavn Cletyfrut 
 Anoeth bit bet y Arthur 
 
 45. 
 Bet Elchuith ys gulich glaw 
 Maes Mevetauc y danaw 
 Dyliei Cynon yno y Cunaw 
 
 46. 
 Piau y bet hwn bet hun a hun 
 Gowin ymi mi ae gwnn 
 Bet ew bet Eitev oet hun 
 A bet Eidal tal ysgun 
 
 47. 
 Eitew ac Eidal diessic Alltudion 
 Kanawon cylchuydrei 
 Meckid nieibion Meigen meirch mei 
 
 48. 
 Pieu y bet hun Ì bet Brwyno, hir, 
 Hydir i wyr yn y bro 
 Parth ydvei ni bilei vo 
 
 49. 
 Pieu y bet hwn nid, aral, 
 Guyth uch urth ervid 
 Trath latheu chuarthei vrthid 
 
 50. 
 Bet Suit dywal in Edrywuy, le, 
 Bet llemenic in llan Elwy 
 Yg guernin bre bet Eilinvy 
 
68 
 
 ENGLYNION BEDDAU M1LWYR YNYS PRYDAIN. 
 
 51. 
 
 Bet milur mireingnaud Kelein, oelav, 
 Kin bytau y clan mein 
 Llachar mab Run yg chin Kein 
 
 52. 
 Bet Talan talyrth yg Kinlien teir Kad 
 Kyminad pen pob Nyrth 
 Hyget agoret y Pyrth. 
 
 53. 
 Bet Elinner ap ner in ywynder 
 Dayar diarcliar di bryder 
 Penllu wu tra wu y araser 
 
 54. 
 Bet gur gurth y var llachar, llyvnnifer, 
 In Aber duwir dyar 
 Yn y guna tavne tonniar 
 
 55. 
 Pieu y bet yn y rideu 
 Bet ruyw yn hwnnw mab Rigeneu 
 Gur a digonei da ar y arfweu 
 
 56. 
 Pieu y bet hun Ì bet Breint 
 
 Y rug lleuin a lledneint 
 Bet gur guae y isscereint 
 
 57. 
 Pieu y bet in llithir y brin 
 Llauer nis guir ai gofin 
 Bet y Koel mab Kynvelin 
 
 58. * 
 Bet deheveiut ar cleveint, awon, 
 Yg gurthdir Mathauarn 
 Ystifful Keduir Kadarn 
 
 59. 
 Bet Aron mab Dewinvin in hir gueunle 
 Ni ddodai lew ar ladron 
 Ni roddi guir y alon 
 
 60. 
 Bet Tawwlogeu mab Llut 
 In trewrut traw mal y mae in y Kystut 
 Ae clathei Kaffei but 
 
 61. 
 Pieu y bet ar lann rydnant, Bun, 
 
 Y enw radeu Keucant 
 
 Hi oet ew Ric-gan ae guant 
 
 62. 
 Oet ef Kyfhissen y holi galanas 
 Guawrut grut at en 
 A chen buir but bet Bradwen 
 
 63. 
 Pieu y bet Pedryval 
 Ae pedwar mein amytal * 
 Bet Madauc Marchauc dywal 
 
 64. 
 En Eiwonit 1 elvit tir 
 Y mae gur hyduf hir 
 Lleas paup pan rydighir 
 
 65. 
 Etri bet yg Kewin Kelvi 
 Awen ae divaud inii 
 Bet linon garw y duael bet Kinvael 
 Bet Kin veli 
 
 Bet Lluid lledneis ig Kemeisdir 
 
 Kin boet hir tuw y eis 
 
 Dy girchei tarw trin in o treis 
 
 67. 
 Bet Siavn Syberv in hir erw, minit 
 Y rug y guerid ae derv 
 Chuerthinauc brauc 2 brid chverv 
 
 Pieu y bet yn y Clidur 
 Tra uw ni bu eitilur 
 Bet Ebediv am Maelur 
 
 Pieu y bet in yr Allt draw 
 Gelin y lauer y law 
 Tarw trin trugaredd itaw 
 
 70. 
 
 Y beteu yn y morva ys bychan ae hael- 
 ewy 
 
 Y mae Sanant Syberv vim y mae Bun 
 ryfel achwy 
 
 Y mae Carwen verch Keunin y mae 
 lledin a llywy 
 
 71. 
 Bet Kennin henben yn aelwyd, clinorben, 
 Bet Airgwl in dyved 
 Yn ryt Gyn?^n gyhoret 
 
 72. 
 Gogyvarch pob diara 
 Pieu yr Yedgor yssy yma 
 Bet Einyaun ap Cuneda 
 Cwl yn Prydein y cliua 
 
 73. 
 Pieu y bet yn y maes mawr 
 Balch y law ar i lafnawr 
 Bet Beli vab Benlli Gawr 
 
 Llywarch Hen t ddau hyn. 
 74. 
 Bet Gwell yn y rhiw felen 
 Bet Sawyl yn llan Gollen 
 Gwercheidw Llafur bwlch Llorien 
 
 1 Eivionydd. 2 Braut. 
 
DYHUDDIANT ELPHIN. GWARCHAN MAELDERW. 
 
 69 
 
 Bed Rut neus cut tywarch 
 Ni sai rydd gweryd amniarcli 
 Bedd Llygedwy vab Llywarch 
 
 Allan o Ltftb Arall. 
 Piaur Bedd yn y Caerau 1 
 Gyferbyn a Bryn y Beddau 2 
 Bedd Gwryd ap Gwryd glau 
 
 LLYMA DDYHUDDIANT 
 ELPHIN 3 
 
 Elphin deg taw a'th wylo 
 Na enabled neb yr eiddo 
 Ni wna les drwg obeithio 4 
 Ni wyl dyn dim ai portho 5 
 Ni bydd coeg gweddi Cynllo 6 
 Ni tkyr Duw a'r addawo 
 Ni chaed yn ngored Wyddno 
 Erioed cystal a heno 7 
 ElpMn deg sych dy ddeurudd 
 Ni weryd vod yn rhybrudd 
 Cyd tybiaist na chevaist vudd 8 
 Ni wna les gormodd cystudd 
 Nag ammau wyrthiau Dovydd 
 Cyd bwyv bychan wyv gelvydd 
 O voroedd ac o vynydd 9 
 Ac o eigiawn avonydd 
 Y daw Duw a da i ddeclwydd 10 
 
 Elphin gynneddvau diddan 
 
 Anwraidd 11 yw dy amcan 
 
 Nid rhaid it ddirvawr gwynvan 12 
 
 1 Hwn agladdwyd mewn lie a elwid Maes y Caerau 
 yn ymyl Dinas Emrys. 
 
 2 Bryn y Beddau — According to this, is the old 
 name for Stone-Henge, on Salisbury-Plain. — Medd 
 Wm. Morris. 
 
 3 Gwel gan arall tan yr emu yn tu dal. 25. Y gan 
 honno, yn LI. P. P. a ehoir Gorchest y Beirdd L; o 
 vlaen pa un, yn y llyvyr hwnnw y mae y geiriau 
 hyn : — "Ac yna (yn llys Elphin) i bu Daliesin onid 
 oedd ef 1 3 blwydd oed, ac ydd aeth Elphin ab Gwydd- 
 no mewn gwahawddnadolig at Faelgwn ei ewytnyr; 
 ac yno canmoles ef Daliesin yn llys Maelgwn ; 
 ac i rhoed ef y^ngharchar, hyd pan ddaeth Tahesin ai 
 ellwng allan a'i gerdd ehunan. Ac yno i canodd Tal- 
 iesin Orchest y Beirdd, ger bron y tri bard ar ddeg ; 
 ac o hynny allan i gelwid ef Taliesin Ben Beirdd." 
 Tervyn y gan honno a ddylai vod — ^'A ollwng 
 Elphin, o'i hual eurin," yn olyrhan vivyav o lyvrau; 
 a dechre can arall yw—"Âxyî ag cynnil; fyddyn 
 canlyn. 
 
 4 It ddrwg obeithio. 
 
 5 ISTid a wyl dyn ai portho. 
 
 6 Y 4edd ban yn LI. S. D. R ; y 5ed mewn rhai 
 
 7 Unnos. [llyvrau. 
 
 8 Y Bedd ban yn LI. S. D. R; y iedd mewn rhai 
 llyvrau. 
 
 9 Y denfyn Duw dda i'r dedwydd. 
 10 Cans o vor ac o vynydd. 
 ll AnfìlwTaidd. 
 
 12 Y Zedd ban yn LI. S. D. R ; y 5ed mewn rhai 
 llyvrau. 
 
 Gwell Duw na drwg ddarogan 1 
 Cyd bwyv eiddil a byeban 2 
 Ar gorverw 3 mor dylan 4 
 Mi a wnav yn nydd cyvran 5 
 It well no thriclian niaran 
 
 Elphin gynneddvau liynod 
 Na sor er 7 dy gafaelod 
 Cyn bwyv wan ar lawr vy nghod 
 Mae rhinwedd ar vy nbavod 
 Tra bwyv vi i'tli gyvragod 
 Nid rliaid it ddirvawr o^niod 
 Drwy gofa 8 henwau'r Drindod 
 Ni ddichon neb dy orvod 9 
 
 Taliesin ai Cant. 
 
 EMAN WEITHYON E DECHREU 
 
 GWARCHAN MAELDERW, 
 
 Talyessin ae Cant ac a rodes breint idaw kemeint ac 
 odleu egododin oil ae dri gwarchan yng kerd 
 
 Atnrysson. 10 
 
 Doleu deu ebyr ani gaer 
 Yni dubun am galcli am 
 Gwibde adoer a dwyaer 
 
 rlaer 
 
 l Y4edd ban yn LI. S. D. R; y 6ed mewn rhai 
 llyvrau. 
 
 2 Y 5ed ban yn LI. S. D. R ; y 2edd mewn rhai 
 llyvrau. 
 
 3 Ar fodd garw verw : Ar nod garw verw. 
 
 * Y 6ed ban yn LI. S. D. R ; Aedd mewn rhai 
 llyvrau. 
 5 Mi a wnaf it yn nydd cyfran (cyfrdan). S. D. R. 
 
 6 "Well na thrychan maran. 
 
 7 Na sorr wTth. 8 Ond coffa. 9 Dim dy orfod. 
 10 L. P. P. y mae y gan hon. Gv:el ddryll o honi 
 yn tu dal. 53. Gwel G-warchan Adebon yn tu dal. 53. 
 a darllain yr amrywiaethau hyn o L. P. P. 
 Llinell. 3. M byd ehovyn noeth yn esgall. 
 
 4. Pawb pan rydynger yt ball. 
 
 8. Ny cheri golofni gyvieith. 
 
 9. E mis e mwythwas amuyn. 
 
 Hefyd Gwarchan Cynvelyn, tu dal. 53 : yr amryw- 
 iaethau hyn : 
 
 4. Gweilgin torch tyrchtrwyd trychethin. 
 
 5. Trychinf wrch cyrchessit en avon. 
 9. Ryvelvododyon. 
 
 1 0. Escyrn vyr vyrwalch. 
 13. Iaun vriwyn vriwyal. 
 
 1 6. Trwj hoel trwy hemm. 
 
 17. Trwy gibellaur a gemm 
 19. A galar dwfun dyvyd. 
 22. 23, 24, allan. 
 
 29. Ar denin dwyar. 
 
 30. Dyraith grad vorion. 
 
 31. 32, allan. 
 
 37. Gomyngat gelyn. 
 
 39. Gochaun cyrd ceinmyn. 
 
 41. Gorchan Cynvelyn cylchwy wylat. 
 
 43. Dychiannawr deur dychianat. 
 
 45. Cyverthrynneit. 
 
 48. Eithinyn neut ynt blennyd. 
 
 50. Ar Ododin neur goruc o dyn. 
 
 56. Wyr Catvan colovyn greit. 
 
 65. Cynon a Chadreith a Cliethlew o Gatnant. 
 
70 
 
 GW ARCH AN MAELDERW. 
 
 Klotryd Ceissidyd kysgut 
 Brithwe arwe arwrut 
 Ruthyr anorthure a webir 
 Adwy a dodet ny debit 
 Odef jmyas dof y wryt 
 Dygwgei en aryf en escut 
 Hn tes enwlyd elwit 
 Gwr a ret pan dychwelit 
 Kywely krymdy krymclwyn 
 Kyveiliw noc eiliw etvrwyn 
 Nac emmel dy dywal a therwyn 
 Tervyn torret tec teithyawl 
 Nit arvedauc e volawt 
 Dioiycleras y brascawt 
 Molawt rin rymidhiu rymenon 
 Dyssyllei trech tra Manon 
 Disgleiryawr ac archawr tal achon 
 Ar rud dlireic fud pharaon 
 Kyveillyawr an awel adawawn 
 Trengsyd a gwydes neb ai eneu 
 
 Y ar orthur teith tetli a thedyt 
 Menit e osgord mawr mur onwyd 
 Ar vor ny dheli na chyngwyd 
 Gil na cliyngor gorclibleu eneit 
 Talachor escor eidin rac dor 
 Kenan kein nrar e agc-r 
 Gossodes ef gledyf ar glawd meiwyr 
 Budic e ren eny annaud Avledic 
 
 Y gynnwrthic Kynlas Kynweis 
 Dwvyn dyvynveis kychwech ny chwyd 
 Kychwerw Kychwenyches 
 Kychwennych y enllfweles 
 
 A lenwes miran niir edles 
 
 Ar ystre gan vore godemles 
 
 Hu tes idware yngorvynt 
 
 Gwyr goruynaf ry annet 
 
 En llwrw rwydheu ry gollet 
 
 Colwydd medwyd menwyd 
 
 Gogied run ren ry dynnit 
 
 Gorthew am dyclrwel dychwelit 
 
 Gorwyd niwy galwant no melwit 
 
 Am rwyi am ry j^stoflit 
 
 Ystofiit lliw llain blin blaen blen blen- 
 
 wyd 
 Trybedawt y wledic e rwng drem drem- 
 
 rud 
 Dremryd ny welet y odeu dliogyn ryd 
 Ny welet y odeu dhogyn fyd 
 Noc eredic dar digeryd 
 Kentaf digonir can welw 
 Kynnwytliic lleithic llwyrdelw 
 Kyn y olo gouudehv 
 Taf gwr mawr y wael Maelderw 
 Delwat dieirydaf y erry par ar delw 
 Rwysc rwy bre rynnn gwlat rymun rym- 
 
 dyre 
 Ysganl dhisgynnyaud wlawd gymre 
 Nac yscawt y redec ry gre 
 Godiweud goddiwes gwlat vre 
 
 Ny oddiweud o vevyl veint gure 
 
 Da dyvot adonwy adonwy am adawssut 
 
 A wnelei vratwen gwnelut lladut llosgut 
 
 Ny cliedwaist nac eithaf na clrynnor 
 
 Ysgwn tref dy beuwel 
 
 Ny weleis or mor bwyr mor 
 
 Marchawc a vey waeth no od gur 
 
 Try can eurdorch a gryssiassant 
 
 En amwyn breithell bu edrywant 
 
 Ket ry ladei hwy wy ladassant 
 
 A hyt orfen byt edmyc vydant 
 
 Ac or sawl a aytham o gjt garant 
 
 Tru namyn un gnr nyt englyssant 
 
 Try cant eurdorchawc 
 
 Gwnedgar guaenawc 
 
 Tryclian trahaauc kyuun kyvarvawc 
 
 Trychan meirch godrud 
 
 A gryssyws ganthud 
 
 Trychwn a thrycbant tru nyt atcorsant 
 
 Dywal ygcat kyniwng jg keni 
 
 Yg kyvrang nyt oed dang as gwnehei 
 
 Yn dyd gwyth nyt ef weith gocheli 
 
 Baran baed oed bleiclic mab eli 
 
 Ervessit gwin gwyd^ lestri llawn 
 
 Ac en dyd camawn camp a wnehei 
 
 Y ar aruul cann kyn noe drenghi 
 Calaned cochwed ae deui 
 
 Pwys blaen rydre ferei y gadeu 
 Dryll kedyr kat kein krysgwydyat 
 Bryt am gorlew diecliwitli lam 
 
 Y orwylam nat ry gigleu 
 
 Et gwneei gwyr llydw a gwraged 
 
 Gwydw kyn noe agkeu 
 
 Breint mab bleidgi ac ysberi y beri gi'eu 
 
 Kein guodeo e kelyo ery vyliyr 
 
 O honaw ar fyscut as eiriaDgut 
 
 Pan esgynnei bawb ty disgynnut 
 
 Cenei gwin gwaet meirw meint a wanut 
 
 Teir bljmed a phedeir 
 
 Tutet en vaur yt vaer 
 
 Asgym myrr hut ath vodi gwas nym 
 
 gwerth na thechut 
 Present kyvadraud oed breichyaul glut 
 Pan gyrchei yg kywlat e glot oed anvon- 
 
 awc 
 Ef dilydei win gwr eurdorchawc 
 Ef rodei gloywolull glan y gwychiawc 
 Ardwyei cann wr arwr mynawc 
 Anvonawc eissyllut alltud marchawc 
 Un maban e gian o dra bannawc 
 Ny sathraut gododin ar glawr ffossaut 
 Pan vey no llif llymmach nebawt 
 Angor deor daen sarph saphwy graen 
 Anysgoget vaen 
 Blaen bedin arall arlwy treis tra chyn- 
 
 nivyn 
 Pwy gobrwy gordwy lain 
 Enwir yt elwir oth gywir weithret 
 Rettor rwyfyaclur mur pob kyvyeith 
 
GWARCHAN MAELDERW. 
 
 71 
 
 Tutvwlch treissic aer caer o dileith 
 Aiìgor deor dain sarph saffwy grain 
 Blaen bedin enwir yt elwir oth gywir 
 
 gverit 
 Kywir yth elwir otli gywir weithred 
 Rettor rwyfyadur mur pob kiwet 
 Meryn mab madyeith mat yth anet 
 Aches guolouy glasvleid duuyr dias dilin 
 Angor deor dain 
 Anyswguaen en blaen bedin 
 Ledrud levir a meirch a gwyr rac God- 
 
 odin 
 Re cw gyvarch kywyrein 
 Bard keinre tot tarth rac garth merin 
 Scwyt dan wodef ny ystyngei 
 Rac neb wyneb cared erythvaccei 
 Diryeit o eirch meirch yg kyndor 
 Awr gwryawr hein 
 Gwaewawr kelin creudei 
 Pan wanet yg kyveillt ef gwanei 
 Ereill nyt oed amevyl yt a dyccei 
 Dyvit en kadw ryt kein asmyccei 
 Pan dyduc Kyhuran clotvan Mordei 
 Gen ath diwedus tut leo na delus 
 Meirch neb March lew keny vaccet 
 Am byrth amporth oed cadarn e gledyval 
 Ynyorth wr rwy ysgeinnyei 
 
 Y onn o bryholl llaw 
 
 Y ar vein erch mygedorth 
 Ardwy nef adef eidun gwalat 
 Gwae ni rac galar ai auar gwastat 
 Pan doethan deon o dineidin parth 
 Deetholwyd pob doeth wlat 
 Ynghyfryssed a Lloegyr lluyd amhad 
 Naw ugain am nn a beithynad 
 Ardemyl meirch a seireh a seric dillad 
 Ardwyei waet nerth e gerth or gat 
 
 O osgord mynydawc pan gryssiassant 
 Gloywdull e am drull yt gynuoethant 
 O ancwyn Yynydawc handit tristlawn 
 
 vymbryt 
 Rwy e ry golleis y om gwir garant 
 O drychan eurdorchawc a gryssyws Gat- 
 
 raeth 
 Tru namen un gwr nyt anghassant 
 Gosgord Gododin e ar rawn rin 
 Meirch eiliw eleirch a seirch gwehin 
 Ac yg Kynnor lln Uiwet disgin 
 En amwyn called a med eidin 
 O gnssyl Mynydawc trossassei ysgwyd- 
 
 awr 
 Kwydassei lavnawr ar grannaur gwin 
 Wy ceri gon gwylaes disgin 
 Ny phorthassan warth wyr ny thechyn 
 Neut ergveis y win ar yg herdet 
 Gwinvaeth rac Catraeth yn un gwaret 
 Pan ladei ae lavnawr ynysgoget 
 Yn dayr nyt oed wael men yt welet 
 Nyt oed hyll ydellyll en emwaret 
 
 Adwythic scyndawc Madawc elvet 
 Pan deg y cyvarchant nyt oed hoedyl 
 
 dianc 
 Dialgar Arvon cyrchei eur ceinyo arur- 
 
 chyat 
 Urython browys meirch Cynon 
 Leech lend ud tnt leuvre 
 Gododin stre stre 
 Ancat ancat cyngor cyngor 
 Tymestyl trameryn lestyr trameryn lu 
 Heidilyawn In meidlyawn let lin lu 
 
 dindywyt yn dyowu 
 
 Scwyt grugyn y ractaryf trun tal briw 
 
 bu 
 Eur ar mur caer crisgwitiat 
 Dair caret na hair air mlodyat 
 Un S sara secisiar argouuduit adar 
 Bro uual pelloid mirein nis adrawd 
 A uo byw odam gweinieit lui odam Ian 
 Luch livanat nys adrawd 
 A vo biw en did pleimieit 
 Na bei cinaval cinelveit 
 Dim guoiu ediu o adam neinim 
 Un hue an guoloet guoreu fdlinet 
 Em ladaut lu mawr i guert 
 
 1 adrawd ladaud map Nuithon 
 
 eurdorchogyon cant o deyrnet 
 Hyt pari grimbuillet 
 
 Bu guell prid pan aeth canwyr y Gat- 
 
 raeth 
 Oid eilth gur gwinvaeth callon ehelaeth 
 Oid gur luid einym oed luric ceinim 
 Oid girth oed cuall ar gevin e gavall 
 Ny wisguis i mil i mil luit heinim 
 
 1 guaiw ae ysguit nae gledyf nae gyllell 
 No neim ab Nuithon gur a vei well 
 Tra merin sodeo trileo 
 
 Yg caat tri guaid franc fraidus leo 
 
 Bubon a guoreu bar deo 
 
 Guaut i ar fisiolin i amdiffin 
 
 Gododin im blain trin 
 
 Terhit rei gnawd 
 
 I llwrw Alan buan brithei gnawd 
 
 Rac teulu deor em discinhei 
 
 Gnawd mab golistan cennei bei 
 
 Guletic i tat indeuit a lauarei 
 
 Gnaut ar les Minidauc scuitaur trei 
 
 Guaurud rac ut eidin TJrvei 
 
 Ni fforthint molut muet 
 
 Rac trin riallu trin orthored 
 
 Tebihic tan teryd trui Cinneued 
 
 Diw mawrth gwiscassant en cein duhet 
 
 Diw merchyr bu guero eu cit unet 
 
 Divyeu cennadeu amodet 
 
 Diu guener calaned a civrivet 
 
 Diu sadwrn bu didwrn eu cit gueithret 
 
 Diu sul laveneu rud a at ranhet 
 
 Diu llun hyt benn clun gwaed lun guelet 
 
 Nys adraud gododin gwedy lludet 
 
72 
 
 YEYMES DYDDBBAWD. 
 
 Hir rac pebyll niadauc pan atcorhet 
 
 Disgynsit in train in alavoed dwyrem 
 
 Cintebic e celeo eirit migam 
 
 Gwanannon guirth med guryt niuiham 
 
 Ac guich fodyauc gwichawc inham 
 
 Eithin uoleit mab bodu at am 
 
 Guir gormant aethant cennin 
 
 Guinweith a inedweith oedyn 
 
 O ancwyn Mynydawc antliuim 
 
 Cini mrwynawc o goll gur gwned rin 
 
 Mai taran nem tarhei yscwytaur 
 
 Rac rynnaud eithinin 
 
 Moch arvireit i meitit pan crs 
 
 Cinerein i niidin o douis 
 
 In towys enilin 
 
 Rac cant em gwant cesseuin 
 
 Oed mor guanauc idinin 
 
 Mai ivet med neu win 
 
 Oed mor diachar 
 
 Yt wanei escar 
 
 Uid alt guanar gnrtliyn 
 
 Moch aruireit i more i cinim 
 
 A pherym ac stre 
 
 Bu civeirch gueirguiat 
 
 Ig cin or or cat 
 
 Civeillt ar garat 
 
 Init gene 
 
 Bu guolut mynut bu le 
 
 Bu guanar gueilgin gurymde 
 
 Guelet e lavanaur en liwet 
 
 In Ciuamwin gal galet 
 
 Rac godwryf y aessawr godechet 
 
 Techin rai eidin vre uiriet 
 
 Meint a gaffeilau nyt atkorei 
 
 O honau cuir oed arnaw ac canet [vei 
 
 Cindynnyauc calc drei pan griniec gri- 
 
 Nit adwanei ri guanei riguanet 
 
 Oed menych gwedy cuin i escar i cimluin 
 
 Oed guenwin hu carantet 
 
 A chyn i olo a tan tut guet 
 
 Daiar dirlishei efar med met 
 
 Hurtrevit clair Cinteiluuad 
 
 Claer cleu na clair air uener seliic [rat 
 
 Amsutseic sic sac adleo gogyuurd gogyni- 
 
 Edili edili ui puillyat 
 
 Nys adrawd gododin in dit pleiglieit 
 
 Na bei cynhaual citeluat 
 
 Llavnaur led rud laun ciuachlud 
 
 Guron guorut y maran laun gur leidyat 
 
 Laguen utat stadal vleidyat 
 
 Bleid ciman Uuarth teulu in ladu 
 
 Cin oi dalu ni bu guan enwir ot guur 
 
 Guereit rector Cindur mur pob kyvyeith 
 
 Tutvwlch treissic haer caer godileit 
 
 Kyvarvu ac ac erodu leidyat hi 
 
 Hero ny bu ac cihoit ac i hero ni bu 
 
 Hero ciued guec guero 
 
 Gnissint guevilon ar e lielo 
 
 Nit oed ar les bro bot ero ni cuius taro 
 
 Trin let un ero traws y achaus liuirdelo 
 
 Ef guant tra trigant echassaf 
 
 Et ladei auet ac eithaf 
 
 Oid guiu e mlaen llu llaraliaf 
 
 Godolei o heit meirch e gayaf 
 
 Gocliore brein du ar vur caer cein 
 
 Ef Arthur rug ciuin uerthi ig disur 
 
 Ig Kynnor guernor guaur 
 
 Erdyledam canu i Cenon cig ueren 
 
 In guarth ac cin bu diuant dileit 
 
 Aeron riuessit i lonen ar pen erirhon luit 
 
 E ranuit goreu buit i iglivon 
 
 Ar les Minidawc marchawc maon 
 
 Em dodes itu ar gwasu galon 
 
 Ar Gatraeth oed fraeth eurdorchogyon 
 
 Wy guenint lledint seivogyon 
 
 Oed ech eu temyr treis canaon 
 
 Oed odit i mit o barth Vrython 
 
 Gododin o bell guell no Chenon 
 
 Erdiledaf canu ciman caffa in cetwir 
 
 Am Gatraeth ri guanaid brit rec 
 
 Brit gue ad guiar sathar sanget 
 
 Sengit guit guned 
 
 Dial am dal med o galanet 
 
 Cives riget nis cibno guedi cyffro cat 
 
 Cevei cimwyn idau civi daeret 
 
 Llithyessit adar ada am edismyccaf 
 
 Edeuuniat eithuuat aruhicat 
 
 Et guisgus awr ig kinnor gaur 
 
 Ig cin varan edeiuinieit ballauc 
 
 Tal gellauc cat tridid engiriawl 
 
 Etlinaut gaur arth arwynawl 
 
 Ar grugiat guor vlodyat erigliriat 
 
 Hir lu cem bu gupno mab gwen gat 
 
 Erdiledaf canu ciman ci 
 
 Guernit llawen llogell bit budit did di. 
 
 YRYMES DYDDBBAWD. 1 
 
 O L. E. D. 
 
 Deus duw del wad 2 
 Gwledig gwaed neirthiad 3 
 Crist Iesu gwyliad 
 Bhwysg rhiydd amnad 4 
 Adfelach caifad 5 
 Nim gwnel heb rannedd 
 Moli dy drugaredd 6 
 Ni ddyfu yma 
 Gwledig dy gynna 7 
 Ni ddyfu 8 ni ddyíÿdd 
 
 1 Armes dyd brawd (detbrawd.— LI. C). 
 2 Dominus Deus deliad.— LI. P. P. 
 3 Gwladnerthiad.— LI. P. P. 
 4 Erwyk rriydd an mad. — LI. P. P. 
 5 Xeu yn doeth adail mad, yn pen ith gavad.— LI. P.P. 
 6 N"i bom heb rannedd, Oth vawr drugaredd. —LI. P. P. 
 7 Ni ddivydd yma, Un gwledic mor dda. — LI. P. P. 
 «Niddoeth.-Ll. P. P. 
 
YRYMES DYDDBRAWD. 
 
 73 
 
 Neb cystal a dofydd 
 
 Ni ganed yn nydd plwyw 1 
 
 Neb cystal a Duw 
 
 Ac nid addef 
 
 Neb cystal ag ef 
 
 Uch nef is nef 
 
 Nid gwledig namyn ef 2 
 
 Uch mor is mor 
 
 Ef an crewys 
 
 Pan ddyifo dews 
 
 Ef an gwna mawr trws 3 
 
 Dydd brawd yn echwrys 
 
 Cennadau o ddrws 
 
 Gwynt a mor a than 4 
 
 Lluched a tharian 
 
 Eiryf eb gwengan 
 
 Llwyth byd yn griddfan 
 
 Ergelawr dygedawr llawhethan 
 
 Ergelhawr mor a syr 
 
 Pan ddisgynno pater 
 
 I ddial a'i nifer 
 
 A chyrn gopetror 
 
 Ac ennynnu mor 
 
 Llwyth byd llosgetawr 
 
 Hynny fwynt marwawr 
 
 Llosgawd ynial ran 
 
 Phac ei fawr faran 
 
 Ef tynho aches 5 
 
 Rhac ei faranrhes 
 
 Diffurn dydd reges 
 
 Gwae ai harhoes 
 
 Ef tarddo talawr 
 
 Tarddid nef i lawr 
 
 Gwynt rudd dygetawr 
 
 Ech y gadwynawr 
 
 Neu byt mor wastad 
 
 Mai pan gread 
 
 Saith pedyr ai dywawd 6 
 
 Daear ddiwarnawd 
 
 Dywawd dnw Sadwrn 
 
 1 M aned mewn plwyw.— LI. P. P. 
 
 2 Is nef ag uwch nef, 
 Nid oes brenhin ond ef 
 Ef a greodd pob dyn 
 Uwchlaw pob terfyn 
 Ef a roes pob rran 
 Dan law'r byd bychan 
 Val y roes y gwir ior 
 Y terfyneu ir mor 
 Velly daw diwedd, 
 Ar lawr varannedd 
 Pymthec diwrnawd 
 Cyn dyvod dydd brawd 
 I tyr cadwynau 
 Yr holl blanedau 
 
 LI. P. P. 
 
 3 Yna bydd mawrdrwst 
 Ar y ddaear grynwst 
 Pan ddiscyno Deus, 
 Ynghanol mundus 
 Dirfawr ofn a fydd, 
 Ar y pedwar defnydd 
 
 LI. P. P. 
 
 4 Gwynt dwr a than, 
 Daear awyr dylan 
 Or wy vab gwiwgan 
 Llwyth byd yn griddfan 
 Ei- golau yr huan 
 Discyt ur llywetban 
 Pan ddel yn prior 
 Ai gyrn pedeiror 
 Ac ennynu'r mor 
 Ar main yn varwor 
 Pan ddel y pumoes 
 Ger bron Agios 
 Llawer deigyr ar sarn 
 Rhag y vawr farn 
 
 LI. P. P. 
 
 5 Dyd brawd diaches 
 Gwae ae arhoes 
 Pan gryno reges 
 Bhag ei fawr fames 
 
 LI. P. P. 
 
 6 Pedyr a ddywawd 
 Am y ddaear f arnawd 
 
 LI. P. P. 
 
 Daear yn unffwrn 
 
 Sadwrn fore rhwydd 
 
 I'n gwnaho ni culwydd 
 
 Tir bydawl tywydd 
 
 Gwynt y toddo gwydd 
 
 Ebryn bob dyhedd 1 
 
 Pan losgo mynyddedd 
 
 Atfydd triganedd 
 
 A chyrn rhag rhiedd 
 
 Cyfoethawg ai henfyn 
 
 Mor a thir a llyn 
 
 Atfydd cyrn dygryn 
 
 A daear gychwyn 
 
 Ac uch pob mehyn 
 
 A marw mein fyddin 
 
 Eryf argelwch 
 
 Ac enynnu llwch 
 
 Ton anghyolwch 
 
 Tarian ymrythwch 
 
 Teithiawg afar 
 
 Ac eryf trwy alar 
 
 Ac enynnu trwy far 2 
 
 Phwng nef a daear 
 
 Pan ddyifo trindawd 
 
 Ymaes maestawd 
 
 Liu nef ymdanaw 
 
 Llwyth llydan attaw 
 
 Cyrdd a cherddorion 
 
 A chathleu engylion 
 
 Drychafant o feddau 3 
 
 Eirant o ddechrau 
 
 Eirant cwu coed 4 
 
 Ar gymaint addoed 
 
 A rewiniwys mor 
 
 A wnant mawr gawr 
 
 Pryd pan ddyffo 
 
 Ef ai gwahano 
 
 Y sawl a fo meu 5 
 
 Ymchoelant o ddeheu 
 
 A ddigonwy camwedd 
 
 Ymchoelent y pothgledd 
 
 Ponid erlys dy gyfreu 
 
 A lefeir dy eneu 
 
 Dy fyned yn clu hynt yn nanheu 
 
 Yn nhywyll heb leufereu 
 
 Ac ym oedd ei eirau 
 
 Ac ym oedd ei ieithau 
 
 Ac ym oedd ei ganwlad 
 
 Ac ei cant lloneid 
 
 1 1 daw tan pob tuedd 
 I losci'r mynyddedd 
 
 LI. P. P. 
 
 2 Llefain anghlaear 
 A fydd ar y ddaear 
 Pan ddel Drindawd 
 I f aes Maiestawd. 
 
 LI P. P. 
 
 3 Kyvodant or beddau 
 A oddefodd angau 
 
 LI. P. P. 
 
 4 O gread Addaf 
 
 Hyd y dydd diweddaf 
 
 Yno i dywait ein ior 
 Wrth fyw a marwor 
 
 ' Y sawl y sydd vau 
 Elont im deau 
 A wnaeth y camwedd 
 Elont y barth cledd 
 I fyned yn glau 
 Lie nid oes golau 
 Mi a roes iwch hadau 
 Ag a roes iwch ieithau 
 LI. P. P. 
 
74 
 
 YR AWDYL VRAITH. 
 
 Canfed gwlad pressent 1 
 Ni bum heb gadwent 
 Oedd mynych cyfar chwerw 
 
 Y rhof am cefhderw 
 
 Oedd mynych cyrysgwyddad 
 
 Y rliof a'm cywlad 
 Oedd mynych cyflafan 
 
 Y rhofi ar truan 
 A'm goryw hwn fyth 
 Ni'm gwnaei dyn byth 
 Am gyrrwys ynghrog 
 A wyddwn yn og 
 
 Am gyrrwys ym mliren 
 
 Dibynwys fy mhen 
 
 Tafaw di fy neudroed 2 
 
 Mor tru eu haddoed 
 
 Tauaw dyr boened 
 
 Ef gyrn fy nhraed 
 
 Tauaw dy fy nwy fraicli 
 
 Ni ddybydd eu baich 
 
 Tawaw cly fy nwy ysgwydd 
 
 Handid mor dyfedd 
 
 Tauaw dyr cethron 
 
 fewn fy nghalon 
 
 Tauaw dy gethrawd 
 
 Yrliwng fy neu lygad 
 
 Tauaw yr da allad 3 
 
 Coron ddrain i'm iad 
 
 Tauaw dy oestru 
 
 A wanpwyd fy nhu 
 
 Teu i chwithau 
 
 xylal yr ywch Haw ddeheu 
 
 Iwch ni bydd macldau 4 
 
 Fyngwan a bereu 
 
 A wledig ni wyddiem 
 
 Pan oedd ti a grogem 
 
 Gwledig nef gwlecíig pob tud 
 
 Ni wyddem ni grist tud vyhud 
 
 Bei ath wybyddem 
 
 Christ ath athechem 
 
 Nid arfollir gwad 
 
 Gan lwyth eis 
 
 1 Mi roes iwch gadwent 
 Ynghanol eich present 
 
 bob cyfryw ryw 
 Rhof am kefnderyw 
 Mi a euthum ar bren 
 
 1 gymryd fy nien 
 Er adver mab dyn 
 O garchar ei elyn 
 
 LI. P. P. 
 
 2 Trawed y neudroed 
 Mor ddrut ir haeddoet 
 Truan iawn im poenet 
 Om pen im traet 
 Trawed fy neuvraich 
 Neu'r gawsant eu baich 
 Kavas pob yscwydd 
 Dolur didramgwydd 
 Tewon yw kethrad 
 Rhwng fy neu lygad. 
 
 LI. P. P. 
 
 3 Tewion yw ty Iliad 
 Koron ddrain im iad 
 
 Hyn oil a wnaethum 
 Er cariad i ddyn 
 Mae a wnaethoch chwith- 
 au 
 Om kariad inhau 
 Ni roesoch im f wyd 
 Na thy rhag annwyd 
 Arglwydd ner cawsud 
 Pe is archesud 
 Pan welsoch dlawd 
 Ar ddelw'r Drindawd 
 Er doluriaw fy nghnawd 
 Yn govyn kardawd 
 Pes tragarhessud 
 Trugaredd a gawsud 
 Am na thrugarheaist 
 Trugaredd a golleist 
 A wnaeth yn anfad 
 Ynerbynytad-Ll.P.P. 
 4 Ni chewch chwi faddeu 
 Eich camarferau 
 
 LI. P. P. 
 
 Digon sawehi anfad 
 
 Yn erbyn Dofyddiad 
 
 Canmil engylion 
 
 Y sydd i'mi yn dyston 
 
 A ddoeth im cyrchaw 
 
 Gwedi fy ughrogaw 
 
 Ynghrog yn greuled ì 
 
 Myhun im gwared 
 
 Yn nefoedd bu cryd 
 
 Pan in crogyssid 
 
 Pan orelwis Eli 2 
 
 Dy culwydd uch celi 
 
 A chenwch ddau Ieuan 
 
 Rhagof y ddau gynran 
 
 A dau lyfr yn eich Haw 
 
 Yn eu darlleaw 
 
 Nis deubi ryrys 
 
 Rygoswy rygossys 
 
 Ac awch bi wyniaith 
 
 Gwerth awch ynfyd araith 
 
 Cayator y ddylaith 
 
 A wnawch i uffern Uaitli 
 
 Crist Iesu uchel ryseilas trycha mil 
 
 blwyddynedd 
 Er pan ytyw ym muchedd 
 Ac ail mil cyn crog 
 Yt lewychi Enog 
 Neu nid adwen ddrud 
 Maint eu heissillut 
 Gwlad press ith ermud 
 A chyd awch beiodud 
 Trychan mil blwyddynedd namyn un 
 Origodid buchedd tragywydd 
 
 Taliesin ai Kant. 
 
 YR AWDYL VRAITH. 
 
 1. I. 3 Ev a wnaeth Pant on 
 Ar lawr glyn Ebron 4 
 
 1 Ynghrog iawn greuled 
 I rhoesoch eich gwared 
 Atteb ni wyddoch 
 Pam im crogasoch 
 Can mil o engylion 
 Y sydd yn dystion 
 A ddoethont im cyrchu 
 Wedi fynghladdu 
 Arglwydd ni wyddom 
 Mai ti a grogasom 
 Gwledic nef a phob tud, 
 Ni wyddom pwy oeddut 
 îs'i arvollir gwad 
 Gan lwyth issaf wlad 
 Ni roer aur dalaith 
 Ar rawd uffernfaith 
 Yno gwae a wnaeth lys 
 Ar fro annilys 
 
 Gwae a edewis drysor 
 Ynglynllosgitor Ll.P.P. 
 : Ef addywaidEli 
 Duw culwyd Celi 
 Mae tri die cyn brawd 
 I gwledycha Ennawc 
 Ym i dywaidpob cnawd 
 Dynion daearawd 
 Gwae a roes ei fryd 
 Ar lawr creulyd 
 Val y traetha Ieuan 
 Yn yr ysgrythyr Ian 
 Gwae a ymdirietto 
 Yn yr hwn nid eiddo 
 Nid oes or presen 
 Or dechreu hyd orphen 
 TJn orig or dydd [wydd 
 Wrth y fuchedd dragy- 
 
 3 Y ddau riviad a ddengys drevyn yr aiodyl yn ol 
 amryw lyvrau. 
 4 Ebrion. 
 
YR AWDYL VRAITH. 
 
 75 
 
 Ai ddwylaw gwynion 
 Gwiwlun Adda 1 
 
 2. 2. A plium can mlynedd 
 
 Heb vawr ymgeledd 3 
 Bu ev yn gorwedd 
 Cyn 3 cael aninia 
 
 3. 3. Ev a wnaeth Eilwys 
 
 Yn llys paradwys 
 A'i asen aswys 
 Iesin Eva 4 
 
 4. 4. Seithawr i buan' 
 
 Yn cadw'r berllan 
 Cyn cyvrdan satan 
 Sitiwr tartara 5 
 
 5. 5. Oddiyno gyrwyd 
 
 Drwy ryn ac anwyd 
 I gael 6 eu bywyd 
 I'r byd yma 
 
 6. 6. I ddwyn trwy kidded 
 
 Meibion a nierched 
 I gael ofuned 7 
 Ar dir Asia 8 
 
 7. 9. I Adda ai gymhar 
 
 Y rhoed 9 rhaw balar 
 I dori daiar 10 
 I gael bara 
 
 8. 11. Engylawl genad 
 
 Gan Dduw uchel-dad 11 
 A ddug bad tyviad 
 Hyd at Eva 
 
 9. 10. A gwenith claerwyn 
 
 I hau'r havaryn 12 
 I bortlii pob dyn 
 Hyd wyl Yagna 13 
 
 10. 12. Hithau darguddiodd 14 
 Degved ran or rhodd 15 
 Hyd na chwbl hauodd 16 
 Yr holl balva 17 
 
 1 Gyn' hwmania : gun hwmana. 
 
 2 Heb vawr anrhydedd. 
 
 3 Heb. 
 
 4 Aswsiesu a femina: aswys iesin faeinina. 
 5 Sutiwr tartara : Kyfyrdd Tartara. 
 6 1 ennill. 
 
 7 Rhag haeddu ddured (teyrnged dured). 
 
 8 A sea; yr Asia. 
 9 Deuth. 
 
 10 I bryforio'r ddaear : I lafurio daer. 
 
 11 Goruwch dad. [dyffryn (orwyn). 
 
 12 1 hau'r rhyforyn : I gael'r hafaryn : I hau rhyd 
 
 13 Hyd ddydd Fagne : Yd wyl Fagna. 
 
 14 Hithe a ddarguddiodd : hithau a guddiodd. 
 
 15 Y ddegfed ran ir (y) rhodd. 
 
 16 Yd na chwplaodh. l7 Balf au. 
 
 11. 13. Yno lle'r lianwyd 
 
 Yr yd a gelwycl l 
 Mecld Daniel 2 brofwyd 
 A brofeta 3 
 
 12. 14. Rlryg du a gavad 4 
 
 Yn lle'r gwenithad 5 
 Er dangaws avrad 
 Ar ladi'ata 
 
 13. 15. Am hyn o reswm 6 
 
 Rhag ovyn dydd dwm 7 
 Mae'n rliaid roi degwrn" 
 I Dduw'n bena' 
 
 14. 17. O'r gwenith gwyn-vraint 9 
 
 A'r gwin rhudd rbwydd vraint 
 
 Y gwnair corf cywraint 
 Crist vab Alpha 10 
 
 15. 18. Yr avrllad yw'r cnawd 
 
 A'r gwin yw'r gwaedrawd 11 
 A geiriau'r drindawd 
 A'u cysegra 
 
 16. 19. Y llyvrau dirgel 12 
 
 O ddwylaw manwel 13 
 A ddug yr angel 
 A'u rhoi Adda 14 
 
 17. 20. Pan ydoedd yn rhen 15 
 
 Hyd tros y ddwyen 16 
 Yn nwvr Iorddonen 17 
 Yn dirwesta 
 
 18. 7 . Dau bump a deg wyth 1S 
 
 Y bu yn amwyth 19 
 
 Yn arwain mysg-lwyth 23 
 Masgl fcemina 21 
 
 19. 8. Ac unwaith heb gel 
 
 Pan ymddug Abel 22 
 
 1 Yr had a gelkwyd : Yr yd a gelpwyd. 
 
 2 Samuel. 
 3 Brofifesia. 
 
 4 Rhyg du a gad. 
 
 5 Gwenith mad : gwenith had. 
 
 6 Am hyn o ffals-dwrn. 
 
 7 Rhag ofn dydd hwn : Mae'n rhaid medd Satwrn. 
 8 1 bawb roi degwm. 
 
 9 Gwirfraint. 
 
 10 Crist ap agla : Crist fab agla. 
 11 Gwaedlawd: gwaedawd. 
 12 Llyfr pob (rhyw) ddirgel : Pob rhyw lyfr dirgel. 
 
 13 Emanuel. 
 
 14 A ddwg (y) Eaphael iw roi i adda. 
 
 15 Pan ydoedd yn hen : Pan oedd ym mresen. 
 
 16 Yn nwfr Iorddonen. 
 
 17 Hyd tros i ddwyen yn i ddyfvwestva. 
 
 18 Dau bump deg (ag) wyth : Dau un deg ac wyth. 
 
 19 Y bu hi yn ymlwyth : Y bu yn ymdwyth. 
 
 20 Yn arwain ymsclwyth. 
 21 Mascula femina : Masgl a femina. 
 22 Ir ymddug Abel. 
 
76 
 
 DIFKEGWAWD TALIESIX. 
 
 A Chain ddiymwel 
 Homicida x 
 
 20. 21. Deuddeg gweryddon 2 
 
 Peclwar angylion 3 
 Anvones Leison 4 
 I lys Eva, 
 
 21. 22. 1 ddangaws cannerth 5 
 
 Rhag pob rhyw drafertli 
 Pan vai anghyvnerth 6 
 Ar brygnata 7 
 
 22. 23. Dirvawr ovalon 
 
 A vu ar ddynion 
 Cyn cael arwyddion 
 Misericordia 
 
 23. 16. Or gwin sinobl-rhudd 8 
 
 A blanwyd ar heul-ddydd 
 Ar iios loer gymrydd 
 A gwynip luna 9 
 
 24. 24. E gavas 10 Moesen 
 
 Unas; dirvawr ansjen 11 
 . Y tair gwialen 12 
 Ar ddominica 13 
 
 25. 25. Ye gavas u Salmon 
 Yn Nhwr Babilon 
 Holl gelvyddydon 1 
 Area foedera 10 
 
 26. Mawr gevais innau 17 
 Yn vy mardd-lyvrau 18 
 Holl gelvyddydau 
 Gwlad Enropa 
 
 27. 27. Ocli Dduw, mor druan 
 Y daw'r ddarogan 19 
 Drwy ddirvawr gwynvan 20 
 I lin Troea 
 
 28. Sarfes gadwynawg 
 
 Yalch amihrugarawg 
 
 1 Ddiymweledigca : Yr homicida : Ddymwaredoca : 
 
 I Arasynia: I Amisidia. 
 2 Fymtheg o wryddon: Pedwar o angylion. 
 
 3 A phedwar angylion : A deuddeg gweryddon. 
 
 4 Anvones Layson. 5 1 ddangos nerth. 
 6 Pan ddel anghyfraith. 
 
 7 Ar bererindotta : Ar brinatra : Ar Bi*utania. 
 
 8 Gwin sinobl rhudd. 
 
 9 Y gwimaluna: Ar gwin alpha. 
 
 10 Ef a gafas. u Y tair gwialen. 
 
 12 Rhaw ddirf awr angen 
 
 13 Ar ddominia. 14 Ef (E) a gafas. 
 55 Yr holl gelfyddydon. 
 
 10 Area a fiecia: Gwlad Europa. 
 
 17 Ag a gafas inneu. 
 
 18 Yn fy mardd-gyf rau : Yn fy mhrif-lyfrau. 
 19 Drwy ddirf awr gwynran (gyfrdan). 
 
 so Ydy w 'r ddarogan. 
 
 A'i hesgyll arvawg 1 
 O Serinania 2 
 
 29. 29. Hon 3 a oresgyn 
 
 Holl Loegyr a Phrydyn 4 
 Ian mor Llychlyn 
 Hyd Sabrina 5 
 
 30. 30. Yna bydd Brytbon 
 
 Yn garcliarorion 6 
 Yn mraint alltudion 
 
 Saxonia 7 
 
 31. 31. Eu ner a volant 
 
 A'u biaith a gadwant 
 Eu tir a gollant 
 Ond gwyllt Walia 
 
 32. 32. Oni ddel rhyw vyd 
 
 Yn ol bir benyd 
 
 Pan vo gogyliyd 8 
 
 Y ddau draha 
 
 33. 33. YnocaifBrython 9 
 
 Eu tir a'u coron 
 A'r bobl estronion 
 A ddivlana 
 
 34. 34. Geiriau yr angel 10 
 
 Am liedd a rhyvel 
 A vydd diogel ' 
 
 1 Brytania 11 
 
 3 o. 26. Mi wn 12 eu cerdded 
 
 A'u twng a'u tynged 13 
 A'u tro a'u trwydded 14 
 Hyd ultima 15 
 
 O'r haul i'r ddaiar o ddwvn i orchudd 
 Oncl mi Taliesin nid oes cyvarwydd. 
 
 DIVREGWAWD TALIESIN. 10 
 
 Goruchel Dduw golocbir ym hob va 17 
 Gorucbel ei enwau yn hebrea 18 
 
 1 Ai hesgyll sefydlog : Ai hesgyll y n_ewrog (arf og) . 
 
 Geir- 
 
 2 Sarmania. 
 
 3 Hono. 
 
 4 Loegr a Phrydyn. 
 
 5 Yd yn Sabrina. 
 
 f ' Eal carcharonion. 
 
 7 Ir Saxonia : I Saxonia. 
 
 8 Gogyd. 
 
 9 Yno y caiff Brython. 
 10 Neu Ymddiwegivaiod : neu Bragawdgerdd Taliesin 
 
 all an o Lyvyr y Dr. J. Davies ; sev adysgriveniad 
 allan o Lyvyr Darogan Bodhenlli ; ae wedi ei chy- 
 mharu gyda amryio lyvrau ereill. 
 
 17 Golochir ym mhob wa : a weddia ym mhob fa. 
 
 18 Goruchel glod ymhob da. 
 
 Geiriau Emanuel 
 iau Attanael. 
 11 1 frutania: I lin Troia. 
 
 12 Mi a wn. 
 
 13 I tvo ai trwydded. 
 14 1 twng ai tynged. 
 15 Hyd ddydd ultima. 
 
DIVREGWAWD TALIESIN. 
 
 77 
 
 Eli eloi ac adonai 1 ac o ac alpha 2 
 Peiyv nev parhaus gwrdda 
 
 Peris 3 paradwys yn gynnwys i'r rhai da 
 Ac ufern i'r rliai drwg a gwg i'w diva 
 Peris ef nef parhaus wrda 
 Parwydydd elvydd peris privdda 4 
 O dan ac awyr a llyr a therra 5 
 Can ni bwynt im unian tan a therra 
 Cadwynau dyiys o dir hyd ethera 
 Pwy namyn cyvrwys ai cyvrwynia 6 
 A chynnil a chelvydd yn holi materia 7 
 Achymmau helis o lemaria 
 Canys nid im anwyd ser a therra 
 Nid niaen nid haearn ai cadarna 
 Nid cors nid calav tudded ai cuddia 8 
 Nid plwm trwm ei risg a'i gorwisga 
 Nid niettel o waith uvel ai cylchyna 
 Neus gwisgwys celvydd gwr a dwvr a ia 9 
 Traethadur prophwyd pur ai traetha 10 
 Ond celvyddyd Panton senipiterna 
 Pan ddywed tad Selyv yn psalmodia 
 Quis tegit aqua superiora 
 Qui legis scriptura 
 
 Neus gorwisgwys gwr celvydd nev oi nocld- 
 A syr a sygnau a haul a lluna 12 [va 11 
 
 Peunydd cylch elvydd haul ai hwylia 
 Yn uchel odduchoni i lleuvera 13 
 Puni gwregys lluniws lluniedydd llawndda 
 Sicut in ccelo et in terra 
 Llawn yw y dclau eithav o eiry ac ia 14 
 A rhag eu hoervel neb nis nesaa 
 Ail dau a osoded o'r tu isa' 15 
 Yn llawn o yngres gwres ignisia 
 Pumed yw y pervedd 16 neb nis cyvannedcla 
 Phac maint tragwres haul yn ei redegva 17 
 Oes na gwydd na dail na neb rhyw anivail 
 Y ddau o boptu y dyvu tymer da 18 
 Gwres oddihwnt ac oervel oddima 19 
 Peris Duw ddwy fynnawn cyvlawn eu da 20 
 Fynnawn gwres yn awyr a haul yw ei 
 hwylva 21 
 
 1 Omega. 
 
 2 Eli Eli Eloy ac Adoneia : Pater et homo O ac Alpha. 
 
 3 Peir. 
 
 4 Pa ryw dy elf ydd a orug Agla. 
 
 5 A «yr a therra. 
 
 6 Nid oes ond cyfrwys au cyfrif a. 
 
 7 Yn holi matria ; yn holi Maria. 
 
 8 Nid cors nid calaf rhudd er au kuddia 
 Nid calaf tudded au cuddia. 
 
 9 Neus gwisgwys celf ydd gwr dwfr ag ia. 
 
 10 Prophwyd traethad per ai traetha: Ar ol y gan- 
 
 lynol meivn un llyvr. 
 
 11 Neus gorwisgws gwr keif ydd nef ai noddf a. 
 
 12 Sugnau a ser a haul a luna. 
 
 13 Oddiuchom lloer Ueuuera. u O eira a ia. 
 
 15 Ail a osoded or tu issa. 
 
 16 Y pummded yw'r perf edd. 
 «Rygotfa.— LI. P.P. 
 
 18 Ar deau y sydd ardymyr da. — LI. P. P. 
 
 19 Yr oerf el o'r tu hwnt a'r gwres o'r tu yma. — Ll.P.P. 
 
 20 Gorug dwy ffynawn cyflawn eu da : Peris Duw dwy 
 ffynnawn gyflawn o dda (o eli dda). 
 
 21 Pynawn wres yn uchel haul y w ei hwylva : a haul 
 yn i hwyfia (hadva, ladva). 
 
 A'r ail fynnawn a ddail yr eigiawn yn 
 
 yma l 
 Peryv nev a beris pob da 2 
 A berys present i blant Adda 3 
 A beris paradwys yn gynnwys i'r sawl a 
 
 vo da 
 Ac fern i'r rhai drwg er eu diva 
 A beris blwydchynoedd ac oesoedd a secula 6 
 Cyntav oes Addav 4 ac oes Eva 
 Eiloes oes Noe 5 a no vies yn archa 
 Trydedd oes oes Abraham pen fydd 7 pater 
 
 patriarcha 
 Pedwaredd oes oes Moesen o Egyptica 8 
 A gavas y deuddeg fordd clrwy Yari Rubia 
 A gavas gan geli voddi Pharona 
 A gavas 9 dengair deddv yn y dirwestva 
 Mewn dau davl vaen yn mynydd Sina 
 Pumed oes oes ddedwydd Davydd propheta 
 Chweched oes oes lesu a hyd vrawdypara 
 Ac ynddi y proved 10 y prophesia 
 Dyvod o heppil u enwir Eva 
 Mai y daw o'r drain 12 blodau rosa 
 Mair wyry a dclyvu yn mru Anna 13 
 Ac lesu a ddyvu o vru Maria 
 A'r nos y ganed lesu gwr an iachaa l4 
 
 Y clywid 15 cor engylion nev yn canu gloria 
 In excelsis Deo et in terra 
 Dyvynwys elvydd i lawer da 
 
 Ac i'r tri brenin seren lucerna 16 
 Tra vu Emanuel yn dawel yma 
 Gwnaeth gwyrthiau lawer a gweithredoedd 
 
 da 17 
 Gwnaeth ar y neithiawr Ieuan yn Galilea 18 
 O'r dwvr y gwin melys 19 pan erchis Maria 
 Ev porthes pum-mil 20 ar y pumtorth bara 
 Mwy oedd o wargred nog a lewed 21 wrth 
 
 vwyta 
 Cyvodes y vorwyn o'r clomo clausa 
 Cyvodes unmab mam 22 extra porta 
 
 Y ar ei elorwydd o'i orweddva 23 
 
 Cyvodes Lazar 24 
 Y dan y ddaiar 
 
 Brawcl Mair a Martha 
 Ev treiddwys tonau 
 Heb geisio llono-au 
 
 Hyd y borthva 
 
 1 Ac o'r trydydd fynnawn y dyellir eigiawn attan 
 
 yma. 
 Yr eil ffynnawn yn deil eigiawn attorn yma. 
 
 2 Perus nef peris pob da. 
 
 3 Efa. 14 Gwr an nertha. 
 
 4 A beris oes ac oesoedd la I clywspwd. 
 blwynyddoedd a secula. 16 Ac i'r tri brenin serena. 
 
 5 Oes oes Addaf. 1? Fo a wnaeth wyi'thiau a 
 G Ar ail oes Noe. llawer o dda. 
 
 7 Abram benffydd. 18 Neithiawr yn Galalia. 
 
 8 Pedwerydd oes Foesen 19 O'r dwfr yn win melus. 
 ym mynydd sina. 20 Porthes y pum mil. 
 
 9 Pan gavas. 21 Nog a weled. 
 10 Ac yna i proved. 22 Gwraig. 
 
 11 Y doeth o heppil. 22 Y pedwerydd dydd o'i 
 
 12 Ary drain. [Anna, 'weddorweddfa.— -Ll.P.P. 
 
 13 Mair wyrf a doeth o fry 24 Sef cyfodes Lazar. 
 
78 
 
 DIVREGWAWD TALIESLN. 
 
 Ev a vu veddig 1 
 I'rparlysedig 2 
 
 Yn ynryl porting piscina 
 Ev a vu veddig 3 
 I'r clav nychedig 
 
 A ddoeth attaw hyd y dyrva 
 Ev gwarawd deillion 4 
 Ev diddan cleivion 5 
 A charcharorion 
 
 bob clevyd a'u gorthryma 
 Nis cyvriv nebawd 
 
 Na'r holl vedysawd 
 
 Bytli nis traetha 
 A wnaeth ein rhiau 
 O anryveddodau 
 
 Hyd tra vu yma 
 O'r diwedd y dyvu 6 
 Iachwyddawl Iesu 7 
 
 Hyd yn Ierosolynia 8 
 Y cymmertli crog a chethrau 
 A frewyllau ac angau 
 
 Y cymerth un mab Maria 
 
 1 obrynu llawer o law satana 9 
 Ev cyvodes y trydydd dydd o'i vedd or- 
 
 weddva 10 
 Ac a ddoeth at ei ddisgyblon gwedi bwyta 
 Gwedi yspaid dieuoedd 11 quadraginta 
 Neud o me\vn nev y daeth pan ddaeth 
 
 yma 12 [etwa 13 
 
 Mewn nev bu niewn y bydd mewn y mae 
 A dydclbrawd y daw ev attain ni yma 14 
 Ac a ddwg gantaw y sawl ai cofa 
 
 Y caif Mihangel y saul a vo da 
 
 I obrynu gwlad nev ys ev y sydd dda 
 
 Y gethern enwir a adewir ynia [da 
 
 Y gethern y sy waeth ni wnaethant ddim 
 
 Y gethern a el i ufern gan Lucifer ydd a 
 Pwy a wyr pwy ynt, pwy a'u cofa 15 
 Pwy onid cyvrwys a'u cyvriva 
 
 Gwae a gymerth bedydd 
 A chred a chrevydd 
 
 Ac ni sevis yn dda 16 
 Gwae berchenawg tir 
 
 1 Fo fu f eddyg. 
 
 8 I'r paralytig. 
 
 3 Fofufeddyg. 
 
 4 Gwaredawdd ddeillion. 
 
 b Gwaredawdd gleifion. — LI. P. P. 
 
 6 Ac yn y diwedd dyfu. 
 
 'Iachaaw Iesu : Iachusawl Iesu. — LI. P. P. 
 
 8 Serisolyma. 
 
 9 Yny i cymerth cethreu 
 
 A dirfawr angeu ruab Maria 
 Er dadbrynu ei lu o law satana. — LI. P. P. 
 10 O'i orweddf a. 
 
 II Hir. 
 
 12 Neud aeth men pan ddoeth: 
 
 Neu'r aeth men pan ddoeth yn y nef i bu yn ynef 
 
 i mae : 
 I nef ydd aeth mewn pan ddoeth yma. — LI. P. P. 
 
 13 Mewn ydoedd mewn i bu mewn i mae etwa. 
 
 14 Attam yma. 
 
 15 Nid ynt y 6 ban rhagvlaenawl yn LI. P. P. 
 1G Ac nis ceidw yn dda. 
 
 Ni chynnalio ei wir * 
 
 Rhag un traha 2 
 Gwae er gwerth gweini 
 A vo cyn trengi 
 
 Oni thrugaraa 
 Gwae hwynt penaethau 
 O chwant alavau 
 A dyr devodau 
 
 Ac a'u diva 
 Gwae ofeiriad byd 
 Ni angreiftia gwyd 
 
 Ni phregetha 
 Ni warcheidw ei gail 3 
 Ac ev yn vugail 
 
 Nis areilia 
 Ni ddifer ei ddevaid 4 
 Rhag bleiddiau Rhuveiniaid 5 
 
 A'u fon glopa 6 
 Gwae ev a vo ci 
 Cyn diwedd gweini 
 Erbyn tervyn trengi 
 
 Gwae ni thrugarha 
 Gwae ni chred i'r drindawd 7 
 Gwae ni gynnydd cardawd 
 
 Ac ni thrugaraa 8 
 Gwae a yso bwyd 
 Gwae ni char olochwyd 
 
 Ni lavuria 9 
 Gwae hwynt gynniviaid 10 
 Ni garant eu henaid 
 
 Ni ddygymma 11 
 Gwae a geisio ei vryd 12 
 Hyd tra vo mewn byd 
 
 Trwy drais a thraha 
 Gwae berchen cla cybydd 
 Gwae leidyr difydd 
 
 O ledrata 
 Gwae a laddo dynion 
 Gwae a dyng anudon 
 
 Onis dywyca 
 Gawe berchen tafawd 
 A farno camvrawd 13 
 
 Onis dilea 
 Gwae wrth gymydwg 
 A gynnalio gwg 14 
 
 *Ni cheidw ei wir.— LI. P. P. 
 
 2 Rhagy traha : Rhag i ddifa.— LI. P. P. 
 
 3 Gwae ni ddiffer ei gail : 
 
 Gwae ni warcheidw ei gail. — LI. P. P. 
 
 4 Gwae ni ddiffer (cheidw) ei ddefaid — LI. P. P. 
 5 Rhibynniaid: rubanniaid: rybynniaid.— LI. P. P. 
 
 6 A chyffes dda : Ai ffon glwppa. 
 
 7 Gwae ni weiniaid safawd 
 Gwae ni chred i'r drindawd 
 
 Gwae ni chynnydd kerdawd, Gwae ni thrugarha. 
 
 8 Gwae a ddwg treftad gweddw a gwan onis adf era. 
 
 9 Gwae a ys bwyd, 2STi chan golochwyd. [— LI. P. P. 
 Gwae ni lafuria.— LI. P. P. 
 
 10 Gwnnifiaid : gweiniaid: gweinifiaid. — LI. P. P. 
 
 11 Ni ddegyma. 
 
 12 Gwae a gasclo golud. 
 
 13 Cyn yscar ai gnawd. — LI. P. P. 
 
 14 Gwae a gynhalio gwg wrth ei gymydawg.— Ll.P.P. 
 
 
CYFFES TALIESIN. 
 
 79 
 
 A wnel idclo ddrwg 
 
 Ac a ddwg ei dda 
 Gwae a ddyco tystiolaeth gam 
 Ar vab no vam 1 
 
 Onis penytia 
 Gwae ddigasog saint 
 iu cliynnal eu braint 
 
 Nis addola 2 
 Gwae yn erbyn angau 
 A wnel 3 pechodau 
 
 Nis cyfesa 
 Gwae erbyn dyddbrawd 
 Ni chospo ei gnawd 
 Ac am ei briawd 
 
 Ni phrydera 
 Gwae ev a gynnydd 
 Gogan a chelwydd 
 Cyn ei elorwydd 
 
 Onis gogela 4 
 Gwae a gynnail arnaw 
 Ac a ddwg attaw 
 Ar ni vo yn eiddaw 
 Gwae a yspail tud 5 
 A gynnalio golud 6 
 
 Oni gyvnewita 
 Gwae a ddyco trevtad 
 Gweddw ac ymddivad 
 
 Onis cyvrana 7 
 Gwae a orthrymo ar wan 8 
 Ai cawdd ac a ddwg ei ran 
 
 Onis advera 9 
 Gwae ni garo Duw 
 Gwae a gasao dyn 10 
 
 Gwae ai diva 
 Gwae a gynnail bar 
 Yn ei galon wrth ei gar 11 
 
 Ac ai casaa 
 Gwae berchenog bwyd 
 Ac a gaeo ei glwyd 
 Ac ni alwo bwyst 
 
 Wrth ei vwyta 
 Gwae a ladd bendevig 
 Gwae a wel sychedig 
 
 Nis disycha 
 Gwae berchen cyvoeth 
 A welo lednoeth 
 
 Onis cuddia 
 Gwae ni roddo letty 
 A than a gwely 
 
 I beregrina 12 
 Gwae a gawdd gwirion 
 Gwae ni ddiddan cleivion 
 
 *Ar fab Abraham: Ar 7 P 'ennill o L. P. P. 
 
 fab I fain. s Gwae a orthrymo ar 
 
 2 YnSabbatha.— LI. P. P. weddw a gwan. 
 
 3 A f olo : a wnelo. 9 Onis cyf rana. 
 
 4 Pennill o L. P. P. 10 Gwae ni gassa dyn. 
 
 5 Gwae a gynnail tud. u Wrth gar. 
 *Gwae a gynnydd golud. 12 I bererina. 
 
 A charcharorion 
 
 Nis govwya 1 
 Gwae ev pan aned 
 A ddwg ei weithred 
 
 Yn inferna 
 Gwae hwynt y gethern 2 
 A wladycha ufern 3 
 
 Byth wedy yma 4 
 Man y niae 5 ubain 
 Man y mae 5 llevain 
 
 A llawer pla 
 Man y mae 5 griddvan 
 Man y mae 5 poethvan 
 
 Heb esgorva 
 Man y mae 5 deincryd 
 Man y mae 5 anwyd 
 
 Ac eiry ac ia 
 Ac nad oes 6 cladolwch 
 Nac edivarwch 
 
 Yyth wedi yma 
 Achav arch i'r Mab rhad ac i'r Tad da 
 Trugaredd y Drindawd a drugarhaa 
 Cyn myned yn medd i'm gorweddva 7 
 Llwyr edivarwch tud cyn elwyv oddiyma 
 Ar a veddyliais 
 Ar a ddigonais 
 
 O drais a thraha 
 Cael i'm drugaredd a diwedd da 8 
 
 Taliesik 9 
 
 CYFFES TALIESIN. 
 
 Benedictte Dominus 10 drwy nerth Iesu fab 
 
 Alpha 
 I'r wyf yn cydnabod n i Dduw a'r Drindod 
 
 gorucha 
 Fy mod yn wir pechadur ir penadur 12 cad- 
 
 arna 
 O air meddwl a bryd a bywyd anmher- 
 
 iFeithia 
 Camdreulio fy mhum synwyr mewn cyfer- 
 
 wyr 13 a thraha 
 Ac arfer 14 or seith brifwyd heb boenyd na 
 
 dirwestfa 
 Esceuluso iawn fuchedd a saith rinwedd 
 
 Ecclesia 
 Miserere mei Deus iti f 'arglwydd 15 erfynia 
 
 1 Nis llawenha. 
 
 2 Gwae 'nt hwy y gethern. 
 
 7 Cyn myned i'm bedd ar 
 (a'm) diwedd orweddfa. 
 
 ^ Ban oh. P.P. 
 
 9 Ion as Athraw o Yynwy 
 ai cant medd hen Lyvyr 
 Darogan Bodhenlli. 
 
 Gwaenhwy y gethern 
 
 3 A fynnant uffern. 
 
 4 Yn y Rathydra. 
 6 Yn i mae. 
 6 Man nid oes. 
 
 10 Benedicte Domine.— LI. P. P. 
 ii Xr w^n cydnabod. LI. P. P. 
 12 Bechadur im pennadur. — LI. P. P. 
 i3 Seguryd.— LI. P. P. 
 "Ymarfer.— LI. P. P. 
 15 Itti Iesu yr.— LI. P. P. 
 
80 
 
 TRAWSGANU CYNAN GARWYN. MARWNAD CORROI MAB DAIRY. 
 
 Iesu er dy bum archoll am hyn oil x ir archa 
 Maddeu fy holl gamwedd cyn myned i or- 
 
 weddfa 2 
 Pan ddel angeu im calon ac oer loesioxi a 
 
 chrynfa 
 Dwyn poenyd tros fy mhecaod a rhoddi 3 
 
 nis galla 
 Efrydd mud byddar 4 a dall ac anghall fydda 
 Am cynghorau 5 am trysor am anwylyd 6 
 
 adawaf 
 Am gweithredoedd 7 am canlyn am gelyn 
 
 cyliudda 
 Pan ddehvyf i bortli y fonwent y bresent 
 
 adawaf 
 Ar a welais y gerais oil a ddigaraf 8 
 Fy ngwely a wnair mewn gro a rliwymo 
 
 fy nwy adaf 9 
 A chlustog faen dan fy mhen a thudded 
 
 pren amdanaf 
 
 Am gado wna fy ngheraint ymmysg 10 llyf- 
 
 aint im bwyta [arnaf 
 
 Am ysbeilio om da byd a bwrw gweryd 
 
 Am gweithred am canlyn am gelyn am cy- 
 
 hudda 11 
 Pwy yna sydd oludog ond y tywysog penaf 
 Arglwycld ar dy bum archoll am hyn ith 
 weddiaf 12 [yma 
 
 Am hyn Duw gogoned cyn fy myned oddi- 
 Pen teyrn y deyrnedd dy drugaredd a 
 archaf 13 
 
 TEAWSGANU 14 CYNAN GARWYN. 
 
 M. Beoch.— Can etto o waith Taliesin. 
 Kynan cad gyffred 
 Am arlloses 15 ced 
 Cynyd gau gogyfed 
 Gwrthelgwn trebred 16 
 Cant gorwydd cyfred 
 Ariant eu tudcled 
 Cant lien 17 ehoeg 
 O im oilaen 18 gyffred 
 
 *Itioll.— LI. P. P. 
 
 2 Cyn fy niwedd orweddfa. — LI. P. P. 
 
 3 Am fy rnhechod a rhoi cerdod. — LI. P. P. 
 
 4 Efiydd byddar a dall. — Avail. 
 5 Am hanwylyd.— LI. P. P. 
 
 6 Am cynghor a.— LI. P. P. 
 7 Fy ngweithredoedd.— LI. P. P. 
 8 0'r holl dda byd a welais ac a gerais nis caraf. — 
 LI. P. P. 
 9 Am gwely a wnair mewn gro am rhwymo a wnair 
 
 yna.-Ll. P. P. 
 10 Yno i gedy fy ngheraint fi ymhlith.— LI. P. P. 
 11 Nid yio hon yn LI. P. P. 
 u Nid yw hon yn LI. P. P. 
 
 13 Trugaredd a archaf.— LI. P. P. 
 
 14 Satyra. 
 
 ^Arllofes.-Ll. E. D. 
 1,5 Tref bred— LI. E. D. 
 17 Lieu.— LI. E. D. 
 
 ls Faen.— LI. E. D. 
 
 Cant armell im arffed 
 A phympwnt cathed 
 Cleddyf gwein carreg 
 Dyrngell no neb 
 Cant cynan caffad 
 Cas anweled 
 Cadellig ystrad 
 Cad ynysgoged 
 Cad ar wy cyrched 
 Gwaywawr ebrifed 
 Gwenhwys a ladded 
 A llafn gwyarlled 
 Cad ym Mon mawr teg 
 Eglyd moled 1 
 Tra menei myned 
 Gorwydd a gworgred 
 Cad ynghrug Dymet 
 Aercol ar gerdded 
 JSTac ni ryweled 
 Ei biw rhag ffriw neb 
 Mab Brochuael broled 
 Ei ddywed eidduned 
 Cernyw cyfarched 
 Ni mawl ieu lynged 2 
 Dystwg angyffred 
 Ynyd 3 am ioled 
 Myngynnelw o Gynan 
 Cadeu er gymman 4 
 Aeleu fflam lydan 
 Cyfwyrein mawrdan 
 Cad yng^vlad Brachan 
 Cadlan godoran 5 
 Tegyrned truan 
 Crinyd rhag Cynan 
 Llwryg yn jmiwan 
 Eissor llyw hoechan 6 
 Cyngen cymangan 
 Nerthi ath wlad Lydan 
 Cigleu ymddiddan 
 Pawb yn y gochfan 
 Cylch byd goch gochvan 
 Ceithynt dy Gynan 
 
 MARWNAD CORROI MAB DAIRY. 
 
 Can ETTÖ O WAITH Taliesin. 
 Oy 8 ffynhawn lydan dyleinw aches 
 Dyddaw dyhepcyr dy bris dybrys 
 Marwnad Corroy am cyffroes 
 Oer deni gwr 9 garw ei anwydeu 
 A oedd mwy ei ddrwg nis mawr gigleu 
 Mab Dairy dalei lyw ar for deheu 
 Dathl oedd ei glod cyn noi adneu 
 
 ^rglydamoled.— LI. E. 
 
 D. 
 2 Tynged,— LI. E. D. 
 3 Yn nydd, ynnydd. 
 4 Gynnan.— LI. E. D. 
 5 Godaran.— LI. E. D. 
 
 6 Heuhan.— LI. E. D. 
 
 7 Corre ab Dairn. — E. 
 Llwtd. 
 
 8 Dy.-Ll. E. D. 
 9 Ordyviwr.— LI. E. D. 
 
AUDYL. MARUNAD Y MILYEIB. 
 
 81 
 
 Dy ffynhawn lydan deleinw nonneu 
 Dyddaw dyhepcyr dybrys dybreu 
 Marwnad Corroy am cyffroes 1 
 Dy fiynha\vn lydan dyleiirw dyllyr 
 Dy saeth dychyrch draetli diwg dybyr 
 Gwr a werescyn mawr 2 ei faranrhes 
 A wedy mynaw myned trefydd 
 A... ant wy ffres fira y wyonydd 3 
 Tra fu vuddugre vore ddugrawr 
 Chwedleu am gwyddir o wir hyd lawr 
 Cyfranc Corroy a chocholyn 
 Lliaws en terfysg am eu terfyn 
 Tarddei pen anrwern gwerin goddfwyn 4 
 Caer y sydd 5 guhvydd ni gwydd ni gryn 
 Gwyn ei fyd yr enaid ai harobryn 
 
 AUDYL 
 
 A GANT TALIESiy, E DYBIB. 
 
 Mal rot yn troi tramhuylyeu 6 
 
 Trallaut meitli tra chymell 7 tretheu 
 
 Traus arofyn dreil 3 mynwyn mynneu 
 
 Trin engyrret 9 am byrth am borthvaeu 
 
 A gnenuyn Knyn 10 riein gan rieu 
 
 Gnaut glnt van Trein deuandureu 11 
 
 Ac am gnyn riein ryuelen a vyd 
 
 A diffeith eluyd heb eluydeu 
 
 Ac alned Rufein gan ray veu 
 
 Ac a llinyn beb allel Kyrcheu 
 
 A gnyn vyt Guyndyt yn gaun 12 yr deheu 
 
 A guander seis ag 13 inseilyeu 
 
 A llugyr meitb am gyrreithyeu 
 
 A lloegyr yn brydyon brat y rieu 
 
 A guth ffreinc a ffraud ar logbeu 
 
 A gueith dovyr yn dyvrys agheu 
 
 Eryssi oesvaur yr ae Kigleu 
 
 Cluyf am bluyf amddifflar opleidyeu 14 
 
 Dreic diduyll tywyll a goleu 
 
 Goludauc riedauc rien 
 
 An rodd trwj rydit adneu 
 
 Y rann oe nled oesued heb eisseu 
 
 DlWEDD YTl AUDYL. 
 
 MARUNAD Y MILYEIB. 
 
 Taltesin ai Cant, eddyweeie. 
 
 Archaf weddi ir Drindawt 
 Rhen am Rhothwy yr dyvolawt 
 
 1 Corroy genhyf inheu(oer 8 Draig.— LI. E. D. 
 
 deni).-Ll. E. D. 9 Engyrth.-Ll. E. D. 
 
 2 M . . . r, M . wt.— M. S. 10 Gwenwynwyn.— LI. E. 
 3 Wynyonydd.— Ll.E.D. D. 
 4 Goaddfwyn.— LI. E. D. u Ffraingc deuan dineu.— 
 5 Caer y su.— LI. E. D. LI. E. D. 
 
 9 Tramchweiliau.-Ll. E. 12 Gwan. -LI. E. D. 
 
 D. 13 Oi.-Ll. E. D. [D. 
 
 7 TrachyndeU.-Ll. E. D. u Difflan pleidiau.— Ll.E. 
 
 G 
 
 O ryned present periglawd aw 1 gweith 
 An rheith gwyth gogyffra^rd 
 Ydd edryssynt 2 saint sef Kiwdawd 
 Rex Nef bwyf íFraeth o honawd 
 Cyn ysgar uy enaid am Cnawd 
 Ryn a wyr ym mba ym mhecbawd 3 
 Fy eirioled rhag rliiedd 
 Byddwyf or drindawt drugaredd 
 Iolaf rybuchaf elfydd gwaedd 
 Naw radd îîef mestic torfoedd 
 A degfed saint saig seithoedd 
 Gwrbydrycb ryvydcl ieitlioedd 
 Morhaig mat gynnydd cylioedd 
 Nifer awyl Duw trycboedd 
 Yn nef yn naear yn inVedd 
 Yn yng yn ehang yn y ngwedd 
 Ynghorphyn enaid yn hagwedd 
 Pell pwyll rhag rhiydd rhagwedd 4 
 Ath iolaf wledic wlad hedd 
 Poed ym henaid 5 ym muchedd 
 Yn dragywydd ynghyntedd 
 Yngwas is"ef nim gomedd 
 Ebystyl a merthyri 
 Gweryddon gweckhron gofri 
 A Selyf Duw a servi 
 Glan iaith glan daith dydeithi 
 Ac yn da\rn glas dyrydd imi 
 Hyd pan rychadwyf fy nheithi 
 Nifer a fuant glan lwys 
 Graddeu anr golofhen Eglwys 
 Ar maint draethadur a draetlrwys 
 Sywedydd Llyfreu Hwyrhvys 
 Rhag Gwein digarad deswys 
 Boed im henaid ei amddiffynnwys 
 JSTifer a fuant yn anghyffred 
 Uffern oer gwerin gwaredred 
 Hyd pumoes byd 
 
 Hyd pan ddillyngwys Crist Gaethiwed 
 O ddwfn fais affwys abred 
 Maint dyddwg Duw trwy nodded 
 Dwy nl feib o blant Ilia 
 A biniatu et infra 
 A leddaint er anistra 
 Edris ertri Kila 
 Deccrawn Rachel gwelsid pl° 
 Dybi Jerosolima 
 Nifer Saint Armorica 
 A Nifer y null Toronia 
 A thoni trachaer Roma 
 A noli 6 ac Alexandria 
 A Garanwys ac Iudea 7 
 Tre partes Divitia s 
 Asia Affrica Europa 
 Nifer saint Capharnawn ]\Iaritnen 
 Nain 9 
 
 1 An (ar).-Ll. E. D. 6 Apoli.— LI. E. D. 
 
 2 Edryfynt.— LI. E. D. ' India.— LI. E. D. 
 
 3 Im pechawd, s Tres partes vivitia. - 
 1 Ban o L. E. D. LI. E D. 
 
 5 Im buchedd.— LI. E. D. 9 Nairn.— LI. E. D-. - 
 
82 
 
 MARUNAD Y M1LVEIB 
 
 A zebulon a cisen 1 a ninefen a Neptalim 
 
 Yn Dubriactus a zorim 
 
 Ynddi y prophwydwys Crist vab mair 
 
 merch Ioachim 
 O ardeml penechen pan ym 
 Nifer saint Erechalde 
 Clot pell castell marie 
 Nat atorroedd silve 2 
 Ecclesise rolundse 3 
 Phelasise 4 csesarise 
 Amaneon ambulatse 5 
 A dyffrynnoedd Bersabse 
 A chyn cred gwyr cartasine 
 A rhaithvorionB.olwnde 6 
 Ieithoedd Groeg a Efrai a Lladin 
 Gw}T llacliarte 
 Nifer saint enugyniaid 
 Dewrwyr echeurin eu plaid 
 Hhag PJiiydd rhwysg fblaid 
 Cedwyr neb eu cynerchaid 
 Yn ing yn ehang ym mhob rhaid 
 Bwynt ddinas in Corph ac in Henaid 
 Nifer saint sicomorialis 
 A dephrophani ynys 
 Ar maint glan a vendigwys 
 Dwfr gwin 7 gwyr ai distrywys 
 Ac eiriawl urdclawl pwys 
 Dan Syr saint ryseilwys 
 Nifer saint a ddeil goror 
 Effectus re inferior 
 A superare superiors 
 Ac armonim a thysor 
 A Dyffryn Enor a Segor 
 A chartago maw a minor 
 Ac ynys gwyr terwyn mor 
 Nifer saint ynys Prydain 
 Ac Iwerddon addwyn rann 
 Torfoedd gweithredoedd mirain 
 A gredis a gweinis y Genhyn 
 
 Nifer ö senedd ancliwant 
 
 O Duw ddewin Darogant 
 Ymliob ieith im prydant 
 Yngbylch elfydd i buant 
 
 Ar maint doethur a ddarogan Crist 
 
 A cbyn dybei dybuant 
 
 Nifer seint oriento 9 
 
 A chyfyndawd ciwdawd Iudse 
 
 Ieithoedd Groeg ag Efrei 
 
 A lladin gwyr llacliarte 
 
 7 Ugaint 700 o saint 
 
 A 7000, a saith degugeint 
 
 November nifer adduunant 
 
 Trwy verthyri mad doethant 
 
 15 Ugeint saint a vuant 
 
 A 3000, morialis plant 
 
 iCisnen.-Ll. E. D. e Rotunde.— LI. E. D. 
 
 2 Siloe. - LI. E. D. 7 Gwin.— LI. E. D. 
 
 s Rotunde. -LI. E. D. » Saint.— LI. E. D. 
 
 «Phalaifiè.— LI. E. D. «Oriente.— LI. E. D. 
 » Ambulate.— LI. E. D. 
 
 Hijs Decembris ucb carant 
 
 Tra phen lesu dicbiorrant 
 
 12,000, yn y gyman 
 
 A gredwys drwy lef Ieuan 
 
 Golycban gobrynnant rann 
 
 Yn nefoedd nis digofant 
 
 9 mil saint a arvolles 
 
 Bedydd a clirefydd a chyffes 
 
 Er golaith poen pobloedd gwres 
 
 XJffern oer ei bacbles 
 
 Os Dofydd ryndigones 
 
 Trwy ben Pedr perid anlles 
 
 Qui venerunt Angeli 
 
 In Natali Domini 
 
 Media nocte in laudem 
 
 Cum pastoribus in Bethlehem 
 
 Nieum 1 Angeli de Ccelo 
 
 Cum Michaelo Archangelo 
 
 Qui prsecedunt prsecelio 
 
 Erga animas in mundo 
 
 Am nieum Angeli 
 
 Prsecedunt confirmati 
 
 Unisorati 2 baptizati 
 
 Usque in diem Judicei 3 
 
 Quando fait Christus crusifixus ut sibi 
 
 Ipse plaeuisset venissent ibi in auxilium 
 
 Plusquam duodecim legiones angelorum 
 
 Toto orbe terrarum 
 
 Jesus Christus videntem in agonia in 
 
 muordo 
 Ut sint nostri auxilium 
 Duodecim millia millium 
 Anti tribunal stantium 
 Qui laudantie laudantium 
 Tues mores Bex regum 
 Nifer a fu ac a fydd 
 Uch nef is nef maint y sydd 
 Ar maint a gredwys ynghywydd 
 A gredis trwy ewyltys Dofydd 
 Maint ar lid trwy y rhodydd 
 Trugar Dduw dy gerennydd 
 Am bwyr gwar an war gweledig 4 
 Nis goddwyf cyn bwyf diemig 
 Tost yd gwyn pob colledig 
 Ffest yd hawl eissiwedig 
 Ni phecha 5 bryd rhyoddig 
 O ryred preseüt pan wyf dig 
 Traethaf pan fydclaf yngro 
 O osymdaith osepio 
 A rhyfÿr a Mertbyr elo 
 Yn ediyfant St. Segerno 
 O air pechawd pan ym bo 
 Dim uch dim maint am clyho 
 
 YMA Y TERFYNA BAEDDONI TALIESIN. 6 
 
 4 Gwledig.— LI. E. D. 
 ^Reha.-Ll. E. D. 
 
 »Niuem.-Ll.E. D. 
 2UmstratL— LI. E. D. 
 3Judicii.— LI. E. D. 
 
 6 [Cawsom y dernyn canlynol, o waith Ti LIESIN, 
 yn y Cambro-Brilon, a gop'iwyd gan y Gol., lythyr 
 
MARWNAD GERAINT AB ERBIN. 
 
 83 
 
 CAN IAD AU LLYWAECH HEN. 
 
 MARWNAD GERAINT AB ERBIN. 
 
 Tywtsawg Dyvnaint. 1 
 Pan anedGeraint oedd agored pyrth nev 
 Rhoddai 2 Grist a arched 
 Pryd mirain Piydaiu ogoned 3 
 
 Moled pawb y rudd Eraint 
 Arglwydd molav innau Eraint 
 Gelyn i Sais car i saint 
 
 Rliag Geraint gelyn dyhad 4 
 Gwelais i veirch cymmrudd o gad 3 
 A. gwedy gawr garw bwylliad 
 
 Rhag Geraint gelyn cythrudd 6 
 Gwelais i veirch tan gymmrudd 7 
 A gwedy gawr 8 garw achludd 
 
 Rhag Geraint gelyn ormes 9 
 Gwelais meirch can eu crees 
 A gwedy gawr garw achles 10 
 
 Yn Llongborth gwelais dry dar 
 Ac elorawr yn ngwyar 
 
 A gwyr rhudd rha^ 
 
 rhuthr esgar 
 
 Yn Llongborth gwelais i wythaint 
 
 Ac elorawr mwy no maint 
 
 A gwyr rhudd rhag ruthr Geraint 
 
 Yn Llongborth gwelais waedfrau 
 
 Ac elorawr rhag arvau 
 
 A gwyr rhudd rhag ruthr angau 
 
 Yn Llongborth gwelais i ottoew 11 
 Gwyr ni giliynt rhag ovn gwaew 12 
 Ac yved gwin o wydr gloew 
 
 yn llythyr, o Lyvyr Taliesin, yng Nghasgliad Hen- 
 gwrt, yr hwn ddernyn a adawyd allan yn ddamwein- 
 iol o'r argraffiad cyntaf o'r gwaith hwn. — GOL.] 
 MAEWNAD DYLAN AIL TON. 
 An duw uchaf dewin doethaf mwyhaf aned 
 pydelismaes pwy ae swynas yn Haw trahael 
 neu gynt noc ef . pwy uu tagnef arredyf gefel. 
 Gorthrif gwastrawt gwenwyn awnaeth gweith 
 gwythloned. Gwami dylan. adwythic Ian. 
 treis ynhytyrver. Ton iwerd. . athon vanaw. 
 Athon ogled. Athon prydein torvoed virein 
 yn petweired. Gwolychafi tat duw dovydat 
 gwlat heb omed. Creawdyr celi an cynnwys ni 
 yn trugared. 
 
 x Ll. arall: Marwnad Geraint ab Erbin; Canu o 
 Eraint ab Erbin. Tri Llyngesawg Ynys Prydain : 
 Geraint ab Erbin; Gwenwyn wyn ab Nav; a March 
 
 2 Rhoddi.— LI. P. P. [ab Meirchiawn. 
 
 3 Wogoned (fagoned).— LI. P. P. 
 
 3 Glyn dihat : Glynn dihat.— Arall. 
 
 5 Gweles y veirch kymrut o gat ; neu, crumeud. 
 
 6 Gelyn cystudd. 
 
 7 Gymryd, neu gymryud, neu grymrudd. 
 
 I gweleis i rneirch can crymrudd.— LI. P. P. 
 
 8 Guawr,gwa. 9 Gelein ormes. 10 Achlees( aches). — 
 u Otteu, ottew, godde, goddoew. [LI. P. P. 
 
 12 A gwyr ni chilynt (gyllynt, gylyn) rac gwaew. 
 
 Yn Llongborth gwelais i vygedorth 
 A gwyr yn godde amhorth 
 A gorvod gwedi gorborth 
 
 Yn Llongborth gwelais i arvau 
 Gwyr a gwyar yn dineu 
 A gwedi gawr garw adneu 
 
 Yn Llongborth gwelais gyniminad 1 
 Gwyr yn ngryd a gwaed ar iad 
 Rhag Geraint mawr mab ei dad 
 
 Yn Llongborth gwelais drabludd 
 
 Ar fain brain ar goludd 3 
 
 Ac ar gran cynran man-rudd 3 
 
 Yn Llongborth gwelais i britbred .. 
 Gwyr ynghyd a gwaed ar draed 4 
 "Avo gwyr i Eraint bryfied!" 
 
 Yn Llongborth gwelais vrwydrin 5 
 Gwyr ynghyd 6 a gwaed hyd ddeulin 
 Rhag rhuthr mawr mab Erbin 7 
 
 Yn Llongborth y lias Geraint 
 Gwr dewr o goettir Dyvnaint 8 
 Wyntwy yn lladd gyd as lleddaint 9 
 
 Yn Llongborth lias i Arthur 10 
 Gwyr dewr cymmynynt a dur 11 
 Ammherawdyr Uywiawdyr llavur 
 
 Oedd re redaint dan vorddwyd Geraint 
 
 Garhirion grawn hydd 
 
 Rhuthr goddaith 12 ar ddifaith vynydd 
 
 Oedd re redaint dan vorddwyd Geraint 
 Garhirion grawn odew 13 
 Rhuddion ruthyr eryron glew 
 
 Oedd re redaint dan vorddwyd Geraint 
 Garhirion grawn wehyn 14 
 Rhuddion ruthyr eryron gwyn 
 
 1 Gymynad, gymmanat (i gwelis gvmynad). Nid 
 yw y pennill hwn yn y LI. C. Onid yw yr hwn 
 a gan'yn, yn vyr o vraich yr un un, yr hwn sydd 
 hefyd yn y LI. Du. 
 
 Yn Longborfch gwelais gymrnynad 
 
 Porthid gniv pob cynniviad. 
 2 Eruein brein ar gL»lud.— LI. P. P. 
 
 3 Ac ar grawn Cynran madrudd. 
 
 4 Gwyr yggrit a gwaet am draet. — LI. P. P. 
 5 Byw drin. 
 
 5 Gwyr ruthr, gwyr ysgryt. 
 7 0nawr mab Erbin.-- -LI. P. P. 
 
 8 Gwyr dewr, o Godir (o Odir) Dyfnaint.— LI. P. P. 
 
 9 A chyn ry lleddid hwy (we) lladdysseint. 
 
 10 Yn Llongborth gweleis i Arthur. —LI P. P. 
 
 11 Cymynt o dur. 
 
 12 Twrv goddaith. 
 
 13 Grawn odeu ; neu, Grawn o dew. 14 Vehyn, 
 
84 
 
 MARWNAD URIEN REGED. 
 
 Oedd re redaint l dan vorddwyd Geraint 
 Garhirion grawn voloch 3 
 Rhuddion ruthr eryron coch 
 
 Oedd re redaint 3 dan vorddwyd Geraint 
 Garhirion grawn eu bwyd 4 
 Ruddion ruthr eryron llwyd 
 
 Oedd re redaint 5 dan vorddwyd Geraint 
 Garhirion grawn addas 
 Khuddion rhuthyr eryron glas. 
 
 Oedd re redaint 6 dan vorddwyd Geraint 
 Garhirion grawn vagu 7 
 Ruddion rhuthr eryron du 
 
 Oedd re redaint 8 dan vorddwyd Geraint 
 Garhirion grawn gwenith 9 
 Ruddion ruthr eryron brith 10 
 
 Oedd re redaint 11 dan vorddwyd Geraint 
 Garhirion grawn anchwant 13 
 Blawr blaen eu rhawn yn ariant 13 
 
 MARWNAD URIEN REGED. 
 
 Dymcyvarwyddiad ynhwch dywal 14 
 
 Baran yn nghyvlwch 15 
 
 Gwell yd lladd nog yd ydolwch 
 
 Dymcyfarwyddiad yn hwch 16 
 Dywedydd yn nrws Llech 
 "Dunawd vab Pabo ni thech 
 
 dywal 
 
 Dymcyfarwyddiad ynhwch dywal chw- 
 
 erw 17 
 Blwng chwerthin mor ryvel dorvloeddiad 
 Urien Reged greidiawl gravel 
 
 1 Oedd re rereint. -LI. P. 
 
 P. 
 «Boloch.— LI. P. P. 
 
 3 Oedd re rereint. — LI P. 
 
 4 Grawn eubwyd. [P. 
 
 5 Oedd re rereint.— LI P. 
 P. 
 
 6 Oedd re rereint.— LI. P. 
 
 P. 
 'Grawnaebu.- LI. P. P. 
 
 9 Grawn wenith. 
 
 10 Eryron With.— LI. P. P. 
 
 11 Oedd re rereint. — LI. P. 
 P. 
 
 12 Gran awchwant.— L. P. 
 P. 
 
 13 Blair blaen eirion yn ar- 
 
 iant 
 Glaur blaen i rawn yn 
 ariant. 
 
 8 0eddrerereint.-Ll.PP. 
 
 14 Dym kywarwydyat unhuch dywal— LI. Ddu. 
 Dim cyfarwyddiad yn Hwch dywal. — LI. C. 
 15 Baran ynghyfolch; neit, Baran ygkyouluch. 
 15 Dyinkyuarwydyat unhwch. — LI. P. P. 
 ,6 Dymkywardyat unhuch dywal 
 
 Chwerthin mor ryvel dorvloedyat 
 
 Urien Reged greidyaul gravel (gauel).— LI. Ddu. 
 
 Dim cyfarwyddiad yn Hwch ddywal, chwerw 
 
 Blwng chwerthin mor rhyfel 
 
 Darfloeddiad Urien Reged graiddiol. — LI. C. 
 
 Eryr gal ynhwch glew hael l 
 Ryvel goddig buddig vael 
 Urien greidiawl gravel 2 
 
 Gravael Eryr Gal ynhwch 3 
 
 Berchen enawr 
 
 Cell llyr cain ebyr gwyr glawr 
 
 Pen a borthav o vy nhu 4 
 Bu cyrchyniad rhwng deu-lu 5 
 Mab Cynvarch balch bieuvu 
 
 Pen a borthav ar vy nu Pen Urien 
 
 Llary llyw ei lu 6 
 
 Ac ar ei vron wen vran ddu 
 
 Pen a borthav mywn vy nhrys pen Ur- 
 Llary llywailys 7 pen 
 
 Ac ar ei vron wen bran ai hys 
 
 Pen a borthav i'm neddair 8 
 Eryr echwydd oedd ni gair 9 
 Teyrn-vron treuliad gynniwair 10 
 
 Pen a borthav tu morddwyd 
 
 Oedd ysgwydd ar ei wlad oedd olwyn yn 
 
 nghad 
 Oedd cledyr cywlad 11 rhwydd 12 
 
 Pen a borthav ar vy nghledd 
 Gwell ei vyw nog yn ei vedd 
 Oedd dinas i henwredd 13 
 
 Pen a borthav o Godir Penawg 14 
 Pellyniawg ei luydd 15 
 Urien geiriawg glodrydd 
 
 Pen a borthav ar vy ysgwydd 
 Ni'ni arvollai waradwydd 16 
 Gwae vy Haw lladd vy arglwydd 
 
 1 Graiddiol eryr gal yn Hwch gleu haul rhyfel 
 Goddig buddig fael 
 
 Urien greiddiol gafael. — LI. C. 
 
 2 Urien grudyawl gavael.— LI. Du. 
 
 3 Eryr gal unhuch berchen enaur 
 Kell llyr ebyr guyl (glwyr) glaur. 
 
 4 Pen a borthav a untu; neu, a bu tu. — LI. Du. 
 Pen a borthav a ynty. — LI. C. 
 
 5 By kyrch ynat rug deutu. — LI. Du. 
 
 6 Pen a borthav ar vyntu 
 
 Pen Urien llary llyu eilu.— LI. Du. 
 
 7 Llary llyw eu Hys.— LI. C. 
 sFedeir.— LI. C. 
 
 9 Yryr echwydd aed vugeil; neu yrrechwyd, yr ech- 
 wyd oed augail, &c. 
 
 Yr erechwydd aed nu geil.— LI. C. 
 10 Genweir.— LI. C. 
 
 11 Oedd cledy v cad cywlad ; neu, Oed cledyr cad cyw- 
 12 Gedd ysgwyd ar ei wlad, [lad.— LI. Du. 
 
 Oedd owyn ynghad cywlad rwydd.— LI. C. 
 
 13 Gwell y vyu noc yt y ved 
 Oedd dinas y henured. — LI. Du. 
 
 14 Godir pennauc ; neu, Gorddir pennog. 
 15 Penynllawch y luyd.— LI. Du. 
 
 16 Ny marfyllai war at wydd.— LI. C. 
 
MARWXAD ÜRIEN REGED. 
 
 85 
 
 Pen a borthau ar vy mraich 
 Neus gorug o dir Brynaick 1 
 Gwedy gwawr elorawr veirch 
 
 Pen o bortliav yn angad vy Haw 
 Llary udd llywiai wlad 2 
 Pen post Piydain ryallad 
 
 Pen a bortliav o du pawl 
 
 Pen Urien udd dragonawl 
 
 A chyd del dydd brawd ni'm tawr 
 
 Pen a bortkav am porthes 
 ISTeud adwen nad arvylles 3 
 Gwae vy Haw lie 'm digones 
 
 Pen a bortliav o du Ehiw 5 ^ 
 Ac ei eneu ewyn vriw gwaed 6 
 Gwae Eeged o heddiw 
 
 Ni thyrvis vy mraich rhygarddwys vy 
 "Vy nghalon neu'r dores 8 [ais 7 
 
 Pen a bortliav a'm porthes 
 
 Y gelain veinwen a oloir heddiw 9 
 A dan bridd a main 
 
 Gwae vy Haw lladd tad Ow ain 
 
 Y gelain veinwen a oloir heddiw 
 Ynmhlith pridd a derw 
 
 Gwae vy Haw lladd vy nghevynderw 
 
 Y gelain veinwen a oloir heno 
 A dan vain ai dewid 10 
 
 Gwae vy Haw Ham rym tyngid " 
 
 Y gelain veinwen a oloir heno 
 Ynmlith pridd a thywarch 
 Gwae vy Haw Uadd mab Cynvarch 
 
 Y gelain veinwen a oloir heddiw 
 Dan weryd ac arwydd 
 
 Gwae vy Haw lladd vy arglwydd 
 
 Y gelain veinwen a oloir heddiw 
 A dan bridd a thywawd 
 
 Gwae vy Haw Ham rym daerawd 
 
 1 Nys goruc o dir Bryneich (Odir Bryneich). — LI. C. 
 2 Llaryud (llaryaid) llywyei wlat. — LI. C. 
 
 Llarywydd llyw ei wlad.— LI. C. 
 3 Neut atuen nat ar vylles. — LI. C. 
 
 Neud adwen nad yrfylles (ar y lies).— LI. C. 
 4 Llytn digones. — LI. P. P. 
 b O dy Biu.— LI. Du. O ddu Riw.— LI. C. 
 6 Ac y eneuriw gwaet. — LI. Du. 
 
 Ac y eneo ewynrhiw gwaid. — LI. C. 
 7 Ny thyr tìs "vymbreich rygarduys vy eis. — LI. Du. 
 
 Ny thyrrwys fy mreich rygardwys fy ais.— LI. C. 
 
 8 Neut dorres ; neu, Neur dorreis. 
 
 9 A oleuir heddyw. 
 
 l0 Aedeuit; neu, a dewyd (a edewit). 
 
 11 Llad rym tyghit ; neu Llamryn tynged. 
 
 Y gelain veinwen a oloir heddiw 
 A dan bridd a main glas 
 Gwae vy Haw 11am rym gallas 1 
 
 Y gelain veinwen a oloir heddiw 
 A dan bridd a dynad 
 
 Gwae vy Haw 11am rym gaUad 
 
 Anoeth byd brawd bu yn cynnuH 2 
 Am gym bueHn am drall 3 
 Ehebydd viled Reged dull 4 
 
 Anoeth byd brawd bu yn cynnwys 5 
 Am gyrn buelyn amwys 6 
 Ehebydd viledd Eegedwys 7 
 
 Handid Eurddyl avlawen henoeth 8 
 
 A lluosydd amgen 
 
 Yn Aber Lieu Uadd Urien 9 
 
 Ys trist Eurddyl o'r drallawd heno 
 Ac o'r 11am a'm daerawd 10 
 Tn Aber Lieu lladd ei brawd 
 
 Dyw Gwener gwelais i ddiwyd mawr 11 
 Ar vyddinawi' bedydd 12 
 Haid heb vodrydav hy bydd 13 
 
 Neu'm rhoddes i Eun ryvelvawr u 
 Cant haid a chant ysgwydawr 
 Ac un haid oedd well pell niawr 15 
 
 Neu'm rhoddes i Eun rwyv iolydd cant- 
 A chant eidionydd 17 [rev 16 
 
 Ac un rodd oedd weU nag ydd ls 
 
 Yn myw Ebun reawdyr dihedd 19 
 
 Dyrain enwii- enbydedd 20 
 
 Heiyrn ar veirch enwii'edd 
 
 1 Llam ryn gallas. — LI. Du. 
 
 2 Annoeth byd braut buyn kynnull. — LI. Du. 
 
 Annoeth byd brawd yn cynnydd. — LI. C. 
 3 Amgyrn buelyn am clrull (amdrull). — LI. C. 
 4 Rebyd vilet {neu, wyled) Beget dull. 
 
 5 Annoeth bydd (neu, byd) brawd bu yn (bwyn) 
 
 cynwys. — LI. C. 
 
 6 Amgvrn buelyn a mwvs. — LI. C. 
 ■Ehebydd filed Rhegethwys.— LI. C. 
 
 Rhebyd vilet regeduis (neu, rededwys). — LI. Du. 
 s Handit euvrdyl {neu, evyrddyl) avlauen. — LI. Du. 
 9 Yn Abner'Lley Uadd Urien.— LI. C. 
 10 Ac or 11am amdaerawt. 
 
 n Gweleis y diyyd mawr; neu, difydd> neu ddinydd 
 Gweleis i ddiwyd mawr. — LI. C. [mawr. — LI. Du, 
 12 Betit, bedit, neu bedydd. 
 13 Hubydd.— LI. Du. 
 Heid heb vodrydav hubyd. — LI. Du. 
 Heid heb fodrydau hy byd. — LI. C. 
 14 !N T eu rivedliawr ; neu ryf eddf awr ; neu rhyf eddliawr. 
 15 Ac un oedd well pell mawr.— LI. C. 
 16 Bhwyfydyddcantref.-Ll. C. 
 
 17 A chant eudyonyd. — LI. Du. 
 
 18 Ac un (rod) oedd uell nogyd. — LI. Du. 
 19 Rheawdyr dyhedd; neu, creaudyr dyhed. 
 20 Dyrein enwir eu bydedd {neu, enbydded). — Ll.Du. 
 
 Direin enwir eu bydedd. — LI. C. 
 
86 
 
 MARWNAD UPJEN REGED. 
 
 Mor yw gogwn vy anav 1 
 Arglyw pob un yn mhob liav 
 Ni wyr neb nebawd arhav 2 
 
 Pwyllai Dunawd 3 marchawg gwain 
 Er echwydd 4 gwneuther celain 
 Yn erbyn cry said Owain 5 
 
 Pwyllai Dunawd ydd presen 6 
 Er echwydd 7 gwneuthur cadwen, 
 Yn erbyn cyfrysedd Pascen. 
 
 Pwyllai Wallawg marchawg trin 
 Erechwydd s gwneuthur dyvia 
 Yn erbyn cyvrysedd Elpliin. 
 
 Pwyllai Yran vab y Mellym 7 
 Vu'n diol i losgi vy ffyrn 10 
 Blaidd a vygai wrth ebyrn 11 
 
 Pwyllai Yorgant ev a'i wyr 
 Vu'n diol i losgi vy nhynmryr 12 
 Llug a gravai wrth giegyr 13 
 
 Pwyllais i pan las Elgno 
 Frowyllai lavyn a reiddio Pyll 14 
 A phebyll o'i vro. 
 
 Eilwaith gwelais gwedy gweithien 15 
 Aur ysgwyd ar ysgwydd Urien 16 
 Bu ail yno Elgno hen 
 
 Ar erecliwydd ethyw gwallt 17 
 O vraw marchawg ysguall 18 
 A vycld wrtli Urien arall 19 
 
 Ys moel vy arglwydd er evras gwrth 20 
 Ni's car cedwyr ei gas 21 
 Lliaws gwledig rhydreulias 
 
 1 Mor vi gogun vy anaf. — LI. Du. 
 Mor yw gogwn fy arnaf (neu, arwaf).— LI. C. 
 «Arnaf. 
 
 3 PwyUic Dunawd; neu, Pyllei Dunawd. 
 4 Erechwydd. 
 
 h Crysoedd Owein; cryssed, neu, cyfrysedd Owain. 
 6 Pwyllic Dunawd, ud presen. 
 
 7 Erechwyd. 
 
 8 Erechwyd. 
 
 9 Melsym ; neu, melhyra.— LI. Du. 
 10 Yyn DihaJ llosgi uy ffyrn.- LI. Du. 
 11 Bleid ullgei (fu gai; vugel ; milgi) with Ebyrn. — 
 
 LI. Du. 
 12 Uyn dihol llosgi uyn tymyr. - LI. Du. 
 "Liye a gravei wrth Giegyr. — LI. Du. 
 14 Ffrouyllei lavyn o reidyo Pyll. - LI. Du.' 
 
 Ffrowylle lafyn ar eiddo (ereidyo) Pyll.— LI. C. 
 lb Gweleis i gwedy gweithiau.— LI. Du. 
 "Uryein.— LI. Du. 
 «Ar erethuyd (erechuud) ethyw guallt (guall).— LI. 
 
 Du. 
 "Ysgueill; js gweill, ysgweill. 
 19 A fydd fyth Urien arall.— LI. C. 
 *o Ys moel yn fy arglwydd yr (ys) euras gwrth.— LI. 
 21 Nys car cad wyr y gas. — LI. Du. [C. 
 
 Angerdd Urien is agro genyv 1 
 Cyrcbyniad yn mbob bro 
 Yn wysc Llovan Llawddifro 2 
 
 Tawel awel ti hirglyw 3 
 Odid a vo moledyw 
 Nam Urien cen nid yw 
 
 Llawer ci geilic a hebawc wyrenic 
 
 A lithiwyd ar y llawr 
 
 Cyn bu Erlleon llawedrawr 4 
 
 Yr aelwyd bon a'i gogiud gawr, 5 
 INIwy gorddyvnasai ar ei llawr 
 Medcl a nieddwon eiriawr 6 
 
 Yr aelwyd hon neu's cudd dynad 
 Tra vu vyw ei gwarcbeidwad 
 Mwy gorddyvnasai eirckiad 
 
 Yr aelwyd bon neu's cudd glesin 
 Yn niyw Owain ac Elphin 
 Breuasai ei pbair breiddin 7 
 
 Ar aelwyd bon neu's cudd callawdyr 
 Mwy gorddyvnasai am ei bwyd [llwyd 
 Cleddyval dywal diarswyd 
 
 Yr aelwyd bon neu's cudd caen vieri 8 
 Coed cynneuawg oedd iddi 9 
 Gorddyvnasai Beged roddi 
 
 Yr aelwyd bon neu's cudd drain 10 
 Mwy gorddyvnasai ei cbyngrain 
 Cwmmwynas cyweitbas Owain 11 
 
 Yr aelwyd bon neu's cudd myr 12 
 Mwy gorddyvnasai babir gloyw 
 A cliw\ r eddau cywir 
 
 Yr aelwyd hon neu's cudd tavawl 1 
 ]\lwy y gorddyvnasai ar ei llawr 
 Medd a meddwon eiriawl 
 
 Yr aelwyd hon neu's cladd hwch 
 Mwy gorddyvnasai elwch gwyr 
 Ac am gym cyveddwch 14 
 
 1 Ys a gro (agro) gennyv. 
 
 2 Yn uisc lovan law diffro. — LI. Du. 
 Yngwisc Louan law divro.— LI. P. P. 
 
 3 Tauel auel ty (fu) hirg'yu.— LI. Du. 
 
 4 Cyn by Erlleon llauedvaur. — LI. Du. 
 Cyn y bu Erlleon Llyweddriawr. — LI. C. 
 
 5 Ae goglyd gawr : neu, ai gogiud gawr.— LI. C. 
 
 6 Eiriawl,— LI. C. 
 
 7 Berwassei ei phair breiddin.— LI. Du. 
 Berwassei ei pheir breid din. — LI. P. P. 
 8 Neus cud cein vieri coed — LI. Du. 
 9 Cynnevaut oed idi. — LI. D. 
 
 10 Yr aelwyd hon sai ddrein. 
 
 11 Cymmwynas, cyrndeithas Owein. — LI. C. 
 
 12 N eu s cy d my r . 13 Ne s cud taf a wl . — LLC. 
 14 Ac amgyrn cyfeddwch. — LI. C. 
 
MARWNAD CYNDDYLAN AB CYNDRWYN. 
 
 87 
 
 Yr aelwyd hon neu's cladd cywen 
 NTs eiddiganai angen 1 
 Yn myw Owain ac Urien 
 
 Yr ystwfwl hwn a'r hwn draw 
 Mwy gorddyvnasai amdanaw 
 Elwch 11 u a lhvybyr anaw 2 
 
 MARWNAD CYNDDYLAN AB 
 CYNDRWYN. 
 
 Sevwch allan vorwynion a syllwch 
 
 Werydre Cynddylan 
 Llys Pengwern ueud tandde 
 Gwàe ieuainc à eiddynt brodre 3 
 
 Un pren â gwyddvid arno 4 
 
 O dianc ys odid 5 
 
 A vyno Duw dervid 6 
 
 Cynddylan calon iaen gauav 
 A want Twrch trwy ei ben 7 
 Ti a roddaist cwrwv Tren 8 
 
 Cynddylan calon goddaith wanwyn 
 
 O gyvlwyn am gyviaith 9 
 
 Yn amwyn Tren, trev ddifaitli 
 
 Cynddylan bevyr-bost cywlad 10 
 Cadwynawg cyndyniawg câd 11 
 Amysgai Tren 12 trev ei dad 
 
 Cynddylan vyvyr-bwyll o vri 
 Cadwynawg, cyndyniawg llu 
 A mysgai 14 Tren hyd tra vu 
 
 Cynddylan calon milgi 
 
 Pan ddisgynai yn nghymlielri câd 
 
 Celanedd a laddai 
 
 Cynddylan calon hebawg 
 Buddai'r enwir cynddeiriawg 15 
 Cenau Cyndrwyn cyndyniawg 
 
 *Ni eiddiganei angen. — LI. C. 
 
 2 A Lluybyr arnaw.— LI. C. & LI. Du. 
 
 3 Gwae ieuanc a eiddyn brodyrdde (neu, brodyrde). 
 *TJnpren a go pit arnau. [— LI. Du. 
 
 5 O diemic yr odit. 
 
 6 Ac a fynno Duw derffid. 
 
 7 A unant turch truy y benn. 
 
 8 Cu (tw) a rodeist curuf (yr kwrwf, twrwf) Tren. 
 
 9 O gyfly yn amgyfieith. 
 
 10 Bwyrbost kyulat. 
 
 11 Cildynnauc cat. 
 
 n A myscei (mysce, amygsei) tren ; neu, A mucsei 
 Tren. 
 
 12 Cynddylan vyvyrbwyll (bevyrbwyll) offri(ry).— 
 
 LI. Du. 
 14 A muscei ; a mycsei ; neu, amugsei. 
 15 Buddair, {neu, Bu tair) enwir cynddeiriawg. 
 
 Cynddylan calon gwyth-h wch l 
 Pan ddisgynai yn mhriv-lwch câd 2 
 Celanedd yn ddeu-drwch 
 
 Cynddylan gulhwch gynniviad llew 
 Blaidd ddylyn ddisgyniad 3 
 Ni adver Twrch trev ei dad 
 
 Cynddylan hyd tra attad 
 Ydd adai ei galon mor wylad 
 Gantaw mal y twrwv i gad 4 
 
 Cynddylan Powys borfor wych yt 
 Cell esbyd bywyd ior 5 
 Cenau Cyndrwyn cwynitor 
 
 Cynddylan wyn vab Cyndrwyn 
 Ni mad wisg baryv am ei drwyn 5 
 Gwr ni bu gwell no morwyn 7 
 
 Cynddylan cymmwyad wyt 8 
 Ar meithyd na veddyliwyd 9 
 Am drebull tull dy ysgwyd 10 
 
 Cynddylan cae di y rhiw 
 
 Er yddaw Lloegyrwys heddiw 11 
 
 Amgeledd am un nid gwiw 12 
 
 Cynddylan cae di y nen 13 
 
 Yn i ddaw 14 Lloegyrwys drwy Dren 
 
 Ni elwir coed o un-pren 15 
 
 Gan vy nghalon i mor dru 
 
 Cyssylltu ystyllod du 
 
 Gwyn-gnawd Cynddylan cynran canllu ' 
 
 Ystavell Cynddylan ys tywyll heno 
 Heb dan heb wely 
 Wylav dro 17 tawav wedy 
 
 Ystavell Cynddylan ys tywyll heno 
 
 Heb dân heb ganwyll 
 
 Namyn Duw pwy a'm dyry pwyll 
 
 Ystavell Cynddylan ys tywyll heno, 
 Heb dan heb oleuad 
 Elid amdaw am danad 
 
 1 Cyndylan callon guy bhhuch. 
 2 Priffwch cad. 
 
 3 Llei (blai) dilyn dis gynnat. 
 
 4 Mal y guruf y gat (y gwrf a gat). 
 
 5 Cell a byt by wyt ior. 
 
 6 !Fy mad-wise baraf am ei drwyn. 
 
 7 Gwr ny les gwell no morwyn. 
 
 8 Cymoyt (cynwuyt) wyt. 
 
 9 Ar meithyd na vedylyuyt (bydylwyt) 
 Armeityd na bydy lwyd.— LI. P. P. 
 
 io Yr ydau (yny daw) Lloegrwys hediw 
 
 11 Nid yw gwiw ; neu, nid iw ; neu, nydiu. 
 
 12 Cae di dy nenn. 13 Yng ddaw ; neu, yn y dau. 
 
 14 Ny elvir coel o unpren. — LI. Du. 
 
 15 Cyngran canllu. 16 Wylaf wers. — LI. P. P. 
 
MARWNAD CYNDDYLAN AB CYNDRWYN. 
 
 Ystavell Cynddylan ys tywyll ei nen 
 Gwedy gwên gyweithydd 
 Gwae ni wna da a'i dywydd 1 
 
 Ystavell Cynddylan neud aethwyd heb 
 
 wedd 2 
 Mae yn niedd dy ysgwyd 3 
 Hyd tra vu ni bu doll glwyd 
 
 Ystavell Cynddylan ys digarad heno 
 Gwedy 'r neb pieuvad 4 
 Wi o angau byr a'm gad 6 
 
 Ystavell Cynddylan nid esniwyth heno 7 
 
 Ar ben Careg Hydwyth 8 
 
 Heb nêr lieb niver heb amniwyth 
 
 Ystavell Cynddylan ys tywyll heno 9 
 Heb dân heb gerdclau 
 Dygystudd deurudd dagrau 
 
 Ystavell Cynddylan ys tywyll hem 
 Heb dan heb deulu 
 Hidyl man yd gynu 10 
 
 Ystavell Cynddylan a'm gwân ei gweled u 
 
 Heb döed heb dan 12 
 
 Marw vy nglyw byw my hunan 12 
 
 Ystavell Cynddylan ys peithiawg heno 13 
 Gwedy cedwyr-voddawg 
 Elvan Cynddylan Caeawg. u 
 
 Ystavell Cynddylan ys oergrai heno 
 
 Gwedy y parch a'm buai 
 
 Heb wyr heb wragedd a'i cadwai 
 
 Ystavell Cynddylan ys arav heno 
 
 Gwedy colli ei hynav 
 
 Y mawr drngarawg Dduw pa wnav 15 
 
 Ystafell Cynddylan ys tywyll ei nen 
 Gwedy diva o Loegyrwys 16 
 Cynddylan ac Elvan Powys 
 
 1 Ae dyvyd ; neu, Ae dywydd. 
 * Aethuyt heb ued. 
 
 3 Mae ym bed dy yscuyt (ascwyt). 
 
 4 Guedy'r neb pieu vat. 
 
 * Owi a angau byr im gad; neu, Wi a agheu byr am 
 
 6 Neud eisinwydd heno. [gat. 
 
 7 Carreg hydwydd (hj'tuyth). 
 
 8 Stavell Gyndylan ystywyll heno. 
 
 9 Hidyl ineu ytgynnu. Hidyl men yt gynnu.— LI. 
 
 P.P. 
 10 Ystavell Cynddylan amgen ei gweled. 
 "Heb doeth lieb dan.— LI. C. Heb doet heb dan. 
 
 —LI. Du. 
 
 12 Maru vyglyu byu mu hunan —LI. Du. 
 
 13 Ys peithwae heno ; Ys peithwg (peithwac) heno. 
 
 —LI. C. 
 
 14 Cueawc. 
 
 15 Y mawr-drigawc Dduw pa wanaf . 
 
 16 Gwedy dyva o Loegyruys. 
 
 Ystavell Cynddylan ys tywyll heno 
 O blant Cyndrwyn 
 Cynon a Gwion a Gwyn 
 
 Ystavell Cynddylan a'm erwan pob awr 
 Gwedy mawr amgynn^nrddan l 
 A welais ar dy bentan 
 
 Eryr Eli ban ei lev 
 Llewsai gwyr llyn 2 
 Crau calon Cynddylan wyn 3 
 
 Eryr Eli gorelwi heno 4 
 Yn ng^vaed gwyr gwynnovi 
 Ev yn nghoed trwm hoed i mi 5 
 
 Eryr Eli a glywav heno 
 
 Crenlyd yw ni's beiddiav 
 
 Ev yn nghoed trwm hoed arnav 
 
 Eryr Eli gorthrymed heno 
 Dyfrynt Meisir mygedawg 
 Dir Brochvael hir rhygodded 
 
 Eryr Eli echeidw m.yr 
 Ni thraidd pysgod yn ebyr 
 Gelwid gweled o waed gwyr 6 
 
 Eryr Eli gorymda coed 
 
 Cyvore ciniawva 7 
 
 A'i llawch llwyddid ei draha 8 
 
 Eryr Pengwern pen-garn llwyd 
 Aruchel ei adlais 9 
 Eiddig am gîg à gerais 10 
 
 Eryr Pengwern pen-garn llwyd 
 Aruchel ei ieuan 11 
 Eiddig am gig Cynddylan 
 
 Eryr Pengwern pen-garn llwyd 
 Aruchel ei adav 
 Eiddig am gig a garav 12 
 
 Eryr Pengwern pell galwawd heno 13 
 
 Ar waed gwyr gwylawd 
 
 Bhy gelwir 14 Tren trev ddifawd 
 
 1 Ysdavell Gyndylan amorwan pob awr 
 
 Gwedy mawr anghyvran (anghyvyrdan, ymgynyr- 
 dan).— LI. Du. 
 
 2 Lleisieu gwyr llyn. — LI. C. Guyr llyn. — LI. Du. 
 
 3 Creu callon Kyndylan roynn. — LI. Du. 
 
 4 Eryr Eli gorelwi heno eu gwaed gwyr gwynnofi. 
 En goet trwm hoet arnaf ymi. — LI. Du. 
 
 5 Oet y mi; neu, Arnaf fi. 
 
 5 Geluit guelet (gwelit) o waet gwyr. — LI. D. 
 
 7 Cyvore ciniawa.— LI. C. 
 
 8 Ae llauch Uuydit y draha. 
 
 9 Aruchel y atlas (neu, addes). 
 
 10 Eiddig am gig a gares,— LI. C. 
 
 11 Aruchel y ewan. — LI. P. P. 12 Gig Cynddylan. 
 13 Pell galwant heno. " Ys gelwir.— LI. P. P. 
 
MARWNAD CYNDDYLAN AB CYNDRWYN. 
 
 89 
 
 Eryr Pengwern pell gelwid heno 
 
 Ar waed gwyr gwelid 
 
 Rhy gelwir Tren trev lethrid 
 
 Eglwysau Bassa y orphowys 1 
 Y diwedd ymgynnwys 2 
 Cledyr câd calon Argoedwys. 
 
 Eglwysau Bassa ynt faeth heno 3 
 Vy nhavawd a'u gwnaeth 
 Rhudd ynt wy rhwy vy hiraeth^ 
 
 Eglwysau Bassa ynt wng heno 5 
 
 I etivedd Cyndrwyn 
 
 Tir mablan Cynddylan wyn 6 
 
 Eglwysau Bassa ynt dirion heno 
 Ys gwaedlyd eu meillion 7 
 Khudd ynt wy rhwy vy nghalon 8 
 
 Eglwysau Bassa collasant eu braint 
 Gwedy diva o Loegyrwys 
 Cynddylan ac Elvan Powys 9 
 
 Eglwysau Bassa ynt ddiva heno 
 Eu cedwyr ni phara 10 
 Gwyr a wyr a mi yma 
 
 Eglwysau Bassa ynt barwar heno 11 
 A minnau wyv dyar 12 
 B-hudd wy rhwy vyngalar 13 
 
 Y drev wen yn mron y coed 
 Ys ev yw ei hevras eirioed 
 Ar wyneb ei gwellt y gwaed 14 
 
 Y drev wen yn y tymmyr 
 Ei hevras ei glas vyvyr 
 
 Ei gwaed a dan draed ei gwyr 15 
 
 Y drev wen yn y dyfrynt 
 
 Llawen y byddair wrth gyvamug câd 16 
 Ei gwerin neu'r derynt 17 
 
 1 Eglwysseu Bassa ynt faeth heno. 
 
 2 Y diued ymgynnuys. 
 
 3 Ynt tirion heno. — LI. Du. 
 
 4 Bud ynthwy a hwy fyhiraeth.— LI. Du. 
 
 5 Ynt yng heno y etived Cyndrwyn. 
 
 6 Mablan Cynddylan wyn. 
 
 7 Y gwaeth eu meillyon : y gwnaeth eu meillyon.— 
 
 LI. P. P. Yn gwaedly (gwaedlef) ei meillion. — 
 LI. Du. 
 
 8 Rhudd yn hwy rhwy fy nghalon. — H. Du. Neu, 
 
 Rud ynt vy rwy vy gacallon. 
 9 Kyndyl ac Elvam Powys. 
 
 10 Y chetwyr ny phara. 
 
 11 Ynt barvar (farwar) heno. 
 
 12 A minneu wye ordyar. — LI. P. P. 
 
 13 Rud vy rwy vyggalar : rud ynt wy rwy vyggalar. 
 u Br uyneb y gueÜt y guaet. 
 
 13 Y drev uen ynyt (yn yd) hymyr. 
 
 Y hevras y glass vyvyr. Y guaet a dan draet y guyr. 
 16 Llauen y bydeir wrth gyvamud (gyuanrud) kat. 
 K Y gueryn neur derynt. 
 
 Y drev wen rhwng Tren a Throdwydd 
 Oedd gnodach ysgwyd ton 
 Yn dyvod o gad nog yt ych yn ech- 
 
 wydd 1 
 
 Y drev wen rhwng Tren a Thraval 
 Oedd gnodach y gwaed ar 2 
 Wyneb gwellt nog eredig braenar 
 
 Gwyn ei vyd Freuer 3 mor yw di haint 
 
 Heno gwedy colli cevnaint 4 
 
 O anfawd vy nhavawd yd lesaint 
 
 Gwyn ei vyd Ereuer mor yw van 
 
 heno 5 
 Gwedy angau Elvan 
 Ac eryr Cyndrwyn Cynddylan 
 
 Nid angau Freuer a'm de heno 
 Am damorth brodyrdde 
 Dihunav wylav vore 6 
 
 Nid angeu Freuer a'm gwna haint 
 O ddechreu nos hyd ddewaint 
 Dihunav wylav bylgaint 
 
 Nid angau Freuer 7 a'm tremyn heno 
 
 A'm gwna gryd iau melyn 8 
 
 A chochau dagrau dros erchwyn 
 
 Nid angau Freuer a ernywav heno 9 
 Namyn my hun mi wan-glav 10 
 Vy mrodyr a'm tymmyr a gwynav 
 
 Freuer wen brodyr a'th vaeth 
 Ni hanoeddynt o'r difaeth 
 Gwyr ni vegynt vygyliaeth u 
 
 Freuer wen brodyr a'th vu 
 Pan glywynt gyvrenin llu 
 Ni echwydd sydd ganthu 12 
 
 Mi a Freuer a Median 
 
 Cyd yd vo câd yn mhob man 
 
 Ni'n tawr ni laddawr ein rhan 13 
 
 1 Noc yt ych y echuyd. 
 
 2 Oed gnodach y gavat (ganet, gauet) neu, Gnoch y 
 
 guaet (guaet yn ar). 
 3 Guyn y vyt Freuer; neu, Guyn y vyt Treirj r . 
 
 Gwyn ei vyd Freuer mor yw haint. 
 4 Ceuneint, cenueint. 
 
 5 Gwyn by d Freuer mor yw wann. LI. P. P. 
 6 Du hunav uylav vore. 
 
 7 Xy agheu flEreuer. 
 
 8 At am gwna gryd iau melyn. 
 9 2STy aghen ffreuer a ernuaf heno. 
 
 io]sj"y wanglaf. 
 
 11 Wyr ny fegynt uygylyaeth. 
 
 12 Ny echuydei sydd ganthu. 
 
 Ni echyfyddai sydd ganthu. — LI. Du. 
 Ni echyuydei ffyd ganthu. — LI. P. P. 
 13 Nyn taur ny ladaur an ran. 
 
90 
 
 MARWNAD CYNDDYLAN AB CYNDRWYX. 
 
 Y mynydd cyd ad vo uwch 1 
 Nid eiddigadav dwyn vy rniiwch 
 Er ysgawn gan rai vy rhuwch 
 
 Ainhaval ar Avaerwy 
 
 Ydd aa Tren yn y Trydonwy 
 
 Ac ydd aa Twrch yn Marchawy 2 
 
 Amhaval ar Elwydden 3 
 Ydd aa Trydonwy yn Nhren 
 Ac ydd aa Geirw yn Alwen 4 
 
 Cyn bu vy nghylched groenyn gavyr' 
 
 Galed chwannawg i gelin 6 
 
 Ryin gornc yn veddw vedd bryvyn 7 
 
 Cyn bu vy nghylehed 
 Croen gavyr galed 
 Celyngar y llillen 
 Rymgoruc yn vedw ved Tren. 
 
 Gwedy vy mrodyr o dynimyr Havren 
 
 I am dwylan Dwyryw 
 
 Gwae vi Dduw vy mod yn vyw 
 
 Gwedy meircli hywedd a cbochwedd 
 
 ddillad 
 A phluawr melyn 
 Main vy nghoes nid oes ym dremyn 8 
 
 Gwartbeg Edeyrniawn ni buant gerdd- 5 
 
 enin 
 A chan neb nid aethant yn myw 9 
 Gorwyniawn gwr o Uwchnant 10 
 
 Gwartheg Edeyrniawn ni buant gerdd- 
 
 enin 
 A chan neb ni cherddynt 
 Yn myw Gorwyniawn gwr edvynt 11 
 
 Edwyn warth gwarthegydd 13 
 
 Gwerth gwyl a negydd 13 
 
 Ar a ddyvo drag warth a'i deubydd 
 
 1 Y mynyd kyfc at vo uch 
 Nyt eidigafaf y duyn vyra buch 
 Yr ysgaun (ys ys cawn) gau rei vy ruch. 
 
 2 Amhaval ar avaeruy 
 
 Yd y Tren yn y Trydonuy 
 
 Ac yd aa Turch ym maicliauy (marchnwy). 
 
 3 Am haul ar Eluyden (Elfydden). 
 * Geirw am Alwen — LI Dvl. 
 
 6 Cyn bu vyghylchet croenen (groen) gawyr. 
 6 Galed chwannawc i gelen (gelein). 
 
 7 Rum gorug y wedu ved Tren bryuynn. — LI. P. P. 
 
 Rym goi-ug yn feddw fedd brynn. — LI. Du. 
 8 llein vynghoes nym oes dudedyn. — LI. P. P. 
 9 A chant (cherdd) neb nyd aethant ym buw 
 
 (byw). 
 °Gwyr a uchuunt (uchnant).Gorwynnion wyr a uch 
 
 uant.-Ll. P. P. 
 11 Ym buyf Goruynnyaun gwr Eduyn. 
 12 Warth gwarthegyd.— LI. P. P. 
 1S Gweith gwyla negydd. 
 
 Mi a wyddwn à oedd da, 
 Gwaed am en gilycld gwrcla 
 
 Kliag 1 gwraig Gwrthmwl byddai gwân 
 Hedclyw byddai ban ei dysgyr 
 Hi gyn na diva ei gwyr 3 
 
 Tywarcben Ercal ar âr dywal 
 
 Wyr o edwedd Morial 
 
 A gwedy Rbys mae rhysonial 3 
 
 Heledd hwj^edig ym gelwir 
 O Dduw padyw yth roddir 4 
 Meirch vy mro ac eu tir 
 
 Heledd bwyedig a'm cyveirch 
 
 O Dduw padyAv yth roddir gwrwm seirch 
 
 Cynddylan ar bedwar-deg meirch 
 
 Neu'r syllais olygon ar dirion dir 
 
 O orsecld Orwynion 
 
 Hir hwyl haul hwy vy nghovion 
 
 Neu'r syllais o Ddinlle Yrecon 5 
 
 Freuer werydre 
 
 Hnaeth am damorth brodp-dde 6 
 
 Lias vy mrodyr ar unwaith 
 Cynan Cynddylan Cyn wraith 7 
 Yn amwyn Tren trev ddifaith 
 
 Ni sangai wehelyth ar nyth Cynddylan 
 Ni thechai droedfedd fytb 
 Ni vagas ei vam vab llyth 
 
 Broclyr ambvv} T ad ni vail 
 A.dyvynt val gawyail coll 8 
 O im i un edynt oil 
 
 Brodyr ambwyad a ddug Duw rhagov r 
 Yy anfawd ai gorug 
 Ni obryuynt faw ei fug 9 
 
 Teneu awel tew ledcynt 
 
 Peraidd y rhychau ni pharad a'u goreu 10 
 
 Ar a vu nad ydynt 11 
 
 iBei.-Ll. P. P. 
 
 2 Rhei gureu gyi thmul bydei guan hediw. 
 Bydai ban y disgyr hi gyva {LI. D. gyn na) diva 
 y guyr. [wyr.) 
 
 3 Tyuarchen ercal ar er (ar) dyual wyr (er erdywal 
 O etwed (etiued) Moryal a guedy Rys maer y sonal. 
 4 Duw pad.v yth rodir. 
 5 Vreiddun.— LI. P. P. 
 6 Yma canlyn y darn pennill hwn : 
 
 March a wg o Gaer Adnau 
 
 Xid oedd hwyr a gwynion 
 
 Gwr o Sanneir. 
 7 Cynvreith (Kvmwreith). 
 8 A dyuynt val guy all coll. 
 9 Ny o bryny nt ffa w er ffug. 
 10 Ny pharat (pharae) ae gorcu. 
 11 Ara vu nat ydynt. 
 
MARWNAD CYNDDYLAN AB CYNDRWYN. 
 
 91 
 
 As clywo a Duw a dyn 
 As clywo ieuanc a hyn 
 Mevyl barvau madcleu hedyn 1 
 
 Yn myw ehedyn ehediai 2 
 Dillad yn araws gwaed vai 
 Ar glas verau nav nwyvai 
 
 Rhyveddav dinclaer nad yw 2 
 
 Yn ol eilydd celwydd clyw 4 
 
 Yn ngwall Twrch tori cnau cnyw 
 
 Ni vu niwl ai mwg 5 
 
 Ai cedwyr yn cyvamwg 
 
 Yn ngweirglawdd aer yssydd ddrwg 
 
 Endewais o weirglawdd aer ysgwyd 6 
 Digyvyng dinas igedyrn 7 
 Goreu gwr Garanmael 
 
 Caranmael cyinwy arnad 
 Atwen dy ystle o gad 
 Gnawd man ar ran cynniviad 
 
 Cynniv oedd ognaw Haw hael 8 
 Mab Cynddylan clod avael 
 Dyweddwr Cynclrwynin Caranmael 
 
 Caranmael oedd dihaidd 
 Ac oedd deholeclig trev tâd 
 A geiswys Caranmael yn ynad 9 
 
 Caranmael cymmwyedd ognaw 10 
 Mab Cynddylan clod arllaw 
 Nid ynad cymmynad o honaw 11 
 
 Pan wisgai Garanmael gadbais Cynddyl- 
 an 
 A pheryrddiaw ei òneu 12 
 Ni cliafai Franc tanc o'i ben 13 
 
 Amser y bum i vras vwyd 
 Ni ddyrchavwn vy morddwyd 
 Er gwr à gwynai clav gornwyd 14 
 
 1 Madeu hed yn. 
 
 2 Ym byw ehedyn ehedyei. 
 
 3 Rywedaf dincleir nadiv. 
 
 4 Yn ol kilyd keluyd klyw.— LI. P. P. 
 
 5 Ny vu nuil ae muc : Nywy ae nywl ae mwc, — LI. 
 
 P. P. 
 ' Edeueis y veirglaud aer ysguyt. 
 
 Edeweis i weirgledd ae ysgwyd. — LI. Du. 
 7 Digyvynd dinas y Gedyrn. 
 8 Kynnivoed o gnaf llav hael: Kymwed ognaw Haw 
 
 hael— LI. P. P. 
 9 Oed diheid ac oed diholedic 
 
 Trev tat a geissyuys 
 
 Karanmael yn gat. 
 10 Cymwed ognaw. 
 n Nyt ynat kyt mynat ohonau- 
 
 12 A phyryrdyau y onnen. 
 
 13 Tranc oe ben. 
 
 14 Yr gur a guyneu klav gomuyt. 
 
 Brodyr ambwyad innau 
 
 Ni's cwynai glevyd cornwydau 
 
 XJn Elvan Cynddylan dau 
 
 Ni mad wise briger nyw dirper 1 
 O wr yn nirvawr gywrysedd 
 Kid oedd levawr vy mroder 2 
 
 Onid rhag angau a'i aelau mawr 
 
 A gloes glâs verau 
 
 Ni byddav levawr innau 3 
 
 Maes Maoddyn neu's cudd rliew 
 
 ddiva da ei oddew 4 
 
 Ar vedd Eirinwedd eiry tew 
 
 Tom Elwyddan neu's gwlych gwlaw 5 
 Mae 6 Maoddyn y danaw 
 Dyn vai Gynon i'w gwynaw 7 
 
 Pedwar pwn broder a'm bu 
 
 Ac i bob im penteulu 
 
 Ni wyr Tren berchen iddi 8 
 
 Pedwar pwn broder a'm buant 
 Ac i bob un gorwyv nwyviant 
 Ni wyr Tren perchen cyngant 9 
 
 Pedwar pwn terwyn 10 o addwyn vrodyr 
 
 A'm buant o Gyndrwyn 
 
 Nid oes i Dren berchen mwyn 
 
 Gosgo yngod addoed amad 11 
 
 Nid wyv bylgaint gyvod 
 
 Neu'rn gwânt ysgwr o gwr dyvod 12 
 
 Gosgo di yngod a tliech 
 
 Nid wyd ymadrawdd dibech 13 
 
 Nid gwiw clain yth grain y grecîi 
 
 Amser i buant addvwyn, 
 
 1 cerid merchecl Cyndrwyn 
 Heledd Gwladus a Gwenddwyn 
 
 Chwiorydd a'm bu diddan 14 
 Mi a'u collais oil achlan 
 Ereuer Medwyl a Median 
 
 i Nyw dirper awr. 
 
 2 Ny mat uisc briger nyu dirper aur. 
 Our yn dirvaur gyuryssed 
 
 Nyt oed leuaur vynibroder. 
 
 3 Ny bydaf leuawr inneu. 
 
 4 O diva da y odeu. 
 
 5 Tom Eluithan neus gulycb glau. 
 
 6 Mae.— LI. P. P, 
 
 7 Dyn yei (dylyei) Gynon y guynau. 
 8 Ny uyr Tren berchen y du. 
 
 » Kygant.-Ll. P. P. 
 
 10 Peduar pun tervyn. 
 
 11 Gosgo yngod adot (adof) arnat. 
 
 12 Neum gunant ysgur o gurr dyvot (o gwr dy got). 
 
 13 Nid ymadrawdd dibech. — LI. Du. 
 
 14 Chwiorydd am bycliddan. 
 
92 
 
 CANÜ LLYWAECH HEN, I W HENAINT A'l VEIBION, 
 
 Chwiorycld am bu hevyd 
 Mi a'u collais oil i gyd 
 Gwledyr Meisyr a Cheinviyd 
 
 Llâs Cynddylan llâs Cynwraith 
 Yn amwyn Tren trev ddifaith 
 Gwae vi vawr araws eu llaith 
 
 Gwelais ar lawr Maes Togwy 
 Byddinawr a gawr gymmwy 
 Cynddylan oedd cynnorthwy 
 
 Celein a sych a dn tân l 
 
 Pan glywyv godwryv godaran 
 
 Llu Llemenig mab Mahawen 
 
 Arbènig lleithig llurig 
 
 Yn nghyhoedd aergwythgwaith-vuddig 2 
 
 Flam daphar llacliar Llemenig 
 
 CANU LLYWARCH HEN ; I'W 
 HENAINT AI VEIBION. 
 
 Cyn bum cain vaglawg bum cyfes eir- 
 Ceinvygir ni eres [iawg 3 
 
 Gwyr Argoed eirioed am porthes 
 
 Cyn bum cain vaglawg bum hy 
 A'm cynnwysid yn nghyvyrdy 
 Powys paradwys Cymry 
 
 Cyn bum cain vaglawg bum eirian 
 Oedd cynwayw vy mnar 4 
 Oedd cynnwyv cevyn-grwm wyv trwm 
 
 [wy v truan 
 Baglan bren neucl cynhauav 5 
 Rhudd rhedyn melyn calav 
 Neu'r digerais a garav 
 
 Baglan bren neud gauav liyn 
 Yd vydd llavar gwyr ar lyn 6 
 Neud diannerch vy erchwyn 7 
 
 Baglan bren neud gwanwyn 
 Rhydd côgau goleu ewyn 8 
 Wyv digariad gan vorwyn 
 
 Baglan bren neud cyntevin 
 
 Neud rhudd rhych neud crych egin 
 
 1 Celein a sych o dy tân. 
 
 2 Ynghyhoedd airggwyth gwaith f uddig. 
 
 3 Bun (bwn) cyffes eiryauc. 
 
 4 Oed kymueu vym par. 
 5 Neut kyn trayaf. 
 
 6 Ytuyd (ydwyt) llavar guyr ar lyn. 
 7 Neut diannerch vy euryn. 
 8 Bud cogeu goleu euyn. 
 
 Edlid ym edrych yth ylvin 1 
 
 Baglan bren gangen voddawg 
 Cynnelych hen hiraethawg 2 
 Llywarch leverydd nodawg 3 
 
 Baglan ben gangen galed 
 A'm cynnwysi Duw difred 4 
 Elwir pren cywir cynnired 
 
 Baglan bren bydd ystywell 
 A'm cynnelych a vo gwell 
 Neud wyv Llywarch lawer pell 6 
 
 Yn cymmwedd y mae henaint â mi 1 
 
 O'm gwallt i'm daint 
 
 A'r cloyn à gerynt yr ieuaint 7 
 
 Y mae henaint yn kymued 
 A mi om gwallt im danned 
 Ar cloyn a gerynt y gwraged 
 
 Dyrgweny gwynt 8 gwyn 
 Dewr hydcl diwlydd bre 9 
 Eiddil hen hwyi 1 yd re 10 
 
 gne 
 
 godre 
 ?gwydd 
 
 Y ddeilen lion neu's cynnired gwynt 
 Gwae hi o'i thynged 
 Hi hên eleni y ganed 
 
 A gerais er yn was yssy gas genyv 
 Merch estrawn a march glâs 
 Neud nad mi eu cyvaddas 11 
 
 Yy mhedwar priv-gas erymoed 13 
 Ymgyvarvyddynt yn unoed 13 
 Pas a henaint haint a hoed 
 
 Wyv hen wyv unig wyv anelwig oer 
 Gwedy gwely ceinmyg 
 Wyv truan wyv tridyblyg 
 
 1 Etryt ym edrych yth linin. — LI. C. 
 
 Neu, Ediyd i'm edrych ith ylfin. 
 
 Edlid yn edryd ith ylfin.— LI. Du. 
 2 Cynhellych hen hiraethauc. 
 3 Lleveryd vodauc. 
 4 Am cynhellych Duw diffred. 
 5 ]STeut uyt Lyuarch lawer gwell. — LI. C. 
 
 Neu, ISTeut uyd hyttrach lawer pell. 
 
 Neud wyt Llywarch llawer pell. — LI. Du. 
 
 6 Y mae henaint yn cymued a mi. — LI. P. P. 
 
 7 Ar cloyn a gerynt yr ieuainc —LI. Du. 
 
 Ar cloyn a gar yr ieuaint (ieueinc). — LI. C. 
 
 8 Dyr guenn (dyr gweny) guynt. 
 
 9 Deurhyd diulyd bre (Dewr hyd ddiwlydd bre). 
 w Neu, Huyr ydyre (hvys y dyre). 
 11 Y sy (ysydd) gennj'f yn gâs. 
 
 A gereis er yn was. — LI. Du. 
 Neu, Deubeth a gereis er yn was 
 Merch i estron a march glas 
 A heddyw nid ynt gyfaddas. 
 12 Fy (ym) pedwar prifgaserioed(eirmoed).— LI. Du. 
 n Neu, Yn gyvarvydynt yn unoet. 
 
 Neu, Pan gyfarfyddynt yn unoed. 
 Ynghyueruydynt yn unoed. — LI. P. P. 
 
CANU LLYWARCH 
 
 HEN, I'W 
 
 HENAINT AI VEIBION. 
 
 93 
 
 Wyv tridyblyg lien wyv anwadal drud 
 
 Wyf ehucl wyv anwar 
 
 Y sawl am caroedd ni'm car 
 
 Ni'm car ni'm cynnired neb 
 Ni allav ddarymred 
 Wi o angau na'm dygred 
 
 Ni'm dygred na hun na lioen 
 Gwedy y lleas Llawr a Gwen x 
 Wyv anwar abar wyv lien 
 
 Truan o dynged a dyngwyd 2 
 I Lywarch ar y nos y ganecl 3 
 Hir gniv heb esgor lludded 
 
 Na wisg wedy cwyn na vid vrwyn dy 
 
 vryd 4 
 Llem awel a chwerw gwanwyn 5 
 Na'm cyhudd vy mam 6 mab yt wyv 
 
 Neud ad wen ar vy ngwên 7 
 Yn hanvod cun achen 8 
 Tri gwyddorig el wig awen 9 
 
 Llym vy mhâr llacliar yngryd 10 
 Armaav i wyliaw rliyd 11 
 Cynnydd anghwyv Duw gennyd 12 
 
 diengyd a'th wylwyv 13 
 O'th ryleddir a'tli gwynwyv 
 Na cboll wyneb gwyr argnwyv 14 
 
 Ni chollav dy wyneb trin woseb er 15 
 Pan wisg glew yr ystre 16 
 Porthav gniv cyn mudav lie 17 
 
 Phedegawc ton ar hyd traeth 
 Echadav tòrid arvaeth câd acdo 18 
 Gnawd fo ar fraeth 
 
 1 G-uedy lleas (gwedy y Has) Llawr a Gwen. 
 
 2 Truan o dyngwy a ddygeydd. 
 
 Truan o dynged" a ddygwydd i Llywarch,— LI. Du. 
 3 1 Llywarch er (yr) y nos y ganed. 
 4 Orwyn dy uryt.— L. P. P. 
 
 5 Llem awel a cherw gweiiebyn (gwenwyn.— Ll.P.P ) 
 
 6 Amgyhyd (am gyhydd, am gyìiud) fy mam. 
 
 7 Neut atuen ar uy auen. 8 Ýnghanfìod cun a chen. 
 9 Tri gwydd orig elwig awen (wen) 
 
 Trigwyddorig elwid wen (awen).— LI. Du. 
 10 Llachar y gryd. 
 
 11 Arnaf (armaíf) i uylaw (wylyaw) ryt. 
 12 Rhydd cynnydd anghyf Duw gennyd. — LI. C. 
 
 Neu, Kynnydd cyn nid anghwyf Duw gennyt. 
 
 Neu, Ynnyt anghyf; neu, cyn ni ddiangwyf. 
 
 Neu, Cyn nid anghwyf; neu, Cynni ddiangwyf. 
 
 Cynnydd anghyf Duü geneyd. — LI. Du. 
 
 13 O diegyd ath ueluyf . 
 
 14 Gwyr argnif ; neu, gwyr ar gnif. 
 
 15 Ni chollafdy trin woseb er (wr : wose ber)— LI Du. 
 
 16 Penwisg glew yr ystre. 
 
 17 Porthaf gnif kyn mudef (mydif) lie (le). 
 18 Echadef torrit arvaeth (kat ac ado) cad (acddo). 
 
 Ysid ym a leva wyv 
 
 Briwaw pelydyr partli y bwyv 1 
 
 Ni levarav na fowyv 2 
 
 Meddal mignedd caled rliiw 3 
 Rhag earn cawn tàl glan a vriw 4 
 Eddewid ni wneler nid gwiw 5 
 
 Gwasgarawd naint am giawdd caer 6 
 
 A minnau a rinaav 7 
 
 Ysgwyd bryd briw cyn tecliav 
 
 Y corn a'th. roddes di Urien 
 A'r arwest aur am ei ên 
 Chwyth ynddo o'th daw angen 
 
 Er ergryd angau rhag angwyr Lloegyr 8 
 Ni lygrav vy mawredd 
 Ni ddychanav rianedd 9 
 
 Tra vum i yn oed y gwâs draw 
 A wisg o aur ei ottoew 10 
 Byddai re y rhuthrwn y waew 
 
 Diheu diwair dy waes 11 
 Ti yn vyw a'th dyst rylâs 
 Ni bu eiddil hen yn was 
 
 Gwên wrth Lawen y ddwylwys neith- 
 
 wyr 12 
 Arthur ni thechas 13 
 Aer a drawdd ar giawdd gorlas 14 
 
 Gwên wrth. Lawen yd wylwys neithwyr 
 A'r ysgwyt ar ei ysgwyd 15 
 A chan bu mab yn bu hywyd 
 
 Gwên wrth Lawen yd wyliis I6 
 Neithwyr a'r ysgwyd ar ygnis 17 
 Can bu mab i mi ni ddiengis 18 
 
 1 Brian pelydr parth y bwyf . 
 
 2 Ny lafaraf na phowyf . 
 
 3 Medal mi ened (miged) calet rhiw. 
 4 Rac earn caun (cann) tal glan avriw. * 
 6 Edewit ny weether (ny wnel) nytiw (nid yw). 
 Neu, Eddewid ny wellaer nyd iw. 
 
 6 Guas karaut (gwasgarawst) neint am glawd caer. 
 
 7 A minneu armaif (armaaf) ys gwyd (ysguyt). 
 
 8 Yr ergryt aghen rac aghywyr Lloegr. — LI. C. 
 Neu, Er egryt angen rhag anghenwyr (anhepcur) 
 
 Lloegr. 
 
 9 Ni ddyhunaf (dihunaf ) rianedd. 
 
 10 A wise o eur y ottew. 
 
 11 Diheu diweir dy was (waes) di yn fy w, 
 Diau dywir dy was. — LI. Du. 
 
 12 Gwen, wrth lawen yd welas. 
 
 13 A thuc ny techas (thechas) ; Athuc ny techas. — LI. 
 
 P.P. 
 
 14 Aer (oer) adraud (a drawd) ar glawd (arglawdd) 
 
 Gorlas. 
 
 15 Ar ysguyt ar y ysguyd. 
 
 Arysg ar ygnis (ysgwydd). — LI. Du. , 
 
 16 Gwen wrth lawen yd wylwys. 
 
 17 Ar ysgwyd ar y gwys (ar y gnis). 
 
 13 A chan bu mab im (imi) ny ddiengys (ddiengeis), \ 
 
94 
 
 CANU LLYWARCH HEN i'W HENAINT A'l VEIBION. 
 
 Gwên gygydd gocbawr vy mryd 1 
 Dy lâs ys mawr casnar 
 Neud car a'tb levawr 2 
 
 Gwèn vorddwyd tyllvra 3 a wylias neitb- 
 Yn ngoror ryd Vorlas [wyr 
 
 A clian bu mab ym ni theclias 
 
 Gwên gwyddwn dy eissillyd 4 
 Bbytbr eryr yn ebyr oeddyd — 
 Betwn dedwydd diangyd 5 
 
 Ton tyrvid toid ervid 6 
 Pan ânt cynrain yn ngovid 7 
 Gwên gwae ry ben o'tb edlid 
 
 Ton tyrvid toid aches 8 
 Pan ânt cyvrain yn ngnes 9 
 Gwên gwae ry bên rytb-golles 
 
 Oedd gwr vy mab oedd dysgywen bawl 10 
 
 Ac oedd nai i Urien 
 
 Ar ryd Vorlas y lias Gwên 
 
 Premal dywal gal ysgwn 11 
 
 Gorug ar Loegyr lu cyngrwn 12 
 
 Bedd Gwên vab Llywarcb Hen bwn 13 
 
 Teg yd gân yr acleryn ar berwydd bren 
 Ucb ben Gwên cyn ei olo dan dywarcb 
 Briwai galcb Llywarcb Hen 
 
 Pedwar-meib arugaint a'm bu 
 Eurdorcbawc tywysawc llu 
 Oedd Gwén goreu o naddu 
 
 Pedwar-meib arugaint a'm bwyad 
 Eurdorcbawc tywysawc cad 
 Oecld Gwên goreu mab o'i dad 
 
 Pedwar-meib arugaint a'm buyn 14 
 Eurdorcbawc tywysawc unbyn 
 Wrtb Wen gweisionain oecldyn 15 
 
 Pedwar-meib arugaint yn ngbenvaint 
 Llywarch 16 
 
 1 Gwen gygyd (gwgyd) gochawn (gochawd) vy mryt. 
 
 2 Myb car ath lavawr (ladawr). 
 
 3 Gwen vordwyt tyllvras. 
 
 4 Gwen guydun (gwydn) dy eissillut (eissillydd. 
 5 Belun (Pi tawn) dedwydd dianghut. 
 
 6 Ton tyrsid coed ersid. 
 
 7 Pan aut (nawd) cyvrein ygovid (y gofid, neu, yn 
 8 Ton tyrfid caed aclie c '. [ofid). 
 
 9 Pan aut (nawd) kyvnn ygnes (y gnes). 
 
 Pan aut kyfyrm yngnes.— LI. P. P. 
 10 Oed gwrvy mab oedisgwen haul (oedd is gwen haul). 
 11 Prenn\al dywal gal yscyn. 
 
 12 Goruc ar Loegr lu (llu) Kyndrwyn. 
 
 13 Yw hwn. 
 
 14 Pedwar mab ar hugaint am bwyn. 
 
 15 Y wrth Wen gueissyon ein oedyn. [LI. P. P. 
 10 Yn cemieint Llywarch: ynghenuein Lywarch.— 
 
 wyr glew galwytbaint 
 Pbull eu dyvod clad tramaint 1 
 
 Pedwar-meib arugaint o veitbiaint vy 
 
 ngbnawd 2 
 Drwy vy nhavawd lleddysaint 3 
 Da dyvod vy nghod colledaint 4 
 
 Pan las Pyll oedd tevyll briw 5 
 
 A gwaed ar wallt byll 
 
 Ac i am ddwylan Fraw frowyll 6 
 
 Dycbonad ystavell o esgyll ysgwydawr 7 
 Tra vydded yn sevyll 8 
 A vriwed ar angad Pyll 9 
 
 Dyn dewis ar vy meibion 10 
 
 Pan gyrchai bawb ei alon 
 
 Pyll wyn pwyll tan trwy livon 11 
 
 Mad ddodes ei vorddwyd dros obeli 12 
 Ei orwydd o wng ac o bell 
 Pyll pwyll tan trwy sawell 
 
 Oedd Uary Haw aergre oedd aeleu eil- 
 Oedd dinas ar ystre [wydd 13 
 
 Pyll wyn doed erebyll eudde 14 
 
 Pan savai yn nrws pebyll 
 I ar orwycld erewyll 
 Arddelwai o wr wraic Pyll 
 
 Briwyd rbag Pyll pengiog fer 15 
 
 Ys odid llwvyr yd llever 16 
 
 Yn daw eiddil heb ddim digoner 17 
 
 Pyll wyn pellynig ei glôd 18 
 Handwyv nwyv erod o'tb dyvod 19 
 Yn vab o'tb arab adnabod 20 
 
 1 Twll eu dyvot clot trameint. 
 Tulleu dyfod clod tra meint. — LI. Du. 
 2 Aveithyant; neu, a weithieynt. (A neitheint. — 
 
 LI. Du. 
 Pedwar meib ar hugaint a veithyaint vygknawd 
 lledesseint.— LI. F. P. 
 3 L'edosseint; neu, lleddesseint. 
 
 4 JL)a dyvot uygeot colledeint (colleddeint). 
 
 5 Oed teuvll briw. 
 
 6 Ac am dwylann fifraw ffrewyll. 
 
 7 Dichonaf ystavell (ystevyll) o esgyll (oesgyll). " 
 
 8 Tra uydaf yn sefyll. 
 
 9 Afrif ed ar angad Byll. 
 
 10 Dyn deuis aruy meibion. 
 
 11 Trwy linon; neu, liwon. 
 la Dros o bell. 
 
 13 Aeleu eilvyd (aelaf eilwyd). 
 
 14 Pyll wyn doet perchyll eurdde (eude). 
 Pyll wyn oedd perchyll eurdde.— LI. Du. 
 
 13 Beriwyd rac I'yll pengloc ffer. 
 
 16 Ys odid (oeddyt) llyfr (llwfr, lwfyr, llyfyr) yd lleuer. 
 Neu, Ys odid llwfyr yd llecher (techer). 
 
 17 Yndaw (yn dan) eiddil heb ddim (daw) digoner. 
 
 18 Pell cunic (cynnig) ei glod. 
 19 Handdwyf nyyf yrot oth dyvod. 
 
 20 Unfab a tharan (atharan, a thavaw) adnabod. 
 
CANU LLYWARCH HEN i'W HENAINT A'l VEIBION. 
 
 95 
 
 Goreu tridyn y dan nev 
 A warchedwis eu haddev 
 Pylla SelyvaSanddev 1 
 
 Ysgwyd a roddais i Byll 
 Cyn noi gysgu neu bu doll 
 Deiniaw i haddav ar wall 2 
 
 Cyd delai Gymru ac elyflu o Loegyr 3 
 A llawer o bobtu 4 
 Eangosai Byll bwyll uddu 5 
 
 Na Pliyll na Maclawg ni byddynt hir- 
 O'r devawd y gelwynt 7 oedlawg 6 
 
 Rhoddyn na roddyii cyngrair byth nis 
 erclrynt 8 
 
 Llyma y mab oedd divai tringar 
 I veirdd ys ei glod lie nid elai 
 Byll pei bellach parhaai 9 
 
 Maen 10 a Madawg a Medel dewrwyr 
 
 Diyssig vroder 
 
 Selyv Heilyn Llawr Lliver 11 
 
 Bedd Gwell yn y Bhiw Yelen 
 Bedd Sawyl 12 yn Llan Gollen 
 Gwarcheidw Llavyr 13 Bwlch Llorien 
 
 Bedd rudd neu's cudd tywarch 
 Ni's evrydd gweryd ammarch 14 
 Bedd Llyngedwy vab Llywarch 
 
 Goreu triwyr yn eu gwlad 
 I amddifyn eu trevad 15 
 Eithyr ac Erthyr 16 ac Argad 
 
 Tri meib Llywarch tri anghymmen câd 
 Tri cheimiad avlawen 17 
 Llev ac Arau ac Urien 18 
 
 I Y amddifìin eu haddeu 
 Pill a Selw a Sandeu. 
 
 8 Deiniau y hadau, arvoll (ar wall : y hadaw arwall). 
 Neu, Dirnheu eu haddef ar wall. 
 
 8 Ac elyflu Lloegr (elydlu o Loegr^). 
 * Llawer o bell tu.- LI. P. P. 
 
 5 Danghoseis Byll bwyJl ydu. 
 
 6 Na phwyll na Madauc ni bydynt hiraethauc. 
 
 7 Or dewawt y (a) gelvynt (gehwynt, gefwynt). 
 8 Rodyn Uarodyn Uygreir vyt nys erchynt 
 
 9 Llymay mabf d (ymabedd, yma ved) divei tringar y 
 Veird (ei eneid) ys y giod (Ni sertlrynt ni sei eu clod: 
 
 Yeirdd y sei y glot He nid elei). 
 Lie nid elei ByU pei bellach parei (parhaai). 
 io Maeir.— LI. P. P. 
 u Lliwer. 
 " Sawyll. 
 
 13 Llamyr. 
 
 14 Ni seirudd (seiryd) Gweryd Amarch. 
 Neu, Nyseviyd gueryt ammarch. 
 
 ?Nis eiryd gweryd Caminarch.— LI. Du. 
 
 15 Y an diffyn eu treuad. 
 
 16 Ergir.— LI. P. P. 
 
 II Tri chennad awlawen. — LI. P. P. 
 
 u Llew ac Araw ac Urien. — LI. P. P. 
 
 Hanclid haws i amchwyson 1 
 O'i aclaw ar Ian awon 
 
 Y gyd â llu o wyr llwydion 2 
 
 Tarw trin rhyvel adwn 
 Cledyr câd canwyll ysgwn 3 
 Been nev rliwy a endewid hwn 4 
 
 Y bore gan las y dydd 
 
 Paa gyrchwyd Mwg-mawr-Drevydd 
 Nid oedd vagawd meirch Mechydd 5 
 
 Cyvarvan a'm cavall 6 
 Celain ar wyar ar Avail 
 Cyvranc Bhun a'r drud arall 
 
 Diasbad a ddodir yn ngwarthav Llug 
 Odduch ben bedd Cynllug [Yynydd 
 
 Mau gerydd mi a'i gorug 7 
 
 Otid eiry toid ystrad 
 Dyvrysiynt cedwyr i gâd 
 Mi nid av anav ni'm gad 
 
 Nid wyd ti ysgolhaig nid wyd elaig 
 Unben ni'tli elwir yn nydd rhaid 
 Och Cynddilig na buost wraig 8 
 
 Pell oddynian Aber Llyw 
 Pellacli ein dwy gyvedlyw 
 Talan telais dy deigyr i mi heddyw 9 
 
 Er yvais i win o gawg 
 
 Ev a ragwan rai rheiniawg 10 
 
 Esgyll gwawr oedd waywawr Duawg u 
 
 Oedd edivar genyv pan ymercliis 12 
 
 Nad gantu i ddewis 13 
 
 Cynnydd y vai hael hoedyl mis 14 
 
 Adwen leverydd cyni vran 
 Pan disgynai yn nghyvyrdy 
 Pen gwr pan gwin a ddyly 15 
 
 1 Handid haus i amchuission (im achwisson). 
 
 2 Y gyd a hu ewyr llwydon. 
 3 Canwyll o o ginun. — LI. P. P. 
 
 4 Tarv trin ryvel adun. 
 Cledir cad canvill o guuin 
 Ren new ruy a endeid hun. 
 
 5 Y bore gan lav ydit. — LI. Du. 
 
 Ban girchuid Mug mawr brewit fbrenin y Season.) 
 Nid oedd vagaud (wagawd, dagawd) meirch mechit. 
 6 Kywarvan (kyvarvuan, kyvarvuara) am cafall. 
 
 7 Meugerit mi ae goruc. 
 
 8 Nyduid ti ysgolheic nid vid eleic 
 Unben nith eluir in dit reit. 
 Och Kindilic na buost gureic. 
 
 9 Talan teleis dy (te) deigyr hedyu. 
 
 io Bac Beinyawc— Ll P.P. u Diwg; neu, Dwg. 
 :2 Edifar gennyf pan ymerchais. — LI. P. P. 
 
 13 Nat gantu y diewis, (edewis). 
 
 14 Cynny dyvei hael hoedl mis. — LI. P. P. 
 
 15 Atuen leveryd kyni Fran (pan disgynnei ygkyvrdy 
 Pan (paen) gur pari guin a dyly. 
 
96 
 
 CANIT MAENWYN. MARWNAD CADWALLAWN VAB CADVAN. 
 
 Meyrygawg march awg maes 
 Tra vynws Dovydd vy lies 
 Nid yswn vegis môch mês 
 
 Llywarch Hen na vydd di wyl 
 Trwydded a gesi di anwyl 
 Tarn dy lygad taw nag wyl 
 
 Hen wyv vi ni'th oddiweddav 
 Rhodd am gyssul 1 cwdd archav 
 Marw Urien angen arnav 
 
 A'i dy gyssul cyrchu bran 2 
 Can ddiwg ac argynan 
 Marw meibion Urien achlan 
 
 Na chred vran na chred Dunawd 
 Na chai ganthudd yn fosawd 
 Bugail lloi Llanvor llwybrawd 3 
 
 Yssydd Lanvor dra gweilgi 
 Y gwna mor molud wrthi 
 Llallogan ni wn a'i hi 
 
 Yssydd Llanvor tra bànawg 4 
 Ydd aa Clwyd yn Nghlywedawg 
 Ac ni wn ai hi llallawg 
 
 Heis Dyvyrdwy yn ei thervyn 
 O Yeloch hyd Traweryn 
 Bugail lloi Llanvor llwybryn 5 
 
 Truan o dynged a dynged 
 
 A dyngwyd i Lywarch y nos i ganed 
 
 Hir gniv heb esgor lludded 
 
 Teneu vy ysgwyd ar asswy vy nhu 
 
 Cw bwyv hen a's gallav 
 
 Ar Rodwydd Yorlas gwyliav 
 
 CANU MAENWYN. 
 
 Maenwyn tra vum i'tli oed 
 Ni sethrid vy lien i â throed 
 Nid erddid vy nhir heb waed 
 
 Maenwyn tra vum i'th erbyn 
 
 A'm ieuenctid i'm dilyn 
 
 Ni thorai gosail vy nhervyn 6 
 
 1 Rot am gyssut. 
 
 2 Ai dy gyssut cyrchu bran. 
 s Llafnawg llwyprawd. 
 
 4 Yssydd llafnfawr tra bannawg. 
 
 5 Llafnawr llwybryn. 
 
 °Ni thorrei gasseil (gesseil) syn terfyn.— L 
 
 •;j- 
 
 Maenwyn tra vum i'th erlid 
 
 Yn dylyn vy ieuenctid 
 
 Ni charai gosail vy ngwythlid 1 
 
 Meanwyn tra vum i evras 
 O ddylyn dywal galanas 2 
 Gwnawn weithred gwr cyd byddwn 
 gwas 3 
 
 Meanwyn meidyr di yn gall 4 
 Angen cassail ar wall 5 
 Ceisied Maelgwn vaer arall 
 
 Yy'm dewis i gyvran 6 a'i gaen arnaw 
 
 Yn llym megis draen 
 
 Nid over gniv i'm hogi maen 
 
 Anreg rym gallad o Ddyfryn Mewyr- 
 
 niawn 7 
 Yn nghudd yn nghelwrn 
 Haearn llym llaes o ddwrn 
 
 Boed bendigaid yr anghysbell wrach 
 A ddywed o ddrws ei chell 8 
 Meanwyn nag addaw dy gyllell 
 
 MARWNAD CADWALLAWN YAB 
 CADYAN, BRENIN PRYDAIN. 
 
 Cadwallawn cyn noi ddyvod 
 A'i gorug a'n digonod 9 
 Pedair privgad ar ddeg 
 Am briv-deg Prydain 
 A thri-ugain cyvarvod 
 
 Lluest Cadwallawn ar Gaint 
 Lloegyr ardres ormes arnaint 10 
 Llaw ddillwng ellwng oed vraint 11 
 
 Lluest Cadwallawn ar Yddon 12 
 
 Avar an war ei alon 13 
 
 Llew lluyddawg ar Saeson 14 
 
 1 Ni charei gesseil fy ngwythlid. — LI. C. 
 
 Ni charei gossail uy ngwrthlit. — LI. Du. 
 2 Oedvli (oedwli) dywal galanas. — LI. Du. 
 3 Tra byddwn gwas.— LI. C. 
 * Meddir, medr, meidr, medhyr di yn gall. 
 5 Anghen cyssweid (kyssyeil) ar wall.— LI. Du. 
 
 Angen cysseil ar wall. — Ll. C. 
 6 Vyn deuis i gyvran. — Ll. Du. 
 
 Vym dewis gyvran.— Ll. C. 
 6 Anrheg rym gall o Ddyffryn Meirniawn.— Ll. C. 
 
 Anrhegyn ryn gallad o Ddyffryn.— Ll. Du. 
 
 8 A dynaut o drus y chell. — Ll. Du. 
 
 9 Ae gome an divragot (andigonot). 
 10 Lloegyr ar dres ormes ednaint 
 
 Neu, Lloegr ardres armes arneint. 
 u Oedyreint; neu, Oedureint; neu, Oed braint. 
 12 Arydon; neu, Ar ydon ; neu, Ar y don; neu, At 
 
 13 Yn alon. [yd don. 
 
 14 Lieu lluydauc ar Saeson. 
 
 Neu, Llew llwyddawg o'r Saeson. 
 
Y GOllWYNION. 
 
 97 
 
 Lluest Cadwallawn glodrydd 
 
 Yn 
 
 'tliav Digoll Yynydd 
 
 Seitb-inis a seith-gad beunydd 
 
 Lluest Cadwallawn ar Havren 
 Ac or tu draw i Ddygen 
 A breiaid yn llosgi Meigen 1 
 
 Lluest Cadwallawn ar Wy 
 Maranedd wedi inordwy 
 A ddylynad câd cylcbwy 2 
 
 Lluest Cadwallawn ar Fynnawn Vedwyr 
 Rbag milwyr magai dawn 
 Dangosai Gynon yno baeru iawn 3 
 
 Lluest Cadwallawn ar Dav 
 Ys lluosawg y gwelav 
 Cyvrenin vraisg nav 4 
 
 Lluest Cadwallawn ar Dawy 5 
 Lleiddiad adav yn adwy 6 
 Clodrydd ceisydydd cystwy 
 
 Lluest Cadwallawn tra cbaer 
 Caew byddin a cliynnwrv taer 7 
 Can cad a tbòri can caer 
 
 Lluest Cadwallawn ar Gowyn 8 
 
 Llaw lluddedig ar awyn 9 
 
 Gwyr Lloegyr lluosawc eu cwyn 
 
 Lluest Cadwallawn beno 
 Tratbir yn nhymmyr Penvro 10 
 Am nawdd vawr anhawdd i fo 
 
 Lluest Cadwallawn ar Deivi 
 Cymmysgai waed â hell 11 
 Angerdd Gwynedd gwynygai 12 
 
 Lluest Cadwallawn ar Dyfyrdd Avon 13 
 Gwnaeth eryron yn llawn 14 
 Gwedy trin dywyneu dawn 15 
 
 Lluest Cadwallawn vy mrawd 
 Yn ngwertlievin Bro Dunawd 
 Ei var an war yn fosawd 15 
 
 1 Afrieid yn llosgi Meigen. 
 
 2 A delinat (diliuiad) kat kylchuy. 
 3 Haery dawn; neu, Kaearn daun. 
 
 4 Cy wrennin vre is nav. 
 
 5 Ar Dafwy ; neu, Ar Dauy. 
 
 6 Lleiddiad addaf yn adwy. 
 
 7 (Caeu) Byddin a ciiynnwr caer (taer.) 
 
 8 Ar gowyn (gyuyn). 
 
 9 Llau lludedic ar auyr (arawyn). 
 
 18 Trathir yn tymyn (tymyr) Penvro. 
 
 11 Cymmysgi uaet a heli. 
 
 12 Angerdd Gwynedd Gwy ny gei (guynigei). 
 
 13 Ar Dyfyrdd (dyfyrd, dufyrd) Avon. 
 
 14 Gwnaeth erfion yn líawn. r 
 
 15 Guedi trin dynineu (dyfineu, dyuin eu) daun 
 
 16 Y var anuar yn ffossaut. 
 
 Lluest Cadwallawn ar Yeinin 1 
 Llew lluosawg ei werin 
 Twrwv mawr traclias i orddin 2 
 
 gyssul estrawn, ac anghyviawn ven- 
 Dillydd dwvyr o fynnawn [aich 
 
 Tru trym-ddydd am Gad walla wn 3 
 
 Gwisgwys coed cain dudded hav 
 Dybrysid gwyth wrth dynged 4 
 Cyvarwyddom ni am Elved 5 
 
 Y GORWYNION. 
 
 Gokwyn blaen on bir-wynion vyddant 
 Pan dyvant yn mlaen naint 
 Bron gwla biraetb ei baint 6 
 
 Gorwyn blaen naint dewaint bir 
 Ceinmygir pob cywraint 
 Dyly bun p^vytb bun i baint 7 
 
 Gorwyn blaen belie eilic pysg yn llyn 
 Gocbwiban gwynt uweb blaen gwrysc 
 Trecb anian nog addysg [man 
 
 Gorwyn blaen eitbin a cbyvrin a doetb 
 Ac annoetb dysgetbrin 
 ISTamyn Duw nid oes dewin 
 
 Gorwyn blaen meillion digalon llwvr 
 Lluddedio- eiddigion 8 
 Gnawd ar eiddil ovalon 
 
 Gorwyn blaen cawn g^vytblawn eidclig 
 
 Ys odid ai digawn 9 
 
 Gweitbred call yw caru yn iawn 10 
 
 Gorwyn blaen mynyded rbag anbuned 
 
 gaeav 
 Llawn crul cawn trwm yw trawsed 
 Rac newyn nid oes wyled. 
 
 Gorwyn blaen mynyded bydyr oervel 
 Crin cawn crwybyr ar ved [gaeav 
 
 Cbwevris gwall yn alltucled 
 
 1 Ar Fsirin (veirin). 
 
 2 Twrwf mawr traehas Forddin. 
 Neu,, Turuf maur trochas y ordin. 
 
 3 Tri (trych, trig) thrymddydd (trwm dyd) am Gad- 
 * Dy bryssit guych wrth dyghet. [wallawn 
 
 Neu, Dybrys o fysid gwyth wrth dynged. 
 b Cyfarfyddom ni a Melfed. 
 6 Brongwala hiraeth y haint. — LI. P. P. 
 
 7 Dicllon llyf ur ; neu, digallon llyfur. 
 
 8 Lludedic eigyawn; neu, Lludedic eidyawn; neu M 
 
 lludedic edigyon. 
 
 9 Ys odid ae digaun. 
 
 11 Guithred call yn caru j n iaun.— LI. P. P. 
 
Y GORWYNION. 
 
 Gorwyn blaen derw chwerw brig on 
 Pac hwyaid gwesceraid ton 
 Pybyr twyll pell oval i'm calon 1 
 
 Gorwyn blaen derw chwerw brie on 
 Chweg evwr 8 cliwertliiniacl ton 
 Ni chêl grudd gystudd callon 
 
 Gorwyn blaen egroes nid moes caledi 
 Cadwedbawb ei eirioes 3 
 Gwaethav anav yw anvoes 
 
 Gorwyn blaen banadyl cynnadyl i sercli- 
 Gorvelyn cangau bacwyawc [awe 
 
 Bâs ryd gnawd hyvryd yn hunawc 
 
 Gorwyn blaen avail amgall pob dedwyd 
 
 Hirdyd meryd mall 
 
 Crwybyr ar wawr carcharawr dall 4 
 
 Gorwyn blaen coll ger Digoll bre 5 
 Diaele vydd pob foil 6 
 Gweithred cadarn cadw arvoll 
 
 Gorwyn blaen corsyd gnawd meryd yn 
 A ieuanc dysgedyd [drwm 
 
 Ni thyr 7 namyn f'ol y fyd 
 
 Gorwyn blaen elestyr bid venestyr pob 
 Gair teulu yn ysgwn [drud 
 
 Gnawd gan anghywir air twn 
 
 Gorwyn blaen gruc gnawcl sèuthuc ar 
 Hydyr vyd dwvyr ar dàl glàn [lwvyr 8 
 Gnawd gan gywir air cyvan 
 
 Gorwyn blaen brwyn cymwyn biw 
 Pedegawc vy neigyr hediw 
 Amgeledd a dyn nid ydiw 
 
 Gorwyn blaen redyn melyn cadawartli 
 Mor vydd buarth deillion 9 
 Pedegawc manawc meibion 10 
 
 Gorwyn blaen. cyrawal gnawd goval ar 
 A gwenyn yn ynial [hen 
 
 Namyn Duw nid oes dial 
 
 Gorwin pise tuth eleirch ton 
 
 Trybelid areith 
 
 Duv i din a denvin kedimdeith 11 
 Ein callon. 
 
 Chuec Evyr Chuerthinat ton. 
 Katuet bawb y eiryoes. 
 Cruybyr aruaur carcharaur dall. 
 Geyr digyll bre. 
 
 Diaell vyd pob foil. » Na thyr. 
 
 Gnaut seuthu ar lyfur. 
 
 Morfyd duarth deillion; neu, Mor vyd divvarth 
 Manau ineibon. [deillon.— LI. P P. 
 
 Pennill o L. P. P. 
 
 I 
 
 Gorwyn blaen dâr didor drychin 
 Gwenyn yn uchel geuvel crin 
 Gnawd gan rewydd rychwerthin 
 
 Gorwyn blaen celli gogyliyt yswydd 1 
 A dail deri dygwyddyt 2 
 A wyl à gâr gwyn ei vyt 
 
 Gorwyn blaen derw oer-verw dwvyr 
 Cyrcliyd bwy blaen beduerw 3 
 Gwnelid aeth saeth y syberw 
 
 Gorwyn blaen celyn caled ac ereill am* 
 
 agored 
 Pan gysco pawb ar gylched 
 Ni chwsc Duw pan rydd gwared 
 
 Gorwyn blaen belyg hydyr elwig 
 Gorwydcl birddydd delyëdig 
 A garo eu gilydd ni's dig 
 
 Gorwyn blaen brwyn brigawg wydd 4 
 Pan daner dan obenydd 
 Mecldwl sercliawc syberw vydd 
 
 Gorwyn blaen ysbyddad hydyr wyliad 
 
 gorwy dd 5 
 Gnawd sercliawc erlyniad 
 Gwnelid da diwyd génad 
 
 Gorwyn blaen berwrbyddinawr gorwydd 
 Ceingyvreu coed i lawr 
 Chweryd 6 bryd wrth a garawr 
 
 Gorwyn blaen perth hywerth gorwydd 
 Ys da pwyll gyda nerth 
 Gwnelid agkelvyd annerth 
 
 Gorwjm blaen pertheu ceingyvreu adar 
 Hir dydd dawn goleu 7 
 Trugar daphar Duw goreu 
 
 Gorwyn blaen erwain ac elain yn llwyn 
 Gwychyr gwynt gwydd ni gywain 8 
 Eiriawl ni garawl 9 ni gyngain 
 
 Gorwyn blaen ysgaw hydr anaw unic 
 Gnawd taer i dresiaw 10 
 Gwall a ddwg daphar o law 11 
 
 ^ogyhyt ysuyd; neu, gogyliyt y gwydd.— LI. P. P. 
 
 2 A deil deri dygaydyt. 
 
 3 Kyrchid biw blaen betuerw.— Ü. P. P. 
 
 4 Brigawg vyd. 
 
 5 Hydrgorwyd.- LI. P. P. 
 
 6 Chwerdyt.-Ll. P. P. 
 
 7 Bann cogeu.— LI. P. P. 
 
 8 Guychyr guynt guydd nigyein: gwyd migyein. — 
 
 LI. P. P. 
 9 Eiriawl ny garawl.— LI. P. P. 
 
 10 Gnaut y dreissyau; Gnawt y dreissic dreissiaw. — 
 
 11 Gual (gwae) a due daffar o lau. [LI. P. P. 
 
ENGLYNION DUAD. 
 
 99 
 
 TRIBANAU. 
 
 Calangauav caled grawn 
 Dail ar gychwyn llynwyn llawn 
 Y bore cyn noi vyned 
 Gwae a ymcldiried i estraẁn 
 
 Calangauav cain gyvriu 
 Cyvred awel a drychin 
 Gwaith celwydd 1 yw celu rhin 
 
 Calangauav cul hyddod 
 
 Melyn blaen bedw gweddw havod 
 
 Gwae a haedd mevyl er bychod 
 
 Calangauav crwni blaen gwrysc 
 Gnawd o ben diried dervysc 
 Lie ni bo dawn ni bydd dysc 
 
 Calan gaeaf kein gyureu adar 
 Byr dyd ban cogau 
 Trugar dafFar Duw goreu 
 
 Calangauav garw bin 
 Annliebyg i gyntevin 
 Naniwyn Duw nid oes dewin 
 
 Calangauav caled eras 
 
 Purddu bran buan o vras 
 
 Am gwyrap hen chwerddid gwên gwâs 
 
 Calan gaeaf cul cerwyt 
 
 Gwae wan pan syrr byr vyd byt 
 
 Gwir gwell hegarweh no pliryd 
 
 Calangauav llwm goddaith 
 Aradyr yn rliych yen yn ngwaith 
 O'r cant odid cydymmaith 2 
 
 ENGLYNION DUAD. 
 
 NEU, T BIDIAU. 
 
 Bid coch crib ceiliawg bid anianawl 
 Ei lev o wely buddugawl 
 Llawenydd dyn Duw ai mawl 3 
 
 Bid lawen meichiad 4 wrth uchenaid 
 Bid tawel yn delaid 5 [gwynt 
 
 Bid gnawd avlwydd ar ddiriaid 
 
 Bidgyhuddawgceisiad bid gniviad gwyd 6 
 
 A bid gynnwys dillad 
 
 A garo bardd bid hardd roddiad 
 
 ^weith keluyd.— LI. P. P. 
 2 Cedymdeith.— LI. P. P. 
 
 3 Llewenydd dyn ai mawl.— LI. P. P. 
 
 4 Meichieu. 
 
 5 Bit tauel yndileît. 
 
 6 Bit gnifgat guyd ; neu, Gnifyat guyd (gwydd). 
 
 Bid lew unben a bid awy vryd * 
 A bid vlaidd ar vlaidd ar adwy 2 
 Ni cheidw wyneb ar na roddwy 3 
 
 Bid vuan redaint yn arclal niynydd 
 Bid yn nglieudawcl oval 
 Bid anniwair anwadal 
 
 Bid amlwg marchawg bidiogelawg lleidyr 
 Twyllid gwraig oludawg 4 
 Cyvaillt blaidd bugail diawg 
 
 Bid gwir baglawl bid ryngyngawd gel 
 Bid vab lleen yn chwannawg 6 [wydd 5 
 Bid anniwaii" daueiriawg 
 
 Bid gwrni biw 7 a bid Uwyd blaidd 
 
 Esgud gorwydd i ar kaidcl 
 
 Gwesgyd gwawn-grawn yn ei wraidd 8 
 
 Bid grwm byddar bid trwm cau 
 Esgud gorwydd yn nghadau 
 Gwesgyd gwawn-grawn yn ei adneu D 
 
 Bid aba byddar bid anwadal ehud 
 Diriaid bid ynigeingar 10 
 Dedwydd or a'i gwyl a'i car 
 
 Bid dwvyn llyn bid llym gwaewawr 
 
 Bid gran clav glew wrth awr 11 
 
 Bid doeth dedwydd Duw a'i ruawr 12 
 
 Bid llyni eithin bid dysgethrin drud 
 
 A bid edda.in alltud 
 
 Bid chwannawg ynvyd i chwerthin 13 
 
 Bid wlyb rhych bid vynych mach 
 
 Bid gwyn clav bid lawen iach 
 
 Bid chwyrn colwyn bid wenwyn gwrach u 
 
 Bid diasbad aeleu bid ae byddin 
 
 Bid besgitor dyre 
 
 Bid drud glew a bid rew bre 
 
 1 Bit avuy unben a bit leu. LI. C. 
 
 2 A bit lleiniad yr ardwy. 
 
 3 Ni cheidw ei wyneb ni roddwy. 
 
 I Goludawg — LI. P. P. 
 
 5 Bid gwir baglawl bid rygyngawd gorwydd. 
 
 Bid ainiwc nxarchawc bid redegawc gorwydd. — 
 LI. P.P. 
 
 6 Bid val lien yn chwannawg. 
 
 Bed amlwg marchawg, bid redegawg gorwydd. 
 
 7 Bid grwm biw.— LI. P. P. 
 
 6 Guescyt guangraun yn y ui'eid. 
 9 Yn adneu. 
 10 Bid yn-^^yt ymladgar. — LI. C. 
 
 II Bit gran clef gleu wrth aur. — LI. C. 
 
 Bid gwanandeu glau wrth awr. — LI. Arall. 
 13 Bid doeth dedwydd, Duw ai nawdd. 
 13 Bid evein alldut, bit dysgethrin drut, 
 
 Bit chuarmauc ynvyt y chuei-thin. — LI. C. 
 u Ll. arall. Bid chwyrniad colwyn, bid wenwyn 
 gwrach. 
 
 Bid cwynfan claf, bid lawan iach. 
 
100 
 
 l'E GOG, YN ÁBER CUAWG. 
 
 Bid wen gwylan a bid van ton 
 Bid hyvagyl gwyar ar on 1 
 Bid lwyd rew bid lew calon 
 
 Bid las lluarth bid diwarth eiriad 2 
 
 Bid reiniad yn nghyvarth 
 
 Bid wraig ddrwg â inynyeh warth 3 
 
 Bid gogor gan iar bid tryclar gan lew 4 
 Bid ynvyd yialaddgar 5 
 Bid ton calon gan alar 
 
 Bid hofder llawer a'i heirch 
 Bid wyn twr bid orun seirch 
 Bid lwth chwannawg bid ryngawg 
 cleirch 6 
 
 Bid anhygar diriaid bid fêr pob ewaint 
 
 Bid henaint i dylodedd 
 
 Bid addvwyn yn ancwyn medd 
 
 Bid chwyrniad colwyn bid wenwyn neidyr 
 Bid noviaw rhyd wrth beleidyr 
 Nid gwell yr otwr no'r Ueidyr 
 
 Bid gwyrdd gweilgi bid gorwaen ton 
 Bid cwyn pob galarus 
 Bid avlawen hen lieinus 
 
 I'R GOG, YN ABER CUAWG. 
 
 Goreiste ar vryn aerwyn vy mryd 7 
 
 A hevyd ni'm cychwyn 
 
 Byr vy nhaith difaith vy nhyddyn 
 
 Llem awel llwm benyd er byw 8 
 Pan orwisg coed telyw Lav 9 
 Terydd glav wyv heddyw 10 
 
 Nid wyv enhued miled ni cliadwav 11 
 Ni allav ddarymred 
 Tra bo da gan Gôg caned 
 
 Cog lavar a gân gan ddydd 
 Cyvreu eicliiawg yn nolyd Cuawg 12 
 "Gwell córawg na chybydd" 
 
 1 Ar ffon.— LI. P. P. 
 
 2 Eirchiad.-L. P. P. 
 s O'i inynyeh warth. 
 
 * Bit gravangauc iar (gan iar) bittrydar leu. — LI. C. 
 5 Bid oval ar ei car. 
 
 6 Bid wyn twr bid orwyn ssirch 
 Bid hoffder llawer ai heii-ch, 
 
 Bid rwth (Ivth) chwannawc bid ryngawc cleirch. 
 -LLP. P. [bryt. 
 
 7 Goreisle (goreisti) ar vryn, aervryn (a erwyn) vym 
 
 8 Llem auel Hum benedyr byu. 
 
 • Par oruisc coed telyu haf : coglyw haf.— LI. P. P. 
 
 10 Ceryd glaf uyf hedyu. 
 
 11 JSTeud wyf anhyed milet ny chaduaf. 
 
 u Cyfra eichiawg yn molydd tuawg. — LI. Du. 
 
 Yn Aber Cuawg yd ganant Gogau 
 
 Ar gangan blodeuawg 
 
 Gwae glav a'u clyw yn voddawg 1 
 
 Yn Aber Cuawc yt ganant cogau 
 
 Ar gangau blodeuawc 
 
 Gwae glaf ae clyw yn vodawc 
 
 Yn Aber Cuawg Côgau a ganant 
 Ys advant gan vy mryd 2 
 A'u cygleu na's clwyv hevyd 
 
 ISTeu's endewais i Gôg 3 ar eiddiorwg bren 
 JSTeu'r laeswys vy nghylchwy 
 Edlid a gerais a gerais neud mwy 4 
 
 Yn y van odduwch lion dâr 
 Ydd endewais i lais adar 5 
 Còg van cov gan bawb à gâr 
 
 Cethlydd cathyl-voddawg hiraethawg ei 
 
 Taith oddev tuth hebawg [llev 
 
 yn Aber Cuawg 
 
 Cog vreuer 
 
 Gorddyar adar gwlydd naint 7 
 Lle\vychyd lloer o'er dewaint 
 Crau vy mryd rhac go\wd haint 
 
 G^wn gwarthav naint dewaint hir 
 Ceinmygir pob cywraint 
 Dylywn pwyth hun i henaint 8 
 
 Gorddyar adar gwlyb gro 
 
 TV -1 _" "' 
 
 r adar gwiyo gro 
 Dail cwyddid divryd divro 
 ~""i wadav wyv clav heno 
 
 m 
 
 Gorddyar adar gwlyb traeth 
 Eglur nwyvre ehelaeth ton 
 Gwyw calon rhag hiraeth 
 
 Gorddyar adar gwlyb traeth 
 Eglur ton taith ehelaeth 9 
 A grëad yn mabolaeth 10 
 Carwn pei cafwn etwaeth 11 
 
 Gorddyar aclar ar edrywedd 12 
 Ban llev cwn yn nifaith 
 Gorddyar adar eilwaith 
 
 1 Coc lauar canet y rawc. -LI. P. P. 
 
 2 Ys adwant (atvant) gan fy mryd. 
 
 3 Neus edeueis i Gog 
 
 * EdJit a gereis neut muy. 
 
 5 Yr edeueis (edeueis) y leis adar. 
 
 6 Cogvrever (ureuer.) 
 
 7 Gidyt veint ; gwld neint ; gwlyb neint. 
 
 tì Duluyn (dylynn) puytb hun i neint. 
 
 9 Tuth ehelaeth. 
 
 10 A gret y mabolaeth.— LI. P. P. 
 
 11 Mae y braich hv:n yn gyatav o'r pennill canlyn- 
 
 awl, yn y LI. Da. [P. P. 
 
 12 Gordyar adar orredryuaed ; ar edrywy ard,— LI. 
 Neil, Gorddyar adar ar edrywiardd ban. 
 
YNGLYNION Y GNODAU. 
 
 101 
 
 Cyntevin cam pob amliad 1 
 Pan vrysiant cedwyr i gad 
 Mi nid av anav ni'ni gad 
 
 Cyntevin cain ar ystre 
 Pan vrys cedwyr i gadle 2 
 Mi nid ae anav am de 3 
 
 Llwyd gwarthav mynydd brau blaen on 
 
 O ebyr dyhepgyr ton 
 
 Pevyr pell chwertbin o'm calon 
 
 Assymi heddyw pen y mis 
 Yn y westva ydd edewis 
 Crau vy mryd 4 cryd am dewis 
 
 Amlwg golwg gwyliadur 
 Gwnelyd syberwyd segur 
 Crau vy mryd 5 clevyd a'm cùr 
 
 Alav yn ail mail am vedd 
 Nid eiddnn dedwydd dyliedd 6 
 Amaerwy adnabod amynedd 
 
 Alav yn ail mail am lad 
 Llithredawr Uyry lion cawad 
 A dwvyn ryd berwyd bryd brad 
 
 Berwyd brâd anvad ober 7 
 Byddant dolur pan burer 
 Gwerthu bychod er llawer 
 
 Berwitor brad yr anwir 8 
 Pan varno Dovydd dydd hir 
 Tywyll vydd gau golau gwir 
 
 Perygl yn burthiad cyrchyniad cewig 9 
 Llawen gwyr odduwch Had 
 Crin calav alav yn eiliad 10 
 
 Cygleu don drom ei tholo van 11 
 
 Yrhwng graian a gro 12 
 
 Crai vy mryd rhac lledvryd heno 
 
 Osglawc blaen derw chwerw cliwaitb on 13 
 
 Chweg evwr chwerthiniad ton 
 
 Ni chel grudd gystudd calon 
 
 1 Cein pob amat. 2 Pan vryt ketuyr y gadle. 
 3 Nidaaf anaf am edy. 
 
 Ni nad af anaf aindde 
 *Crei vynibyt. — Ll. Du. 
 
 5 Ceri vymbryt. - Ll. Du. 
 
 6 Nyt eidun detuyd dyhed.— LI. D. 
 
 7 Berwyd brad anfad o ber. 
 
 8 Preator pteenuir (pre enwir}.— Ll. P. P. 
 9 Perygyl yn dirtkivat (dirthinat) kyrchynyat 
 Kewic — Ll. Du. 
 Cerygyl yn dirthiuat Cyrchyfiad Cewig.— Ll. Coch. 
 
 10 Llauen guyr o dy uet Hat 
 
 Crin calav alav yn deilyat.— Ll. Du. 
 
 11 Cigleu don drom ith olo fau.— Ll. C. 
 
 u Rhwng gran o gro. - Ll. C. [— Ll. C. 
 
 13 Osglod blaen derw chwerw chwerw drweith onn. 
 
 YrawDg uclienaid a ddywaid arnav 1 
 Yn ol vy ngorddyvnaid 
 Ni âd Duw da i ddiriaid 2 
 
 Da i ddiriáid ni ater 3 
 Namyn tristyd a phryder 4 
 Ni adwna Duw ar á wnêl 
 
 Oedd macwy mabclav oedd goelin 5 
 
 Gyvran yn llys brenin 
 
 Poed gwyl Duw wrth y dewin 6 
 
 O'r a wneler deryw 7 
 
 Yttyried ar a'i derlly 3 
 
 Car dyn yman yw câs Duw vry 
 
 YNGLYNION Y GNODAU. 
 
 Gnawd gwynt o'r delieu gnawd adneu yn 
 
 llan 
 Gnawd gwr gwan godeneu 
 Gnawd i ddyn ovyn cliwedlau 
 Gnawd i fab ar faeth foethau 9 
 
 Gnawd gwynt o'r Dwyrain gnawd dyn bron- 
 
 rain balch 
 Gnawd mwyalcb ynmblitb drain 
 Gnawd rhag traba tra llevain 
 Gnawd yn ngwig gael cig o vrain 10 
 
 Gnawd gwynt o'r Gogledd gnawd rhianedd 
 
 chweg 
 Gnawd gwr teg yn Ngwynedd 
 Gnawd i deyrn arlwy gwledd 
 Gnawd gwedy llyn lledvrydedd 
 
 Gnawd gwynt o'r Môr gnawd dygyvor 
 Gnawd i vanw vagu bór [llanw 
 
 Gnawd i voch turiaw cylor 
 
 Gnawd gwynt o'r Mynydd gnawd merydd 
 
 yn mro 
 Gnawd gael to yn ngweunydd 
 Gnawd arlaeth maeth dyn crefydd 11 
 Gnawd dail a gwyail a gwydd 
 
 1 A dy vet amav; neu, A dyfeiad heno. 
 
 2 Da y diryet ; neu, Y da i diried. 
 
 3 Da y diryet nyatter — Ll Du. 
 Dau ddirieid ny atter. - Ll. C. 
 
 4 Namyn tristyd a phrudder. — 1.1. C. 
 
 5 Oedd macwy Mabclav (mab claf) oedd goein gyf- 
 
 ran.— Ll. C. 
 Oed gein gyfion; neu, oed goewin gyvion,— Ll.Du. 
 
 6 Poed guyl Dyu urth edein — =U. Du. [P. 
 
 7 Or a uneler yn derut. — Ll Du. Derwdy. — Ll. P. 
 
 8 Ystyryeit yr ae derlly.— Ll. Du 
 9 BanoL. P. P. 
 
 10 Nid yw y ban yn Ll P. P. 
 "£ano~L. P. P. 
 
102 
 
 TRIBANAU, 
 
 Gnawd nyth Èryr yn mlaen dâr 
 Ac yn nghyvyrcly gwyr llafar 1 
 Golwg vynud ar a gar 
 
 Gnawd dydd a thanllwyth 2 yn nghynllaith 
 
 gauav 
 Cynreinion cynrwyddiaith 
 Gnawd aelwyd ddifydd yn ddifaith 
 
 TBIBANAU. 
 
 Crin calav a lliv yn nant 
 Cyvnewid Sais a'i ariant 
 Digu enaid mam geu-blant 
 
 Y ddeilen à drevyd gwynt 3 
 Gwae hi o'i thynged 4 
 Hen hi eleni goned 5 
 
 Cyd boed bychan ys celvydd 
 Ydd adail adar yn ngorwydd coed 
 Cyvoed vydd da â dedwydd 
 
 Oer-wlyb mynydd oer-las iâ 
 Ymddiried i Dduw ni'th dwylla 
 Nid edry 6 hir-bwyll bir-bla 
 
 Baglawg byddin bagwy on 
 Hwyaid yn llyn graenwyn ton 
 Trech na chant cystndd calon 7 
 
 Hir nôs gorddyar morva 
 Gnawd tervysg yn nghymmanva 
 Ni chyvyd diriad â da 8 
 
 Hir nos gorddyar mynydd 
 Gochwiban gwynt nwch blaen 
 Ni thwyll drycanian dedwydd 
 
 Marchwiail bedw briclas 
 A dyn vyn troed a wanas 
 Nac addef dy rin y was 
 
 Marchwiail derw mwyn llwyn 
 A dyn vyntroet o gaclwyn 
 Nac addef rin y vorwyn 
 
 Marchwiail derw deilyar 
 A dyn vyntroet o garchar 
 Nac addef rin y lauar 
 
 1 Llachar. 
 
 ' l K'i anllwyth.— LI. P. P. 
 
 3 Gynnired gwynt —LI P. P. 
 
 4 Gwae hi ae thyghet. 
 
 5 Hen hi elein y ganet : hi hen eleni y ganed. 
 ,; Nid eddeu. 
 
 7 Trech na ehant cystyt calon : cyssul callon. 
 «.Ni chyfcuyd diryeit a da.— LI. P. P. 
 
 pvydd 
 
 [P. 
 LI. P. 
 
 March wyail drysi a mwyar ami 1 
 
 A mwyalch ar ei nyth 
 
 A chelwyddawg ni then byth 
 
 Gwlaw allan gwlychyd rhedyn 
 Gwyn gro mor goron ewyn 2 
 Tecav canwyll pwyll i cldyn. 
 
 Gwlaw allan yngan glydwr 3 
 Melyn eithin crin evwr 
 Dnw B-een py beraist lyvwr 
 
 Gwlaw allan gwlychyd vy ngwallt 
 Cwynvanns gwan diífwys alít 
 Gwelwgan gweilgi heli hallt 
 
 Gwlaw allan gwlychyd eigiawn 
 Gochwiban gwynt uch blaen cawn 
 Gwedy pob camp heb y dawn 
 
 Llym awel llnm brin 
 
 Anhant caffael clit llitred ritrenhid lin 
 
 Byseiw gnr ar nn conin 
 
 Ton trathon toid tn tir goriich gwaeteu 
 B-ac bron banen bre breit allan or sevir 
 
 Oer lie llwch rac brythwch gaeaw 
 Crin cawn alaf trwch 4 
 Kedic a wel 5 coed in i blwch 
 
 Oer gwely piscawd ygkisscand iaen 
 Cul hyd cawn baryw hand 
 Birr diwedit gwit gwyrhaud 
 
 Ottid eiry gwin y cnes ni ryfelir y gaeaf 
 Nid a kedwir oe neges 
 Oer llinnen en lliw heb tes 
 
 Ottid ehy gwin aren 
 Segnr yscnid ar iscuit hen 
 Bywawr gwint reuhid dien 
 
 Ottid eiry ar warthav rew 
 Gosgnbit gAvint blaen gwit tew 
 Kadir yscnid ar yscnit glew 
 
 Ottid eiry tohid ystrad 
 Divrissint wy kednir y cad 
 Mi nid aw anaw nim gad 
 
 Ottid eiry o du riw 
 Ca,rcharanr gorvit cul biv 
 Nid annvycl hawdit hetiv 
 
 1 Marchuyeil dvyssi a muydr (mwgan) ami ; March- 
 wiail am wyar crin. — LI. P. P. 
 *G-uyn gro mor goiron cuyn (goror ewyn). 
 
 3 Glaw allan y gar glydwr. — ÌÀ. P. P. 
 
 4 Calaf trwch. 5 JEJ^dic awel. 
 
TMBANAU. 
 
 103 
 
 Ottid eiiy gwin goror mynit 
 LI um gwit llog ar mor 
 Meecid lluwyr llawer kygkor 
 
 Eurtirn am cirn cyrn am clwir 
 Oer lluric lluchedic awir 
 Bir diwedit blaen guit gwir 
 
 Guenin i gogaur gvan gaiir adar 
 Dit diolitk kyssulvin kevin brin cocli 
 gwyar 1 
 
 Gwenin i godo aer acdo rit 
 
 Breuid rev pen vo 
 
 Ir neb goleith lleith dyppo 
 
 Gwenin igkeitkiu gwirt iv mor 
 Crin calaw caled riv 
 Oer divlit yr elvit ketiv 
 
 Gwenin igklidur rrac gulybur gaeaw 
 Glas cunlleit ceu emir 
 Dric weret llyvrder ar ur 2 
 
 Hir nos llwm ros lluid riv 
 Glas glan gnilan in emriv 
 Garv mir glav a vit ketiv 
 
 Sick gwint guliffynt kinvetlanc dinrvitk 
 Oer callet cnl kic 
 Llywin avon kinon vit 
 
 Driccin i mynit avonit igniw 
 Gnlickid lliw llaur trewit 
 Neut gueilgi gveled ir elvit 
 
 ISTid vid isgolkaic nid vid eleic unben 
 
 Nitk eluir in dit reid 
 
 Ock Gintilic na buost gwreic 
 
 Kirckit earn crwm tal cwni clit 
 Briwkit ia brooet Hum 
 Bydyeinc glew a lavnr trwm 
 
 Bronvreitk breitk bron breitk bron 
 Bronvreitk briuliit tal glann 
 Gan gam cam culgrwm cam 
 
 Gornckel anel guaetvann 
 Breit gvir or sevir allan 
 
 Calan gaeav gnrim gordngor blaen gruc 
 Goreuynauc ton mor 
 Birdit dervkit yck kigkor 
 
 1 Coch. gwawr, guaur. 
 
 2 Dric weuet llyfrder ar gnr. 
 
 O kiscaiit yscuit ac arial gorvit 
 A guir deur diarckar 
 Tec nos i ffyscauc 1 escar 
 
 Kinteic guint creilivn koet 
 Crin coed carw erewn 2 
 Pelis enwir pa clir irwn 
 
 Kin ottei eiry kit yn arvul melin 
 Nim gvnaei artu awirtul 
 Towisnn e lu y brin Tytnl 
 
 Kan medrit morrvit y rodwit 
 Arid ariv a diguit 
 Pelis pan vit kyvarvit 
 
 Nim gwna pryder im Prydein keno 
 Kyrcku tro priw uckein 
 
 Y ar kan kanlin Owein 
 
 Kim imtvin ariweu ac yscuid arnad 
 DuTreicliat cad cynvit 
 Pelis pa tir ytk vaguid 
 
 Y gur a ritkao Duv o rygaetk karckar 
 But y par o pennaetk 
 
 Owein Beged am ryvaetk 
 
 Kan etkin rniw in rodwyt i werit 
 
 A tenia na ffouck 
 
 Gwydi met mevil na vynnuck 
 
 Y bore gan las y dit 
 
 Ban kircknit Mug maur drewit 
 Nig oet dagawd meirck Meckit 
 
 Nim guna lleuenit Had 
 Or ckuetlev am diallad 
 Meckyt golo gvit arnad 
 
 Kyvarvuam am cavall 
 Kelein ar viar ar -wall 
 Kyvi-anc Byn ar drud arall 
 
 Kanis ffonogion Muge a lataut Meckit 
 Drudnas nid amgiitredit 
 Peruv new pereiste imi a dyvit 
 
 Gwir igrid rid reuittor 
 Oervelanc ton britk bron mor 
 Ben rotkid Duv in kigkor 
 
 Meckit mab Llywarck dikavarck nnben 
 Glvystec lien lliw alarch 
 Kyntaw a nruin cluymus marck 
 
 Ffyscau. 
 
 Crin caun caru escuii. 
 
104 
 
 I YSCOLAN. GWASGARGEKD VYRDIN YN Y VED. 
 
 CANIADAU MYEDDIN. 
 
 I YSCOLAN 
 
 MYERDIN WYLLT AI CANT. 
 
 Du dy Farch du dy gappan 
 Du dy beim du dy hunan 
 lad du a'i ti Yscolan 
 
 Mi Yscolan Ysgolhëic 
 Ysgafn ei bwyll Ysgodic 
 Gwae ni bawt a gawt gwledic 
 
 Losci Eglwys a lludd bucli yscol 
 
 A llyfr rod i foddi 
 
 Fy mhenyd ys trwm genni 
 
 Creadir y creadureu 
 Porthidon mwyaf 
 Cyrraw 1 di imi fy ngheu 
 
 Blwyddyn llawn im Rhyddoded 
 Ym Mangor ar bawl cored 
 Edrycli di poen imi gan morbryfed 
 
 Bei ysgwypwn ar wn [wn 
 
 Mor amluc gwynt y flaenbric gwydd ffal- 
 Ar a wneuthum bytli nis gwnawn 
 
 1. 
 
 2. 
 
 GWASGARGERD VYRDIN 
 YN Y VED. 
 
 Gwn a lefeir yn y Bed 
 
 A dysgwyd cyn seith mlyned 
 
 March inarw eurdein gogled 2 
 
 Er gyveis o win o wydryn gwyn 3 
 
 Gan rieu 4 ryfel degynn 
 
 Myrdin yw vy enu Mab Morvrynn 
 
 3. Er yveis i o win*o gauc 5 
 Gan rieu ry vel eglauc 6 
 Myrdin yw fy enu amheiduc 7 
 
 4. Pan del gurbhryn 8 yar olwyn du 
 Y lad Lloegyr llwybyr wehyn 
 Chuerw uenuyn yn amuyn 
 
 5. Gwynbryn wynvrynn ei swyn ery 9 
 Hir neuet giuet Gymry 
 
 Ni bydd diogellawr ygellawr Arcludwy 
 
 1 Maddeu. « Eurdeyrn gogled. 
 
 s Er yfeis i o win o wydr gwyn.— LI. E. D. 
 
 4 Kan rieu. — LI. E. D. 
 
 5 Gawg. 
 6 Eglwy.-Ll. E. D. 
 
 7 Am heicldwg.— LI. E. D. 
 
 8 Pan eel gwr gwrthryn. — LI E. D. [E. T>. 
 •Gwynbryn gwynfryn eisiwyn (ei syddyn) ery.— LI. 
 
 6. Ar ardaluy Kymry 
 
 Rac ardercliawc Twrcli toryf by 
 Pau dyvo cocb Normandi 
 
 7. Y holi Lloegrwys treul diffwys 
 Tutli am bob darogan 1 
 Castell yn Aber Hodni 
 
 8. Pan dyvo y bruch cadarn 
 Hyt yn Rhyt Pengarn 
 Lliwaut gwyr treuliaut Karn 
 Pendevic Prydein yno pen Barn 
 
 9. Pan dyvo Henri y holi 
 Mur castell y dervyn Eryri 
 Gallvat 2 gormes dra gweilgi 
 
 10. Pan dyvo gwyngann y holi Llundein 
 Yar veirch nyt Kein 
 
 Rygeilu 3 ev Dinas Kaergein 
 
 11. Teneu y mes teu y hyt 4 
 Pan dyvo yn deisyvyt 
 Brenhin gwas gwae ae cryt 
 
 12. Mab a vyd mawr y urdas 
 A orescyn mil dinas 
 Hoedl egin Brenhin o was 
 
 13. Kadarn wrth uann advot 
 Guann wrth gadarn gurdirot 5 
 Pennaeth handes guaeth ae dyvot 
 
 14. Byt a vyd Byfc 6 urth vaurdes 
 
 Yd bydant gurag edeint llaes vuches 7 
 Bydant llu Meibyonein en cyffes 8 
 
 15. Byt a vyd bryt wrth y daes 9 
 Ych wnaho taeauc y leas 10 
 Disgiuen bun gurth buyth guas 
 
 16. Byt a vyd a gorphen byt 11 
 Pallant ieuainc rac aduyt 12 
 Mei marw cogeu rhag annuyt 
 
 17. Byt a vyd byt 13 wrth erchuys 
 Y adeilaur yn dyrys 
 
 Heb werth maur ni chaffaur crys 
 
 1 Tretli am bob darogan dydderbi. — LI. E. ~D. 
 2 Galwawd (galwawr). — 1 I. E. D. 
 3 Ni cheidw.-Ll. E. D. * Yr hyd.-Ll. E. D. 
 5 Gorddirod.-Ll. E. D. 
 
 6 Byd a vydd bryd.— LI. E D. 
 
 7 Ysbyddant gwrageddaint (baint) llaeth vnch^s. — 
 
 8 Bydant llu meibionein. - LI. E. L). [LI. E. D. 
 9 Des.-Ll. E. D. 10 Ei ks— LI. E. L>. 
 
 11 Gorpben oed. - LI. E. D. 
 lî Addoed.— LI E D. 
 13 Bydavyddbr}d.- LI. E. D. 
 
18. Byt a vyd bryt urth lyeu 
 Byn mall a guall ar lamreu 1 
 Torredaud geir a chreirien 
 
 19. Eu divanuaut gwir lledaut geu ! 
 Guan.ii ffyd bob eildyd datlëu 3 
 Byt a vyd bryt wrth dillad 
 
 GWASGARGERD VYRD1N YN Y VED. 
 30 
 
 105 
 
 20. 
 
 21. 
 
 22. 
 
 23. 
 
 24. 
 
 25. 
 
 Kyghans arglnyd Maer cliuiviat 
 Gnaclan Bard hard offeiryat 
 Difaniiawr 
 
 e wir lledawr gwad 4 
 
 Byt a vyd heb wynt heblan 
 
 Heb ormod eredic lieb drathreul- 
 
 Tir digaun vid un erw y nan 
 
 Pan dyvo yr gwyr heb wryt 
 Ac yn lie coet cael yr yt 
 Ymhob hedd guled a gyvyt 
 
 Pan fo cyfelin gymyrredd 5 
 
 Y gwr ai gweryd ni ommedd 
 Gwrthfyd yd ym mynyddedcl 
 
 Pan fo sych gwydd gwanwyn 
 
 A fydd gweddi pennaeth gwenwyn 
 
 Byddawd gwaeth bnddelw no chrwyn 
 
 Dyn Merchyr dyd Kyghorphen 
 
 Y trenlyanr llavnaur ar benn 
 Cydy ant den ygkren Kyghenn 6 
 
 26. Yn Aber Sor yt uyd Kyghor 7 
 Ar uyr gnedy trin treulitor 
 Glynn 8 guynn llyn yn ysgor 
 
 27. Yn Aber Avon y byd llu Mon 
 Fingl gnedy hinnedon 9 
 
 Hir veryt arwyt Yoryon 10 
 
 28. Yn Aber Dnvyr nny deil dnc 
 Yt vi agnaho gwidig 11 
 
 A gnedy Cat Kyvarlluc 
 
 29. Cat a vi ar hyrri Avon 12 
 A Brython dyworpi 
 Graut 13 gnyr guhyr gnrhydri 
 
 1 Lltinnau. — LI. E. D. 2 Llechant geu. —LI. E. D. 
 3 Clotleu. Ac heb arwi/dd eisiau Uiv.eU ar ol. 
 ♦Llechant gwad.— Ban o. LI. E. D. 
 5 Pan vo Kynvelin gymyred guyd guannuyn 
 
 Guedy pennaeth guenuyn 
 
 Bydaut guaeth bu delu no chryuyn. 
 6 Cuddiant deu ynghreu cyngen. — LI. E. D. 
 7 Yd fydd garw gynghor ar wyr.— LI. E. D. 
 •Glyw.-LL E. D. 
 9 Hinweddon (hynfyddon). — LÎ. E. D. 
 
 10 Ar wryd forion (fordon). — LI. E. D. 
 
 11 Yd fi a gnaho (yd fi a gnoho gwidig). — LI. E. D. 
 ^Byrri Avon.— LI. E. D. 
 
 13 Gnawd (gwnant).— LI. E. D. 
 
 Yn Aber y Don pervor cat 1 
 
 A phelydr anghyvyon 2 
 
 A gnaed rnd ar rnd Saeson 
 
 31. Wassauc dy waed dy Wendyd 3 
 Am dywant wylyon mynydd 4 
 Yn Aber Crafnant crefydd 5 
 
 32. Mi a ddisgoganaf eraill 
 Cyrn a lief cwn pan eill 
 Ffrur dy phla ynghoed peill 
 
 33. Gwenddydd gYvTandaw yn ddiau 
 Yn y claw Teiíi o lynnan 
 Addoer llithawr lien iwvch llyfran 
 
 34. Gwenddydd addoer yw dy erddyrn 
 Mi ddisgoganaf mefyrn 
 
 Ar deywy a lief cloer wedi cyrn 
 
 35. Pan ddyffo Gwynedd yn o iaen en 
 
 bryd 
 Yn ysgwn ysgithrawg 
 Chwerw gyfnod clod i garrawg 
 
 36. Carrawg Ynyr corny nhed 
 Comyn Hi cymyn lleoedd 
 Llithiant cwn ar galanedd 
 
 37. Carrawg Ynyr garw anwyd y bryd 
 Garw esgyll yn ynni 
 
 Llithiant brain ar ysperi 
 
 38. Dysgogan Tydoch terydd dy 
 Bhag Carrawg Cynan dydd 
 Gwynfyd am rhydd sawy llan 
 
 39. Dysgogan Tydoch terydd dy 
 Yn Aber Mnlchwch 
 Byddant Teiii a fo trwch 
 
 40. Dysgogan Tein llestri lli ar llyry 
 A Brithwyr oi thorri 
 
 Llan Dndoch cloch menechi 
 
 41. Disgogan Dyfed arglwydcl Iawdi 
 Brithwyr dn o Fanaw 
 Tydoch llan trwm ddydd a ddaw 
 
 42. Disgoganaf y llan Dydoch 
 !Na bydd na chledr na chloch 
 Namyn gwarw y fa gwyddfoch 
 
 1 Yn Aber Peryddon peritor cad. — LI. E. D. 
 
 2 Anghymmon.— LI. E. D. 
 
 3 Gwassawg dy waed ti i "Wenddydd. — LI. E. D. 
 
 4 Am dywawd y gwyEyon. — LI. E. D. ', LI. L. M. 
 b Mynyd yn Aber Karaf.— LI. L. M. 
 
 A gwedy cyrn cîoer a fydd 
 Di/ma y diwedd yn LI. L. M. 
 Banau o L. E. D. yw y lleitt. 
 
106 
 
 HOIANAIT. 
 
 43. 
 
 44. 
 
 Pan treulio Prydain 
 Teyrnedd by chain 
 Gwlad feibionein 
 Gwerin ormes 
 
 Ni wyr namyn dawn a rymesynt 
 Yny ddel gwynt ar clies 
 
 DlWEDD. 
 
 HOIANAIT 
 
 Neii Borchellanau Mteddin apMoefeyn, alias 
 Myeddin "Wtllt, yr hwn a ganodd o ddeutu y 
 fiwyddyn 570, ac a ysgrifenwyd allan o'r 
 Lltfte Du o Gaeefyeddin. 
 
 1. 
 
 Oian a Phorchellan a pharchell dedwydd 
 
 Na chladd dy red kyr ym mhen niynydd 
 
 Cladd yn He argel yn argoedydd 
 
 Nac erwys Ryclderch hael rwyfadwr ffydd 
 
 Ami ddisgoganaf fi a gwir fydd 
 
 Hyd yn Abertaradr rhag traws eu Prydein 
 
 Cymru oil yn eu cyfiwydd 
 
 Llywelyn ei enw o eissillydd 
 
 Gwynedd gwr dygorbydd 
 
 2. 
 
 Oian a phorchellan oedd raid myned 
 Rhag cjmyddion Mordai j)ei llaiased 
 Rhag dyf'od erlid amain ni an gwelecl 
 Ac or diagwn i ni chwynwn i ein lludded 
 A mi dclisgoganafi rhag ton nawfed 
 Rhag unig barifrwyn gwehyn dyfed 
 Dyrchafàwd llogawd nid ir lleticred 
 Yn ty yn hir gwrthdir a gwystfiled 
 Yn y ddel Cynan iti oe chyn gwe]ed 
 Ni bydcl atcor byth ar ei threfred 
 
 Oian a pharchellan ni hawdd cysgaf 
 Rhag godwrdd y galar yssydd arnaf 
 Deng mlynedd a deugain yd borthais i 
 Ys drwg o orhoen yssydd arnaf [boen 
 
 Oes imi gan Iessu gaffu gwaesaf 
 Brenhinoedd nefoedd achoedd uchaf 
 Ni mad rhianedd o blant Acldaf 
 Ar ni chredo i ddofydd y dydcl dhvedclaf 
 Yd weleis Wenddoleu ym merthic rhiau 
 Yn cynnull preiddiau o bob eithaf 
 Y dan fy ngweryd rhudd nu neud araf 
 Pen teyrnedd Gogledd llaredd muyhaf 
 
 4. 
 Oian a pharchellan oedd raid gweddi 
 Rhtag ofn pump pennaeth o Normandi 
 Ar pumed yn myned dros for heli 
 I oresgyn Iwerddon dirion drefi 
 Ef gnawhawdd rhyfel a dyfysgi 
 O ymladd mab a thad gwlad ai gwybi 
 
 A myned i Loegrwys diffwys drefi 
 Ac na bo gwared byth i Norddmandi 
 
 5. 
 Oian a pharchellan na uyt hunauc ryd 
 Dybyt attam ny chwedyl dyvrydauc 
 Pennaetheu bychein anudonauc 
 Meiri mangaled am pen keiniauc 
 Pan dyffon dros for gwyr eneirchawc 
 Cad veirch y danunt deu wynebawc 
 Deu ulaen ar eu gwaew anothleithyawc 
 Erddi heb uedi y myd diheddawc 
 Gwell bet no buchet pob uchenauc 
 Kyrn ar y gwr a get pedrifannau 
 A phan uon goforyon meibyon eidawc 
 Y byt bore taer rac caer sallawc 
 
 6. 
 Oian a pharchellan a pharchell dyhed 
 Rym dyweid chwimb ieian chwedel anrhyf- 
 
 A mi disgoganaf haf gwythloned 
 
 [ed 
 
 Kyfrwg brodoryon brad o Wyned 
 Ban diholer tagwystyl yn hir o tir Gwynedd 
 Dybyt seith ganllog o hynt gan wynt go- 
 gledd 
 Ac yn Aber deu gleddeu eu Kynadlet 
 
 7. 
 Oian a pharchellan a parchell gwynn 
 Rym dywot ch^àonblein chwedyl am dech- 
 Pan bebyllo Lloegyr yn tir ethlyn [iyn 
 A gwneuthur Dyganwy Dinas dehyn 
 O gyfranc Lloegyr a Llywelyn 
 Ad uyd mab ar war a char a chychwyn 
 Pan sorro Deinoel Mab Dunawd Deinwyn 
 Aduyd franc ar fo fort ny Ouyn 
 Yn Aberdulas gwanas gwehyn 
 Cochwet yn eu cylchwet yn eu cylchwyn 
 
 8. 
 Oian a pharchellan hoian hoiau 
 Bei ychenawg Duw gwnai ymchwelau 
 
 Y Hyssy wyf bycldawd mau 
 
 Yr hwn yssy ceised yntau 
 
 9. 
 Oian a parchellan neu dyt goleu 
 Andaw di lleis adar deiuyr 1 leisseu 
 An byt ny blwynydet a hir clieu 
 Arien enwir edwir ffrwytheu 
 Ac escyp llawch lladron diffaeth llanneu 
 A myneich a obrum 2 beich o pechodau 
 
 10. 
 Oian a parchellan Uyni i Wynedd 
 Cywely a fynnut pan elutti i orwedd 
 Bychan a wyr Rydderch hael heno y ar ei 
 A bortheisi neith%vyr o anhunedd [wledd 
 Eiry hyd ym lien clun gan ran caledd 
 Pibonwy yn niblau blin fy rhysedd [edd 
 Rhyddybedddydd Mawrth dydd gwythlon- 
 Cyfrwng glyw Powys a chlas Gwynedd 
 1 Ddwfn, ddyan. 2 Obryn. 
 
HOIANAU. 
 
 107 
 
 A chyfod hiriell o'i hir orwedd 
 
 I aniwyn ei Elyn derfyn Gwynedd 
 
 Ac oni i'm cudd gan fy rhi rhan trugaredd 
 
 Gwae fi ban ym buy tra fy niwedd 
 
 11. 
 Oian a parchellan ny byt cyuin 
 Ban 1 glyw yn llauar o Gaervyrdin 
 Y ardwyaw den geneu yn cywrhenin 
 A liil Rys aerllut aerllit byddin 
 Pan later y saesson yngliymer trin 
 Gwyn eu byt hwy gymryw werin 2 
 
 12. 
 Oian a pharchellan a pliarchell gwyn gwys 
 Na chysgi hun fore 
 Na cliladd ym mlirysg rliag dyfod 
 Bhydderch hael ai gwn cyfrwys 
 Gan gaffael o lionatti y coed 
 Rhedawdd dy chwys 
 
 13. 
 Oian a parchellan a parchell gwyn 
 Bei gwelud a welais o dreis deugyn 
 Ni chas cutti hun fore ni clilyddut ar fryn 
 Ni chyrchud ddiifaith o ddiffwys lynn 
 Ban eisteddo saeson yn eu sarffren 
 A chyrcliu o bell gastell gollwyn 
 Atfydd dillad hoyw a gloyw dull in 
 
 14. 
 Oian a parcliellau andaw de yn awr 
 Pan dodynt wyr gwynet eu gweitli ynawr 
 Llafneu y uerd drin 3 Kyrn a ganawr 
 Briwawd Llurugeu rac llyni waewawr 
 Ban dyffo Nortmyn yar lydan lyn vad 
 Ad uydd ym urthryn yna gan vicl dinawr 
 A goresgyn Prydein y wyron yswein 
 Ar wall o Lundein a diatawr 
 Ann disgoganaf den priodawr 
 A luniont tagneuet o nef hyd lawr 
 Kynan Kadwaladr Kymry benbaladyr 
 Bydawd eu cynnadyl a eclmycawr 
 A chyweiriaw gwlad* a chystudyaw gwad 
 A llu a lledrad a ddewalawr 5 
 An bi nv ynaeth gwared gwedi gwaeth 
 Neb o haelonaeth ni di dolawr 
 
 Oian a parchellan neud glas mynydd 
 Teneu fy lien i mi nid llonydd [ddydd 
 Llwyd yw fy mlaidd ni'ni traidd Gwen- 
 Ban ddyffont guyr Bryneich in gwarth luydd 
 Cymry a orfydd cain bydd eu dydd 
 
 16. 
 Oian a parchellan a parchell garwy 
 Na chladd dy retkyr nag iste 6 fynwy 
 Nac a char waes na char warwy 
 
 ^an gychwyn lluaer o 4 A f reithiaw gwlad, &c. 
 
 Gaer vyrdin. 5 Ddiwalawr. 
 
 2 Gyrarwy werin. 6 Ysdi. 
 
 3 Yii erddjn, &c. 
 
 Na chussyl a roddafi i wenabwy 
 Na fid ieuangc serchawg syberw wawrwy 
 A mi ddisgoganaf gwaith Machadwy 
 Adfydd gelorawr rhudd yn rhiw dydmwy 
 
 gyfi-anc y Kynfrain bronrheino cyfrwy 
 Adfydd bore coch ac och ofwy 
 
 Arth o ddeheubarth a dderclia-fwy 
 Hy llettawdcl ei wir ef tra thir ]\Iynwy 
 G^vyn ei byd hi Gwenddydd a arhowy 
 Pan fo pendefig Dyfed ai gwledychwy 
 
 17. 
 Oian a parchellan neud blocleu drain 
 Gorlas can fynydd elfydd neud cain 
 A mi ddisgoganaf cad Coed Llwyfain 
 A gelorawr rhuddion rhac rhuthr Owain 
 Pan gwnelont meiriau dadleu bychain 
 Anudon a brad gwlad feibionain 
 A phan ddel Cadwaladr i oresgyn Mon 
 Dileawr saeson 1 o dirion Brydain 
 
 IS. 
 Oian a parchellan mawr eryssi 
 A fydd ym Mhrydain ac nim dorbi 
 Ban dyffon broclorion o amdiredd Mon 
 
 1 holi Brython brithfyd dybi 
 Dyrchafawd draig íFawd ífaw n peri 
 Gwrdd Cynan faran o Ian Teffi 
 Gwnahawd am Ddyfecl dygyuysgi 
 Bid iddaw yn aelau eilon ynddi 
 
 19. 
 Oian a parchellan mor enrhyfedd —- — 
 Na budd un ennyd y Byd yn unwedd 
 Pelled son saeson sail cywiyssedd 
 Ar brithwn 3 haelon hil cymwyedd 
 A mi ddisgoganaf cyn fy niwedd 3 
 Brython dros saeson brithwyr ai medd 
 Ac yna in clawni ddawn goiibledd 
 Gwedi bod yn hir yn hwyr fìydedd 
 
 20. 
 Oian a parchellan andaw di yr eilon 
 A gread adar k}T: Kaer B,eon 
 Un yssyn a rown mynydd Maon 
 I edrych drychjTinawg drych serchogion 
 A mi ddisgoganaf fi cad ar y don 
 A chad maehawy a chad af'on 
 A chad cors Fochno a chad ym Mon 
 A chad cyminawd a chad caerlleon 
 A chad Abergwaith a chad Iaethon 
 A phan fo diwecld tir terfyn i eilon 
 Maban dyrchafawd mad i frython 
 
 21. 
 
 Oian a parchellan bydan a fydd 
 Mor druan ei ddyfod ac ef ddyfydd 
 Morwynion moelion gwragedd rhew} T dd 
 Carant ni pharchant eu carrennydd 
 
 1 Dileant saeson. 
 
 Brython. 3 ^Tygnedd. 
 
108 
 
 KYVOESI MYRDIN A GWENDYD Y CHUAER. 
 
 Rhwydd ni bydd digyfrwydd wrth i gilydd 
 Esgyb anghyfìaith diffaitk diffycld 
 
 22. 
 Oian a parchellan bychan bryelmi 
 Andaw di lais adar myr mawr en hynni 
 Cerddorion allan heb ran teithi 
 Cyn safbnt yn y drws tlws nis deupi 
 Rym dywod wylan o bell ynni 
 Teyrnecld enrliyfedd eu cynyfeddi 
 Gwyddyl a Brython a Rhomani 
 A wnahont dyhedd a dyvysgi 
 Ac ynghyfenw diwiau dyfod icldi 
 Ac ymladd yn daer am ddwylan tywi 
 
 23. 
 Oian a parcliellan bycban breiclifras 
 Andaw di lais adar mor riiawr eu dias 
 Kerddorion allan beb ran urddas 
 Gwrthunawd esspycl a bryd gan was 
 Heb godwyd wyneb heb ran urddas 
 Pan vo dau froder dau Iddas am dir 
 Megittor oi gwir bwy hir alanas 
 
 24. 
 Oian a parcliellan nym daw y cyngyd •*"' 
 O glybod llais adar mor ddiergryd 
 Teneu gwallt fy mhen fyllen nycl clyd 
 Dolydd fy esgubawr nid maw ei hyd 2 
 Fyngrawn baf a mi nid ymweryd 
 Cyn ysgar a Duw didawl cywyd 
 A mi ddisgoganaf cyn diwedd byd 3 
 Gwragedd beb wyledd a gwyr heb wrhyd 
 
 25. 
 Oian a pbarcbellan a pliorcbell ryni 
 Teneu yw fy lien nycl llonydd imi 
 Er gwaith Arderydd mi nym dorbi 
 Cyn syrthiai awyr i lawr a llyr yn IK 4 
 A mi ddisgoganaf gwedi Henri 
 Breenbin na frenliin brith fyd dybi 
 Pan fo pont ar Daf ag arall ar Dywi 
 Y daw diwedd tbyfel icldi 5 
 
 KYVOESI MYRDIN A GWENDYD 
 Y CHUAER. 6 
 
 l. 
 M. Deuthum i attat y adraut 
 
 Yngnaclaetb 7 y gogled y gennyf 
 
 1 Dwf r dyar eu gryd 5 Pan f o pont ar Daf ac 
 
 2 Fy yd. arall ar Dy w 
 3 Gorphen byd. Er gwaith Arderydd mi 
 4 Enlli. dryrn dorbi 
 
 . 6 Nota — Geiriau E. Evans, neu I. Br \ dydd Hir, 
 yn LI. P. P.— "Brudiau o'rCwta Cyfarwydd juxta 
 exemplar J. Jones, correct ad cod. Davies : qui 
 examinat ad L. Coch." 
 i Ygnadedd.- -LI. P. P. 
 
 Syu pob tyt traetbuyt urthyf 
 Yr gueith Arderyd ac Erydon 
 
 2. 
 G. Guendyd er meint a dybyd arnaf 
 Eneichyad kyvod kud af x 
 Cyfarcbaf i'm llallogan 
 Merdclin y chwedlau dysgogan 2 
 Pie edewaist dyfynan 
 Dymgoeu gorober 
 Dydd llawenydd yn ebangder 3 
 
 3. 
 Kyvarcbav ym llallogan Yyrdin 
 Gur doetb darogenyd 
 Kan bepkoryd o honau 
 Pan au bun gantbau 4 
 
 4. 
 M. Y gerd gadavael avi Hoel 5 
 
 Kymyr 6 yu bi Kyvarcb awel ruyd 
 Ryder ch hael yn aruyd 7 
 
 5. 
 Kanys Rydercb bieu ffau 
 A cliymry oil i danau 
 Neu gwedy ynteu Kudau 8 
 Rydercb Kael gymynat gelyn 
 Guan teu y wan 9 ac uy 
 
 Dyd gwynuyd 10 yn Ryt Tawy 
 Ryder ch Hael dan ysbeit gelyn 
 
 Didas Beirdcl bro glyt n 
 Kud aaef et a yr ryt 13 
 Mi ae dyweit y Wendyd 
 
 8. 
 Kan am kyveircb yn gelvyd 
 Na bydd Ryderch Hael drennyd 
 
 9. 
 
 G. Cyvarcbaf ym Kloteu llallauc 13 
 
 Anuynauc yn lluyd 
 
 Neu wedi Rydercb puy vyd 14 
 
 x On (eu) eichiad cyfedd cwdd af. — LI. P. P. 
 
 2 Py chwedleu darogan. — LI. P. P. 
 
 3 Y 5 ban rhayblaenol o L. P. P. 
 
 4 Pa rian bi ni (Pari au bun) ganthaw. — LI. E. D. 
 
 6 En gerth Cadafael a bi (vi) cael. — LI. P. P. 
 
 6 Cyn ri.— LI. E. D. 
 
 7 Rwydd yw arwydd Rydderch Hael.— LI. E. D. 
 
 Tu bi cyfarchafael. 
 
 Rhwydd i arwydd Rhydderch Hael.— LI. P. P. 
 8 Neu gwedi Gweithen cwdd ddaw. — LI. P. P. 
 9 Gwan trwy.— LI. E. D. 
 
 Gwan trywan ac (teu ei wan ar) wy. 
 10 Gwynydd.— LI. E. D. 
 
 Gwyn Maydd. -Ll. P. P. 
 " Glo glyd — Ll. P. P. 
 12 A wna (adwna, o daw) yr ryd.— Ll. E. D. 
 
 Cwdd aa ef a wna (a ddaw) i'r rhyd.-Ll. P. P. 
 13 Clodlew llallawg.— Ll. P. P. 
 nPieufydd.— Ll. P. P. 
 
KYV0ES1 MYRDIN A GWENDYD Y CHUAER. 
 
 109 
 
 " 10. 
 M. leas Gwendoleu y guaetffreu Ar' 
 deryd * 
 Handuf o eitliin 2 
 Morgant vaur vab Sadurnin 
 
 11. 
 
 G. Kyvarchaf ym Klotleu llallauc 
 Kerdglyt Kyt lliant 3 
 Puy wledych uedy Morgant 
 
 12. 
 M. leas Gnendoleu y guaetffreu Ar- 
 derydd 
 A synnu paham ym ken gualadyr 4 
 Gwaet gwlat y Uryen 5 
 
 13. 
 G. Kyvliu dy ben ac aryen gaeaf 
 Gwares Dyv dy anghen 
 Puy wledych wedy Uryen 
 
 14. 
 
 M. Digones Dofyd dicned arnaf 
 Klaf wyf o'r diued 
 Maelgwn Hir ar dir Gwyned 6 
 
 15. 
 G. Oys gayr yin braut yt vych uynghal- 
 on 7 
 Drue vyhoen am ryd drych 8 
 Neu uedy Maelgwn puy wledych 
 
 16. 
 M. Run y enu rugyl y ffossaut 
 Ygkrynnir bydin brudraut 9 
 Guae Brydeîn or diuyrnaut 10 
 
 17. 
 G. Kan vycl Kedymeith 11 a Chanon 
 Kynlleith 12 
 A thai waur 13 a borthun 
 Kwda 14 Gwyned guedy Bun 
 
 18. 
 M. Run y enu ryvel o vri 
 A oganaf y dyderbi 
 Guendyn gwlat yn angat veli 15 
 
 iYngwaetffreu Arderydd.-Ll. P. P. 
 2 Handwyf o eithur (eithun).— LI. P. P. 
 
 3 Clyd lliant.— LI. P. P. 
 
 4 Ysid i mi paliam im len : 
 
 Ysyd imi pam im cen. — LI. P. P. 
 b l\ T eu, Gwaiadr gwaed gwlad Urien. — LI. P. P. 
 6 Neu, O dir Gwynedd. -LI. P. P. 
 7 ysgar am brawd yd nych vynghalon. — LI. E. D. 
 a LI. P. P. 
 
 8 Drwg fy lliw (drut i honn am rhyd drych). — LI. P.P. 
 
 9 Ynghvnnor byddm brwydrawd.— LI. E. D. 
 i»iVe«, i ddiwrnod.— LI. P. P. 
 
 11 Can wyd cedymdeith. — LI. E. D. 
 
 12 A chanaon cynllaith. — LI. P. P. 
 13 A'th alwawr.— LI. P. P. 
 "Cwdda.— LL P. P. 
 
 15 Gwenddyn gwlad yn angad Beli. - LI. P. P. 
 
 19. 
 
 G. Kyvarchaf ym klotleu llallauc 
 Anvynnauc ygkyni 
 Puy wledych uedi Beli 
 
 G. 
 
 M. 
 
 20. 
 
 M. Can ethyw vym pwyll gan wyllyon 
 mynyd 
 A myhun yn agro 
 Wedi Beli y vab ev Iago 
 
 21. 
 
 G. Can ethyu dy buyll gan uyllyon 
 mynyd 
 A thy hun yn agro 
 Puy wledych guedy Iago 
 
 22. 
 
 M. Amgurth gyvarch 1 ym brutuan 
 Y gyvedeu neut eban 2 
 Guedy Iago y vab ef Katvan 
 
 23. 
 
 Y Kerdeu rydraethassam 
 O dyvot clot Botrydan 
 Puy wledych uedy Katvan 
 
 24. 
 
 M. Gulat Katuallaun ^Tyt maur 3 
 Pedryvael byt orygelaur 4 
 Dyguydit pen Eigyl y laur 5 
 A hyt y byt y hetmyecaur 6 
 
 25. 
 
 G. O ueled dy rud mor greulaun 
 Y dau ym bryt 7 neu annogaun 
 Puy wledych uedy Katuallaun 
 
 26. 
 M. Gwr hir yn cadu Kynnadyl 
 A Phrydein yn un Paladyr 8 
 Goreu mab Kymro Katwalatyr 
 27. 
 G. Nag yscar yn antrwyadyl 
 
 A mi o an gwarth yr gynnadyl 
 Pwy wledych wedi cadwaladyr 9 
 
 28. 
 
 Am gwrthgyvarch yn glaear 
 Y gynnedveu 10 neut Abar 
 Wedi Kadwaladyr Idwal 11 
 
 1 Am gwrthgj'farch. — LI. P. P. 
 
 2 Ynghyfeddeu (y genedyl) neud eban — LI P. P. 
 3 Wrh}dmawr.— LI. E. D. 
 
 4 Pedryfal byd (pedryael bit) ryglywawr. 
 5 Digwyddit penn i llawr. — LI. P. P. 
 
 6 Neu, A hyd byd i bennycavvr. — LI. P. P. 
 
 7 Neu, Iddaw fy ra vyd. — LI. P. P. 
 
 8 Neu, Dan un paladyr. — LI. P. P. 
 
 9 Pennill o L. P. P. 
 
 10 Y cyfeddeu.— LI. P. P. 
 
 u Pwy -wledych wedi Kadwaladyr Idwal.— LI. E. D. 
 
110 
 
 KYVOESI MYRDIN A GWENDYD Y CHUAEE. 
 
 29. 
 
 G. Ath gyvarchaf yn glaear 
 Clotleu goreu dyn dayar 
 Puy wledych wedy Idwal 
 
 30. 
 
 M. Gwledychaut uedy Idual 
 
 Yn lluru Dyvynnyn diarcliar 
 Ysguyduyn Howel vab Katual 
 
 31. 
 
 G. Kyvarchaf ym clotleu llallauc 
 Anvynauc yn ryvel 
 Puy wledych uedy Howel 
 
 32. 
 
 M. 
 
 G. 
 
 M. 
 
 Mi a diwedaf y giot vri 1 
 Guendyd kyn esgar a thi 
 Guedy Howel Boclri 
 
 23. 
 
 Cyfarcliaf im clod ouri frawd 
 
 Anofnawg yngliyni 
 
 Pwy wledych wedi Rodri 2 
 
 34. 
 
 Kynan ym Mon a vi 3 
 Nyt acliatuo y deithi 1 
 A cliyn 5 galuer Mab Kodri 
 Mab Kaledigian vi 6 
 
 35. 
 G. Kyvarchaf o echlyssur byt 7 
 Am dauet ychwaryan 8 
 Puy wledych uedy Kynnan 
 
 36. 
 M. O leas Guendoleu ygguaetffreu Ar 
 deiydd 
 Digoni o vrau 9 
 Mervin vrych o dir Manau 
 
 37. 
 G. Kyvarchaf ym clot ovri 10 
 Yraut Kerdoleu oreudyu 11 
 Puy wledych uedi Mervin 
 
 38. 
 M. Dyuedaf nyt o drygaur 12 
 Ormes Prydein 13 pryderaur 
 Wedi Mervin Rodri Maur 
 
 1 Ynglod ofri (owri).— LI. E. D. 
 
 2 PewniU o L. P. P. 
 
 s Oes Cynan ym Mon a fi.— LI. P. P. 
 4 Nid a gatto y deithi,— LI. P. P. 
 5 Achyd.— LI. P. P. 
 6 Maban (mab) caledigan fi.— LI. P. P. 
 
 7 Neu, Bydan.— LI. P. P. 
 
 8 Am dywaid y chwarian. —LI. P. P. 
 9 I>ygyi]g (dygyni) o vraw.-Ll. P. P. 
 
 10 Clodfri frawd. — LI. E. D. 
 
 u Ceith elevi (cerddoleu) oreucldyn.— LI. P. P. 
 
 12 Dywedwyf nid o trigawr (ddiygaw, periglawr).- 
 
 Ll. P. P. 
 "Armss Prydein.— LI. P. P. 
 
 G. Kyvarchaf ym clotleu llallauc * 
 Anmynauc yn dyd gaur 
 Puy wledych wedi mab Rodri Maur 2 
 
 40. 
 M. Ar Ian Konwy Kymuy Duw Merchyr 
 Etmyccaur y davaut 3 
 Arveu ni aryen anaraut 4 
 
 41. 
 
 G. Kyvarchaf ym clotleu llallauc 5 
 Annynduc yn dyd guaut 6 
 Pwy wledych wedy Anaraut 
 
 42. 
 M. Nessaf yn nes y amser Kennadeu an- 
 sel 7 
 Y bennaeth yn llau Howel 8 
 
 43. 
 G. A'th ogyfarchaf Llallogan Perch] in 
 Anfynawg yn rhyiel 
 Pwy wledych wedi HyweP' 
 
 44. 
 M. Ys Bargodyein ni bissuys l0 ' 
 Ny byd nes y Baradwys 
 Nyt guaeth urth o dyn nocurd Egluys 11 
 
 45. 
 G. Kyvarchaf ym ychein vraut 12 
 A uelais ygklot gein 
 Puy wledych uedy Bargotyein 
 
 46. 
 
 M. Bluydyn a hanner y ueruer Vrehyr- 
 yeit 13 
 Eu hoes a difyrrer u 
 Divenwir pob dibryder 15 
 
 47. 
 G. Can uyfc Keclymeith a Chanon Kun- 
 lleith 16 
 Trugared Duu ith eneit 
 Puy wledych uedy Brehyryeit 
 
 x Clod cleu Uallawg.— LI. P. P. 
 2 Wedi Rodri Mawr.- LI. P. P. 
 3 Edniygawcl i addawd. — LI. P. P. 
 
 4 Arbenig arien Anarawd.— LI. E. D. 
 Arbennig eirian (arien) Anarawd. —LI. P. P. 
 
 5 Clod cleu anfynnawg. — LI. P. P. 
 
 6 Anmynnawg yn dydd gwawd.— LI. E. D. 
 Yn nydd gwawd yn ffosawd.— LI. P. P. 
 
 7 Nessaf yw nes yn (nef i an) amser.— LI. P. P. 
 8 Cennadeu anghen (an hel) ynsel 
 
 Y bennaeth yn llaw Howel. — LI. P. P 
 *Pennill o L. P. P. 
 
 10 Oes Bargodiein ni bi swys. — LI. P. P. 
 11 Nid gwaetli fydd (uvd)'odyn nog eglwys,— Ll.P.P. 
 12 Ym>chiain (ym vuchein, im mirein) vrawd. — LI. 
 i?Y vreuer (uerner) urchyryey t. — LI. P. P. [P. P. 
 14 Eu hoes a differer; neu, 
 
 Fryyrieid eyJies a ddyrifer. — LI. P. P. 
 "Dibwyder.— LI. E. D. 
 16 Cedymdeith a chanaon cynlleith.— LI. P. P. 
 
KYVOESI MYRDLN A GWENDYD Y CHUAEK. 
 
 Ill 
 
 48. 
 
 M. Dyrchavat muc o gud * 
 Nyt archatuo 2 y deuryd 
 Kynan y Own Kyinry beievyd^ 
 
 49. 
 G. Kyvarchaf o echlyssur byt 
 Ym dywed yn chwerian 
 Pwy wledych wedi Cynan 
 
 50. 
 M. Gwr pellenig o dramyr 
 Torant gaerau dierthyr 4 
 Dvwedant 5 frenin o freyr 
 
 51. 
 
 G. 
 
 Cyfarchaf o echlyssur byd 6 
 Kan guydost y ystyr 7 
 Puy wledych uedy Brehyr 
 
 52. 
 
 M. Disgoganaf Seruen Wynn 8 
 Kennat 9 guastat ysguyduyn 
 Gleu gadarn gar char gylchnyn 
 
 53. 
 
 Treiglau 10 bro bradauc unbyn [dyn 
 Ef grynent u hunt racclau hyt ympry- 
 
 54. 
 
 G. Kyvarchaf ym brant y guyn 
 Canys mi ae hamovyn 
 Puy wledych uedy Seruen Wynn 1 
 
 55. 
 M. Deu ysguyduyn Beli 
 
 A dyvi y vaeth a unant dyvysgi 
 Nac eurin heduch vi 13 
 
 56. 
 G. Kyvarchaf yni clotleu Uallauc 14 
 
 Annuynawc yg Cymry [Beli 
 
 Puy wledych wedy 15 deu ysguyduyn 
 57. 
 M. Unic aruynauc 16 ar uyneb Kedaul 17 
 Kynghoraut Kat differ 18 
 A wledych kyn nor gowuner 19 
 
 'Ltyrchyfawdd unig o gudd. — LI. P. P. 
 
 2 Achatwo.— LI. P. P. 
 
 3 Cynan y cwn bieufydd; neu, 
 
 Cynan cwn cymru dirudd. — LI. P. P. 
 * Torynt gaereu dierchyr (diechyr). -LI. P. P. 
 5 Dywetynt (diweddynt). -LI. P. P. 
 6 Y 6 bail rhayvlaenol o L. E, D. a LI. P. P. 
 7 G-wydddaf (gwyddost) gystyr.— LI. P. P. 
 8 Serfynwyn (serf en wyn). —LI. P. P. 
 9 Ceimiad.— LI. P. P. "Treiglawd— LI. P. P. 
 
 11 Ef (er) grynawd.— LI. E. D. 
 
 12 Serf yn (serf en) wyn.— LI P. P. 
 13 ISrag erfyn heddweh nith fi.— LI. P. P. 
 "Clod cleu llallawg.— LI. P. P. 
 
 là Pwy wedi.-Ll. P. P. "Unic arwvnawl,— Ll.E.D. 
 "Cadiawl.— LLP. P. 
 18 Diffred (dilyffred).— LI. E. D. 
 I9 Gorynned.— LI. E. D. 
 Cynnor gorunned (gofuned).— LI. P. P 
 
 58. 
 G. Kyvarchaf ym clotleu Uallauc 1 
 Annuynnauc yn lluyd 
 Puy yr unic aruynauc 3 
 A darogeni di y vaeth 
 Puy y enu padu pan vyd 
 
 59. 
 M. Gruíîud y enu greidaul .Mirein 
 Gnaut efgan argan Kyngrein 3 
 A uledych ar dir Prydein 
 
 60. 
 
 G. Kyvarchaf ym clotleu Uallauc 4 
 
 Annuynauc yghadeu 
 Neu guedy Gruffud pieu 
 
 61. 
 
 M. Dyueduyf nit odryker 5 
 Grmeis 6 Prydein pryderer 
 Gwedy Gruffud Guyn Guarther 
 
 62. 
 
 G. Kyvarchaf ym clotleu Uallauc 7 
 Anuynauc yn ryvel 
 Puy uledych uedy Guyn Guarther 
 
 63. 
 M. Wi a Wendyd uenn maur adrastil 
 gogan 8 
 
 A chueclleu Chuibleian 9 
 
 Atkas gueheleith avyd deu adas 10 
 
 64. 
 ISTi phorthynt gwyledd na mawr addas 
 Dyfi deu froder deu iddas am dir 11 
 Eclmyckaur oe guir liir alanas 
 
 G. Kyvarchaf ym clotleu Uallauc 
 Annynauc ygkateu 
 Puy uledych uedy uynteu 
 
 66. 
 
 M. Disgoganaf nat guas beid 
 Brenhin 12 lieu llau Dirvreid 
 Gylvin gevel gavel Bleid 13 
 
 iClod lieu Uallauc. -LI. P. P. 
 
 2 Pwy unig arwynawl a ddarogeni di ei faeth. — LI. 
 
 P. P. 
 
 3 Gnawd ef man ar ran cynnrain. — LI. P. P. 
 *Clod cleu llallawg. -LI. P. P. 
 5 Diwedaf nyd hedriccer.— LI. P. P. 
 6 Armes.— LI. P. P. 
 
 7 Clod lieu llallawg.— LI. P. P. 
 8 Máwr adias.— LI. P. P. 
 9 Chwibleian chwedleu atcas.— LI. P. P. 
 Disgogan cliwibleian chwedleu atcas. —LI. P. P. 
 
 10 G-wehelydd a fydd ar y deyrnas, neu, 
 Gweheleith a fydd dau iddas. — LI. P. P. 
 
 11 Dau van o L. P. P. 
 12 Breyenhin.-Ll. E. D. 
 
 13 Gylfin gofeil gafael bleidd ; neu, 
 Gilmin goruol gahel Bleidd.— LI. P. P. 
 
112 
 
 KYVOESI MYKDIN A GWENDYD Y CHUAER. 
 
 67. 
 G. Kyvarchaf ym ehelaeth vraut 
 A ueleis yn uedvaeth 
 Ocl yna puy a vyd pennaeth 
 
 68. 
 M. Kynniveruch o rif ser ' 
 Kynhebyker y niver 
 Ef yu y Mackuy dau hanner 
 
 69. 
 G. Kyvarchaf ym divuner vraut 
 Allwed bydin bud ner 
 Puy uledych wedy Deu banner 
 
 M. Cymysc Guydelyeith yn aer 
 A Chymro a chymrud daer 
 - Ef yu Argluyd uyth prifgaer 2 
 
 71. 
 G. Kyvarchaf ym diagro vraut 
 A darlleuys Lyvyr Cado 3 
 Puy uledych uedy efo 
 72. 
 M. Mi ai dyueit o Beget 
 
 Kan am Kyveirch yn ogonet 
 Keneu Henri 4 ryvyget 
 Byth yn yoes nyt oes vvaret 
 
 73. 
 G. Kyvarchaf ym clot o vri 5 
 Vraut anuynauc yg Kymru 6 
 Puy wledych wedi mab Henri 
 
 74. 
 M. Pan vo pont ar clav ac arall ar dywi 
 Y daw ar Loegyr dyvysgi 7 
 A mi disgoganaf guedi Mab Henri 
 Brenin na vrenin brithuyt a vi 
 
 75. 
 G. Kyvarchaf ym braut y guyn 
 
 Kanys mi ae hamovyn [hin 
 
 Puy wledych uedy Brenhin na Yren- 
 76. 
 M. Lledynuyt vrenhin a dau 
 
 A guyr Lloegyr yn y duyllau 
 Ny byd gulatluyd y danau 
 
 77. 
 G. Myrdin dec daunglot gywyt 8 [ynvyd 
 Llidiauc y myt 9 beth a uyd yn oes 
 
 iArhif y ser.— LI E. D. 
 
 Cyfniverwch a rhif ser. — LI. P. P. 
 2 Myth prifgaer.— LI. E. D. 
 s A lewys lyfyr Cado. -LI. P. P. 
 <Kenrhi.-LÌ. E. D. 
 
 & Ofrifrawd.— LI. P. P. ° Ynghyni- LI. P. P. 
 
 7 I daw ar Loegyr lwyr ddyfysci. — LI. P. P. 
 «Glywyt.— 11. P. P. 
 9 Llidiawg llwythfawr ym hryd 
 
 Beth a fydd yn oes yif yd.— LI. P. P. 
 
 78. 
 M. Pan vo Lloegyr yn gridvan 
 A chynir yn diycanyan 1 
 Y byd y lluyd bwhumman 
 
 79. 
 G. Myrdin dec daun leueryd 2 
 Na dyuet wrthyv geluyd 
 Beth a vyd uedy lluyd 
 
 80. 
 M. Ef a gyvyt un o chuech 
 Ar y vu yn hir yn llech 3 
 Ar Loegyr a vyd gortrech 
 
 81. 
 G. Myrdin dec daunglot uely 
 Troyt y guynt 4 o vyun ty 
 Puy wledych uecly hynny 
 
 £2. 
 
 M. 
 
 Devawt yu dyvot Owein 
 A gorescyn hyt Lundein 
 Y roid y Gymry goelvein 
 
 83. 
 
 G. Mp'din dec daunglot bennaf 
 Kanys yth eir y kredaf 
 Owein pa hyt y paraf 
 
 SI. 
 
 M. Guendyd gurandaw letkynt 
 Troit y guynt yr diffrynt 
 Pump mlyned a duy val kynt 
 
 85. 
 G. Kyvarchaf ym ehelaeth v raut 
 A uelais yn ved vaeth 
 O dyna puy a vyd pennaeth 
 
 86. 
 M. Pan vo Owein ym Manau 
 A chat ym Prydyn gerllau 6 
 Biaut gur ef a guyr idau 7 
 
 87. 
 G. Kyvarchaf ym ehelaeth vraut 
 A uelais yn vedvaeth 
 dyna pwy a vyd pennaeth 8 
 
 M. Penaeth da ei faeth a da fydd 
 A orescyn yr elfydd 
 Gwlat wynvyd drwy lawenydd 9 
 
 1 A Chymru yn ddrj'ganian.— LI. P. P. 
 * Dawn glut gywydd. — LI. P. P. 
 
 8 A ryfuyn hir dan lech— LI. P. P. 
 4 Tooid y gwynt. -LI. P. P. 
 
 5 Nota : nid oedd y 14 pennill nesaf uchod yn llyfyr 
 D Jones o Lanfair. 
 
 6 A chad yn Mhrydein ger llaw.— LI. P. P. 
 
 7 Neu, Biawdd Gwynedd gwyr iddaw. — LI. P. P. 
 *Neu, Pwy wledych oddi ynaeth.— LI. P. P. 
 
 9 Pennaeth y vaeth a orescyn (elvydd) eluyd [P. 
 
 Gulat wynuyt (wynnwydd) druy lauenyd.— LI. P. 
 
KYVOESI MYRDIN A GWENDYD Y CHUAER. 
 
 113 
 
 G. Kyvarchaf ym elielaetli vraut 
 A weleis yn vedvaeth 
 O dyua puy a vyd pennaeth 
 
 90. 
 M. Elit llevein yn dyfíìynt 1 
 Beli liir ae uyr goruynt 
 Guyn eu byt Gymry a guaegynt 2 
 
 91. 
 G. Kyfarchaf ym clotleu llallauc 3 
 Annwynnauc ygkadeu 
 Neu 4 uedy Beli bieu 
 
 92. 
 M. Elit llevein yn Aber 5 
 Beli hir ae uyr llauer 6 
 Guyn eu byt Gymru guae Wydyl 7 
 
 93. 
 G. Kyfarchaf ym clotleu llallauc 
 Anwynnauc yn ryvel 
 Pa y uae y Ẅydyl 8 
 
 94. 
 M. Disgoganaf un Dyssauc 9 
 
 Gwyned guedy auch trallaut 
 Gorvod iuch ar bob Kiudaut 
 
 95. 
 G. Canon Morvryn Morunet oedyn 10 
 Mervryn 11 vrycli vreisc liwet 
 Pa daw yn y deu ovunet 
 
 96. 
 M. Pan ddisgynno Kadwaladyr 
 A llu llydan gantau Kymwed 13 
 DuwMerchyrymuyn 13 guyr Guyned 
 As deubyd guyr Kaer Gainwed 14 
 
 97. 
 G. Nac ysgar yn antruyadyl 
 
 A mi o anguarth yn gynnadyl 15 
 Pa du i discyn Cadwaladyr 
 
 98. 
 M, Pan ddescynnó Cadwaladyr 
 Yn nyffryn Tywi 
 
 1 Elid lleuyn yn dyffrynt.— LI. P. P. 
 *Neu, Or helynt.-LL P. P. 
 
 3 Clot cleu llallawg.— LI. P. P. 
 
 4 Neu pwy {Neu, Pwy).— LI. E. I). 
 
 5 Elit Lleuyn yn ei haber : neu, 
 Ehd Llefeint yn Aber.— LI. P. P. 
 
 6 Yn llawer.— LI. P. P. 
 
 7 Gwyn ei fyd Gymro gwae Wyddel.— LI. P. P. 
 
 8 Pa y wae i Wyddel.- LI. P. P. 
 
 9 Disgoganaf fedyssawd Gwynedd. — LI. P. P. 
 
 Canon Morfryn mor uned oeddym. — LI. P. P. 
 
 11 Oeddyn Merddin.-Ll. E. D. 
 
 12 A llu llydan gantaw cynrwl duw merchyr.— LI. P. P. 
 L3 Ynamwyn.-Ll P. P. 
 
 I amwyn. — LI. E. D. 
 L4 Canwedd.— LI. P. P. 
 *Neu, I'r gynnadyl.— LI. P. P. 
 I 
 
 Biawt tra thrwm ebyr 
 Gwascarawdd ai brytliawd Brython 
 britlrwyr l 
 
 99. 
 G. Kyvarchaf ym ehalaeth vraut 
 A ueleis yn vedvaeth 
 Puy a wledych odynaeth 3 
 
 ieo. 
 M. Pan vo teir-ieithyauc taeauc ym 
 Mon 
 Ae vab yn gunuaehauc 3 
 Pygeluawr 4 Gwyned goludauc 
 
 101. 
 G. Puy gwasgar Lloegyr yar diued mor 
 Puy y guyn ar deued 
 Neu Gymry puy vyd eu gared 6 
 
 102. 
 M. Taryf rhywyr a thoryf Pyderch. 7 
 A bydinoed Katualadyr 
 Yar Dardennin 8 avon 
 Torrynt oil ued guyr 9 
 
 103. 
 G. Nac ysgar yn awr antruyadyl 10 ami 
 O anguarth yr gynnadyl 11 
 Pa leas a due Katualadyr 
 
 104. 
 M. As guan guayu o ergryuyd Hog 13 
 A llau kyn y diuedyd 13 
 Dybyd Gymry 14 guarth o'r dyd 
 
 105. 
 G. Nac ysgar yn antruyadyl a mi 
 O anguarth yr gynnadyl 
 Pa hyt y guledych Kadualadyr 
 
 106. 
 M. Tri mis teir blyned teithyon 15 
 A thrychant mlyned Kyflawn 16 
 Kaden gueitheu guledychaut 17 
 
 1 Pan ddisgynno Cadwaladyr yn dyffryn Tywi 
 Pa du y cüíigyn Kadwaladyr yn dyffryn Tywi 
 Braut trathum ebyr. 
 
 Gwascaraut brythot Brithwyr. — LI. E. D. 
 
 2 Pa frithfyd a fydd ynaeth.- LI. P. P. 
 3 Neu, gyfoethawg.— LI. P. P. 
 4 Byglywawr (rhygalwawr).— LI. E. D. 
 
 5 Pwy wascar Lloegyr i ar dudwedd mor. — LI. P. P. 
 6 Gwaredd.-Ll. E. D. 
 
 7 Taryf rywyr atbwryf Rhydderch (ryfeirth) hael. — 
 
 LI. P. P. 
 
 8 Tarddennin. 
 
 9 Allwedd gwyr.— LI. P. P. 
 
 10 Yn antrwyadyl. -LI. P. P. 
 
 11 Can gwarth i'r gynnadyl. — LI. P. P. 
 
 12 As gwant gwaew o ergrywydd llong: 
 
 As gwae gwaew elai e gen sywydd.— LI. P. P. 
 
 13 A Uaw gynt (tyn) difedydd (diwedydd).— LI. P. P. 
 "Dybydd i Gymry. -LI. P. P. 
 
 lb Neu, Teithiawn.— LI. P. P. 
 16 Trugein a thrichant cyflawn. — LI. P. P. 
 "Neu, Ysgafn gweitbeu gwkidychan (gwledy ch- 
 ant.- LI. P. P. 
 
114 
 
 KYV0ES1 MYKDIN A GWENDYD Y CHUAER. 
 
 107. 
 
 G. Nac yscar yn antruyadyl a mi 
 O anguarth yr gynnadyl 
 Puy wledych uedy Kadualadyr 
 
 108. 
 M. Y Wendyd y dyueclaf 
 Oes tragoes disgoganaf 
 Wedy Kadualadyr Cyndaf x 
 
 109. 
 G. I Ferddin i gofynnaf 
 Ag ni wn ai llyfassaf 
 Pwy trefhawr yn oes Cynddaf 2 
 
 110. 
 M. Llau ar gled arall ar groes 
 Gogeled paub y Einyoes 
 Gan Gyndaf cymot nyt oes 
 
 111. 
 Neut a gannaut vyd yssyauc 3 
 Gwyned gwedy auch trallaut 
 Goruot iwch ar bob kiudaut 
 
 112. 
 G. A chiudaut plant Adaf 
 A henynt ae guaut 4 
 A dioes guaret hyt vraut 5 
 
 113. 
 M. Or pan el Kymry heb gannortliuy 
 Kat heb gataut 6 eu deurucl oil 
 Mai y gallo'r goludd 7 
 
 114. 
 G. Cyfarchaf i'm ehelaeth frawd 
 A welais i feddfaetli 
 Pwy a wledych oddiynaetli 8 
 
 115. 
 M. Gwendydd Meueneduc 9 virein 
 Kyntaf Katraf ym Prydein 
 Aryluch Kymiy druein 10 
 
 116. 
 / G. Cyfarchaf i'm ehelaeth frawd 
 A welais i feddfaeth 
 Pwy a wledych oddiynaetli 11 
 
 i Cynedclaf .-LI. P. P. 
 zPennill o L. P. P. 
 3 Neu, A ganawd fedyssawd: 
 Neu, Neur anol auaiit fedyssawd a chiwdawd. 
 LI. P. P. 
 
 4 Plant Addaf a henwyn oc eu cnawd.-- -LI. P. P. 
 
 5 A dyfes gwarcd hyd frawd. —LI P. P. 
 c Gadwad.-Ll. E. D. 
 
 Geidwd.-Ll. P. P. 
 7 Mall gallo'r (gallawr na) goludd.— LI. P. P. 
 
 Mai a gallor na puy a vyd pennaeth.— LI. L. M. 
 tPenniUoL. P.P. 
 »Mefonneddus.— LI. E. D. 
 
 Meweddus.— LI. P. P. 
 
 10 Aruflwch Gyniry draein, — U. P. P. 
 
 11 Pe.mill o L. P.P. 
 
 117. 
 M. Pan dyvo dylat dylyet uchaf 
 vor hyt ueryt dylat 1 
 Dined riehi orffen byt 2 
 
 118. 
 
 G. Neu uedy dylat dylyat uchaf" 
 Puy a vyd drevnaur a vi 4 
 Llann a rann periglaur 
 
 119. 
 M. Na rann periglaur na cherdaur 
 Ny byd nac adreidyau'r allaur 5 
 Yn y diguydo nef ar laur 6 
 
 / 120. 
 
 G. Llallauc kan am hatebyd 
 Myrdin mab Moiwryn gelvyd 
 Truan a chuedyl a dyuedydd 7 
 121. 
 M/As dyuedaf y Wendyd 
 Kanys duys ym kyverchyd 
 Dylat cliued riein vyd 
 122. 
 <a. Cyfarchaf i'm ehelaeth frawd 
 A welais i feddfaeth 
 Pwy wledych oddynaeth 8 
 / 123. 
 
 M. A rydy wedais i hyt hyn 
 Y Wendyd waessaf unbyn 
 Diderbyd kymmeint timmyn 
 
 124. 
 G. Llallauc kan am diderbyd 
 Neu yr eneit dy vrodyr 
 Pa bennaeth ynaeth a vyd 9 
 
 125. 
 M. ' Gwendyd wenn ben mynogi 
 As dy weduyf yn divri 
 Na byd pennaeth byth uedy 
 
 126. 
 Och anuyl or oer escar 
 Guecli dyvot yn trydar 
 Gan unben dewr diarchar 
 Dy olo di dan dayar 10 
 
 127. 
 Guascaraut auel awyr 11 
 Puyll drut o duyll ot gerdir 12 
 
 1 O wawr hyd werydd dylaf. — LI. P. P. 
 
 2 Orphennwyd.— LI. E. D. 
 
 3 Neu, "Wedi (enwedig) dylyet f wyaf. — LI. P. P. ; 
 
 4 Pwy fydd a drefnawr. — LI. P. P. 
 
 5 Nea, Nag a dreigliaw'r allawr. — LI. P. P. 
 Yn i ddigwydd nef i lawr. — LI. P. P. 
 
 7 Tru a chwedyl a ddywedydd.— LI. P. P. 
 
 *PemiilloL. P.P. 
 Y vaeth a vyd.— LI. L. M. 
 
 9 iVew,Y"naethfyd.— Ll.E. D. 
 1(J Dy ylodi y dan dayar. — LI. L. M. 
 "Neu, Am wyr.-Ll. P. P. TP. P. 
 
 l * Gredir (gedir).— LI. E. D. A dwyll yd gedir.— LI 
 
AWDYL. AFALLENAU MYRDDLN. 
 
 115 
 
 Guenussaut 1 hyt vraut ys dir 
 
 128. 
 y Och leas dy vedvaeth 
 Neut yin diaminaeth 2 
 Hoet pa adoet pan dygir clot urno 3 
 Puy draetho guir 
 
 129. 
 olochuyt kyvot a thravot llyvreu 
 A wen lieb arsuyt 4 
 A chuedyl Bun a Imn breuduyt 
 
 130. 
 
 ''Mara Morgeneu marw Kyvrennin 5 
 Mara Moryen mui' trin 
 Trymmaf oed am dy adoed di Yyrdin 
 
 131. 
 - Digones Dovyd dicuecl arnaf 6 
 Mara Morgeneu mara Mordaf 
 Mara Moryen mara a garau 7 
 
 132. 
 ~ Yy un brant 8 na clieryt arnaf 
 Yr gueith Arderyd uyf klaf 
 Kyvaruydyt a geissyaf 
 
 Y Duw yth orchmynnaf 
 
 133. 
 - Ath orchmynnaf ditheu 
 
 Y ben y creaduryeu 
 Guendyd wen atlam Kerdan 
 
 134. 
 ~ Y Kerdan rydrigassant 
 O dyvot clot Bodrydant 9 
 Och Duw huynt a advant 10 
 
 135. 
 — Guendyd na vyd anhylar 11 
 !Neu roet y lluyth ar dayar 13 
 Diovryt o baub a gar 
 
 136. 
 - Ym byu nyth diovrydaf 13 
 A hyt vraut yth goffaaf 
 Dy ffossaut trallaut trymmaf 
 
 ^wennffawd,— LI. E. D. 
 Gweinffawd.— LI. P. P. 
 2 Diamuaeth.— LI. E. D. 
 
 3 Hoed da adoed pan dygir (dyngir) clod erno (yma), 
 
 — LI. E. D. 
 
 4 Pob arsuyt. 
 
 5 Morial.— LI. E. D. 
 Cynrennin Morial. —LI. P. P. 
 
 6 Dygnedd.— LI. E. D. 
 
 7 Agaraf.— LI. E. D. 
 
 8 Ni fu brawd.— LI. E. D. 
 
 9 Eedrydant.— LI. E. D. 
 Eodryddant (bedrydant).— LI. P. P. 
 10 A dduant.— LI. E. D. 
 
 Mor yw advant.— LI. P. P. 
 n Neu, Anhafar.— Li. P. P. 
 12 I'rdaiar.— LI. E. D. 
 13 Ythddiofrydaf.— LI. P. P. 
 
 137. 
 
 Escyt goruyd rayd guynt 1 
 Amlum ar du afrddwl gynt 
 Yt a fyn ol a aethynt 3 
 
 138. 
 "^G. Amcuyrynaf 3 vy eiryoes vraut 
 Y ren 4 ryw goreu 
 Kymer gymun kyn angeu 
 
 139. 
 M. ~Ny chymmeraf gymun 
 Gan ysgymun veneich 
 Ac eu tuygeu ar eu clun 
 Am cymuno Duw e hun 
 
 140. 
 G. Gorchymynnaf vy eiryoes vraut 5 
 Yn y Gaer Werthevin 
 Gogelit 6 Duw o Yyrdin 
 
 141. 
 - M. Gorchymynnaf inheu vy eiryoes 
 chwaer 
 Yn y Gaer ni wesgrydd 7 
 Gogelet Duw o Wendyd 
 
 Nota. — Geiriau yn LI. P. P. — " Dafydd Jones o Lan- 
 fair Dyffryn Clwyd a ysgrif enasai un o'r copiau i 
 diwygiwyd hwn wrthaw, allan o hen lyfyr dihen- 
 ydd o femrwn, anno 1588." " Sic E,. Y. ad ex- 
 emplar Davies." 
 
 AWDYL. 
 
 Pan fo cwyn cynllwyn bro Gwstennin 
 Pan isger gwialen y Gilbant Werin 
 Gwyn ei fyd y geneu yn frwydd gyfeistrin 
 A lefaro trigeir o'r heniaith gyssefin 
 
 GWENDDYDD CHWAER MeEDDIN WyLLT. 
 
 AFALLENAU MYRDDIN 
 
 Y rhai a gawsai gan ei Arglwydd Gwenddoleu ap 
 Ceitlio.— Allan o'r Delyn Ledyr. 8 
 
 1 
 
 A rodded i neb 9 yn un plygeint 
 
 A roed 10 i Ferddin cyn no henaint 
 
 Saith Afallen bereint 11 a saith ugaint 
 
 1 Weu, Herwydd gwynt. — LI. P. P. 
 2 Y2o'rblaenoL. P. P. 
 3 A'm cymynnaf. — LI. E. D. 
 Gorcbymmynaf. — LI. P. P. 
 *rrrheen.— Ll.E. D. 
 
 5 Gwagelet.— LI. E. D. 
 
 6 Gorchymynnaf inheu.— LI. P. P. 
 
 7 Gaer werthenn. — Li. L. M. 
 
 s Mai hyn yn LI. P. P.— "Taliesin i'r Afallen. Nid 
 oedd yn llyfur B y Dr. Davies ond cymmaint ac i 
 mae D yn eu hymyL' Sef y rhai sydd yma heb 
 eu nodi o vod o L. P. P. 
 9 M ddangosed i neb. — LI. P. P. 
 10 I dangosed.— LI. P. P. 
 "Neu, Ber.-Ll. P. P. 
 
116 
 
 AFALLENAU MYRDDIN. 
 
 Yn gyfoed gyfuch gyhyd gymmaint 
 Trwy fron trugaredd y tyfeddaint 1 
 Un ddoled uched ai gortlioaint 2 
 Un forwyn bengrech an gorchedwaint 3 
 Olwedd ei henw oleuwedd ei daint 4 
 
 2. 
 Afallen beren burwen o nodeu 
 Ir ai hys melys ei liafalau 
 A dyfant erioed a choed 
 A dyf ar wahan ys llydan ei changau 
 Disgogan Chwibleian cyfan chwedlau 
 Dyddiau arwyddion britlifyd ddiau 
 A llynges dros for ag angorau 
 Seithlong a ddeuant a seithgant dros donau 
 Descynnant ar draetb y dan saethau 
 Ar sawl a ddeuant ni atter yn nen 
 Namyn saith eilwaith og en ben adnen 5 
 
 3. 
 
 Afallen beren a dyf dra run 6 
 Cymeytlmleis yn ei bon yr bodd yr wun 7 
 Am yscwyd ar fy yscwydd am cledd ar fy- 
 
 nghlun 
 Ac yngboed Celyddon i cysgais i fy bun 
 Hoian Borcbellan pwyllud dy bun 
 Andaw di adar difyrr yn eu hymeutun 8 
 Teyrnedd dros for a ddaw dduwllun 
 Gwyn eu byd Cymru or arofun 9 
 
 4. 
 Afallen burwen ei brig a dyf ygymes yn 
 Gnodacb im onnwy gyfrwy gwledig [fessig 
 No gwyr bro Bran lliw ar riw ei brig 
 Agweddi gan riain ran parhedig 
 Nid wyf diddawn a dieiddig 10 
 
 5. 
 Afallen a dyf ynglan nant 
 Ei bafalau melyn ai deil yn cbwant 
 Am gwnem am kutum am carassant 
 Ni ethyw fy boen o hir linant 
 Neut wyf ddigariat gan fyngharant 
 A minneu gan wyllyon nim adwaenant 11 
 
 6. 
 Afallen beren bren ysydd fad 
 Nid bycban dy lwyth sydd ffrwyth arnad 12 
 A minnau wyf ofnawg amgelawg am danad 
 Bhag dyfod y coedwyr coed gymmynnad 
 
 I gladdu dy wraidd a llygru dy had 
 
 !Drwy eu dwyfroneu teyrnaidd i tyfeint (tyfedd- 
 aint).— LI. P. P. 
 
 Y ddeileu ber a'u gorchuddient : 
 
 Neu, Un ddoled uchded ai gorthoaint. — LI. P. P. 
 3 Ban o L. P. P.— Gorchwyddeint. 
 4 61oywedd ei henw loywyn ei debit.— LI. L. M. 
 
 6 Pennill L. P. P. 
 *Neu, Drum. 
 
 7 Neu, Cymaethlessune bon yr bodd bun.— LI. P. P. 
 % Neu, Hy medun.— LI. P. P. 
 
 9 Pennill o L. P. P. 
 10 Pennill o L. P. P. 
 
 II Pennill o L. P. P. - 
 
 u m bychan dy ffrwyth dy lliw syddarnad.— Ll.P.P. 
 
 Fal na tliyfo byth afal arnad 
 
 A minnau wyf gwyllt gorthryfiad l 
 
 Im catbrudd cvthrudd : 
 
 cudd dillad 
 
 Neum rboddes Gwenddoleu tlyseu yn rbad 
 Ac yntau heddyw fal na buad 3 
 
 7. 
 Afallen beren bren addfeinus 4 
 Gwasgadfod glodfawr 5 buddfawr brydus 
 Yd wnant bennaetbeu gam gyfesgys 6 
 A myneicb geuawg bwydiawg gwydius 
 A gweisionein iFraetb bid arfaethus 
 Yd fyddant wyr rammant rit rwyuanus 7 
 
 8. 
 Afallen beren bren diletcyn 
 A dyf yn Haber beb ardyfu cylcbyn 8 
 A mi disgoganaf cad ym Mbrydyn 
 Yn amwyn eu terfyn a gwyr Dulyn 
 Seithlong i deuant dros lyclan lyn 
 A seithgant dros for i orescyn 
 Or sawl a ddeuant nid ant y genhyn 
 Namyn seith letwag wecli lletcynn 9 
 
 9. , 
 Afallen beren biborig 
 Melyn ei haeron nid maon ei messig 
 Cymathyleis yn ei bon a dynion dewissig 
 A phan alwer Dyfnant dinas cerrig 
 I tala^vr gerddawr ei galennig 10 
 
 10. 
 Afallen beren bren ni grino 
 Pedwarca,nt mlynedd yn hedd i bo 
 A dyf ar wahan ys llydan ei gortho 
 Gnodocb yn ei gwraidd bleidd a treissio 
 Na maban mynycb a mwynhao 
 A mi ddisgoganaf maban a fo 
 flodau Cadfan pan gynnyddo 
 Gruffudd ei henw o hil Iago 
 Ni wna annoes pan pseudo 11 
 
 11. 
 Afallen beren bren a honneit 
 Neus gorwlych dwfyr rynn pluyn hwyeit 
 A mi a ddisgoganaf ei bod yn nessaf 
 Ag i mae arnaf ei harynneig 
 Pan fo Duw Dewin ym diffryt i rbag trin 
 Hyd na bwyf gyfrin ag eissifleit 12 
 
 1 A minneu am danad wyf gwyllt gwrthddrychiad. 
 
 —LI. P. P. 
 2 Neu, Im Cathrid cytlirudd. 
 
 Nim cyrchiat gyttradd. — LI. P. P. 
 3 Bwyad.-Ll. P. P. . • . 
 
 i Neu, Addfeindus.— LI. P. P. 
 b Ncu, Gwascatfawr coedfawr. — LI. P. P. 
 6 Geu gyfesgus.— LI. P. P. 
 7 Bidrof anus, neu rwyfanus. — LI. P. P. 
 Neu, Afallen beren a pren melyn 
 h r A tyf yn nhal art heb art yn ei chylchyn. — LI. Du. 
 9 Pennill o L. P. P.\ 
 10 Pennill o L. P. P. 
 "Pennill o L. P. P. 
 12 Pennill o L P. P. 
 
AFALLENAU MYRDDIN. 
 
 117 
 
 Afallen beren 1 liydwf glas 
 Plu fawr 2 ei changen ai cliain wanas 
 A rni ddisgoganaf cad am dias 
 Pngewem 3 cyfeddgrud medd eu liadlas 
 Ag anigylch cymniinawd cymyn leas 
 Gan pendefig Eiyri eri atgas 4 
 
 13. 
 Afallen beren a dyf yn Llannercli 
 Angerdd ei hargel rhag rhieu Rhydderch 5 
 Amsatkyr yn ei bon Maon yn ei chylcb 
 Oedd aeleu uddudd dulloedd dibefeircli 6 
 Mi nini car Gwenddydd ac nim hennyrcb 7 
 Wyf cas gan wasawg gwaesaf ryddyrch 8 
 Py rewiniais 9 i ei fab ef ai fercli 
 Angen a ddwg pawb pa rag nam cyveircb 
 A gwedi Gwencldolen neb rhian nim peirch 10 
 Nim gogawn gwarwy nim gofwy gordderch 11 
 Ac yngwaith Arderycld oedd aur fy ngorth- 
 
 orx 12 
 Cyn i bwy aelaw beddiv/ gan eiliw eleirch 13 
 
 14. 
 Afallen beren blodau esplydd 14 
 A dyf yn argel yn argoedydd 
 Chwedleu a gigien yn nechrenddydd 15 
 Bysorri gwassawg gwaesaf man wydd 16 
 Dwywaith a tbeirgwaitk pedeirgwaitli yn 
 Ocb Iesn na ddyfu fy nibenydd [nndydd 
 Cyn dyfod arfy ilaw llaitb mab Gwenddydd 
 
 15. 
 Afallen beren a dyf ar Ian afon 
 Yn llwry ny lluydcl maer ar ei chlaer aeron 
 Tra fa om pwyll 17 wastat am bwyat yn ei 
 A bun wenwarwys feinwys fanon 18 [bon 
 Deg mlynedd a deugein my gein anetwon 
 Ydd wyf yn ymdeith gan wylleith a gwyll- 
 
 on 
 Gwedi da ddigawn a diddan cerddorion 
 Mi feum nam gwiw gwall gan wyllion 19 
 
 1 Afalleu beren bren. — LI. P. P. 
 
 a Pu fawr. -LI. P. P. 
 
 3 Cyfeddgwnt (cyfedd grudd, cyweddyrn) medd eu 
 
 haddas.— LI. P. P. 
 4 Y 2 van o'r blaen o L. P. P. 
 
 Yr 2vd. pennill yxo hwn yn LI. P. P. 
 6 1 hangerdd ai hargel ageiriau Bhydderch. — 
 
 LI. P. P. 
 
 6 Oedd aylaw (allaw) yddynt dylloedd y deliebeyrch. 
 
 7 Yn ym car G wenddydd ac nyin kyveirch. 
 8 Phydderch.-Ll. P. P. 
 
 9 Pewinies. 
 
 10 A gwedi Gwenddoleu neb rbiau nim peirch. 
 n Gorihrycb. 
 
 12 O eddayr fy nghorthorch. 
 13 Bwyf aelaw heddiw gan liw (eiliaw) Eleirch. 
 u Neu, Esylydd— LI. P. P. 
 
 Yr 22, Pennill yw hwn yn LI. P. P. 
 lb Neu, Pr dechreudydd. —LI. P. P. 
 
 16 Meuwydd (maessydd.) LI. P. P. 
 
 17 iVew, Tra fum pwj^U.— LL P. P. 
 
 18 A r eu, Feinns faBon.-Ll. P. P. 
 
 ^JS'eu, Gwall gwyllieith a gwyllou.— LI. P. P. 
 
 A gwyllieit rbwyfeu na chrynaf y dragon 1 
 Fy arglwydd Gwenddoleu am browy fro- 
 
 dorion 2 [on 
 
 Gwedi porthi heint a hoet amgylcli Celydd- 
 Bwyf was gwynfydig gan wledig orchordd- 
 
 ion 3 
 
 16. 
 
 Afallen beren blodau esplydd 
 A dyf y gweryd a byt y gwit 4 
 Bisgogan Chwimleian chwedleu o ddyfyd 
 Yd cychennawr gan fryd gwyrdd erfit 5 
 Rhag rhiein ar ddechreu origieu tewydd 6 
 Gorwyt grat wehyn dyn digrefydd 
 Rhag maban huan heolydd arfeidd 
 Saeson ar ddiwreidd beirdd ar gynnydd 7 
 
 17. 
 Afallen beren a prenn ffion 
 A dyf dan gel ynghoed Celyddon 
 Cyt ceissier ofer fydd her wydd y haton 8 
 Ynny ddel Cadwaladyr y gynnadyl cad- 
 
 waon 
 Eryr Tywi a Theifi Afon 
 A dyfod grande o aranwynion 
 A gwneuthur gwar a gwyllt a gwallhir- 
 
 18. 
 Afallen beren burwen o nodeu 
 Melus ei haeron carcharorion geireu 
 Yr assen a gyfyd i symmud swyddeu 
 Y fineu au gwyr ny synwyr goreu 
 Eryr or wybyr ay wyr whareu 
 Wherw bydd sein Ywein ameu 10 
 Amyl i wyr ni wyr ddadleu 
 Cynnedloedd dros foroedd a fordwyeu 11 
 
 19. 
 Afallen beren lien ar bren briglas 
 Bradawg teyrnedd medd yn ninas 
 Pyn ddaw Byrgwyn a gwyi' Aras 
 A mi ddisgoganaf cynhaeaf cneinr yr yd 
 
 glas 
 Pan ddel yr eryr ar eryres 
 O Ffreinc odyt a dieinc yn ddiles 12 
 
 20. 
 
 Afallen beren bren eil wyddfa 
 
 Own coed cylch ei gwraidd digwascocwa 
 
 A mi ddysgoganaf dyddaw etwa 
 
 l Neu, Nuneu na chyscafi ergrynnaf fy nragon. — 
 
 LI. P. P. 
 % Neu, brorryw frodorion. — LI. P. P. 
 
 Pennill o L. P. P. 
 4 Neu, A dyf i gwreidd a chyt fydd.— LI. P. P. 
 b Neu, Yd lathennaur gan brid gwrhyd. — LI. P. P. 
 6 lieu, Rhag dreigieu arddercheu rieu rybydd.— » 
 
 LI. P. P. 
 ' Pennill oL. P. P. 
 *Neu,, hafon, hamon. — LI. P. P. 
 9 Pennill o L. P. P. 
 ™Neu, Arneu, arueu. 
 n \PennilloL. P. P. 
 u Pennill o L. P. P. 
 
118 
 
 GOSSYMDEITH LLEVOET WYNEB GLAWR. 
 
 Medrawd ac Arthur 1 modur tyrfa 
 
 Camlaim clanner tlian difieu 
 
 yna< 
 
 Namyn saith ni ddyrraith or cymmanfa 
 Edryched Wenlrvvyfar wedi ei thraha 
 Eglwysig beudefig ai tywysa 
 Gwaeth imi a dderfydd heb ysgorfa 
 Lleas mab Gwenddydd fy llaw ai gwna 
 
 21. 
 
 Afallen peren per ei changeu 
 
 Puwawr mawr weiriawg' enwawg invev 
 
 A mi ddisgoganaf rhag perchen Machreu 
 
 Yn nyffryn Machawy Mercherdydd ereu 
 
 Gorfoledd i Loegyr gorgocli lafnea 
 
 Oian a parchellan dyddaw dywieu 
 
 Gorfoledd i Gymru gorfawr godeu 
 
 Yn amwyn Cymminawd cleddyfawd cleu 
 
 Aer a saeson ar orm fereu 
 
 A gwarwyawr pelre ar eu peneu 
 
 A mi ddisgoganaf gwir heb geu 
 
 Dyrchafawd Maban madfan y Deheu 3 
 
 22. 
 Afallen beren beraf ei liaeron 
 A dyf yn argel yn Argoed Celyddon 4 
 Cyt ceisier ofer fydd lierwydd ei hafon 5 
 Yn y ddel Kadwaladr i gynadl rhyd 
 
 Bhieon 6 
 Kynan yn erbyn 7 cychwyn ar saeson 
 Kymry a oruydd kain vydde dragon 8 
 Kaffant pawb ei deitlii llawen fi brytlion 9 
 Kaintor cyrn ehvch 10 catlil heddwch a 
 
 hinon n 
 
 TERFYN CANUAU MYKDDIN. 
 
 GOSSYMDEITH LLEVOET 
 WYNEB GLAWK. 
 
 1. Golut byt eyt dydan 13 
 Ket ymgymysur 13 o honau 
 Dychyslyd 14 anghen dycliyfyan 
 Dybyd hinon guedy glau 
 
 2. Ny naut kyhaval kyvaeth lau 
 A gieu chuerit creu oe dinau 
 
 1 Medrawd ar Arthur. — LI. P. P. 
 
 2 Darmerthan difieu yna. — LI. P. P. 
 
 3 Yr awdyl hon yw y 23, ncu yr olaf yn LI. P. P.- 
 Ac yno dywedvr mai y (tyntsuf oedd yn y LI, Du. 
 
 4 A dyf y dan gel ynghoed Celyddon.— LI. P. P. 
 b Kcu, Hsbiìîon.—Ban o L. P. H.tyw hwn. 
 
 G gynnadyl Rhytreon.— LI. P. P. 
 'Ynei erbyn ef. — ) 1. P. P. 
 
 8 Cymry a orfydd cein fydd cu dragon.— LI. P. P. 
 
 9 I dawn fydd y (fi bri) Brython.— LI. P. P. 
 10 Cenitor corn elwch. — LI. F. P. 
 
 11 Y l'2d Awdyl yw hon vn LI. P. P. 
 
 12 Cyd dyddaw.— LI. E. D. 
 1;i Gemmyner.— LI E. D. 
 "Dychystadd.— LI. E. D. 
 
 Pob Uyvnr llemityor arnan 
 Pob ffer dyatter heibyau 
 Dychymmyd detwyd ac anau 
 Kuyd x ac ef Duw dyuallau 
 
 3. Golut byt eyt dydo 2 
 Digaun Dovyd darparo 
 Hydyr guaed guanec urthuro 
 Pan eluir chuelit aedo 3 
 
 4. Dioryvic dyn ny nelo 
 
 ÎSTi didaur ny daur cut vo 
 ISTy wneyt gnir ny ein ymro 
 Ny chenyr 4 m^vyeit ar ffo 
 Bit vleid beidyat a duyll 5 
 Chuannauc vyd llenlluydau llandino* 
 
 5. Golut byt eyt dybyd 
 Atuaed chuant atvant riuyd 7 
 Dychynneit ieuainc dychynnyd 
 Nyt eclmenit clot Keluyd 
 Nyt un arvaeth caeth a ryd 
 Ys guae 8 vro ny bo Krevyd 
 Atvant a dau ny unehyd 9 
 Lluyt ac anuyt ny gynnyd 10 
 No buyll 11 o Duv diffyd 
 
 Ny eluir vn gyureint ny gynnyd 
 Keinyathun gobiynnwn grevyd 
 Hyd pan in bo gan Grist gerennyd 12 
 
 6. Aghyvaelyur aghyvrdeleit llan 13 
 Dycliystud bru bro lit u 
 
 Guell na vo geu Ecleuit 15 
 Yn gueithret guastra gueilit 
 Chuec yn anuaus yn odit 
 Chuery druc cor uedy tregbit 
 Nyt gnaut esgussaut esgguit 
 Ny cheffir da heb prit 
 Pedryvan duvyn pedrychuelit 
 Areith guell goleith no govit 
 Druc pechaut oe bell erlit 
 Da yggnif porthi menechdit 16 
 Duv o nef guae drut ny chretit 
 Mab meir diueir a venhit 
 Da uerth yn gobeith 17 urthit 
 Ath grybuyllir yn bron bit 
 
 1 Rhihydd.-Ll. E. D. 
 2 Cyddyddo,— LL E. D. 
 
 3 Ac do.— LI E. D. 
 
 4 Chofid— LI. E. D. Cheffir.— LI. C. 
 
 5 Bid bleid beiddid a dwyllo.— LI E. D. 
 Llwyddawg llawddino. — LI. E. D, 
 'Ehihydd.— LI. E. D. 
 B Gwag.-Ll. E. D. 
 
 9 Atnant a dau ny wnebydd. — LI. E. D. 
 
 Llwyd ac ynfyd ni ddigyniydd.— LI. Du. 
 
 iNiobwyll.— LI. E. D. 
 
 2 Ban o L. E. D. 
 
 3 Agbyvrdelid Ham.— LI. E. D. 
 
 i Brolid— LI. E. D. 
 
 ; ,Gwell na (nag) no geu edewit,— LI. P. P. 
 
 6 Menaichdid. 
 
 7 Fy.-Ll. E. D. 
 
ARYMES PRYDEIN FAWR. 
 
 119 
 
 7. Difrys guanec diffustit traetli 
 Gosgymmon guyth gordin 
 Guylveiii lianes goyeuin 
 
 Puyll llu a thuyll truy clmerthin 
 Bit gynvidyd gyw rennliin 
 Bit lesc eiclyl bit varu crin 
 
 8. Kerennyd fall gall gynnin 
 Gan reuyd ny pliell vydrin 1 
 Dychyffre guaeu guaetlin 
 Dychyvervyd touch a tlirin 
 Engliit a vo llyveithin 2 
 Enuir ef Ryll 3 y uerin 
 Naniyn Duw nyt oes dewin 
 Argluyd gulat luyd giiertheuin 
 
 9. Dyfiys guanec diygyrthryn gro 
 Gust eidyl nioch deluyn 4 
 Buyfuant 5 niaon niedlyn 
 
 A ordyvyn paub oe dervyn 
 Trenghyt torrit pob dengiiyt 6 
 By brynnu 7 uef nyt ef syn 
 
 10. Mor vyt gywreinin gyrbuyll o nebaut 
 Guiscaut Kaet Kein goruyll 8 
 
 Nyt eglur edrych yn tyuyll 
 Bac annuyt ny ueryt Kannuyll 
 Nyt eduyd nuy divo puyll 9 
 Kerennyd a Dovyd ny duyll 
 
 1 1 . Nuy 10 dyvo puyll prif egua 
 A gynneu edyn uy una 
 Oer gaeafraut tlaut morfa 
 Guell ruyd 11 no ryssedha 
 Bac druc di diuc atneir 
 Llauer maureir a vethla 12 
 Keudaut Kyt worynidaa 
 O vrys ny uys Kuc a 13 
 Arythal wy drindaut traha 
 Maur Duw niorwyt urda 
 
 12. Bedeint goruyd ruyd pob traeth 
 Kymic niynauc niarcnogaeth 
 Nyt neb a ved oe arfaeth 
 
 Nyt efenir paub yn doeth 
 Nyt ehofyn bryt yn llong dreith 
 Ny thangnef guynnaun a godeith 
 Byt byu gur heb druc wryaeth 
 Mynauc Kerd Ketuyf eillyaeth 
 
 *Fydd Thin.— LI. E. B. 
 
 2 Llyferthin — LL E. D. 
 
 3 CyU.— LI. E. D. 
 
 4 Detwyn.— Ll.E.D. 
 
 5 Ry yfant win.— LI. E. D. 
 
 6 Dengyn.— LI. E. D. 
 
 'Brynwv. — Li. E. D. 
 
 8 Gowyll.— LI E. D. 
 
 9 ÜSTyd dedwydd ny ddyfo pwyll. - LI. E. D. 
 i°Niw.-Ll. E. D. 
 "Rhiydd.— LI. E. D. 
 12 Fetha.— LI. E. D. 
 
 13 ofrys ni wys cwdd a.— LI. E. D. 
 
 Ny by Kyvysgur 1 heb noeth 
 Nyt oes reith nat vo pennaetli 
 Breyenliin veidyaut 3 anreith 
 Dyual dir vyd y Oeitli 3 
 Ny naut eing llyvyrder rac lleitli 
 Engliit gleu oe gyvarueith 
 Medu mut d'rut pob angliyvyeaitli 
 Dinas a diffyd diifaetli 
 Eiiyaul a garaur liaudueitli 
 Ef molir paub wrth y ueith 
 Ny char Dovyd diobeith 
 Goreu cyfluyt yn gyueith 
 
 13. Guaeanvyn goailum tir 
 
 Od ynt tonnaur gaur enuir 
 
 Dy uestyl olaf clirmygir 
 
 Guall arny niynych uelir 
 
 Ar a vo clinycl divenuir y draa 
 
 Kyva rann rybuchir 
 
 Bit uastat gureic ny ercliir 
 
 Mevyl ysgnaut o ueddaut 4 hir 
 
 Ny rydecho rydygir 
 
 liir dinau dychuynir 
 
 A vo maru ny moch uelir 
 
 A vo da gan Duv ys dir 
 
 A vo gleu gochlyuir y glot 
 
 O uycliot godolir 
 
 Guyn y vyt pidiu y rodir 
 
 Karennyd Duv a hoedyl hir 
 
 DlWEDD. 
 
 ARYMES PRYDEIN FAWR. 
 
 GOLYDDAN AI CANT. 5 
 
 Dtsgogan awen dygobryssyn 
 Marannedd a meuedd a hedd genhyn 
 A phennaeth elielaetîi a ffraeth unbyn 
 A gwedy dyliedd anhedd yniliob nieliyn 
 Gwyr gwychr yn trydar casnar dengyn 
 Esgud yngnofud 6 ryhyd diffyn 
 Gwaethl gwyr hyb Gaer Wair gwascar- 
 
 awdd Allniyn 
 Gwnahawn 7 gorfolecld gwedy gwehyn 
 A chyniod Cyniry a gwyr Dulyn 
 Gwyddyl Iwerddon a Mon a Phrydyn 
 Cernyw achludwys eu cynnwys genhyn 
 At porion fydd Brythou pan ddyorphyn 
 Pell dygoganer amser dybyddyn 
 Teyrnedd a bonedd eu gorescyn 
 Gwyr gogledd ynghyntedd yn eu cylchyn 
 
 1 N'i bydd huysgwi— LI. E. D. 
 
 2 Beiddawd.— Li. E. D. 
 
 3 Ei olaith.— LI. E. D. 
 
 *VTeddwdawd.-Ll. E. D. 
 
 b Evellv v mae yn debug ; a hyny yw tyb. — E, D. 
 
 6 Yngofud— LI. E. D. 
 
 7 Gwnahawnt — LI. E. D. 
 
120 
 
 ARYMES PRYDEIN FAWR. 
 
 Ymherfedd eu rhagwedd y clisgynnyn 
 Dysgogan Merddin cyierfydd hyn 
 Yn Aber Peryddon Meirion MecMeyrn 
 A chyn ni bai un rhaitli llaitli a Gwynyn 
 
 un ewyllys bryd ydd ymurth fynnyn 
 Meirion eu treutheu 1 dychynnullyn 
 Yngliedoedd Cymry nad oedd a delyn 
 
 Y sydd wr dyledawg a lefeir hyn 
 Ni ddyffai a dalai yngheithiwed 
 
 Mab mair mawr ei air pryd na thardded 
 
 Rac pennaeth saes 3 ac eu lioffedd 
 
 Pie bwynt Kychwyn 3 i Wrtheym Gwyn- 
 
 edd 
 Ef gyrhaut Allniyn i alltudedd 
 Nis arhaeddwy neb nis dioes claear 
 Ny wyddynt py dreiglynt ymhob Aber 
 Pan brynassant Danet drwy filed called 
 Gan Horfa Hengys oedd yn ei rhyssedd 
 Eu cynnydd bu ywrthym yn anfonhed 
 Gwedi rhin dilein Keith ym ynver 
 Dychymmydd medd-dawd mawr wirawd o 
 Dychynmiydd angeu angen llawer [fedd 
 Dechyminydd anaelew dagreu gwragedd 
 Dychyffroy edgyllaeth pennaeth lledfer 
 Dychymmydd tristyd byd a ryher 
 Pan fydd Kechmyn Danet an teyrnedd 
 Gwrthotted trindawd dyrnawd a broyller 4 
 
 1 ddilein gwlad Frython a Saesson yn an- 
 hedd 
 
 Poet cynt eu rheges yn alltudedd 
 Na myned Kymiy yn ddifroedd 
 Mab Mair maw ei air pryd nas terddyn 
 Cymry rhag goeir breyr ag unbyn 
 Cyneircheid cyneilweid unraith Cwynyn 
 Un gor un gyngor yn eisson ynt 
 Nid oedd er maured nas lleferynt 
 Namyn er hep cor goeir nas cymmodynt 
 I Dduw a Dewi ydd ymorchmynnynt 
 Taled gwrthoded frlecl i Allmyn 
 Gwnaut wy aneireu eisseu trefddyn 
 Cymry y saesson cyferiyddyn 
 
 Y amlan 5 ymdreulaw ag ymwrthryn 
 O ddirfawr fyddinawr pan ymbrofyn 
 Ag am allt laihawr a Gawr a gryn 
 
 Ag am gwy gair cyfrgeir y am peurllyn 
 A Human addaw a garw ddisgynn 
 A mal Balaon Saesson syrthyn 
 Cymry cynyrcheid cyfun ddullyn 
 Blaen wrth fon granwynion cyf'yng oeddyn 
 Meirion yDgwerth eu gau yn eu creinhyn 
 Eu Byddin yngwaedlin yn eu cylchyn 
 Eraill ar eu traed trwy goed Kilhyn 
 Trwy vwrch y ddinas fforas ffohyn 
 Ithyl'el heb ddychwel i dir Prydyn 
 
 1 Meiriou eu trethau,— LI. E. D. 
 , s Saefun.-Ll. E. D. 
 £ I'ell bwynt kychmyn. —LI. E. D. 
 ♦Bwyller.— LI. E. D.r 
 *Camlan.— LI. E. D. 
 
 Attor trwy law gyngor mal mor llithryn 
 Meirion caer geri difri cwynant 
 Phai i ddyffryn a bryn nis dinvodant 1 
 I Aber Peryddon ni mad ddoethant 
 Aneuleu dretheu clychynnullant 
 Naw ugein canhwr y ddisgynnant 2 
 Mawr watwar namyn pedwar nid atcorant 
 Dyhedd i eu gwragedd a ddywedant 
 Eu crysseu yn llawn creu a oroclhant 
 Cymry cyneirchaid enaid dichwant 
 Gwyr deheu eu tretheu a amygant 
 Llym llifeid llafnawr llwyr i lladdant 
 Ni bydd i feddyg mwyn ar a wnaant 
 Byddinoedd Cadwaladr cadr i deuant 
 Ryddrychafwynt Cymry cad a unant 
 Phaith anolaith ryddysgyrchassant 3 
 Yngorphen eu treutheu angeu a wyu lant 4 
 Eraill ar osgeill ryphlanhassant 
 Oes oeseu eu tretheu nid esgorant 
 Ynghoed ym Maes ym Mryn 
 Canhwyll yn nhywyll a gerdd genhyn 
 Cynan yn rhagwan ymhob disg}ni 
 Saeson rhag Brython gwae a genyn 
 Cadwaladr yn baladr gan ei Unbyn 
 Trwy synwyr yn llwyr yn eu dychlyn 
 Pan syrthwynt eu clas 5 dros eu herchwyn 
 Ynghystudd a chreu rhudd ar rudd Allmyn 
 Ynghorphen pob angrheith anrheith deng- 
 
 nyn 6 
 Sais ar hynt hyd Gaerwynt cynt pwy cynt 
 
 techyn 
 Gwyn eu byd h wy Gymry pan adroddynt 
 Pym gwarawd y drinclawd or trallawd 
 
 gynt 
 
 Na chrynned Dyfed ua Glywyssyg 
 Nis gwnaho molawd meirion Mechdeyrn 
 Na chynhorion saesson ceiFyn ebryn 
 Nis gwnaw meddut meddawt genhyn 
 Heb daled o ddynged maint a geflyn 
 
 ymddifaid feibion ac eraill rynn 7 
 Trwy eiriawl Dewi a seint Prydyn 
 Hyd ffrwd argelo 8 fibhawr allan 
 Dysgogan aweu dyddaw y dydd 
 Pan ddyffo i wys i un gyssul 
 
 Un cor un gynghor a lloegr llosgid 
 
 Yr gobaith Arreiraw ar yn phrydaw luydd 
 
 A cherdd arallfro a ffo beunydd 
 
 Mi wyr cudd ym dda cwdd 9 cwdd fydd 
 
 Dychyrchwynt gyfarth mal arth o uynydd 
 
 1 dalu gwyniaith guaed eu henydd 
 Atoi peleidral dyval dillydd 
 
 Nid arbettwy car corph eu gilydd 
 
 iDirwadant —LI. E. D. 
 
 *Ban o L. E. D. 
 
 'Llaith anolaith ryrldyrchasant,— LI. E. D. 
 
 * Awdant —LI. E. D. 
 
 *Clus.-Ll. E. D. 
 
 6 Dengyi).— LI. E. D. 7 Rliymiawd. 
 
 8Arlego -LI. E. D. 
 
 "Cwdda.— LI. E. D. 
 
MARWNAD CYNDDYLAN. 
 
 121 
 
 Atoi pen gaflaw lieb emeniiydd 
 
 Atoi gwragedd gweddw a meirch gwielydd 1 
 
 Atoi o bein uthr rhac uthur cedwyr 
 
 A lliaws Haw amliar cyn gwasgar lluydd 
 
 Cennadau angau dychyferiydd 
 
 Pan safwynt galanedd wrth eu liennydd 
 
 Ef dialawr ar werth ei dreth beunydd 
 
 Ar nrynych gennadau ar gan luydd 3 
 
 Dygorfu Cymry trwy gyfergyr 
 
 Yn gyair gadair gydson gydffydd 
 
 Dygorfu Cymry i beri cad 
 
 A llwytli lliaws gwlad a Gynhullant 
 
 A Human gian Dewi a ddyrchafant 
 
 I dywysaw Gwyddyl drwy leiengant 
 
 A gynheu 3 Dulyn genliyn a safant 
 
 Pan ddyffont ir gad nid ymwadant 
 
 Gofynnant ir saesson py geissiyssant 
 
 Pwy maint i dylyed or wlad a ddaliant 
 
 Cw mae eu herw pan seüiasant 
 
 Cw mae eu cenhedloedd py fro pan cldaeth- 
 
 ant 
 Er amser Gwrtheyrn genhyn a satlirant 
 Ni cheffir o wir randir angharant 
 Neu fraint un saint pyr y sangysant 
 Neu wrthieu Dewi pyr y toryassant 
 Ymgedwynt Cymry pan ymwelant 
 Nyt ahont Allmyn or ven y safant 
 Hyd pan dalont 7 waith gwerth a dcligon- 
 
 sant 
 Ac angheu dieu yngwerth eu cam 
 Ef talawr o anawr Garmawn garant 
 Y pedair blynedd ar pedwar cant 
 Gwyr gwyciiyr gwallt hirion ergyr Dofydd 
 A deol Saesson o Iwerdclon dybydd 
 Dybi o Lengo lynges rewydd 
 Pewiniawd i gad rwygawd lluydd 
 Dybi o Alclwd gwyr drud diwair 
 
 1 ddiol 4 o Brydain ilrain luydp 
 Dybi o Lydaw prydaw gyweithydd 
 Cedwyr ar Gadfeirch ni pheirch eu henydd 
 Saesson o bob parth y gwarth a'i deubydd 
 Py trengis eu hoes nys 5 
 
 Dyderpi angeu ir du gyweithydd 
 Clefyd a dyllid ac an gweryd 
 
 Gwedi aur ac ariant a char 6 
 
 Boed perth eu differth yngwerth eu dryg- 
 
 ffydd 
 Boed mor boed angor eu cyssulwyr 
 Boed creu boed angeu eu cyweithydd 
 Cynan a Chadwaladr cadr yn lluydd 
 Edmyccawr hyd frawd ffawd ai deubydd 
 Deu unben dengyn dwys eu cyssul 
 Dau oresgyn 7 saesson o blaid Dofydd 
 
 l Ban o L E. D. 
 
 2 Y pedwar ban rhagvlaenol o L. E. D. 
 s Gr.yhen.-Ll. E. D. 
 
 *Ddihol, neu ddehol. 
 s Oesellfydd. 
 
 6 A chan uwyn edd (fwynedd). —LI. E. D, 
 
 7 Orsengyn.™ LI E. D. 
 
 Deu hael dau gedawl gwlad warthegydd 
 Deu diarchar barawd un ffawd un ifydd 
 Deu orchwy nawd 1 Pryclain mirain luydd 
 Deu arth nis gwna gwarth cyfarth beunydd 
 Dysgogan Derwyddon maint a dderfydd 
 O Fynaw hyd Lydaw yn ei Haw a fydd 
 O Ddyfed hyd Ddanet 2 hwy bieufydd 
 
 wawl hyd weryd hyd eu bebyr 
 Llettalawt 3 eu pennaeth tros yr echwydd 
 Attor ar Gynon saeson ni bydd 
 Atchwelwynt Wyddyl at eu hennj^dd 
 Ryddyrchwynt 4 Cymry cadr Gyweithydd 
 Byddinoedd am gwrf orthrwyf Milwyr 5 
 A theyrnedd Dews ry gedwys eu ffydd 
 
 1 wis i bob Llynges tres a dderfÿdd 
 A chymod Cynhon gan ei gilydd 
 Ni alwawr Gynhon yn gynnifwyr 
 Namyn Kechmyn Cadwaladr ai gyfhewid- 
 
 wyr 
 Eil Cymro llawen llafar a fydd 
 Am ynys gymwyeid heid a dderfydd 
 Pan syrthwynt galanedd wrth eu hennydd 
 Hyt yn Aber Santwic swynedig fydd 
 Allmyn ar gychwyn i alltudydd 
 01 wrthol attor ar eu hennydd 
 Saesson wrth angor ar fordd beunydd 
 Cymry Gwenerawl hyd frawd gorfydd 
 Na cheisswynt lyfrawr nag angawr bydydd 6 
 Arrymes yr ynys honn namyn ni bydd 7 
 Iolwn ni a grewys 8 nef ac elfydd 
 Poed Tywyssawg Dewi ì r cynnifwyr 
 Yn yr yng Gelli Kaer am Duw y sydd 
 Ni threinc ni deieinc ni Arddispydd 
 Ni wiw ny wellyg ny phlyg ni chryd 
 
 DlWEDD. 
 
 MARWNAD CYNDDYLAN. 
 
 Meigant ai Cant. 
 
 Dyhedd deon die hir by 9 
 Phiau a Phirid a Phiossedd 10 
 A rhygyfarch 11 lary lyw eirassedd 
 Ef cun iw mi wyf iro. derwyn fedd 
 O leas Cynddylan yn ei famed 12 
 
 Manred gymined a feddyliais 
 Myned i Fenai cyn nim bai fais 
 
 iErchwynawd.— LI. E. D. 
 
 2 Thanet.— W. M. 
 
 sLlettatawt.— LI. E. D. 
 
 4 Ryddrychafwynt —LI. E D. 
 
 6 Am gwrwf a thwrwf milwyr,— LI. E. D. 
 
 6 Brydydd.— LI. E. D. 
 
 'Namyil hyd ni bydd.— LI. E. D. 
 
 8 Iolwn ni ri a grewys. — LI. E. D. 
 
 9 Dyhedd dean diechir by (eledd).— LI E. D. 
 10 Rhiassedd-Ll. E. D. 
 "Ehygyfwrch.— LI. E. Ü. 
 
 «Fanred.— LI. E. D. 
 
122 
 
 CANU ETTO O WAITH MEIGANT. 
 
 Carafi am eneircli o dir Kemais 
 Gwerling Dogfeiling codelling trais 
 Ef cynnif mi wyf im derw llednais 
 O leas Cynddylan coled a nofeis 
 
 Manred gymined ei feddyliaw 
 Myned i Fenai cyn nim bai naw 
 Caraf am eneircli o Aberffraw 
 Gwerlin Dogfeling cadelling ffraw 
 Ef cynnif mi wyf im Derwin taw * 
 O leas Cynddylan ai luyddaw 
 
 Manred gyminned gwin waretawg 
 Wyf colledig 2 wen hen hiraethawg 
 Colleis pan amwth afaf pennawg 
 Gwr dwr diarchar diarbedawg 
 Cyrchai drais tra Thren tir traliawg 
 Ef cynnif mi wyf yn naear foddawg 
 O leas Cynddylan clod ceiriadawg 
 
 Manred gymmined mor fu dafawd 
 A gafas Cynddylan cynrhan cyffrawd 
 Saith gant rhiallu ni yspeidawd 
 Pan fynnwys mab pyd mor fu parawd 
 Hy darfu yn neithiawr ni bu priawd 
 Gan Dduw py amgen plwyf pydu daearawd 
 Ef cynnif mi wyf ni 3 wrtli wawd 
 
 leas Cyndclelan clod addwyndawd 
 
 Manred gymmined mor wyf gnodaw 
 Pob pysc a milyn yd fydd teccaw 
 
 1 drais a gollais gwir acliassaw 
 Bhiau a Bhirid a Bhiadaw 
 
 A rhygyfarch lary pob eitliaw 
 Dyrrynt eu Keiddeu a tolen taw 4 
 Caith cwynynt briwynt grydynt alaw 
 Ef cynnif mi wyf in eru penylaw 
 O leas Cynddylan clod pob eitliaw 
 
 Manred gymined a weli di hyn 
 Yd lysc fy nghalon fal etewyn 
 Hoffeis mewredd 5 eu gwyr ai gwragedd 
 Ni ellynt fy nwyn brodir ambuiad geuell 
 
 ban vytliin 
 Canawon artir wras clinas degyn 
 Bhag caer Luydd coed nis digonsyn 
 Crau y dan frai a chrai gychwyn 
 Briwynt calch ar drwyn 6 feibion Cyn- 
 
 drwynyn 
 Ef cynnif mi wyf in nhir Gwelyddyn 
 O leas Cynddylan clodlawn Uiibyn 
 
 Manred gymmined mawr ysgafael 
 Y rhag caer Luyd coed neu* dug moriael 
 
 1 Ffaw. — Davies. 
 2 Coddedig.-Ll. E. D. 
 3 Ar.-Ll. E. D. 
 4 Priddau a doleu.— LI. E. D. 
 5 Meuedd.— LI. E. D, 
 •Gwyn,— LI. E.D. 
 
 Pymtlieccant mubyn a plienn gwriael 
 Pedwar ugein meirch a seirch cyhawael 
 Pob esgob hunop ym mhedeirael 
 Nis noddes myneich llyfr afael 
 A gwyddws yn lu creulan o gynrhan claer 
 Ni ddiengis or fibssawd brawd ar y chwaer 
 Diengynt ai liercliyll trewyll yn taer 
 Ef cynnif mi wyf in ers 1 trafwael 
 O leas Cynddylan clodrydd pob hael 
 
 Manred gymmined morrvedd errim 2 
 Gan fy mryd pan athreiddwn pwll ag Alun 
 Irwrn y dan fy nliraed hyd bryd cyntun 
 Plwde y danaf hyd ymhen fy nghlun 
 A chyn ethniwe yno im bro fy hun 
 Nid oes un car neud adar iw warafun 
 A chyn im dyccer i Dduw ir digfryn 
 Ni ddigones neb o bechawd cyhawal i mi 
 
 hun 
 
 CANU ETTO WAITH MEIGANT. 
 
 Dyt dyuit trenghit deweint 
 Dw a rit ar an 3 breeint 
 
 Y sonet y suin y seint 
 I pluiv y bobil pilgeint 
 
 Y llyfreu in llythir in lleeint 4 
 
 Y pwill y prider im pereint 
 Pym a vu ir culuit cyrreisiaint 5 
 I volaud rebit rycaint 6 
 Eilunnid Dunawd 7 Dehewaint 
 Aer ei enwyei arvau o ffrainc 
 Nis pîaud neb nes no heneint 
 Liu cludir Uuybir y peireint 
 Pac Prydain Priodawr hoifeint 
 Eigil i wrys Lloegrwys Caint 
 Dyheid Dyvet in diwant 
 
 Ar aches a ganaf 
 Ni bit truein trihaf 
 Yngoror gwarthaf saint 
 Llesteiriawc awir dwfu naint 9 
 Bre brawdauc i gwin am fynaint 9 
 Am Emreis adraut edryfant 
 Gnawd rycheidw cuniad cenvaint 
 Cred i Dduw nad Derwyddon darogant 
 Ban torrer Din Breon braint 10 
 
 Gollechaf perif peridydd 
 A beris cleigir mab Dauit 
 A Selif suinedic syuedit 
 
 i Eru.— LI. E. D. 
 
 2 Moroedd ercun. — LI. E. D. 
 
 3Aren.— LI. E. D. 
 
 4 Lleaint (in llyant).— LI. P. P. 
 
 5 Rymofyn (Rymat uir) culuit kyrreifieint. 
 
 6 Ei f olawd ry bydd iy caint. 
 
 7 Duawd.— LI. E. D. 
 
 8 JŸeu, Jdesteirawr i wir Dyfneint. 
 
 9 Neu, Bre baradwys y gwin am fy neint. 
 
 w Neu t Din bre breint. 
 
CYNGOGION. YMATREG LLYWELYN A GWRNERTH. 
 
 123 
 
 Mab gwledig gorfawr gwarthegit 
 Arbedav e o Glydawc mynit nit 
 Eac Prydain poen Owein ai deubit 
 Dewr in rheit dyre pawb oe gilit 
 Bluidindand parahand brwidir beunit 
 Taer bore bradawc Caduin broit 
 Ar canhwyf ai nwyf ai newit 
 Arllechwet Arvon Eitionit 
 O fined en hanet ir mynit 
 
 * Dybi nrysc Deri fi.sc y minn llan 
 Gogwn tri cyn i bo mi Mengan 
 Dychyfixwy genliyf ygkyman 
 Peleidir guir goieitbin nnbaran 
 Rhny rbean ryvel arny van 
 Kymry ve Cunreit ygkinian 
 A gwydi gortbin gwaetlan 
 "Vytin in galknawr dit dogiii gynian 
 Penvrith o vnarth Cadvan 
 Teitlii Cerddorion Cynnelwi o baelon 
 Am 1 rben rbad gorten gweith beiniw 
 Dylaith o bob gwyniaith 
 A cbadwyd kyvreith 
 Cysgawd gwyniaith gemyw 
 Dyddwyn ag atwyn kedeirn ynghadwyn 
 A gwedi cwyn kynniw 
 Cochwet calanet kyvig breon 
 Cochwet calanet ar enaint 
 Am noetheint yg gwarthaf nant 
 Saith angerdd en segyf 
 Dwfyn dwfyn gwattyn gnattyn awalln 
 Tri geir ani tri pheir tri thenln 
 Tri — m — tri nis denpi Metygon 
 Tail* aer aer am kaer o ganhon 
 Kad cad cyffylad 2 ar saeson 
 Gwall gwall nn arvoll ar Cynhon 
 Graid greic goffeileic dragon 
 O Eryri vreith vreon 
 Eryri o orvi ban welhych 
 Dyragon o nynant a lewych 
 Grid im bro greid igro gro ig gwrych 3 
 Ar ysci asceini ascellwrych 
 Llestri lln ar heli tnth eleirch 
 Gwae wrtb mor nad gwrthtir wrthrych 
 
 jSTota:— Meugant ai Cant o'm tyb i, sic J.Jones 
 Allan o lyfr Thomas Gruffudd Arglwydd Llan 
 Bedr. sic Dr. Davies. — Md oedd yn dangos i bwy 
 na chan bwy i canwyd. 
 
 CYNGOGION. 
 
 1. Canteengis fy ngwist amhoen 
 O amrynes nens adwaen 
 Knm gwnaho Dofydd dwyboen 
 
 1 Rban.— LI. E. D. 
 
 «CyfluydA-Ll. E. D. 
 
 3 Greid un bro greid greid gro yngwrych 
 
 2. Ni gwnaho Dofydd dwy boen ar ddyn 
 Am ydig ae afar 
 
 Direid Nef direid daear 
 
 3. Daerawl pechodawl im goel a Dnw 
 A deweint duhnned 
 
 A gothwy Crist na chysced 
 
 4. Na chysced mab dyn or dioddefeint 
 
 mab Duw 
 A dnhnned pilgeint 
 Ef ceiff nef a chyrreifeint 
 
 5. Cyrreifeint a gaiff a gaffaho Dnw 
 Ac nis dirmycco 
 
 A nef y nos y trangho 
 
 6. Treinc mab dyn heb ymddiwin a 
 
 Dnw 
 Am a wnel o bechawd 
 Ny mad aeth eneid yn ei gnawd. 
 
 7. Ny nand y direid imyoli a Dnw 
 Yn erbyn dydd cynhi 
 
 Ni thebic drnd y trenghi 
 
 Elaeth a Gant. 
 
 YMATREG LLYWELYN A 
 GWRNEETH. 
 
 Llywelyn a Gwrnerth a oedynt deusant Duyaul yn 
 y Trallung yn Powys a dyvot ygbyt a unaethant 
 y teiraur Diuethaf or nos, ar teiraur cyntaf or dyd 
 y dyuedid eu plygeint ac oryen y dyd y am hynny 
 ac y sef y guelai Lyuelyn Hudugyl Gurnerth yn 
 gaent. A chan ny vydyat pa ham oed hynny, sef 
 a wnaeth ynteu cann Englyn. 
 
 Tyssiliau vab Brochuel Yscithranc agant yr Englyn- 
 yon hyn y gan Urnerth yn dy voty gyffurau y gret- 
 urth Lyuelyn sant y getymeith ac a eluir Ymatreg 
 Llywelyn a Gwrnerth. 
 
 1. Eiry mynyd gnynt am berth 
 Canys creandyr nef am nerth 
 Ae kysgu a wna Gwrnerth? 
 
 2. Ehy mynyd Dnw yn bennav 
 Kanys attan gnediav 
 
 Nac ef kysgn ny allav 
 
 3. Eiry mynyd gnynt am ty 
 Kanys llevery velly 
 
 Beth Urnerth a wna hynny 
 
 4. Eiry mynyd gnynt dehen 
 Kanys traethaf prif eiryen 
 Tebekaf yn mae aghen 
 
 5. Ehy mynyd gorayn bro 
 Dednyd banb nrth ae Uocho 
 Creandyr nef ath diangho 
 
124 
 
 CUHELYN AI CANT. 
 
 6. Eiry mynyd goruyn pren 
 Kanys llefaraf amgen 
 Nyt oes naut rag lyghet nen 
 
 7' Eiry mynyd pob deuaut 
 Ra gormeil goval dydbraut 
 A gaffaf y gymun yngliardaut 
 
 8. Eiry niynyd guynt am ty 
 Kanys llefefry felly 
 
 Och vy mraut ae reit hynny 1 
 
 9. Auendrut mi ath garaf 
 Hyt ar Duw y guediaf 
 Lyuelyn ryuyr y Kaffaf 
 
 10. Eiry mynyd guynt am vryn 
 Kanys creadyr nef ae nryn 
 Ae kysgu y mae Lyuelyn 
 
 11. Eiry mynyd guyn deheu 
 Kanys traethaf prif eiryeu 
 Nac ef canu oryeu 
 
 12. Eiry mynyd godysgeit 
 Pan drolio ygkylcli pleit 
 A nydost puy a dyueit 
 
 13. Eiry mynyd llafar hy 
 Kanys kyrbuylly felly 
 Na imn onys dyvedy 
 
 14. Eiry mynyd Kanlierth 
 
 A geiff y Toli yn prydverth 
 Mae yma dy vraut Gurnerth 
 
 15. Blaengerd gymhelri a dim pob drut 
 Ac auen ym peri 
 
 Beth Urnerth oreu itti 
 
 16. Blaeneat pob deuaut a llafar o neaut 
 Am uuclied kyt dyd braut [drut 
 Goreu y cefeis gardaut 
 
 17. Auen drut teg dy gampeu 
 Y mae'r ganon ytli eneu 
 Dyuet pa gardaut oreu 
 
 18. Blaengar auen guynt urth lynn 
 Pam ymlado am vryn 
 
 Goreu yw buyd rac neuyn 
 
 19. Onyt buyt ny kyrhaedaf 
 Ac am duylau nas kaffaf 
 Dyuet beth yna aunaf 
 
 20. Blaengar gymelri ac ynni dob drut 
 Ac auen ymperi 
 
 Dyro ddillad rac noethi 
 
 21. Yyndillat mi ae rodaf 
 
 Y Duw y gorchymynnav 
 Py dal yna a gaffaf 
 
 22. A rodych o da ym pob atrec 
 Drut ym breint cady dy uyneb 
 Sev y key neb ar y ganvet 
 
 23. Kyvliw dyd kan yth garaf 
 Ardelu kerd kanys keissyaf 
 Gan Duw py unpeth gassaf 
 
 24. Bud ac auen a chyffret 
 Pan retto dufyr ar anuaret 
 Guaethav tuyll truy yindiret 
 
 25. Tuvll truy ymdiret os gunav 
 Ac J Duw Naf kyffesaf 
 
 Pa dial a vyd arnav 
 
 26. Os gunei duyll truy ymdiret 
 Heb ffyd heb grevyd lieb gret 
 Key benyt ar dy seitlivet 
 
 27. Kyniu dyd mi ath gredaf 
 Ac ar Duw y govynnaf 
 Nef py ved yd henillaf 
 
 28. Nyt cyffelyb da a druc 
 Pan ymlado gwynt a muc 
 Guna da yr Duw sef y diuc 
 
 29. Blaengar auen pob achles 
 Betuaur goruydaur ar tes 
 Diued pob peth yu cyffes 
 
 30. A nuelych o bob dirdra 
 O duyll a threis a thraha 
 Yr Duw kyffesa yn da 
 
 CUHELYN AI CANT. 
 
 Gkeid bleid byghawd 
 Gretyw detyf durawd 
 Gnavd brawdwriaeth 
 
 Gwr oet eiteol 
 Gorwy reol 
 
 Gordethol doeth 
 
 Gwyth vill dragon 
 Gosparth Brython 
 Gosgyman weith 
 
 Gnawd tryganet 
 Gnawd kyhidet 
 Gorset metveith 
 
GWYDDNEU AI CANT. 
 
 125 
 
 Metwin kyvran 
 Marchavc midlan 
 Man raeidrolaeth 
 
 Medrit mur ior 
 MaA r s Pedir pedror 
 Mawr Cor kyvoeth 
 
 Moes breisc vreyr 
 
 Moes wirth vehir 
 
 Milwr orvith 
 
 Maer claer kywid 
 
 Mad catbyl kyvid 
 
 Moidit ieith 
 
 Mas cas nognav 
 Maer antedawg 
 Maredavg doeth 
 
 Medel visci 
 Mai vartoni 
 Mynogi gwyth 
 
 Myn vinad vron 
 Medv ton 
 Tros draeth 
 
 Mer kerteu kein 
 Mywir corein 
 Mirein anoeth 
 
 Menestir vytud 
 Meued vedud 
 Molud esmwyth 
 
 Music a gan 
 Mai eur orian 
 Man Yyhanieth 
 
 Gweitk reith rysset 
 
 Gwich ruich ry wet 
 
 Rinwet Reen 
 
 Rec rysyolaw 
 Rec a archaw 
 Rvymav virchen 
 
 Rhuthr uthr awel 
 Rynaut wel 
 Ryfèl febin 
 
 Ruteur dyrlyt 
 Rhychlud clodryt 
 Rüiit aden 
 
 Reuwet parawd 
 Rin vynn wascawd 
 Tra gwawd wobrin 
 
 Ry hait i tavt 
 Ry cheidv ynawt 
 Race kawt gelyn 
 
 Rychetwis detyf 
 Ry chwynis gretyw 
 Rac lletyw Ogyrven 
 
 Rac dac drossot 
 RegMt brid bod 
 Rot Cuhelin 
 
 GWYDDNEU AI CANT. 
 
 Kyd karui vi Morva, kassaa vi mor pur 
 
 Doe waneg karrec kamliur 
 
 Glew diwael hygar hael hwyskur 
 
 Yscinvaen beirt bid bydic clydur 
 
 Goruc klod Heilin benffic awirdwl 
 
 Hyd braud parakawd y ertivul 
 
 Hyd karui vi Morfa cassa vi don 
 
 Digoneis don dreis oer kleis y ron 
 
 Ef kwyniw yn i wiw herwyt Jion 
 
 Gwaith heiniw golchiw or winuiuron 
 
 Kyd illeinw keudaud nis beirw kalon 
 
 Ac ni lluru cyheic kymod y ron 
 
 Y vun edivar oi negessau 
 
 Ban vryssyus pebrur pell y agneu 
 
 Glew diwal kywerthyd yd vain in deu 
 
 Menic it arwet duwir dalenneu 
 
 Fechit dirisclan otk divot 
 
 Mi nith erwill fucked 1 diot 
 
 Om parth gwertliais y march irot 
 
 Dial kylieic amoed blis 
 
 Am y kyvreii y melis 
 
 Oth korr dy sorr di ymi bu ewnis 
 
 GWYDDNEU AI CANT 
 
 Pan ddaeth t Moe teos Ganteef t Gwaelawd 
 
 Seithestin saw di allan ag edrych 
 Uirde varanres mor maes Gwitneu rhyt- 
 oes 
 
 Boed emendiceit y morwin 
 A hellyngaut gwydi e wyn 3 
 Ffynnawn Wenestyr mor terrwyn 
 
 Boed emendigeit y vachdeith 
 Ai golligaut guydi gweith 
 Ffynnaun Wenestyr mor diffeith 
 
 ^nchod, neu imchod. 
 2 Gwyddi ewin, neu gwydi cwin. 
 
126 
 
 YMRYSON GWYDDNEU A GWYN AB NUDD. 
 
 Diasbad wererit yar van kaer 
 Hyd ar Duw i dodir 
 Gnawd gwedi traka tranc hir 
 
 Diaspad mererit y ar van kaer 
 Hetiu liyt ar Duv y dadoluch 
 Gnawd gwecli traha attregwck 
 
 Diaspad mererit am gorclrwyt keno 1 
 Ac nim kaut gorluyt 3 
 Gnawd gwedi traka tramcwyt 
 
 Diaspad mererit y ar gwineu 
 Kadir Kedaul Duw ae goreu 
 Gnawd gwedi gwedi gormod eisseu 
 
 Diaspad mererit am kymkell 
 Heno wrtk vy ystavell 
 Gnawd gwedi traka tranc pell 
 
 Bet seitkenin synwyr van 
 Rkwng kaer Keneclir a gli 
 Mor ; maurkydic a kinran 
 
 YMRYSON GWYDDNEU A GWYN 
 AB NUDD. 
 
 Kajstis koegawc sy mor eurawc 
 A kin yn ymyl llys Gwallawc 
 Minneu byddaf goludawc 
 
 Boed emendigeit ir gwydcl 
 
 A dynnwys y lygad yn y wydd 
 
 Gwallawc ap Lleinawc arglwydd 
 
 Boet emendigeit ir gwycld du 
 A dynnwys i lygad oed ddu 
 Gwallawc ap Lleinawc penn llu 
 
 Boet emendigeit ir gwydd gwenn 
 A dynnwys i lygad oi benn 
 Gwallawc ap Lleiniawc unben 
 
 Boet emendigeit ir gwydd glas 
 A dynnwys y lygad yngwas 
 Gwallawc ap Lleinawc urddas 
 
 Tarw trin an vydclin blawdd 
 Arbennic llu Hid ankawdd 
 Dinam eiroes am oes nawdd 
 
 Ygan gwr gwrdd i kjmnyad 
 
 Arbennic llu Hid Owydd 
 
 Atk wrdd nawdd kanys erckydd 
 
 1 Gorvydd. 2 Gorewydd. 
 
 Kanys nawdd ym a roddyt 
 Mor vertk y tkogyvetkyd 
 Gwawr lu py du pan ddoyd 
 
 Ban ddeuaf ogat a ckymynad 
 Mawr ag aesawr in angkad 
 Briwint pennavr peleidrad 
 
 Atk gyvarckaf kuyscwn 
 Gwr ai yscwid yn angken 
 Nebir gwr pan yw dyecken 
 
 Karngrwn vy marck kat trabludd 
 Hud im gelwir i Gwin Mab Nudd 
 Gordderck kreurddillad merck Lludd 
 
 Kanys ti Gwin gwr kywir 
 Bkagot ni ry ymgelir 
 Minnew Gwiddnau Garankir 
 
 ISTim gad i gan gyvlafaredd 
 A tki wrtk i frywn yd wedd 
 Diwris im trwm Tawy annedd 
 
 Niu Tawve i nessaf a lafaraf 
 Wrtkyt namvin Tawve i eitkaf 
 Erir mor teruin treiaf 
 
 Yscitkreid fy modrwy eur gywrwy 
 Kanu y gan vy Afarwy 
 Gweles aer rac Kaer Fanclwy 
 
 Rkag Mandwy llu a weleis 
 Aessawr briwked torrkid eis 
 Mygedawl kein a ddygei dreis 
 
 Gwin ap Nudd bucld bytinawr 
 
 Cynt i syrtkiei cadoedd rkag Carnedd- 
 
 Dy vreick no brwyn briw i lawr [awr 
 
 Ystec fy ki as ystrwn 
 Ag ys ev oreu or kwn 
 Dormarckedd kwnnw a vu y Maelgwn 
 
 Dormartk drwynrkydd ba syllydd 
 Arnaw can yssamgynredydd 
 Dy grwiclir ar Wiber wynydd 
 
 My wn yn y lie y lias Gwenddoleu 
 Mab Ceidiaw Colowyn kerdeu 
 Ban ryerckint brein ar kreu 
 
 Mi a wnn yn y lie y lias Bran 
 Mab y Werydd giod lydan 
 Ban ryerkint Brein gartkan 
 
 Mi a wnn lie y lias llackeu 
 Mab Artkur utkr yngkerteu 
 Ban ryerkint brein ar kreu 
 
YMDDYDDAN. ENGLYNION CAD GODDAU. ENGLYNYON Y KLYWE1T. 127 
 
 Mi a wn He i Has Meiric 
 Mab Kerreian clad etmic 
 Ban ryreeint brein aa kic 
 
 Mi a wn lie 1 i lias Gwallawc 
 Mab Goholeth teithiawc 
 Addwod Lloegyr mab Lleynawc 
 
 Mi a wn lie 2 i lias milwyr Piydein 
 Or dwyrein ir gogledd 
 My wi wiw vinteu y bedd 
 
 Mi a vun lie lias milwyr Piydein 
 
 Or dwyrein ir debeu 
 
 Mi wi wiw vinteu y hagheu 
 
 YMDDYDDAN ARTHUR A 
 CHAI A GLEWLWYD. 
 
 Pa gwr yw y Porthavr 
 
 Glevlvid Gafaelfawr 
 
 Pa wr ai govin Artlrnr a Chei gwin 
 
 Pa hndda genliit gwin goreu ini bid 
 
 Ym ty ny ddoi onis gwaredy 3 
 
 Mi ai gwardi a thi ai gwely 
 
 Yithneint elei Assivion ell tri 
 
 Mab a Mydron gvas Utliir Pendragon 
 
 Kyscaint mab Banon a gwin godybrion 
 
 Oet rinn vy gweission in amwin eu detvon 
 
 Manawydan ap Llyr oet dvis i kusil 4 
 
 Neus due Manavid eis tull o Trywrid 
 
 A Mabon am Mellt 
 
 Maglei gwaed ar gwellt 
 
 Ag angvas edeinawc a llwcli llawynnawc 
 
 Oetin diffreidiawc ar i din cyminavc 
 
 Arglvit ai llochei mynnei ymtiwygei 
 
 Kei vi lieirolei tra llathei pob tri 
 
 Pan gollet Kelli kaiFad cuelli 
 
 A seiriolei Kei hid trae kymynei 
 
 Arthur oed hvarei y gvaed goverei 
 
 In N euat Awarnach in imlat ef a gvrach 
 
 Ew a gwant penn Palach 
 
 In atodev dissethach 
 
 Ym minit Adin amvc a Chinbin 
 
 Pob cant id gwrtin pob cant 
 
 Rhac Bedwir bedrydant 
 
 Artraetheu trywrvid in un in a garwlwid 
 
 Oet gwychyr y anwyd o cletyf ac yskwid 
 
 Oet gwaget bragad vrth Cei ynghad 
 
 Oet cletyf i ghad oe law digwystlad 
 
 Oet hyneiw gvastad ar lleng as lies gwlad 
 
 Betwir a Bridlav naw Cant gwarandaw 
 
 Chwechant y eirthaw a talei y ortinav 
 
 Gveission am buyat oet gvell ban vitint 
 
 Rhag rhiau Emreis gveleis e Kei ar vrys 
 
 Preiteu gorthowys oet gwrhir in ewnys 
 
 Oet trum i dial oet tost y cynnal 
 
 Pan yvei owval yvei wrth pedwar 
 
 Yg kad pan delei wrth gant it lathei 
 
 Ny bei Duw ae digonhei 
 
 Oet diheit agheu Kei 
 
 Kei gwin a lathei digonynt wy kadeu [un 
 
 Kyn gloes glas vereu ygvarthaw ystawing- 
 
 Kei a gwant nav gniton Kei win aeth Fon 
 
 Y dilein Llevon 
 
 Y yscvid oet mynud erbin Cath Paluc 
 Pan gogyveirch tud 
 
 Pwy gwant Cath Paluc 
 
 Naw ugein kinlluc ac vitei in y bvyd 
 
 Naw ugein kiwrann 
 
 ENGLYNION CAD GODDAU. 
 
 Val dyraa yr Englynion a ganwyd pan cad goddau, 
 ereill a'i geilw cad Achren, ac o achos iwrch gwyn 
 a cheneu y bu, ac o anwn yr hanoedd hwyni, ac 
 Amathaon ap Don ai daliodd. Ac am hynny yr 
 ymladdodd Amathaon ap Don ac Arawn vrenin 
 anwn, a gwr oedd yn y gad oni wyped i henw ni 
 orfyddit arno ; a gwreic osdd yn y tn arall a elwid 
 Achren, ac oni wypid y henw ni orfyddit arnnnt. 
 A Gwidion ap Don a ddychymygawdd henw y gwr 
 ac a ganodd y ddau Englyn sy yn canlyn. 
 
 Cakngraf vy march rhagotoyw 
 Benn Olgen gwera ar yasfoyw 
 Bran ith elwir briger loyw 
 
 AC FAL HTN. _> 
 
 Carngraff dy farch yn y dydd cad 
 Bann blaen gwern ar dy angad 
 Bran lorgric ai vrig arnad 
 Y gorfu Amathaon mad 
 
 Gwydion ap Don ai cant. 
 
 AMEYW GANUAU, NIS GWYDDIS PWY A'U CANT. 
 
 ENGLYNYON Y KLYWEIT. 
 
 A Glyweisti a gant Kynvyt 5 
 Ac a glyv y dvedut 6 
 Goreu Kamwri Katbycl 7 
 
 1 Ni bum lie. 
 6 Mi a vum. 
 3 Gwarchodei. 
 
 4 Cyssii-. 
 
 5 Kynwyd. 
 
 6 Dywedwyd. 
 
 7 Cedwid.— Dr. Davies. 
 
 A glyweisti a gant Kynrein 1 
 Pen Kyssul Ynys Prydein 
 Ys gwell cadw noc olrein 
 
 A glywaisti a gant Idloes 
 Gwr guar hygar y einyoes 
 Goreu kynnyd Kadu moes 
 ^Cynrhain. 
 
128 
 
 ENGLYNYON Y KLYWE1T. 
 
 A glyweisti a gant Kynlluc l 
 Gur lluyt llydan y oluc 
 Kavas da ni chavas druc 
 
 A glyweisti a gant Meugant 
 
 Yn ysgar a ysgarant 
 
 Pob enuir dienwir y blant 2 
 
 A glyweisti a gant Karku 
 Gwedy gorvot ar y llu 
 Nid guaraduyd guellahau 
 
 A glyweisti a gant y vronvreith 
 Pan dramnyich dros diffeith 
 Na vid elyn dy gedymeith 
 
 A glyweisti a gant y vran 
 
 Kymmer Kymmdan 
 
 Gvell ry draws no ry dman 
 
 A glyweisti a a gant Kaclgyffro 
 Hen yn darllen llyvyr Cano 
 Nyt mad vu ny bn Gymro 
 
 A glyweisti a gant y gegin 
 Byd leu na vyd dia . . . thrin 
 Na vit dy wreic dy gyvrin 
 
 A glyweisti a gant Uryen 
 Gyt ae a ganei amgen 
 Digaun Crist Trist yn llauen 
 
 A glyweisti a gant Kynvarch 
 Bit dy ysguyt ar dy varch 
 Ar nat parclio na pharcli 
 
 A glyweisti a gant Deui 
 Gur lluyt llydan y deithi 
 Goreu denaut claioni 
 
 A glyweisti a gant Teilau 
 Gur a vu'n penydyau 
 A duv nyt da ymdarau 
 
 A glyweisti a gant Padarn 
 Pregethwr kywir kadarn 
 A wnel dyn duv ae barn 
 
 A glyweisti a gant Andras 
 A diodevod croes leas 
 Duv a rannuys nef a gavas 
 
 A gly weist ti a gant Anaraut 
 
 Milur donyauc ditlaut 
 
 Beit urth amhuyll puyll paraut 
 
 A glyweisti a gant Gurhir 
 
 Gwalstaut pob yeith gywir 
 
 1 Cynllwg. 2 Dif enwir. 
 
 A wnel duyll ef a duyllir 
 
 A glyweisti a gant Marthin 
 Breinyaul sant y gyffredin 
 Namyn Duw nyt oes deuin 
 
 A glyweisti a gant Gereint 
 Mab Erbyn kywir kywreint 
 Byr hoetlauc digassauc seint 
 
 A glyweisti a gant Byderch 
 Tridyd liael 1 sercbauc serch 
 Gnaud rygas guedy ryserch 
 
 A glyweisti a gant Hugbuyd 
 A vuassei gynt yn fuyd 
 Gnaud guedy tralia tramcuyd 
 
 A glyweisti a gant Ffoluch 
 O gymryd edii'eirwcli 
 Gnaut guedy redec yrtkuch 
 
 A glyweist ti a gant Cormoc 
 Breinyaul gyvreith annoc 
 Pob bur ledrat y groc 
 
 A glyweisti a gant Eileru 
 Marchauc serchauc syberu 
 Hir y cnoir tanieit chueru 
 
 A glyweisti a gant Esperir 
 
 Ymdidan a Meni hir 
 
 Kar kywir yn yng y guelir 
 
 A glyweisti a gant Heled 
 Verch Cyndruyn vaur y rliyved 
 Nyt rodi da a wna dloded 
 
 A glyweisti a gant y Barcut 
 Y dyn ysglyvyat gleu drut 
 Moch vyd Barn pob Ehut 
 
 A glyweisti a gant Haernued 
 
 Yradauc vilur teyrned 
 
 Trech nerth no guii- urth digassed 
 
 A glyweisti a gant y Pysc 
 
 Wrth ymdrafful ymplith y gurysc 
 
 Trech anyan nac adysc 
 
 A glyweisti a gant Huêil 
 Mab Caw Kymmuyll ariel 
 Mynych y syrth mevyl o gesseil 
 
 A glyweisti a gant Llywarch 
 Oed henwr drut dihavarch 
 Onyd kyvaruyd kyvarch 
 
 » Khydd hael. 
 
ENGLYNYON Y KLYWE1T. 
 
 129 
 
 A glyweisti a gant Beduini 
 Oed escaub donyauc diffri 
 Racreitha dy eir kyii noi dodi 
 
 A glyweisti a gant Avaon 
 Vab Talyessin gerd govyon 
 Ni chel gruel gystud calon 
 
 A glyweisti a gant Ysgafnell 
 Vab Dysgyvndaut Katgymell 
 Njt anregit tlaut o bell 
 
 A 
 
 dvweisti a gant Bioget 1 
 
 Guedy cafFel teyrnget 
 
 ~Ny chusc Duv pan rywaret 
 
 A glyweisti a gant y Gorres 
 Wrth y gelein pan sorres 
 Ny charaud Crist ae croges 
 
 A glyweisti a gant Angar 
 Mab Caw milwr clotgar 
 Bid tonn kalonn gan alar 
 
 A glyweisti a gant llu crun 
 Wrth y gydenu Huatrum 
 Pan lado Duv llad yn drum 
 
 A glyweisti a gant Goliffer 
 Gosgordvaur guych y niver 
 Kas uiryoned ny charer 
 
 A glyweisti a gant Beuno 
 Kan dy bader ath credo 
 Bac aglieu dy thycya ffo 
 
 A glyweisti a gant y Beleu 
 Gyt ar adar yn guareu 
 Pob hir nychdaut y aglieu 
 
 A glyweisti a gant Duinnic 
 Milur doeth detholedic 
 Digaun Duv da y unic 2 
 
 A glyweisti a gant Kymluch 
 Yn y henaint ae hecluch 
 Deduyd a gar datoluch 
 
 A glyweisti a gan Gwiaun 
 Dremynur goluc unyaun 
 Duv cadarn a varn pob yaun 
 
 A glyweisti a gant Llenllyauc 
 Guydel urdawl eurdochauc 
 Guell Bed no bucliedd lieghenauc 
 
 A glyweisti a gant Kynon 
 
 1 fthiogedd. [Cynghanedd. 
 
 2 Mae Giraldus wedi rhoi hwn er dangaws ansawdd 
 
 Yn ymoglut rac meduon 
 Curw yw alluyd Calon 
 
 A glyweisti a gant y gurhy 
 Bit lauen paub yn y dy 
 Wyneb Trist druc ae hery 
 
 A glyweisti a gant Hylwyd 
 Oed henur kail kyvaruyd 
 Nyt treftat enrydeel argluyd 
 
 A glyweisti a gant Gurgi 
 Yn kyssul mewn Kunsli 
 Nÿt reit y detuyd namyn y eni 
 
 A glyweisti a gant gur kail 
 Yn kyghori guas agliall 
 A unel druc arhoet y Hall 
 
 A glyweisti a gant Bioget 
 Oed ffydlaun kyviaun y gret 
 A unel druc ymogelet 
 
 A glyweisti a gant Kygliellaur 
 Yn ymdidan a lliu guaur 
 Chuerdit bryt wrth agharaur 
 
 A glyweisti a gant Kynan 
 Guledic sant y anyan 
 Drykai pob amuyll y rann 
 
 A glyweisti a gant 
 
 Gur a un y 11a ... 
 
 Druc drycuas guaeth bod hebdo 
 
 A glyweisti a gant Huaraur 1 
 Yn ymdidan ae gymhar 
 Ded or ae gwel ae kar 
 
 A glyweisti a gant Gildas 
 Mab Caw Milwr atkas 
 Dynaut guas hir y gar 
 
 A glyweisti a gant Gurselid 
 Guydel diogel y ymlit 
 Drwg pechaut oe hir erlit 
 
 A glyweisti a ga- t Lliaus 
 Mab Nuyvre milur hynavs 
 Dadleuad ar bob achaus 
 
 A glyweisti a gant Kyndelu 2 
 
 A glyweisti a gant Credeiliad 
 Yerch Ludd riain wastad 
 Digaun da diwyd gennad 
 
 1 Huarwar. 
 
 2 Mae arwydd yn yr hen lyvrau vod pennill ar goll 
 
 ar ol hwn. 
 
130 
 
 YMDDIDDAN RHWNG ARTHUR A GWENHWYFAR. 
 
 ENGLYNION. 
 
 A glyweisti a gant Kyndrwyn 
 Tangnefeddwr mad niwyn 
 Nid gwarae liengi a cholwyn 
 
 A glyweisti a gant Hen Gyrys 
 Gwna dy neges yn ddi ddefrys 
 Gwell car yn Llys nag aur ar Fys 
 
 A glyweisti a gant Caleaw 
 Ni mynnei i neb ei dwyllaw 
 Gwell un hwde no dau addaw 
 
 A glyweisti a gant Europa 
 Mab cnsteon caswestfa 
 Gnawd o ben drythyll draha 
 
 A glyweisti a gant Eheubryd 
 Mab Cyfwlcli cyfiawn yspryd 
 Goval Dyn Duw ai gweryd 
 
 A glyweisti a gant Drystan 
 Gobeithiwr prudd ei anian 
 Gossynideith dyn Duw ai rhan 
 
 A glyweisti a gant Dremhidydd 
 Hen ddisgwylliwr ar geurydd 
 Gwell nag nac addaw ni wneydd 
 
 A glyweisti a gant Cywryd Ceint 
 A oddefawdd lawer heint 
 Gwae ieuangc a eiddun heneint 
 
 A glyweisti a gan Eilassaf 
 Odid un Dyn dianaf 
 Nid un a wen iach a chlaf 
 
 A glyweisti a gant y Pi 
 Geilwad argoeliad gwesti 
 Nid meriiclidid maerioni 
 
 A glyweisti a gant Cadreitb 
 Fab Portbawr filwr areith 
 Ni char Dofydd diobeith 
 
 A glyweisti a gant Gwenddoleu 
 Wrth dramwyaw dyffrynau 
 Pren ynghoed arall bieu 
 
 YMDDIDDAN 
 
 Rhwng Arthur Frenhin ai ail Wraig 
 gwenhwyfar. 
 
 Hon oedd y ferch a ddygodd Melwas Tywysog o'r 
 Alban.— O'r LI. Gwyrdd. 
 
 A. Du yw fy marcb a da dana 
 Ac er dwr nid arswyda 
 A rhag ungwr ni cliilia 
 
 G. Glas yw fy marcb o liw dail 
 Llwyr ddirmygid men mawrair 
 Nid gwr ond a gywiro ei air 
 
 G. 
 
 .ymlaen y drin 
 
 Nid deil gwr ond Cai hir ab Sefin 
 
 A. Myfi a ferxyg ac a sai 
 
 Ac a gerdda yn clrwm gaulan trai 
 Myfi yw'r gwr a ddaliai Gai 
 
 G. Dyd was rbyfedd yw dy glywed 
 Onid wyd amgen no'th weled 
 Ni ddalid di Gai ar dy ganfed 
 
 À. Gwenbwyfar olwg eirian 
 
 Na ddifrawd fi cyd bwy byxan 
 Mi a ddaliwn gant fy bunan 
 
 G. Dud was o ddu a melyn 
 Wrth bir edryx dy dremyn 
 Tybiais dy weled cyn liyn 
 
 A. Gwenbwyfar olwg wrthox 
 Doedwx imi os gwyddox 
 Ymbâ le cyn byn im gwelsox 
 
 G. Mi a welais wr graddol o faint 
 
 Ar fwrdd hir Arthur 1 yn Dyfnaint 
 Yn rbannu gAvin iw geraint 
 
 A. Gwenbwyfar barabl digri 
 
 Gnawd o ben gwraig ah- gwegi 
 Yno y gwelaist di fi 
 
 ENGLYNION YMDDIDDAN 
 
 Rhwng Arthur ab TJthur a'i nai Liwlod ab 
 
 Madog ab TJthur oed farw, ac wedi ymrithio 
 
 yn rhith Eryr.— Allan o'r Llyfr Gwyrdd. 
 
 A. Y sy ryfedda gan wy fardd 2 
 Ar flaen dâr a'i brig yn bardd 
 Pa edrycb Erp- pa xwardd 
 
 E. Arthur bell glod oddiwes 
 A'tb lu llawenydd a'tb les 
 Yr Eryr gynt atb weles 
 
 A. Y sydd ryfedda o du mur 
 Ath ofynaf yn fesur 
 Pa xwardd pa edryx Eryr 
 
 E. Arthur bell glod yn hynt 
 1 Celliwig. 2 Ys rhyfeddaf cyd bwyf bardd.- L. M. 
 
ENGLYNION YMDDIDDAN RHWNG ARTHUR AB UTHUR A'l NAI LIWLOD. 131 
 
 Atli llu llawenyx dremynt 
 Yr Eryr ato weles gynt 
 
 A. Yr Eryr a sai ar ílaeu dâr 
 Pei hanffit o rew adar 
 Ni byddit ti na do na gwâr 
 
 E. Arthur gleddyddawg uthur 
 Ni sai dim gan dy rnthur 
 Mi yw niab madog ab uthur 
 
 A. Yr eryr ni wn ei raw 
 A dreigla glyneu Cernyw 
 Mab Madog ab uthur nid byw 
 
 E. Arthur iaith gyfrwyslid 
 Ath lu nis gwradwylid 
 Eliwlod gynt im gelwid 
 
 A. Yr Eryr olwg difai 
 
 Ar dy'madrodd nid oes fai 
 Ai di yw Liwlod fy nai 
 
 E. Arthur dihafarx osod 
 Os mi ydyw Liwlod 
 Ai gwiw ymgystlwng o honod Ì 
 
 A. Yr Eryr barablau difrad 
 Os di ydyw Liwlod 
 Ai gwiw yinladd am danod 
 
 E. Arthur dihafarx atteb 
 Ni sai gelyn ith wyneb 
 Rhag angau ni ddianc neb. 
 
 A. Yr Eryr iaith di ymgel 
 Allai neb drwy ryfel 
 Yn fyw eilwaith dy gaffel 
 
 E. Arthur bendefig haelion 
 O xredir geiriau y ganon 
 A Duw nid gwiw ymryson 
 
 A. Yr Eryr barabl eglur 
 
 A ddywedi di wrth Arthur 
 
 Pa beth sydd drwg iw wneuthur Ì 
 
 E. Meddylio drwg drwy irdwl 1 
 A thrigo yn hir yn y meddwl 
 A elwir pexod a xwl 
 
 A. Yr Eryr barabl doethaf 
 It dy hun y gofynaf 
 Bodd Duw pa cldelw ir harddaf Ì 
 
 E. Caru Duw o fryd iniawn 
 Ac erxi arxau cyfiawn 
 A bair nef a bydawl ddawn 
 1 Afrdwl.— L. M. 
 
 A. Yr eryr gwir fynegi 
 Os llwyr ofynaf iti 
 Ai da gan Grist ei foli] 
 
 E. Arthur ydwyd gadarnaf 
 Ar dwr gwr gwiw obeithiaf 
 Pob yspryd moled ei Naf 
 
 A. Yr Eryr radlon fywyd 
 Ith ofynaf eb ergyd 
 Pwy sy nesa eb yspryd 
 
 E. Arthur disegur lafnau 
 
 ...ydaist o gur gan waydau 
 Crist yw ef cred nag amau 
 
 A. Yr Eryr barabl adef 
 A ofynaf o hyd lief 
 Beth ore i geisio Nef 
 
 E. Edifeirwx am drawsed 
 A Gobeithio y drugared 
 Hyn a bair y dangnefed 
 
 A. Yr Eryr barabl diwg 
 A fynegi di yn amlwg 
 I wneuthud be sy drwg 
 
 E. Medylio brad anghywir 
 A xhelu medwl yn hir 
 Cwbwl bexod i gelwir 
 
 A. Yr Eryr barabl tawel 
 A dywedi di heb ymgel 
 Beth a bair ym i oxel 
 
 E. Gwedio Duw bob plygaint 
 A dymuno cael madeuaint 
 Ac erxi cynnorthwyr saint 
 
 A. Yr Eryr barabl didlawd 
 Ith ofynaf ar draethawd 
 Pa fath waetha ar bexawd 
 
 E. Arthur oderxog doethiaith 
 Gwedi profer pob cyfraith 
 Gwaetha bernir anobeith 
 
 A. Yr Eryr barabl Osyd 
 A fynegi yn gelfyd 
 O anobaith beth a fyd 
 
 E. Heudu hir boen uffernol 
 A xaffel cwymp anesgorol 
 A xolli Duw'n dragwydol 
 
 A. Yr Eryr iaith ymadaw 
 Ath ofynaf rhag llaw 
 Ai gore dim gobeithiaw 
 
132 
 
 ENGLYNION TRYSTAN A GWALCHMAI. 
 
 E. Arthur arderxawg Cynan 
 O rnynni o fyd gafel rhan 
 Wrtn gadarn gobaith gwan 
 
 A. Yr Eryr barabl cy wir 
 It dy nun y gofynir 
 Pan nad cadarn perxen tir 
 
 E. Arthur arderxawg wydfa 
 Na xoll Dofud or alfa 
 Y cadernid yw'r pennaf 
 
 A. Yr Eryr barabl diau 
 Atli ofynaf ar eiriau 
 Ond yw cadarn finnau 
 
 E. Arthur ben cadoed Cernyw 
 Arderxog finiog o liw 
 Nid cadarn neb ond Duw 
 
 A. Yr Eryr iaith diariford 
 Ath ofynaf heb foeldord x 
 Beth a wna Duw a gosgord 
 
 E. Gosgord os gwir i foil 
 Os cyfiawn cyferxi 
 Ni ryd Duw uffern ami 
 
 A. Yr Eryr iaith drym garn 
 Ath ofynaf yn gadarn 
 Pwy dyd brawd a ryd barn 
 
 E. Arthur arderxawg wydfa 
 Gorxest gwir a defa 
 Duw ei him a farna 
 
 A. Yr Eryr nefol dynged 
 Ar na xafas i weled 
 Beth a wna Crist i'r rhai cred 
 
 E. Arthur wydfa llawenyd 
 Ath lu buost lwyr gynyd 
 Dy hun dyd brawd a'i gwybyd 
 
 A. Yr Eryr barabl syxoed 
 Ath ofynaf berxen torfoed 
 Dyd brawd beth a wna i bobloed 
 
 E. Arthur arderxawg Lampre 
 Ath wir gwiriondeb hagdle 
 Yna i gwybod pawb ei le 
 
 A. Yr Eryr barabl difustul 
 Ath ofynaf heb gynfyl 
 Ai da cael gwasanaeth sul 
 
 E. Gwasanaeth sul o xeffi. 
 A gras gan duw gwedi 
 Gwynfydedig wyt o honi 
 iFaldord.-L. M. 
 
 A. Yr Eryr barabl difri 
 A th ofynaf dros geli 
 Beth ym o byda hebdi 
 
 E. O bydi heb eiriau lien 
 Die sul eb raid eb angen 
 Hyd yr ail sul na xward wen 
 
 A. 
 
 E. 
 
 Yr Eryr barabl hynod 
 Ath ofynaf yn hynaid 
 Beth ore rhas: enaid 
 
 a gwediau 
 
 Pader 
 
 A dirwest a xardodau 
 
 A diodef enaid hyd angau 
 
 LLYMA ENGLYNION 
 
 A fu rhwng Try stan fab Tallwch a Gwalch- 
 MAI FAB Gwyar, gwedi bod Trystan dairblynedd 
 allan o Lys Arthur ar sorriant, a gyrru o ARTHUR 
 wyth ar hugain o'i Filwyr i geisio ei ddal a'i ddwyn 
 at Arthur ac e fwrriodd Tryst an hwynt i lawr 
 bob un yn ol eu gilydd, ac ni ddaeth er neb ond er 
 Gwalchmai a'r Tafod aur. 
 
 G. Prwystyl sydd tan 1 anianawl 
 Pan for mor yn ei chanawl 
 Pwy wyl filwr anfeidrawl 
 
 T. Prwystyl fydd tonn a tharan 
 Cyd bont brwystul eu gwahan 
 Yn nydd trin mi yw Trystan 
 
 G. Trystan barabl difai 
 
 Yn nydd trin nid ymgiliai 
 Cydymaith yt oedd Gwalchmai 
 
 T. Mi a wnawn er Gwalchmai yn nydd 
 O bai waith cochwydd yn rhydd 
 Nas gwnae'r brawd er eu gilydd 
 
 G. Trystan gynneddfau eglur 
 Huddellt baladr oth lafur 
 Mi yw Gwalchmai nai Arthur 
 
 T. Yno gynt Gwalchmai nog mydrin 
 bae arnat ti orthrin 
 Mi a wnawn waed hyd ddeulin 
 
 G. Trystan o honot ti y pwyllon 
 Oni'm gommeddai'r ardclwrn 
 Minneu a wnawn goreu ag allwn 
 
 T. Mi ai gofyn er a fen 
 Ac nis gofyn af ar grauen 
 Pwy yw'r milwyr sydd om blaen 
 iTon. 
 
ALLAN DDRYLL O HEN LYFR YSGRIFEN A GAFED YN NGOGERTHAN. 133 
 
 G. Tiystan gynneddfau hynod 
 Nad ydynt itli adnabod 
 Teulu Arthur sy'n dyfod 
 
 T. Arthur nini bogelaf 
 
 Naw cant cad ai tyngeddaf 
 Oui lleddir minneu a laddaf 
 
 G. Tiystan gyfaill rhianedd 
 Cyn mynd yngwaith gorfedd 
 Goreu dim jw tangnefedd 
 
 T. O caf fy ngiedd ar fy nghlun 
 Am llaw ddeau i'm ddiifyn 
 Ai gwaeth finneu nag undyn 
 
 G. Tiystan gynneddfau eglur 
 Cyn cynnaws lliaws llafur 
 Na wrthod yn gar Arthur 
 
 T. Gwalchmai o honot y pwyllaf 
 Ag om pen y llafuriaf 
 Fal i'm carer y caraf 
 
 G. Tiystan gynneddfau blaengar 
 Gorwlychyd cafod cann dâr 
 Tyred i ymweled ath gar 
 
 T. Gwalchmai attebion* cymmen 
 Gerwlychyd cafod cann rhych 
 Minneu af ir lie mynnych 
 
 A c yno daeth Trystan gyda Gwalchmai at 
 Arthur. 
 
 G. Arthur attebion cymmen 
 Gorwlychyd cafod cann penn 
 Llyma Drystan bydd lawen 
 
 A. Gwalchmai attebion difai 
 Gorwlychyd cafod cann tai 
 Croesaw wrth Drystan fy Nai 
 
 Trystan wynn bendefyg llu 
 Car dy genedl cred a fu 
 A minneu yn ben Teulu 
 
 Trystan bendefig cadau 
 Cymmer gystal ar goreu 
 Ag yn gywir gad finnau 
 
 Tiystan bendefig niawr call 
 Car dy genedl nith ddwg gwall 
 ÎSTicl oera rhwng car ar Hall 
 
 T. Arthur o honot y pwyllaf 
 Ac ith ben y cyfarchaf 
 Ac a fynnách mi ai gwnaf 
 1 Nage, Gwrthgrych. 
 
 ALLAN DDRYLL O HEN LYFR 
 YSGRIFEN 
 
 A gafed yn Ngogerthan yn y fl. 1 759, mewn 
 flaw odiaethol, nieddai Llywelyn Ddu. 
 
 Aches ym leinist aflei tyrwy ym byddin 
 Twrwf Catwallawn hael edhwyl a ydin 
 Esgar hyd haual a rhan chwefrin 
 Rhahawd y adveirch ai radlann medud? 
 
 Y uolud ar 11 yr llaun 
 
 Nauit glust deheu a mor eigiaun 
 Hevelys y Hon nas arllu estraun 
 Hyd esgyr y wyr a daly yaun 
 Madganet mab brith 1 cyth mor radlawn 
 Kynneved echel aeth Kywryd Kamawn 
 Tewynt rieu Krawn rac proystlaun 
 Gardei ir pananed dyn dywynclaun Kymry 
 Pan rygreas Crist Catuallaun 
 
 As amoduy Duw y deur orchordon 
 
 Nys arlludion gwynt a thonnawr 
 
 Nychuedyl am doddyw o wynedd glawr 
 
 Lladd y gwyr yn aer anoleith awr 
 
 Diau trafbdynt lladd llafnawr 
 
 Rived o dud agynhennawr 
 
 Yd wnad Cadwallawn pan gymhwyllo y 
 
 myd? 
 Tra barhao Nef ucheluit lawr 
 
 Ossidd arf y Mon ryphebyllas 
 Malgwn hevelyit haylon o guas 
 Ny ar arch Briniach ny ry dadlas 
 Ac eduin arnaddynt yn dad ruytuylluras 
 Ny buglait j^warthec nys arlleueir nep 
 Hymanaf Gweithen i dan adas 
 Ar wyneb Cymry Catuallaun uas 
 
 Dybit ymdouit y luydauc Prydain 
 
 Y digones guychyr gwallauc 
 Eilywod Gattraeth iawr vygedauc 
 Allmyr a maen a gwiyonawc 2 
 
 Biw rewyt y rann rad Luossauc yn aer ? 
 Yg cattreu gwyn gwesti varchawc 
 
 Esgor lluded llong llann gied yfawc 
 Yspyddawd Catwallawn Gaer Garadauc 
 vre 
 
 Wrth y gyfwyre gynne Efrawc 
 
 Kyweir dennmeir yc oneir Prydein 
 
 Pryder ior udic aduer 
 
 Kedwesid grut Kymry can differ y ysgwyd 
 
 Y ysberi pell yd glower 
 Cawawc cynhorawc cawgawg fer 
 Peuyr porth ysgewin Kyffin Aber 
 Canotor cathyl gwynnwyd gwenleuver 
 Golluchaf gleu hayl hilic naf ner 
 Aded gynt ethynt yn hyd irver hallt 
 
 Pict or Briton. 
 
 1 Gwinionawc. 
 
134 
 
 O LYFR GOGERTHAN. AUDYL. YMDDIDDAN Y SAINT A CHYBI. 
 
 Rac gawr pallt gorthrycher 
 
 A uouch nothi hael climyn oer arglwydd? 1 
 
 Onid gordeil awyr a ser 
 
 Calwallawn ei niiawn a ral ymher 
 
 Pydret 
 
 LYFR GOGERTHAN, 1759. 
 
 Rhan rhen rliad gordden gwaith heinyw 
 Dylaith i bob gwyni aith 
 A chadwyd cyfraith 
 
 Cysgawd gwiniaith geinyw 
 Dyddwyn ac addwyn cedeirn ynghadwyn 
 
 A gwedi cwyn cynnif 
 Cochwedd calanecld cyfyng freon 
 
 Cochwedd calanedcl ev seggyf a renaint 
 Amnoetliaint yngwarthaf nant 
 Seith angercld au segyf, dwfyn, dwfyn, 
 
 gwaddyn, gwaddyn awallu 
 Tri gair am dri phair tri tlieulu 
 Tri M. tri nis deupi meddygon 
 Tair aer, aer am gaer o ganhon 
 Kadcad cyffylud ar saeson 
 Gwall gwall ou arfall ar gynlion 
 Graid greic goíFelaig ddragon 
 A eryri fraith freon 
 Eryri a orfì ban welych 
 Daragon o nyuant a lewych 
 Greid un bro greid agro gro yugwrych 
 Ar ysci asceini asgellwrych 
 Llestri llu ar helitnth eleirch 
 Gwae wrth for nad gwrthdir a wrthrych 
 
 Drull yw hon o'r Gan. Tu dal. 
 
 160. 
 
 AUDYL. 
 
 Moch dau byt yggryt yggred)-f carant 2 
 Mocb dau mynych dorr o 3 twrneimant 
 Moch dau rung saeson ryssyant ymdrychu 4 
 A dibarch gladu a guassant 
 Moch day guyr Mannau er mynny molyant 
 A gogled dyhed diheu a gunant 
 Moch vyd ym prydein pryder acbuant 
 Ac am deutu lloegyr llavar yt guynant 
 Am lithrau mab Henri enryvedant 
 Meint uyd ygguasgar yr ysgrydyant 
 Ysgeindorf 5 voroed rif torfoed tarvant 
 Turf am y teruyn traha ny barchant 
 Ami disgoganaf escut levant 
 Gunyon val geuauc a gymmunant 
 Maur trachures llyghes lloegyr o fyrchuant 6 
 
 1 Qu. na vo uch, &c. * Ymdrechu.— II. E. D. 
 
 8 Korant. 5 Ysgain dros. -LI. E. D. 
 
 3 Ar - LI. E. D. 6 A gyrchant.— LI. E. D. 
 
 Lluoed avleclneis treis a geisiant 
 
 Am gylioed ty roed 1 taer ostygant 
 
 Y tyreu kadarn yn uann y gunant 
 
 Am dal tyrva y turneimant 
 
 Am gyghaus undyd rif myrd a syrtliyant 
 
 Am voroed kyhoed y kymynant 
 
 honau disgoganaf na hilia plant 
 
 Ac nyt mi ae kel nys treulant 
 
 Oesvot adyvyt Dovyd ae divant 
 
 Brytlion ae treula penna urdant 
 
 Brith vyd a dybyd o dieter Karant 
 
 A Seis byd lauen pan y guelant 
 
 Dygogan tyvyrru erymes tra bydant 
 
 YMDDIDDAN Y SAINT A CHYBI- 
 
 "Wkth ftned i Ynts Enlli. 2 
 
 Pan oedd seint senecld Brevi 
 Yn ol gwiw pregeth Dewi 
 Drwy arch y Prophwydi 
 Yn myned i ynys Enlli 
 Yno i gofynnent i Gybi 3 
 Bwy borthiant sydd ar weilgi 4 
 Duw a ro cyngor ini 5 
 Ar dir a mor yleni 6 
 Cann haws 7 gan Dduw roddi 
 Na chan ddyn dicldim erchi 
 Mae medd y Prophwydi 
 Ddau parthiant byd or heli 8 
 
 Gweddiwn Dduw o ddifri 9 . 
 A goddefwn galedi 10 
 Ni chair lies o ddiogi 
 Trech llafur no direidi 
 
 Yno i dywawd Eleri 
 chredir llyfr Genesi 
 Ni rodd Duw ddyn geni 11 
 Heb lafur iddo iw boi*tlii 12 
 
 Well well fydd Duw oi addoli 13 
 Waethwaeth 14 Diawl oi berchi 
 Dirwest ffydd 15 a gweddi 
 A orfydd bob caledi 16 
 
 1 Tyroed.— LI. E. D. 
 
 2 Aneurin ai cant medd rhai llyvrau. 
 
 3 1 dy wedasant (dyfod hon) wrth gyhi 
 
 4 Pa (ryw) vwyd a geir yngweilgi. 
 
 5 Gyngor i chwi. 
 
 6 Ar dir a mor a drysni. 
 
 7 Mil can haws. 
 
 8 Deuparth da (y) byd yn heli. 
 
 9 Gweddiwch dduw yn ddifri. 
 
 10 A goddefweh (fawr) galedi. 
 
 11 Ni roes duw ddyn iw eni. 
 
 12 Heb ryw luniaeth iw borthi. 
 ls Foli. 
 
 11 Waethwaeth fydd. 
 15 Dirwest a chred, 
 10 Clefyri. 
 
Y nrwyaf yn nydd cyfri * 
 
 Y mwyaf ei amherchi 2 
 Yr haccraf ei ferthyri 3 
 Teccaf a fydd ger bron Celi 4 
 
 Nag ofnwcli for heli 5 
 Mwy nor fwyalch ynglielli 
 Nidd ardd nid ercldir iddi 
 Nid llawenach neb no hi 
 
 Archwn i Dduw im a tliri 
 Arglwydd yr holl arglwyddi 
 Iesu ar ei bum gweli 
 Yn dwyn o bob cyfelrhi 6 
 
 AWDYL. 
 
 Kyvaenad kelvit 
 Kynelv o Dovit 
 Kyvaenad kynan 
 
 Crist kein diclan 
 Ac vei gyverkinan 
 Am y gylchin huan 
 Ar gynniver pegor 
 Yssit dan y mor 7 
 
 Ar gynnifer edeiniavg 
 A orug kyvoethavg 
 Ac vei vei paub 
 Tri trychant tavaud 
 Ny ellynt wy traetliaud 
 Kywoetheu y trindaud 
 Din dyval y vawd 8 
 Ni erfyll cospavd 9 
 Cymmun bid paraud 
 In erbyn trindaud 10 
 Bit glaf glevycliaud 
 • Ban wanha ei gnaud 
 
 1 ddiovryd yssictaud 11 
 Gvae ti din hewid 
 Pir dodvid im bid 
 Onit imwaredit 
 
 Or drug digonit 
 Neud uit yth rehit 
 Yt vrit a kerit 
 Drud dy tihenit 
 Dy imtuin ar logelvit 
 Truach dy divet 
 Dy lafuriav o uet 
 A segi a thraet 
 Ymplith prit a thudwet 
 
 Y mwyaf ei glwyf ai dlodi. 
 
 Rhydd a fydd yn nydd cyfrif. 
 
 Ar llaw a gar ferthyri. 
 
 Hagraf a fydd garn bron Celi. 
 
 Nac ofnwch ormod bvfystri (prwystri). 
 
 Cydfedhorni (klyvyri). 
 
 Yscid y dan mor 
 
 Ffawd. 10 TraUaud. 
 
 Ni eruyn cospaud. " Y diodrut yscaut. 
 
 AWDYL. 135 
 
 Diavael 1 dy imteith 
 Dy iscar ath cedimteith 
 Corph diffit direit 
 Gobvill oth eneit 
 Corph ni gliuit 
 Pe lleveir y gilit 
 Pa roteiste oth revet 
 Kyn kywes arget 
 Pa roteste oth olud 
 Kin pwll mwll mut 
 Ac i harvetud 
 Ac i diadaud 
 Ac ni rywelsud 
 
 Y meint a garyssud 
 Ac itoet owud 
 
 Y luru tenit dud 2 
 Ad aon 3 itaethant 
 
 Y kymmeint no ffinniant 
 Prid prin udechant 
 Othrud a geugant 
 Ag ysmortmant 
 Mai gosod amrant 
 A veleiste ogarant 
 A vu treis tra geissant 4 
 Ny phecheiste guener 
 Oth vaur etyllter 
 ÜSTi cheuntoste pader 
 Na philgeint na gosper 
 Pader priw traethawd 
 Gobvill o nebawd 
 JSTamyn y trindavrfc 
 Phytalud istedlid 
 Tri seith pader beunit 
 A wu ag nid oes 
 Ac ni threghis eu hoes 5 
 Moe y dinwassute merwerit, no pbre- 
 
 geth efegil 
 An deid i glethvir g\ T erth 6 na buost 
 
 ussil 
 Ni phercheiste creireu 
 ]STa Hoc na llanneu 
 Nid endewiste kiwreu 
 Beirt goveg hygleu 
 Ni phercheiste kivreith. 
 Kreavdir new kin lleith 
 Llyaus anghivieith 
 A dodute ar di areith 
 Gwae fì pir imteith 
 Genhide in kyveith 
 Gwae fi pir wuu 7 
 Ar dikivolu 
 Pan daethume attad 
 Oet bichan vi mad 8 
 Neu rimartuad 
 Oth lavr kiveithad 
 
 r Dihafal. 
 2 Teintdud. 
 3 A duon, daon, 
 4 Tragissant. 
 
 5 In hoes. 
 6 Gurth. 
 :d bona. 7 Wuvf, wuu. 
 8 Yi anvad. 
 
136 
 
 AWDYL. 
 
 Arimn nin cred 
 
 Ni neb oth tremynt trvyted 
 
 AWDYL. 
 
 Eneid kit im gvneit 
 In agheu digerit 
 Gwir yw gvae vinneu 
 Pir daethoste im goteu 
 Nag irove nag agheu 
 Na divet na dechreu 
 seith lawanad 
 Bann im se suinad 
 seith creadur 
 Pan in roded * ar pur 
 Oet un tan llachar 
 Pan im roted par 
 Oet un prit daear 
 Nim dyhaetei alar 
 Oetun gwint gouchaf 
 Llei vyn drwg nom da 
 Oetun nyvl ar my nit 
 Yn keissav kedonit 
 Oetun blodeu y guit 
 Ar wyneb elvit 
 Am suinase dovit 
 Im dodath ar devnit 
 
 AWDYL. 
 
 Nag un adneir un 2 
 Neu runwared un 3 
 Keugant kyuranghawn 
 Wide kywascaran 4 
 A chiwnod senet 
 A cheugant kinadlet 
 A dadvirein o vet 
 Gvedi hir gorvet 
 Kyvaethawc Duu a wet 
 Y din in y deheu wuchet 
 A dyadu tan 
 Ar pobloet anylan 
 A lluch a tharian 
 A llyaws llydan 
 Ny lletraut lie dinag 
 Na didrif na diag 
 A wide tagde 
 Teernas arvereu 
 Dygettaur y trillu 
 Pac drech drem Iesu 
 Liu guirin guirion 
 Eiliu egrilion 
 
 Liu arall brithion 
 
 Eiluu brodorion 
 
 Trydet llu divetit 
 
 Syth leith gyweithit 
 
 Huiliant i giithuir im parthred dievil 
 
 In un in daon 
 
 Gan dull aghivion 
 
 Myn i mae meillion 
 
 A gvlith ar tirion 
 
 Myn i mae kertorion 
 
 In kyveir kyffon 
 
 Kein bit eu govalon 
 
 Gan gwledig gorchortion 
 
 Myn i mae ebestil 
 
 Am teernas uwil 
 Myn i mae periw hael in i claer kyveistet 
 Potiat bid beddrael nid gvael y gerennit 
 A chin deginnull enne eilivert vedit 
 Or saul dymguytat ar lleith dim gorbit 
 Ac ew gweith dvngv nelemne dunbrodic dit 
 Nis rydraeth ryveteu kyvoeth rvyteu dovit 
 
 AWDYL. 
 
 ^odaeth. 
 
 * Itfeu unadueirun. 
 
 s Neu runwaredun. 
 4 Kywiscarn. 
 
 Kyntaw geir a dywedaw 
 
 Y bore ban gyvodaw 
 
 Croes Crist en wise am danaf 
 
 Ar helv fy rhen i g6escaw 
 Hetyw untrev a gl6aw 
 Nid ew wy Du6 nis credaw 
 
 Gwisaw am danaf in berth 
 Ny credaf coel canyd kerth 
 
 Y gwr am creuys e am nerth 
 
 I mae vi mrid ar debed 
 Arowun ar mor wyned 
 Etyl butig bithawl ket 
 
 I mae vi mrid ar kighor 
 Arovun myned ar mor 
 Etyl budig bytawd ior 
 
 Dyrchid bran y hasgell 
 Ar ovun myned im pell 
 Etyl budig bydawt gwell 
 
 Dyrchefid bran y hadein 
 Arovun myned Puvein 
 Etil butig bytaód kein 
 
 Ystarnde wineu nrvin gvin 
 Rhedeg hiraethawc rhawn rhin 
 Phen new oet reid Duw genhin 
 
 Ystarn de wineu byrr y blew 
 
AWDYL. 
 
 137 
 
 Ruid ygniw rygig otew 
 Myn yt fyt tróyn yt iyt trev 
 
 Ystarn de wineu hir i neid 
 Ruid igniw rygig woteid 
 Ni hit ar lew trev direid 
 
 Trwni kytvot daear tev deil dris 
 Chwerv vuelin met melis 
 Rken new rhóita de neges 
 
 eissillit gwledig a gweith 
 
 Wdig wosprit, a Phedir perm pob ieith 
 Sanffreid fwyna de in imdeith 
 
 Heul eirioled arowned 
 Argluit Crist Celi Colovin Cred 
 Dwcc viff wyn pechod am gweitkred 
 
 Terwyn pise tutli eleirch tonn 
 
 Trybelid areith 
 
 Duw i din a denvin kedimdeitli 
 
 Goróyn blaen pertheu kei gyvreu 
 Adar hir din bann cogeu 
 Trugar daffar Duw oreu 
 
 Mi ai gowynneis y Offeirieit bid 
 Ac hescib ac higneid 
 Ba beth oreu rhag eneid 
 
 Pader a bóyeit a bendigeit creto 
 
 Ae canho rhag eneit 
 
 Hid wrawd goreu gortywneit 
 
 Yskitlnick fort a delhech ti 
 A llunhych tagnevet 
 Nyth vi tranc ar tragaret 
 
 Rho v6yd i newynawc a dillad 
 
 1 noeth, a cheinc olychwyd 
 O Cyfyl dievil dothvid 
 
 Syberw a segur dolur 
 
 Ar eu cnawt guerth vynet tros vessur 
 
 Ystir nithieu ni bo pur 
 
 Rhy bun a rbyvetudawd a rhywirawt o vet 
 
 A rby etylldea o ynawd 
 
 Llyna cliwecli chwerw erbin brawt 
 
 Anudon am tir a brat Arglvit 
 
 A divano llawgar 
 
 Dit brawt bitawd ediwar 
 
 O kyvoti pilgeint a deweint 
 
 Dyliunaw a ymeitunaw seint 
 
 It keiffpob Cristiaón Maddeuant 1 
 
 x Cyrreisiant. 
 
 AWDYL, 
 
 CUHELYN A'l CANT. 
 
 Deus Ren 
 Ry mauy Awen 
 Amen fiat 
 
 Fynedig wa6d 
 Ffrwythlawn draetbawd 
 Rhy bestawt 
 
 Herwit urten 
 Awdyl Keridwen 
 Ogyrwen amhad 
 
 Amhad anav 
 Areith awyr Haw 
 Y kau keiniaid 
 
 Cuhelin Bart 
 Cymraeg hart 
 Kit wrthodiad 
 
 Cert cymwynas 
 Ket kyweithas 
 Ni faint imeit 
 
 GathjT kywystrawd 
 Kyvan volawd 
 Cluttawd attad 
 
 Ky\Tgein genhid 
 Cor a chiwit 
 Cyhyd cydneid 
 
 Kywrgryn kywtle 
 Kywlan flamde 
 Kywvire vad 
 
 Kenedyl worord 
 Kywrisc woscort 
 K Jg nygneid 
 
 Kywolu wa6r 
 Kywaus mawr 
 Kn llavreucheid 
 
 Kerit vychod 
 Kerenit not 
 Clod achubiad 
 
 Clo celwit 
 Kant kalan kit 
 Kynnullyd greid 
 
 Cuhelin doeth 
 Kymraec coeth 
 
 Cyvoeth awyi^ Haw 
 
 Kelvit it gan 
 
138 
 
 AWDYL. 
 
 Clyvir vir Acddan 
 Kywlaikn lev 
 
 Kert kyvlawnder 
 Kadeir dirper 
 Cadir wobr yw 
 
 Kan halogicion 
 CaiFod eilon 
 
 Keinon wrthaw 
 
 Can tyirnet 
 Cathyl gyhidet 
 Kywrys wyn 
 
 Campus veirch 
 Canhyn au peirch 
 Kywreneirch glyw 
 
 Cor 6aradred 
 Kenedy 1 noted 
 Ket kyvetliw 
 
 Lliwet a h6n 
 Llysseit eitun 
 Llun venediv 
 
 Llyd am kywor 
 Llog defessor 
 
 Llog porth anaw 
 
 Llygrin kydrun 
 Lledvegin grim 
 Llim yd grin glew 
 
 Llenver synhvir 
 Llawer a vyr 
 Llwir id worriw 
 
 Gor pegwr gwlet 
 Drwy tangnefet 
 Het o hediw 
 
 AWDYL. 
 
 Gogonedawc Argluit hanpich gvell 
 
 Ath vendicco de eglvis a chagell 
 
 A kangell ac eglvis a vastad a diffwis 
 
 A teir finhaim yssit due uch gvit 
 
 Ac un vch elvit a y riscawd ar dit 
 
 A firig a pervit 
 
 Ath vendiviste Awraham penfit 
 
 A vuchet tragivit 
 
 Adar a gwen a attpavr a dien 
 
 Ath vendigaiste Aron a Moessen 
 
 A Yascal a femen 
 
 A seithnieu a ser a awir ag ether 
 
 A llyvreu a llyther 
 
 A physcawd yn hydir ver 
 
 A kywit a gweithret a thyvot a thudwet 
 
 A sawl da digonet ath vendigaf de Ar- 
 
 glwit 
 Gogoned gogonetawc Arglwyt 
 
 AWDYL. 
 
 Bendith y wenwas ir dec diyrnas 
 
 Breisc don bron ehelaeth 
 
 Duw i enw yn nufin ymhob ieith 
 
 Dyllit en6ir Meir rymaeth 
 
 Mad daethost di ynghorpolaeth 
 
 Llyna mab gwyri gobeith 
 
 A dylivas Idas y leith 
 
 Bu drwy vevyl a thwyllvriaeth 
 
 Yn hudawl gwar gwassanaeth 
 
 Y Arglwydd bu hewit ac ni bu ddoeth 
 Ac hyd vrawd ni vu i arvaeth 
 Kyflfei Bart Prydit 
 
 Ar y syt yn elfit 
 
 Ar hallt ar echwit 
 
 Ar graian ar mir ar syr syweddiaeth 
 
 Beirniad rhodiad llaru llaw fraeth 
 
 Mwi i dynwasswn i ganawn i edwaeth 
 
 Kyvoetheu rhi nysyrdraeth 
 
 Mawr Duw heddiw moli dywr daeth 
 
 Bendith naw toryf nef ir kelvydd 
 Creawdur Cyfoethaóc Duw Ddofydd 
 A beris lleuter llewenydd 
 Hael vyhver heul yn dydd 
 Ail canwyll C.ristiawn a lewychydd 
 Uch eigiawn lloet vilwedd vilenydd 
 A thrydydd rhyfedd yw merwerydd 
 Mor kv threia evd echwydd 
 Digones perew pedwerydd 
 Bhyvedd rhedeg dvc dwfr echóydd 
 Kv da kvd ymda kw treigil kv threfna 
 Pa hyd anev evd vydd 
 Ympen y seith mlynedd 
 I due ren y Rhyssedd 
 
 Y dat wedy nyd wyt 
 
 Iolune arabeir Cyvoetha6c Dduw Mab 
 Meir, a beris new ag elvit 
 
 uffern a vu ran iti bu rydd 
 
 Bhen nef ry ffrynom ni dy gerennydd 
 
 Brenin gwirthwin gwyrth uchaf 
 
 Y sydd y sy penn plant Addaf 
 Yssi per gadeir gadarnaf 
 
 Yssi hael diwael diwerhraf a diwir 
 Yssi o wir yd pridaw 
 
 1 Duw mawr i Dduw llawr llariaf [fyw 
 I Duw gwinn g6engerdd a ganaw yn i 
 
AWDYL. 
 
 139 
 
 I Duw vu cldvn digeiyd or defhydd i 
 
 dellaf 
 O becliu a bechwys Addaf 
 O bechawd cyn brawd piyderaf erbyn oed 
 
 Y dydd y del pawb oe bedd yn y deuredd 
 
 yn deuraf 
 Mai i bu pan vu oreuhaf 
 Yn un llu yn un lie teccaf 
 Hyt ymhen un bryn erbyn eu barnu or 
 
 teulu teilyngaf 
 Teilyngdawd wascawd osgordd naw gradd 
 
 nef 
 Yy Dews kynnu llawdd 
 Yy Deus Doniinus inenawd 
 Yy barddeir y beirdd y vedyssa6d 
 Fy maurkydic non fy mhercken 
 Fy niharck cyn tywarch cyn tywaód 
 Am gadti i draettra traetkawd 
 Ytli voli cyn tewi tafawd 
 Ani ini cof mal lob a ddywawd 
 Wrth y wreic y am dreic uffyldawd 
 Ban dywu gwas Duw diwarnawd 
 Attaw ir ymbrav ai briawd 
 Rboddes ef ddirneid cyn clyrnawd 
 A bilwis o bilion i gnawd 
 Kan ydoedd hagen hygaf i roddion 
 A roddei o nebawd 
 Grónaeth trugar y gardawd 
 Yn evr koeth kyvoeth y drindawd 
 
 Y mas maeistawd y mae mol 
 Duw adwin yn codi 
 
 A diwad pecbawd wid wedi 
 A diwin kelu brad Keli 
 Kulwid Arglwydd nef naw canmaól 
 Attad gwenwlad vad veidi-oli 
 Gwenwlit rbydd rliieiddun voli 
 Gwyn gar kar gwar gwirionedd kedwi 
 ~Ni chedóis Eva yr avallen pen barwys 
 Duw wrtbi 
 
 Am i cliam ni chymv a hi 
 
 Gw}i:h goleu a oreu erni 
 
 Rliyw dudded edmic o gyllestic wise a 
 
 gwiscóys am deni 
 Perif nef a beris iddi 
 Ymliervedd ei chywaeth y noethi 
 Ag ail gwyrtb a wnaeth ebelaeth 
 Arglwydd a erglyw ei voli 
 Ban vynnwys gocliel y deli 
 Sef ffordd y ifoes iddi 
 Yn yd oed aradwr yn eredig tir 
 Herwydd gwir y gweini 
 
 Y dywawd y Drindaód Geli 
 Ew ai mam dinam dawn owri 
 A gwr gwyn twrr gwyr gwecli 
 ISTi addaw y geissyaw yn gwesti 
 Or owris y win yddi 
 
 A gwelest gureic a mab genthi 
 A dyóed tithau crolav gwironecld 
 Nith omedd yngweddi 
 Yn gweled y myned bebddi 
 
 Y randir a rhad Duw arni 
 
 Ar bynny y doeth digyfoetb gwerin 
 LI in Kain kadvertlii 
 Toryf anwar enwir y liynni 
 Twr keisseid yn keissaw koeli 
 
 Y dywad un gwrthwn gwrtbarab 
 Wrtb y gwr a weli 
 
 A gweleisti ddynion dyn gowri 
 
 Yn myned bebod heb drossi 
 
 Góelais pan llyvnais y lleudir degweb 
 
 A welwch i medi 
 
 Sef a wnaetbant plant Ka3Ì 
 
 Y wrtb y medel ymchweli 
 
 Drwy eirioled Mair Mari oe gwybod 
 Góybu Duw o beni 
 Ydd oedd y diffryd gyda hi 
 Yspryd glan a glendyd ynddi 
 
 TERVYN Y CYNVEIRDD. 
 
140 
 
 Y GOGYKYE1RDD. 
 
 CANUAU MEILYR. 
 
 Meilyr Brydyt a gant yr Awdyl Varwnat hon i'w 
 vreiniawl uchelrat Gruffut ap Kynan Tywysawc 
 Gwynet diffynwr a tharyan Kymru oil. A mi 
 uarw yn niwet y ulwytyn 1137 wediitaw deyrnasu 
 yn uilwreit 50 mlynet. * 
 
 Rheen nef mor rhyfet i ryfetawd 
 Piau rwyf elfyt rwyt i folawd 
 Pex radau vruo ryn fyngbardawd 
 Pec rydeirinam ynn 2 rhan drindawd 
 Pann dyfo dofyt yn nyt pennawd 
 Peryf par urthfymi yn erbyn brawd 
 Pann gaffwyf i y gan glain glan gyflogawd 
 Can dyddaw angeu angen drallawd 
 Ac eu 3 dra drymhaf trengi metwawd 
 Llys lleufer ynys gurys gorfyndawd 4 
 Py dawant anant na phrydant wawd 
 
 Y Edwyn 5 terrwyn torf y forawd 
 Nid adl'arn certau nid gau daerawd 6 
 Ni due neb ceiniad nag o honawd 
 Yn awen gyfrif kenif draethawd 
 
 Y ri a roai lieb esgusawd 
 Gruffut glew dywal ar orfetawd 7 
 Gwir gwae i werin gwin eu gwirawd 
 Gwr a lywai lu cyn bu breuawd 
 
 Blait by tin ortliew yn derw blynghawd 8 
 Yr perygl preitwyr peri ffossawd 
 Pascadur cynrain 9 Prydain briawd 
 Handoet gadgyffro 10 o Anarawd 
 Ac ail o Pun Hir ryfel durawd 11 
 Gwanai yngliynglior eissor Medrawd 
 Mai Urien Urdden ai amgyffrawd 
 Gweled i ben llu ni bu defawd 
 Mur cadeu neuaddeu o ystyllawd 
 Cyn myned mab Cynan y dan dywawd 
 Ceffid yn i gyntet met a bragawd 
 O olo Gruffut yn rut fedrawd 12 
 Cwynym 13 dragon dwfh dygn diwrnawd 
 Ergyr waew brwydrin cyn rhewin rhawd 14 
 
 l Neu vol hyn— Marwnad Gruffudd ap Kynan ap 
 Iago ap Idwal ap Meurig ap Idwal Foel ap An- 
 arawd ap Rkodri mawr brenhin holl Gymru. 
 
 2 Rec rydeiri namyn 
 
 3 Ac yn. 9 Pasgawdur cywrain. 
 * Gorfywdawd. 10 Handoed gan gyffro. 
 5 1 Edwyn, Etuyn. n Ddurawd, dinawt. 
 
 6 Gan daearawd. [fetaut. 1 - Feddrawd. 
 
 7 Orwetawd, oruetaut, or- l3 Cwynyn. 
 
 8 Deno blygawt. 14 Ruawd ryawt 
 
 Pynn 1 rutbrai dorfeit oet 2 rybarawd 
 Py gadet 3 Pufain reg atwyndawd 
 Ni fynnai gamliur garu nebawd 
 I gymeriait 4 lyw dotyw dyrnawd 5 
 Difa draig wron weinion 6 wascawd 
 Gogwyppo i Dduw oi diwetawd 
 Nad el 7 yn rygoll oi boll bechawd 
 O gyfranc brenbinet brain fotawc 8 
 Pan fai gyfluyt 9 o wyr gwychawc 
 Atcoryn deyrnet yn weinytawc 10 
 Pob pump pob pedwar yn war weiniawc 
 Gwylynt golitlirynt yn ogelawc 
 Pliag un mab Cynan y cyndyniawc 
 Yr arynaic lew llaw diferiawc 11 
 Ni lut i erlid yn odidawc 
 Ceiniad cas agarw 12 syberw serchawc 
 Ced galwed unic 13 nid oet ofnawc 
 Ar boh rai reitiai yn aur rotawc 14 
 Pag bytin Emrais drais drahawc 
 Cadau didudyt 15 cletyf durawc 
 Cwl clywed cystut 16 ar grut mynawc 
 Can gertau cylioet oet arterchawc 
 O Ysgewin bartli hyd bortli Efrawc 17 
 Dybu brenliin Lloegr yn lluytawc 
 Cyd doeth ef nid aeth 18 yn warthegawc 
 Ni yn Eryri yn reiawc 
 Ni thorres i baur a fu breitiawc 
 Gruffut grym cylioet nid oet gutiawc 
 A diffyrth i wyr yn Orwytbawc 19 
 Cyfamuc i wyr 20 a mil farchawc 
 Clywed i gyma ut tra bannawc 21 
 Brenin brwydr efnys gwrys gwellyniawc 
 Penn riau parau anoleitbiawc 
 Perchen pefr ystre o re fyngawc 22 
 Modrydaf Cymry erchi farchawc 23 
 Ar wyneb neuat yn amniferawc 
 
 x Fryn. 
 
 2 Oeth 
 
 3 Ry gaded 
 
 4 1 gymereid 
 
 5 Dyrwawd. 
 
 6 Fron-weinion. 
 
 ' Pan el. 
 
 8 Ffotawc. 
 
 «Gyflwyt. 
 10 Renytawg, reenydawc, 
 
 reuetawc. 
 n Differiawg, difeiriawc. 
 12 Cennad (kenyad) cas a 
 garw. 
 
 13 Kyd bei unyc. 
 14 Reidyei yn eurodawc, 
 
 anrhodawc. 
 15 Llat,au (ladeu) didudyt. 
 16 Cwl cly wynt, clywyd. 
 17 Eurawg 
 
 18 Cyd daeth nid aeth. 
 i9 A dyphyrth y wyr yn 
 
 orwetawg, orwytawc. 
 
 20 Cyfamug ei wir. [awg. 
 
 21 Clywed a gyna yd traban- 
 TZ Perchen peufer (peuur) 
 
 ystre or re vygawc 
 23 Ei rhi (erhi) varchawc. 
 
I DRAHAEARN A MEILYR. 
 
 141 
 
 Nerth Rodri rei rywascarawc 
 Cyn myned mur ced yn dawedawc 
 Dym guc nenm goruc yn oludawc 
 Yfais gan deym o gyrn eurawc 
 Arfod faet feitiad 1 anghad weiniawc 
 Yn llys Aberffraw yr ffaw ffodiawc 
 Bum o du gwledig yn lleithiawc 
 Eilweith yt aetkum yn negessawc 
 O leufer llyw camawn iawn dywyssawc 
 Bu fedd aegylchwy 2 yii fodrwyawc 
 Torressid gormes yn llynghessawc 
 Gwedi tonnau gwyrt gorewynawc 
 Dyphorthynt i seirch meirch rygyngawc 
 A fu 3 neud gweryd yn war weiddiawc 4 
 Gwae a ymtiried wrth fyd bradawc 
 Ni wyl 5 cychwil feirt cyliusseitiawc 
 Tymp pan dreing terwyn torf diffreidiawc ( 
 Cwyniff ni bytif 7 diebreidiawc 
 Delw yt am gyrrwyf bwyf cynheiliawc 8 
 Crist cyflawn anwyd boed trugarawc 
 Wrth Puffut Gwynet gwylet fotawc 
 Yngwlad nef boed ef yn draftadawc 
 Nad i enaid hael yn waeletawc 
 Hael a ri a renni ỳnny rhyhyt 9 
 Ni clironnai na seivch na meirch gweilyt 
 Gwladoet ofynaic draig Gwyndodyt 
 Gwr a roddei gad kyn dybu i dyt 
 Gruffut grym angor eissor merhyt 
 Marehogai escar ar elorwyt 
 Arbennic cenfaint ceraint weinyt 
 Cynrheinion 11 ysgwyd ysgororyt 
 Yn i fu weryd i obennyt 
 Ni bytai diwyth i lwyth oswyt 
 Amugei dragon udd Mon meindyt 
 Men yd las Trahaiarn yn Gharn fynyt 
 Y dau dywyssawc deifniawc dedwyt 
 Brenhinet Povvys au Gwenhwyssyt 
 Goran gwaith gwynniaeth ai gyweithyt 
 Pan gedwis i wyneb heb gywilyt 
 Cutynt cyfnofant cant cyfoedyt 13 
 Cyngen gymrnynid gwytfid wryt 
 Taer tertyn assau talau trefyt 
 Torri calchdoet tiret trenyt 
 Am drefan dryffwn rac eirolyt 
 Tyrfai rac llafnau pennau peithwyt 
 Caith cwynynt certynt gan elfyt 
 Cnoynt frein friwgic o lid llawryt 
 Llenwyt dwreawr 13 i fawr faessyt 
 • Delid meirch amliw a biw elfyt 
 
 Gwern Gwygyd gwanai bawb yn i gilyt 
 Gwaed gwyr goferai gwyrai onwyt 
 Or maint a dyfu ar eu edryt 
 
 1 Aruot uaet ueithyat. 
 
 - Eurgylchwy. 
 
 3 Aim, a ni. 
 
 4 "Weidiawg, feitiawg. 
 
 b N"i wyr. 
 
 6 Difreityawc. 
 
 7 Cwynis ni byddis. 
 
 cynheilwawg. 
 9 Ynyryhyt 
 
 10 Guladoet (ef) ouynneic 
 dreic gTryndotyt. 
 
 11 Kyureiaion 
 
 12 Kuty.it kyfnouant cant 
 k^/uoedyt. 
 
 Delw yt amgyrwy s bwys 13 Lleu\vyd dwy reawr. 
 
 A due oe gadau chwedlau newyt 
 Cad rag Castell march maur ewedyt 1 
 A Chadau Cynwric wyrenic wlyt 
 Y gad gynghywair 2 ym Meirionnyt 
 Arglwyt giew gadarn haiarn dyfyt 
 Ni fotes mawret en merweryt 3 
 Yngwaith y Waederw chwerw chwelidyt 4 
 Cad Geredigiawn gyfiawn gywyt 
 Crefynt 5 gwraget gwetw gotiwedyt 
 Cad yn Iv/erton dirion drefyt 
 Gan ai canfu ni bu feryt 6 
 Cad rag tal Prydain prennial fethyt 7 
 Gruffut a orfu rag llu gwythryt 
 Cad rag castell Mon nior digeryt 
 Dybu oi gyffred gwared bedyt 
 Dewissais in hau nid gau defhyt 
 Ar emys i lys ai luossyt 
 As rotwy fy rên rann clragywyt 
 Yngwerth a rotes ar lies Prydyt 
 Ni wtant fanfeirt ni faur gynnyt 8 
 Pwy a ennillo or do y syt 
 Edewis eurwas clas Cymreyt 
 Canawon mordai mynogi ryt 
 Dytwyreo Owain Eingl didudyt 
 Ennillot llyw ystrad lie i gilyt 
 Gwelant glyw Powys i bell oessyt 
 A hawt i ergryd hyd lew divyt 
 Cadwallawn gedawl o gynfedyt 
 Cyntaic ar gann calan weinyt 
 Gnawd gwarchan a gan eu haweinyt 
 Yr arfod 9 adwy hwy a orfyt 
 Gruffut grym wriawr oe fawr vevyt 
 Nim didoles nu ny bu gelwyt 11 
 Yn i fwyf gynnefin a derwin wyt 
 Ni thorraf am car fy ngharennyt 
 Carennyt y syt herwyt trined 
 I Gristiawn ys iaun i gyrrhaeted 
 Crefyt y Creawdr i cyfrifed 
 I Ruffut gloyw ut ae cut tudwed 
 Hyd nas gwnel pechawd pell eiliwed 
 Pedrydawc deyrn uch cyrn Coned 
 Cenif nis dygif yn diabred 12 
 Marwnad mur tewdor mor dylyed 13 
 Cadernid rhewid 14 cynn noe fyned 
 Ergrynnai fy mhwyll o bell gerted 
 A dyfo mab Cynan maur amgyffred 
 Can Grist cain forawd 15 gwlad ogoned 
 Pan gaffo perm gwyr peuer ymtired 16 
 Gan engylion foes nym oes neued 
 Un undawd Drindawd drwy rybuchedd 17 
 Gan glain gloyw addef yn nef drefred. 
 
 *Edwdyt. 
 2 Goglyweir. 
 3 Y merweryt. 
 «Gwelidyt. 
 
 5 Crenynt, creuynt. 
 
 6 Bo feryt. 
 
 7 Prenuyal uethyt. 
 
 8 G-enfyt, gynfvt. 
 
 9 Yn arfod. 
 
 10 Feuyt, ueuyt 
 
 11 Ni wybu (wy bu) geluyt. 
 
 12 Diabred. 
 
 13 JSTor dylyed. 
 14 Rewyt. 
 
 15 Ceinfolawd. 
 16 Pefr ymtired. 
 17 Yn undawd. 
 
142 
 
 MARW YSGAFYN MEILYR BRYDYT. GORHOFET GWALCHMAI. 
 
 I DRAHAEARN A MEILYR. 
 
 Meilyr Brydyt a gant yr Awdyl hon yn y lluyt y 11 £ 
 
 Trahaearn vab Caradawg, a Meilyr mab 
 
 Riwallawn vab Cynvyn. 
 
 Gwolychaf ym Ren rex awyr 
 Arglwyt a wyr uym piyder 
 Pryder pryderaf yn fawr 
 Am uy arglwyt 11a wr llyw niuer 
 Ny dotynt dros uor etwaeth 
 Pobyl anhyuaeth Nanhyuer 
 Gwytyl dieuyl duon 
 Ysgodogion dynion lletfer 
 Cad a uyt ym mynyt earn 
 A Thrahaearn a later 
 A mab Rywallawn rwyf myr 
 O'r gyfergyr nyd aduer 
 Difieu ym pen y teir wythnos 
 Tru a nos 1 yd ith later 
 
 DIWEDD. 
 
 MARẄ YSGAFYN VEILYR 
 BRYDYT. 
 
 Rex regwm rybyt rwyd ei voli 
 Ym arglwyt ucliaf archaf weti 
 Gwledig gwlacl oruod 
 Gornchel wenrod 
 Gwrda gwna gymmod 
 
 Yryngod 2 a mi 
 Adfref adfant cof dy rygodi 3 
 Erof ac edîuar y digoni 
 Digonais geryt 
 Yg gwyt duw douyd 
 Yy iawn greuyt 
 
 Heb y weini 
 Gweini fi 4 liagen ym Reen ri 
 Cyn bwyf deierin diuenynni 5 
 Dihen darogant 
 I Adaf ae blant 
 Y ry draethysant 
 
 Y prophwydi 
 Bod Iesu ym mru merthyri 
 Man mad ymborthes y beichogi 
 Baich rygynnulleis 
 O bechawd annoueis 5 
 Ry dy ergryneis 
 
 Oe gymhelri 
 Rwyf pob fa 7 mor wyt da wrth dy ioli 
 Ath iolwyf ry purwyf cyn o'm 8 poeni 
 Brenliin lioll riet 
 Am gwyr nam gommet 
 
 1 Tu a nos, tray an nos. 5 Diuenynhy.— MS. 
 
 «Gryghod, yryghod, MS. 6 Annofais.— MS. 
 
 3 Adureu aduant cof dy 7 Ua & wa. — MS. 
 
 rygoti.— MS. 8 Norn. - MS. 
 4 Gweiniui. - MS. 
 
 Am y drugaret 
 
 Om drygioni 
 Ceuais i liaws awr eur a phali 
 Gan vreuawl rieu er 1 eu hoffi 
 Ac wedy dawn awen amgen ynni 
 Amdlawd fy nhafawd ar fy nhewi 8 
 Mi Yeilyr Brydyt bererin i Bedyr 
 Porthawr a gymmedyr gymhes deithi 
 Pryd y bo cyfnod yn cyuodi 
 Y sawl y sy' met armäa fi 3 
 
 As bwyf yn adef 
 
 Yn aros y lief 
 
 Y Hoc a achef 
 
 Aches wrthi 
 
 Ac ysi didrif 4 dideul ebri 
 
 Ac am y niynwent mynwes heli 
 
 Ynys veir uirain 
 
 Ynys glan y giain 
 
 Gwrthrych dadwyrain 
 
 Ys cain yndi 
 
 Crist croes darogan 
 
 Am gwyr am g war than 
 
 Rag Ufern afan 
 
 Waban westi 
 Creaódyr a'ni creóys am cynnóys ym plith 
 Plwyf gwirin gwerin Ed Hi 
 
 Tervyn bardoniaeth Meilyr Brydyt. 
 
 GORHOFET GWALCHMAI. 
 
 E HUN AI OiNT. 
 
 Mochdwyreawg hnan haf dyfestin 
 Maws llafar adar mygyr hyar hin 5 
 Mi ydwyf eurdedf diofn yn nhrin 6 
 Mi ydwyf llew rag llu lluch fy ngordin 
 Gorwyliais nos yn achadw fin 
 Gorloes rydau 7 dyfyr dygen freidin 
 Gorlas gwellt didrif dwfyr neud iesin 
 Gordyar eaws awdyl gynnefin 
 
 Gwylain yn gware ar wely lliant 
 Lleithrion en pluawr pleidian edrin 8 
 Pellynig fy nghof y nghyntefin 
 Yn ethryb cam caerwyd febin 9 
 Pell o Fon fain ydwyti dwythwal werin 
 Esmwyth ysyd 10 yn aserw gyfrin 
 Yd 11 endewis enan yn achlysur gwir 
 Ar lleferyd gwâr gwery ei lain 
 Ac er 12 lies Owain hael hual dilin 
 Dychysgogan Lloegyr rag fy llain 
 
 l Yr.— MS. 7 Lleithyryou eu pluawr 
 
 2 Amdlawd uyn tavawd 8 Rydyau. — MS. 
 
 ar uyn tewi.— MS. pleidyeu etrin. — D. D. 
 
 3 Arma a ui.— MS. 9 Ethrip cam kaerwys 
 
 4 Ac yssi ditrif.— MS. vebin. D.D. 
 Mygy hear hin. -MS. 10 Yssyt,— MS. 
 
 * My ytwyf eur detyf di- ll Yt.— MS. 
 
 of y n y n rin . — MS . u Acar lies . — MS . 
 
GORHOFET GWALCHMAI. 
 
 143 
 
 Llacliar fy nghledau lluch yd ardwy — glew 
 Llewychedig aur ar fy nghylchwy 
 Oyfun westlawg dyiyr dyd neud gafy 1 
 Catlil o ar adar awdl osyniwy 
 Gorfynnig 2 fy mliwyll ymhell amgant 
 Hedyw wrth athreidiaw tir tu efyrnwy 
 Gorwyn blaen afall blodau fagwy 
 Balcli caen coed bryd pawb parth yd 
 garwy 
 
 Caraf Gaerwys fun fenediw deithi 
 Cas genyf genthi ni gynhelwy 3 
 Geunilles am llif ced am lladwy — ar air 
 Fy muner nid mawr imi fy ngofwy 
 Gwyn ei fyd padiw Duw yd ragwy 
 Pieinged rwych wyry wared Lywy 
 
 Llachar fy nghledyf lluch ei anwyd 
 Y' ngliad llewychedig aur ar fy ysgwyd 
 Lliaws a'm golwch nym gwelsant er moed 
 O rianed gwent gwyllt ym crybwylleid 
 Gweleis rag Owain Eingyl a'u hadoed 4 
 Ac o du ribyll rebyd y' ngreid 
 Gwalchmai ym gelwir gelyn y sáeson 
 Er 5 lies Gwledig Mon gweint ym mlilym- 
 
 nwyd 
 Ac er bod Llywy lliw eiry ar goed 
 Pan fu aer rag caer cyforiais waed 
 
 Gwaedreid fy nghledyf a godrud y' 
 nghad 
 Y' nghyfranc a Lloegr llawr nid ymgud 
 Gwelais o arfod aerfab Gruffud 
 Rialluoed trwch tebed ossud 
 
 Gwaith Aberteifi terwyngad Owain 
 Gwyndeyrn Prydain priodawr ud 
 
 Gorisymed 6 glyw o'i glywed yno 
 Eag gorwyr Iago 7 gwyar drablud [Eingl 
 
 Gwalchmai ym gelwir gal Edwin ac 
 Ac i gynnwrf llu hud 8 wyf llofrud 
 Ac ys imi dystion a'm testyn ganthud 9 
 O essillyd cynan coding dad hanud 10 
 Ac er bod a'm deu feirch 11 o du balch fre 
 
 Freidyn 
 Nid athethaf clrin drwy ym gythrud 
 Carafi eos fai forehun lud 
 A golygon hwyr hirwyn ei grud 12 
 Caraf eilon niygr maith arnadud 
 Eiliwed asserw a seirch cystud 
 Ni charyf llawyr fy 11a wr gj n 
 Chan gynif cynnor gwyth gwned 
 Hut — ny hwynt u a mi mor wyf dirr 
 
 1 Cyuun westlawc dyuyr 
 dyt neud gawy. — MS. 
 & cafwy.— MS. 
 
 2 Goruynnic fym pwyll.— 
 &C.-MS. 
 
 3 Cynhalio 
 
 ^Euhatoed.— MS. 
 
 5 Ar.— MS. 
 6 Gorisymet.— MS. 
 
 7 iago tywysawg gwyned 
 
 6 Ac y gynnhwryf, &c. 
 
 -MS. 
 
 9 Ac ysymy Dyston am 
 testun ganthut gan- 
 thud & ganthunt, MS. 
 
 10 Dadhanut.— MS. 
 
 "Deuueirch.— MS. 
 
 12 Ygrut.— MS. 
 
 13 Geiriau yn y banau ar ol 
 weal eu dileu yn yr 
 hen lyvyr. 
 
 14 Huvnt.— MS. 
 
 Er gwyl : gweilging 1 porffor pwyll 
 Ni dirmygaf gof 2 cyfyrdelid y 
 Nym rodwy rwyd eirioes v. 
 Ach llywy o gynllewyth hua. 
 Air yd gyfachlud 
 
 Achubais rag llu lliwed 
 Llwyprynt llenwynt 
 Gynnwys Owain yn argl 
 Lyais or gyfergyr cr 
 
 yn ehegyr 
 Cymynid ar dres droch lynges lyr 
 Lluch fy nghledyf fy ngheiniaw ni llwyd 3 
 Ni lludiaf ym Haw Had ni gweyr 
 Gwelais angerd ri rag craig Gwydyr 
 Pan amwyth ud Mon maws o'i dymyr 
 Gwelais yn Pudlan ruthr flam rag 
 Owain a chelaned rain a rud fehyr 4 
 Gwelais yn ymo 5 yn amrygyr 
 Tewi ganllyw awyr o anystyr 
 Tored Caerfyrdin j ngwrthrin gwyr 6 
 Gordyar ei dreis 7 Emreis eryr 
 Dychluded teyrned teyrnged idaw 
 Gwledig Aberfraw a gwlad Ynyr 
 Endewais i eaws a'm ryhiraeth er gwyl 8 
 Gweüging porfor pwyllad iyfyr 9 
 Pell nad hunawg gwen gogwn pa hyr 
 Pan dyfrigtrawd blawd blaen afallgyr 10 
 Bid ewynawg ton tu porth wygyr 
 Bid swysawg serchawg bànawg breuyr 
 Breudwydiaw er bun balchliw arien dos 
 Ys odidawg nos neu ym hepcyr, hawd 
 wyr di er gwendir goleithychir honaf 
 
 eu gorfelyn eu ongyr 11 
 gerdawl fymarch mawr ys profais 
 wng penwaed barth a phorth Gemais 
 an haelion hywyd hawd y treidiais 12 
 charedig bobl ba hyd dulliais 
 Owain a unis fy mryd 13 
 ew hyder hud ys cefais 
 *yg mygi^ y gwelais y^ 
 gwr gwrd i eurais, Gwaith 
 
 y ystofysid cynnif cyn 
 Had o Loegr Hew Din Emrais 
 Carafy yr ednan a'i llarian Uais 
 Cathl fodawg coed cadr ei ethais 14 
 Cyfum goluth bun ban ym dyneirch 15 o 
 
 bell 
 Pwyllid erof ar ni lefais 
 A minnau o'm cof cefais defnais 
 Defawd oi adawd oeth ystyflais 
 
 ^weilgig. — MS. 
 
 2 Ny dumygaf, &c— MS. 
 
 3 NyUwyt.— MS. 
 
 4 A chalanet rein a rut 
 
 uehyr.— MS. 
 
 5 Ymo & ymro, MS. [MS 
 
 6 Yg gwrtin & gwrthrin. 
 , 7 Gortyary dreis. — MS. 
 
 s Am ryhiraeth yr gwyl. 
 -MS. 
 
 9 Uyuyr.— MS. 
 01 Pan deurictrawd blawd 
 
 blaen euellgyr. - MS. 
 11 Y ongyr.— MS. 
 12 Hywyt hawt y treit. — 
 
 MS. 
 13 TJnis vym mryd.— MS. 
 u Cathyl uodawc coed ca- 
 
 dyr y etheis.— MS. 
 15 Denneirch.— MS. 
 
144 
 
 GWALCHMAl AI CANT I OWAIN. 
 
 Dymhunis ton wyrd wrth Aberfraw 
 Dychyrch tir tremud dychlud anaw 
 Diyssig * yd gân ednan arnaw 
 Argoed nwy asswe 2 aserw yndaw 
 Ail wydle didrif didwrf gyíìaw 3 
 Adawd 4 ym gwrthrawd p;wrthred hod- 
 
 iaw f 
 Angerdawl fy march ym maes caeaw 
 Er 6 lies ner Cynan cynwediawn faw 7 
 
 Arglodig gwendyd gwyn assymed pawb 8 
 Prydain allwedawr oil yn eidiaw 9 
 
 Endeweisi eryr ar ei gidiaw, dyfyn 
 Dyraith Gwyned gwyar idaw 
 
 Pan amwyth Owain aur a threfi Dinbych 
 Dyd yn ystrad aesawr dreuliaw 
 
 Dybrysiais innau yn aroloed i Eingl 10 
 Dyfryded yn Lloegr rag llwybr fy Haw 
 Derllydid fy nedf fy newisaw 11 
 Y' nghadelling fro dy siliaw 12 
 
 Dymhunis ton wyrdd wrth aber Dau 
 Dychyrch glan glaswyn glwys y frydau 
 Diessig yd gân ednan enan 
 Addawd 13 ym gwrthrawd gwrthred gerau 
 Adwen gwellt didrif pan dyf diau 
 Adwen balch caen coed cadr ei nodau 
 
 Adwen yfeisi fed a'i fenestri o aur 
 Yn llys Owain hir hwyr dilidau 14 
 
 Dymgwallofied ei win 15 o'i wen adaf ud 
 Yn Arfonig Gaer ger hiriell bau 16 
 Derllesid i'm Haw Had ym godau 
 Y'ngwaith Maesgarned gan freyrau 
 Dyhepcyr alaf ,7 elyf doniau 
 Dychlud clod Brydain bedrydanau 
 Dygwystlir idaw o Din Alclud 18 gogled 
 Draig yw yn dyhed drawen yn dehau 
 
 A Duw yn cyntefin cain hindyd 
 Araf eriw haf hyfryd dedwyd 
 Adfwyn clyclaw dyfyr dychward gwyr 
 
 wrth echwyd 
 Ogfanw a chegin a chlawedawg drydyd 
 Dymhunis ton mor y merweryd 
 O Abermenai mynych dyllyd 
 Dy goglad gwenyg gwyn gyngreawdyr 
 
 fynyd 
 Morfa Rianed Maelgwn nebyd 
 Neu dreidysi 19 tra lliw Lleudiniawn dre- 
 
 fyd 
 Neu dremyrth eurawg caer Aderyd 
 
 Ac wrthyf cyferchyd o deyrned Prydain 
 
 'Diessig. u Derllytid uyn detyf uyn 
 
 2 Aswy. dewissaw. — MS. 
 
 3 Eil wytle didrif didwryf 12 Yg gadellig uro dysiliaw 
 
 gy viaw.— MS. ls Adawd - MS. 
 
 4 Ada«d.— MS. 14 Hywr dilideu.— MS. 
 
 5 Hotyaw. — MS. 15 Dym gwallowyed. — MS. 
 
 6 Ar.— MS. u Yn arvonic caer ger hir- 
 7 Faw.— MS. ielbeu— MS. 
 
 8 ,Assy met pawb.— M S. " Dy hepkyr alaf,— MS. 
 
 9 Eityaw.— M S. 18 Dunbarton. 
 
 10 Arfloed i Eingl. 19 Neu dreitysy.— MS. 
 
 Pa fron heilin haelaf y syd 
 A minnau ym cyhud heb gywilyd 
 Ef ydoed Owain hir hywystl bedyd 
 Ac amdawd o fun nenwawl defnyd x 
 A dyfnwys a mi maith garennyd 
 Ac ym daerawd y draul o dra newyd 
 Ac amrant hirwrwn a grud hirwlyd 
 Ac yn llys afneud 2 ym eidunir 
 Hynoeth oeth dybydaf o dybwyf ryd 
 Ac os Duw o nef neu ym cynnyd 
 Ceinfod gan Llywy oni lawr ymhunyd 3 
 
 DIWEDD. 
 
 GWALCHMAl AI CANT I OWAIN. 
 
 Ardwyreaf hael o hil Eneas 
 Adwyreaf glew Hew Huch efras 
 Ardwyreaf dechaf o deyrned Prydain 
 A theyrnas cain Owain eur-was 
 
 Ardwyrews fy nhad 4 
 
 Ei fraisg 5 frenhindad 
 
 Ar awen am nad 
 
 Ei rad ragfras 6 
 Ardwyreaf innau fan cynhorawr fosp 7 
 Ar barabl perwawd ar draethawd dras 
 Am cyhud am ud iawn eissillyd Idwal 
 Nid el heb dial mal galanas 8 
 Ac yn llys Cadwallawn gan gedwellin 
 Lliwed ai coiaed ced gyfadas 
 Cynhelweis o draig dragon wanas 
 Cymhwylleis Gemais Gymry dinas 
 Neum carws Owain cerdawd yn was 9 
 Gnawd wedi ryserch ryseiliaw cas 
 Neum rodes o'i fud heb oludias 
 Gorwyclawd fyrf gnawd faw gymwynas 
 A mi neud adwen ar naid ym laen 10 y 
 
 gas 
 Gawr ami 11 a llafnawr ar flawr flaid 
 A braid ym arwar ar bar golias 
 Abrwysgyl ei faran 12 ar gàn y glas 
 
 Gloes eisioes esgar 
 
 A'm cur mal carchar 
 
 Ac angerd anwar 
 Gnaws dar dan ias 
 Ac yn orau dyn Duw rygreas 13 
 Cyn ei far arnaf neuaf nam lias 
 
 Ac o'r maint y syd 
 
 Arnaf o geryd 
 
 iDefnyt.-MS. 
 
 2 Llys afneued.— D. D. 
 
 3 Ceinuod gan lywe ymy 
 
 lawr ymhunyt.— MS. 
 *Vyntar.— MS. 
 6 Y vraisc— MS. 
 °Y rad racuras.— MS. 
 
 Tyiitorawr fosp. — MS. 
 8 Dial mal galanas. — MS. 
 
 9 Certawd yn was. 
 
 10 ZSTeid ym laen, amlaen. 
 ll Amyl.— MS. [— .ViS. 
 «Y varan. -MS. 
 
 13 K,y kreas. 
 
'CANU GWALCHMAI. 
 
 145 
 
 Cymyd a'tli brydyd 1 
 Ni byd yn fas 2 
 Mab Grufud greid am. dias 
 Maitli dy dreisiau drag Euas 
 Ath lawdaf ith lawn urdas 
 Ath lawcl 3 pawb pen teyrnas 
 
 DIWEDD. 
 
 ARWYRAIN OWAIN. 
 
 Gtwalchmai ai Cant. 
 Ardwyreaf liael o hil Grufud 
 O adian Cynan ceinwydiawn ud 
 
 Owain yd elwir 
 
 Argiwyd hywyd hir 
 
 Ef am dir yn wir 
 
 Yn wyth gyliud 
 Ef y'ngraid y'ngrew yn llew llofrud 
 Ef y'ngryd y'ngryn yn ryn rybud 
 
 Ef gwr gwelitor 
 
 Goleith y dewdor 
 
 Rag ofn yn angor 
 
 Hyd oror morrud 4 
 Ef gwnaeth yn ungad dwy gad digud 
 Yn undyd herwyd herwyr 
 
 Cad fawr Eaes Garned 
 
 Cad ystrad Astyrwed 
 
 Cadarn gywrysed 
 
 Cedeirn ossud 
 Cant a dau y'ngrau 5 y'nghrair achlud 
 Cnud a chnud a fud ymdanadud 
 
 Cad ar grad arall 
 
 Cad gawad guall 
 
 Cad mal bad a ball 
 
 A phellt ar grud 
 Cad a chedwyr Lloegr a llwgyr y fud 
 A gorfod i fod i fab Grufad 
 
 DIWEDD. 
 
 GWALCHMAI AI CANT I OWAIN 
 GWYNED. 
 
 Ardwyreaf hael o hil Rodri 
 Ardwyad gorwlad gwerlin teithi 
 Teithiawg Prydain 
 Twyth afyrdwyth. Owain 
 Teyrnain ni grain 
 Ni grawn rei 
 
 Teir lleng y daethant liant lestri 
 Teir praf prif lynges wy bres brofi 
 
 ^mytathbrydyt.— MS. 3 Athlawt. — MS. Ath 
 ■ Ny bryd yn uas.— MS. lawd. 
 
 4 Rac ofyn an angor hyd oror mor rut. — MS. 
 b Deuygkreu, &c. MS. 
 L 
 
 Un o Iwerdon 
 Arall arfogion 
 O'r Llychlynigion 
 Llwrw nirion Hi 
 
 A'r dryded dros for o Nordmandi 
 
 Ar drapherth anferth anfad idi 
 
 A draig Mon mor drud ei eissillud yn aer 
 
 A bu terfysg t.ver i baer holi 
 A ragdaw rewys dwys dyfysgi 
 A rewin a thrin a thranc cymri 
 
 Ar gad gad greude 
 
 Ar gryd gryd graende 
 
 Ac am dal Moelfre 
 Mil fanieri 
 
 Ar lad lad lachar ar bar beri 
 
 A fwyr fwyr fyrfgawd ar fawd fodi 
 
 A menai heb drai o drallanw gwaedryar 
 
 A lliw gwyar gwyr yn heli 
 A llurygawr glas a gloes trychni 
 A thrycbion yn dud rag reidrud ri 
 A dygyfor Lloegr a dygyfrang a hi 
 Ac eu dygyfwrw yn astrussi 
 A dygyfod clod cledyf difri 
 Yn seith ugein ieith wy feith foli 
 
 DIWEDD. 
 
 GWALCHMAI AI CANT I OWAIN 
 GWYNED. 
 
 Ardwyreaf hael o hil Iago 
 A gennys dra chas dra Chors Fochno 
 A gyrchws glyw Flandrys a flemychws i 
 eu bro 
 A bar yndaw yn diolo 
 A lithws llwytgun ar fun fo 
 A borthes branhes Brynaich gyfro 
 A gymhellws treth o Dwr Penfro 
 A elwir o wir orau Cymro 
 
 DIWEDD. 
 
 ARWYBAIN OWAIN GWYNED. 
 
 GWALCHMAI AI CANT. 
 
 Ardwyreaf hael o hil balch run 
 
 O Faelgwn Gwyned gwinfaeth reidun 
 
 O Gadwallawn Law hir llawrfab Ein- 
 
 iawn Yrth 
 O arth orben aerbost catgun 
 
 DIWEDD. 
 
146 
 
 CANU A GANT GWALCHMAI I RODBI FAB OWAIN. 
 
 AWDL 
 
 A Gant Gwalchmai i Dafyd mab Owaix. 
 
 Araf haf hear gweilgi 
 Eirioes coed oergled celli 
 Allwynin ossid o syniud arglwyd 
 
 Erglyw Duw fy ngwecli 
 Anwyd prophwyd prud ioli 
 Ud nefoed reg oed rodi 
 Amser jm. ceri ef carwn dafyd 
 
 Y defawd am llochi 
 
 Ni llwyd fy llechfod hebdi 
 Carenyd Dafyd dyfh fri 
 Nyni rwyd geidw rodri uid reidus 
 wrthyf 
 
 Nid gwerthfawr ganthaw fi 
 Nym gwna o neb tra trosi 
 Tròsof ir gof arglwydi 
 Mor yw gwael eu goloi 
 A gwlad Cymru mor gymri 
 Nyd mod niau dewi lieb lionni pwy 
 oedynt 
 
 Prynesynt en moli 
 Owain angerdawl anaw anfeidrawl 
 
 Aer wrawl wrhydri 
 Cadwallawn cyn ei golli 
 Nid oed a lluclw y llawdai fi 
 Cadwaladr cerdgar cerdau cyfarwar 
 
 Cyfarfu am perclii 
 Madawg madioed godoli 
 Mwy gwnaeth uy mod no'm codi 
 Un mab Maredud a tliri meib grufud 
 
 Biau bud beird weini 
 Irdud urdas gymlielri 
 Callon cl}"svaf yn Uosgi 
 Lleaws teyi-ned lliaws dyfryded 
 
 A'm dyfrys eu trengi 
 Trangaf truaf trueni 
 Tranc am cennis cyn no mi 
 Medyg a iolaf 
 Medyg plant Adaf 
 
 Y Duw ucbaf ercbi 
 Arcliaf arch i Grist celi 
 Wy gaffael caffaf rëi 
 Cynhysgaeth dofyd 
 
 I gynnif dafyd 
 
 I gynnal ei deithi 
 Can glod a gorfod gofri 
 Gwyr a thir a hir hoedli 
 
 DIWEDD. 
 
 CANU A GANT GWALCHMAI I 
 RODEI FAB OWAIN. 
 
 Dymgwadoles Duw dyfyn bwylladoed 
 Dymgwallofies bod bud ar gylioed 
 
 Dymgoluch gogled gweglyd luoed 
 Dymgodau dehau dyhynt breidioed 
 Dychrymynt fy nghlod y nghlud fandoed 
 Dymcyfeirch pawb ym mhob lleoed 
 Pwy gorau gwledig yn y gwladoed 
 Dysgwi-theb gwrthrawd gwrthrod i honni 
 Hwnnw yw Bodri rwyd ar oloed 
 Ar wehelyth byth brys wy anlloed 
 Adaw wy wallaw o well gadoed 
 Arlludiaw Rodri i rodwyd y del 
 
 JSTyd gochel ryfel rialluoed 
 Nyd gwr gwyr i amug ami gnud gynfedyd 
 
 Ai chantrefyd ai chantrefoed 
 Nyd ef Rodri mawr mur ciwdodoed 
 Nwy pen cynnadled pob cenedloed 
 Ys ef Rodri hir huysgwr cleyrn 
 
 Huysgwthp* cecleyrn y cadwennoed 
 Ac o Rodriawg rwyf lliwydoed 
 Rocfoi rad gymryd y bycl fycloecl 
 
 Bid ged gynnefawd gynnefin cyfrein 
 Cyn twi'f dwyrein dwyre brwydrin 
 Bid wych y gogled uch gwled uch gwin 
 Bid lew yn deheu yn ehang fin 
 Bid gymry ny gnaws yg gnawd feithrin bar 
 
 Ac ym cyfeillt car corf fysgiolin 
 Ac os mi ai haed herwyd twyllrin 
 Nym bo un cyfieith namyn Cain 
 Caraf Rodri draws dreis gyfredin ei enw 
 
 Yn Efrai ac yn Lladin 
 Ac ym mhob cyfieith yn gyfiewiu 
 Hyd yd bresv»yl hwyl haul Fehefin 
 Gollew r in wledig wlad teithiawg hael 
 
 Gwyr ail gyfael gwrawl gofawg 
 Gorsaf teyi*ned gwersyll wychawg 
 Gorsed i lluoed gorsaf nerthawg 
 Goi'sefyll yn ryd rodawg annibellt . 
 
 Nid heb waed ar wellt ar wallt peithiaóg 
 Ac o Rodri oed y Rodriawg 
 Mae yntau orau un tormennawg 
 Tormennoed anlloed an llyw tiriawg 
 Torfoed eurdorch oed am eurdorchawg 
 Teyrnfab Owain tremynniad trais hir 
 Treth treulir a'i dir pi digasawg 
 Traethaf o honaw honnaid farchawg 
 Tra ym donwy Duw dawn arderchawg 
 
 Ban yd ran ei rad i rodolion byd 
 "Raich ei fenwin beilch ei faon 
 Ban bref biw yn riw rag edeon 
 Pan orch eol cad cedawl wron 
 Ban beisg berion a bwystgunion — coed 
 
 Cadi* bonhed bud a berthon 
 Cyflafan taerdan rag teyrnon 
 Cain felaig pen draig a phendragon 
 
 Dragonawl feidriawl fadiain yn elfyd 
 
 Alaf geinryd elw dy ganrain 
 Dy ganred dy ged dy gyfwyrain 
 
ARWYRAIN MADAWG MAB MEREDUD. MARWNAD MADAWG MAB MEREDUD. 147 
 
 Dy gynnif dylif cledlid gyniain 
 
 Dy gyinri gymryd 
 
 Dywyn dy wynfyd 
 
 Dy gangau genyd 
 
 A'm pryd a'm prain 
 Dy wasgar cynnygyn rag dyrain 
 Dy gwesgryn drudwyn drudwyr Lhidain 
 Dymgorllwyd arglwyd argrain wyr Grufud 
 Dadankud angkyd angerd Owain 
 Dychyrckws fy llyw líew mawr inirain 
 Decliennis dewis deurud goelfain 
 Dy warae orau dy orwyrain 
 Dy orofyn ar bawb kyd bell Rufain 
 Dysgwedwn gwelsant ar gan celain 
 Am draetli Edrywy adrywed brain 
 
 Erbynecl erfai 
 
 Eur falckwawd walckmai 
 
 Yn awr difai 
 
 Yn urdedig 
 Yn synwyr yn llwyr yn llnnedig 
 Yn faith ferth yn gerth yn goethedig 
 Yn enw un orig, yn emeinig emyd 
 
 Ediebrid ny diodrig 
 Nys ninner na fer na fynedig 
 Nys difeirn cedeirn cad arglodig 
 Nyd yn wyry yn war 
 Yd wesgryn esgar 
 
 Yn wythiar yn weitbfudig 
 Yn hywyd yn rwyd rag hwyedig 
 Yn ried Gwyned gwynfydig 
 Yn gar gan Dofyd yn ei garennyd 
 Yn dragywyd annhrangkedig 
 
 DIWEDD. 
 
 ARWYEAIN MADAWG MAB 
 MAREDUD. 
 
 GWALCHMAI AI CANT. 
 
 Ardwyreaf deyrn eurgyrn adawd 
 Eisor cor cwblclawn estrawn drallawd 
 Ystryw dra-mesur 
 Ysgawl pybl pobldur 
 Present penadur 
 
 Prysur durawd 
 Prydain â danad 
 Prydydion borthiad 
 Boed cyfoed dy rad 
 
 A'tb wlad a'th wawd 
 Etbiw dy ergryd 
 Yn eithafoed byd 
 Arthur gadernyd 
 
 Menwyd medrawd 
 Madawg maws odrud 
 Mygrfab maredud 
 Meiriau clrablud 
 
 Drablawd fosawd 
 
 Ac yssid arnad ar neb uwy gnawd 
 Na mwy gronni eur nog erwaint flawd 
 
 Ni ryd rwysg eryr 
 
 Hyd troed o'i dymhyr 
 
 Yr ofyn herwyr 
 Yn herw ystawd 
 Nyd haws yth esgar esgor dy gosbawd 
 Na chaffael tywyn ni bo tywawd 
 
 Nid oes gystedlyd 
 
 I hael befelyd 
 
 Or a pyrth bedyd 
 A fyd a fawd 
 
 Nyd ydyw yn fy w 
 
 Ni daw ni dodyw 
 
 Ni chynan ni cblyw 
 Ni ehlud molawd 
 Hyd pan del Cynan cain adfwyndawd 
 A Chadwaladr mawr mur pob ciwdawd 
 
 DIWEDD. 
 
 MARWNAD MADAWG MAB 
 MEREDUD. 
 
 GWALCHMAI AI CANT. 
 
 Caru Duw diwellig ymdired 
 Cyrcbaf car cerennyd afheued 
 
 Car am oedd nym oes 
 
 Corawg fynawg foes 
 
 Corf eirioes, aur fy nghed 
 Caru dyn nyd dilys ogoned 
 Can dyddaw i fraw frwyn dynged 
 
 Cerais ud Powys 
 
 Cerifi fordwys 
 
 Cosb lloegrwys Haw byged 
 A hedyw ni bawdd wyf oy fyned 
 Nym byd bun nym beidd dyn dyhuded 
 
 Dyked dym goryw 
 
 Diwed arwycl yw 
 
 Diliw ryw, rin golled 
 Rewin mawr am wyr wawr waredred 
 
 Rwysg keb wartk 
 
 Rwyd o'i bartk ymbortked 
 
 Rydost fy mkenyd 
 
 Rydrwm fy nkristyd 
 Rym ergyd oer goded 
 Rag galar garw afar efrifed 
 Ryfei farw cyn Madawg mad aned 
 
 Cynawon cadud 
 
 Cadrfeib Maredud 
 Cad gykud gynnired 
 Cyn arfod yn oes fod fy ngked 
 Mor gresin frenkin gwyn gogoned. 
 
 Gruffud gredf uwel 
 
 A grym ky kywel 
 A kywyd oloed 
 A kwyaf arnaf ernywed 
 Ar deurud Fadawg fod tudwed 
 
148 
 
 MARWNAD MADAWG MAB MAREDUD. 
 
 Tudwed to yd edrith fyth fyd cymry 
 
 A chymri a chymrwyn 
 A chyniradw a hirgadw hirgwyn 
 A hirgur o dolur ei dwyn 
 
 Ac i duw o'i dawn 
 Yd archaf i arch iawn 
 
 Awdl frwythlawn 
 
 Frwyth gymmwyn 
 Cyfedmig geilig gal wenwyn 
 Cyfeisor êchdor ach drylwyn 
 
 Trilliw ei lafnawr 
 
 Treulyn ysgwydawr 
 
 Trylew fawr falch derwyn 
 Tyrfa torf terfysg heb difwyn 
 Heb diwad yn orwlad orllwyn 
 
 Gorllecheisi eisiau 
 
 O'i oesfriw aesfrau 
 
 O'i angau anghlaear 
 freidin freenhin freidgar 
 O Fadawg o'i fod yn daear 
 
 nenbren Powys 
 
 draig dragonwys 
 
 diphwys ei dafar 
 difeithiad Lloegr llafn dyar wrth ud 
 
 Nyd wrth fedr ei alar 
 Galwaf Duw gan deifniawg adfar 
 Gal ofyd huenyd huarwar 
 
 Hywir draws draglew 
 
 Hywerth feirch orthew 
 Eurllew llech ysgar 
 Lluch ysgwn pan esgen ufeliar 
 Llawch eirchiad llaw borthiad adat 
 
 Llerw falch farchawg 
 
 Llafr fawr fam Fadawg 
 Llary llysawg lluosgar 
 Llywelyn llyw diarchar 
 A llawen cyn y bo llafar 
 
 Llawfryded frydau 
 
 Yr Madawg ys mau 
 Marth gofiau gyfesgar 
 Aes gychwyn ysgwyd wyn wanar 
 Ysgor corf ysglyf torf taerfar 
 
 Esgud ei angad 
 
 1 esglywu gwlad 
 Gwleidiadon gyngwasgar 
 
 Gwae gymry gymri gyfagar 
 Goloed grud hyged hygar 
 
 Hygar glew hael ud 
 
 Hael fab Maredud 
 
 Hawl odrud gwaedreid cad 
 Ced eglur cedeyrn gur gyrthiad 
 Cad amlwg crai cyflwg cywlad 
 Cywleidiadon cyhoed nerth oed nawd 
 
 Cim gynnawd gynnifiad 
 Cenytesid llawr llwyr drefad 
 Llesgen deg llysoed cyfarad 
 
 O ben Pmnlumon 
 
 Hyd borth Caerlleon 
 
 Pair dragon draig furthiad 
 
 O Fangor fangeibr oleuad 
 Hyd orwyd Meirionyd meidriad 
 Medresid mawr ri 
 Mawr ran gan deithi 
 Arwystli arwyste rad 
 Aur hwysgynt wyr Bledynt bleiniad 
 Aergorf torf terfyn achubiad 
 Och Duw na dodyw 
 Dydbrawd can deryw 
 Derwydon weini nad 1 
 Diwreidiws Powys peleidriad, ryfel 
 
 Ry farw nd gwlyb ystrad 
 Astrus chwedl ry chweiris i Gymry 
 
 Ystryw chwerw nid chweriau i ryle 
 Ail marth mawr mor de 
 Ail yrth ail syrth fe 
 Ail gawd gne gnawd gyfre 
 Ail diliw dilain draig erhy 
 Ail dyd brawd braw ystawd ystle 
 Ail 11am am edfyn 
 Yw Had llywelyn 
 
 Ail dechryn am dechre 
 Ail dewr ud ai trymgud trymde 
 Ail drais wael am hael am hynny 
 Am orwyr Bledynt 
 Ym gorflawd lledcynt 
 Ami edfynt am dyle 
 Am adfod arth arfod arf he 
 Heb edfryd y' ngweryd wely 
 Gwelais dorf am dwr 
 Gwelais wyr am wr 
 
 Am wledig Edeyrniawn 
 Gwelais frad a chad a chamawn 
 Cyfrwng Hew a llyw Merfyniawn 
 Gwelais Loegr y' ngrwn 
 Gwelais ais yn dwn 
 
 A thonwaed ar estrawn 
 Gwelais haul yn heiliaw ban llawn 
 Yn medu medged i oru eirchiawn 
 Gwelais wehelyth 
 Ac eu trefhau tryth 
 Ac y treth ni ogawn 
 Gwelais gynt wy cenynt cw dawn 
 Rag Madawg mechdeyrn Lleifiawn 
 Lliaws twr twnfriw 
 A gwaed freu am friw 
 
 A Ffranc trwch trathawys 
 Lliaws torf o derwyn A rgoedwys 
 Am ud glew a glywid a Lloegrwys 
 Lliaws bard a borthid ar ei wys 
 Ar ei fed o felged gwlad achrwys 
 Lliaws eurfeil fawr 
 Yn llys llary a llawr 
 Heb hyd fawr orffowys 
 Lliaws aes esmwyth falch Gaerwys 
 Ar ei helw a hwylynt trallynwys 
 Lliaws cledyf claer 
 A glaif rud raid aer 
 
 x Neu, veinin ad — D. D. 
 
BREUDWYD GWALCHMAI. AWDYL. ARWYRAIN I OWAIN GWYNED. 
 
 149 
 
 A gawr daer drag i wys 
 Lliaws teth rag tretli tra brimwys 
 A by din a bedrawd tu eghvys 
 Lliaws gorwyd gwelw gwalch frowys 
 Frwy sg tfer ffraeth fraisg grawn faetb gre- 
 Lliaws gwinau fadw frawd tywys 
 Tu hir tref tremyniad anidyfrwys 
 
 Lliaws llwyd a llai 
 
 Lliaws erch erfai 
 
 Lliaws grai grym diffwys 
 
 Lliaw cocli ceinwiw 
 
 Cynfyn ford fawliw 
 Felaig riw redecdwys 
 Lliaws du a dwn a mygdwn melyn 
 
 A milwyr dragonwys 
 Can ry gallas Duw draig Powys 
 Crei dechryn dechreu garawys 
 As rodwy fy ren reidun drugarawg 
 
 I Fadawg fad gynnwys 
 Gan lain y nglan Baradwys 
 Gan engylion gioywon glwys diwedd. 
 
 BREUDWYD GWALCHMAI. 
 
 Boed ym dysgwy Duw dwywawl annwyd 
 Mai y dysgws Duw Dafyd brophwyd 
 Boed ym dysgwy Duw dwys ym gadwyd 
 Bag cadeir enweir yn weitheu rwyd 
 Kym llywy Duw yn diarswyd 
 A dyly arglwyd a erglywyd 
 
 Ry llofies yntef 
 
 TJndawd gyfadef 
 
 Gan engylion nef 
 
 Neu ry-urdwyd [nwyd 
 
 Er mawr gwymp Madawg modur plym- 
 Am bost cad ced goeth oetli ym uthrwyd 
 Ni'm ethrefig Duw a digfryd osseb 
 
 Ny lludiwn i neb newid breudwyd 
 Nyd breidgof genyf cen bwyf llwyd 
 Lleas goronwy gwr yn ysgwyd 
 Nyd gau o'i angau ym hangenwyd 
 Yn agal gofal dyual dyfrwyd 
 Dyfryded fonhed fennig yd wyd 
 Dechryd hun a hoeu lion pan dodwyd 
 Dychyrch cyfarwyd dychyfarwyd, a mi 
 
 drechryni y tri yd ym treulwyd 
 Genilles gnaws aur awr a ducpwyd 
 Cwl oed fý ngadu cany adwyd 
 A adwy creawdyr mad y crewyd 
 Ei wadawl er Duw diawd a bwyd 
 A dillad i noeth nawd rag anwyd 
 A gwely a thy a thes aelwyd 
 Eli freienhin elwch cyd wyd 
 Nyd el yth blegyd neu ryblygwyd 
 Ac am bo o'm bud ym niwedwyd 1 
 Bod Duw ym dilieu cadwyd 
 A chadw dy gyfraith 
 Hyd ym cyfranc a'm llaith 
 
 A'm llwydaw golochwyd 
 
 DIWEDD. 
 
 AWDYL 
 
 A GANT GWALCHMAI I EFA EI WbAIG. 
 
 Calan hydfre cain cynwyre 
 Cyfarwyd dwfyr yn y dyfyrlle 
 Cyfarwar ac wyf ar gywir garu 
 
 Ac afar gynwyre 
 Cennyn can ein Duw neud de 
 Cyfryw atreg cof atre 
 Cyfdaerant y ron a rin a cheryd 
 
 A chur gnodyd ar ne 
 Gnaws edyn adnabod bore 
 Gnaws am ban benial ystre 
 Gnawd o'm gwawd gwychran i falchlann 2 
 
 Gnawd o drin dres aele [febin 
 
 Gnawd gwedi ryserch ryse 
 Sylwed gwyth gwrtb y dwyre 
 Gnawd erof hiraeth a dygyllaeth eclien 1 
 
 Ac uchenaid fore 
 Gnawd march o feirch rabire 
 Yn farch dewr yn farch dyre 
 Gnawd gwraig gwell genthi 
 
 A fo gwaeth idi 
 
 Fy adas ni debre 
 Dilyw a dyfu dydbrawd a dyfi 
 I dygyfor i gynne 
 Yd y gyfwrw enwir yn enwerys goll 
 
 Y' nghyllestrig dande 
 
 1 Ymuwetwyd.— LI. D. D. 3 Hiraeth edgyllaeth ech«n. 
 % Neu Valchlaun, falchlafn. 
 
 CANUAU CYNDDELW BRYDYD MAWR 
 
 ARWYRAIN I OWAIN GWYNED. 
 
 Ctndelw ai Cant. 
 Ardwyreaf hael hwyl gyfrgain yg cad 
 Hwrd gleisiau feidiad flaid cyfwyrain 
 Yn ail arwar mawr myn yd gyngain 
 
 Yn ail awduriaeth medfaeth madiain 
 Yn falch awyd gwalch goradain 
 Yn ail awen dofh o dwfn gofiain 
 Yn ail arwraid fy huadain 
 Yd ail arwyre ail arwyrain 
 
150 
 
 ARWYEAIN 1 OWAIN GWYNED. 
 
 Yn ail gerd i'm rwyf yn rwyd yd fain 
 Yn ail gair nioliant moli Owain 
 Cyfarw ag Eingl am Degeingl dired 
 Gwaedlaw ar darwed gwaed ar darwain 
 Cyfarfu dreigiau riau Rufain 
 Ac essilyd ran fad y gwigain 
 Dragon o dwyrag clraig o dwyrain 
 Draig wen ollewin well y dichwain 
 Oed cleudaer oed claer cledyf nch gwain 
 A llinon jg gnif a llafhae llain 
 Llafh yn llaw a Haw yn Had pennain 
 Llaw ar llafh a'r llafh ar llu nordmain 
 Ac eryfoed trwm rag tremid angan 
 
 Wyned creu ac eryfain 
 A gnawd y cigleu adneu ednain 
 Ar edrywan gwan gwayw yw yn adain 
 Ar edrywed gwaed gwaedai gigfrain 
 Marchogynt feirw ar fil frain 
 Marchogion Brynaich branlies Owain 
 Celyrfed dachwed celaned crain 
 Calenig udud coelud celain 
 Cynt yd awn am dawn am dadwyrain 
 Cerdorion amryw am rod Owain 
 Ar ha cadr cadell hiriell hiriain 
 
 Ar berging coeling am eu coelfain 
 Ergyrwayw cludlain clod huysgain 
 Eryr huysgwr ysgwyd arwain 
 Erchwyniawg trylew trylwyn uch prain 
 Tryliw ei ongyr angryg rysgain 
 Gwaith Aberteifi torrynt grain waywawr 
 Eal gwaitli Fadon fawr wriawr oriain 
 Gwelais gadau geirw a rud feirw rain 
 Oed ryd i fleidiau eu hargyfram 
 Gwelais eu hadaw heb eu kaclain 
 Y dan draed adar gwyr gwanar gwain 
 Gwelais eu trychni trichant celain 
 Gwelais wedi cad colud ar drain 
 Gwelais raç terfvsg twrf aclfirain 
 Torfoed ymosgryn tarf ymysgrain 
 Gwelais trydar crain y ar drumain mor 
 Gwelais ei hesgor ysgar dilain 
 Gwelais beleiclr gwyr am fagwyr fain 
 Gwelais parau rud rag ruthr Owain 
 Gwelais ar saeson trychion truain 
 Cyn dyd difedyd fedel cyngrain 
 Gwaith fudig gwledig gwlad feibionain 
 Gwaith bryn dyganwy au dyganrain 
 Gwelais yn Rudlan yn rudlanw cain 
 Torf arwr am wr am orwyrain 
 Gwelais rag Penfro penadur digard 
 Gwelais rag Penard pen ar digrain 
 Gwelais eu berthl wrthlu yg crain 
 
 Yn yd byrth berthdud golud gwylain 
 Gwelais dyrf dygyn gwelais dyrain 
 Gwelais dyrawr awr arwyd dadfain 
 Gwelais darf ar gyfarf ar gyfaniain 
 Gwelais aer uch caer uch coed Llwyfain 
 Nyd oedynt wyned wryd fychain 
 Nyd oedud fygwl fugail Prydain. 
 
 DIWEDD. 
 
 ARWYRAIN I OWAIN GWYNED. 
 
 Cyndelw a'i Cant. 
 Ardwyreaf hael hawl diachor 
 Aerdarf arynaig aerdorf angor 
 Aer fawr fud fawr far aer bar bedror 
 Aerfawr fud faAvr falch gwalch gweilch 
 Aer gyngrwn ysgwn aesdwn eisdor [oror 
 Aer gyngredf annedf anniolor 
 Aer a wnaeth ar draeth a dreithitor 
 Rwng Arfon peues a mynwes mor 
 Aer rag dinas caer cadr dyoclor 
 Cadarn gyfarfod gwrthod gwarthfor 
 Oed dygyngwed Eingl oed digyngor Lloegr 
 
 Llu Prydain yn ymatgor 
 Oed anystwyth gwyth gwaith anesgor 
 Am Deifi am dwr am dwrf angor 
 Oed amdroch llynges aches achor 
 Oed amgen gwaith Fon a gwaith Fangor 
 Oed amgoch ystrad am ystryw por 
 Oed amlwg ysgwyd am weun ysgor 
 Oed amliw gelau oed ami gelor 
 Oed am dinau crau clau clywitor 
 Oed gwrd am alaf am Alun drefred 
 
 Oed gyr ban brofed cyfred cyfor 
 Greid goluch dyluch dilochitor 
 Grym afrdwl Ercwl ar grynitor 
 Teyrnas fy rwyf rwysg Eclifor 
 Teyrnfoes eirioes eiriachador 
 Teyrned ai gwyl a gwelhator 
 Teyrnged yth law taw telitor 
 Teyrnaig arwar arfollitor gwen 
 Teyrngerd awen amgeu am go r 
 Arwred Gwyned gweinidator 
 Arwyrain Owain cain cenitor 
 Arglwyd a'm cynfaeth cyn fy hepcor 
 Ar feirch jDasg yg gwasg yg gwisg porfor 
 Arglwyd am porthes porthle teudor 
 Porthloed ysgwydawr pyrth mawr marmor 
 Arglwyd far gwrdfar gwrd faes oror 
 Arglwydaf gwraf gwrhyd echdor 
 Arglwyd Duw hedy w boed hawd amor llary 
 Llid esbyd ysbar ysbydawd ior 
 Nyd amdlawd nam gwawd nam gweditor 
 Yth fyw Faelgwn ryw ran gyfeisor 
 Nyd af y genyd mynwyd mawrior 
 Nyd athwyf drais ^vr di^os dy gyngor 
 Nyd adwyd hebof heb gof heb gor 
 Nyd ediw hebod raclod ragor 
 Nym golo Gymro gwr diohor 
 Nym golud golut golythator 
 Nym gomed oi barth borthfeirch efrifed 
 
 Beirnaid am regyd beird am ragor 
 Ath folant feirdion derwydon dor 
 bedeiriaith dyfyn o bedeir or 
 Ath gyfarwyre bard bre breudor 
 Cyndelw cynhelw yno cynnor 
 A'th gyfeirch ce wr cyfurdator 
 
 A'th gyfarchaf well pell itor 
 
 Hanpwyf well o honawd gawd gweditor 
 Hanpych well o honaf 
 
MAHWXAD I OWAIN GWYXED. 
 
 151 
 
 gwythlawn 
 
 ARWYRAIN I OWAIN GWYNED. 
 
 Akdwyreaf hael o liil Einiawn yrtli ■ 
 Ni cheuir ei byrth erbyn berthnawii 
 
 gwalcnlid gweilclilawn 
 
 A oru 
 
 A orfu ar llu rawn 
 
 A oreu cadau Caredigiawn 
 
 cynnygir coelfain cyflawn 
 
 A budlaw bodlawn 
 
 A dylud ey frwythlawn 
 
 A. ày cynnif canys dichawn 
 
 A. dyly Cymry ai cymer drwy barcli 
 Fal y cymertn march gwedi iiieîrcliiawn 
 A dyryd ei fad i feird proestlawn 
 A dyran atan ataw yd awn 
 A fo balcli dulliaw o dull cyfiawn 
 A fo traetliadur traetlied ei dawn 
 A fo bard digard o niyn digawn 
 Cer bron bro lydan gochaan gochaawn 
 Y dangos nacl byw llary llyw Lleisiawn 
 I geisiaw mynawg myned a wnawn 
 Ni clieisiaf drostaw medyliaw myned 
 Nid ceisiaw caled ced CaswaHawn 
 Nis llud llu cyngredf decli' DyihwaUawn 
 DyfhwaUaw anaw anewig dawn 
 Nis card cyrd amnad anghad anghrawn 
 Nis car Hid. fyged lledfegin grawn 
 Nid llc.gan lluckfar lluchfeircli ercni'awn 
 Kiel lie... an helder crynoder crawn 
 Crynai Faes Carnecl rag carnial ei feirch 
 Eag tarf diliefeii-ch ty wekch tir dawn 
 Crynai ilaen bra...d brad gad greulawn 
 Eag bar braisg wledigfal brig briw gawn 
 Crynai elorfeircli bre bryd nawn 
 
 Crynai elen rud rag ei we 
 
 Crynai gylcli cadlan cadle estrawn 
 
 alch Uafar lias eithiniawn 
 
 Crynai a chwr ysgwynlawr 
 
 Pan dorres wr Alebwyniawn 
 
 Crynai ys is gwyn fynnawn 
 
 Mau fad gwaywdawn 
 
 Trydar ffawd awn 
 
 Trylew 
 Tryliw eu peleidr pan fo 
 
 am fedgwyn am fedgym lkwn 
 
 Tyrrant am eu rwyf rwysg anogawn 
 Torfoed amnifer am ner am nawn 
 Am eryr cedwyr a'm ceidw yn iawn 
 Cedwid nef nerth Merfyniawn 
 
 MARWNAD I OWAIN GWYNED. 
 
 Cyndelw B. M. ai Cant. 
 
 Cadwedig ym cof codiant om arglwyd 
 
 Cor dygwyd caer dygant 
 Aros marw mawi-goel darogant 
 
 Amies draig dragon pedrydant 
 Llid ergryd esbyd esborthiant 
 Llydw amnawd oesgawd ysgarant 
 Llwrw branes 11 ormes ormant 
 Llyw llama wr Hew llawr dichwant 
 
 Llwybr llanwed llenwis y ant 
 Om prydest ym prydain amgant 
 Amgre bryd o bryder aclfant 
 Am drist beird am if diyrdant 
 Amgen fyrd o'e gyrd yd gerdant 
 Am Owain Gwyned yd gwynant 
 Mur moreb deu wyneb dyfnant 
 Dyfhais rod o'i fod o'i fediant 
 Medgwyn maith a'n maeth o'i ariant 
 Medgyrn dyrn dyrniad fant 
 Medel cyfriau cyfrifant 
 
 Pfw} 7 !' fìyrfder o'er fTyniant 
 Yn gwrliyd ardduniant 
 
 Gwrd eifor eisillyd Morgant 
 Nid aeth. trais tros Emrais a ant 
 Oi amrawd gwartlinawd gortlioriant 
 A saint saith mil dybuant 
 Saith angerd seg yn difant 
 Glas ferau heiyrn lieasant 
 Glas lafar gwasgar gwisgasant 
 Am dwyU marcliogion marchogasant wyr 
 Am du a lliant 
 
 Am ardal Caer Datlial doethant 
 
 w amdrai amdrwcli yd aethant 
 Am aid fleiniaicl flaid anant 
 Am drycliioed am drychu naw cant 
 Amdrycliion berion buant 
 Amgocli bryn a phenryn a pliant 
 Ami celain y'nglirain y nglireunant 
 
 Y g creulanw ewyngant 
 
 Dor ysgor ysgwyd eHphant 
 Elyf nawd adrawd edrywant 
 Edewyd arneu ernywiant 
 Er nad byw rywr ryw runblant 
 Card angliard anglien am |)eidiant 
 Car cerdau cerdorion ramant 
 , Cadarn farn feirniaid gwestifiant 
 Cyrd Foracli cyfedacli carant 
 
 Kerdgar cyfarwar c}"farwyd yw Duw 
 
 Diwedwr cyn trychwyd 
 Am rodes nid rod gwaradwyd 
 Trech wyned haeloned hylwyd 
 Traul gordrud golucl goleurwyd 
 Coel calan cyman cymheni-wyd 
 Glew gloywrad gloyw g3mgad gynghwyd 
 Cyn canfeirch o ducli ceirch cynnwyd 
 Cyn wan torf terfysg ymorchwyd 
 Cynwayw gwyth gweith fudig arglwyd 
 Gwedi gwalch gwladlawch gwladlwyd 
 teyrnas 
 
 Teyrned gkwyd 
 Gwedi gwawr gwriawi' gwreidrwyd 
 Gwraid ri gwesti gwastadrwyd 
 
152 
 
 MARWNAD I OWAIN GWYNED. 
 
 Gwedi gwr arwr ar orwyd 
 
 er orug orau bei canmlwyd 
 Ni thwyll pwyll pellnod heb arglwyd 
 Ni thyf cof rag codiant ebrwyd 
 Ryd euras riau ryd afrwyd 
 Ryd eurais Emrais amrygwyd 
 Neud efryd cerdawr neud afrwyd cerded 
 
 Cerd am ged am gerthrwyd 
 Can ethyw llawr llyw llawn awyd 
 Llawch Gwyndyd gwendud ehangrwyd 
 Beird borthiad braint neirthiad nerthrwyd 
 Braw Brynaich ysgwyt faich ysgwyd 
 Balch edlid yssid ys arwyd 
 Ys ernyw ys arnaf yd gwyd 
 Ys wyf wedi rwyf rodrwyd 
 Bard difro dyfryd heb arglwyd 
 
 Arglwyd glew aerllew ydan eurllain gled 
 
 Gledyfal gynwyrain 
 Arglwyd rwyd rud fu ei gigwain 
 Arglwyd hael hirglod dadwyrain 
 Arglodig arglwydi orchrain 
 Argledr llawr arglwyd mawr madiain 
 Aryf eryf eryr Nanhoeunain 
 Araf yw arwyd y dichwain 
 Ardrud walch gwrfalcb goradain 
 Ar hil Run rud weryd a main 
 A dragon coeling nid coelfain, ei dwyn 
 
 Ys coel brwyn braw dilain 
 I gerdawr a'm preidiawr am prain 
 I eilwyon am eirchion archfain 
 I flaid rud i fraw fud i frain 
 I feird dwfh dyf yd a gofiain 
 I gyndelw oed ardelw urdain 
 Urd wledig llurig llu aergrain 
 Urdws Duw diwyrnawd Owain 
 Urdawl ben priawdnen Prydain 
 Mai gwaith Arderyd gwyth ar dyrfain cad 
 
 Yn argrad yn aergrain 
 Uch myrd wyr uch myrdin oed cain 
 Ueh gwalcblan uch gwalchlad penuain 
 Uch gwayw ryn yn rudaw adain 
 Uch gwaed gwynt golau hynt gwylain 
 Uch gwaed lyry gwaedlanw gwaedai gig- 
 Uch gwaed frau uch adnau ednain [frain 
 Yg gawr huysgwr huysgain yn wybr 
 
 Yn ebrwyd gyfarwain 
 Y gwrfoes yg orfaes cyfrgain 
 I gornawr g^vliawr goradain 
 Ygwrial yg^vryd Owain 
 Ygorun aergun aergyfrain 
 Yn aergad yn Argoed Llwyfain 
 Ym pen draig dremynt oed celain 
 
 Calenig beird byd buched redusion 
 
 Bugail Mon mall dired 
 O'i fawrwlad morad maraned 
 Ym roded rifed anryfed 
 Ym aelwyd yd barthwyd berthed 
 
 Berth wartheg anreg anryded 
 
 As dygaf ys dygyn atchwedled 
 
 Ei fawr glod hyd fawr glwyd rossed 
 
 As duch Duw yny dangnefed 
 
 A dug trais tros Erch a Heled 
 
 A wnaeth anfadran anfedred ar wyr 
 
 Ar weryd maes Carned 
 Pan amug Tegeingl teg rysed 
 Bysfa cad cadellig foned 
 Oed tramawr trameirw yn dyhed 
 Oed trymle gweithle gwythloned 
 Oed tromwan coelwan ealfed 
 ' Oed tramawr tremynai tachwed 
 Oed tremid cyfhewid cochwed 
 Cledyfal clau dywal diwed 
 Clwyf efhys dyfrys dyfryded ys mau 
 
 Braw gofiau brau gyfed 
 Porthi hoed argoed argywed 
 Porthloed gwawr porthes llawr llaried 
 A'm rodes rud aur gymmyred 
 As rodwy Trindawd trugared 
 G^\raAvl hawl haelonaeth gorfed 
 Gwrfalch balch bwlch y difâed 
 Gwr efrais yn trais yn trofed 
 Gwr afraid ei farwnaid i fed 
 Gwr gwaedrwyfaerglwyf eurgledoed ei arf 
 
 Eurgorf tarf torf hy wled 
 Gwlyd wrth wlyd wrth wlad gyfanned 
 Garw wrth arw wrth awr gymined 
 Chweo' wrth chwesr wrth chwedl ei fawred 
 Chwerw wrth chwerw wrth chwant cyw- 
 Gwrd wrth wrd wrth ordrud g^vned [rysed 
 Glew wrth lew wrth lyw teyrned 
 Gwyl wrth wyl wrth ellwng refed 
 Gwn oed hwn oed hiriell Gwyned 
 Gwyned ar gynnan aer gynnygn rebyd 
 
 Gwystyl bedyd byd eilig 
 Ym buched haeloned hilig 
 Hil haelion heil}ni dychymig 
 Hawl greulawn hael hwyrgrawn hirgryg 
 Hard i fard ei fwrd nadolig 
 Oed aelaw caer aelwyd Beblig 
 Pobl ar wled yn hed yn hirdrig 
 Mygr dragon gwron gwyrenig 
 Medw medlys melus eumestig 
 Meiriau angau angheinmyg ei farw 
 
 Ei farwnad ni difyg 
 Aerllew tarf torfoed friwenig 
 Arllaw lies arlleg tres treisioj 
 Cyrd cerdynt mal cynt Celliwig 
 Ar wyr wawr ar feirch mawr mawrthig 
 Fraeth leision leisiaid cynnhebig 
 Ffriw eurdo ffrwyngno ifroen dyfrig 
 Ffrawd wallaw anaw anewig 
 I fynu i fyned am dirmyg 
 Baran llauw ger llynges gerrig 
 Blaid aerflawd amnawd ammwythig 
 Berth nerth der haelder huenyg 
 I Burthiad cad cedeirn ar drysug 
 
MARWNAD I OWAIN GWYNED. 
 
 153 
 
 Bud am bu am bo i edmyg 
 Bod am rod am rwyd galenig 
 Buelyn am win am wenyg o fed 
 Feird orsed wersyllig 
 
 Gwersyll torfoed tew Hew lladai 
 Gorsaf tarf taerfalch fal Gwalchmai 
 Gorfaran gwrfan gorfydai 
 Gwr yn aer yn aros gwaed fai 
 Bryd Erof gryd arf grau a dodai 
 Brwydr aergrwydr eurgrawn ni gudai 
 Bradawg waith gwyniaith gwynygai 
 Brys briwgad brig bragad briwai 
 Brwysg lafnau yg crau yg crai celaned 
 
 Cymiiied cymynai 
 Gwyrd heli Teifi. tewychai 
 Gwaedl an gwyr a llyr ai llanwai 
 Grwyaea rud gorfud goraiwai 
 Ar doniar gwyar gonofiai 
 Gwydfeirch ton torrynt yn ertrai 
 Gwyth ur naws fal traws ai treisiai 
 Gwydfid Eingl yg clad ai trychai 
 Gwydgwn coed colled au porthai 
 Gwydwal dyfneual dyfnasai...fy mod 
 
 Fy mediant a gafaai 
 Collais arglwyd call nym collai 
 Corf eurdorf eurdal am rodai 
 Cof cadflawd a'm cawd am carai 
 Car cerdawr cerdau a'i cyrchai 
 Gryd wasgar lluchfar a'm llochai 
 Grym dillud dullus fab eurai 
 Gredf greidwyr a chyfyr a chai 
 Glew defawd glyw oestrawd aestrai 
 Ystre hynt wastad gwestai — gwyndigyf 
 
 Gwyn eu fyd bieufai 
 Gwyth ysgor tra mor tra menai 
 Gwlyd el fÿd elwais o honai 
 Tra fu Owain mawr ai medai 
 Med a gwin an gwirawd fydai 
 Gwyned wen Gwyndyd len ledpai 
 Gwedi gwawr cad fawr ai cadwai 
 Pa wladwr arwr ar wyndai 
 Pa wledig a wledych arnai 
 Gwledychws ar wlad ar wledolion med 
 
 A mediant ar dirion 
 Gwledychawd molawd mil feirdion 
 I foli teltlii teyrnon 
 Gwladoed pair cadair cadfaon 
 Yn nherfysg yn nherfyn Saeson 
 Yn nhorfoed cyhoed cyngreinon 
 Yn nharf enwerys gwrys gwron 
 Yn nhwrf llu a lief ysglyfion 
 Cyrn cenynt cerdynt carn-weilwion ar dir 
 
 Ar derfyn Caerlleon 
 Enrllew byd esbyd esborthion 
 Aur llyw llwytli lleithig prydydion 
 Aur golofn aur diofn deon 
 Aur anreg redeg rodolion 
 Eurgor dor dinas cerdorion 
 Eurgorf torf teyrnas nwython 
 
 Eurdraig Eryri eryron — fyhyr 
 
 Eryr gwyr golluchon 
 Dangosed gweithred gwaith Fadon 
 Yn nyd gwyth gweithfudig dragon 
 Ar llwrw ysgwydfyrw ysgyrion 
 Arllwybyr Had a llafnau rudion 
 Ar greulif ar greulyd feirwon 
 Ar greulan baran berion 
 Ar greulen ar greuled Arfon 
 Creulanw gwaed am draed amdrychion 
 Amdrycliid erfid arfogion — i lawr 
 
 Am eurglawr mwynfawr Mon 
 Nid gair gau ef gorau gwron 
 For Ud byd for Iwerdon 
 Hyd Elfed trefred trag Idon 
 Hyd Elfael eilfa Gwenhwyson 
 Hyd weryd wryd orchordion 
 Hyd warawd reidgnawd reidusion 
 Hyd Gaer Gaint i gadw braint Brython 
 Hyd Gaer Llyr a hyd Gaer Lleon 
 Hyd Ystreigl hyd Eingl hyd Aeron yd aeth 
 
 I bennaeth o Benmon 
 Pennaf gwr nid gorwag hofder 
 Pen riau riallu ymher 
 Tres trachwres trochiad ei wrymder 
 Prain Prydain preidwyr ehofnder 
 Pair enwair enwawg y glewder 
 Par anwar anwas yn racter 
 Pobl wasgawd ysbydawd oesber 
 Post esbyd oesbarth elifer 
 Asbarn mwy dadfarn ai dadfer — yn iawn 
 Na, wuaeth crawn crynoder 
 As molaf mal yd adroder 
 Mai ym cant o bob cant cymer 
 Am hirwnaeth hiraeth hiramser 
 Hil Maelgwn Maelgynig ener 
 Marw mawrdraig mawrdrwg y dadfer 
 Mab Grufud cledyfrud clod fer 
 Maws medgyrn teyrn tyner — a'm rodai 
 
 Nid rodion ni daler 
 Nid a gwad a rad ym roder 
 Ajn rodes rwydles rwyf nifer 
 O'i alaf amliw biw breufer 
 O'i breidiawr o'i fwynfawr funer 
 O'i winllyn o'i winllad ucher 
 O'i wenllen o'i wenllys 
 O'i wenllaw anaw anober — nym doeth 
 
 Can doeth ym a Uawer 
 gynnif o gynnhal iawnder 
 gyngredf o dedf o dyfnder 
 O difryd Gwyndyd rag gwander 
 warthrud gwrthryn gwyn gwarther 
 O dyrru ar Hew llu llwyrder 
 Llyw llwyrdrais llwyrdraws y nifer 
 dorri o derwyn ober 
 O gadau rifedau rif ser 
 gadwyd Prydain rag pryder— gorwlad 
 
 Gorflodiad gorflyngder 
 Boed llawenyd boed lleufer 
 Boed cyfadef nef ym Ner diwedd. 
 
154 AMRYSON CYNDELW A SEISYLL. ARWYRAIN. TRI ENGLYN. ENGLYj .^ 
 
 AMRYSON 
 
 Ctndelw a Seistll Brtfwrch, am Benceird- 
 iaeth Fadawg Mab Maredud. A Chtndelw 
 
 A DECHREUWTS. 
 
 Ym lryfryd yn cyrnrycl cylch 
 Gail llyw cyfed Hew cyfwlch 
 Marchogwni marchogaeth falch 
 Marchogion nieircli gweilwon gweilcli 
 
 Seistll. 
 Gweilcli cadau yn cadwyd maes 
 Gwyr gwanar gwawr trydar trais 
 Gwynfyd beird bod yn eu hoes 
 Gwendorf gwyn deyrn Powys 
 
 Ctndelw. 
 Cyd bei fcau wledig hyd wlad bor- 
 Aer farchawg deifniawg dor 
 Rybydei fau faitli ragor 
 Rybydwn bencerd ben cor 
 
 Seistll. 
 Am faes tref galw lys twrf ernys- 
 
 A glywir yn liysbys 
 Twrf gawr gorwydawr gocliwys 
 Fal twrf torredwynt am brys 
 
 Ctndelw. 
 Cyd bei tau wledig wlad Run — am Mael- 
 Maelgynig a borthim [gwn 
 
 Kyd bydei fan fed anliuD 
 Rybydwn bencerd ben cun 
 
 Seistll. 
 Mi biau bod yn bencerd 
 iawn llin iawn-llwytli Culfard 
 A hyn Cyndelw fawr cawr cyrd 
 O lion ni lienyw beird 
 
 Ctndelw. 
 Ryni gelwir yn fyrf yn fysg — arab bwyl 
 
 Yn arabhawl clerfysg 
 Yn fyrd cyrd cerd dafawdlysg 
 Yn brydyd yn brifard dysg 
 
 DIWEDD. 
 
 -enr- 
 [awg 
 
 -aglyw 
 
 ARWYRAIN MADAWG 
 MAREDUD. 
 
 Ctndelw Brtdtd ai Cant. 
 
 FAB 
 
 Ardwy^eaf 1- >.af o naw ran — fy nglierd 
 
 O narr ru anger d o naw ryw fan 
 I foli gwron gwryd Ogyrfan 
 Gorun mo/gymlawd ai goglawd glan 
 Par-goch glyw glewdraws maws mab Cad- 
 fan 
 Pell yd wledych wyr wledig AiTan 
 Perging cyniwair pair Pedrydan 
 
 Pedrydawg Fadawg farchawg midlan 
 
 Fy mard lef is nef nid anghyfan 
 
 Fy mardair ith barth nid gwarth nid gwan 
 
 Taer am aer am gaer am gain walch-lan 
 
 Tew am lew tiylew traul arian gan 
 
 Tarf am galenig torf am galon 
 
 Twrf ton i'raeth am draeth am drae.d gwylan 
 
 Perierin y' ngofur j ngofan — fy ngwawd 
 
 Pergnawd parch folawd fal nas dinan 
 Erchwyniawg esgar ysgwyd trywan 
 Yr yfais i' th lys leisiawn gyman 
 Eurmydedawg lyn erbyn eurban 
 Eurgyrn buelin bueilgyrn ban 
 Eirioes y perthaist parth ac atan 
 Emys Haw llamhir a dan Human 
 Erchlyfh archlyn ceirw uch cain ebran 
 Eiliw pysgawd glas gleisiad clylan 
 Ermid ei greulaw ar ei greulan 
 Eryr argyfrain er yn gyngran 
 Ergyrwayw cyncad ar ferch cyncan 
 Erlyniad fleiniad flaid cynfaran 
 Arwar fy ngwrdfar ar fy ngwrclfan — rwyf 
 
 Can^vyf py ganwyf cad clwyf cludfan 
 Canaf can caraf can wyf gwaethylfan 
 Canu cerd am borth am byrth clocluan 
 Cyfodwch cenwch cenyf o'm ban 
 A mi feird imewn a chwi allan diwedd. 
 
 TRI ENGLYN 
 
 A Gant Ctndelw fawr i Fadawg fab 
 Maredüd. 
 
 Madawg ai ceidw can urdas 
 Bryn diormail diormes 
 Bre uchel braint ardangos 
 Lie trydar Llech ysgar llys 
 
 Yssid yth llys liaws dyn 
 A chedyrn a cliyrn amgen 
 A gwawd gwedi gwirawd gwin 
 Ac aur llathr yn Haw deon 
 
 Deon unged yn ungoel 
 
 Ys berth yd borthir y' ngwyl 
 
 A glew ynial yn ynniail 
 
 Y glyw ym myw Madawg hael 
 
 DIWEDD. 
 
 LLYMA ENGLYNION 
 
 A Gant Ctndelw Fawr i Fadawg fab 
 Maredud. 
 
 Ym maes bryn actun canhun neu rifais 
 Am rhudlafn ar fy nghlun 
 Ar untrai trycban catcun 
 Ys elont nef ar nun 
 
MARWNAD MADAWG FAB MAREDUD. 
 
 155 
 
 Ym maes didlystun oed duliun ein gly w 
 Nid oed glod gwarafun 
 Pob llary ar llyfhfarch diffun 
 Pob Hew a llafn ar glun 
 
 Ym niaes y croessau croessassam deon 
 Marcliogion meirch gwinau 
 Hawlwyr hwylynt am breidiau 
 Haelon cledyfau rhudion clau 
 
 Ym maes tref galw lys torf emys ein glyw 
 A glywir yn hyspys 
 Twrf marchogion meirch gochwys 
 Mai turf torredwynt am brys 
 
 Ym maes matbrafal matliredig tyweirch 
 Gan draed meircli mawrydig 
 Ar dadl cyimadl ced fudig 
 Arwyd iawn wladlwyd wledig 
 
 Nis gwyr namyn duw a dewinion byd 
 
 A diwyd Derwydon 
 
 O eurdorf eurdorchogion 
 
 Ein rif yn riweirth afon 
 
 Llawer gorwyd blawr yn llanfawr llog- 
 Llemenyc yn ionawr [awd 
 
 A 11a wer gwr gwrd yngawr 
 Gan Llywelyn lies kerdawr 
 
 Llawer gwr a march ym maessing hedyw 
 
 Hedychdir digyfing 
 
 A 11a wer gwr gwrd yn ing 
 
 Gan hael o hil gadelling 
 
 Yn ystrad langwm ystyriais ein glyw 
 Ystyrient a genais 
 Torf fadawg fynawg fur trais 
 Torf lywelyn rywelais 
 
 Rhan Llywelyn llyw aere 
 Or rug hyd ym mudug wre 
 Llawer marchog march dyre 
 Lliaws gwas ar hyd giasfre 
 
 Ban in dyfynnwyd i gynwyd gadfor 
 Ein cyngor cynnigiwyd 
 Cedwyr balch bwlch eu hysgwyd 
 Hyd y pasg in gwascarwyd 
 
 Nid adawo duw dyn yn fyw bellach 
 Deu byllawg er deryw 
 Marw madawg mawr ym eilyw 
 Llad llywelyn llwyr dilyw 
 
 Hawdamor waelest edwy 
 Ar llys gan ystlys dyfrdwy 
 A lie teg tebyg i draeth 
 A wnaeth fy hiraeth fwyfwy 
 
 Hawd ammaur i gwm brwynawg 
 Ar tai ar terfynau enwawg 
 A lie ni llyssir cynnrann 
 Ar llan od uch llys fadawg 
 
 Er pan yw marw madawg wynn 
 Nid llawen llawer unbenn 
 Gwae yw y byd hyd i gwnn 
 A braint diffaith y weithion 
 
 Canys bu marw tarw trydar 
 Ac nid byw fy llyw 11a whir 
 O thyrr calonn rag galar 
 Y fau a fyd dan banner 
 
 Pei byw llary lleissiawn 
 Ni luestai wyned ym mherfed edeirniawn 
 Heb wyr llad gan llyw camawn 
 Llith berion lluydion llawn 
 
 Ym mywyd madawc ni feidiai undyn 
 Dwyn terfyu tra hyfryd 
 Nid medwl medu hefyd 
 Namyn o duw dim o'r byd 
 
 MAÜWNAD FADAWG FAB 
 MAREDUD. 
 
 Cyndelw'ai Cant. 
 
 Cyfarchaf ym ri rad obaith 
 
 Cyfarchaf cyferchais ganwaith 
 
 I brofi prydu o'm prifiaith — eurgerd 
 
 Ym arglwyd gydymdaith 
 I gwynaw Madawg medfaith ei alar 
 
 Ai alon ym mhob iaith 
 Dor ysgor ysgwyd ganhymdaith 
 Tarian yn aerwan yn eurwaith 
 Twrf grug yg godug jg godaith 
 Tarf esgar ysgwyd yn nylaith 
 Rwyf myrd cyrd cerdorion wobaith 
 Rud dilud diledf gydymdaith 
 Ry-gelwid Madawg cyn noe laith 
 Rwyd galon difogion diffaith 
 Rwyd attaf atteb fy ngobaith 
 Ryd wisgoed wesgwyn ganhymdaith 
 Rud ongyr Bran fab Llyr Llediaith 
 Rwyd ei glod o gludaw anraith 
 Rudfoawg faon ny olaith 
 Rad wastad wystlon ganhymdaith 
 Llafn argrad y* nghad y' Nghynllaith 
 Llafn gwyar a gar o gydwaith 
 Llaw escud dan ysgwyd galchfraith 
 Llyw Powys peues diobaith 
 Hawl ofyn gwr ny myn mabwaith 
 Hwyl ysgwn ysgwyd pedeir-iaith 
 Hil teyrn yn heiyrn henwaith 
 Hael Fadawg ueuder anhywaith 
 
156 EGLYNYON. EGLYNYON A GANT KYNDELW Y YWEIN. AWDYL I EWEIN, 
 
 Can deryw darfuam o'i laith 
 Can daerawd darfu gydymdaith 
 Oed beirdgar bardglwm dilediaith 
 Oed cadarn angor dyfn for difFaith 
 Oed hir ei drwyded oed hyged hygar 
 
 Oed llafar gwyar o'i gyfarwaith 
 Oed buelin bias gwanas gwaedraith 
 Oed eurllew o aerllin gadiaith 
 Oed difarn gadarn gydymdaith — unbyn 
 
 Oed dyrn yn heiyrn haearn dalaith 
 Ai diwed ys bo can bu ei laith 
 Y difwyn y cam gymaint ei afaith 
 Y' ngoleuder saint y' ngolendaith 
 Y' ngoleuad rad rydid perfaith 
 
 DIWEDD. 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant Ctndelw t Deulu Madawc. M. Mar- 
 
 EDUT, PAN TJU UaRU MaDAWC. AM 
 
 Gltbod eu Godwryf. 
 
 Godwryf a glywaf am glawr maelenyt 
 
 Mur eluit eiluann 1 gawr 
 Teuln madawc mad anawr 2 
 Mai teulu bann benlli gawr 
 Godwrf a glywaf am glawr yeithyon hir 
 
 Hydyr y wir ar saesson 
 Teulu madawc mur dragon 3 
 Mai twryf tormennoet kynon 
 Godwryf a glywaf godor drein waewawr 
 Gwae wyr lloegyr 4 yn dyt kein 
 Teulu madawc mur prydein 
 Yn llwythawc yn llithyaw brein 
 Godwryf a glywaf am glawr llafur rei 
 
 Byuelglod disegur 
 Teulu madawc 5 mawrglocl mur 
 Mai gawr toryf teulu Arthur 
 Godwryf a glywaf 6 am glawr uagu glyw 
 Glew 7 vadawc bieufu 
 Trinua cyua kynytu 
 Trydyt tri diweir deulu 
 Tyll eu hysgwydaur teruysc vawr vaon 
 
 DIWEDD. 
 
 EGLYNYON A GANT KYNDELW 
 Y YWEIN. 
 
 M. Madawc. 
 
 Ywein aer dilein a dylif jg gawr 
 A llafnawr Hat heb rif 
 
 1 Elf an.— LI. du. 
 • Anhawr. — LI. du. 
 3 Galon.- LI. du. 
 *Gwae lloegr.— LI. du. 
 
 *Eglur mur.— LI. du. 
 •Ar.~Ll. du. 
 7 Gloew. — LI. du. 
 
 Ac o du gwaedlafyn gwaedlif 
 Ac ar dir kynnygyn kynhif 
 Kynnytws aeruleit aerulawt teyrnet 
 
 Teyrnas gyuadrawt 
 Ny bu trwy hunaw tra hawt 
 Ny bu trwy gyscu gasgawt 
 Gosgortuawr keduawr cadw amuod 
 wrthyf 
 
 Y wrthyd nam gwrthod 
 Om bot ny bytwn hebod 
 Nyd ef oet uy mot uy mod 
 Gan vod yn unvreint yn unvryd am llyw 
 
 Llaw urydet nym ergyd 
 Dragonawl wrawl wrhyd 
 Dreic wynua dragon wynuyd 
 Gwynuydic y ueirt oe uawrdawn rebyt 
 
 Gwr am ryt rut eurdawn 
 Arlleg toryf rac twryf kamawn 
 Ual twryf ebyr yn llyr llawn 
 Llawn am lyw estrawn am lyw ystrad 
 mawr 
 
 Gwyr am lawr gwyr amlad 
 Ac yn dyt rebyt rotyad 
 Rotyon o ueirch rutyon rad 
 Rad wallaw anaw yn oed awyt kyrt 
 
 Cawt arnaw ny gyflwyt 
 Pryder dragon rotyon rwyt 
 Prydein glawr eurglawr arglwyt 
 Arglwyti gyntwryf gyntorawr yn toryf 
 
 Yn teruysc bytinawr 
 Marchawc balch bwlch y aesawr 
 Meirch anvonawe mynawc mawr 
 Mawr ged agkaled ygkalan yonawr 
 
 Mawr llyw llawr llaw gyfran 
 Pan dygyrch cludveirch cloduan 
 Pan vyt kyd kedwyr am pann 
 Am pennaeth yt ym am pennaf terrwyn 
 
 Tyrrant veirt am alaf 
 Teyrneit hael teyrnaf 
 Teyrnet orset orsaf 
 Nyth orseif esgar esgynvaen mawruro 
 
 Mawrvrydic yth adwaen 
 Gwawr glyw glew diuwg blwg blaen 
 Gwalch yn eurgalch yn eurgaen 
 Eurgolofyn arwr yn arwein eurgrwydyr 
 
 Yn eurgreir gywyrein 
 Yn aergreu mawr yn aergrein 
 Ergryd byd bid rac ewein. Ewein 
 
 AWDYL I EWEIN. 
 
 Ewein arwyrein yr oroet ar bawb 
 bybyr genedloet 
 Mygyr varchawg deifnyawg da oet 
 Mygedvys y magadoet 
 
ARWYRAIN. MARWNAD. RIEINGERT. 
 
 157 
 
 ARWYRAIN EWEIN 
 MADAWC. 
 
 Ctndelw ae Cant. 
 
 VAB 
 
 Ardwyreaf dreic o drud veith awen 
 Llew llawen llawr osbeith 
 Llewenyt llu bedyt bydreith 
 Llyw anaw llauyii eurllaw aerlleith 
 Llary ywein lloegyr dilein dileith 
 Llid ysgwn ysgwyd pedeiryeitli 
 Pergyg glyw glewdraws maws metueith 
 Par greulyd peir gwrhyd gwr reith 
 Pedrydawc pwyllawc pwyll goteith 
 Pell y glod o gludaw anreith 
 Preit wasgar dreisuar driseith gyuarpar 
 
 Yg gwear yg gwynyeith 
 Ry gelwir gelyn agkyfyeith 
 Celeu rut geloreu dyrreith 
 Gretyf diletyf dilut gyuarweith 
 Glew difraw glyw ganllaw gunlleith 
 Brys jg gwrys yn efhys ouyn wreith 
 Bryd yg gryd yg greidyawl afeith 
 Breisc abrwysc abrwysgyl anorreith 
 Bleit a blwg a blaengar gyweith 
 Bro aninawt oesgawt oesgeith y gynnygyn 
 
 Y gynlial nyd liawt weith 
 Dreriihynt hynt liirualch walch osgeith 
 Dremrut prut preityawr rwy canwreith 
 Dor dewdor deon arwyreith 
 Doeth dewrgoeth dewrglod ganhymdeith 
 Drud aerlud aerlew yn aerlleith 
 Dryd aergwys aergun gedynideith 
 Dwrn dradwrn dradegyn yd peith. 
 Dyrnheyi^n haearn y daleith 
 Bre drydar arwar anoleith 
 . raw bronndor bar dyfynuor dynynueith 
 Blawt esgar ysgor yn diffeith 
 Balch eryr baran llyr lledyeith 
 Brad eurgi-wydyr gynurwydyr gynureith y 
 daryan 
 
 Yn aerwan yn eurweith 
 Byrt kyrt cadw agkadw agkyureith 
 Breint ongyr angert agkyuleitk 
 Brein borthyad gweiniuyad gwinueith 
 Gwin a met a metgyrn rwy meith 
 Ry talaf ym rwyf om rwylweith molawd 
 
 Nyd molyant o uriwyeith 
 Delw ym peirch a meirch mygyr hydeith 
 Mynw eilon mal gwyllon gwellueith 
 Delw ym daw oe law lawer gweith 
 Prif ragor plu porfor perfeith 
 Delw yt wytt pen rieu pen reith 
 Yt wyf pen prifueirt om prifyeith 
 Delw yt wytt wawr toryf coryf kyureith 
 Yt wyf dann deduryd wyd oleith 
 Nyd wyf uart dylaw wyf dyleith ar gert 
 
 Wyf dilut ym pob yeith 
 Dym keinuyc om kuinualch areith 
 Aros gwarth yr gwrthod auyeith , 
 
 ISTyd wyf dlawd om gAvawd om gweiuryeith 
 Gweiruyd bryd bryssyaw y ymdeith 
 Heirt veirt vut ar ueirch rut rawngeith 
 Hael hebod ny hebaf nosweith 
 O honawd handid uy gooeith 
 honaf hanbych well ganweith 
 
 MARWNAD YWEIN UAB 
 MADAWC. 
 
 Ctndelw ae cant. 
 
 Lleith ywein llith brein breit urys y uar- 
 
 Auarwy aet uab klys [an 
 
 Llafur llafyn dolur dilys 
 
 Llid carant cad wrygyant wrys 
 
 Gwrys aerureu dechreu un dechryn a hwnn 
 
 Honneid uyt y deruyn 
 Lloegyr al am eur mal melyn 
 Er lleas duw ny lias dyn 
 Dynyadon oesgawt as gwtant oe uarw 
 
 Gwr oe uar am peidyant 
 Coll arglwyt call argledyr cant 
 Eurglet y muchet mochnant 
 Mochnant diheuchwant erchwynawc gwl- 
 
 Gwlad vi-ochuael ysgithrawc [edic 
 
 Dyfynuet a orchut deiihyawc 
 Detyf hael mad auael Madawc 
 Madawc essillyt oes ellwg aergawt 
 
 Eurged beirt neud echwg 
 Kedernyd bleit aergryd blwg 
 Ked wallaw kadoet ollwg 
 Neud kygkolled ym colli rwyf mechein 
 Rwym achaws oe gygklwyf 
 Ar goreu yt ym gyrwyf 
 Am gar neid auar neud wyf 
 Nyd wyf diletkynt am diletcawt hael 
 
 O hil yoruerth hirulawt 
 Colled gwr eurged aergawt 
 Oe golli tewi nyd hawt 
 Nyt hawt ym wybod neud anobeith kyrt 
 
 Kertoryon neud ynt geith 
 Och nad byw keiullyw kynlleith 
 Achaws uu liaws oe leith. Leith ywein 
 
 RIEINGERT EUQ VERCH YAD- 
 AWC, M. MAREDUT. 
 
 Ctndelw ai Cant. 
 
 Gorvynawc drythyll goruynt a dygaf 
 Wrth ar a volaf a voleisy gynt 
 Kymrawd ewyn dwfyr ae dyuriw gwynt 
 Kymraec laesdec o lys dyfrynt 
 Kyfleuer gwawr dyt pan dwyre hynt 
 
158 
 
 MEINGERT. 
 
 Kyfliw eiiy gorwynn gorwyt epynt 
 Kin woleith woletyf woleu dremynt 
 Eiein nym rifei y ked am riuynt 
 Pienet iti a dywedynt 
 Pieingert eua a vawrheynt 
 Treniyn y treitwny treuyn a gedwynt 
 Treitle glyw powys pei am getynt 
 Pan dreiteisy yno ynyt oetynt 
 Trwy fenestri gwydyr yt ym gwelynt 
 Trybelid wylein a wylynt arnaf 
 Trenl atteb attaf a danuonynt 
 Llawen y carwn y kenym kerynt 
 Llawuorynyon gwery gwiryon oetynt 
 Amgall a bwyllad a bell bwyllynt 
 Am gyndehv brydyt yd bryderyrit 
 Gorwynawc drythyll gohvyth yolwyf 
 Gordawc pall eurawc pell nas gwelwyf 
 Goruelyn called colledic wyf 
 Colleis gall attep y nep am nwyf 
 Ym pwyllad newid neud aclwyf am vnn 
 
 Yn anhun anhed kyd rys porthwyf 
 Gorthewisi wrthyfy gwerth uy hirglwyf 
 Nyd gorthaw a wnaf wrth a garwyf 
 Keladwy lywy liw tonn am rwyf 
 Pwy gennyf gennyd yr nad ydwyf 
 Cadyr amneid ganneid ged atb yohvyf 
 Cany wney dy erofi yr a ganwyf 
 Na wna ui veinwen val na hunwyf 
 Nyth wnaf ernywed yr nath gaiFwyf 
 Nyd yr chwëtyl amgen yt anigyrwyf 
 Namyn amgaru ny gerytwyf 
 Nym dawr verch pennyaetb pryd natb 
 
 welwyf 
 Nyd yr keisyaw tal tros a ganwyf 
 
 Gorwynawc drytliyll gortynyn dy uyned 
 
 Gwrthdrych lys leissyawn y ystlyned 
 
 Llys y daw deon yw darymred 
 
 Llys eua y veirt y digoned 
 
 Llysseit y liirdwf oe heur duted 
 
 Llaes wenn gall wenngann wengaen decked 
 
 Llif dragon vanon valcli y thyged 
 
 Lliw ewynvriw tec rac tonn nawued 
 
 Nawued rann ym poen yr pan aned 
 
 Nys ryborthes nep na tkebyked 
 
 Ni riuafy ar vun vod yn galed 
 
 Nyd clod uyg gwrtliod wrth uyndaed 
 
 A dywed yno eniwed o honaf 
 
 A dy wan attaf ac attep ked 
 Ac yrofi na chel vy ryweled 
 Ac yrti yt wyf o nwyf nym kred 
 Ac yrod titlieu nam amlieued 
 Ac er peryf nef nam diuanwed 
 Diuanw am goreu kyn nom gwared 
 Y gwaret oet reid pei rybuched 
 Gwarvart wyf iti o dylyed 
 Gwar eir ym kyueir nym kyuaered 
 A clienym karo nam keryted uyth 
 
 Om kerytawd nawd nam ditoled 
 
 Pell ym treit treitgof oe rygolled 
 Preit preitwyi 1 preitiwr jg kynired 
 Pargoch gad gadarn rac calchdoed 
 Pergig kynvercliin kynn noe vyned 
 Gwedy hael ywein bawl ordiued 
 Hwyl dibwyl diofyn am y drefred 
 Neud wy ae gofwy nyd gouyged 
 Goualon eilon aelwyd reged 
 
 Gorwynauc drytliyll gortyfyn dy gyweith 
 
 Gortawn ked kyrtuawr kertawr kyureith 
 
 Gortyfnyad bual buarth metiieith 
 
 Goreu ar veinwen vyned eilweith 
 
 Na cbymyt a hi o hir obeith 
 
 Na cliymer witbep a dan wrtbyeitb 
 
 Nyd af y ar hir dwf ny dal hirdeith 
 
 Y ar draed awel y drydeweith 
 
 Ny theweis er moed oe moli mal drucl 
 Ny pheir gossyumd ym gossymdeith 
 Ac nym rify gwenn riein ryuet a weith 
 Ac ym oet y Haw uy llawen reith 
 Ac nyd oes uart dwfyn dnnus gyfieith 
 A garwy yn hwy o hir obeith 
 Nym athreity meingann meingadyr y hyst- 
 Nym hu vrys oe llys y llaes ymdeith [lys 
 Gwiryon dec dawel y chyuaryeith 
 Gwann detyf dof ym cof ym canhymcleith 
 Gwery uanon vanwl gwar uetwl veith 
 Gorme gwawr vore ar vor diffeith 
 
 Gorwynawc drythyll gortyuyn dy arlwy 
 Arlwyaw erlid gobrid gobrwy 
 Gorwynawc drythyll syll na (fy) saifwy 
 
 Y saffwn yt wyf o nwyf neud rvvy 
 Neum rydraeth hiraeth uetuaeth uakwy 
 Am a rygarafy kenym karwy 
 
 Neud llutedic glann rac glas vordwy 
 Neud llawen awen awel neud mwy 
 Neud llawer ym llify lliw amaerwy tonn 
 
 Ban llewych y bron ger y breichrwy 
 Golwc dof dewis gan ae syllwy 
 Goleuliw golwc yi- ae gwelwy (caffwy) 
 Gweleisy ystlys glwys gloyw y gylchwy 
 Ny ry weleis tec nwy ry gwelwy 
 Ac adan rut em rniteur vodrwy 
 Ac uch wynep gwyn gwineu vagwy 
 Deuawd a gatwaf can ae catwy 
 A berthyn rac dyn nwy dylynwy 
 Uy rin a riein nys rybuchwy 
 Nys gwybyt rewyt nys ry gelwy 
 Keledic uy hun yn hir ofwy lie 
 
 Y lledrad vore gan auarwy 
 
 Gorwynawc drythyll gortyuyn dy gywir 
 Eil gwynn gorwynawc gorpwy enwir 
 Manyled meinwenn mal yt yolir 
 Mal yd ardunaf ym arduni r 
 Ardimedic dyn a dwc y ffynyant 
 Ardunyant molyant mal yd glywir 
 
DAU EXGLYX. MARWNAD CADWALLAWX. 
 
 159 
 
 A glywch chwi deon a dywedir 
 A dyweid rieiu ny ry geblir 
 Yg golud amliw auayl ym rotir 
 îjîyd amgèn ym ryt nym rybuchir 
 Handid om kyuoeth om kyuarch pan wyf 1 
 
 Om rieu om rwyf 2 ry gystlynir 
 Bart llywelyn hael hud ym gelwir 
 Geleurut gelyn y bob enwir 
 Enwawc ym keinyoes ym keinmygir 
 Anwar vy lluchvar onym llochir 
 Pall gwyluann gwylein gwylualch wrth 
 gertawr 
 
 O ruteur gwerthvawr y gortlioir 
 Pellyunic Tjg cof yg caerwys dir 
 Pell yt wyf ym nwyf ony thelir 
 Petestres wedeit yn hydreit liir 
 Petestric yolic 3 pa hyd yth yolir 
 
 DAU ENGLYN 
 
 A gant CtîTDELW i Gynydion Llywelyn am Madawc, 
 Am Maredud ac iw gym o achos rodi ido y carw a 
 ladassant yn yniyl ei dy. A llyma yr Englynion. 
 
 Balch ei fugunawr ban nefawr ei lef 
 Pan ganer cym cydawr 
 Corn Llywelyn llyw lluydfawr 
 Bon ehang blaen hang bloed fawr 
 
 Corn wedi Had corn llawen 
 Corn llugynor llywelyn 
 Corn gwyd gwydr ai can 
 Corn rueinell yn ol gellgwn 
 
 MARWNAD CADWALLAWN M. 
 MADAWC. 
 
 CyNDELW A'l CAN'T. 
 
 Dymgwallouwy duw diheudawn awen 
 Awdyl urten amgen am gall digawn 
 Yn ardunyaw gwr gwrtuar eigyawn 
 Yn awdur llavur lleueryt yawn 
 Y ganu marwnad y gadwallawn 
 Mai pan gant moruran marwnad einyawn 
 Neum bu om earn can ut carawn 
 Cymyrret a met a meirch crychrawn 
 Neud men oe aghen dagreu digrawn 
 Digrifwch dragon dreig yoruerthyawn 
 Neum dotyw defhyt dyt dynytlawn 
 Dynod y gyfhod y gadwallawn 
 Edmygaf radeu rieu radlawn 
 Rad wehynn grannwyn greid anogawn 
 Adref adraut veirt heirt hiraethlawn 
 Adrawt gan hiraeth a wnaeth a wnawn 
 Am eryr mawrwyr meruynyawn yt wyf 
 1 Kyveirch panyw. 2 Om ryw. 3 Petestiic yolyd. 
 
 diua uy rwyf yn ry dristlawn 
 Gwedy gwawr cymry cymreisc gwrth nawn 
 Kymrwysc rwysc rwyf gawr 
 
 Praeth lawr frwyth lawn 
 Pwy keidw o haelon hil cadwgawn 
 Teudor am ysgor am iscell graẃn 
 Py urys cyflauan yn gwan gwaewdawn 
 Py uriw Hiw llassar o lin lleissyawn 
 Py uyt glew a Hew a llauyn gi-eulawn 
 Py uyt glyw aerllyw ar llwrw camawn 
 Py uyt llary llysseit llyssoet hylawn 
 Hylawch prydytyon prydein ogawn 
 Py uyt cart oleith okid angkrawn 
 Py uyt cert olwch oestrweh estrawn 
 Py uyt cad wryaf rac cadwryawn 
 Py uyt ced wallaw ual cadwallawn 
 Cadwallawn radlawn rodri essiUyt 
 
 Cadeu ysgymyt ysgymodi 
 Cad asgen ysgwn ysgwyd veli 
 Ced ysgein gwynyein gwn y golH 
 Xeu choUeisy arglwyt rwyt yn roti 
 Xeum rotesy hil run rut a pkali 
 î^eu chyuycl ynof cof ym koti 
 Cotedic yt wyf o diglloni 
 iü^eum bu oe aghad rad rao-ori 
 Ragor Yui heb gut heb gyntoli 
 Rec ouyt oetwn oe daeoni 
 Gan gyueisor por pawb ae gweli 
 Gweleis am eurllew am emilestri 
 Yn llyssoet lHsseit ymgegenni 
 Ymsag toryf am goryf am gert westi 
 Amsathyr kyrt a byrt a bartoni 
 Amser am kerid gan lyw keri 
 Caradwy wledig wladoet noti 
 Carasswn aestwn as dirperi 
 Carassei am bot am bod yndi 
 Gwedy gwalch kedwyr am kedwis gan yawn 
 
 ~Nj gadwei na chrawn na chrynoi 
 Ryhir y tawaf tawel wyfì 
 Ny bytaf dawel nyd men tewi 
 Am gadwallawn mawr gwawr gwrhydri 
 Gwryd gwyr deheu bareu beri 
 Am gadwaladyr hael hawt y uoli 
 Pan voled haelon haelach nor tri 
 Am vorgant gormant gormes uenlli 
 Gormeissyad bleinyad blaen dyuysgi 
 Am clreic argoedwys bowys berchi 
 Un perch en parcbus ar y deithi 
 Am vadawc mynawc mynw haeloni 
 Medel glyw glewdraws maws mynogi 
 Am ywein prydein pryderi haual 
 
 Prennyal ymdial ymdiodi 
 Gwr ny orseuyid a orseui 
 Gwr gorsaf gwrhaf gwi^t yg kyni 
 Gwr a wnaeth argel ar galedi 
 Argae kedernyd kadarnualch ri 
 Gwr a wnaeth kymry mal nad kymri 
 Gwr a wnaeth ' kymry d gwrhyd gwrthi 
 Gwr a wnaeth gwrthod gwrthuot dewi 
 
160 
 
 MARWNAD CADWALLAWN. 
 
 Gwrthwyneb lloegyr heb eu llochi 
 Gwr a wnaetli gwaedlif gwaedlauyn goclii 
 Gwr a wnaeth gwaedlan gwaed cann deiui 
 Kymysgei greu gwyr a gwyrt lieli mor 
 
 Mawr diwyrnawd wrth y hoffi 
 Horn digoni a digones Hew 
 
 Ar llu tew trylew trwy yaranres 
 Hofder nyd ouer val y doues 
 Ygkefyn yr aelwyd oet aelaw tres 
 Eruyd a drychid rac y drachwres 
 Arueu pendrychyon cochyon coches 
 Aruawc tormenawc toryf agkynnhes 
 Agkymessur cart kerteu achles 
 Agheu cad ortwy rwy rym rotes 
 Aghen am lut gwen gwae rwy golles 
 Neus gwarchae mynwent y mynwes daear 
 
 Neud gwar gwawr trydar trin orllawes 
 Er pan lias llyw ked neud neued nes 
 Neuaf nas gwelaf ual ym gweles 
 Eissyeu am dygyrch, ym dygyn afl.es 
 Nyd aflwyr ym gwyr ym gotiwes 
 Oet brwysc breisc lafnawr ban breityawr 
 
 bres 
 Oet bwlch y ysgwyd nyd ysgoges 
 Oet balch y ragor kyn noe reges 
 Clod itaw racdaw y ragores 
 Ugein punt oe uot earn rotes yn rot 
 
 Oe varannet nym ditoles 
 Nys ditolwy duw oe deyrnles 
 Teyrneit ormeil teyrn ormes 
 Yttwyf am danaw val ym donyes 
 Yn goleith adneir mal yd adnes 
 Bys molaf om kert om kein aches 
 A beidyad bleinyad a bleit neges 
 Beirt ganhelw ganherth berth ry borthes 
 Yn amwyn ednob edneint ar gnes 
 Yn Hat esgarant pan esgores 
 Ny bu esgorueich bryneich branhes 
 Branes ymborthyad nyd amborthei gabyl 
 Nyd oed gablawd a obrynei 
 
 Nyd oet ef am grawn a grynoei 
 Nyd oet ef gronnyad ual a gronnei 
 Nyd oet amdlawd fyrt kyrt ae kyrchei 
 Nyd oet ny geffyn or a gaffei 
 Nyd oet agcloduawr llawr pan llatei 
 Nyd oet agcloduan y uann yd uei 
 Nyd oet e dressic yt odrossei 
 Namyn y dreissyaw dros a welei 
 Nyd oet am galan yt ymgelei hael 
 
 Nyd hauturyd yr ae kotei 
 Gwalch hyder glewder glewdraws diuei 
 Gwaew hydwn ysgwn ysgwyd amdrei 
 Gwartheruab madawc aruawc eruei 
 Gwawr mawr milwryaeth metuaeth mordei 
 Mordaf heuelyt ryt ym rotei 
 Botyon gwelw gwyllyon dym gwallouyei 
 Gwallouyad anaw anoeth aduei 
 O blegyd beirt byd bieuuytei 
 Amgylch kyminawc kymynei saesson 
 
 Ar swyt wynnogyon yd wynnygei 
 Ac oet mal gwr ae gorsauei 
 Gorsaf teyrnet het ny haetei 
 Ac oet mal trochyad yt y trychyei 
 Trychwys eigyl trychyon y hadawei 
 Y loegyrwys hwysgynt lledcynt nyd llei 
 Can lias Hid aerlew Hew nwy llochei 
 Neud etiw milwr mal na ryuei 
 Neud ydiw hetiw hetwch arnei 
 Arnaf ernywaf ernywed am clwyf 
 
 Am gletyfrut rwyf ym rygoted 
 Cotyant a llywyant rac eilywed 
 Eilyw am dotyw duw ym gwared 
 Aele om dygnet yt ym dogned . 
 By dogneis uawr gert am y vawrged 
 Mawrgor gar llachar llacheu gyfred 
 Gan vawrdraws arglwyd rwyt ym roted 
 Gan vawrdreis emreis amryw duted 
 Kyuym doeth kyuoeth kyuym daered 
 Kyiliwyon gweilwyon gweilch ogyfred 
 Kyuystrawd eurgalch mygyrualch myged 
 Mygedawc uarchawc veirch yn ehed 
 A hetiw ym daw dywrthred oe dwyn 
 
 Handwyf dirrwyn urwyn oe vraw golled 
 Yn amwyn eluael pan wnaetli elued 
 Eluyten greulawn elvyt greuled 
 Nyd oet ym erbarch ked kyuarched 
 Yt oet ymerbyn heb ymarbed 
 Yd gilyei pob llwfyr yny Hated 
 Yd gyrchei pob glew yn yd glywed 
 Yd kwytynt pennawr penn o draed 
 Yd gystlynei pawb oe gystlyned 
 Yd oleithid gwr gwrt ry weled 
 Bac ked ellwg blwg bleit kynired 
 Bac kadwallawn llary Haw egored 
 Agored y lys y les eilwyon byd 
 
 Eithid y espyd y esporthyon 
 Ymyw mynw aches buches beirtyon 
 Ym buchet gwledic gwlad orchorton 
 Gortyfnws udut but a berthon 
 Gorwytawr tuthuawr tu hir gleisson 
 Gwr eil uleit gwreit gwrhyd nwython 
 Gwrawl gletyual gwryal gwron 
 Brif arglwyt bro lwyt bro din eithon 
 Briodowr cloduawr clud ac aeron 
 Ban brofer traethawd traethaduryon call 
 
 Nyd kolledic uyg kyueillyon 
 Cyndelw wyf hyd tra uwyf traethawd gys- 
 
 son 
 Treithitor yg kert yg kein osson 
 Gnawd om gwawd gorvod yn amrysson 
 Mal pan oruyt lien yn llyuyr canon 
 Canaf yn esgud yd gwn pa hon 
 As gwtant yn dysc yn discyblon 
 Gwedy cadwallawn rwyt yawn rotyon 
 Botuawr gwaur gwendyd gwynuyd gwein- 
 A eirchyeid prydein a phrydytyon [yon 
 Nyd gwaclaw adaw adaf rutyon 
 Edewis y ron gan gofyon galar 
 
CANU Y YWEIN KYUEILYAWC. 
 
 161 
 
 A geleu rut yg gwelydon 
 Edewis terrwyn teyrn veibyon 
 A edeu geleu yn y galon 
 Tri ergyrwaew glyw glew ganaon 
 Tri eryr ongyr angertolyon 
 Tri chyurin a thrin ac a thrychyon 
 Tri chyfred a ched a chertoryon 
 Tri ehorth am borth am byrth saeson 
 Tri ehouyn diouyn dialuoryon 
 Tri cliyfaryf rac taryf rac toryf haelon 
 Tri cliloduan gwalcblan gweilcb urodoryon 
 Golchynt eu deurut dewr weissyon o gad 
 
 Gwastad gymyuad gymynogyon 
 Can etyw an llyw Hew teyrnon 
 Teyrnet oben dreic nenn dragon 
 Canys dir hepcor dewrdor deon 
 Deus Dominus duw boed gwiryon 
 As deupo casnar kar kyngreinyon 
 Colofyn cadellig cadell brytbon 
 Yg goleuad gwlad gwledic veinyon 
 Yg kein adef nef nawt eggylyon 
 
 CANU Y YWEIN KYUEILYAWC. 
 
 Ktndelw Brtdtt ai Cant. 
 
 Dysgogan derwyton dewrwlad y esgar 
 
 Y wysgwyd weiniuyad 
 Dysgweinid kyrt kydneid kydnad 
 Kyd uolyant gwr gormant gormeissyad 
 Dysgweyd keinyeid kyua enad eu rwyf 
 
 Eu rwytuot yn ambad 
 Dy brydeicb brwydyr daer aer aerurad 
 Dybriw dreic dragon beleidryad 
 Dybrys alaf deifyr y drefad Bowys 
 
 Y beues y bendad 
 Dygostwng artban dy gwystyl 
 
 Waew dy gwan dywynnyc oe aghad 
 Dygwisc amgenwisc amgeinyad 
 Dy gwasgar trychyeid mal trocbyad 
 Dycbanaf ym naf ym neirtbyad y wein 
 
 Peir prydein preit gyrcbyad 
 Breisc y doryf am goryf am geinrad 
 Beirt gynnull am drull am dri Had 
 Botawc y rodawc y rodyaw toruoet 
 
 Twryf kyboet kybutyad 
 Bot rot rann gyman gymynad 
 Bolcb lauyn gocb beb gucbyed o gad 
 Brondor wrt ortrud ordyuynyad knudoet 
 
 Uch knawd meirw ar ystrad 
 Bron hyged bygawt y gywlad 
 Bro bygadw a diuradw a diurad 
 Diurad dygymrad dygymrwyn ognaw 
 
 Digymrut wrtb eircbyad 
 Dilwfyr ut dilut vut veityad 
 Dilyw glyw glewdraws gynniuyad 
 Difwys beith odwys beitbynyad glud glwys 
 
 Argoedwys argleidrad 
 Diacbris cartwys cert vorad 
 Diechrys llwry llwyrwys llwyprad 
 Diecbig wellig wallouyad 
 Diacbor wosgort wosgrynyad 
 Diacbar llacbar llucbyad y laspar 
 Llacbeu uar Haw weinyad 
 Llewenyt preitwyr preitwr yawn 
 Lleitbiawc ywein llwytb ogawn 
 Lleithyar llym grym gryd 
 Lleityad kad kert glyd 
 
 Kedernyd katwallawn 
 Pasgen wrys pascueircb urysc vreiscdawn 
 Pascadyr toruoet twryf eigyawn 
 Pascle kun kyuawn kynafan goteitb 
 
 Gwytb gwynnyeitb wrtb wynnawn 
 Par odrut parawd vut votlawn 
 Paladyrgocb paladur estrawn 
 Gwnaetb gwrf gwrbyd vann 
 Gwrualcb yg gwalchlan 
 
 Gwawr creulan mal creulawn 
 Gwaew drwy benn drwy beri camawn 
 Gwaed ar wallt rac allt gadwallawn 
 Yn llannercb yn lleudir meruynyawn 
 Yn Hew glew yn llyw rac lleissyawn 
 Llatei llauyn gasnar llatbrei galcb llassar 
 
 Mal llacbar Haw digrawn 
 Digrawn rwyf rwyt vann rwyuan rwy dig- 
 
 rifwcb 
 Digrifwcb dragon dreic ofrwy 
 Dinas gwestiuyeint gostygws mal gwr 
 
 Gwestun dwr dorradwy 
 Gwesti gwlet gwledic aruordwy 
 Gwesti gwyr yn gwastad gwarwy 
 
 Gwesti gwastador 
 
 Gwastad rad ragor 
 
 Gwawr tewdor toryf arlwy 
 Gwesti ked kedernyd uwyuwy 
 Gwesti kyrt keiryadawc ouwy 
 
 Gwesti gwystyl greu 
 
 A gwystyl degeu 
 
 Gwesti creu a chymwv 
 Butbres kad beityad beiri wantwy 
 Rutbeir bar llacbar ban llatwy 
 Butbraf y saffwy ny syll ae olwc 
 
 O olud ny rotwy 
 But bareu a beir yn adwy 
 Byt bebyll rynn gestyll gystwy 
 
 But uyt gryd grym aer 
 
 Ysgor glyw glewdaer 
 
 Ysgwyd glaer glod arlwy 
 But ongyr angert alasswy 
 But lwybyr gwaed gwae lwuyr ae gwelwy 
 Bun auael auwy rugyl ord wy ortrud 
 
 Ar erdrycb auarwy 
 But uedel ryuel ryuertbwy 
 Butbyr utbyr ualcb eurgalcb y gylcbwy 
 Kylcbwy kyuryuel kyureitb orden rwyf 
 
 Kynnygyn glwyf glod urten 
 
162 
 
 CANU Y YWEIN KYUEILYAWC. 
 
 Kyuaruod oruod orawen 
 
 Kyuaryf taryf twryf 11 u yn dyrwen 
 
 Kyfle niueroet kyflaun y eiryoes 
 
 Kywlad loes moes maxen 
 Mawrdraws dreis dra llyr henuelen 
 Mawr bar beir o bedeir echen 
 
 Marchawc meirch canwelw 
 
 Meu genhyd gynnhelw 
 Mi gyndelw gert ogyruen 
 Brwysc rwysc rwyf tewdor dor dygen 
 Brwyd rwyd rad rannawc om awen 
 
 Brwydyr gygrwn gygres 
 
 Bryssyws bwyd branhes 
 Ucb kawres kaer amgen 
 Balcb ongyr angert uruoen 
 Ball ar lyw am lanneu hafren 
 Braw rac y wryawr gwrtwawr a gwrthwan 
 
 A gwrtwaew yii aglien 
 Blaengar glew gletyual uryen 
 Bangor toryf taerlew llew llawen 
 Blaengar y volawd yn hartwawd hytestyl 
 
 Yn hywestyl yn hywen 
 Baranres aeruleit aeruen y waedlafyn 
 
 Ae waedlan disgywen 
 Disgywen gorten gordawn fraeth gordwy 
 
 Hydyr goryw uilwryaeth 
 Gorpo teymuar tywyssogaetli brut 
 
 Ar brydein dirogyaeth 
 Goruawr glyw glewyd dialaeth 
 Gorulwg aryf aeruetawc bennaeth 
 Gorchynnann gosgort gwasgawd calchdoed 
 
 Gwasgargert gwisgogaeth 
 Gorwytawd pen keirw pennhilluaetli an ryt 
 
 Anrydet narchogaeth 
 Gorun toryf twryf aches ar draeth 
 Gormes draws gwenwynuaws gwinuaeth 
 Gortyfnyad bual butugolyaeth ualch 
 
 Ny uwlch dyn y aruaeth 
 Aryf toruoet teruysc eigyl yg kydocb 
 O vangor hyd vangeibyr dydoch 
 
 Amyl y well veirt yw vut 
 
 Emys llys nyw Hut 
 
 Eniys rut ruthyr gwytuoch 
 
 Y ordawn a ordyfyn drosoch 
 
 Y ueirch kann kyfran kjrfryiigocb 
 
 Y ysgwnn gynnif y ysgwyd yg gnif 
 
 Y yscwyteu vochuoch 
 
 Y dreiswaew y dreiswan mor groch 
 
 Y drosset ny dreissir nemoch 
 
 Y drylew yn riw 
 
 Y doryf drylwyn wiw 
 
 Y daryan dryliw droch 
 
 Y bareu y arueu aruoloch 
 
 Y beby]l y byll y ball coch 
 
 Kochwiw y osgort am byrth marmor mawr 
 
 Mab gruffut greid oror 
 Coch y lauyn o lat yn ragor 
 Yn raclan yn raclym eissor 
 Koch arueu aeruan kochliw luman 
 
 Kac baran beirt vangor 
 Koch rodawc pedrydawc pedror 
 Y ar orwyt pedrogyl pedreindor 
 Koch bwlch y lein o drin o drydar 
 
 Koch y bar o borfor 
 Porthes gwr gwrualch ygkyntor 
 Gwyth vore yn racre rac yor 
 Treis ar ysgwyd rac ysgor dinteirAv 
 
 A gwyr meirw rac mur cor 
 Tres rac llew rac llyw pedeir or 
 Treis ar lloegyr a llu wrth agor 
 Taryf rac twryf giasuor a thewdor a ther- 
 uysc 
 
 A thrylew a thrylwyn vronclor 
 A thrychyon a thrychan elor 
 Gelyn traws ryuel tros ruuein yd wys 
 
 Tros y llys yn llundein 
 Mynw ehofyn colofyn kyfwyrein 
 Mur metgyrn mechdeyrn mechein 
 Mwyn ouyt y veirt y veith goelvein rann 
 Meirch mygyruann kynkan kein 
 
 Yn rith rynn ysgwyd 
 
 Bac ysgwnn blymnhywd 
 Ar ysgwyt yn arwein 
 Yn rith llew rac llyw goradein 
 Yn rith llauyn anwar llachar llein 
 Yn rith cletyf claer clod ysgein yn aer 
 
 Yn aroloet kyngrein 
 Yn rith dreic rac dragon prydein 
 Yn rith bleit blaengar vu ywein 
 Ewein awytuawi* argledyr toryf twryf gawr 
 
 Angert llawr llu gyngrwn 
 Ny hirgeidw ar geirch meirch mygdwri 
 Ny hwyrgyrch cludlann clod adwn 
 Ny fy rac teruysc rac taryf yg gosgort 
 
 Tarw tewdor dor dyrwn 
 Ny phlye y brafaw ym pryfwn 
 Ny phyrth gwarth gortln-um y gystlwn 
 
 Nys ergryd goruryd 
 
 Na gorthrwm glewyd 
 
 Nys treuyd nys traethwn 
 Nys crawn ked escud rac ysgwn 
 Na thaeawc mygawc na mygdwn 
 Ny clodaf uyg kert yg kynhelw camdull 
 
 Om kynnull canys gwnn 
 Nys Hut llew llauynuriw kanmiw krwnn 
 Ny dotwyf archavael hyd ar hwnn 
 Horitor y glod o gyflawnder kyrt 
 
 Kertoryon ae daduer 
 Dychyuyd glewyd glew hyder 
 Dychyfry fossawd fwyr gnawd fer 
 Dychynne fiamdreis y dan flamdei lloegyi* 
 
 A phlant eigyl yg gwander 
 Dyglud glod mal y clyw llawer 
 Dychyrch cad dy rann rad rif ser 
 Dychymmell prydein or pryder yd vu 
 
 Prif deyrn ae differ 
 Drud ysgwnn ysgwyd dau hanner 
 Drud auyrdwyth amnwyth amniver 
 
MAUWNAD TEILU YWEIN GWYNET. 
 
 163 
 
 Dmdyon a veirtyon 
 A vawl neb dragon 
 
 Namwyn dreic ae dirper 
 Drud wr gwrt gortrud y lasuer 
 Drud rwyf toryf twryf llanw yn aber 
 Druduleit gawr drud vwynuawr vuner 
 Drud lachar drudlauyn a gymer 
 Drud lawn y eurdyrn 
 lad y eurgyrn 
 
 Am lugyrn am leuuer 
 Drud urwysc ri drudureisc y haelder 
 Drud uannyar druduar drudualch ner 
 Drudlwyr y drafwyr y ar drafun veirch 
 
 Oe draferth rac fordun 
 Saeson sag dyllest jg gwestun 
 Bu creu eu callon eu kymun 
 Gwrtlann dihauarch 
 Gwrtnenn perclien parch 
 Y ar erchuarcli veinllun 
 Gwruawr glyw a glewyd arnun 
 Gwr osgeth o wise borforun 
 Scodic rac cart kert orun deyrn 
 
 Kledyr kedeyrn cad eitun 
 Ysgryd gryd rac greid eborthun 
 Ysgrud wlyt ar wlet y melltun 
 Ys gnawd rac ywein 
 Ys gauael y urein 
 
 Ysgauaetli y veit kun 
 Ar ysgwyd rwyd rodwyt ual run 
 Ysgawl toryf rac trefred alun 
 Ysgordor dyrwn 
 Ysgwn oet ysgwn 
 
 Ysgwyd twnn tal rugun 
 Taer peir par llachar lloegyr diwael 
 Taryf lutyaw toryf gyuyaw gyuael 
 Kynwalch valch uygyrdor 
 Kyuachauael cor 
 
 Kyuechei ueint kafael 
 Eryr cad gwrthodyad gwarthwael 
 Erchwyn greid eirchyeid arcliauael 
 Erchwynyawc peclrydawc pedryael y lenn 
 
 Powys wenn wlad urocliuael 
 Eurdyrn wal gletyual glywael 
 Ettiuet kynuyn kert auael 
 Gauael glew jg cad gauaeled y wlad 
 
 Gauaelant ueirt y ged 
 Gal dywal dyual diarbed 
 Gwawr ofrwy kylchwy calchdoed 
 Granwynnyon tryckyon trachywet eitun 
 
 Trachwytynt benn o draed 
 Yn llidwm yn llyclan drefred 
 Yd wanei wanar yd waned 
 Baryf ar uaryf ac aryf yn greuled 
 Tâl tra thai trannyal tra chaled 
 Yn llys ywein liael hu anred y wir 
 
 Hydyr y dir ae daered 
 Yny mae gwaret a gwared 
 Yny mae gwarae gwaradred 
 Yny mae yued heb neued heb nac 
 
 Heb nebawd eissywed 
 Gorpo teyrn twryf llanwed 
 Yn teyrnas nef noted 
 
 MARWNAD TEILU YWEIN 
 GWYNET. 
 
 Ctndelw ai Cant. 
 
 Ewein arwyrein aur wron kymry 
 
 Kymroeyd orchordyon 
 
 Mur metgyrn meclideyrn mon 
 
 Meu hoed am hoetyl y dragon 
 
 Dragonawl kedawl cad uarchawc melyn 
 
 Llywelj^n Haw deauc 
 Aerdaryf glyw glew dywyssawc 
 Aer goryf aer doryf eur dorchawc 
 Eurdorchauc deifnyauc o dyfhant ragor 
 
 Bac ysgor esgarant 
 Ny bu uethyl ny bu vethyant 
 ~Ny bu uagawd meirch morgant 
 Mor gynneuin trin tra latei ysgwyd 
 
 A.c ysgwyt a danei 
 Gortiuann annwaws traws trei 
 Goronwy ualch uab gwalchmei 
 Gwalcli gwaedrwyf hynwyf vnic a gereis 
 
 A garaf y edmyc 
 Blaen blawt bleinyad gwerennyc 
 Bleit gawr bletynt uab kynwryc 
 Cyi^chyad kynniuyeid kert aryal drudyon 
 
 Clwyf ehofyn cletyfal 
 Nyd kyrt nyd cart anwadal 
 Kein awen canawon yal 
 Canawon keidryon cadyr yd uolir glyw 
 
 Glew dragon a gwynir 
 Deu vadawc enwawc enwir 
 Deu gyuet gyuoed hoed hir 
 Hir y kedwir kof ked vawr oronwy 
 
 Gad ortwy ortaun vawr 
 Gwrt y law ar y lafnawr 
 Gwyl hael gwrt auael gwryawr 
 Gwruan gynuaran gynuelyn angert 
 
 Angut gert gart elyn 
 Aer deruysc am y deruyn 
 Aruaeth haelonaeth heilyn 
 Hael hygleu urydeu uryd eryr yn aer 
 
 Yn aros kyuergyr 
 Hirgwyn brwyn brwydyr diechyr 
 Hiruraw amdaw am dudyr 
 Tud achles butles botlawn kertoryon 
 
 Kertessynt am y nawn 
 Breinrut brwydyr breisc ualch y dawn 
 Bryd ar llwrw ar llary einyawn 
 Llary einnyawn lluchdawn llochessid 
 Yeirtyon vab kynon clod venwyd 
 Llaw rotjptd Hew yg glewyd 
 LlafFetheir yfo fort byd 
 
164 
 
 DADOLWCH YR ARGLWYT RYS. 
 
 Byd trist wyf o glwyf am glaer dechryn 
 
 Can treghis Hid erwyn [treul 
 
 Lloegyrulawt gadyrgawt gyngelyn 
 Llyw mawr Hew llawr llywelyn 
 Llywelyn llachar lluch uaran gyuet 
 
 Ny gyuyd oe vablan 
 Bu llw cloduawr bu cloduan 
 Y law y liaws kynran 
 Kynran rann gyfran gyuradw wellyg bart 
 
 Balch digart digyuyg 
 Mor dec moli nior deilyg 
 Milwr mawr mal maelogyg 
 Maelogyg mwynuawr thjilw gyuod y gad 
 
 Mygyr uleinyad uleit ossod 
 Angut vrt ortwy hynod 
 Angert ulawt anglawt anglod 
 Clod wasgar aesgar eisgur gyuaruod 
 
 Gyuaruawc bennadur 
 Bleit blaengawr bar dyrawr dur 
 Beirt anael hart aeardur 
 Haetassei wawr glyw glod dengyn gyuet 
 
 Gwirawd uet gwir oet ynn 
 Gwae am vab geimillyn 
 Gwae veirt kymry gwedy gwynn 
 Gwyn gwaednawt aerulawt aeruleit auael 
 
 Aryf trylew treis allael [lew 
 
 Llawrotyad llaw rot gaffael 
 Nyd llaw vytac vytei hael 
 Haelon eiuyonyt hil merwyt marw ynn 
 
 Hil kedwyn cad ouyt 
 Eissyeu glyw ynn byw an byt 
 Eissor balch bwlch eissillyt 
 Essillyt merwyt mawr a letkynt yw 
 
 Nad ynt vyw vegys gynt 
 Lias llary vrodyr gwyr goruynt 
 A chyd lletyd llatesynt 
 Lias asser aerllew aerllid uuelyar 
 
 Aerbeir bar baet eruid 
 Llyw glyw glewclraws yg gouid 
 Llew toryf taryan eur gymid 
 Lias goronwy hael hwyl ueidyauc yn yg 
 
 Hil kyuyg kaduarchawc 
 Gwrolwalch balch bwlch y rodawc 
 Gwrueint gwrtvreint garanawc 
 Lias morgant mur gawr llassar wawr wanar 
 Llary llachar llawch kertawr 
 Mab y ewein prein preityawr 
 Wyr y ewein madyein mawr 
 Lias rys ruthyr efnys afneued y dawn 
 
 Aer greulawn aryf greuled 
 Rwysc vrwysc vreisc vreua wl dyghed 
 Rwyd vrwyd vrwydrglwyf rwyf rwytged 
 Lias deu gymynawc am gymynad eigyl 
 
 Am degeingyl dec ystrad 
 Einyawn wyl olud rotyad 
 Einnyawn diwyl diofyn cad 
 Lias mab gwyrengyn gwyruriw y baladyr 
 
 Gwr oet gadyr y gadw riw ^ 
 B-wytuut ueityad gad geithiw 
 
 Rut y waedlafyn o waedîíw 
 Lias rys fÿnhonwys fynedic hygar 
 
 Gwar y gar y gynwys 
 Gwr yn gware a lloegyrwys 
 Gwalch balch oet bwlch ar bowys 
 Lias arglwyt grwytrnn gwyturiw y baladyr 
 Gwaladyr cadyr yn cadw riw 
 Gwan garthan gyrth yn ymliw 
 Gwan wrth wan gwaed luman liw 
 Pan lias gwas sanfreyd frawtged y gymry 
 
 Oet kymraw y glywed 
 Oet gwr gwrawl y weithred 
 Oet gwalch balch bwlch y golled 
 Eny lias arterch yn ardifí'ryd llu 
 
 Y lias ku can vy mryd 
 Coryf toryf teruysc fysc flamgryd 
 Cor eissor eissyeu yr byd 
 Eny lias madawc mur clygyuorth uar 
 
 Meu auar car ky a north 
 Oet anwas cas cad ehorth 
 Oet an war par yn y porth 
 Tra rwy ym gouwy goual gogy we c 
 
 Am vab tec tudawal 
 Baran lew llew lloegyr oual 
 Lleduegin gwin gwyrt uual 
 Gwae ui gletyf glan gloewdrud yth arwein 
 
 Oth arwet ossymud 
 Medel draws a dreis latud 
 Meuryc beuyr bieuoetud 
 Gwae ui gletyf glan gloewdrud ym llaw 
 
 Or llachar diwyrnawd 
 Lias trauswalch treis y deuawd 
 Ual yd las ureichuras y vrawd 
 Kut vedrawd ae ceidw wedy kein wotew. 
 Arllwybyr llew lloegyr dylein 
 Ar win ar breitin ar brein 
 Ar uet o uetgyrn ywein 
 
 DADOLWCH YR ARGLWYT RYS. 
 
 Cyndelw ai Cant. 
 
 Am rotwy rwyf nef rwysc awdurtawd kert 
 Nym gwnel cart o nebawd 
 
 Y uoli mab duw dibechawd 
 Dibechdoeth kyuoeth kyuundawd 
 Eil digabyl parabyl parawd 
 
 Per awen parhaus hyd urawd 
 Ar lies llawr llyw llafnawr llwyprawd 
 Ar llwybyr ywan or dawn ym daerawd 
 Delw ym bo yr bot y drindawd 
 Trugaret tros waret tros wawd 
 
 Y adrawt aerulawt eurulawd y ysgwyd 
 Mal ysgwyd rwyd rahawd 
 
 Mur mawrgor treithitor traethawd 
 Traeth om bronn tra thonn tra thywawd 
 Mur mawrdir mawrdoryf amgyffrawd 
 
DADOLWCH YR ARGLWYT RYS. 
 
 165 
 
 Mur mawrdut uck medut metwawd 
 Mur mawr daryf mawr dwryf gorwytawd 
 Mur mawrdreis maẁrdraws gynnefawd 
 Yth giieir vn kwbleir cablawd 
 Nys keneis kenif dy uolawd 
 Molaf wr klydwr klutawd y eirckyon 
 Y eirckyeicl ar blankawd 
 
 Y eryr eiryoes moes medrawd 
 Ny welaf ny welir kydurawd 
 Gweleisy vt nyra gwarthrut gwrthrawd 
 Gwrtkurwy dyr crwy dyr creulawn dybytawd 
 Gweleisy wledic die diofnawd 
 
 Ofny y ofyn y efnys giwdawd 
 Gweleisy gleis a tkreis a tkrallawd 
 Cletyual dywal diwyruawd 
 Gweleisy glod a rod a rawd o beleidr 
 
 A reeydr rut o gnawd 
 Gweleisy kael o hil anarawd 
 Ae gweles gwelei ryuetawd 
 Mai cadarn yn cadw y briawd 
 Mai cadwr cadwei a dywawd 
 Kedweis kygkaws maws mae ystawd dekeu 
 
 Duw o nef ae gwarawd 
 Gwr gwrtkaw gwrtlryck ys defawd 
 Gwrtli uchyr gwrtkryckyeid ys gnawd 
 Gwrtk eurdro eurdrull gno gnythawd 
 Gwrtk eurdal bual bugunawd 
 Buelin oreurin wirawd 
 Buartli Hat llonyt o uragawd 
 Buclies kyrt kertornon wasgawd 
 Bucket glyw gloyw ystryw aestrawd 
 Burtbyad cad kyrckyad kyrchynawd 
 But beirtyon barteir om tauawd 
 Briwgock brie ongyr brytkawd 
 Breitligad gwyr brydyeu llyr lloegyr dif- 
 Bri brytkon breit saesson sagkawd [rawd 
 Bre bronndor bronn dewrdor durawd 
 Bryd gryd grynn grannwynn greid wor- 
 
 grawd 
 Brisc rise reu rieu rad barawd 
 Brwysc rwysc rann gyman gymendawd 
 Brwydyr eurgrwydyr eurgreir bydyssyawd 
 Breisc rebyt yn ryt yn rwyt nawd 
 
 Y gwna rys rietawc o dlawd 
 Braw bryneick branar eu bedrawd 
 Bro kreugyl braugoel yspytawd 
 Bolck y lauyn o lavur fossawcl 
 Bwlck y glet balck y gletyuawd 
 Cletyfrut gwrvut gwr a deffiy clod 
 Gwrawl rod rodawc ky 
 
 Gwr kyrckyad kyrckwn yw uawrdy 
 Mawr dal kert nyd cawt y uelly 
 Gwr gwaedrwyf gwlad vn rwyf vn rỳ 
 Gwr gwaedlann nyd gwr gwann gwecry 
 Gwr golud gwaetkaud gwaedkny ealànet 
 
 Kelennic a dyry 
 Gwr creulawn creulan ae kyffry 
 Kynro cad cadellig wely 
 Gwr a wyr yn dyt fwyr na ûy 
 
 Gwr a wnn y a kwnn yw kynny 
 
 Gwr yn twrvf yn tor)^f ar kyly 
 
 Gwr yn taryf yn teruysc wedy 
 
 Gwr yg gryd gwyr gwrkyd gwr ky 
 
 Gwr greidyawl ual greicluab ery 
 
 Treis dreon trinkeion nyw try 
 
 Traws trydar trydyt kaearnlly 
 
 Gretyf eigyawn ny grawn ny gryny gormot 
 
 Alaf rot elifry 
 Grym ertrym aerdreic ae dyly 
 Glyw uyged glew vugeil kymry 
 
 Kymry difreidyad 
 
 Kyinrwyn y gywlad 
 
 Kyniwy cad cas veuwyn 
 Kyrd wadawl cerd ganiawl ganwyn 
 Ked gyfred gyfrieu gadwyn 
 Kadeir cor cadeu dor dirrwyn 
 Kar kerteu kertoryon wo rllwyn 
 Gwiilyw glyw glewdraws maws metgwyn 
 Gwr llwrw llu lloegrwys digyflwyn 
 Gwr gwrtuann am aduan atwyn 
 Gwrt uann gawr gwi-tuar vawr venwyn 
 Ef goreu val gwr yn adwyn 
 Yn ceint cler cletyual ar drwyn 
 Llatkrei lafyn uck auyn vck auwyn 
 A llif creu a lliw freu ar frwyn 
 Llatei dreic ar dragon drylwyn 
 Tryliw gock trylew drock drackwyn 
 Am eururwydyr am eurgrwydyr eurgwyn 
 Am eururo am eururon terrwyn 
 Toryf anwar trydar trydolwyn 
 Twryf taerueitk goteitk gwaeankwyn 
 Teulu a tkewlu a tkewlwyn waewawr 
 
 A gwyr mawr ymasswyn 
 Fyryf deruysc fysc dydysc dydwyn 
 Fwyr fysgyad fal fleimyad flamdwyn 
 Frwytk wellig welluaetk fraetk frawdwyn 
 Frawt wallaw anaw aniuwyn 
 Llwrw milueirt milueirck dygyflwyn 
 Llwybyr molyant metyant met ankwyn 
 Llyw kemeis otk goteis ytk gwyn 
 Llew camawn kymer y difwyu 
 Llawvrydet am dwe om dwyn y wrtkyd 
 Lloegyr eruid braw lid brwyn 
 Brwydyr asgen brwysc nenn breisc adef 
 Brein bortkyad ackryuyad ackref 
 Bradw ysgwyd bryd ysgein wrtk lef 
 Brydeu tan treulwan trin. wotef 
 Ys arglwyt ys arwyt ys ef 
 Ys cad fyrt ys car kyrt kyflef 
 Gwledic dec cantoryf a dec cantref rif 
 
 A rugeint kyuadef 
 But barawd baran gwynt kydref 
 Bugeil byd biw gymryd gymref 
 Coryf keindoryf can dotkwyfy adref 
 Ytk edryt ytk adrawt is nef 
 Par eurglawr erglyw uy martlef 
 Peir prydein profwn yn tagnef 
 Tagneuet am nawt amniuerwek rif 
 
166 
 
 ARWYRAIN YR ARGLWYT RYS. 
 
 Riallu diheidwch 
 Nyd achar Uacliar llauarwch 
 Nyd achles afles arafwch 
 Nyd achlut eurgut argelwch 
 Argel kart kertoryon wolwch 
 Dor yscor yscwydeu amdrwcli 
 Doeth a drud am dud am degwch 
 Taryf aergawt aergwl gadarnwch 
 Toiyf eurgoryf eurgwyn gyuedwch 
 Kyuetach uorach uireinwch 
 Kyuetwalch kyuetweilch elwch 
 Elyf dreic dragon digrifwch 
 Alaf lyw lluoet amgelwch 
 Amgelet brytlion brythwch teyrnon 
 
 Teyrnas ynyahvck 
 Teilu rys teihvg gwrys gwryssywch 
 Gwrys arloes eiryoes eiryolwch 
 Chwi gennyf gynnifyeid sefwch 
 Mi gyndelw a gynnelw gennwch 
 Beirt wogawn bart vrtawn vrtwch 
 Vrtawl kert kan edifarweh 
 Angut but beirnyeid gyuradwch 
 Ongyr vrt angert uatholwch 
 Angertawl gretfawl grefyt vnhwch dywal 
 
 Am dywed llonytwch 
 Can dotwyf a digerytwch 
 Na dala uar casuar cas hetwch 
 Nam gwrtlivrawd om gwawd om gwarwch 
 Nam gwi-tbrynn grannwynn greid wolwch 
 Nam gwrthod eiryf drauod aiyfdrweh 
 Ny wrthyd mab duw dadolwcli 
 
 Dadolwcli Uacliar 
 
 Llacheu gyuarpar 
 Yn aeruar yn arueu 
 Llydw ysgor ysgwyd bytineu 
 Llid ysgwn asgwnn ys goreu 
 
 Y gymryd an kyd kyn bareu 
 
 Y gymmod an dyuod an deu 
 Dy uoli uilwr hyd anglieu 
 Dy uolawd ystanwawd ys teu 
 Dy uart da dotbyw yth oteu 
 Dy uar gwrt gortyfyn y vateu 
 Ti hebof nyd hebu oet teu 
 Mi hebod ny hebaf uinheu 
 
 Hir yth ardrethir ar dretlieu o bell 
 
 Hil cadell kell kerteu 
 Hil coelig pergig pennaetbeu 
 Hydyr am datyl kynnatyl kennadeu 
 Hil rodri gwesti gwystyluereu 
 Gwastad gryd gwystlon byd boed teu 
 Hil gruffut rwyf rwytuut radeu 
 Rwysc rynnawt morgymlawt mawrgleu 
 Hil maelgwn milcant adodeu 
 Hil tewdwr diwetwr delieu 
 Brwydyr orebwyt ny orchut tlysseu 
 Nac aryant nac eur yn adneu 
 Brwysc rwysc rwyf brolwyt bro seithbeu 
 
 Breisc am ged am gadeu [dyued 
 
 Preit preitwyr preitwalch gyureieu 
 
 Priodawr prydein prein preityeu 
 Pressennwr prysswr pres oleu 
 Preswylyawc uarchawc ueirch gwineu 
 Gwynnuydic wrtliurydic urydeu 
 Gwynfyd cyrd ceinfyrd cyfedeu 
 Gwynnuyd gwyr gwrawl deuodeu 
 Gwynnuyd beirt beirnyad wyf uinheu 
 Gwr glewyd yn ergryd aergreu 
 Gwr gwledic ar wladoet nyd geu 
 Gwr g...wy gwrtrych ysgwydeu 
 Gwr gortrin golud geloreu 
 Gwrt uaran kyfran kyureidyeu 
 Gwr uannyar gwrt uar gwynn doleu 
 Gwr a dengys Hat a llafneu rutyon 
 
 Llew dragon llyw dreigyeu 
 Dreic ehofyn ehag y deruyn 
 Dragon rwyf rwyt walch gygelyn 
 Dragonuart dragon ualch uytyn 
 DragonaAvl dra ganwyf o dyn 
 Canaf wawd yr priawd ae pryn 
 Prif arglwj^t brolwyt bron heilyn 
 Breisc anlloet beii^t borthloet berthyn 
 Brwysc brydeu brwydyr decln-eu dechryn 
 Brad bryneich branes ae canlyn 
 Braw dachwet gyminet gymyn 
 Gwrys efnys dechrys dechryn y ongyr 
 
 Y angert nyd eduyn 
 Gnawd vch knawd knudoet ar gylchyn 
 Arllwybyr llawr neud llawer blw^yn 
 Llew llyssoet llysseit y cleruyn 
 Llys ehorth llu adorth llewyn 
 Gwyt wossut llofrut lloegyr dilyn 
 Gwyr wosgo wosgort diergryn 
 Gwrd wasgar o wiscoet keinAvyn 
 Gwyr ossed gwr goruod goruyn 
 Gwedy mydw a met gorewyn 
 Am hirwlet am hirwlad y hyn 
 Am gedawl am gadeu dylyn 
 Am gyrt wawr am gyrn mawr melyn 
 Gorpo hael haelonath wobryn 
 Hawl modrut hil mawrvut niervyn 
 Gwawr gwendoryf gwendud oe gylchyn 
 Gwennvlad nef gwir adef gwiryn 
 
 AKWYREEST YB ARGLWYT RYS. 
 
 Cykdelw ai Cant. 
 
 Yn Uyfyr arall hon yw wythfed Awdyl y] 
 Dadolwch. | 
 
 Ardwyeeaf dreic fwyr seleic ser 
 Ardwy kedernyd menwyd muner 
 Ardemyl ehagdoryf am ehangder 
 Am eurdal bual buarth hydyruer 
 Hydyi^ yd gert uyg gert ygkyfia wilder 
 Yg gyilawn voli ri rwy dii-per 
 Yn urtyant molyan mal yd glywer 
 Yn awen barawd awdyl bur wawd ber 
 
EGLYNYON I RIEID VLEIT. 
 
 167 
 
 Yn anwfyn yn dwfyn yn dyfynder yd uarn 
 
 Nyd bart ae daduarii beirt ae daduer 
 Yn taryf yn teruysc yn fysc fyryfder 
 Yn twryf yn toruoet hndoet kyder 
 Yngkyfragor glyw am eu glewder 
 Clos y clyw llawer 
 
 Yn agkyflwytk gwytk gweitk nanliyfer 
 Yn agkyfle llwfwr llafur oner 
 Yg kernels yn treis yn traws ober 
 Pennyt oet newyt newid ruteur 
 Peunoetk oet pennaf gwedy pynner cad 
 Can llary llawrotyad Had a llwyrder 
 Llowyt yw ganthaw lieilyaw kaelder 
 Hil grnffut liael ut bawl diaber 
 Kart wahan kadwan kadwalch nifer 
 Kert wetawl gedawl gadell ener 
 Kadarn vleit nleinyad cadyr neirtkyad ner 
 Kadyr yt ym dengys rys yn racter 
 Eac twll y gylckwy pan am gylcker brwyd- 
 Nycl bradawc argrwyt yn yd wneler [yr 
 Kynifwr kynnif nid diouer 
 Kynnifyad kynnetyf Alexander 
 Teyrnas dinas dyn a gymer 
 Ymerawdyr llywyawdyr llyw anmiuer 
 Teyrnuro a geidw o gadarnder 
 Teyrnnron heilyn haelon daduer 
 Teyrnet osgryn mal gwynn gwartker 
 Teyrneit gwreit gwr yn ygder 
 Teyrnweilck prydein gwedy pryder 
 Teymged kymry ef ae kymer 
 Kymeraf nt naf na uid ofer 
 Ym na nid onid yggwenwynder 
 Pan gyckwynws gwr gwrt yn. trymder 
 Ny bn a gwalltan y gwrth gwallter 
 Oet fyscyad fleimyad flam gan ucher 
 Yn seitk neid awyr yn seithwyr ser 
 Pan aeth sarf cadlan seint clodnan cler 
 Cletyfeu cochyon cockyn vriger 
 Ysgor ymdiffÿn pan ym differ gwlad 
 
 Nyd ef gwledic a orsauer 
 Pan amnc teyrn teifl aber 
 Nyd abar y gwnaeth nyd saeth salwder 
 Yn ran orfowys yd gynnwyser 
 Yg kynnwys rydid gleindid gloewder 
 Yg goleuad rad ry damnner 
 Yg golen ureisc ure yn lie lleuuer 
 Yggoleunreint seint yt asswyner 
 Yg golen adef nef yt noter 
 
 EGLYNYON MAEWNAD Y 
 RIRID VLEIT. 
 
 Ctîîdelw Bktdtt ae Cant. 
 
 RIEID rwyf gwrkyd gwrkaf o gyfet 
 
 A gefeis y alaf 
 A duw ae due y arnaf 
 A dwe pawb a vo pennaf 
 
 Pennliaf y treitem trwy ryuyc gwron 
 
 Ffroen wynyon friw dyfryc 
 Lies beirt heirt oe kart wenyc 
 Lies kelynyn kelynnyc 
 
 Kelennic ruteur am rotei riryd 
 
 Nym rotes a vei lei 
 Nyd aruanwl vut vytei 
 Nyd ar vanarck yn parckei 
 
 Nyd ar an perckis an peirck y weitkon 
 
 Or deon dikeueirck 
 Yny kyrckem karckarueirck 
 Karckaroryon kecoron keirck 
 
 Gwnaetk goronw gwr anlew 
 
 Gyflauan ankelediw 
 Adlat ririd rwyf anaw 
 A bytk nys beitei bei byw 
 
 KYNDELW AE CANT Y RIEID 
 YLEIT. 
 
 Mae ym vleit am car om caffael wrtkaw 
 
 Yn wrtkep arckauael 
 Nyd bleit coed coll y auael 
 Namwyn bleit maes moesawc kael 
 
 • 
 Cledyf clod wasgar a wisgaf ar glun 
 
 Ewg uy llun am llassar 
 Cledyf cloynneu kygar 
 Cledyf ririd uleit vlaengar 
 
 Priodawi- pennant pennaf uckelwr 
 
 Uckelwyr uodrydaf 
 Nyd y uleit preit y prydaf 
 Namyn y vleit glyw y glewkaf 
 
 MAEWNAD EIEID ULEIT. 
 
 Cyndelw Brydyt ae Cant. 
 
 Ym peryf digart bwyf dygen geinyad 
 
 Yr mab yr mawrdad rotyad uy reen 
 Yr yspryd vckel or vd ecben 
 Yr argrwyt gwlad lwyt gw-ledic moysen 
 Mor wyf gert geinrwyf kyglwyf kagen 
 Mor wyf kygleu uart o ueirt ogyruen 
 Mor wyf gwyn gyfrwyf nyd wyf' gyfyrwen 
 Mor oet gyfrin fyrt kyrt kyrriduen 
 Mor eissyeu eu dwyn yn eu dyrwen 
 Aessawr andianc oes anien [doden 
 
 Mor wyf dirrwyn urwy nam urwydyr a 
 Breisc uab gorgeneu brydeu braduen 
 Mor debic uy mod megys gwydyen 
 Gogwytaw peb llawr ker Haw y benn 
 Mor nawd pob rakawd na byt ryken 
 
168 
 
 MARWNAD EIRID ULEIT. 
 
 Mor weirwyn ym kwyn am yd ym ken 
 Mor wyf godeclic die disgywen 
 Mor uynyck nior veith lleitli llwytk pobyen 
 Gwyr yn auyrdwl gwyr gwerin vrten 
 Gwyr yn auyrdwyth gwyth yr gweith 
 
 ueigen [gwet 
 
 Gwyr yn anrwyn greid gretyf yclien jg 
 
 Gwyr ynkywrysset gwyr gwlet gwlytyen 
 Gwyr yn kyd berchid uch gwid gwenen 
 Gwr an kyd barchei oe barck amgen 
 Gwyr y huam y gyd am ged orten 
 Nyd ym gyd am vut am vetu gwen 
 Ny tkreuyd kebof agkof aghen 
 Agheu ririd wynn wedy arthen 
 Kyn kanwyf o dwfyn o dofyn awen 
 Awyt neud aflwyt neud aflawen 
 
 Neud aflawen wyf neud aflauar drist • 
 
 Neum rym cotes crist creawdyr trugar 
 Neud amrygwyn ym neud amrygar 
 Neud amrygyr kyrt kyd ymarwar 
 Neud am dragon dwfyn dyfheisy auar 
 Neud am dreic bennant bennaf galar 
 Neud gwaruet meuet mynwent uranar 
 Neud gweryd riryd rwyf uuelyar 
 Neud gordiuanw hoen noetyl abar lledkynt 
 
 Neud gordiuynt hynt gwynt gwrtli don- 
 Neud wy ae gouwy neud gordyar [nÿar 
 Neut gordiwet gwr gwrt y uannyar . 
 Gwr ny oet hygawt a oet kygar 
 Hygyrch y neuat kyn Hat llackar 
 Gwr oet gyhaual diel dyar 
 Ar goreu avuo veib gleissyar 
 Gwr oet ueirt aruoll kartgoll kertgar 
 Gwr oet vleit llysseit llyssid y uar 
 Gwr oet rut y lauyn o lif gwyar 
 Gwr oet ruthyr aruthyr ar y escar 
 Gwr athr igyad aer gwr atlirugar 
 Gwr atkrist y ueirt oe vod yn war 
 Gwr am gwnaeth kiraeth kir ysgar ae ef 
 
 Yny del llu nef a llu daear 
 Gwr gweinnyad yg cad gwr gwanar yn yg 
 
 Gwr o dinodyng gwr bergig bar 
 
 Paraud oe adaf kyn noe adaw 
 Pareu post enweir peir pedrylaw 
 Pedryliw y lauyn y lat racdaw 
 Pedrylef kwynuan kyrt am danaw 
 Pedrydawc deifnyawc dyfneis y gwynaw 
 Kwynaf ym er moed koed o konaw 
 Eil kwyn am tremyn tremid yrdaw 
 Eil gwr gwrt gorten artken eirthyaw 
 Eduynt edryuynt wrtk edriuaw rot 
 
 A geueis oe vot o vut gantkaw 
 Eryr glyw glewaf neuaf na daw 
 Edlid a berid oe bericlaw 
 Emywed arnafy o uod arnaw 
 Deyerin derwin dir eu kutyaw 
 Er pan yw tawel ryuel rwyuaw 
 
 Kwyuan tan taerwres trachwres trinnaw 
 Pym gwnaeth yn atkrist athreityw pennant 
 
 Ae pkennyadur wedy syrthyaw 
 Priodawr dinmawr prutuawr preityaw 
 Preityn oet y gwyn kyn noe gwytaw 
 Prydein am galwant om gwarandaw 
 Prydyt ny kepcyr yr breyer braw 
 Pryder am danuer prydaf itaw 
 Prydeis y rwyf treis cyn treul atkaw 
 Atkal eur vual a vu eityaw 
 Etkiw kael kebofy atkwy kepdaw 
 Nyd etiw om kof keissyaw uyg kyuet 
 
 Kyuoed oueret y uetylyaw 
 Y mywyd riryd wryd wognaw 
 Delw ym doetk anoeth ym doeth anaw 
 Delw yt oetwn vart y ueirt ganllaw 
 Canlles am rotes ruteur wallaw 
 Delw yd oreu duw y dewissaw 
 Dewissed y duw y dwyn attaw 
 Delw y doetk ataf alaf oe law 
 Delw yt oet wrthyfy yt wyf wrthaw 
 
 Wrtk ar am carei caraf g} r men gadw 
 
 Keriynt aessawr bradw brad gyghallenn 
 Putbp- aruthyr eirthyaw arthen vnbenn 
 Pun venwyd riryd rut y onnen 
 Nyd oet dylaw dreic dragon woen 
 Nyd oet vleit amprut nyd oet ampren 
 Eurdwrn oet y lauyn yny loflen 
 Eurglet kymynet kymynei benn 
 Eurdorckogyon dewr deyerin lenn 
 Edlid ym dilid yw eu dilen 
 Aervleityeid vleinyeid vleitieu kyuaruocl 
 
 Erlynassant glod yr bod yn benn 
 Ergrynynt eu bar seirfF saifar senn 
 Ergyr waewawr treis traus y gynkenn 
 Eryron tiyckyon trychwyd orfenn 
 Yr yuassamny uedw vet y drefwenn 
 Ym buchet gwledic gwladoet berchenn 
 Madawc mur kykoet niueroet nenn 
 Meidryad cad cadyr dor car cor kyuyrbenn 
 Medreis not uy rwyf ar uy rwychren 
 Mechdep'n metgyrn metg^vyn pennyadyr 
 
 Medel gwyr gwaedvur oesgur asgen 
 Maws massarn cadarn callon yaen 
 Moes ysbwys ysbys echrys ochren 
 Mygedawc y hoedyl hoed ar orfen 
 Mygyr yd latei loegyr hyd lewdir trenn 
 Mynw traglew Hew llawr mwynuawr mes- 
 
 prenn 
 Mur gwryd gwynnuyd gwenn eluyten 
 Nyd llawen uy mryd y mro gyngen 
 Ar llary Haw hyged gweled gwytlenn 
 
 Gwytlenn ae gortho gorthaw dristlawn wyr 
 Gwytlan ae gwerchyrgorchutgwythlawn 
 Gwytuet eu gwytua g%vytuid estrawn 
 Gwytun am rotes butles botlawn - 
 Gwytueirch eirch erchlyuyn erchliw 
 krychrawn 
 
MARWNAD E1NYAWN, M. MADAWC, M. ITON. 
 
 169 
 
 Gwytuiled gyfred gratyuyged grawn 
 Ymuchet mur treis traws y gamawn 
 Creshwyr fwyr faglawr fraethlawr frwyth- 
 
 lawn 
 Can riryd rwyf cad kunyad creulawn 
 Callon oet agraff kedojet agrawn 
 rotyon gwron gorun eigyawn mor 
 
 Madawc mur tewdor cor caswallawn 
 Gogyman cluduan cludueirt wogawn 
 Cludeisy alauoet llyssoet lleissyawn 
 Gwedy pargoch gryni parllym peirllawn 
 Kyrchwn hael dinmael dinmawr nyd awn 
 Duw damnaufc eiryoes einyoes einyawn 
 Mawruab ytnyued mawrged gyflawn 
 Nym golut mawrvut mal riwallawn 
 Llyw llamawr Hew llawr llystynwallawn 
 Ririd iryni gochel am gochawn oe breit 
 
 Wedy riryd uleit vlawt haearndawn 
 Toryf' aergoryf argoed hoed hiraethlawn 
 Twryf taerdreul taerdan yn gwan gwynawn 
 Aer daer deruysc daryf aryf aradryawn 
 Artb wartli wrthodyad am nad am nawn 
 Tra vn vyg kyuet yg kyuoeth yawn 
 Nyni llauarei y nep nam bei digawn 
 Nym ditolei y lary o lawer dawn 
 Nym goruc dewr wr deurut wartlilawn 
 Ny bu warthlef kerb kynverching werin 
 
 O benn talyessin bartrin beirtrig 
 Barteir om kyueir ny byt kyuig 
 Ym kyueteu breu brwydyr diedig 
 Handoet eu hachoet kyn eu hechig 
 Y merw derw duruet vuchet vethig 
 Or kedeyrn kedawl bawl birdiuig 
 O gadell ener o gadelling 
 Or glan essillit gloew essillig 
 Or glyw giew dywal ny dal ny dig 
 vonet koelig coelvut kertoryon 
 
 O arvon o uon o vaelgynig 
 Wedy cad wosut mawr mygyrvut mig 
 Wedy ced wosep neb nym deiring 
 Llew llawr Hid enweir llydw beir bergig 
 Llwrw trylew llawr llew Unrig deHig 
 Ym bucbet arthen artbuar yn ig 
 Y mywyd riryd ruteur wellig . 
 Rotynt rut a gwyi^t rwyf kyrt kunig 
 nyRoted arduant ar dinodig 
 
 MARWNAD EINYAWN, 
 M. MADAWC, M. ITON. 
 
 Ctndelw ae Cant. 
 Kywitssset brydein ysy bryder ynn 
 
 Y sy brid i lawer 
 Armes gwr gwythlawn y ober 
 Argleidryad vleinyad uleit niuer 
 Aervur uar aerbeir bar bynnyer 
 
 Aruod uygyr a vagei haelder 
 
 Digones pen glyw pan glywer hyd urawd 
 
 Peir fossawd fwyrnawd fer 
 Kymyrrws y hoedyl y hyder 
 Kg gorwyt glasure rac glasuer 
 Yn trymgleis yn treis yn trymder 
 Yn tromgad yn tramgwyt wener 
 Yg kyflaundal kyrt yg kyflaunder but 
 
 Ny bwyad diaber 
 Yny vyw ny vytei ouer 
 Yny varw y vart ae daduer 
 Teilwg ym talu a roter 
 Treth volawd traethawd nawd nawsber 
 Teruysc yn racfysc yn racter a wnaeth 
 
 Twryf tonn traeth fraw aber 
 Ysgryd glud glewyd uyd valcbder 
 Ysgryd gryd greidyawl bawl bydyruer 
 Ysgor gadw ny gedwis llyuyrder 
 Ysgwn walch ysgwyd deu ban ner 
 Ysgawl gwytb gwaetbaf nad anuer y 
 hoetyl 
 
 Neud y boed a gwyner 
 Kwyn kyrt kyuaenad na water 
 Kwytaw Uary ar llau vart beuder 
 Kwyn kydneid keinyeid ae kymer 
 Cof colli a roti rif ser 
 Gwaetbyl edlid om bron pan brouer kyu- 
 * Yr kyuran y doter [rein 
 
 Gwasgaud gwaud gwisgoet diouer 
 Gwasgarei gweiscueirch mei muner 
 Gwaedlann vlaut amnaut amniuer 
 Gwaedlyry vyry varan elifer 
 Gwae ni ueirt uyned yn dyuynder daear 
 
 Gwaur trydar traus lewder 
 Gwartb wrtbrynn gwaewrut gwynn 
 
 gwartber 
 Gwas a las o leissyawn ener 
 Llary einnyaun llyu lluyrdaun lluru ner 
 Llew doetblyw dotbyw y amser 
 Amser ym percbis parch dill at berchen 
 
 Aerbeir benn preitnenn prut 
 Rwysc aches Tim rotes rwytvut 
 Rwyf cadeu yr cadw y deurut 
 Ny tholyes uy lies Uyw rybut 
 Ny tholyaf a ganaf heb gut 
 Nym gwnaeth golut glyw golud am anaw 
 
 Nam gorthaw nam gwarthrut 
 Kertoryon kertassant rac dut 
 Ar llary uronn ar uryneich gystut 
 Kerteu dwfyn deifhyawc y sy utut 
 Kwyn kynran kyfran kyfryngthut 
 Oet eityaw eu kert oet eitut eu kadw 
 
 Or kadyrwalch nwy clihut 
 Diurad hael oet haelach no nut 
 Diuraw dreic dragon dadanhut 
 Dyuryd uyt uytaf drwy gythrut 
 Am ben cun kenetyl varedut 
 Dyurydet y veirt varw achlut einyawn 
 
 Dor breisclawn brwysc lofrut 
 
170 
 
 ENGLYNYON. 
 
 Llofrut glyw glewdor gor gadwyd 
 Lloegyr dachwet gyminet gymwyd 
 Neum hirdeul hirdreit na atwyd 
 Hael kedawl hoedyl ureuawl ureutwyd 
 Pan ym daw anaw o annwyd uyg cert 
 
 Uyg kyeuillt neud adwyd 
 Neud adwyf o nwyf nad ydwyd 
 Buthyr aruthyr eryr dihywyd 
 Ruthyr kynwan kynan ab kynwyd 
 Ruthyr kynon vab kul uanawyd 
 Ruthyr torredwynt gwrt gordyfnwyd ar 
 
 Ar breitin y ruagwyd [brein 
 
 Ef oe barth neud gwarth gwaredwyt 
 Gwaud volaud val y derllytwyd 
 Ef gunyad a gad ni gilwyd 
 Ef latei ef wanei wanwyd 
 Ef gwnaeth a gwaedwaew gwaed abwyd 
 y urein 
 
 O uryneich tra adwyd 
 Gwaew kynllew kynllat y annwyd 
 Gwaew kynulawt kynvleit kyn ulaen 
 
 rwyd 
 Gwaew ysgwn esgud yni plymnwyd 
 Gwaew gweinnyad gwenwyn y dysgwyd 
 Gwaew gwanar gwawr aeruar aer uwyd 
 Gwaew gwaedrwyf gwawr dirglwyf dor- 
 
 glwyd 
 
 waew yg koryf yn toryf yn tryfrvfyd 
 wryaf 
 
 Y orssaf oet arswyd 
 Gwaew trwy vlwg trwy vwg truy uortuyd 
 Gwaew y dreis yn eis yn ysgwyd 
 Gwaew einnyawn creulawn creulanw 
 wyd o lid 
 
 A lithyei ganaw llywd 
 Llwytessid y uut y veirtyon llwybyr an- 
 
 Anaw prydytyon [ant 
 
 Llwyr yin treit tremid goualon 
 Treulgawt koeii 1 hoetyl uyrr gyueillyon 
 
 Treulyws vyg grutyeu 
 
 Cofýon kyueissyeu 
 Kyueteu kyuoedyoaP 
 Un am clwyf ar cletyf rutyon 
 Un a vu a dyvu deon 
 Un catgaut cadulaut uleit galon 
 Un kadkim val cadki aeron 
 Un a vu liaelaf o liaelon kymry 
 
 Un kynireisc y rotyon 
 Un mawr llary mawrllwrw kynreinon 
 Un mawllew mawrllyw kertoryon 
 Un mawrwalch mawrualch mur dragon 
 Un mab mawr madawc ab idon 
 Un lloirut prydein pryderwn y gert 
 
 Pryderus y kanwn 
 Bleit blaengar bar clyar dyrwn 
 Beirt ganllaw bart itaw oetwn 
 Ym pwyllad am braífgad bryffwn 
 Praff edlid ysid y saifwn 
 1 Treulgadw hoed. 
 
 Dyfhasswn vreiscdawn o vreiscrot ein- 
 yawn 
 
 Da digawn a dygwn 
 Nyd oet nep a gyimhebykwn 
 A Hew treis pan y treityasswu 
 Nyd oet llary in or llary lluadawn liynt 
 
 Handid kynt y kwynwn 
 Nyd oet drwc ar dreic valcli gystlwn 
 Ad oet da y deduryd a wnn 
 Nyd oet nawd nebawd na bytwn 
 Yny bei am veirch mei meindwnn 
 Nyd oet ny gaffwn or a gaiFai hael 
 
 Ydoet hael tra vu hwnn 
 Hunn oet digrif hael him oet digraun 
 
 Hwnn oet lew o leissyawn [glen 
 
 Aerdaryf taryf teruysc jg camawn 
 A erdoryf toryf twryf goteith wrth gawn 
 Ar uyg grut am veirt uut valchdawn 
 Neud divwg 1 deigyr dillwg digllawn 
 Neud men hoed am hoetyl anwogawn 
 Neud wyf gwyn gotedic digawn 
 Neur gyrcheis ar oestreis estrawn 
 Emys pasc pyscawdliw eigyawn 
 Dihauarch gyuran 2 a due y gadlan 
 
 Ar gaduarch cann krychrawn 
 Dinac dreic a dragon kreulawn 
 Dinas gawr garwlym y waewdawn 
 Diwethaf y canaf 3 can yawn 
 Diwetgof Diwetgoll einyawn 
 
 ENGLYNYON 
 
 A Gant Kyndelw, y Ewein Kyueilyawc. 
 
 Gwikawd ywein draw dra digoll uynyt 
 
 Mor "vynych y haruoll 
 O win kyuyrgein nyd kyuyrgoll 
 O vet o vuelin oil 
 
 Gwirawd am daerawd am daw gan rebut 
 Am rybuch oe wenllaw 
 Penny adyr cad ked wall aw 
 Penn cor penkert wyf itaw 
 
 Gwirawd a dygyr a digawn atan 
 Gwin a bann rami radlawn 
 Yn llys lies glyw llyw lleissyawn 
 Yn Haw Hew cad kyrn Had llawn 
 
 Gwirawd ywein llary llawen yd rotir 
 Yny tir tu hafren 
 A threul hygar yw hagen 
 A thraw y daw a dygen 
 
 Gwirawd ywein llary llachar y deruysc 
 A.r deruyn y esgar 
 
 ^Neu, dwyng. — LI. D. D. 
 
 Weu gynran.— LI. D. D. 3 Neu, Cadwaf.— LI. D. D. 
 
DADOLWCH RHYS FAB RUFFUDD. 
 
 171 
 
 ar 
 
 Balch y daw yn Haw lluelmar 
 Metw y thoryf met y thomiy- 
 
 G-wirawd an gwrthuyn gwctk syr a Ueuad 
 Gan rwyf rad rut vyliyr 
 Am hiruryn hirvreisc eryr 
 Am kaureii liyuryd gwen gwyr 
 
 Ar Haw y wein hael liawl dilin gwrualch 
 Y iiiae gorviwch eurin 
 Anrydet gwymp arwet gwin 
 Anrec brifdec breyenhin 
 
 Vt yssym etiw ar geir 
 Nys arueit Hew a dau Hoer 
 Gwaew crwm yn dyt trwm trwy fwyr 
 Gwan fysc yn eurwrysc yn aer 
 
 DADOLWCH KEYS 
 RUFFUDD. 
 
 Cyxdelw ai Cant. 
 
 FAB 
 
 Asswynaf nawdd duw diamheu dy ddawn 
 Ath ddoniawg wyf finneu 
 Ar dy wyr eryr aereu 
 Ar dy wlad wledig deheu 
 
 Asswynaf archaf arch vawr y beryf 
 A beris nef a llawr 
 Nawdd rac dy var car cerddawr 
 Ar dy byrth ar dy borthawr 
 
 Asswynaf arcliaf eirchiad ym gelwir 
 Nawdd cywir cyngwastad 
 Ar dy ddryseu aur drwsiad 
 Ar dy ddrysawr gwawr gwenwlad 
 
 Asswynaf awch nawdd na chelwch awch 
 portli 
 Can pertlryn attregwch 
 Gostegwyr Hys gostegwch 
 Gosteg beirdd bardd a glywch 
 
 Asswynaf nawd hawd liaelon deheubarth 
 Diheuborth cerddorion 
 Ath dwrf oth darianogion 
 Ath dorf ath deyrnfeibion 
 
 Asswynaf nawd hawd haeloned worsaf 
 Nith orseif teyrnedd 
 Ar dy dorf corf cy wrysedd 
 Ar dy cleulu teilwng medd 
 
 Meddgwyn eu gwirawd meddgyrn au gw 
 An gwarcheidw yn eurdyrn 
 A gloyw y fed yn edjrrn 
 A glyw dewr a glew deyrn 
 
 Teyrnweilch prydein prydaf awch prifgerdd 
 AaycIi prifglod a ddygaf 
 Awch bardd awch beirniad fyddaf 
 Awch porth perthyn yw attaf 
 
 Atteb a ganaf a ganwyf arglwydd 
 Erglyw û can dothwyf 
 Lleisiawn llyw y Hew glew glewrwyf 
 Llaesa dy far dy fardd wyf 
 
 Wyf cerddawr ym rhwyf rhwysg morgym- 
 mlawdd gwyrdd 
 Rhwysg ifyrdd cyrdd cerdd wahawdd 
 Aswyn aserw herw hirflawdd 
 Aswynaf ar udd naf nawdd 
 
 Am rhoddwy rhwyf nef rhwysg awdurdawd 
 cerdd 
 Nim gwnel cardd o nebawd 
 I foli mab dnw dibechawd 
 Dibechckloeth cyfoeth cyofundawd 
 
 Eil digabl parabl parawd per awen 
 Parhaus hyd frawd 
 Ar lies llawr llyw llafnawr llwybrawd 
 Arllwybr iawn or ddawn ym daerawd 
 
 Delu ym bo er bodd y drindand trugared 
 Tros waredd tros wawd 
 I adrawdd aerflawdd eurflawd 
 Ei ysgwyd mal ysgwyd rhwyd rhahawd 
 Mnr mawrgor treithitior traethawd 
 Traeth om bronn tra thonn tra thyuand 
 Mur mawixlir mawrdorf amgyfrawd 
 Mur ma^iTlud uch meddud meddwawd 
 Mur mawrdarf mawrdwrf gorwyddawd 
 Mm*^naurdreis maurdraus gynnefand 
 Ith gyfeir un cwbleir cablawd 
 Nis cynneH cennyf dy folawd 
 Molai wi- clydwr cludawd 
 I eirchion i eirchiaid ar blanhawd 
 I eryr eirioes moes medrawd 
 Ni welaf ni welir cydfrawd 
 Gweleisiudd nimgwarthrudd gwrthrawd 
 G\\rthfruydr cruydr creulaun dybyddawd 
 Gweleis i wledig dig diofnawd 
 Ofh i ofn i efnys giwdawd 
 Gweleis i gleis a threis a thrallawd 
 Gleddyfal hywal hwyrnawd 
 Gweleis i glod a rhod a rhawd 
 beleidr a rheeidr rhudd o gnawd 
 Gweleis i hael o hil anarawd 
 Ai gweles gwelei ryfeddawd 
 Mal cadarn yn cadw ei briawd 
 Mal cadwr cadwei a ddywawd 
 Cedwis cyngwas maws maiestawd 
 Deheu duw o nef ai gwarawd 
 Gwr gwrthaw gwrthrych ys defawd 
 Gwrth uchyr gwrthrychieid ys gnawd 
 
172 
 
 DADOLWCHRHYS FAB RUFFUDD. 
 
 Gwrth eurdro eurdrull gno gnythawd 
 Gwrth eurdal bual bugunawd 
 Buelin oreurin wirawd 
 Buarth Had llonydd o fragawd 
 Buches cyrdd cerddorion wasgawd 
 Buchedd glyw gloew ystryw aestrawd 
 Burthiad cad cyrchiad cyrchnawd 
 Bud beirddion barddeir om tafawd 
 Briwgoch brig ongyr brythawd 
 Breithgadgwyrbrydeullyr lloegr difrawd 
 Bri brython breint saeson sangawd 
 Bre brondor bron ddewrdor ddurawd 
 Bryd gryd grynn granwyn greid wor- 
 
 grawd 
 Brisg risg reu rieu rad barawd 
 Brwysg rwysgrann gyman gymniendawd 
 Brwydr eurgrwydr eurgreir bedyssawd 
 Breisg rebydd yn rhydd yn rhuyddnaud 
 Y gwna rhys rhieddawg odlawd 
 Braw Bryneich branar eu beddrawd 
 Bro Brengyl brangoel yspyddawd 
 Bolch ei lafn o laf'ur ffosawd 
 Bwlch ei gledd balch ei gleddyfawd 
 
 Cleddyfrudd gwrfudd gwr a ddeffry 
 Clod gwi'awl rod rodawg hy 
 Gavt cyrchiad cyrcliwn ei fawrdy 
 Mawrdal cerdd nid cardd y felly 
 Gwr gwaedrwyf gwlad un rwyf im rhy 
 Gwr gwaedlau nid gwr gwan gweccry 
 Gwr golud gwaedcnud gwaedcny 
 Calanedd calenig a ddyry 
 Gwr creulawn creulan ai cyffry 
 Cyffro cad cadellig wely 
 Gwr a wyr yn nydd fi'wyr na ffy 
 Gwr a wnn i a hwnn yw hynny 
 Gwr yn twrf yn torf arhyly 
 Gwr yn tarf yn terfysg wedy 
 Gwr yngryd gwyr gwrliyd gwr by 
 Gwr greidiawl fal greid fab ery 
 Treis dreon trinheion nwy try 
 Traws trydar trydydd haiarnlly 
 Greddf eigiawn ni grawn ni gryny 
 Gormodd alaf rodd elyfry 
 Grym erddrym aerddreig ai dyly 
 Glyw fyged glew fugeil cymry 
 
 Cymry diffreidiad 
 
 Cymmrwyn i gywlad 
 Cymmwy cad cas wenwyn 
 Cyrdd waddawl cerdd ganmawl ganmwyn 
 Ced gyfred gyfrieu gadwyn 
 Cadeir cor cadeu dor dirrwyn 
 Car cerddeu cerddorion worllwyn 
 Gwrllyw glyw glewdraws maws medd- 
 
 gwyn 
 Gwr llwrw llu lloegrwys dygyflwyn 
 Gwr gwrddfan am adfan addfwyn 
 Gwrddfan gawr gwrddfar wawr wenwyn 
 
 Ef goreu fal gwr yn addwyn 
 
 Yn seint cler cleddyfal ar drwyn 
 
 Llathrei lafn ucb afh uch afwyn 
 
 A llif creu a lliw ífreu ar fírwyn 
 
 Lladdei dreig ar dragon drylwyn 
 
 Tryliw goch trylew drocii drachwyn 
 
 Am eurfrwydr am eurgrwydr eurgwyn 
 
 Am eur fro am eurfron fcerwyn 
 
 Torf anwar trydar trydohvjm 
 
 Twrf taerfeith goddeith gwaeanhwyn 
 
 Teulu a thewlu a thewlwyn waewawr 
 
 A gwyr mawr ymasswyn 
 
 Ffyrf derfysg ffysg byddysg byddwyn 
 
 Ffwp- ffysgiad fa] ffleimiad fflamddwyn 
 
 Ffrwyth welling wellfaethffraeth ffrawd- 
 
 wyn 
 Ffrawdd wallaw anaw anifwyn 
 Llwrw milfeirdd milfeirch dygjrflwyn 
 Llwybr moliant meddiant medd anc^n 
 Llyw cemeis oth goddeis ith gwyn 
 Lleẃ cammawn cymmer y difwyn 
 Llawfrydedd am dwg om dwyn i wrthyt 
 
 Lloegr erfid brawlid brwyn 
 Brwydr asgen brwysg nen breisg addef 
 Brein bortliiad achrynad acliref 
 Bradw ysgwyd bryd ysgein wrthlef 
 Bradeu tan treulwan trin oddef 
 Ys arglwydd ys arwydd ys ef 
 Ys cad ffyrdd ys car cyrdd cyflef 
 Gwledig deg cantorf a deg cantref rhif 
 
 Ar hugeint cyfaddef 
 Budd barawd baran gwynt hydref 
 Bugail byd biw gymryd gymref 
 Corf ceindorf can dothwyf i adref 
 Ith edryd ith adrawdd is nef 
 Par eurglawr erglyw fy marddlef 
 Peir prydein profwn ein tangnef 
 Tangnefedd am naud amniferch rbif 
 
 Rhiallu dilieiddwch 
 Nid achar llacliar llafarwch 
 Nid achles afles arafwch 
 Nid achludd eurgudd argelwch 
 Argel cardd cerddorion wolwch 
 Dor ysgor ysgwyddau amdrwch 
 Doeth a drud am dud am degwch 
 Tarf aergawdd aergwl gadarnwch 
 Torf eurgorf eurgwyn gyfeddwch 
 Cyfeddach forach fireinwch 
 Cyfeddwalcli cyfeddweilch elwch 
 Elyf dreig dragon ' digrifwch 
 Alaf lyw luoedd amgelwch 
 Amgeledd brython brythwch 
 Teyrnon teyrnas ynialwch 
 Teulu rys teilwng gwrys gwrysiwch 
 Gwrys arloes eirioes eiriolwch 
 Chwi gennyf gynnifiaid sefwch 
 Mi gynddelw a gynnelw gennwch 
 Beirdcl wogawn bardd urddawn urddwch 
 Urddawl cerdd can edifarwch 
 
DADOLWCH RHYS FAB RUFFUDD. 
 
 173 
 
 Angudd bndd beirniaid gyfradwch 
 Ongyr urdd angercld fatholwch 
 Angerddawl greddiawl greddf unhweh 
 dyẁal 
 Am dywed lonyddwch 
 Can doddwyf a digeryddwch 
 Na ddaly far casnar cas heddwch 
 Nam gurtlifraud 0111 guaud om guarucli 
 Nam gwrthryn granwyn greid wolwch 
 Nam gwrthod eirif drafod arfdrwch 
 Ni wrthyd mab duw ddadolwch 
 
 Dadolwch llacliar llacheu 
 Gyfarpar yn aerfar yn arfeu 
 Llydw ysgor ysgwyd byddineu 
 Llid ysgwn asgwn ysgoreu 
 I gymryd ein cyd cyn bareu 
 I gymmod an dyfod ein dau 
 Dy foli filwr hyd angeu 
 Dy folawd ys canwawd ys teu 
 Dy fardd da dothwyf ith oddeu 
 Dy far gwrdd gorddyfn ei faddeu 
 Ti hebaf nid hebn oedd teu 
 Mi hebot ni hebaf finneu 
 Hir ith ardrethir ar dretheu 
 O bell hil cadell cell cerddeu 
 Hil coeling perging pennaetheu 
 Hydr am ddadl cynnadl cennadeu 
 Hil rhodri gwesti gwystlfereu 
 Gwastad gryd gwystlon byd boed teu 
 Hil grufludd rwyf rwyddfudd radeu 
 Bhwysg rhynnawdd morgymmlawdd 
 
 mawrgleu 
 Hil maelgwn milcant addodeu 
 Ail tewdwr diweddwr deheu 
 Brwydr orchwydd ni orchudd tlysseu 
 Nag ariant nag eur yn adneu 
 Brwysg rwysg rwydd brolwydd bro 
 
 Seitb beu dyfed 
 Breisg am ged am gadeu 
 Preidd preiddwyr preiddwalch gyfreieu 
 Priodawr prydein prein preiddieu 
 Presen wr pryswr pres oleu 
 Preswyliawg farchawg seirch gwynnieu 
 Gwynfydig wr frydig frydeu 
 Gwynfyd cyrdd cennyd ceinfyrdd cyf- 
 
 eddeu 
 Gwynfyd gwyr gwrawl ddefodeu 
 Gwynfyd beirdd beirniad wyf inneu 
 Gwr glewyd yn ergryd eurgreu 
 Gwr gwledig ar wladoedd nid geu 
 Gwrddfaran cyfran cyfreidieu 
 Gwrdd fanniar gwrddfar gwenddoleu 
 Gwr a ddengys Had a llafneu rhuddion 
 
 Llew dragon llyw dreigieu 
 Dreig ehofn ebang ei derfyn 
 Dragon rwyf rwyddwalcli gyngelyn 
 Dragonfardd dragon falch fÿddyn 
 Dragonawl dra ganwyf ei odyn 
 Canaf wawd ir priawd ai pryn 
 
 Prif arglwydd brolwydd bronbeilyn 
 Breisg anlloedd beirdd borthloedd bertli- 
 
 }^ 
 Brwysg brydeu brwydr dechreu dechryn 
 Brad bryneich branas ei canlyn 
 Braw dacliwedd gyminedd gymmyn 
 Gwrys efnys dechrys dechryn 
 Ei ongyr ei angerdd nid etfyn] 
 Gnaud ucli cnaud cnudoedd ar gylchyn 
 Ar llwybr Uawr neud llawer blwyddyn 
 Llew llysoedd llyseidd ei derfyn 
 Llys eorth llu adortli llywelŷn 
 Gwyd wosudd llofrudd lloegr ddilyn 
 Gwir wosgo wosgordd diergryn 
 Gwyrdd wasgar o wisgoedd ceinmyn 
 Gwrdd wosod gwr gorfod gorfyn 
 Gwedy myddw a medd gorewyn 
 Am hirwledd am htrwlad i bynn 
 Amgedawl am gadeu dybyn 
 Am gyrdd wawr am gyrn mawr melyn 
 Gorpo bael haelonaeth wobryn 
 Hawl wodrudd hil mawrfudd Merfyn 
 Gwawr gwendorf gwendyd oi gylchyn 
 Gwenwlad nef gair addef gwir yn 
 
 Arddwyreaf i ddreig ffwyi' ffeleig ffer 
 Arddwy cedernyd fenwyd funer 
 Ardeml ehangdorf am ehangder 
 Am en dal bual buarth hydrfer 
 Yr gerdd fy ngherdd ynghynawnder 
 Ei gyflawn foli ri rhwyddirper 
 Yn ui-ddiant foliant fal y tf glywer 
 Yn awen barawd awdl burwawd ber 
 Yn annwfn yn nwfh yn nyfnder — yt farn 
 Nid beirdd ai dadfarn bardd ai dadfer 
 Yn tarf yn terfysg yn ffysg yn iFyrfder 
 Yn twrf yn torfoedd hudoedd hyder 
 Ynghyf^agor glyw am eu glewder 
 Ynghyfragod clod y clyw llawer 
 Yn anghyflwyth gwyth geith nanhyfer 
 Yn anghyfle llwfr llafur ofer 
 Ynghemeis yn treis yn traws ober peu- 
 nyd 
 
 Oedd neuyd neuid y rudver 
 Penoeth oedd o penaf gwedy pynier cad 
 Gan llary Haw rodiad Hat a llwyrder 
 Kenyd yw ganthau heüyau haelder 
 Hil gruffud hael ud ü. jtI diaber 
 Kardwahan catwan catwaich nifer 
 Cerdd weddawl cedawl cadell ener 
 Cam fleidd fleiniad cad neirthiad ner 
 Cadr ydd ymddengys rhys yn rhacter 
 Bhagtwll ei gylchwy pan amgylcher 
 brwydr 
 
 Nid bradawg arglwyd yn yt glywer 
 Cynnifyw cynnif nid diofer 
 Cynnifiad cynneddf Alexander 
 Teyrneidd gwyr theidd rhag gwynn 
 
 gwarther 
 
174 
 
 MARWNAD ITHEL. MARWNAD IORWERTH GOCH. 
 
 Teyrnfro a geidw o gadarnder 
 Teyrnfron heilyn haelon dadfer 
 Teyrnwalch prydwalch wedy piyder 
 Teyrnged cyniry ef ai cyjnmer 
 Pan gylchynnwys gwr gwrd yn nhryni- 
 
 dér 
 Ni bu a gwalltan i gwrt gwallter 
 Oedcl ffysgiad ffleimiad fflani gan ucher 
 Yn seithfecl awyr yn seitliwyr ser 
 Pan aeth sarff cadlan seint clodfan cler 
 Cleddyfeu cocliion cocliyn onger 
 Ysgor amdclifyn pan yincldiffer gwlad 
 
 Nad ef gwledig a orsafer 
 Pan amwg teyrn teifi aber 
 Nid abar y gwnaeth nid saetli salwder 
 Yn rhan orfiwys yt gynhwyser 
 Yg kynnuys rhydid glendid gloeuder 
 Yngoleuad rhad rhy ddamuner 
 Yng ngoleu freisg fre yn lie lleufer 
 Yn ngolefeint seint ydd asswyner 
 Yng ngoleu addef nef yt nodder 
 
 D. S. Mae lion yn dri charm yn y Ll. Coch : "As- 
 swynaf ar udd naf nawdd," yn diweddu y gyntaf ; 
 " G we nwlad nef gair addef giwr yn," yn diweddu 
 yr ail. 
 
 MARWNAD ITHEL AP CADIFOK 
 WYDDEL. 
 
 Cynddelw ài Cant. 
 Mab cadi for kat wormeil 
 
 Manrg ot adas mygrwas mael 
 
 Ysgwn biyffwn biaff diwyl 
 Ysgwyt llatlireit hyneit ha el • 
 Hael anuar guenuyimar guyn 
 Huyluleid 1 vleiniad ygkatlan 
 Percliennauc parchus luman 
 Peir glyv periglus unben 
 
 Unben daun amgen ni div 
 
 Unbenn balcli bulcli yn liediv 
 
 Pudei pan llatei rac lieu 
 
 Pud onnen oe lovlen lau 
 
 Llau hylat ar llafyn hylurch 
 Llunyei glot lieu 2 dihavarch 
 Mpiu tonn tremit y dygjrrch. 
 Maengann wedy meingan A T eii-cli 
 
 Marcliauc llauir lleitli unbenn 
 
 Maurgof argyclmedyl yu yn 3 
 
 Kyt ragor a due ragon 
 
 Catvab gruffud am rudlan 
 Yn rudlan rug deu niver 
 Pan gyfreing gwavaur a guyr 
 Lladaud a hi llith adar 
 Llavyngreu keneu kedivor 
 Mab cadifor, &c. 
 
 i Ysgwn.— Ll. L\ D. 
 
 2 Mynneu glod glew,— Ll. 1). D. 
 
 3 Ae glod ar gychwetyl gychwyn.- Ll. D. D. 
 
 MARWNAD IORWERTH GOCH 
 AP MAREDUDD. 
 
 Cyndelw ai Cant. 
 
 Iorwerth aer gannerth eur ganhorthuy 
 
 Nyt kerdaur nyu moluy [kyrd 
 
 Nyt cablaut ys molaut muy 
 
 Moli hael mal y haeduy 
 Haeduys deifnauc ri devnyd vymbardaur 
 
 Lluru llavnaur llaur llauryd 
 
 Llary Hit aerleu lieu lluyd 
 
 Lleissyaun Has y hynevyd 
 Hynevyd argluyd ar eurglaur powys 
 
 Porthes glwys gloes waewaur 
 
 Glyw lovrud geleurud gaur 
 
 Glewdrut golut geloraur 
 Bu gelyn bryneich branes gyvuyrein 
 
 Bard goelvein beird gyvles 
 
 Bleidgruydyr bruydyr brydeu aches 
 
 Bryt yn arvot a dodes 
 Ny dodes vygkerd ygkyvreith eryoet 
 
 Dreic argoet hoed hydyrveith 
 
 Hirwaur toryf coryf kyvarweith 
 
 Hirvalch gwalch gwae ui oe leith 
 Lleithicluyth hyduyth hyd wasgar o gat 
 
 Brwysc luchiat breisc lachar 
 
 Ef oed leu oed lyw trydar 
 
 Ef oed lary o lin gasnar 
 Kaswallaun eissyor eisseu y dy\ T ot 
 
 Balch arvot bwlch arveu 
 
 O beleidyr reeidyr rudgreu 
 
 O beleidryat kat kigleu 
 Kigleu beleidyr briu brith o gyvergyr 
 
 O gwaet gwjr y ar wlith 
 
 A gwyach liylef bylith 
 
 A guydva bleid yn y blith 
 O blith guyrd a chyrd a chein amser guin 
 
 A guiraut wrth leuuer 
 
 Berth yt bortliynt amniver 
 
 Am iorwerth amnwych nerth nêr 
 Aervlaud kyvadraud kyvadref kerdeu 
 
 Cledyr cadeu kat wodef 
 
 Ny tholyes bud beird achref 
 
 Ny tholyir guaut guedi ef 
 Ef oed gatvarchauc get verchyr am cluyf 
 
 Cledyvrud nyt etkyr 
 
 Gueilchlyu glyu gleudraus eryr 
 Gwalchlann gannerth gualchnerth guyr 
 Gur ygaar dyraur deryu ygkreulan 
 
 Hael am rann am ruythvyu 
 
 Bu truy ]ewyt voes gloes glyu 
 
 Nyt o lyvyrder y deryu 
 Kan deryu dor glyu glot diogan hael 
 
 Kann bu guael an guahan 
 
 Ny chel vygkerd vygkuyvnan 
 
 Ny chud vyggrucl vyggridvan 
 Gridvan darogan drycyruerth am cluyf 
 
 Clotvan ruyf ruydget nerth 
 
 Aerualch balch bulch y darmerth 
 
CYLCÎI LLYWELYN. 
 
 175 
 
 Aryf taiyf toiyf agor 1 yoruerth 
 Ioiwerth aer gannerth, &c. 
 
 CYLCH LLYWELYN, 
 
 Sef Brwydreu Llywelyn ab Iorverth. 
 Cynddelw_ai Cant. 
 
 Crist celi poet mi om nieithveiiit synuyr 
 Ae synnyuy kyn lieueint 
 Crist kreaudyr llyuyaudyr lluru seint 
 Cret krevyd celvyd kyureint 
 
 Nyt kywreint y neb kywryssed am ruyt 
 Yn ryvyc guytkloned 
 Tut glyu tir niynyu neus med 
 Tir torvoed tervyn guyned 
 
 Guyned ny ryssed yii rysswryaeth gluy 
 A glywant men yd aetli 
 Mai toryf nyw tervysc alaeth 
 Mai tonn treis trytlon tros traetli 
 
 Traetliaf camnolaf kan mil gwyr ysgun 
 Haud esgyn eu heryr 
 Calclidoet seith rivet syr 
 Cylch vy ruyf yn y rechtyr 
 
 jRlieckclyr croesoswallt cryssyassant onn 
 Amyl dragon peclrydant [dreic 
 
 Guyr gortlio bro bryn a pliant 
 Guir cymry cymkellasant 
 
 Pebellyuys rywr rywodic lluoedd 
 Llywelyn weithvydic 
 Ym bro loegruys diffuys dig 
 Ym bryn gwytb. yn amwythic 
 
 Amwythic wledic wlat om bydyr y breint 
 Am ud breisc ny cbyhydyr 
 Uch uch y dydd herwydd hydr 
 Yssic dyd osuyd oeswydyr 
 
 Godreis a ladaud o lu trycheit lloegyr 
 Llywelyn arhonneit 
 Ae bobloed cyhoed kytneit 
 Ae byll ae bebyll ny beit 
 
 2. Pebyll llywelyn Hew cat a welet 
 
 Yn oleu arthanat 
 Yn llutwau llidum yn rat 
 Yn llu gorseddu gorwlat 
 
 3. Pebyllywys fy llyw jn llu hyvryt praff 
 
 Ar pryffwn o wyndyt 
 Gorthoei drei draws a byt 
 Gorthir y gelwir gerwryc 
 
 iAerdoryf.— LI. D. D. 
 
 4. Pebyllywys vy rwyf yn uyt gurd gyn- 
 
 Gwyr gynnif ym plymnuyt [nygyn 
 Yggwendut glut yt glywyt 
 Yngwenweun bevyr bell o gluyt 
 
 5. Pebyllywys teyrn ten arnat y benu 
 
 Ef henyii o gancat 
 Llyw gwyned gwynvyclic wlat 
 Llwyth llewdir ystwyth ystrad 
 
 6. Yn ystrat meuruc anystywell lu 
 
 Y am lyw bro hiriell 
 Ni savei racdun ruycb pell 
 Nac aer na chaer na chastell 
 
 Petuar castell poetli peitb ryuyc ystuyth 
 
 Y am ystrat meuryc 
 Lluyt usuyd nyc plyd nyt plyc 
 Clot gyhoed caeroed cenyg 
 
 Kerrynt a dugam ny dygerd ereill 
 Ar alltmor ae agerd 
 Pebyllva peir cyva cerd 
 
 7. Pennal dii^ engir angerd 
 
 Engiryawl rubetb am rybyd angerd 
 Ar gerd gerd geiryonnyd 
 Dybuant dybydant vyd 
 
 8. Dy walwern drywern drevyd 
 
 Tremynuys ryssur rossed diabret 
 Am diebryt gwyned 
 Lloegyr gylckwyn ae mynn ae med 
 Llywelyn llyw teyrned 
 
 Teyimdut leissawn accalassuy dir 
 
 Y deyrn deganwy 
 Kain yr Kymi'o nyu boffuy 
 Kynnif kadwallawn nyt muy 
 
 9. Pebyllywys fy llyw yn llyssyn drevat 
 Am drevret wenwynwyn 
 Claur powys peues unbyn 
 Canmil canmoles duv byn 
 
 Pebyll llywelyn pawb etwa ae gwyl 
 Yal y gwelsawcli cbuy yma 
 Ygkaer ygkarrec hova 
 Ygkaer vyrdin vp-dyoed bla 
 
 Pla oed ar gyhoed ar gytcam cynnygyn 
 Eu cynnif rywriaetbam 
 Arthur gynt fíuyi' luchynt fflam 
 Ae keissei val y kawssam 
 
 Kawssam ar bowys beues goeth gestyll 
 Eu gostung oed annoeth 
 
 12. Tri tryuan kynan kyvoeth 
 
 13. Pedwar enwauc peithyauc poeth 
 
176 CYNDELW I WENWYNWYN. ENGLYNYON MOLYANT Y WENWYNWYN. 
 
 Peth ae dylyet gan dylyn breint 
 Bro beli ae niedu 
 Kavas kyn lleas kan-llu 
 Keissyet pen tytwet pob tu 
 
 Tued a tliired a tlii neut haval 
 Neut hyvaul dj westi 
 Eang yw yt rydit ri 
 Ehovyn a golovyn geli 
 
 CYNDELW I WENWYNWYN. 
 
 Ysym argluyd gurd gordivung y var 
 Gorduy neb nyu hystung 
 Glyu diwreid gurdvleid gorvlung 
 Glew dyual ny dal ny dung 
 
 Yssit ym argluyd aergluyf ner nerthvaur 
 Aerlleu llaur llauch niver 
 Ny oleith lleith yr llyvyrder 
 Ny odef kam nyu kymmer 
 
 Yssit ym argluyd eurgledyfrud gaur 
 Breisc lavnaur bruysc lovrud 
 Ny daul wrth ae maul maurvud 
 Ny graun golut ny golud 
 
 Yssit ym argluyd argledyr anau beird 
 Am bardeir yn eidyau 
 Am karyat kadarn arnau 
 Am kerd am kynhelu o konau 
 
 Yssit ym argluyd argledyr cat a tharyf 
 A thervyn ar gyulad * 
 
 Klotvaur llaur llau angkaeat 
 Korf torf tervysc oe aghat 
 
 Yssit ym uledic ulad ymdiffyn llary 
 Llauer dyn ae govyn 
 Gualchlan \.wosparth warth wrthryn 
 Gwalpar 2 gwanar gwenwynwyn 
 
 ENGLYNYON MOLYANT Y 
 
 WENWYNWYN. 
 Cyndelw ae Cant. 
 Detholeis o les o leissyawn uy rwyf 
 Yn rwytualch am y dawn 
 Yn hawl wrt ortyfyn camawn 
 Yn hael digrafF yn digrawn 
 
 Detholeis uy rwyf yn rwysc aerllew toryf 
 Yn teruysc a thrylew 
 Yn anreith odeith odew 
 Yn wrt ortrud yn lud lew 
 'Gwaedlan.— LI. D. D. 2 Gwychuar.-Ll. D. D. 
 
 Detholeis uy rwyf yn rwyt rad wasgar 
 Yn llachar yn lluchyad . 
 Yn llary llawr yn Haw rotyad 
 Yn Hew glew glyw difreidyad 
 
 Detholeis uy rwyf yn rwyd gelynyon 
 Gal ynal ym plymnwyd 
 Yn wawr glyw glew diarswyd 
 Yn walch balch bolch y ysgwyd 
 
 Detholeis uy rwyf yn rwyt am olud 
 Bwyt wan rut yn rodwyt 
 Yn rotawc vriw vreisc arwyt 
 Yn argledyr ym yn arglwyt 
 
 Detholeis uy rwyf yn rad wellig mawr 
 Llwythuawr llawr Haw derchwyn 
 Yn eurllyw glyw glew degyn 
 Yn eryr gwyr gwenwynwyn 
 
 Detholeis rwyf llu lluryglas deyrn 
 Llugyrn gyrn gyuadas 
 Yn doethgar kertgar cartgas 
 Yn dor cor coelig dinas 
 
 Dinas teyrnas teyrnweis ohen 
 Teyrnwalch din Emreis 
 Bu da dethol a geueis 
 Bu doeth mal y detholeis. Detholeis, &c. 
 
 ENGLYNION 
 
 A Gant Cyndelw i Wenwykwyn. 
 Gwenwynwyn erchuyn eirchyeit yr molyant 
 Mur mil cant maelgun greit 
 Haul waul wastat reinyat reit 
 Hael wael waret get gytneit 
 
 Kytneit kynnivyeit kynniviat argluyd 
 Didramgwyd o dromgat 
 Cas draus drablaud caud kywlat 
 Cadeu dor car cor kyrchyat 
 
 Kyrcheis eryr treis tres oheb heb gud 
 Kat wossud ket wosseb 
 Ar wr ar wir y wyneb 
 Ar wyr waur wrach no neb 
 
 Gwrhyt diogel diogan fysgyat 
 Yn fysgyau biu garthan 
 Aerva vawr aerwawr eurwan 
 Eurwalch balch bolch y daryan 
 
 Taryannauc enwauc enweii%nghynnuys 
 Aergoeduys bowys beir 
 A dyrr ongyr angerd weir 
 Ac ny dyrr y deyrneir 
 
CAN TYSSILYAW. 
 
 177 
 
 Teyrned orduy ordyvnyat gorllin 
 Yn gorlluyn duy gawat 
 Yugkyvaryf taryf toryf aninat 
 Yngkyvarvot kyvnot kat 
 
 Katuyn kyvreieu kyvruyd yn rodi 
 Ket westi wastadruyd 
 Gryt worllwyn a greit worllwyd 
 Glyw argtedyi" a gleu argluyd 
 
 Argluyd teithyauc tuytkvaur yn arveu 
 Yn arvruydyr bydinaur 
 Argae toryf rhac twryf aessawr 
 Argleitryat vleinyat vleid gaur 
 
 Gaur beird 1 huysgun kuysgein a vyd 
 Am vedul mab owein 
 Gaur valch rac preidualch prydein 
 Gaur vanr am breidyaur am brein 
 
 reid wasgar anwar anwas y gelwir 
 Enwir kir kydyr y gas 
 Enwauc dreic dragon wanas 
 Glyn dinac a gleu dinas 
 
 Dinas teyrnas teyrn orun toryf 
 Twryf aches anoclun 
 Ruyf dragon rodyon reidun 
 Reidrud rodyat ruydrat run 
 
 Run gyggredyf gynnedyf gynnevaut oreu 
 Rud bareu rod baraut 
 A dal eur mal yr molaut 
 Ac ni beirck peiscveirck pascnaut 
 
 Gnaut gredyf ae ysguyt ac 2 ysgun teruyn 
 Ym prafduyn ym pryifun 
 Llit odrud llud llu gyngrun 
 Lluoed ortkeu lieu llavyndun 
 
 Y lavyn yngkreulif ygkreulyn guyar 
 Ygkreulaun ymwrtkryn 
 Gwyckyr y gwylch gweilck amdifyn 
 Gwalck gwenwynvalck gwenwynwyn 
 
 CAN TYSSILYAW. 
 Ctndelw ai Cant. 
 
 Duw dinac dinas tangneved 
 Duu dy naud nam caud ym camued 
 Duu doeth i deitki teyrned 
 Teyrnes uerin 3 uas uirioned 
 Duu am 4 dug im dogn 5 anryded 
 Yw wenulat yw rat 6 yw ried 
 
 1 Gawrveirt, neu gawrveit. - LI. D./\ 
 
 2 Neu, ar ysguyd ar. - LI. D. / 
 
 3 Teyrnas wen.— LI. E. D. 5 In. -/LI. E. D. 
 
 4 An. -LI. E. D. 6 Wlad.— LI. E. D. 
 
 X 
 
 Yn elucli yn heduck yn ked 
 Yn kodyat 1 yn kaud varannked 
 Ac eilrod 2 eürot gykyded 
 Areildec 3 eildec dryganed 
 A ganuyf ym ruyf om racued 
 Ragor nam rat ram rygyrwed 4 
 Tyssilyaw teruyn gyuryssed 
 Partk am naud a draud a dryssed 5 
 Peris nêr o'r niver nadred 
 Praif uiber uibyat amryssed 
 Mab gardun ardunic naured 6 
 Mabolyaetk arvolyaetk wared 
 Mab Brockuael bron Hael kaul orned 
 Gorpu nef yn eivyonyd duded 7 
 Mat gyi^ckaud garckar allduded 
 Kyrck cyvlaun cyvle divroed 
 Mat gymei-tk arnau prau pruded 
 Prif obruy obryn trugared 
 Mat ganet o genetyl voned 
 Mauruleclic maurulat tyllued 
 Mat goreu madeu martkoed 
 Ac yr duu diovryt guraged 
 Giu-eic enuauc anuar y tkrossed 
 Ae treid}Tiys bu truy enuired 
 Llanveckan vyckot y byrtked 
 
 Llan 8 ymron y dialled 
 Dynyaul 9 bobyl ny bortkant iauned 
 Iaun i duu divanu eu reued 10 
 Ar eu bryt ae bratauc vucked 
 Ae gueryt ae ef ae gommed 
 Cedawl ucl cadell etived 
 Cadeir cor yn cadu kaeloned 
 Ceduis ckeic dragon gynnadled 
 Kassau cam creuloned 
 Karet baub ceraduy diued 
 Kerennyd cyn ceryd cared 
 Keritor vy ngkerd ygkynted 
 Yn yt gar guyr guaner guinwled 
 Caraf y Ian ar lien dan gadred u 
 Ger y mae gwydvarck uck guyned 
 Guit^-ile giuyde gleu deachued 12 
 Guyd vynuent guydva brenkined 13 
 Beird neuet niverauc orsed 
 Yreisc adortk ekortk ekovned 
 Breiniauc loc leudir cyvanned 
 Meivod wenn nyt meuvyr 14 ae med 
 
 n. 
 
 Nys med treis nys treid ysgereint 
 ISTys daeret trevret y triseint 
 Mwy yndi guesti guesteivyeint y balck- 
 naud 
 
 1 Hoddiawg.— LI. E. D. 
 
 2 Neu, eilvod. 8 Llam.— LI. E. . 
 
 3 Ac eilrheg. — LI. E. D. 9 Daiarawl. - LI. E. D. 
 4 Rhagor fan rhag rhan 10 Rlieuf edd. - LI. E. D. 
 
 rhagynvedd. — LI. E. D. u Caraf y Uan ar lien gan- 
 'Adrawdd adiyssedd. — gadredd.— LI. E. D. 
 
 LI. E. D. ^G-widdfidleglywddeglew 
 
 6 Mab gardyn arddnnig ddeacliwedd. — LI. E. D. 
 
 fawredd.— LI. E. L>. 13 Brenhed.— LI. E. D. 
 ■ Dudwedd. -LI. E. D. u Meiwyr.— LI. E. D. 
 
178 
 
 CAN TYSSILYAW. 
 
 Noc amrawt amraint 
 Ae balchlann rug y balchneint 
 Ae balch vur ae balcmiyr testeint 1 
 Ae balchuys egluys eglureint 2 
 Ae balchrad ae balchrot trameint 
 Ae balchwawr yn awr yn deueint 
 Ae balchgor heb achor echureint 
 Ae balch offeiryat ae hoffeiryeint 
 A pharaud 3 offeren hoffeint 
 Balch y bagyl baguy eur y hemyeint 
 Balch y Hoc rac y llifeiryeint 
 Anliebic ir bleit a blyc heint 4 
 Affleu iFreu a phryvet llyfFeint 
 A than poeth porthoed digofyeint 5 
 Uffern earn 6 ffurf y henneint 
 Kyn arnaf erniued uytheint 
 Uyth p't wythprif cymmeint 7 
 Kyn ergryt penyt poenofaint 
 Porthuyr dim poet huynt vygkereint 
 Pan vo paub pan vuyf heb heneint 
 Yn oed deur dengmluyd ar hugeint 
 Pan dau 8 braut rac bron uclielseint 
 Am roduy creaudyr kyrreiveint 
 Kyn mimieu kyn y buyf gyureint 
 Kyndelu uyf kynheluaf 9 o vreint 
 Kerd neuyd ym rebyd rygeint 
 Kein a wen gan auel bylgeint 
 
 III. 
 Pylgeineu radeu am rodir 
 flod ruydgall ruyd gatyr yt geuir 10 
 Cann dreic prydein a brydir 
 O bryder berthvalch yt berchir 
 Berth, y mae meivod ae rbandir 11 
 Berth eluyd rac elved enuir 1 
 Berth y Hoc urth lieu 13 babir 
 Berth y chlas ae chyrn glas gloyuhir 
 Berth radeu rieu rygredir 
 Ae credny creduch na thuyllir 
 Tranc ar duu traethaf na ellir 
 Traut ar dyn ae tremyn truy dir 
 Truy dir u periglus pellus pell dygir 
 Pall arnau puyllaf y dognir 
 Pressuylgoll truy doll egir 
 Pressent vradu vradauc y geluir 
 Pobyl byd yn an guycl yn geluir 15 
 Paub o honam yn cam 16 yn cospir 
 A unel iaun ratlaun ry molir 
 A vyd ryd y dyd yt vernir 
 A fo gwyl goleu yd nodir 17 
 Goluc duw arnau a doclir 
 
 1 Ai balch wyr ai balchwir 
 tessaint.— LI. E. D. 
 
 *Eglurfraint.— LI. E. D. 
 
 3 Ai pharawd. — LI 'E D. 
 
 4 Blyghaint.-Ll. E. D. 
 
 5 A than poen porthloed 
 digofaint— LI. E.D. 
 
 «Wern.— II. E. D. 
 
 7 Wythbrif wythbrifwyd 
 cymraain. — LI. E. D. 
 
 e Panddel.-Ll E. D. 
 
 9 Cynhelwyf.— LI. E. D. 
 10 Genir.-Ll. E. D. 
 
 11 Ham dir, — LI. E. D. 
 
 12 Berth elfydd elf ed enwir. 
 - LI. E. D. 
 
 13 Lien. -LI. E. D. 
 u Nid ynt— Truy dir yn 
 LI. E. D. 
 
 15 JŸcu, guyd yn guelir. 
 
 16 Am ein cam,— LI. E. D. 
 "Banolj. E. D. 
 
 A va guan urth uan urth iaunnir 
 Yn lluru puyll pell yt adrodir 
 A vo llary llauen rygyrchir 
 
 c a vo llachar ry llochir 
 A vo guar guell yt nodeir 
 Nac a vo anuar ac enuir 
 
 IV. 
 
 Enuir dyn a el yth erbyn 
 Enuauc vyd vegys y hervyn 
 Enu dreic dragon amdeflyn 
 Anuar var vedgyrn eissydyn 
 Tissiliau teyrned gylchuyn 
 Treis uenuyn teruyn toryf erchuyn 
 Pan aeth gur gormes uuelyn 
 Gweith goguy guythyat ymostryn 1 
 Pan gyrchuyt ymlynuyt ruyt ryn 
 Yn pluyf plyninest ymorthryn" 
 Yn reidun orun oresgyn 
 Ynclyd reit arodauc yggryn 
 Yn rotuyd ebruyd yn erbyn 
 Yn rodle guyach guyarllyn 
 Ygkyvrgein cyvuyrein cyverbyn 
 YgkyvL^gell tewdor dor clychlyn 
 Ygkyvranc Powys pobyl degyn 
 Ac Oswallt fab Oswi a eluyn z 
 Yn aele oval amovyn 4 
 Oed aelau coel cuynau canvryn 
 Yn ryvel yn lyvaur disgyn 
 Wrth disgyr ketuyr kadyr uehyn 5 
 
 Ygkynnif sarff unbyn 
 Sevis ef seint 6 duu gennhyn 
 
 V. 
 
 Kan vot duu yt vun y dilenn 7 
 Tut uledic eluic Eluydenn 8 
 Tir gureid goruyf rac unbenn 
 Tirion mon meillon y morbenn 9 
 Tissiliau teyrned nenbrenn 
 Teyrnas dinas diasgenn 
 Teyrn 10 ae kan kadyr eurbenn 
 Teyrnuaut teyrnuyr kyngenn 
 Kynnyduys 11 kynnif kygoriFenn 
 Kynuys glein kynglas 12 dyuarchenn 
 Kynadyl kerd kerennyd gymenn 
 Gein 13 uenuas heb gas heb gynhenn 
 Llann a wnaeth ae lauvaeth lovlen 
 Llann llugyrn llogaut offerenn 
 Llan Trallyr tra lliant uydrlenn 14 
 Llan drallanu drallys Dinorbenn 
 Llan llydaw gan llytued uohenn 
 Llan benguern bennaf daearenn 
 
 ^wythgad ymosgryn. — 
 
 LI. E. D. 
 2 Ymhlymnaid ymwrth- 
 
 fyn.— LI. E. D. 
 s Osswi aelwyn. — LI. E. D. 
 4 Am ofyn.— LI. E. D. 
 b Wrth ddeigr cedwyr cad 
 
 cadrwehyn. — LI. E. D. 
 
 Oair cyrch ar goll yma. 
 °Sefut.-Ll. E. D. 
 
 ■> Ydfueiddilen.-Ll.E.D. 
 
 8 Tadwledig el wig elfydd- 
 en— LL E. B. 
 
 9 Meillion y merbyn. — 
 
 LI. E. D. 
 "oTeyrnfardd.— LI. E. D. 
 11 Cynnyddwyr — LI. E. D. 
 w Cyn glas .— LL E. D. 
 i3 Geni.— LI. E. D. 
 11 Wyrddlen.- LI. E. D. 
 
CANU I DDtnV, 
 
 179 
 
 Llan bywys baraduys buruen 
 Llan ganiarcli llau V»arcb y berchen 
 
 VI. 
 
 Perchen cor keid 1 wosgor wasgaut 
 Ketuascar cas llacliar lhichnaut 
 Lluclivaran lluch van y volaut 
 Arvolyant urddyaiit 2 urdd enuaut 
 Keid 3 veivot o virein logaut 
 Lloc vaurveith am vedveitb vedraut 
 Tervyn tec ym terwyn beidaut 
 A ueles ny uelir byt vraut 
 Caer mvein ryved olygaut 
 Caer ucliaf ucbel 4 y devaut 
 Caer ehang eliofyn y cbiudaut 
 Ny cbyvret y pbobyl ae pbecbaut 5 
 Caer ar beul caer didreul didraut 
 Caer bellglaer o bellglot adaut 
 Caer barchus barbaus baraut 
 A beryt y bererindaut 
 
 VII. 
 
 Pennyadury kergyl keressyt 
 Ket a cbret a cbrevyd y gyt 
 Periglaur periglus wyndyt 
 Gwyndaut 6 guynn guiiyon ormodbryt 
 Pereit naut pernaut perbeyt 
 Per volyant esbortbant esbyt 
 Peir kyvreitk kyvruyd yn kyuyt 
 Cyuoetb duu an dug ygguynuyt 
 Kyva vyd yr prydyd ae pryt 
 Prydest loyw pryder dilieuyn 
 Diuabard y vard y venuyt 
 Diffleistor teutor tor diviyt 7 
 Diffyrtb bael bir brocbuael broglyt 
 Gradunel 8 greidyaul y urbyt 
 Guyrtb a unaetb ny uneir byt ennyt 
 Ny unaetbpuyt eiryoet yr yn oes byt 9 
 Oe ataf etuyn canllyt 10 
 Y dyvu a deil ar y byt 
 Guyrtb arall guerthvaur y detvryt 
 Granyggre dybu dybryt 
 Gre yggredyf n yn lledyf yn llucvryt 
 Ygkarchar yn daear yn yt 
 Post Powys pergig kedernyt 
 Pob 12 argledyr argluyd diergryt 
 Portbloed bud portbloes oe vebyt 
 Yn eluyd Penn roynyd penyt 
 
 VIII. 
 Pennydur pennaf y grevyd 
 A greduys y duu deus dovyd 
 Cretet baup y peir lluossyd 
 Lluossauc y daun y detuyd 
 
 l Cerdd.— LI. E. D. 7 Diffryt. - LI. E. D. 
 
 2 Arfoliant urddant.— LI. 8 Gradifael.— LLE. D. 
 
 E. D. s Cyn oes byd.— LI. E. D. 
 
 3 Berth.-Ll. E. D. LE D. 10 Oe ataf etewyn tanllyd. 
 *Cael uchel uchaf. LI. —LI. E. D. 
 
 5 A phechawd.— LI. E. D. u Greyn neddf.-Ll.E.D. 
 
 6 G wyndyd.— LI. E. D. ™ Pobyl.- LI. E. D. 
 
 Credaf da ny diva ny divyd 
 
 Ny difíyc onyt y diffyd 
 
 Credaf vi vy ri vy rybyd l 
 
 Vy Llyuyaudyr creaudyr credovyd 
 
 Credaf y auen 2 am reen am ryd 
 
 Mat gynnull maur weryd 3 
 Credaf y post pressent pressuylulyd 
 Am peris or peduar defnyd 
 Credaf y peryf nef yn eluyd 
 Am gunaetb o buraur yn brydyd 
 
 IX. 
 Prydyd uyf raç Prydein dragon 
 Piaut kerd kadeir prydydyon 
 Glyu am ryd ragorveircb gleisson 
 Gleissieit liu glas ganoligyon 
 Meu detvryt nieint guryt guron 
 Mai y gunaetb meclideyrn baelon 
 Meircb ar geircb yn garcbaroryon 
 Meitb gerdet mygyr gydret geitryon 
 
 Y meivot y maent aruydon 
 Arureid y wreid vrytbyon 
 Ymauruled ymecl ymaon 
 
 Y thretbeu yn traetbaduryon 4 
 
 Y deugreir gyueir 5 gyweitbon 
 
 Y gyvyt yn gyvoetbogyon 
 
 Y bynaf benu benyu oe tbiryon 6 
 Handit ryd rung y duy avon 
 
 Y sygynnau 7 gleu gloeu rodyon 
 A volaf, a volant beirdyon 
 Caraf i barcb y barcbdiagon 
 Caradauc vreinauc vreisc rodyon 
 Card oleith olud esbortbyon 
 Periglaur pertbuaur pebyllyon 8 
 Delu yd ym yn diamrylon 9 
 Am lugyrn am gyrn am geinyon 
 Yn untref yn untreul wledolyon 
 Yn undaut undat vrodoryon 
 Can trugar can war weryclon i 
 Can terwyn can toryf eglynnyon 10 
 Can dorvoed niveroed neivion 
 Can vot duu can vot uiryon 
 
 Am rod vygguledic guleityadon 
 Drefret gulat waret wortbordyon 
 Kyndelu ae kant 
 Terfyn can Dyssiliaw 
 
 CANU I DDUW. 
 
 Deudengrad be-T bercben brad briodaur 
 Deudengrad dyweirwlat mor vat mor vaur 
 
 6 Ei hynaf henyw oi thir- 
 iEhebydd,— LI. E. D. ion.— LI. E. D. 
 
 2 Credafi nen. — LIE. D. 7 Ei sugn fab; neu, y sy 
 
 3 Wawr ddull werydd. — gynfab.— LI. E. D. 
 
 LI. E. D. 8 BertMawr (porthfawr) 
 
 4 Ei threthau iV thraeth- powysion. — LI. E. D. 
 
 adurion.— LI. E. D. 9 Diamryson.— LI. E. D. 
 
 5 Ynwir.— LI. E. D. 10 Engylion.— LI. E. P. 
 
180 
 
 CANU I DPUW. 
 
 Duu deuruir pellir pwyllaur on kynnhenn 
 Dilenn o bressen ban yn bryssyaur 
 Deu edryd y syd a synhwyraur 
 Deu erbyn agkeu anghychwiaur 
 Doetlrwlat ny adef adaf Vv r ychuaur seil 
 
 Uffern yu'r eil dureil dyranr 
 Over divuner llyther lleaur 
 Ofyd a chrevyd yt achrettaur 
 O ffyrfyoli tri o draethant berffaith 
 Oe gwyded ieith oe gwydaur 
 Berthidau riau ryuasgaraur 
 Ny mat borthes mam mab nuy didaur 
 Pe rotliit donyeu byt dynyaul o gaur nenn 
 Dynyadon betheu benn bob euaur 
 Parchus ruyf ratlaun daun deburaur 
 Porth yn guaut tavaut cligarcharaur 
 Berth gyvoetli llnyrdoeth Ueuychuaur 
 
 beunyd 
 Am elyt veclyd am elvyd glaur. 
 Gwedy golodyd o dyuyllaur 
 Guedy goluc vrat goleuat guaur 
 Gurth keli yoli kynn neithyanr daear 
 Guyl drugar dy gar vo dy gerdaur 
 Kyt uypuyf hediw haud vot uch llaur 
 Ny uyf yn hynny a uyf heuaur 
 Guyr reen ymreit ryd iolaur 
 Bac yn perigleu heb periglaur 
 Gudam yn gorlluc gwr lluycluc llaur 
 Gnr hydyr veil gheu yggygellaur 
 
 II. 
 Pygolli maur duu mor dybryt y neb 
 Kyghall nuy golieb oe gynvebyt 
 Kyntoraur yssyd ys ef ancryd 
 Kyghallen dilenn orffen orffryt 
 Kygeuclon adau o diovryd Crist 
 Kygavauc kyvrdrist ky vrclost benyt 
 Kanyu y dyn clivanu y vryt 
 Kygreif diaul kygul kyuyd 
 Kygaus a vyd traus a ved tristyt meith 
 Kyvreith dioleith cyn lleith lletryt 
 Kywyrdoeth ryu gogel brat annel bryt 
 Kyvy rduyth kyvavy rduy th prifuy th prifuyd 
 Kyvarvaetli amaeth am arvedyt tuyll 
 Kyvranc geu gymuyll am pwyll ym pyt 
 Kyvrgnaut ymweudaut devaut hevyt 
 Kyvredec a chuec cliueru hir ennhyt 
 Kyvreit oed ym pleit oed ym plegyt vot 
 Kyvragot dyvot tu vyggueryt 
 Yn lluru lhiyth eluyd dovyd an dyt 
 Yn llaur lliwettaud anglaud anglyt 
 Yn llur yt yd guyd liyd yggueryt llaur 
 Yn lluru im kyvaur yd yn kyvyt. 
 O areu agheu aereu eigyt 
 O oerued poenued paub y vyuyt 
 O aruar daear dofn y gyt 
 O aruen pechaut lletraut lletvryt 
 Ny rygar trugar tra syberuyd 
 Ny rydau auau oe anwylyd 
 Ny rygoduyf ruyf rymgueryt o dygyn 
 
 Nyt ruyd uy gynnygyn gyndiebryt 
 Ny rygolluyf duw d deured byt 
 Ny rygolles nef ny bo ynvyt 
 
 III. 
 
 A.nfydruyd auyd euyc lauur duun 
 
 A.n uedy y karun punn penyadur 
 
 Heb synyeit yn reit ruyd echrysur 
 
 A heb wybot bot byt mor ampur 
 
 Pybu Erthyst ynn rybu Arthur [sur 
 
 Gynt rybu amgyvraut guynt guan tra mes- 
 
 Pybu Ulassar keissassei FJiur, 
 
 Y gan Ud Pryclein prit y hesgur 
 Pybu Vran vab Llyr llu ruym adur mat 
 
 Ygkamp ygkyulat ygkat ygkur, 
 Pybu Erculff mawr rwysc didaur dur 
 Pyvyc agredvaul greidyaul greidur 
 Pybu gamuedauc Madauc modur ffau 
 Pybud vu idau dilau dolur 
 Bu A lexander byt ly wiadur 
 Hyt sygnoed nefoed ny bu sègur 
 Pam na uyl pobloed paub yn dostur pla 
 
 Pob traha yn diva ac yn divur 
 Pob naf pob niver pob ner pob nur 
 Pob nenn ym pressen yn ampryssur 
 Gurth ot ruyf hollawl holl ysgrythur eith 
 
 Gurthuyneb a ueith yu y wneuthur 
 Gurth auyd tragyuyd tra guyladur 
 Guarchedid eluyd dyspyd dispur 
 Gurthefin vrenhin vreisc pennyadur byt 
 
 Gurthladet om bryt pryt pechadur 
 Gorthywys nef oed nyued eglur 
 Gurthuyf ny bo trist Crist creadur 
 
 IV. 
 
 Creaduryeu nef naud dialaeth seint 
 Cyrreivieint gymmeint gymmedrolaeth 
 Cared ym ynni neut mi ae maeth 
 Caru a mynnu vy mabolaeth 
 Caraf yolaf tri truy drudannaeth ket 
 Carret om guaret yr auch guyrdaeth 
 Can ryd duu dovyd daun ehalaeth 
 Can ran goleudeur ffruytheu ffraeth 
 Can clyw am cenyw kymhuylluriaeth 
 Cein llyuyaudyr creaudyr credun ìy wnaeth 
 Caud catuent pressent pressuylyaeth an- 
 hydyr 
 Canys breu mal guydyr hydyr hudolyaetli, 
 
 Y teir person byt bit yth arvaeth 
 Yr tri yn iaunuir iaun wrogaeth 
 
 Yr unduw unclyn na vit hydraeth brat 
 Yr mab rat yr tat tec henavyaeth 
 
 Kan due pumwhan Crist pumoes o gaeth 
 
 O yg o gyvyg gymmydogaeth 
 
 angor teudor tut alaeth 
 
 Gymuyll otuyll ottuyll dyuyssogaeth 
 
 Yn dyn dit ympryt ymru pan aeth 
 
 Yn dolur ygkur ygkorforaeth 
 
 Kynnyduys maur ur maur vreuolaeth gnif 
 Yngkynnif y brif briodoryaeth. 
 
Kyvyt vu vinlieu heb suyseu saeth 
 Gan an dim vry vrenhiiiyaetk. 
 
 V. 
 Breuliined benn ban ytli anet hael 
 Bro oed ysgavael ys govunet 
 Brenliin Pob ffin pob ffau dyghet 
 Brau kuydam ygyt yngkryt agkret 
 Yn uffern gethem goeth dreslet eruan 
 Yn affan poetlivan peithauc druydet 
 Yn daffar taervar tan amgyffret 
 Yn arffaruyd 1 lie ny lluyd kerdet 
 Yn y daetli Kayn can y weitkret 
 Cam ygkyueitlias nam nym bo vynet 
 Gudam bob anuar daear dyret 
 Godef grim ysgun anysgoget 
 Godesun gnydim-guaelaet arvan 
 Guyth gyman yn llan yn Unyr gy wet 
 A mi am a vyd yngekevet 
 Yn avrinau Dun yn efrifet 
 Archaf danc cyn tranc truy eiryolet Meir 
 Hyt nam gnnel kellueir koll agkyffret 
 Cyn dylau gychwyn tydyn tytwet 2 
 Cen dalu y Dun y dylyet 
 Can lleng engylyon kein lliuet obeitk 
 Cyn lleith rkac kyvreith kyvreitkaet 3 
 Caffuyf o yoli Crist Keli ket 
 Kaffel yn adef naud nef nodet Amen 
 
 KYNDELU AE CANT 
 VI. 4 
 
 Un Argluyd ky vruyd ky vreithgar Uledi 5 
 
 A uledycli keb avar 
 Un mab Dim diffuys y daffar 6 
 Un Dovyd tragynyd trugar 
 Un rieu ruyf nef a daear 
 Un goron 7 gnranl y daffar 
 Un af uen s o uedi glaear 
 Ym peryf kyn perigl buyf car 
 Om cared caravuy edifar 
 Ny bu dull vadeu dalv vydar 
 dyn Duw a bryn yn brifgar 
 Ryrerthir enwir yn anwar 
 Yn Argluyd Uffern wern wanar 
 Rygyrckant unpeir 10 teir trydar 
 Kynnadledd kenedloed ampar 11 
 Liu Britkyon 12 brodorion bruytyrgar 
 Eil gurthlu 13 gordu gordyar 
 Trydydd llu nyu llud kyvarckuar 14 
 Liu guynnyon guynvyclic a gar 
 Yn kuenyd naud yn huanaw nef 
 
 Buyf adef aduyngar 
 
 1 Arffuruyd. 8 Afwen.— LI. Coch : Add- 
 
 2 Tytuet. wyn.— Ll E. D. 
 
 3 Ncu, kyveilhaet. 9 M fo dull faddeu dall 
 
 * Yrawdylhon yicdechreu fyddar o ddyn. Ll.E.D. 
 y canu yn LI. E. D. 10 Rhychyrchant un pair. 
 5 "Wledig.— Ll. E. D. -Ll. E. D. 
 
 6 Yn canlt/n v mae y ban "Am par. — Ll. E. D. 
 hwnyn Ll. E. D.— Un ^ Neu Brython.— I l.E.D. 
 mab Mair nieidrawl di- 13 Gwythlu.— Ll. E D. 
 archar. u Cyfarwar. — Ll. E. D. 
 
 7 Gwron.— Ll. E. D 
 
 CANU I DDUW. 
 
 181 
 
 Kyn buyf guan esgus guyn esgar 
 Buyf guas Duw gwesti dialar 
 Kyn buyf anglienauc angkenwar 
 Hoedyl hoedian hoen eban abar 
 Kyn aghen agheu atkrugar 
 Arglywet gloes glasswed glar 
 Kyn dirvaur gy vwaur gyvysgar 
 Kyn nom duyn ym dined garcliar 
 Kyn oergaud aglaud aglaear 
 Ygguasc ygguisc deru a guyar 
 Urden ren reitlivaur guaur guar 1 
 Index Rex rei 2 ovyd by gar 
 Yeliedaul 3 kedaul ket wascar 
 O irckiat 4 Haw rodyat llackar 
 Iaun om daun doeth arllavar 
 Yaul heb daul heb doli arwar 5 
 Yolyd uyf o nuyf yn avar 
 Yolaf y Duw y disuyn y var. 
 
 VTI.6 
 
 Rac bar an peryt 7 peri baelonaeth 
 Dyfun deifhauc vyd y alaeth 
 Yn anoes y mae moes rnauruaeth 
 Maur drygeu brydeu brauduryaeth 
 agkret agkristonogaeth 
 Agkrevyd 8 yssyd yssyuaetk 
 Guell gobrit gobruyon eduaetk 9 
 Heb keneint keb Leint heb kiraetk 
 Kyn gortho guarther varckogaetk 
 Kyn guarthrud kythrud kytkreulaeth 
 Nyt guallauc vradauc vraduryaeth 
 Mab Duu yr mab dyn dirparaetk 
 Ban gymmertk maur ur maruolaetk 
 Ym prenn crog an creaudyr ni a aetk 
 Ef an car an kyvartkaus ynaetk 10 
 O uffern craunuern creulonaeth 
 Ef bieu racleu ratlonaeth 
 Uck nan torf u nan tyuyssogaetk 
 Ef is nef uch nef uck nautraeth yssyd 
 
 Ny symmut y bemiaetk 
 Ef an ruyf yn ruyd 12 veidrolaeth 
 Guellivyat 13 guallovyat guellvaetk 
 Ef a ved 14 a vedyr oe arvaeth 
 Aryf kaf naf nestic kynafyaetk 
 Ef yn vreisc yn vron ekelaetk 
 Ef a dau i dangos a wnaetk 
 Guaun 15 yrdau kyn brau breuolaeth 
 Diokeb wosseb wasanaetk 
 Erbyn braut brau vyd braduryaetk 
 Dovyd barnant ryd ar y gaetk 16 
 Yr amser y ffruyner pob ffraetk 
 
 ^oar.— Ll. E. D. 
 : 2 Rheg.— Ll. E. D. 
 3 Iachw ddawl, neu iach- 
 
 wyddwl.— Ll. E. D. 
 *Eirchiad.— Ll. E. D. 
 
 5 lawn (iawl) heb ioli ar- 
 Tvar.-Ll. E. D. 
 
 6 Yr ail awdylvn Ll.E.D. 
 7 Perys.— Ll. E. D. 
 sAnereddL— Ll. E. D. 
 «Etwaeth.— Ll. E. D. 
 
 10 An cyrchaws yn aeth. — 
 Ll. E. D. 
 
 11 Terf .— Ll. E. D. 
 12 Rhwyf.— Ll. E. D. 
 "Gwelligrad.— Ll. E. D. 
 
 vel guelligiat. — E. E. 
 u Ef afydd.— Ll. E. D. 
 10 Gwnawn.— Ll. E. D. 
 16 Dofydd barned rhydd a 
 
 rhygaeth.-Ll. E. D. 
 
182 
 
 CANU I DDUW. 
 
 Ni ueryt meuyt niilmyaeth 1 
 Guran guyl ni a gueledigaetb 
 Guelat vy guelitor yn aeth 2 
 Muy yt gar guaur guyr gurdaaeth 
 N oc yt gar car cerd kebydyaetb 
 Llei yt gar llavar no llauvaeth 
 Muy yt gar llauryd no llaugaeth 
 
 yni. 3 
 
 Lleuenyd llu nef llawena vy mryt 
 
 Yth vynet 4 yth wynva 
 IV^ab Duw byu vy llyu am lleha 
 Om He drwc am dyduc ym da 
 Daioni vy ni 5 am rydha 
 Pyd rybuyf gan vy ruyf 6 ruy gwna 
 Keen reithleu rieu rat gyva 7 
 Patlaun doethruyf kyvaeth koffa 
 O gan treigyl attreguch yma 
 Ac an cam an cymmer etua 
 Trugarauc Argluyt trugarha 
 Urthyf 8 y urthyt nym 9 pella 
 Pell yduyf o nuyf yn ecbua 
 Ar ny vo puyllauc nys puylla 
 Eitlir oric ny thric ny threfna 
 Hoedyl etvyn lioen dyn dibarha 
 Hoetran hydyr hydreid ae treiclia 
 Treul trydar am car am cassa 10 
 Nam golud ym golychwyda 
 O gatwent pressent y bryssya 
 Dial bias aval blys Eva 
 O amraut amreint diara 
 O amryu amryvus vnyta 
 O bu cliuant chuennycliu traha 
 O bu cbuec bu cliueru odyna 
 Chuerdit byt bradauc an diva 
 Yn divanu divant 11 y dâ 
 Yn chuetyl atveilyau 12 yt atveilya pa up 
 
 Or pobloed ny bara 13 
 Peris ef peryf nef nodfa 
 Per aclaut Paraduys Wydva 
 Pereit loc y enu yna 
 Y Adaf adef ny vuyna 
 Ffruyth luythlen wastadwen westva 
 Yn fruytlilaun o fruytlieu terra u 
 Terwynaul iechedaul iacha 
 Bard a'tli yaul a'th vaul a'th vaurha 
 
 IX. 15 
 Maur defnyd bedyd bendigeit rieu 18 
 
 Puyf eneityeu 17 rat volyeit 
 Molaut Duw molaf ae dyweit 
 Ae moluy nys molaf ofeit 18 
 
 1 JV<2?(, mawrwriaeth. — LI. 
 
 E.D. 
 2 Gwelant hwy (vigE. E.) 
 
 gwelitor yn aeth. — LI. 
 
 E. D [E. D. 
 
 3 Y dri/dedd awdul >/>i LI. 
 4 Ith wynfyd.-Ll. E. D. 
 5 Fy rhi.— LI. E. D. 
 "Ganrwyf.— LI. E. D. 
 7 Gynna.— LI. E. D. 
 8 Wrthyd.-Ll. E. D. 
 
 9 Xam.— LI. E.D. 
 
 10 Nam cassa.— LI. E. D. 
 
 » Yn ddifant.— LI. E. D. 
 
 "Adfeüiawg.— LI. E. D. 
 
 13 Oi bara.- LI. E. D. 
 
 u Ban o L. E. D. 
 
 15 Y bedwaredd awdyl yn 
 
 LI. E. D. 
 "Piau.— LI. E. D. 
 l7 Pvheidiau.-Ll. E. D. 
 1S phaid.— LI. K D. 
 
 Am obruy am ebrit vy reit 
 
 Am Iessu caru cyrbuyllyeit 
 
 Caraf y dretb a draetbant genyeit 1 
 
 Traetbaut ber i burau eneit 
 
 Pac oerveru uffern wern woneit 2 
 
 Pac oervel ucbel ucbeneit 3 
 
 Pac koryf agkyscot agkysceit kuynvan 
 
 Rac turyf tan taer yneit. 
 Pac auyd avruyd nyt avreit 
 Pac avrduytb avrdul gyuydeit 
 Pac bucbed gan bechaduryeit 
 Pac treul boen yn bir boen yh buyr beit 
 Yn birguyn guenuyn gueinivyeit 
 Pac gortbrud kytbrud kytbreulyeit 
 Kytbrexil-glas 4 gurtligas gurtligrivyeit 
 Pac gormeil yspeil yn yspeit pecbu 
 
 Pac pecbaut ordyvneit. 
 Gordyvyn vi goreu ri ruyf greit 
 Yn ruydvreint yn rann seint seinyeit 
 Yn ruylluyr 5 yn synuyr synyeit 
 Yn ruydbaul buyrdaul bir dodeit 
 Ym pridull cynnull kynbeilweit 
 Ym pri doetb katbyl kyvoetb koethyeit 6 
 Ym pryssur 11a vur llyvyr doneit 
 Ym pressent ym pressuyl eneit 
 Yn adortb ebortb ebovneit kyvrgein 
 
 Kyvuyrein glein gloewbeit 
 Duw am rod ruyd vod vedylyeit 
 Pann didann gorcblan gorcheitbleit 
 Turyf 7 eurin uertbevin urtb reit 
 Yth. gerdaur guerthvaur gurthfynnyeit 
 Pac braut rann baran 8 barn beirnyeit 
 Pan varner tri niver truy neit 
 Bernit 9 Duw an duyn i uenbleit nevol 
 
 Y nefoedd yn yneit. Amen. 
 
 Nyt ynat neb drut ny drevnuy 
 
 Guascaut cynn guiscaw avaruy 
 
 Avar maur ym bron u llaua bann lluythuy 
 
 Mor vyd lluyd llonyd llau daduy 12 
 
 Mor attrec pob chuec pan cbueruy 
 
 Mor advuyn 13 divuyn digonuy 
 
 Crist kuluyd poet ruyd ymranghuy 14 
 
 Om rang 15 lies neges nam naguy 
 
 Duu am due om druu y dramuy 
 
 Y tremyn y dremit o vruy 16 
 
 Mor deduyd a dreid a draguy 
 
 A huyl 17 ar haelvron tra gyrcbuy 
 
 Kan kyi-chuy 18 Dews diarduy 
 
 x Neu, dreith a draethant 9 Barned.— LI. E. D. 
 
 geiniaid.— LI. E. D. 10 Y bummed awdyl a'r 
 2 Wenaid. - LI. E. D. olaf yn LI. E. D. 
 
 3 Maey ragvlaenaicl ar ol u Cymron. — LI. E. D. 
 
 hon yn LI. E. D. 12 Llawddadwy — LI. E. D. 
 
 «Cythraulglas.-Ll.E.D. 13 Addfwyn.— LI. E. D. 
 'Yn rhwyddlwyr. — LI. li Neu, ynnanguy — Im 
 
 E. D. rhagwy.— LI E. D. 
 
 9 JVeii, koelhyeit. 15 Phag.— LI. E. D. 
 
 'Torf. -LI. E D. 16 Neu, ovruy, ovnuy. 
 
 & Pvhag brawd rhagbarnu. 17 Ar hwyl.— LI. E. D. 
 
 — LI. E. D. ^Cyrchwys. -LI. E. D. 
 
AWDYL. ELVNYON. MARWNAD MEIBYON DWYWC. 
 
 183 
 
 bryt 
 
 Kyrch clotvaur am dirvaur diruy 
 Pumhoet pobyl 1 rliac pobyant orduy 
 Pumhoes byt a hevyt yn buy 
 Guae vab dyn dilyt y gamduy 
 Ygkanilit 2 eithr gobrit gobruy 
 Ysgeryd ysgared vuyvuy 
 Cam guyt yn ryhyt yn ruy 
 Yn rny yd aninc ac amunuy 3 
 
 Ry benyt ny bechuy. 
 Pechadur pechodeu dirpruy 
 A dirper pryder pryt arluy 4 
 Ar luyn cyn kystlun kestny 
 Keissau nef guar adef guaruy 
 Kan goreu an Duu an datpruy 5 
 Truy getlireu a chreu a chrymuy 9 
 Can gneryt creaudyr ae crettuy 
 Kan gwaraut guerinwalch nevuy 
 Kan diffyrtli Trindaut tri Maccuy o dan 
 
 Tri nieib 7 glan glein ovny 
 Kanys ef a ved a vynnuy 
 Kanys myn mynnaf a garuy 
 Keritor car cor caraduy 
 Kanret cret crevyd am roduy 
 Kan guledych guledic eur gylchuy 
 Kylch huan Kynnan nyn kannuy 
 Kynheilwat kynheilwet vuyvuy 
 Gan Gyndelu kynhelu kannorthuy. Amen. 
 
 CYNDELU AI GAKT. 
 
 CYNDELW A GANT YR 
 AWDYL HON. 
 
 Gweleis ar vorwyn vwyn vawr rydic 
 Golwc diserchawc syberw keinmic 
 Lliw goleu tonneu taenverw gwenic 
 Llanw ebyr ar llyr lie ny mawrdric 
 Myrych ymanuon dygyn gofyon die yrof 
 
 Arien gannwyll ryuic 
 Mai ydwyf yn kelu kalon yssic 
 Ny mat gyrchawd gwenn gwely eidic. 
 
 LLYMA ELYNYON 
 
 A Gant Ktndelw t Ytnyued Brtf Ckogen 
 vab Madawc ab Gwallauc. 
 
 Etnyued aerllew a dan eurlliw claer 
 Ar daryan daer daluriw 
 Am danaw ny daw ny diw 
 Nym gad adoed hoed hetiw 
 
 1 Neu, pibyl. * Prif arUwy. - LI. E. D. 
 
 2 Ynghamlaid.— LI. E. D. 5 Dirprwy.— LI. E. D. 
 *Neu, a camunuy. — LI. 6 A chymwy.— LI. E. D. 
 
 P. P.— a damunwy. — 7 Trineis,— LI. E. D. 
 LI. E. D. 
 
 Hetiw ym kyfliw yt ym kyflut gwen 
 Gwynn y kawt ar vygrut 
 Hoen am amdrei am draus lofrut 
 Hoed hydyr am koedyl wydyr wodrut 
 
 Godrut uar anwar anwas ysgwytwyrt 
 Arwar kyrt kyn lleas 
 Gwisgeis giwyf am glod wanas 
 Gwisgws llid Hew lliw giew glas 
 
 Glasuet. y ortlio y ortbaw ym byw 
 Am ernyw yr na daw 
 Trwm ynof cof ced wallaw 
 Tristuart uytaf am na daw 
 
 Trist yw ynof cof kawt erbyn ymbryd 
 Yr brawduaeth llywelyn 
 Trwm a barthred yd berthyn 
 Y due duw dewis ar dyn 
 
 Dewissws uyg kert dewis y enw 
 Y anaw rym kedwis 
 Bu wrth wruyrt kyrt keinis 
 Bu wrth uryd gwyr y gweinis 
 
 Gwenidawc rodawc rad wellig keinyad 
 Kyrchyad cad ken echyg 
 Kyrchws glyw bar glew bergyg 
 Kyrch ehofyn yn ofyn yn yg 
 
 Oet digyuyg mewn mynwent uyged hael 
 Beirt auael wael wared 
 Milyoet am gylioet am ged 
 Mil uyrt molyant ydnyued 
 Ednyued, &c. 
 
 MARWNAD MEIBYON DWYWC 
 TJAB IORUERTH. 
 
 Ktndelw ae Cant. 
 
 Kertgar kyuarwar kyuaruoloet brwyclyr 
 Bryd vchel yg kyhoet 
 Glewdraws kyghaws kenetloet 
 Glyw dinac ual dinas oet 
 
 Nyd oet amrylaw nac amiylon wr 
 Amryliw oet y onn 
 Ny threfyt brwynuryt om bronn 
 Nac om cof nac om callon 
 
 Callonvleit wreit wrt elyn yg gawr 
 Gwrtlew llawr llaw gymyn 
 Beirt ouynac dinac dyn 
 Breint archauael hael heilyn 
 
 Heilyn haul dechryn o dechreu y hoetyl 
 Y hoedran yssy veu 
 
184 
 
 ENGLYNYON. MARWNAD. 
 
 Haetad vleinyad vleit cadeu 
 Haelwalch balcli bwlch y eissyeu 
 
 Eissyeu yssy veu yssy vawrdruc ym 
 Nym dawr dim nym diwc 
 Dygyn gofyon deon am dwc 
 Diua dewrblant da dwywc 
 
 Diuefylwyr frodyr urwydyr efhys yn trin 
 Yn trydar anuelys 
 Cad enwiret enwerys 
 Keidweid greîd grugunan lys 
 
 Grugunawe eryr grugunan gynnetyf 
 Ny gymysc am ogan 
 Glew lew lacliar taeruar tan 
 Grym gyflym am gyflauan 
 
 Kyflauan trathan tratherwyn y haul 
 Traws gedaul gad orllwyn 
 Gwr goreuras gwas gwenwyn 
 Gwawr gwanar liygar hygwyn 
 
 Hwynwyf o dyrwyf o dyraur annyan 
 Am erwan am eurwaur 
 Ach gwynaf er ycli gwynaur 
 Er ych gwynant kant kertawr 
 Certgar kyuarwar, <fec. 
 
 KYNDELW 
 
 A Gant t Tki Englyn hyn, t Vab Eillt o 
 
 JLáNSADWRN. 
 
 Tra fu uyw glyw bu glewgadyr trydar 
 Bu trydyt guaed raeadyr 
 Pergyng par gweilgyng gwaladyr 
 Pum dryll gunei pyll oe paladyr 
 
 Bed pyll pwyll enwir enwauc .yn trydar 
 But wasgar beirt wisgawc 
 Dan lien dirgel oeruelawc 
 Yn llan diuradw gadw gadauc 
 
 Guaedlyd y lein gwanar seuyll lwrw 
 Gwaew aerfwrw gwan aerwyll 
 Guaedfreu gwaew diheu deudryll 
 Gwaedryd gwae veirt byd am byll 
 
 ENGLYN, A GANT CYNDELW Ì 
 
 Eurwas kyii lleas yn llyssoet enwawc 
 Mygedawc magadoet 
 O bob da defnytadoet 
 O bob defnyt cleifnyawc oet 
 
 LLYMA EGLYNYON 
 
 A Gant Kyndelw t Hywel vab yedaf. 
 
 Beitun am rotes hywel 
 Beitiawc veiniawc vannawc vil 
 Keueis gan dreth ortethol 
 Tarw tec talgarth yg gwarthal 
 
 Lief a glywaf gloew eilyrth 
 Lief eilon yn eilwyt uerth 
 Lief bon corn blaen cad ehorth 
 Lleis garw a lief tarw talgarth 
 
 MARWNAD ULETYNT VART. 
 
 Kyndelw ae Cant. 
 
 Yn aerdwryf yn aerdoryf yn aerdoryf 
 aerdew 1 
 Yn ardwy rac trylew 
 
 Y dan llafnawr lleith wotew 
 
 Y dan llassar glas lias Hew 
 
 Lias gwas gwawd digart digabyl y gwynaw 
 O dis lias llys bennart 
 Bleit glyw glewyd diwahart 
 Blaengar bleituar bletynt vart 
 
 Bart hart ehelaeth bart ae meithuaeth met 
 A meuet marchogaeth 
 
 Y aruod oet y aruaeth 
 
 Y enw y anaw ry gwnaeth 
 
 Ban wnaeth y angert engy hynt yw glod 
 A glyw deifyr ae gwelsynt 
 A vnbyn powys pwy gynt 
 Ae flam ae bleitlam bletynt 
 
 Bletynt bleitadwy yn adwy yd las 
 Y dessid a vei hwy 
 Mabolaeth uetuaeth uaccwy 
 Mab o oed ae hoed yn hwy 
 
 Hwyaf ym athreit a threisuar y dwyn 
 Hawl wenwyn hwyl gwanar 
 Yny redei rut wyar 
 Raeadyr ar paladyr ar par 
 
 Get parawcl cletyf cleudaer ym bartrin 
 Yn dyt trin ger traeth caer 
 Llid ysgwn ysgwyd kanhaer 
 Llew keinllew kyn llofrut aer 
 
 Yn aerdwryf yn aerdoryf, &c. 
 x Mal hyn h.oy rack — aerdaryf yn eurdoryf aerdew. 
 
EGLYNYON. GWELYGORTEü POVVYS. 
 
 185 
 
 LLYMA EGLYNYON 
 
 A Gant Kyndelw. Y Dygynnelw y Uab. 
 
 Yg kynnossod clod claer dyleith bytin 
 Ny bytud wrth gyureith 
 Oet aiiawt llauyn adrawt lleith 
 Dygynnelw dy ganhynideith 
 
 Trie yn hartureint seint senet gyd eurglawr 
 Arglwyt nef ath weryd 
 Dygyn yw liebod bod byd 
 Dygynnelw a duw gennyd 
 
 Gwr ae gwnaeth yn dyn yn delw boenedig 
 Pan aduc dygynnelw 
 Kan duw ny bo kwyn dielw 
 Cutuet keindiwet kyndelw 
 
 GWELYGORTEU POWYS, 
 
 Kyndelw ae Gant. 
 
 Auch rotaf arawd orawen gyffes 
 Auch rotes auch reen 
 Wrth awch bot awch bod yn llawen 
 Wrth awch bryd awch breint o ueigen 
 
 Auch rotaf arawd arovun a wnaf 
 Aruogyon gydyhun 
 Ygwythlid yggwythlawn orun 
 Yg gwaedlann yg gwaedle gwytgun 
 
 Auch rotaf arawd auch rotyon am keidw 
 Ked wallaw kaduaon 
 Bendith duw gennweh gynureinyon 
 Gnawd y vart vendigaw haelon 
 
 Auch rotaf arawd aerwosgryn bowys 
 Argoedwys dwys dengyn . 
 Uy maw ret uy mawreir ae mynn 
 Uym bareu uym bar an kychwyn 
 
 Auch rotaf arawd aerdihauarch wyr 
 Nym gwehyr gwahan arch 
 Neum kymwys dreic bowys trwy barch 
 Neum arwar neum car neum cyuarch 
 
 Cyuarchaf y duw cyfarchdawn volyant 
 Y vilyoet enwogawn 
 Eurdorchawc uarchawc ueirch agkrawn 
 Eryr gwyr gwelygort lleissyawn 
 
 Eil welygort vawr veirt wellig am peirch 
 Ar uygyrueirch ar uygyr uyg 
 Bleityeu toryf teruysc diechyg 
 . Bleinnyeid kunyeid kadellig 
 
 Trydet welygort trydar ordiuwg 
 Treis wollwg vlwg vlaengar 
 Lloegyr lleityeid llofrutyeid llachar 
 Yorueirthyawn y vurthyaw esgar 
 
 Pedwaret welygort pedweryt molawd 
 Molafy ly ae dyrllyt 
 Mawr doryf daryf gyuaryf gy weithyt 
 Madogyon madawc essillyt 
 
 Pymhed welygort pymhedran om kert 
 Keritor yn eu bann 
 Aerwyr gawr aruod vawr varan 
 Arotyawn creulawn rac creulann 
 
 Chweched athrugar athraon cadwallawn 
 Eil llutyawn llafyn rutyon 
 Kyunewid eruid aruogyon 
 Kynnifyeid kunyeid caer eillyon 
 
 Seithued welygort oleugor tros wawd 
 Ae traethawd traethitor 
 Gwrt uytin veityeid yn tewdor 
 Gwyr weirnyawn gwrhyd diachor 
 
 Wythued iwyth gynnwyth gynwan eudetyf 
 Eu dewis gyflauan 1 
 Llawen doryf am goryf am gyuyrdan 
 Llaurotyon llofrutyeid garthan 
 
 Nawued eu lined rut wet jg kyfranc 
 Kynn bu tranc eu trosset 
 Tygyiyawn tyghed oruolet 
 Ny charws tyngyr tagneuet 
 
 Decued yw am klyw om clud eurdaun kert 
 Kenitor canys yawn 
 Toryf ysgwn ys gnawd jg camaun 
 Taryf rac cad rac kwcwll uyrryaun 
 
 TJndec uad awen vndecued awyt 
 A weinyt vyn tyghed 
 Om gwawd rann om bann om bartged 
 O walch ualch o weilchyawn 2 giwed 
 
 Deudecued amgen am geinwiw garthan 
 Gyrth yn gwan rac gwaeduriw 
 Hydyr eu gwir or gwr ny diw 
 Hil gwryaeth ysgoew ysgwyduriw 
 
 Trydet yw ar dec a digawn raclod 
 Yn ragod ragor dawn 
 Flam luchlam y luchlat estraun 
 Eaw gynghyr fwyr wyr fynudyawn 
 
 Pedwaret ar dec ardunyant a geiff 
 Ardunwawd diatrec 
 
 x Eu dewis gyflan. -LI. D. D. oW LI. Cock. 
 2 Neu, feilchyawn. -LI. D. D. 
 
186 
 
 BREINYEU GWYR POWYS. CANU Y HYWEL M. EWEIN, 
 
 Kynnifyeid cynnygyn ogywec 
 Cyndrwyn kyndelw ae hanrec 
 
 Auch rotaf arawd orawen gyffes 
 Auch rotes aucli reen 
 Wrtli auch bot auch bod yn llawen 
 Wrth auch bryd auch breint o ueigen. 
 
 BREINYEU GWYR POWYS. 
 
 Ctndelw ae Cant. 
 
 Kektawr hueuyt huanaw auch mawl 
 
 Kert hep dawl heb dwyllaw 
 Kert uchel antawel antaw 
 Nyd kasgert kosgort dyssilyaw 
 dawn mawr mab duw dylyaf ardelw 
 
 Dull kynhelw kynhalyaf 
 gerteu bleityeu blaen gwryaf 
 ganon kertoryon kanaf 
 Canaon selyf seirff cadeu meigyen 
 
 Nyd meigoll y kigleu 
 Kynniuyeid kynneurawd oreu 
 Kynnytws brenhinet breinhyeu 
 Cynnytws powys per uolyant yr pell 
 
 Nyd pall yr digonssant 
 Dragon dwfyn deuawd a gad want 
 Dreigyeu dewr deu prid ny dalyant 
 Ny thelir o wir o wreitrwyt breisc 
 
 A brwysgaw yn rodwyt 
 Ebediw gwr briw braw dygwyt 
 Yn dyt brwydyr rac bron y arglwyt 
 Ny thai gwyr powys penn reith ar gymry 
 
 Gan gymryd ag kyureith 
 "Wedy treul trylew clioleith 
 Wedi trin traean o anreith 
 O anreith y dyvu dioual anrec 
 
 Anrydet kyuartal 
 Ermydet terrwyn teyrnual 
 Eur hybarch hebauc a bual 
 Buant kyd yg gryd yg gretyf kyuaruod 
 
 Kyuaruogyon diletyf 
 Y wrthod annod ac annetyf 
 O greulan o greulawn gynnetyf 
 Cynnetyf gwyr metueith metgyrn ortyfneid 
 
 Metgwyn greid gretyf heyrn 
 Gwyllyoet gynt ny gedwynt gedeyrn 
 Gwyl bentan am dan am deyrn 
 Cynnetyf y aergun argoedwys werin 
 
 A warawd rac lloegrwys 
 Rann y vrawd y vreint ae towys 
 Rann y chwaer ny cheir o bowys 
 Cynnetyf y bowys benn ymadrawt gwyr 
 
 Ych gwiraud eur gymlawt 
 Yn nep llys yn nep lie anhawt 
 Nad ef daw ar eu Haw lledcawt 
 Cynnetyf y bowys kyimossod yn aer 
 
 Yn aros eu raclod 
 Ym blaen cadeu cadw aruod 
 Ac yn ol diwetwyr dyuod 
 Cynnetyf y bowys ban el ar dremyn 
 
 Y deruyn diogel 
 Na bo tro tramwy gyuarchwel 
 Na bo caeth na bo carr dichwel [ssaf 
 
 Cynnetyf ywch bowys ban wnaethaueh gor- 
 
 Auch gorset na bei gaeth [waeth 
 
 Glyw gwyrthuawr gwyrthodwch chwi et- 
 Gwrthodes rywyr righyllaeth 
 Cynnetyf yr dreigyeu uegys dragon berth 
 
 Ny borthynt anetuon 
 Yn eu byw ar eu ry w rotyon 
 Na rennid ranneu kynytion 
 Cynnetyf a waraud y werin argoed 
 
 Nyd argel om bartrin 
 Nas gouwy gordwy na gortin 
 Goual tal teledic brenhin 
 Cynnetyf yr cedwyr ced ysgein y veirt 
 Cedweilch heirt hart yd uein 
 Eil gwerth gwarth gwrthodes kynrein 
 Eil gormeil gormesgylch riein 
 Gwrthodwch auch cam cenedloet — powys 
 
 Peues cyrt a chyhoet 
 Glyw kyrchuawr kylchynueirch nyd oet 
 Gwyl hebauc heboch neud adoet 
 Nyd adoet uyn dawn yn ouer — om gwlad 
 
 Am gwledic ae dirper 
 Nym gwna tro treigylueirt un amser 
 Nym twyll pwyll pain ym kyuarcher 
 Gwyr powys pobyl disgywen 
 Cad orllawes orllawen 
 Pedeir kynnelyf cadw cadyr vrten 
 Ar dec yr dugant o ueigen 
 
 CANU A GANT KYNDELW Y 
 HYWEL M. EWEIN. 
 
 Cadeir beir beryf „ 
 
 Kannyad duw gennyf 
 
 Cadyr deissyf heb dissut 
 Dawn kyflawn digawn digyflut 
 Digart gert y ged diorchut 
 Diheueirch gystut diruawr vut gwrtulwg 
 
 Trin trablwg trablawt ut 
 Treis ormeil ormant ormes lofrut gawr 
 
 Gortwy Uawr gorten ut 
 Rygallas rec dinas rac dut 
 Oe hygder ehagdud varedut 
 Pan wnaeth balch odrut bylchu flemissyeid 
 Fleiniyeid greid gryd lofrut 
 Brwysc auad o gad oet ganthut 
 Brwydyr a chrwydyr a chryd arnadut 
 Brwyug^n gyuamwyn gyuamrut asyr- 
 
 dwyth 
 
CANU Y HYWEL M. EWEIN. 
 
 187 
 
 Gwytb beieb bwytb bu eidut 
 Gwytb yt aetli traws bennaeth trostut 
 Gwrt eissor eissillit gruffut 
 
 Gwybu bawb heb gel 
 
 Gwytb gwrt hwrt bywel 
 
 Yn ryuel kyn rybut 
 Gwyt briw gieu a llameu lledrut 
 Gwytuid gwyr yg weryd achlut 
 Gwyr y glyw trycliyon rac tra cbytbrut 
 
 gwaew 
 A gwedlin ar en grut. 
 Grut vutic wledic wlad oben 
 Grugunan rwyuan rut onnen 
 Nyd o uerth llaesgad yd geif llesgen — dir 
 
 Hy niolir nieint y lenn 
 Hud uriw calcli aui ualch ehiyten 
 Hud wyf uart y ueirt kygballen 
 Hud af yg kyntoryf yg kynben — am kert 
 
 Am kynbelw om perchen 
 Hud aruoll arcboll yn arclilen 
 Hud arwet arueu ae loilen 
 Hud arueit tra cbron 
 Trentyaw y alon 
 Treul dragon saesson ssen 
 Hud ysgitbyr y esgar yn dilen 
 Hud ynibyrth y ysgwyd asgen . 
 Hud ymbraw am breityaw breisg nenn 
 Hud ymbeirch diheueirch a diheubenn 
 —glyw 
 
 Deheubarch o gollen 
 Hud amnawt liirulawt bir wenn — y ysgor 
 
 Hir gor dor doetb gymen 
 Huan wrys hawl ecbrys ocbren 
 Hual gryd kedernyd kyngen 
 Kyngen gywrysset am gywrys — deheu 
 
 Llary llacbeu beuelys 
 Llatbrei lafyn oe law ar gyuys 
 Llacbar glaer yn aer yn. dyrys 
 
 Ac ysgwyt yn rẅycl 
 
 Rac ysgwn plymnwyd 
 
 Ac ysgwyd ar y ystlys 
 A pbareu yn pbyryf hyd enuys 
 ^ Yn eis meirw a meircli yn cochwys 
 Ac ar gastell gwis gogwys yd orvu 
 
 Godwiyf llu llucliyad gwrys 
 Arwr ualcb ar uolyant ysbys 
 Ar uoloch dragon dreic efnys [yawr 
 
 Pan arurwydyr arurys arlwy blys — bleit- 
 A gwaewawr ucli gwregys 
 Pan dineu gwyar greu ar grys 
 Arueu gwr gwron ae dengys 
 Aruod anwared enwerys — yg gawr 
 
 Angert llawr lloegyr ecbrys 
 Anlloet kyrn teyrn teir ynys 
 Anbawel bywel bawl gyfrwys 
 Anty wallt y lys o liaws eircbyeid 
 
 Pan arcbant y emys 
 Emys fraetb yn frwynuawr am daw 
 
 O frawt vot ut beb lutyaw 
 
 Caffwn y radeu 
 
 Caffad an gwawdeu 
 
 Catbleu cleu kerteu caw 
 Karwedros cauas y gantbaw 
 Kadarn dan gwan trywan trwytaw 
 Camp ragod aruod arueityaw — ac aryf 
 
 Ac arhos beb gilyaw 
 Cas trymdras trymdreis ardwyaw 
 Kar kedyrn caen beyrn heidyaw 
 Kaereu divuryaw cad arllaw — aerllew 
 
 Arlleng glyw glew difraw 
 Cart wi'tbryn y wrth aberfraw 
 Canys tec teyrnas idaw 
 Teyrnet yntaw ynteu dayarglas 
 
 Hy alias rwyf anaw 
 Taryf taeruar trydar vawr yndaw 
 Tarw bytin dylin dyludaw 
 Taryf ar ysgwydaw terrwynyaw a dysc 
 
 Teruysc fysc festinyaw 
 Terrwyn ri yn torri arnaw 
 Teyrn dreic a dragon wrtbaw 
 Twrwf tonn torcbawc bael trwm oet y 
 glywel 
 
 Tur kynuael yn kwytaw 
 A flameu odrum yn edrinaw 
 Ac angert ac ongyr yn Haw 
 A gwyr gyrtb am byi'tb yn burtbyaw — 
 gorwlad 
 
 A bragad yn briwaw 
 A brwydyr a breis rwysc yn brwyscyaw 
 A breuolyon ewyn yn cwympyaw 
 Yn aber ystwytb yn ystrywyaw — gwytb 
 
 Gweitb uadon ym dullyaw 
 Gosgort llawr kyn llat o bonaw 
 Gwisgwys llary lluryc amdanaw 
 
 Gwasgawd gwawd gwaet nenn 
 
 Gwr yn gwisgaw penn 
 
 Gwasgarei bawb racdaw 
 Gosgort wrt a ordyfyn preityaw 
 Gosgrynwent kadwent ked walla w 
 Gwallofyad alaf gollewin eryr 
 
 Aryf dewrwyr y dwyi-ein v 
 
 Rutuoawc uarcnawc uarcb ysgein 
 Riallu ry alias yg crein 
 Pan rutbrws nil run ar rut grein — gwaew- 
 awr 
 
 Gwawr gwryawr goradein 
 Paclydawt ae gietyf ucb gwein 
 Paclym tu yn pannu penueein 
 Pae pareu rien rut gicwein 
 Pac teiui yn torri twr mein 
 Teyrn glyw terrwyn tyrrynt prein — - yn 
 
 • drud 
 
 Y gwn knud ucb knouein 
 Pygnassant ryf naw cant kelein 
 Kalanmei kelennic y urein 
 Kred a cbed a cbert ry cbygein ytb bleid 
 
 Ytb blegyd y dicbwein 
 Ecbel dor ecbdor gor goeluein 
 
188 
 
 CANU Y HYWEL M. EWE1N. 
 
 Vcheluar vckeluab ywein 
 
 Echiys par llacliar lluch gyfwyrein — gawr 
 
 Lluoet gwawr niawr madyein 
 Gryd ortwy grym uwyuwy uirein 
 Glyw llywyaw llewenyt kyngrein 
 Glew otef gloes lef a glas lein — ar ghm 
 
 A glywir ym prydein 
 Prydein par praf drydar dranliyal 
 Prydytyon gadeir gadyr ynyal 
 Pryduerthle kylioet kyhaual — -meruyn 
 
 Hawl edwyn hil Idwal 
 Prýssur dewr dragon dreic goual 
 Pryffwn gawr priodawr preitwal 
 Prydesteu kymry kymrodyal — kynhelw 
 
 Neud kyndehv ae kynnhal 
 Can amdaw anaw anwadal 
 Anhyet kyfred kynartal 
 Eurdorchawc a ryt eurdal — ym yr kert 
 
 Am keinyon o vual 
 Erawt ystryw estronyon kual 
 Eysc dyfysc diffwysgad ardal 
 Eyryf deyrn rac kyrn rac carnyal — emys 
 
 Fwyr dyfynnrys dyfneual 
 Kyssynhyws kysseuin dial 
 Ar dir caer yr cadw y aryal 
 Cletyfeu goruthur cletyual — ar wyr 
 
 A oruc yn difal 
 Hywel hael heuelyt eidal 
 Hywr glew gwledic diofal 
 Hwysgynt liuysgwr — ysgwydnwrw ysgwn 
 
 Ys gwrtualch ymprennyal 
 Hwyl taerdan tra wan trwy wyal 
 Hwrt aflwfyr mal hirdwfyr hoewal 
 Hoewal hawl gadarn hart gedawl — y eir 
 
 Mal yd greir yd gredir 
 Greid gyfred gyfrawt nawt gywir 
 Gryd gyffryd gyffro ny foir 
 Grym gyffuryf gyfor a geffir — y vut 
 
 Ae vetgyrn wrth pabir 
 Gwiyd hwylurys haeluron a honnir 
 Gwyr gwasgawd devawd divoir 
 Pan wesgir ar lloegyr pan gosgor teudor 
 
 Pan osgort wasgerir 
 Pan wasgar heyrn pan heir 
 Pan wesgrynn camawn camp enir 
 Pan Hat yn lluchyad pan llochir — yn llym 
 
 Yn llachar yd vernir 
 Pan gymrwy rynel ry hoffir 
 Pan gymer glewder yd glywir 
 Pan gymyn yg kad pan gymysc lluoet 
 
 Pan gyhoet gyhutir 
 Pan gycliwpi arueu pan gochir 
 Pan arueit pan breit pan brouir 
 Pan wd el butugawl beteu ir — uoch uoch 
 
 Bytyn drocli a drychir 
 Nyd arllutyaw ri ry ellir 
 Nyd yr lies nyd erlleuessir 
 Traws trochyad kyi-chyad pell kyrchir — y 
 neirch 
 
 Ac y ueirt yd rotir 
 Taryf ar dres oe dreis a welir 
 Twryf yn toryf yn teruyisc am dir 
 Trwm yt ergryner crynoder y -jar 
 
 Y uannyar a nolir 
 Tryfrwyd wawd ym priawd pryair 
 Trefred uawr treul gawr y gelwir 
 Tryliw y ysgw}^d ysgydwir — yn torment 
 
 Y gadwent yd gedwir 
 Trylwyn yw am glyw am glewhir 
 Trydar bar berchen a berchir 
 Trydyt hualawc huelir — yn dygyn 
 
 Y gynnygyn gan y dir 
 Trwst trathrwst tretheu a dygir 
 Trwy ortwy yd wrt gymellir 
 
 Ar digart gyngran 
 Kyn gorun gwaedlan 
 
 Y gloduan yd gludii- 
 Cluduan clod yn cledrw^^ ysgwyd 
 Cleis o dreis o draws y annwyd 
 
 Creulawr gawr gyrchyad 
 
 Garw gymwyd gywlad 
 
 Yn kyflat ym plymnwyd 
 Kein uyged am drefred dryîfrwyd 
 Kert gan gyrt amgylch y aelwyd 
 Keffid en kehillitk kwn kunllwyd 
 KefFynt veryon voreuwyd 
 Keffitor ymdwr am drwyd — heuelyt 
 
 Twrch teryt y ar vwyd 
 Cafíawd beirt eu but yn yt wyd 
 Keffid noeth noted rac anwyd 
 Keffitor ym prafhad ym proftwyd — areith 
 
 Ym pryifwn waedwyd 
 Kenir ytt kenetloet gadwyd 
 Keinwalch gyrch reid y dotwyd 
 
 Keinnyad gryd grym Hew 
 
 Keinnhyeid glew dew doryf 
 
 Am dy goryf dysgorwyd 
 Kedwyr dor am gor am gyrwyd 
 Kadarn prein yn pen yt adwyd 
 Ked ebrwyt kyn arwyt kyuarwyd 
 A Hat a llafheu trwy vortwyd 
 Mor gyfran gyfred y donyon 
 
 Mur mawrgor morgant arwytyon 
 Mor gadarn y fwyr ar faraon — freinc 
 
 Ac ar frawt o wystlon 
 Am deu ystlys dwfyr dofyn auon 
 Ymdibustlynt gynt gyngreinon 
 Ymdibustlei lew ar Ian aeron — berth 
 
 Pan borthes eryron 
 
 Ry dirwy dyrawr y hollyon 
 
 Ry dylawch eirchyad ac eirchyon 
 
 Ry dylat yn drud ran canaon — knud 
 
 Ry dylud alltudyon 
 Ry dyly dilein gwleidyadon 
 Ry dylif kynnyf cadnaon 
 Ryd erwyll rwyf dreic rodolyon eirchyeid 
 
 Ry dalant cu rotyon 
 
CYXDDELW 1 LYWELYX. 
 
 189 
 
 Ry dysgaf disgywen veii'tyou 
 Rym gedir y gadeir amrysson 
 Ry dirllid uyg cert yg keiuyon — o uet 
 
 Yg kyntet teyrnon 
 Ys; kyghawr gwrawr a ijwron 
 Yg kyghest gorchest gorcliordyon 
 Yg cantref emreis yn ymryuel gwrt 
 
 Yn yinhwrt am liaelon 
 Yn aber niuner meneiuyon 
 Yn anweir yndiweir deon 
 Yn en woe yn anwar 
 Yn aerbeir yd aerbar 
 Yn erbyn ywerton 
 Yn tewdor yn amor aruon 
 Yn aruod ac araeu mtyon 
 Pan wnaeth penn dragon pen diychyon o 
 wyr 
 Pan drychws y alon 
 Gal ysgwn ysgwyd agkyuan 
 Garw esgar yn ysgor gaduan 
 Gnawd gan draws lyw maws luman — 
 archauad 
 Yn aergad y ar gann 
 Gnawd rodawc rac marcliawc midlan 
 Gnawd kynteiryf kyntwryf yn arnan 
 Gnawd yny gym an gymyrret am heirt 
 
 A glwysueirt vch glas pann 
 Gnawd ataw itaw a ruteur oe law 
 
 A rutueirch y danan 
 Gnawd ym ri rutneirt o naran 
 A roti rut wise am danan 
 Gnawd y gwna rut lanw amgylch rutlan 
 — gaer 
 A rut liw ar dylan 
 Gnawd gosgo gosgort yn diilan 
 Ual ymosgryn mawr gawr gamlan 
 Gnawd canaf y volyant ual auan vertic 
 
 Neu uartwawd arouan 1 
 A uo kert ny uo cart yny rann 
 Ny uo gwaeth no gweith y berllan 
 Am byrth caer uyrtin 
 Porthes gwyr gwaedlin 
 A gwawr trin bu trechaf 
 Gwal teilu tal ym a ganaf 
 Gnawd yw honn om bronn y brwydaf 
 Brydeu anaraf brythweh gaeaf — garw 
 
 Bytin darw deyrnaf 
 Brwydyr edrin breenhin breisc naf 
 Biyssws glew bresswyl a honnaf 
 Brwysc rwysc rwyf tiydar 
 Bwrw lwrw lid anwar 
 Bwyd adar oe adaf 
 voli peir deon pyr dawaf 
 dor cor coelic kynnelwaf 
 O golofyn prydein y prydaf — yn geluyt 
 
 Or defnyt y dyfhaf 
 O prydest o dyllest a dullyaf 
 dawn duw can dotyw attaf 
 
 x Neu, aror.aa. 
 
 Or mor pwy gi\jt py gelaf — uy geir 
 
 Y gadeir a gadwaf 
 O gadwent o gadwyd eithaf 
 Atliwyd uyth ath enw yn uwj^liaf 
 
 Ath dir ath degweh 
 
 Atli elyf atb elwch 
 
 Ath wolweh ath alaf 
 Ath urondor ath wo gadarnaf 
 Ath uolchlafyn ath ualch ymorsaf 
 Ath volir atli welir ath welaf — yn uynud 
 
 Ath olud ym danaf 
 Ath uolant veirt byd ath volaf 
 Ath uo hael hil run a unaf 
 Ath orchymynnaf gan y mawr drugar 
 
 Pleid a gar plant adaf 
 
 CYNDDELW I LY^VELYN. 1 
 
 Llywelt^t heilyn haelaf — o undyn 
 O undawd plant Addaf 
 Nis gwna pawb na bo pennaf 
 Ni wnaeth Duw fwlch ar falchnaf 
 Naf ym mhressent yw ner wennwlad — 
 rhwyf 
 Yn rhodd Duw ai garhiad 
 Trosti nid ti^aws twyll na brad 
 Trois nyw llefais na lladrad 
 Ni bu ledrad cad cadr Aber — Conwy 
 Cyn nechrau fy udd ner 
 Cynnygn fy llyw oedd llawer 
 Cwyddynt yngnif seithrif ser 
 Rhif ser rwy cigleu cigwledd rad — i frain 
 O freisgwyr ardwyad 
 Cerhynt fy llyw nid lledrad 
 Cwrr gogof cyrrheidd coscad 
 Cadwent pan gyrchaist gyrch union — senig 
 Sangei bawb ei alon 
 Parthred gwyth mal gwaith fadon 
 Porth athwy myrdd ofwy mon 
 YmMon bencbagon ban dreigiau — Prydain 
 Wyt prydfawr ith arfau 
 Cefeist a donaist yn dau 
 Cad anhawdd y coed aneu 
 Cedwaist cad orfod caen orferw — gwaedlin 
 A gwaedlaif yn ymherw 
 Cyd tan trwy wan trwy agerw 
 Ced hy cad fry fron yn erw 
 Erwan teyrnedd teyrn udd — Prydain 
 Pryder Lloegr ai cythrudd 
 Ai law braw bryneich gystudd 
 Alun rac hil run bu rudd 
 Bhuddgreu ei arfeu arfeidd erlyn — Lloegr 
 Lliaws bardtl o'i gylchyn 
 Dawn fu pan ddyfu yn ddyn 
 Dydd llawenydd Llywelyn 
 
 1 Allan oL. E. D. 
 
190 
 
 ENGLYN. MARWYSGAFN CYNJDDELW. HIRLAS EUEIN. 
 
 LLYMA ENGLYN 
 
 A gant Cyndeelw gwedi anfon Mynach o Fyneich 
 Yschad Marchell iw wrthod ac i ddywedyd nas 
 cleddynt yn eu Monachlog. 
 
 Cen ni bai ammod dyfod — i'm herbyn 
 A Duw gwyn yn gwybod 
 Oedd iawnach l i fynach fod 
 Im gwrthfyn 2 nag mi gwrthod. 
 
 MAKWYSGAFN CYNDDELW 
 
 Y Gelwir y Pum-awdl hyn. I Dduw. 
 Cyfarchaf i Dduw cyfarchwel iawn 
 I foli fy rhi rhwydd rhadlawn 
 Un mab Mair a bair pyrnhawn — a bore 
 
 Ac aberoed ffrwythlawn 
 A wnaeth coed a maes a mesur iawn 
 A ffrwythau a doniau Duw ry ddigawn 
 A wnaeth gwellt a gwydd 
 A grug ym mynydd 
 A wnaeth dedwydd — yr dedfryd iawn 
 Ac arall ar wall ar wellic ddawn 
 Yn eissiwedig ac yn ddigllawn 
 Archaf i fab Duw canys digawn 
 Commod o'n pechod pechu nid iawn 
 A chynnwys yn naf yn amodded 
 Ir wlad eidduned myned a wnawn 
 Cyfarchaf i Dduw cyfarchaf 
 Ceinfolawd ardraethawd i ti a draethaf 
 Neud milioedd ath fawl fodrydaf 
 O'th dorfoedd ith derfyn uchaf 
 Neud mi a fynnwn fy naf — o'th ganiad 
 
 O'th gariad i'th gredaf 
 Neud cennyd cerdd glyd cynnelwaf 
 Ced wallaw na ad wall arnaf 
 Neud oedd fwy no rhaid rhad mwyaf 
 Rhwyf cedyrn yn cadw ar eithaf 
 Neum dychryn meddwl a feddyliaf 
 O bechu a bechws Addaf 
 Neud wyf alltud drud o dreigl dy wendud 
 
 Ath wendorf am danaf 
 Neud beirdd yr eglwys egluraf 
 Neud eu porth a barthwyd attaf 
 Neud hyfryd ny llwrw y lie a gyrchaf 
 Neud gobaith wrth benrhaith rhin a geisiaf 
 Brenin pob gwerin gwared arnaf 
 Gwedi treiglaw byd budd arnaf 
 O ganiad y tad teyrneiddiaf 
 Ar mab ar yspryd glendyd gloywaf 
 Yngoleuder deddf dedwydd fyddaf 
 Yngwarf engylion gwirion gwaraf 
 Yngwenwlad wledig nef a archaf 
 Gwledig arbenig pan ith aned 
 Dyfu waredd ynn dyfu wared 
 Dyfu Addaf blant o blaid angred 
 O anghyfraith faith o gaithiwed 
 Dyfu yn gofwy un gofuned 
 
 1 lawn.— LI. P. P. 2 Derbyn.- LI. P. P. 
 
 Ry ddyfu wrhydri hydr afneued 
 Dyfu Grist ynghnawd priawd prifaed 
 Dyfu ym mru mair mab dymuned 
 Dyfu bumoed byd o boen galled 
 O dwyll o dywyll trydwyll trefred 
 anghyflred gadwo gadarn — alar 
 O garchar esgar j)an ysgared 
 Ac ef yw ein llyw an llwyr nodded 
 
 farn wrth ein gwaith ar ein gweithred 
 Ac ef Arglwydd nef tangnef tynged 
 
 An dug o gyfrgoll pan arch oiled 
 
 Ac ef dwyre ynn ac ef daered — ei fudd 
 
 Ac ef Udd nin llucldan llessaed 
 Ac ef yn osseb yr ossoded 
 Yn hoi] awl meidrawl hawl huanred 
 A roddo i Dduw ei ddegfed — oi law 
 
 Heb luddiaw iddaw ei ddyled 
 Nid wyf fardd digardd ymcligoned 
 Ar helw fy nghreawdr llywiawdr lliwed 
 Mi Gynddelw geiniad rhad am rhodded 
 Mihangel am gwyr am gwrthfynned 
 Gwledig arbennig pan genais — honawd 
 
 Nid ofer draethawcl a rydreuthais 
 Nid eissiwed ced man y cefais 
 Nid ef ym crews dews diffleis 
 
 1 wneuthur amhwyll na thwyll na thrais 
 Nid ef cligrefydd 
 
 A gretto Ddofydd 
 
 Nid ef ai cedfydd — clwyf defnydd clais 
 Nid ef ddihunaw ar handdenais 
 Nid ef rhoddir nef ir neb nyw cais 
 Nid rhwydd yr arwydd a weinyddais 
 Nid rhwy o obrwy ry obrynais 
 Nid perthyn ryfyg ryfegais — im bryd 
 Nid porthi penyd ryfecldyliais 
 Yn adawd rheen ry deiddimais 
 Rhyd im enaid rhaid rheolais 
 Gwledig arbennig erbyn attad 
 Er barch gogyfarch o gyfaened 
 Yn ddigabl ar barabl ar ei bariad 
 Fy ngherdd ith grybwyll canwyll canwlad 
 Can wyt priodawr can wyd meidriad — 
 mawr 
 
 Can wyd cynhorawr — gwawr goleuad 
 Can wyd bronn broffwyd can wyd ynad 
 Can wyd rieu hael can wyd roddiad 
 Can wyd athro ym nam eithriad — oth fanu 
 
 Oth faran oth irein wlad 
 Nam diddawl oth fudd udd echeiniad 
 Nam gwellyg ym mhlyg ym mblaid irad 
 Nam gwallaw oth law gwallus drefrad 
 Nam gollwng gan llu du digarad. terfyn. 
 
 HIRLAS EUEIN. 
 
 EUEIN KYVEILIAUC E HUN AI CANT. 
 
 Guaur pen d6yre gaór a doded 
 Galon yn an von anvut dynged 
 
HIRLAS EUEIN. 
 
 191 
 
 Geleurut ein góyr göedi lluted tr6m 
 Tremid govoy mur Maelaór Drevred 
 
 Deon a yrreis dygyhyssed 
 Diarfóyd ar vroydyr arvau goched 
 A rygot6y gleó gogeled ragta6 
 Gna6d yó oi dygnaö" devnyt coted 
 
 Dóyallaó di venestyr gan votliaed 
 Y Korn yn llaó Rhys yn llys lly6 ced 
 Llys Eóein ar brait yt rybortlied eirioed 
 Portli mil a glyói pyrth egored 
 
 Menestyr am gorthaó nam adaóed 
 Estyn y Korn er cyd yved 
 Hiraethla6n am llyó llió ton naoved 
 Hirlas i aróyt aur i duted 
 
 A dyt6c o vragaod óiraód orgred 
 Ar llaó Wgan draös dros i óeithred 
 Kenaoon Goronóy g6rt gynnired g6yth 
 Kenaoon hydöyth kydyr ei g6 eithred 
 Góyr a obryn tal ympob caled 
 G6yr yngaór goerthvaor g6rt ymóared 
 Bugelyt Havren balcli eu clyóed 
 Bngnnat cyrn met ma6r a 6na nened 
 
 Dy6alla6 di y corn argynvelyn 
 Anrydetns veto o vet goreóyn 
 Ac o'r mynni hoedyl hyd nn blóytyn 
 Na didaól i barch can nid perthyn 
 A dytóc i Bufut 6ay6rntelyn 
 G6in a g6ydyr golen yn ei gylchyn 
 Dragon Ar6ystli ar6ystyl tervyn 
 Dragon 06ein hael o hil Kynvyn 
 Dragon i6 decliren ac ni6 dychryn cat 
 Cyvlavan argrat cymy6 erlyn 
 Ketoyr yt aethant er clod obryn 
 Kyveton arvaoc arvau Ed6yn 
 Talassant i met mai g6yr Belyn gynt 
 Teg i hydrevynt tra vo undyn 
 
 Dy6alla6 di y corn canys amcan cen- 
 
 nyv 
 Yt ymgyrryó gly6 gloe6 ymtitan 
 Ar lla6 deheu ein lly6 gyvlavan 
 Llucli y dan ysgóyd ysgaón lydan 
 Ar lla(5 Ednyvet llaór diogan leó 
 Ergyróayó tryleó trei i darian 
 Tervysc dyfysc deu diovn anian 
 Torrynt torredóynt ucIl teg advan 
 Teleiró ynghyngrein ynghyvran br6ydr 
 Tal ysgëyd eurgróydr torrynt yn vuan 
 Tryli6 eu pelydr góedi penóan 
 Trylóyn yn amóyn amóió Garthan 
 Kigleu ym Maela6r ga6r va6r vuan 
 A gar6 disgyiT g6yr a góytli eróan 
 Ac ymgynnull am di-ull am dramóyan 
 Fal i bu ym Mangor am ongyr dan 
 
 Pan 6naeth dau deyrn heb cyrn cyvrdan 
 Pan vu gyvetach Yorach Yorvran 
 
 Dyóallaó di'r corn canys myvyr gennyv 
 Men yt amygant met an tymmyi^ 
 Selyv diarsóyt Orsav Góygyr 
 Gogelet ai caót calon eryr 
 Ac unmab Madaóc en6aóc Dudur hael 
 Ha6l bleitiad lleitiad llucli ar ysgyr 
 Deu ar6reit deu leó yn eu kyngyr 
 Deu arial dy6al deu vab Ynyr 
 Deu i-yt yn nyt cat eu kyvergyr 
 Ky\ T argor diachor camp diachyr 
 Arvod lleóod górt górtóan cedóyr 
 A.er gunieid lunieid cocli eu hongyr 
 Treiseróyr yn fóyr fa6 eliegyr 
 Trei eu dóy aesaór dan un ystyr 
 Gorvu göynt goaetvan ucli glan giasvyr 
 Gort6y clau tonnau Talgarth ystyr 
 
 Dy6alla6 di venestr na vun angau 
 Korn can anrydet ynghyvetau 
 Hirlas buelin breint uchel hen ariant 
 Ai gortho nid gortheneu 
 A dytóg i Dudur eryr aereu 
 G6ira6d gyssevin o'r góin góineu 
 Oni da6 i me6n o'r met gorau oil 
 Góiraód o ban dy ben vateu 
 A Ua6 Yoreitig llochiat certau 
 Kertyn hyn i glod cyn oer adnau 
 Dieithr vrodyr vryd ucheldeu 
 Diarchar arial a dan daleu 
 Ced6yr am gorug góasanaetheu 
 Nid ym hyn dihyll nam hen deheu 
 Kynnivieid gp-thieid vleinieid vleitiau 
 Kynvaran creulaón creulyd vereu 
 Gle6 gly6 Mochnannóys o Boóys beu 
 O gleó gónet arnatunt deu 
 Achubieit pob rheit rhut eu harveu 
 Eched6ynt rag tervysc eu tervynau 
 Moliant j6 eu rann y rei góynnau 
 Marönad vu neud mi neóid y dau 
 O chan Grist mor drist 6yv o'r anaeleu 
 goll Moreitig mawr ei eissieu 
 
 Dy6alla6 di'r corn can nim puchant 
 Hirlas yn llaóen yn llaó Yorgant 
 G6r a dyly góaód góahan voliant 
 G6en6yn y atóyn góan edryóant 
 Areglyt devnyt dioteviant llavn 
 Llyvn i deutu llym ei hamgant 
 
 Dy6alla6 di venestr o lestr ariant 
 Kelennyg edmyg can urtuniant 
 Ar llaór Góestun vaor góeleis irdant 
 Ardóy Goronóy oet góeith i gant 
 Cedóyr cyvarvaeth yt ym6naethant 
 Cad ymerbynieid eneid dichóant 
 Cy varvu ysgón ac ysgarant aer 
 
192 
 
 EGLYNYON. 
 
 Lias aer llosget maer ger mor lliant 
 M6ynva6r o garcharaór a gyrchassant 
 Meurig vab Grufyt grym darogant 
 Neud oet gochóys pa6b pan atcorsant 
 ISTeud oet laón o heul hirvryn a phaut 
 
 Dy6alla6 di y corn ir eynnivieid 
 Cenaóon Euein cyngrein cydneid 
 Wynt a dyrllytant yn lie honneid 
 Glud men yt ant gloy6 heyrn ar neid 
 Madaóc a Meilir g'6yr gortyvneid treis 
 Tros gyveroyr gyverbynieid 
 Tariannogion torv terfysc dysgeid 
 Trinheion vaon tra6s ardóyeid 
 Kigieu am dal met myned dreig Kattraeth 
 Ky6ir eu harvaetli arveu llióeid 
 Gosgort "Vynytaoc am eu cysgeid 
 Kaossant y hadraót cas vlaot vleinieid 
 Ni 6naeth a 6naeth vynghedoyr ynghalet 
 
 Vaelor 
 Dillóng karcharor dullest voleid 
 
 Dy6alla6 di venestr vet hidlaid melus 
 
 Ergyr6ay6 g6rys gochóys-yn rlieid 
 
 O gy n buelin balch oreureid 
 
 Yr gobryn gobróyei heneid 
 
 O'r gynniver anhim a bortli cynnieid 
 
 Nis g6yr namyn Du6 ac ai clyóaid 
 
 G6r ni dal ni d6ng ni byt 6rth 6ir 
 Daniel dreig cannerth mor verth he6ir 
 Menestr niaór a góeith yd ioleithir 
 Góyr ni oleith lleith oni llocliir 
 Menestr met ancóyn an cydrotir 
 Gortclan gloyó goleu górtloyó babir 
 Menestr góelud dy g6yth yn Llid6m dir 
 Y g6yr a barchav 6ynt a berchir 
 Menestr góelud dy galchdoed kyngrein 
 Ynghylchyn Eóein gylchóy enóir 
 Pan breitóyd Kaores taeróres tr6y dir 
 Preit ost6ng orvlong a orvolir 
 Menestyr nam didaól nim didolir 
 Boed ym mharad6ys in cynhóysii' 
 Kan pen tej^net poed hir eu tróyted 
 Yn i mae góeled góaranred góir Amen. 
 
 EUEIN KYVEILYAUC EHUN AE CANT. 
 
 Tywyssauc Powys yttoed : Oicein Gwyned a Bys o 
 Deheubarth au hymlityassynt\oe ulat Anno 1167 
 ynteu ai henillaud hi yn ol dnvy gymhorth y 
 Norddmyn ar Saeson dan Harri yr 2ed. 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant Teulu Ywein Ktvjsilyawc ì 
 Gylchtau Kymry. 
 
 Teulu ywein llary lluoet anhun — treis 
 t Yn eu traws arovyn 
 
 Fyrt kyii: kyueteu duhun 
 Pa fort yt awn o vortun 
 Dos was yn ebrwyt heb roti — geirda 
 Yr gwrda y sy yndi 
 Dywan wan trywan trwydi 
 Dywed an dyuod y geri 
 Dos was o geri ac archwn wrthid 
 Pac an Hid an lloehi 
 Diwet y doetham i ti 
 Dywed y down arwystli 
 Dygychwyn gennad gan vawrrydic — doryf 
 Y deruyn kereclic 
 Dywan ar wyllt ar wallt pic 
 Dywed y down benwedic 
 Dos o benwedic boen ouyt — gennad 
 Gan yth wna kewilyt 
 Dywan ar gynan gynyt 
 Dywed y down veiryonnyt 
 Dygycliw}ai gennad gyuyl mordwy — gwyi't 
 Gordyar y gylchwy 
 Dywan yr traean tramwy 
 Dywed y down Ardudwy 
 Dygycliwyn gennad gein deruyn — y wlad 
 A wletychwys meruyn 
 Dos y west ar nest neuyn 
 Dywed an dyuod leyn 
 Dygycliwyn gennad o gylch dragon — llary 
 Lluossawc y galon 
 Dos varchawc aruawc aruon 
 A dywed an dyuod von 
 Teulu ywein hael hawl dioleith — lloegyr 
 Lluossawc am anreith 
 A ennir wedy hirdeith 
 A annwny yn ros nosweith 
 Dos was y gennyf ac nac annerch — nep 
 Ony byt uyg gorterch 
 Dywan ar vuan veinerch 
 Dywed an dyvod lannercli 
 Dygycliwyn gennad gadyr ardal — teulu 
 Teilwg met o vual 
 A dywan dyno Bydwal 
 A dyvved an dyuod yal 
 Kycliwyn yw tlieruyn pathawr — eu lioewet 
 Hirvelyn eu gwaewawr 
 Dywan diw calan yanawr 
 Dywed an dyuod uaelawr 
 Dos was na olut na oleith — dy lwrw 
 Dy lutyaw nyd hawtweith 
 Dywan o vaelawr vawrdeith 
 Dywed an dyuod gynlleitli 
 Dos was a cliyglior na chygein — an toryf 
 TJal teiluoet bychein 
 Dywan dwc rybut liytwein 
 Dywed an dyuod uechein 
 Teulu ywein rwyf rwystrassam — wladoet 
 Poed gwlad nef a welam 1 
 Kyrcb kyfrwyt kyflwyt adlam 2 
 Kylcli kymry kymerassam 
 * Ein adlaiu. —LI. Coch. 2 Cyflam. -Ll.Coch. 
 
MARWNAD. GWYNNUART BRYCHEINYAWC. CANU I DEWI. 
 
 193 
 
 MARWNAD YWEIN GWYNET. 
 
 Dantel ab Llosgwrn Mew ae k. 
 
 Ochafy duw o dyuod y leith 
 Llyw gwynet ae gwyndyd obeith 
 Ochaf duw na daw ef eilweith 
 Ymyd ymydawl ossymdeith 
 Diouryd ewein dygyn a weith 
 Y vnbyii gwynet ae nietueith 
 Nyd oet wr dwy awr dwy areith 
 Wrth neb ny tnorrid gyfreith 
 Gwr a wnaei ar lloegyr llwyr anreith 
 A dwyn y dynyon yn geith 
 A chwytaw raedaw rif seith — riallu 
 Ny ellid y oleith 
 Oet gwr hael rac gwael rac gwynyeith 
 Oet kymreisc oet kymry dyleith 
 Oet ysgwnn oet twnn taleith — y daryan 
 
 Oet cadarn kyuar weith 
 Drwc y lliw y Haw oet benreith y luoet 
 
 Kyhoet kanhymdeith 
 Nym arwar na char na chy weith — nym 
 arha 
 Aros agkyuyeitk 
 Am retyf angor dyuynuor diffeith 
 Yd lysc vy ghallon yg cof meith 
 Mai y llysc gwynnawn gan oteith 
 Ny thawn pei bytwn keluyt 
 uoli mab duw diwenyt 
 Kyn yn dwyn yn herw yn herwyt — 
 daear 
 Yn herwr ar douyt 
 Moch gwnelwyf mal y gwna dedwyt 
 My a duw diheu gerennhyt 
 A welei Ewein yn lluyt — yn lloegyr 
 Yn llosci y threuyt 
 Gwelei doryf ar doryf y gilyt 
 Gwelei daryf ar dyrrua osswyt 
 Ny weled o gred a betyt — etwa 
 Y gynna gystetlyt 
 Ny wnaeth duw neb dyn dwywawl fyt 
 Ny maeth mam mab y heuelyt 
 Mi nyd wyf lawen o lewenyt — bryd 
 Am bryder yr vndyt 
 Am ewein am dwyrein dyrllyt 
 Am deyrn am gedyrn gyduyt 
 Am rotes meirch re rewyt a danaf 
 Neud nad ef ae dyryt 
 Mi nym dawr ken del dros eluyt 
 Llanw o uor a llif o uynyt 
 A mi bei gallwn ymgeryt — a duw 
 Yt oet ym y defnyt 
 Dwyn uy rwyf a dwyn uy rihyt 
 Dwyn uy ner uy nenn kyweitkyt 
 Yny uwyf hynwyf hyneuyt — galar 
 Yn auar yn ouyt 
 Cof Ewein ym callon yd uyt 
 Diunner vcher ac echwyt 
 
 GWYNNUART BRYCHEINYAWC 
 
 A Gant yr Awdtl honn yr Arglwyt Rys. 
 
 Vyn duw vyn neirtliyad uad rad rannu 
 Yyn nerth am cannherth ym kynytu 
 kynneir om cadeir cadarn ganu rys 
 
 Kymry wrys ysbys ysbyd wetu 
 KynwaD coryf rac toryf twryf elyflu 
 Kynrabad kyncad wlad wletycliu 
 Kymhen draws kyghaws kygretyf morgym- 
 lawt 
 
 Kymhentawt canclawt uar ulawt ulaen 
 Kymhendreic penn eic yn pennaethu 
 Kymhenaf pennaeth yr wnaeth yessu 
 Kymhendoeth ackoethacliaeth yrmolyant 
 
 Pebyrdor pedrydant pebror gylcliu 
 Kymkenrwyt gyfrwyt gyfrwys tra haetu 
 Kymkenreith gyfreith gobeith pob tu 
 Kymhenvrwydyr am vinwydyr pan eur- 
 grwydyr wasgar 
 
 Seri gyuarpar sathar satliru 
 Seith wyr ser gyfnifer am ner a vu 
 Seith cad a seith cant seith riallu 
 Wyth cad ac wyth cant ac wyth teulu taer 
 
 Cannhaer am cancaer kyn hetychu 
 Naw cad a nawcant gormant gorfv 
 Dec cad a dec cant deccaf a fV 
 Yscafyn niuer rys yn llys dinefwr fyrt 
 
 Myrt gyrth giydwr glod chwennychu 
 Fort wosgord diwosgort diwasgaru 
 Eort aergun odorun wadwiyf teulu 
 Fyrt kerteu a threthau a thraethu molawd 
 
 Milyoet wawr wasgawd wennwawd 
 
 wetu 
 
 Fwyr dra fwyr dra llwyr dra lloegyr vethlv 
 
 Frawt dra frawt dra chawt drachynhennv 
 
 Frwst dra frwst dra thrwst tretheu o lun- 
 
 dein 
 
 Traethadur prydein wyf yn prydu 
 Treis tra threis tra thraws tra tlireun 
 
 gyrchu 
 Twryf tra thwryf tra thoryf tra tharyf 
 
 racdu 
 Tew tra thew dra thro o dra thrychu trin 
 
 A gwaedlin am deulin yn yn gwanecu 
 Taer tra thaer am drom aer drwm gymynu 
 Am deruysc am deruyn am deruynu 
 Am biw deifyr dewr escor yt ysgymu hael 
 
 Ac am dreth dinmael trauael tri llu 
 Am deyrn am gedeyrn heyrn heu 
 Am degeigyl am dir eingyl yn ymdyrru 
 Am gydurawd medrawd myrdin darogan 
 
 Am orwyr kynan kert echlyssu 
 Am dyfyrdwy am ordwy wrt disgynnu 
 Am hafren am orten am wrt luestu 
 Am hyfryd kymryd kymry ben baladyr 
 
 Am aber taradyr yn tremynv 
 Am byrth ysgewin yn goresgynnv 
 Am borth wygyr y mon yn menestrv 
 
194 
 
 CANU I DEWI. 
 
 CANU Y DEWI. 
 
 GWTNXUART BRTCHEINTAWC AE CANT. 
 
 Am roto dyuot dedwyt deweint 
 Awen gan awel pan del pylgeint 
 Awyt boet kyfrwyt kyfreith bartoni 
 
 Kynnelw a dewi y deukynieint 
 Ny dyly corn met keinon metweint 
 Bart ny wypo hwn hynny dy geint 
 Nyd ef y canaf can digyofeint — nymmryd 
 
 Namwyn mi ae pryd kywyd kywreint 
 Ys mwy y canaf kyn no neneint 
 Cann dewi mawr a moli seint 
 Mabsant syw gormant gormes heint — ny ad 
 
 Na lledrad yn rad rwyd ysgereint 
 Yssid rad yny wlad a mad a meint 
 Yg gyfoeth dewi difefyl gereinb 
 A rydid lieb ofud lieb ofyn amgen 
 
 Heb ofal kynlien kylck y beneint 
 Onyd bleit a dreit drwy y wytkneint 
 Neu hyt goruynyt rewyt redeint 
 Ef kymertk yr duw dioteifyeint — yn dec 
 
 Ar donn a charrec a cliadw y vreint 
 A chyrchn ruuein ran gyreifyeint 
 A gwest yn efrei gwst diamreint 
 A gotef paluawd dyrnawd trameint 
 
 Y gan vorwyn difwyn diwyl y deint 
 Dialwys peirglwys pergig dyfneint 
 
 Ar ny las llosged lluoet llesseint [vreint 
 Dyrchafwys brynn gwynn breinyawl y 
 Yg gwyt seith mil mawr a seith vgeint 
 Arckafael kaifael gan westeifeint 
 Dyrckafwys dewi breni ae breint 
 
 Y freint wrth y vryd yn vreinyawc y ssyt 
 
 Ae eluyt yn ryt yn rietawc 
 Ar iwerton wlad ys rad rannawc 
 Ar dekeu ef bieu a phebidyawc 
 A pkobloet kymry a gymer attaw 
 
 Ac a ryt yn Haw llwyr deithyawc 
 Tra el yn erbyn yrparch nodawc 
 Padric ae luoet yn lluossawc 
 Ac ef an gwrthuyn wrtk nad ofnawc 
 Ar drngaret Duw ar clnigarawc 
 A garo dewi da cliffreidyawc 
 A gako ae caro ual caradawc 
 A garo ual Dewi deu eiryawc na vid 
 
 Na chared na Hid na lleidyr difyawc 
 A garo dewi diofredawc 
 Cared efferen len lawerawc 
 A garo dewi da gymydawc 
 Cared ymwared ac yghenawc 
 A garo dewi ual difutyawc doetli 
 
 By gelwir ef yn goetk yn gyuoethawc 
 Deu ychen dewi deu odidawc 
 Dodyssant liwy eu gwarr dan garr kynawc 
 Deu ychen dewi vrterchawc oetynt 
 
 Deu gar a gertynt yn gyd preinyawc 
 
 Y hebrwg anrec yn redegawc 
 
 Y lasgwm nyd oet trwra tri vrtassawc 
 
 Edewid bangu gu gadwynawc 
 
 Ar deu ereill ureisc y orycheinyawc 
 
 Ban del goiyn am am ny rybytwn ofnawc 
 
 Bac gormes kedeirn cad dybrunawc 
 
 Ar duw a dewi deu niuerawc 
 
 Yd gallwn bressen bresswyluodawc 
 
 Amen. 
 Breinhyawl uytk uydaf ban delwyf yno 
 
 Ny byt yn eu bro a bryderwyf 
 Gwelafy offeiryeid coetheid canhwyf 
 Canaf eu molyant men y delwyf 
 Gwelafy wir yn llwyr a llewenyt mawr 
 
 A lien vch allawr heb allu clwyf 
 Gweleisy am veher vchel eu rwyf 
 A gwraget rianet rei a garwyf 
 Gweleisy glas ac vrtas vrtedic haelon 
 
 Ym plith dedwytyon doethyon dothwýf 
 Ym plwyf llan dewi lie a volwyf 
 Yd gaffwyf y barch kyn nys archwyf 
 Ac o bleid douyt diheuuart wyf 
 Ac ar nawt dewi y diaglrwyf 
 A digoneisy o gam o gyglwyf difri 
 
 Y duw a dewi y diwykwyf 
 Canys dichawn dewi nys dichonwyf 
 Gwnaed eiryoled ym am a archwyf 
 Archaf rec yn dec a digeryt wyf 
 
 Y erehi ym rwyf rwyt gerenkyt 
 Y duw gessefìn dewin dotÿt 
 
 Ac y dewi wynn wedi douyt 
 Dewi mawr mynyw syw sywedyt 
 A dewi breui ger y broyt 
 A dewi bieu balchlan gyfelach 
 
 Lie mae moracli a mawr greuyt 
 A dewi bieu bangeibyr jssyt 
 Meidrym le ae mynwent y luossyt 
 A bangor esgor a bangeibyr henllann 
 
 Yssyt yr cloduan yr clyd ywyt 
 A maenawr deifi dioruynyt 
 Ac aber gwyli bieu gwylwlyt 
 A henuyniw dec o du glennyt aeron 
 Hyfaes y meillyon hyfes goedyt 
 Llann arth llan adneu llanneu llywyt 
 Llann gaclawc lie breinyawc rannawc rihyt 
 Nys arueit ryuel llann uaes lie vchel 
 
 Nar llann yn llywel gan nep lluyt 
 Garth bryngi bryn. dewi digewilyt 
 A thrallwg kynuyn ker y dolyt 
 A llann dewi y crwys llogawd newyt 
 A glascwm ae eglwys gyr glas uynyt 
 Gwyteluod aruchel nawd ny achwyt 
 
 Kreic vuruna dec yma tec ymynyt 
 
 Ac ystrad uynhid ae rydid ryt 
 
 Botes duw dofyt defnyt oe voli 
 Dewi ar ureui uryn llewenyt 
 
 Bagor mawr vch llawr rac lluossyt 
 
 Penn argynan coned cred a bedyt 
 
 A bod oe gylchyn kylch y veyssyt 
 
 Haelon a thiryon a thee drefyt 
 
 A gwerin a gwin a gwirodyt 
 
CANU I DEWI. 
 
 195 
 
 A goruod gwared lliwed llonyt 
 
 Llwytli dairiel orucliel eu hefelyt 
 
 Nyd oes yn cadw oes a moes a mynudyt 
 
 Llwytli maryed mawretus eu merweryt 
 
 Gwell pob vn duun dewr noe gilyt 
 
 A dewi an differ an diffyn uyt 
 
 Ae wyrth an diffyrth rac pob clinyt 
 
 A dewi an gweryd rac kryd keryt pecliawd 
 
 Y maes maestawd dytbrawd dybyt 
 A dewi ae gome gwr bieifyt 
 
 Magna uab yn nyw ae uarw deudyt 
 
 A dewi ryweled yny rihyt 
 
 XJal kyfliw a heul hwyl ysplenhyt 
 
 Yssid a dewi da gyweithyt 
 
 Wrth wann a chadarn a chadw y prydyt 
 
 Ac itaw y mae mal y dedwyt 
 
 Dedwytyon breui yny broyt 
 
 O vedru canu coeth anrec y hael 
 
 Kefeisy archafael kaffafy ostec 
 gyrchu breui breint eliedec 
 Dyni gorden yn llawen llawer gosteg 
 
 Y voli dewi da gymraec ehofyn 
 
 O vot bryd a bronn o brydest chwec 
 O brydest dyllest dull ychwanec 
 
 Y vreui a dewi doeth gymraec 
 Diogel y nawt yr neb ae kyrcho 
 
 Diogan y uro diogywec 
 Rac creiryeu dewi yd gryn groec 
 Ac iwerton tiryon tir gwytelec 
 O garawn gan yawn gan ehoec 
 Hyd ar dywi auon uirein a thee 
 Or llyndu lied vu Hid gyhydrec 
 Hyd ar twrch teruyn tir a charrec 
 Dothyw y dewi deheuparthec beir 
 
 Y dial ual diweir dwyn y warthec 
 Dothyw y dewi yn deheuec 
 
 Gan borth duw porth dyn yn diatrec 
 Dothyw y dewi diffreidyad tec 
 Rys mawr mon wledic reodic rec 
 Ry metylieisy hynn y honni vrtawl 
 
 Y vrtas anvedrawl a vedyr roti 
 Rwyt radeu bieu beirt iw voli 
 
 A lien a llyureu a llenn bali 
 Pan deuth o freinc franc o erchi 
 Yechyd rac clefyd rac clwyf delli 
 Wynepclawr ditawr dim ni weli 
 Pefychwys tremwys drwy uot dewi 
 Merch brenhin dwyrein doeth y vreui 
 A phryd a gweryd y gyd a hi 
 Wrth glywed dahed tygbed dewi 
 Ae vuchet wiryonet wirion ynni 
 A el ym medrawd mynwent dewi 
 Nyd a yn vffern bengwern boeni 
 A pheulin a pheunyt yggorelwi 
 
 Y geisyaw diffryd yd ecrwi 
 Ny allwys gwerin gwared iti 
 Hyd ban y gwarawd gwirion dewi 
 
 Ac adar ae haroy nyd arhoynt wy neb 
 namwyn dewi 
 
 Ar ef ae dytuc oil heb eu colli 
 
 Yn vn ysgubawr vawr ar llawr llenwi 
 
 Pan del ryuel a rwys fichti 
 
 Ros eluyt pob kelwyt geilw dewi 
 
 A gwrtheu a oruc gwerthuawr dewi 
 
 Bu obeith canhweith kyn noe eni 
 
 Danvoned itaw ditan perchi 
 
 O nef dec adef adwyn westi 
 
 Allawr dec ny eill dyn disgwyl arnei 
 
 Ychwanec kyuoeth kreuyt peri 
 
 Kredwch a glyweh kedweh dewi 
 
 Yn ych Haw a llu y byd gyd a chwi 
 
 Ar uagyl eur y phenn ffowch recdi 
 
 Val rac tan tost yd wan tyst duw iti [peri 
 
 Ae vreich ureisc ae vryn gwyn vchaf vchel 
 
 Arllech dec dros wanec a thros weilgi 
 
 Ae dytuc dybu duw wrth y throssi 
 
 Ac nad bo yny uro breint a theithi 
 
 Eithyr tri mwc yn amlwc oe amlenwi 
 
 A uynn duw dybyt byth wy voli 
 
 A uynno noted kyrched dewi 
 
 Duw a volaf yr eiryoled ym 
 
 Kany aUafy dim heb duw trined 
 Dewi yn ehag yn rann rwytged 
 Ac yn yg dietig dewi wared 
 Dewi mawr ar y mor mynych noted 
 Ry gelwir ar y tir rac dy wrthred 
 A gwestua y dewi gwestei roted 
 Ar pob sant gormant geugant goned 
 A dewi ae treitywys tros tydwed eluyt 
 
 Ar seint sywedyt dedwyt dyghed 
 Ac y uyny w ethwyf eithaf dyued 
 A tbeyrnet ethynt a theyrnged 
 Ar uab nonn haeluronn hawt ogoned 
 A dewi uab sant syndal duted 
 Dewi mawr myniw mad y gweled 
 Penn ar gynnan bedyt crefyt a chred 
 Ny chronnes rotes radeu wallofyad 
 
 Ruteur a dillad uad uerthideu 
 Ny cheffid gan naf nac oe eneu 
 Ny chaffad gwrthep namwyn gwyrtheu 
 Gwrthebed hyged y hygleu gertawr 
 
 Gwyrthuawr briodawr briawd detfeu 
 Or daw llyghes drom drwm y geiryeu 
 
 Y geissyaw kymraw kymryd preityeu 
 Rwg mynyw ar mor mawr a droeu 
 A uyt ar eu llu wy lliw dyt goleu 
 Collant ar llygeid ar eneidyeu 
 
 Ny welant na lliant nac eu llogeu 
 A chyghor a wnant a chennadeu 
 
 Y hebrwg itaw ebrwyt dretheu 
 Trydy pla wytyl aflwyt diheu 
 Try dybut mynyw mynawc bieu 
 Peufydwys trefnwys diffwys trefneu 
 Yn amgant hotnant ormant oreu 
 
 O anuot boia 1 bu diamheu 
 
 Y doeth ef y uynyw syw synhwyreu [eu 
 Keisswyd kythreulaeth gwaeth gweithred- 
 
 1 Bora.— LI. Coch. 
 
196 
 
 EGLYNYON. EGLYNYON DADOLWCH. 
 
 Ny allwyd a uynnwyd methlwyd wynteu 
 Ellygwys gwraget en gwrecysseu 
 Bei gweinyon noethon aethan vateu 
 
 Y gwerth eu gwrth warae gwyrtli a oreu 
 Kertassant gan wynt ar liynt aglieu 
 Edewis padric drwy die dagren 
 Lloneid llecli llauar hygar liygleu 
 
 Pan aeth y werton y wyrth ynteu 
 Ac eigyl racdaw draw dra thoimeu 
 A duw ae myunwys myniw y dewi 
 
 Kyn geni yn ri y enryueteu 
 Pan pregetlrvvys hael pregeth oren 
 Ual corn yd glywid gloyw y eirien 
 Kyn syrthei urwynen ar nrynnen o nef 
 
 Neuoet y gaden oe hanoten 
 Ny syrthei yr lla\vr uawr nilltireu 
 Namyn ar dyn vrtawl vrthynt seinliyeu 
 A dewi oet bennaf or pennaetheu 
 A dnw yn gwybod y deuodeu 
 Ac ef oet vchaf yr yn decliren byd 
 
 A befyd kertynt ygyd a ninlien 
 Dewi differwys y eglwyssen 
 Dichones rac gormes gormant greiryeu 
 A pliynnawn dewi ae phynnhonneu llawn 
 Llawer vn radlawn frwytlilawn fryclen 
 Ac ol y üarch ae ol ynten 
 Ys adwaen ÿ maen y maent ell dev 
 Yssid hynn ar vrynn gwynn goleu vcliel 
 
 Gan ochel drygoet drygweithredeu 
 Mynogi a pherchi a pharch beinkeu 
 Yn eglwys a chynnwys a cliannwylleu 
 Yssid gyfetach gan gyfeteu 
 A charu duw yn drech no phennaetlieu 
 Yssid gan vnbynn vnbarch d}Tiyolaetb 
 
 Yssid vnbennaeth vnbennesseu 
 Yssid escob llary ucli alloreu dewi 
 
 Pym allawr breui breint yr seinliyeu 
 Ac y uoli dewi dothwyf yr deheu 
 Boed doeth it on am clyw am gwerendeu 
 
 Y gwr a volaf gwir ogonet 
 
 Ny wnaetli na gwaeth na gwythlonet 
 Namyn o bell dygymltell gwell gwiryonet 
 A dygynnnull seint yny senet 
 Seint angaw a llydaw Hit edrysset 
 Seint lloegyrwY.s ac iwys a seint y goclet 
 Saint manaw ar anaw ac ynysed 
 A seinhyeu powys pobyl enryuet 
 Seint iwerton a mon a seint gwjmet 
 Seint dyiheint a cheint a cbynnatled 
 A seint brycheinyawc bro liywret 
 A seinliyeu maelenyt eluyt uannet 
 A seinliyeu present worment tiret 
 Dy buant y gyd yn vn orsset 
 
 Y ureui ar dewi da y vucliet 
 
 Y gyniryd dewi dy gyrarodet 
 Yn bennaf yn deccaf or teyrnet 
 Or digonsain ny gam o gymaret 
 Kyuodwn arcliwn arcli diomet 
 Drwy eiryoled dewi a duw a uet 
 
 Gwae anad gwennwlad gwedy masswet 
 Drwy eiryolet meir mam radlonet 
 A mihagel mawr ym pob aritet 
 Dychyferuytwn ny lu am y laryet 
 Dyclieferuytwn ninlieu am drugaret 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant Gwiltm Etuel e Dauyt uab Ywein. 
 Hanpych well dauyt dawn gaffael fal turn 
 Teyrnged or israel 
 duw deon arcliauael 
 Ac o dyn hawl erwyn hael 
 Hael Yt cletyfrut clod ueitli nam gwrthod 
 Mawr wrthyd vyg gobeitli 
 Anaw dreullyaw drin wosbeith 
 Enw bell hanpycli gwell ganliweitli 
 CannliY^eitli mal Ynweitli enw bell olianawd 
 Heneuyt bro hiryell 
 Hanbwylleis gemeis gym ell 
 Hanbwyll o lianaf hanbych gwell 
 Hanbycli gwell dauyt &c. 
 
 EGLYNYON DADOLWCH 
 
 A Gant Gwiltm Ryuel e Dauyt vab Ewein. 
 Dauyt uab ywein bwyf vn uryd a thi 
 Yth dewruawr an^wlyd 
 Cas cart kertoryon venwyd 
 On trydar trydyt hael byd 
 Dy Yyd ^^ti:h dy vryd vranhes oborthyant 
 Wyd berthdud oddiwes 
 Dawn kyflawm kywlad ormes 
 Dauyt duw ytty ae rotes 
 Rotes duw clri dawn y drin wychyd naf 
 Nerth ercwlff y wr trydyt 
 Doethineb sselyf yssyt 
 A phryd adaf ar dauyt 
 Nyd gnawd yt dauyt nad ei bryd am vut 
 Yn votlawn y gennhyd 
 Gnawd ytt dreic dragon wynnuyd 
 Dygant rutaw am gant ryd 
 Eyttet eithyr gwynet gwenwyngawt kywlad 
 Kyn kyuechwyf rynnawt 
 Uym myw am tty llyw nym 11a wt 
 L T ymryd nyd hyuryd hyd hawt 
 Hawt y bawb a thi yth wyneb am vut 
 Ymueitiaw am attep 
 Yth aruod ossod ossep 
 Yth artteu nyth arueit nep 
 Neb ny ontc duw wrhyd benlli gawr 
 Bannllef beirt yth uoli 
 Trin elyn tranc arglwyti 
 Trettl metgyrn teyrn val ti 
 Tidi o mynny ym einyoes arglwyt 
 Erglyw vi yth gynnoes 
 
CANU HYWEL AB YVVEIN. 
 
 197 
 
 Rebawc biyn brenhin eiiyoes 
 
 Hebu ym hebod nid oes 
 
 Nyd oes ym dauyt dawn oruod ar bawb 
 
 Arbennigyawl hebod 
 Cadyr rwyf cadarn glwyf glybod 
 Can Uonyt byw vn dyt bod 
 Can nod yn wirion wrhyd hywlyt liir 
 
 Y arcliaf ytt dauyt 
 Dygen vt llawen llawryt 
 Dygant dreic py gerennhyt 
 Kerennliyt herwyt or ua (er na) heteis val 
 
 Ar vreyenhin kemeis 
 Y harchaf llary naf lledneis 
 Llyw gwryaf trin eitliaf treis 
 Treis dwyn glyw asswyn glew essyng onal 
 
 Ofyneic maelgynig 
 Mab ywein coeluein coeling 
 Mawrad gwallouyad gwellyg 
 Gwell gennhyf arnaf ernyw elyn lloegyr 
 
 Wallofyad enr melyn 
 Noth nar uawret gar ganlyn 
 Bar y ssy ar y daear o dyn 
 Dyn wyt galon rwyd golen y deruyn 
 
 Nyd arueit nep y ten 
 Duw ath wnaeth or pennaethen 
 Yn orofyn pawb yn oren 
 Goreu vn goren gerennyt y dyn 
 
 Yr honn duw tragywyt 
 A goren eil gerennyt 
 Wedyn ronn duw ronn danyt 
 
 HYWEL YAB YWEIN A GANT 
 YR AWDYL HONN. 
 
 Karafy gaer wennglaer o dn gwenylan' 
 Mynyd gar gwyldec gweled gwylan 
 Ydgarwny vyned kenym kared yn rwy 
 By eitun onwy y ar veingann 
 
 Y edrych uy chwaer ckwerthin egwan 
 
 Y adrawt earn can doetli yin-ran 
 
 Y edryt ny llednryd ae llet onrwy 
 
 Y edryt llywy lliw tonn dylann 
 Llifyant oe chyfoeth a doeth atann 
 Lliw eiry llathyr oernel ar vchel nann 
 Bac nal ym cotidy yn llys ogyrnann 
 Chweris oe liadaw hi adoed kynrann 
 Ethyw am eneidy athwyf yn wann 
 Nend athwyf o nwyf yn eil garwy hir 
 
 Y wenn am llutir yn llys ogyruann 
 
 HTWEL AB YWEIN V AE CANT 
 YE AWDWL HON. 
 
 Caeafy gaer nalchweith or gynylchi 
 Yny bylch a balchlnn vy hnn yndi 
 
 Enwawc drafferthawe a dreit iddi 
 Anwar don lanar lenawr wrthi 
 Dewisle lywy loyw gydteithi 
 Glaer gloew y clwyre o du gweilgi 
 Ar wreic a lewych ar eleni 
 Ulwyddyn yn ynyal aruon yn eryri 
 Ny dirper pebyll ny ssyll pali 
 Nep a rwy garwy yn uwj noti 
 Pei chwaerei y but yr barddoni 
 Nebawd nossweith y byddwn nessaf iddi 
 
 HYWEL AB YWEIN AE CANT. 
 
 Asswsiswny heddiw narch gloywliw glas 
 A threiddyaw arnat geinwlat gynlas 
 Y haeddu daddyl neith kyn lleith lleas 
 Gan hwn arllndyaw hoen arlludyas 
 Ac ym bei arwyd yr yn was etmyc 
 
 E lliw oed debyc gwenyc gwynlas 
 Hiraythawc Yjg kof jg ky weithas 
 Hoet yrddi a mi genti yn gas 
 Kyt gwnelwyf ar ddyn vrdd o uolyant 
 
 Nym gwna poen rwydyant bodyant 
 ba clras 
 Tonn a gallonn honn oet a gavas 
 Yr twf mein riein rwdeur wanas 
 Nyt ydyw heddy w nyd hu adas vym porth 
 
 Yn ymyn yd oed vym perthynas 
 Or a vn mab duw o deyrnas nef 
 
 Kyn addef goddef gwae ui nam lias 
 
 HYWEL AB YWEIN AE CANT. 
 
 Pan vei lawen vrein pan vrysyei waed 
 
 Pan wyar waryei 
 Pan ryuel pan rudit e thei 
 Pan rndlan pan rudlys losgei 
 Pan rudam rudnam nemychei hyt nef 
 
 Yn addef ny noddei 
 Hawd gwelet goleulosc arnei 
 O gaer wenn geir emyl menei 
 Treghissant trydydyd o uei trychanllog 
 
 Yn llyghes vordei 
 A deckant kyman ae kilyei 
 Kyuaryf heb vn varyf ar venei 
 
 HYWEL AB YWEIN AE CANT. 
 
 Pvm vcher vchet pan achubet freinc 
 
 Pann faraon foet 
 Pan vu yryf am gyryf am gaiety 
 
198 
 
 HYWEL VAB YWEIN AE CANT. GOEHOFET. 
 
 Pan vei aryf am vaiyf a wyryet 
 
 Yng goet gorvynwy yng gordibet lloegyr 
 
 A llygru y threfet 
 Llaw ar groes llu a dygrysset 
 A Had a lliwet a gwaetlet y lauyn 
 
 A gwaetliw ar giwet 
 A gwaetlenn am venn a vannet 
 A gwaetlan a grann yn greulet 
 
 HYWEL VAB YWEIN AE CANT. 
 
 Yyn dewisy riein virein veindec 
 Hirwen yny llenn lliw ehoec 
 [ Am dewis synhwyr synhyaw ar wreicyeit 
 Bau dyweid o ureit weteit wouec 
 Am dewis gydran gyhyd rec a bun 
 
 A bod yn gyurin am rin am rec 
 Dewis yw gennyfy hartliw gwanec 
 Y doeth yth gyuoeth dy goeth gymraec 
 Dewis gennyfy di beth yw gennyt ty ui 
 
 Beth a dewi di dec y gostec 
 Dewisseisy vun ual nad attrec gennyf 
 
 Yawn yw dewissaw dewistyn dec 
 
 GOBHOFET 
 
 HYWEL VAB YWEIN E HUN AE CANT. 
 
 Tonn wenn orewyn a orwlych bet 
 Gwytua ruuawn bebyr benn teyrnet 
 Caraf trachas lloegyr lleudir goglet hetiw 
 
 Ac yn amgant y lliw lliaws callet 
 Caraf am rotes rybuched met 
 Myn y dyhaet myr meith gywrysset 
 Caraf y theilu ae thew anhet yndi 
 
 Ac wrth uot y ri rwysaw dyhet 
 Caraf y morfa ae mynytet 
 Ae chaer ger y choed ae chein diret 
 Ae dolyt ae dwuyr ae dyffrynnet 
 Ae gwylein gwynnyon ae gwymp wraget 
 Caraf y milwyr ae meircli hywet 
 Ae choed ae chedyrn ae chyuannet 
 Caraf y meusyt ae man veillyon arnaw 
 
 Myn yd ganas faw fyryf oruolet 
 Caraf y brooet breint hywret 
 Ae diffeith mawrueith ae marannet 
 Wy a un mab duw mawr a ryuet 
 Mor yw eilon mygyr meint y reuet 
 Gwneuthum a gwth gwaew gweith ar 
 
 derchet 
 Y rwg glyw powys a glwys wynet 
 Ac y ar welw gann gynnif rysset 
 Gorpwyf ollygdawd o alltudet 
 Ny dalyaf diheu yny del ymplaid 
 
 Breutwyd ae dyweid a duw ae met 
 Tonn wenn orewyn a orwlych bet 
 Tonn wenn orewyn wychyr wrth dreuyt 
 Gyniw ac arien awr yd gynnyt 
 Caraf y morua y meiryonnyt 
 Men ym bu vreich wenn yn obennyt 
 Caraf yr eaws ar wyryaws wyt 
 Yg kymer deu dyfyr dynrynt iolyt 
 Arglwyt nef a 11a wr gwawr gwyndodyt 
 Mor bell o geri gaer lliwelyt 
 Esgynneis ar velyn o vaelyenyt 
 Hyd ynhir reged rwg nos ymy a dyt 
 Gorpwyfy kyn bwyf bet butei newyt 
 Tir tegygyl teccaf yny eluyt 
 Ked bwyiy karyadawc kerted ouyt 
 Gobwylled uy nuwy uy nihenyt 
 Tonn wenn orewyn wychyr wrth dreuyt 
 Cyuarchaf yr dewin gwertheuin 
 Gwerthuawr wrth y uod yn vrenhin 
 Kyssylltu canu kysseuin 
 Kert uolyant ual y cant mertin 
 Yr gwraget ae met uy martrin mor hir 
 
 Hwyr wetawc ynt am rin 
 Pennaf oil yn y gollewin 
 O byrth caer hyd borth ysgewin 
 Yn ywr vun a uyt kysseuin uolyant 
 
 Gwenlliant lliw hafin 
 Eil ywr Hall or pall pell uy min y wrthi 
 
 Y am orthorch eurin 
 Gweiruyl dec uy rec uy rin ny geueis 
 
 Ny gauas neb om llin 
 Yr uy Hat y a llafneu deuuin 
 Bym gwalaeth y gwreic brawduaeth bren- 
 
 hin 
 A gwladus wetus wyl uebin vab wreic 
 
 Gouyneic y gwerin 
 A chenaf ucheneid gyfrin 
 Mi ae mawl a melyn eithin 
 Moch gwelwyf am nwyf yn etein y wrthaw 
 
 Ac ym llaw uy llain 
 Lleucu glaer uy chwaer yn chwerthin 
 Ac ny chwart y gwr hi rac gortin 
 Gortin mawr am dawr am daerhawd 
 A hiraeth y ssywaeth yssy nawd 
 Am nest dec am debic afallulawd 
 Am berweur beruet uymhechawd 
 Am enerys wyry ny warawd ym hoen 
 
 Ny orpo hi diweirdawd 
 Am hunyt defhyt hyd dytbrawd 
 Am hawis uy newis deuawd 
 Keueisy vun duun diwyrnawd 
 Keueis dwy handid mwy eu molawd 
 Keueis deir a phedeir a ffawd 
 Keueis bymp o rei gwymp eu gwyngnawd 
 Keueis chwech heb odech pechawd 
 Gwenglaer vch gwengaer yt ym daerhawd 
 Keueisy seith ac ef gweith gordygnawd 
 Keueisy wyth yn hal pwyth peth or wawd 
 Ys da deint rac tauawd [yr geint 
 
AWDYL. CANU. 
 
 199 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Htwel vab Ewein. 
 
 Kakafy amsser baf amssathyr gorwyt 
 Gorawenus glyw rac glew Arglwyt 
 Gorewynawc tonn tynbegyl ebrwyt 
 Gorwisgwys auall arall arwyt 
 Gorwenn uy ysgwyd ar uy ysgwyt y clreis 
 
 Kereis ny gefeis gefeiawyt 
 Kecidwen birwen bwyrwann ogwyt 
 Kyfeiliw gwenn wawr yn awr ecbwyt 
 Klaer wanllun wennlletyf wynnlliw kywyt 
 
 Wrth gamu brwynen breit na dygwyt 
 Bechannigen wenn warm y gogwyt 
 Bycban y mae byn no dpi degmlwyt 
 Mabineit lunyeit lawn gweteitrwyt 
 Mabclysc oet iti roti yn rwyt 
 Mabwreic mwy yd feic fennedic rwyt ar 
 wen 
 
 No pharabyl oe pbenn aghymbenrwyt 
 Petestric iolyt am byt y eilwyt 
 Pa hyd yth yolaf saf rac dy swyt 
 Adwyfy yn anuedret o ynvydrwyt cam 
 
 Nym ceryt yessu y cyfarwyt 
 
 CANUAU LLYWARCH AB LLYWELYN, SEY 
 PBYDYDD Y MOCH. 
 
 CANU 
 A Gant Prtdtt y Moch t Dauyt M. Ywein. 
 Kyuarchaf duw naf neuawl dad keli 
 Keluytyd beb afrad 
 
 Y uilwr arwr arwein vad 
 
 Y voli ked westi wastad 
 
 Y uilwyr eryr aryf gwennwlad a gwaed 
 
 A gwytgwn ysbortbyad 
 A dauyt lawryd lawr gyrckyad 
 
 Y deuawd eirtbyaw detyf neirtbyad 
 Priodawr pennwaet pan gaffad ut ner 
 
 O nertb duw ae cread 
 Prif deyrn kedyrn kydwet rad 
 Preityei bawb y bob digarad 
 Pendeuic fraw aber frawt cad 
 Prydein bydyr budoct ymdiuad 
 Heb reitb beb gyfreitli beb gyfrad a gwan 
 
 Na gweini keleurad 
 Heb ysgor bygor bygarad 
 Heb ysgar ysgwyd ac agbad 
 Heb ysgarant blant yd blygyad kymry 
 
 Oet kymrwyn y del wad 
 Pan doues peir tracbwres trocbyad 
 Par trwy var trwy uyrt ysgwytyad • 
 Por eissor aessawr weiniuyad . 
 Pan racdaw bu faw bu fysgyad 
 Penn brynn keredic nyd kaiyad ae due 
 
 Yn deyrn pymtbegwlad 
 rTamyn gwaew yn gwan oe agbad 
 A llafyn cocb yn llaw gynnifyad 
 A brwyscaw a briwaw bragad 
 A brwysglet a breisc lat trwm yad 
 A bytinawr gwrt gortyfnyad kynnygyn 
 
 Yn kynnif ar ysdrad 
 Kedwitt duw an kedwis beb wad 
 Kadyr betweb bytyn am winllad 
 Kad wyllyon dauyt da gyrcbyad 
 Ked wallaw cad wallawn amhad 
 
 Ked orllwyt arglwyt argleidrad kymra 
 Kymreisclod dyrcbauad 
 
 Y anaw a daw a dyfnad 
 
 Y anant y eni bu mad 
 
 Y eur rut yn rot oe geinyad 
 Ae emys ae amry w dillad 
 
 Y bali porffor partb nad a wyrtbya 
 
 Ae wertbuawr ysgarlad 
 Ef oreu rieu ry gread 
 Yt edmyc traws ryuyc treissyad 
 Ef yn wyl yn olud rotyad 
 Ef yn daer yn aer yn anllad 
 Ef vlawt kyfrieu ef vleityad yn dygyn 
 
 Ef kynnygyn kymynad 
 Ef ysgrud ef drud ef drussyad 
 Ef doetbaf ef doetbuawr ygnad 
 Ef goreu avuo vab tad 
 A mab gwreic gwrygwys y pwyllad 
 Pwyllaf a ganaf a genweb veirtyon 
 
 Y vawrdawn a geffweb 
 Kert dauyt kein rebyt kenweb 
 Kor eissor byfor kyfetweb 
 Kart wabart a waban volwcb 
 Ar dreicyeu dragon amdistrweb 
 Kabyl arnaw ut fraw a frouweb nyd oes 
 
 Nyd assw y gwelwcb 
 Ef digawn dybet a betweb 
 Ef dwyre dewrueirt uireinweb 
 Ef dyrran dyt kalan cadi*wcb 
 Ked eircbyon yr kedawl erebweb 
 Ef dyryt beityt a beitweb anaw 
 
 Ef anant kyuolwcb 
 Ef goreu aereu arafweb 
 Ef gorfu goruawr y clyweb 
 Ef goruc am gerryc mor 11 web 
 Am vuartb caduan cad arrweb [anet 
 
 Ef gwnaetb tu pentraetb penn trweb cal - 
 
 Gal ac ef na cberweb 
 
200 
 
 BYGWTH DAUYT. 
 
 Gwyr yn digyn yn dygyrrydwch 
 
 Gwerin ner yn aerdawelwch 
 
 Gwar hywel hoewal kyuetwch 
 
 Gwrt yn Hat a llafyn deu avwch 
 
 Gwyr lioetylwydyr gwr liydyr yn y hwch 
 
 Kyn noe vawr attregwch [ae var 
 
 Teyrnet prydein pryderwch 
 Kac teyrn gwynet yd gAvynwch 
 Teyrnllaw uy llyw ryddygwch 
 Teyrnllw teyrnllid gennwch 
 Teyrnged heb rif hebrygwch oe lys 
 
 Ywch llessaf os gwnewch 
 Kac tain y agheu telwch 
 Kac talarw cadeu cwt uytwch 
 Kac diuei deyrn diuennwch 
 Kac dauyt awch kilyt kilywch 
 Ef uawrllyw mawrllid mallolwcli 
 Chwi vawr wyr y vawr wr gwystlwch 
 Ef a daw y dwyn yr einwcli 
 Ef ae dwc ac nyw diolwch 
 Chwi racdaw y gyd ny gedwch yn rwyt 
 
 Na rydewr ynyalwch 
 Ef y uaes y uaws gadarnwch 
 Chwi y goed y gad nwy beitwch 
 Ef y vrynn y vreinyawc kyfrwch 
 Chwi y bant diuant dyurydwch 
 Ef aer dyrch awch kyrch nys kyrchwch hyd 
 
 Chwi oe fawd yd fowch [urawd 
 
 Gnawd oe law lawrfeirt gyuradwch 
 Gwan o aer a gwin o evrvlwch 
 Gwaew a llafn yn Hat yn deutrwch 
 Gwae ae cawt nyw dyhut dadolwch 
 Dadolwch teyrn tarw catvc pryduawr 
 
 Gwyr prydein rwy goruc 
 O vro echeifyeint vchelgruc 
 Hyd wynn urynn llundein lie clod luc 
 O Pennwaet dyfneint dim nyd fvc 
 Hyd pentir gafrau yd gysyrduc 
 Alaeth y pennaeth ar bob engiryawl 
 
 hir wawl hir aduc 
 Ef wrawl oe orofyn rwy due 
 Hyn nyd feith yn faeth pob sarruc 
 Gwr goruawr gorflwg pan amuc 
 Gw r yr gystwy gwrt gastell y rue 
 Ef gwnaeth yn erthyst byst bochgluc 
 A glyw briw branes dy orlluc 
 Ef ae gwna nym gwnel gorchyfluc 
 Y wytgwn eu bod or wytgruc 
 Ef goreu rieu hyd y rudyc heul 
 
 Hwyl diruawr diffeithuc 
 Meith y ry yr hynn nym aduc 
 Meirch breischir vch brasgeirch hafluc 
 Mwth myggann hir 11am haerlluc 
 Na bwynt gynt na rywynt vch ryd nuc 
 Mab ywein gyfwyrein gaduc 
 Mad ganed mad uam ae hymduc 
 Dauyt hael y haual nyd fuc 
 Dyn nys gwyr a duw nys goruc 
 Mam wyr ae colles kyllestricyawl wise 
 
 Ae osget gorphorawl 
 chwanta eua efnys hawl 
 
 Y assen bu assw kythrawl o urys 
 
 Amryuys amryuawl 
 An hendad handym agheuawl 
 Dybu yr gwared gwr detuawl 
 Grist yg knawd an brawd bu breinyawl 
 Mab an tad an tud rwyf hollawl 
 A.c an teid ac an tad clwywawl 
 
 Y gwr a oruc wrawl deyrnllin 
 
 Breyenhin bron gedawl 
 Breisc dauyt o cleuawd yth yawl 
 Brenhinet vrt vonhet vrtawl 
 Bre ganre geinrad ganhwynawl 
 Bro gynnyt ar gymrygyn breuawl 
 Meith oth rad heb reid eu heiryawl 
 Mythyon ueirch fwyr tyweirch fortawl 
 Mur gwerin goreu bedytyawl 
 Milueirt hynt mwyn mawrwynt meiryawl 
 Meu ofyneic dreic dragonawl prydein 
 
 Prif deyrn canhwynawl 
 Wrth uyn duw na vyn uy nitawl 
 Ac wrthyd orthywys greidyawl 
 TJy reen am rotes heb dawl 
 Kwyf myrtoet mawrdawn ysprydawl 
 Nam dod ut mandoet ym mantawl ac eur 
 
 Ac emys hyganawl 
 Ti deyrn derrwyn butugàwl 
 Mi brydyt brydest annyanawl 
 Ti wron oreu eneidyawl 
 Mi digart dy vawrvart ath uawl 
 Ti aerwr arwr arwynyawl fossawd 
 
 Mi ath waw^d ath watawl 
 Ti eryr ongyr angertawl 
 Teu yth lys lestri eurinawl 
 Teu vyg kert angert engiryawl 
 Meu dud ior ath cor ath canmawl 
 Boed teu ben rieu bot neuawl douyt 
 
 Balch dauyt da uydawl 
 Boed agored pyrth pedyr a phawl 
 Yth erbyn arbennic dynyawl 
 Bych gwr het yn hawturyd ar sawl 
 A geif tud an tad ysprydawl 
 
 BYGWTH DAUYT. 
 
 Pbydyt t Moch ae Cant. 
 
 Kalan hyturef tymp dyt yn edwi 
 Calaf gan lloer uann llwrw uenegi 
 Kyntwryf yn ebyr llyr yn llenwi 
 Kyngyd gaeafawr hwyluawr heli 
 Keluytodeu reen rannwyd a mi 
 Megys na rannwyd am rieni 
 Kychwetyl am dothyw am dwythualch ri 
 Kywythyawn am dawn om dielwi 
 A gwrt uyt adwyn agwedi uyg kert 
 
KYUARCH GWELL DAUYT. AWDYL. 
 
 201 
 
 Agarw y angert engyr a hi 
 Anmynetus vuui vyr kadeitlii 
 Enwawc orthywys ora gorthewi 
 Nyd adawaf hael o hil beli 
 Na bwyf bwyll sarruc o bell sorri 
 Gwn yny ganwyf gwenwynic ui 
 Gwyth wastaawd tavawd nas tyf eli 
 Gwythlawn yw vyn dawn yn diuysgi 
 Gwaetliyluann yg kyman yg kymelri 
 Gollycha dy uar ueirtyon westi 
 Gollachar y uar o vartoni 
 Gwyl dauyt lawryt lawr orthorri cad 
 
 Cedawl ar ogel uy ysperi 
 Gwyllon teyrnon tud arnnoti 
 Golluthon dragon dreic eryri 
 Gollewin deyrn gwellaa ui 
 Gwellygyaw uyg kert yw uyg koti 
 Gwell ytt wyf hael rwyf no riuedi meirch 
 
 Marchogwyr hyd bell ar dy deithi 
 Gwell wytt vn edmyc treissyc nor tri 
 Mordaf nut rydercb yn detyf roti 
 Gwellynyawc deyrn gedeyrn gospi 
 Gwallaw ym anaw enw dy uoli 
 Gwallouyad eur rad rodri essillyt 
 
 A syll dy uy mody ym cuelli 
 Nam gyrr y wrthyd nam gwrtliod ui 
 Nam gad ar gychwyn dytyn dewi 
 Gwyn deyrn prydein prawf vy llochi 
 Ath eur rut ath vut ath uynogi 
 Gwynnygawd dy glod hynod honni 
 O angert am kert am kymelri 
 Gweleis ueirt yn gryc nyd egrygi 
 Gal vlawt yn adrawt dy wrliydri 
 Keneis dy volyant val nas ry ganant 
 
 Milwr pedrydant pedrydawc ri 
 Gogwyr doetliyon dwfyn nad ofyn tlodi 
 Doethgert lawr werthuawr yt wyf wrtki 
 Gogwn duw pryffwn y proffwydi 
 Nad advc oe dawn y daeoni 
 Gogwybyt dauyt detyf elifri 
 Na ryweilyt ny rwyoli 
 O chygein hael vt hwyl ym ynni 
 A chygor angor ym agori 
 Ny byt keladwy uod kaledi 
 Y men ym chwrwer yr cliwant kronni 
 Teyrnuab ywein teyrnet aergrein 
 
 Teymas uirein varan benlli 
 Na gwna eryr gwyr gordiogi 
 Am dadyl ut trwyhatyl yn detyf troi 
 Na orsag dy lenn dy les wyf i 
 Na orssaf ar naf yr neb ynni 
 Nam arwerth yr eur y arglwyti ereill 
 
 Nym arwar arall yr uym perchi 
 Dym gweta vrtas dym gwadawl hi 
 Megys y dewrwr y dywedi 
 Dydotyw y dyt dauyt dyuynfri 
 Detyf hael ym kaffael neu ym colli 
 Dydel kyn ryuel y rott a mi 
 Engyl tagneuet taric heb di'engi 
 
 Am bo vt kedawl kyduod a tin 
 Ath uo hwyr hatlet a hir hoetli 
 
 KYUARCH GWELL DAUYT. 
 
 Pktdtt t Moch ae Cant. 
 
 Haííbych well dauyt handid o deuawd 
 Gogyuarch teyrn gogwyi' tepmuart 
 Gogyfurt torment gogyfyaw toruoet 
 Gogawn teyrnueirt gogawn teyrnuro 
 
 Termud torment terrwyn deyrn 
 Eryres ormes eryron dyrrua 
 Eryr teyrnon yr yn deyrngein 
 Eryr dreic ormant ardunyant prif ueirt 
 Eurclwrn prydytyon arwynawl pryduar 
 
 Ar wyneb prydein 
 Hud wytt yth edryt hud wyf yth eduryd 
 Hydyrueirt oth edrych hud ynt yth adraẁt 
 Eiiyoed dy ang car aerawd dyt angkeu 
 Eurawc dy aghad eiryt ym anghen 
 Teyrnllu teyrnet teyrnllaw teyrnllin 
 Teyrnllyw teyrnas teruysc torment 
 
 Teruyn tir gadw terrwyn 
 Teyrn ar gedyrn eur gedawl dauyt 
 
 devawd angertawl 
 Kwym kynnygyn kynnogyn ditawl 
 Rwyf prydein prydyt ath vawl 
 
 AWDYL 
 
 A Gaxt Petdyt t Moch t Rodei vab Ywein. 
 
 Antyrrox daear antyrron 
 
 Ampryneu donyeu dynyadon 
 
 Amryw uyd lie b^ynt urodoryon 
 
 "Vu cain ac afaei wirion 
 
 Ny bu bryd eisyeu absalon 
 
 Nac alexander na iason 
 
 Bu kedyrn or tri trinheion 
 
 Treul efrei afyrdwl groegyon 
 
 ErcwliF a samswn seirff galon 
 
 Ac echdor gadarn gad wyllon 
 
 Doeth vu or trioeth teir canon 
 
 Teir colofyn y keluytodyon 
 
 MarcwliF a chadw gadyr swysson 
 
 A selyl benn sywedytyon 
 
 Rannws duw dews donyon angkymwys 
 
 Angkymhes veibyon 
 Ran y bawb o bobyl yadon 
 Rei yn drud eraill yn doethyon 
 Kei tra llwfyr tra llauar eu son 
 Ac ereill taerlew termudyon 
 Rei digart yn hart yn haelon 
 Mwy no rwy o rei kybytyon 
 
202 
 
 ARWYREIN RODRI VAB YWEIN. 
 
 Ym om dawn om daw kyflawdon 
 
 Am olud termud teyrnon 
 
 Vyn tauawd yn vrawd ar vrython 
 
 O vor ut hyd vor iwerton 
 
 Mi ym detyf wyf diamrysson 
 
 Or prif ueirt ym prif gyfeillyon 
 
 Neum roted gweled golygon 
 
 Tro orid trwy wyr a gweissyon 
 
 Gweleis uyrt o ueirt yn osson 
 
 Yn moli rodri rwyf dragon 
 
 Wynt kenynt nas kelynt pa hon 
 
 "Keblynt or kwbyl an defon 
 
 Ef yn vawr yn llawr yn llyryon angert 
 
 Yn angut y rotyon 
 Ef yn wyl yn olud anuon 
 Ef diwyl diwyll gweidyaton 
 Ef oreu rieu nyd ron y gynna 
 
 Ef kynnif tud uoryon 
 Ef bu ryt or rwyt gorchordod 
 O amgant llys dygant uab don 
 Ef a vo gan vot egylyon 
 Yn naw grat yn dewret gwiryon 
 E£ ym myd ym mawruryd ym mon 
 Yg kemeis yg kymaws deon 
 Hil ywein prydein praf wron 
 Hil rodri yn helw rodolyon 
 Yn eryr prifwyr priodoryon clod 
 
 Yn cludaw anoetliyon 
 Yn eurdud terrwyndrud tirion 
 Yn eurdwr yn eurdorchogyon 
 Yn eurdoryf kyntoryf kynreinon 
 Yn eurgoryf yn toryf antyrron 
 
 Antyrron daear antyrron 
 
 ARWYREIN RODRI YAB YWEIN 
 
 Prydtt y Moch ae Cant. 
 
 Ardwyreaf hael o hwyl aches kyrt 
 
 Nyd kartwawd agkyfres 
 Yrdang nad plygyad j^lymnAvyd bres 
 Ardwyad gorwlad a gormes 
 Aryfle ysgwyd eur yn armes kynnygyn 
 
 Yn kynnif ry dodes 
 Ar ysgwyt didramgwyt didres 
 Aryal hy ny fy ny foes 
 Ny cliwsg y gywlad ny chyscoges glew 
 
 Glyw prydein rwy proues 
 Nyd kynna itaw eidol nes 
 Noc Arthur eirth dragon walhes 
 Nyd kynnwys y lu nyd kynnhes y lid 
 
 Y lochi nyd afles 
 Nyd ef rif kynnif kyuynnes 
 Ny wtant cwt ant rwy cotes 
 Yn dyrlid molyant mal yt es 
 Yn moli milwr uaranres 
 Ef yn atteb ny dywaes nac 
 
 Nac vchel na hanes 
 Ef milwr ar vilwyr didres 
 Ae uilyoet kyhoet kyuaeres 
 Ker aber congwy kynnognes dwy dreic 
 
 Deu dragon yn ygres 
 Deu dremud am dud ae dodes 
 Dwy uytin orllin orllawes 
 Deu deyrn derrwyn didorres yn Hid 
 
 Liu daear ae hoffes 
 Yn ar dir ar doruoet ry dres 
 Yn anion yn arwar trachwres 
 Ac arall mynawc y mynwes mawrvor 
 
 Ymawr uar agkymhes 
 Yn esguraw hawl hawt adnes 
 Yn esgar y bawb am beues 
 Yn yscwthyr trydar yn ysgwn darpar 
 
 Yn llachar nyn lloches 
 Ar draethell ny draethwyd neges 
 Mor orvlwg gyulwg gyuaeres 
 Ar honn rodri mon mwyn claearwres 
 
 Heul — hael dauyt ae rotes 
 Due eil ruthyr troch aruthyr trachwres 
 Tir lleyn yr llithyaw branhes 
 Tu goror halluor holies ysgwytawr 
 Ar ysgwydeu gwyngnes 
 Dy gyuarth pob parth ef porthes 
 Dec am vn ef dygyuoryes 
 Deu cann waew terrwyn torres bar dygrwn 
 
 Pan ysgwn esgores 
 Kyn ysgar llew llachar lluchwres 
 Ae alon ae al angkymhes 
 Kynnifyeid bleinyeid bleidyeu armes cad 
 
 Bleityeu coed ae llewes 
 Kynna hwn neus gwn nas gweles 
 Dyn y myw or meint ry ganhes 
 Cart arnaw vt fraw frawt odiwes clod 
 
 Bei clywed oet eres 
 Mor wrawl y hawl pan holes 
 Mor gadarn yd geidw hyd reges 
 Mab ywein prydein priodes gwendud 
 
 Gwyn deyrn eryres 
 Mad gogant molyant rwy moles 
 Mal mertin ym marteir kyffes 
 Milueirt mawrurydic ryd anuones duw 
 
 Dyn ym myd ae gwares 
 Rodri mawr rwym llawr rym lloues 
 A ryt but y bawb y gymhes 
 Cafaf cor mawrnaf mawrnerth aches llydw 
 
 Handid lied uym muches 
 Cafant uyrt o veirtyon eu lies 
 voli rodri ryodes 
 
 ARWYREIN RODRI VAB YWEIN. 
 
 Prydyt y Moch ae Cant. 
 
 Ardwyreaf naf vt neirthyeid prydein 
 Prif deyrn kynnifyeid 
 
ÀWDYL. EGLYNYON. EGLYN. AWDYL. 
 
 203 
 
 Aerdoiyf goiyf gwrt derrwyn y neicl 
 
 Y gynnif ar gynnygyn trechyeid 
 Ardwy cad argrad eurgreid teyrneit 
 
 Teyrngert ordyfneid 
 Llew trylew trylef y geineyid 
 Llwrw beirt byd esbyd esporthyeid 
 Llaw rodri gwrt ri gwrth amygeid gwlad 
 
 A gwr gwlyt wrth eirchyeid 
 Llary ysbar ysbenyt y neid 
 Llew wrth aer a ll^ríýr wrth eircliyeid 
 Llaw didawl gwrawl gwr ny dyweid nac 
 
 Uy neges yw synnliyeid 
 Yn eryr ar llawr wyr lleityeid 
 Yn adon niedwon met kynteid 
 Yn ardwy beirt dwfyn dyfheid y alaf 
 
 Y elyíF ueirch canneid 
 
 Yn erchlyfyn yn erchliw gleissyeid 
 
 Yn eruawr froenuawr friw eureid 
 
 Ym pob lliw keinwiw can ryuygeid dyn 
 
 Yn velyn yn voleid 
 Ef ae ryt yn rwyt eruynnyeid 
 Ef rywr ryweryd digreid 
 Ef gogel gogan gymhwyllyeid 
 Ef gogawn glyw kamawn kennhyeid 
 Ef gogwyt galon geleurutyeid aer 
 
 Y oruod y yspeid 
 
 Ef dreissyc ny blyc y blygneid 
 
 Ef dreissyad ac wynteu dreissyeid 
 
 Ef gyrchyad ragor wy gyrcbyeid rac kwys 
 
 Wy loegrwys lofrutyeid 
 Ef ysgydw am ysgor y deid 
 Ysgwydawr lletmiduawr llatbreid 
 Ef eryr prydein priawd wy gwrthau gwrth- 
 Pan oruc keili keluytyeid daear [rycliyeid 
 
 Dynyadon edeifnyeid 
 Ef goreu vn gwron ym pleid 
 Kymry vawr kymrwy gynnyrclieid 
 Ef mwyhaf y met adrotyeid 
 Ef haelaf ef teccaf teleid 
 Ef medrws modur henuryeid 
 Mai medru modrydaf ar heid 
 Yn wyaf balcbaf bwlcli liueid lafynawr 
 
 Yn wryawr ordyfneid 
 Yn gymynher ner nerth pob reid 
 Yn gymhen yn gymhan ygneid 
 
 Y gwnaeth duw deifnyawc ar honneid 
 Kodri bael ae bafal ny gwneid 
 
 dwfyr ac awyr ac eneid a phrit 
 A frawtus tan ny pheid 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Prydtt y Moch y Eodri. 
 
 Hael rodri ryodres edneint 
 Hawl gretuawl tra gwawl tra gwyneint 
 Hanbych well o duw diecbwreint deyrn 
 Teyrnet westiuyeint 
 
 wynet yn bet yn bartureint 
 
 Bowys o beues dyfneint 
 
 O ynys brydein briawd ureint 
 
 Ae their rac ynys rec nofeint 
 
 Teyrnas ytb law lid gereint nyd chwith 
 
 Yr chwydad esgereint 
 Nyd bath Hath yn llaw ysgereint 
 Ny byt byth bydawl y gymeint 
 A tln^ugar kertgar cad wytheint 
 A th roto creawdyr kjT.Teiuyeint 
 Atb lwyto mawruro a mawrureint 
 Athro ked bych kydurawd a seint 
 
 A Gant Prydyt y Moch y Euffüt M. 
 Llywelyîí. 
 
 Graessaw anaw angut ym prydein 
 Ym prycluawr dadanhut 
 Engiryawl arwynyawl ut 
 Angertawl gretuawl gmffut 
 Gruffut gryd lon-ut a lawiuydet clygyn 
 Y dugost bobyl wynet 
 Bar gwanar y gwin ae met 
 Ae gwyr goruycli or diwet 
 Diwet wyr eryr ar gymiy liu bych 
 Hu byt bawb ae dyly 
 Wrth duw yt yolaf hynny 
 Wertheuin vreyenhin vry 
 Breisc depm kedeyrn cad ognaw llawhir 
 Gan llewenyt wrthaw 
 Metwl j>awb porth uyt itaw 
 Metyant y grissyant graessaw 
 
 EGI^ r N. 
 
 Nyd yr da y hwfa hen 
 Namyn yr maws ym y hun 
 Y molafy vletyn vleit trin 
 Haelwas hwywys jg garthan 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Prydyt y Moch y Euffut M. 
 Llywelyn. 
 
 Ardwyreaf dreic dragon nenn prydein 
 
 Llawer bart pryduawr yny oh en 
 Ardwyad cancad kyn ked oe benn 
 Ys kynt no rywynt uch rut wybren 
 Yr kertgar ysgar ysgarlad lenn 
 Ys gwyr vwrw yn uierien 
 Ys gwybuam gam am ganhunben 
 Gwrth herw dyt osswyt oes o yaen 
 
204 
 
 BYGWTH GRUFFUT VAB KYNAN. AWDYL. MARWNAD. 
 
 Dillyngws keli ual kwlwm doleii 
 Eu carchar anwar amhar am penn 
 Ny bu haws udut ual trablut trenn 
 Noc anhawt gwahawt gwjmt yg gwden 
 Neu wtani nad cam kymryd yn benn 
 Mab llywelyn hael hylwyt berchen 
 Ar wyneb prydein prif eluyten 
 Eryr huysgwr hyd ysgoen 
 Aer orun ual run rut y onnen 
 Eryr teyrnet y wyiiet wenn 
 
 BYGWTH GBUFFUT VAB 
 
 KYNAN. 
 Pkyeyt y Moch ae Cant. 
 Ardaly nef ardunya fyn dlid 
 Arglwyt duw yn dyn yth enid 
 Erglyw ui am vuner ossid 
 Yg canyad otli rad otli ry did 
 Na dos hael yn helw dy dwydid 
 
 Y wrthif na mi y wrthid 
 
 Am parabyl oth dawn ym perid 
 Parhawd o nebawd y nid y hael glew 
 Y gloduawr hu bid 
 
 Y gyhyt y gabyl ae ouid 
 
 Bac beieu rieu yny rennid but 
 Dy rybut ruffut a rybuchid 
 
 A thitheu aryf kadeu kydlid 
 
 A thrugar kertgar kyuyrdelid 
 
 Ytt heu vyg cert nac ef uid 
 
 Mai heu rac moch meryerid 
 
 Ac ystyr brif vnbenu mor brid 
 
 Eur auya os ef ny erchid 
 
 Ny ystyr llythwyr uy llethrid ym kert 
 Gyrr di yr cart y wrthid 
 
 Ac onys gyrry di gyrraf wrid 
 
 Yth deurut ath dewrwarth ganlid 
 
 A glywo dy wyr Up erlid 
 
 Ath orwyr ym llamwyr ym Hid 
 
 A hwde dewis or rydid 
 
 Cabyl neu giod om dyuod dybid 
 
 Dyrn clotyw edliw ac edlid 
 
 Am haelon haelder kynhenid 
 
 Lias ioruerth aernerth eur newid a char 
 Och yrdaw nyd odid 
 
 Mab madawc Haw deawc lien did 
 
 Y uawr uyw y vawrueirt pob hid 
 Marw einyawn mawr an aw dibrid 
 Myrt ìy wneith yn gyureith gymid 
 Mab Tegwared hael hawl clremid galon 
 
 Gal ac ef ny borthid 
 Ny Hat bleit vch blaenwel gwituid 
 Nys dwc lleidyr uy llawrgert o did 
 Neud llei dy ouod neud dy ouid ked 
 
 Cadwgawn ry delid 
 Mab llywarch dihauarth dyndid 
 Mab duw nef boed nerth wy rydid 
 
 Ny mag nac neges amollid 
 Ny myc rot yn rann edewid 
 A minheu magator om dilid 
 Bot y duw a bocl yg gleindid 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Peydyt y Moch y Rufeut ap Kynan. 
 
 Bac rwy dygannwy dygynwyre glyw 
 uon hyd uynyw llyw llu agde 
 Dy ryd y doryf dy re orwydawr 
 
 Hyd y llewych llawr gwawr gwymp 
 vore 
 Dychymysc airffysc yn aryfle aesdur 
 
 Ae gledyf üamdur ay glot dyre 
 Mab medel vtkyrn heyyrn dy he 
 Gruffut teyrnud tut elisse 
 Mab cor dor dewred ef dwyre prifgat 
 
 • Megys y hendat oe rat rodre 
 Molawt yw ygnif mal ym danure 
 Edeinueirch a seirch serygyl kynnwe 
 Moladwy y ryd rod y bore 
 Moidycl essillyd ny syll eurde 
 Moleis y rwyf kernels hamre ysgaylan 
 
 Yn amwyn garth an gyrch y dande 
 Moli haelder ner nyt aghylie 
 Aghyflym uuner ueirch fer fyryfne 
 Pan divwng trawsulwng tros vre y dreiss- 
 
 Ysgyluyon ysgylue ^ [yon 
 
 Bac colouyn Hiaws maws mab nwyfre 
 Bac gelyn bryneich branhes dychre 
 Ny byd aroclrycl ar odre prydein 
 
 Prydydyon arwyre 
 Ef y^v fenn fynnyant dibelre 
 Ef ae dwc oy dec werydre 
 Ef kymer hyder hyt uudugre lys 
 
 Ef dengys emys amyl eu gorne 
 Ef yn freu tereu tarole saysson 
 
 Mar eryglon mon mynestyr greude 
 Poet ef y orffen orffywysle 
 Arfedawc eii-chyeit arch oe vnlle 
 Ygkyuaruofc clot cludueird dyle 
 Ygkyurwys gynnwys gan wawr y le 
 
 MABWNAD BUFFUT VAB 
 
 KYNAN. 
 Pkydyt y Moch ae Cant. 1 
 Hael gruffut dilut dilawch teyrnet 
 Teyrnveirt neus gwtawch 
 
 x Llyfr arall a ddywaicTrnai DanieJ ai gwnaeth arpen- 
 nill diweddaf yma sy gyntaf yno. Gruffudd ap 
 Cynan ap Ywein Gwynedd ydoedd hwn. Bu farw 
 Anno 1200 ac a gladded yng Xghonwy mewn cwfl 
 abad neu fynach, Caradoc. 253. 
 
AWDYL YR HAEARN TWYMYX, CAN Y RUFFUT AP HYWEL. 
 
 205 
 
 [Periglew glew a glywssawch 
 Peir prydein pryd nad oet rawch 
 
 Rychwynant anant anhawtgoll teyrn 
 
 Teyrnueirt kymry oil 
 Can y hoed hyd ynt aruoll 
 Cant callonn yn donn yn doll 
 Tyllon y alon y al a gedwis 
 
 gadwent ac ynyal 
 Hoetyl nren hydyr glen gletyual 
 Hyd gaer ae aer ae enr nial 
 Molaf milyoet naf niuer eurdeyrn 
 
 Mor kedeyrn cadarn ser 
 Caetli faetli y feirt niaeth nrwth ner 
 Coetli doeth drud termnd tyner 
 Tyner wrth lawer wrth In byd yn llwyr 
 
 Yn llwry ysp a menwyd 
 Echel var vu an car kyd 
 Vchel goryf gwendoryf gwyndyd 
 Gwynet gwawr drosset gwr drnd am der- 
 nyn 
 
 Am dyrua beirt akhnud 1 
 Cwtant oil teyrngoll tud 
 Gruffnt inynawc vt mynnd 
 Mynud wrth uohid wrth uilwyr bn gwrt 
 
 Bn gordwy ar allmyr 
 Cadyr wrhyd bryd bran vab llyr 
 Cedawl arwynawl eryr 
 Eryr teyrnet teyrnwawr prydein 
 
 Pryder beirt nend rynawr 
 Myned vt but bytinawr 
 Mynawc llary y rnynwes llawr 
 Lla^T.' gruflnt llary nt llawen gymwyn ysb 
 
 Llawer osb nad ydwyd 
 Ethynt veirt er pan atliwyd 
 Heb eur seirch lieb neircn heb uAvyd 
 Bwyd y gnnd a drud a dreic vu ruffut 
 
 Yt angut angert ueic 
 Agor cor cad o feleic 
 Ac or pennaetheu penn eic 
 ^ìigyawn mw} T n terrwyn tyrua man a bras 
 
 Bu brys beirt kylcli buan 
 Mawr llawr llwrw 2 prydein a chlan 
 Mab mad kynnifyad kynan 
 Kynan dàrogan derwyton dy daw 
 
 Ef dy diw o urytlion 
 Anaw kwynaw kertoryon 
 Yn oet well vt mwynbell mon 
 Mynawc ardercliawc ardyi-cliauael beirt 
 
 Llawer bart llawn auael 
 Aerawd gwawd gwedy allael 
 Aer dalmithyr eur liylitliyr hael 
 Hael Arthur modur myd angyt am rot 
 
 Hael ryderch am eur vut 
 Hael mordaf hael mawrdec nut 
 Haelach gretuolach gruffut 
 
 Hael gruffut dilut &c. 
 
 ^Neu. achlud. 
 
 2 Neu, Llyw. 
 
 AWDYL YR HAEARN TWYMYN. 
 
 Prtdyt t Moch ab Cant. 
 
 Creawdyr nef credeclun y was 
 Credwn y hwn val y credwn yonas 
 Dur ynad detyf rad ry sswynas douyt 
 
 Dof wyf yt yn wanas 
 Dywsmnyc dy wir dy wynnyas 
 Dy wynnuyd ym kywyd nyd kas 
 Edrych pan vernych ueint uyn tras 
 Creadur poethgur path greas 
 Archaf arch y bedyr o berthynas crist 
 
 A due crog yn vrtas 
 Trwy eiiyawl tec ymyawl tomas a phylip 
 
 A phawl ac Andras 
 O afleu uy Haw a llauyn wyn las 
 O afeith goleith galanas 
 Da haearn diheura pan lias 
 Lleith maclawc nad om Haw y cauas 
 Noc ae ceif cain ae glas 
 Rami o nef ae naw ternas 
 A minheu mynnaf gyweithas 
 Bot duw ym a dianc oe gas 
 
 PRYDYT Y MOCH AE CANT 
 
 Y Ruffut ab Htwel ap Ywein Gwynet, 
 
 Duw douyt dym ryt reitun awen ber 
 
 Ual o beir kyrridwen 
 Arwar ut gwetwar gorten 
 Eryr gwychyr gweith ueigen 
 Meu gynnelw yr elwyr alaf gan dreic 
 
 O dragon modrydaf 
 Heb pant molyant milyoet naf 
 Heb pannu gan y pennaf 
 Pennaf vt gruffut greid eryr prydein 
 
 Priodawr tud alÄnyr 
 Hydyr yt a clod rod rywyr 
 Hyd yt aeth hwyl heul a ssyr 
 Rif ser yn haelder yn helw kertoryon 
 
 Yn kerted oth artelw 
 Rwng dwnn y gwelwn a a gwelw 
 Rwyf byd rwyt gennyd gynnelw 
 Kynheiiwad prydein wyd priodawi' clod 
 
 Ac wyd clo byddinawr 
 Wyd ysgryd gryd greid gwryawr 
 Ac wyd ysgwycl rwyd rwyf llawr 
 Llawr deyrn kedyrn kedwis mawtryt ner 
 
 Nerth kymry ae gwrhyd 
 Pan dellid rac lloegyr llucvryd 
 Dellis dreic bowys bwys byd 
 Pan doeth byd y gyd goed engir keiryawc 
 
 Kyrch Gruffut ry honnir 
 Heynt loegyi* liwed enwir 
 Heyrn am deyrn am dir 
 
 1 -ZV r ew, di wir yn wynias. 
 
206 
 
 EGLYNYON MARWNAT. AWDYL. 
 
 Tii' uy naf traethaf treth wynet dy cloeth 
 
 O deithi teyrnet 
 A threth gaer genuyn ar het 
 A dwy o dir yr helet 
 Hawl adwn ysgwn ysgwyd yn lleis dreic 
 
 Ö dragon rut Einreis 
 O pob tir tretli ath weleis 
 Ac o bei ameth treth treis 
 Treissyeu ardaleu ardwy trin ry due 
 
 Ry digywys y gwerin 
 
 Y racwys o loegyrwys lin 
 
 Y rac bron y breenhin 
 
 Breenhin powys pobyl dost yn engir 
 
 Yn ongyr goruuost 
 Twr keurein twr brydein bost 
 Tad ced cadoet ry wnaethost 
 G wneuthost gestyll twnn tud gynuadyl 
 Kynnygyn — kynnygeist ny bu liadyl 
 Ny wneuthost di nam y neb dadyl 
 Ny oruc duw dy gystadyl 
 Castell mathraual mwyth werin wythawc 
 
 Du peithyawc poetli ethrin 
 Oth gynnygyn gynnogyn bytin 
 Nyd vch wyneb neb noe lin 
 Glyned duw trined yin trugardawn ui 
 
 O vawr nen mervynyawn 
 Arf myrt aradyr kyrt kan yawn 
 Eryr gwyr llewyr lleissyawn 
 Lleissyawn berchen benn ban fv ystwng 
 Dreic — a dragon yn echwng 
 Hydyr wneuthost wr ar wyr vlwng 
 Dyt trawd trallawd or trallwng 
 Trallwng llywelyn lien brid yw berchen 
 
 Ae barchwyr yg gofid 
 Och ar ny lias yn Hid 
 Yth garchar dolur deliid 
 Deliis gruffut mawr a maon prydein 
 
 Nyd pryduerth yw alon 
 Lie tec teyrnweith vt rnon 
 Llys yr lies y veddygon 
 Metwynt lly w am vyw am valch wythuryn 
 
 Twr — bu tyno wrth an gwyirn 
 Pan doeth oes aessawr yg grynn 
 Pan dyfu penn llu pennllyn 
 Penn llyssoet kyhoet keiryawc amgant 
 
 Glaer — a glywir dra lliant 
 Hud aetb eu naf yn diuant 
 Hud el rac gruffut cut cant 
 Can ced ryt peunyt prif eurglaer yn rwyt 
 
 Am roteist ut didaer 
 Can cad tec torreist dreic aer 
 A gwedy cancad cancaer 
 Carws duw dy uod uyd ohen gymro 
 
 Ar gymry yt wyd nenn 
 Ar bob dreic dragon berchen 
 Ar pob hydyr hud wyd yn benn 
 Pan ym gwnaeth vulet nath uolwn \\y 
 Ewyf — nyd ryuet na thawn 
 Peryf nef pyr dy wettwn 
 
 Parabyl prif hyuryd hyd hwn 
 Hwnn a due ragor ragoch wyr kymry 
 
 Kymriwei dur vochuoch 
 Pan vu lew loegrwys voloch 
 Pan oet llif ceiryawc lliw coch 
 
 Cochurynn keredic kyrcheist rysset gwi*t 
 
 Yn gorddwy teyrnet 
 Ongyr gwyr gwyrynt jg gwet 
 Onn ger bronn breenhinet 
 Breenhin mawr llin mab gwlad a gwyr 
 
 Wyfgorwar am danad 
 Ath garaf wyf digarad 
 Ath garo duw dewr duw dy dad 
 
 Duw douyt dym ryt &c. 
 
 LLYMA EGLYNYON MARWNAT. 
 
 A Gant Petdtd t Mgch t Ruffut ab Howel 
 
 AP OWEIN GWTNET. 
 
 Chwefrawr mis chweiris chweddyl 
 
 Diargel mawr — marw gruffut vap hywel 
 
 Nym aele gne gnaws echel 
 
 Nym eilyw dilyw ken del 
 
 Dotyw ynn dilyw am dilen preitwalch 
 
 Prid uyt pawb or gorifen 
 Gwander coll aerner eurnen 
 Gwendud barch gwyndyd berchen 
 Perchen vo gruffut parch westi ar nef 
 
 Ar neillaw grist keli 
 Am lyw mawr gwawr gwrhydri 
 Am luchuar gwanar gwae ui 
 Gwae ui uod llawryt llawen vt gwendoryf 
 
 Gwyndeyrn heb datcut 
 Lloegyr ormes rotes eur rut 
 Kotyad gra dillad gruffut 
 Gruffut grym euruut adwyn IIqw 
 
 Yn lie bei gyuamwyn 
 Ynbyn detyf vn boen oe dwyn 
 Enbyd ym ergydy mawrgwyn 
 Cwynaf vleit gwryaf ulawt gwryawr 
 Kyfhod — kyfnewid glas waewawr 
 Einyoes drang Hew gyfrang llawr 
 Anyan chwefrin dan chwefrawr 
 Chwefrawr mis chweiris &c. 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Petdyt y Moch y Wenlliant Dec 
 Verch Hywel. 
 
 Duw sul gwyn yw hyn hynt gynwyre 
 
 Gly w — hynt a dyeco glew gloew dydwyre 
 
 Dygychwyn olwyn elwa 1 vanngre 
 
 Dygymer hwyl fer heul neud foure 
 
 Dos heb argysswrw ar llwrw yr lie 
 
 x Neu, elwawd. 
 
CANV. 
 
 207-' 
 
 Dossawc hytolawc hawt y belre 
 Heb dymyr Tudyr tud elisse 
 Enwawc kyueilyawc ys kof aele 
 Heb uercli gyuuelyn gelyn gne unbynn 
 
 Ked boed vnbennes ys anebre 
 Nest a dywawd im dim gy dwyre 
 Gnawd y dyn dylaw dylif ny gwe 
 Llywarch yui gehvir llu dy ganre 
 Lloegyr dystryw distrawch dilawch due 
 Dyfhwyd uy ysgwyd yn ysgarte 
 Dyfhant ysgarant gwaew oe hasgre 
 Y fort yd gertwyf gwrt yd gre branhes 
 
 Gwr yssy o varanhwc yny haryiie 
 Llawer vclieneid yin reid dy re 
 Llwybrant om nwyfyant vch nor nwyure 
 Neur arwet dyuret yn eu dyfyrlle 
 Gwisc gwyndeil gwyeil gwet a darre 
 Neud adueu cogeu coed neucl attre 
 Neud adwen ar dyn ry dwyn uygne 
 Neur due wysc cantwysc gan y godre 
 Dolyt caer llion deil lliaws bre 
 Neuin due nieirch rnygyruawr dyrawr 
 Dyre — ar hwyl ganmawl hawl ar heul 
 
 orne 
 Caeroet gwynlliant gn-ynllywc se 
 Caradwy lywy lewych ystre 
 Can y daw ym bot om bod yn de 
 Am hyn gwar norwyn liw gwawr uore 
 Klywaf uyg callon tonn val tande 
 Yn Ilosgi }T:di ar detyf kynne 
 Diametli osgeth o wise eurde 
 Diamhen anuon grann wynyon gre 
 A cliludaw y hawl y chlod a he 
 Hyd y daerahawd heul hyd y dwyi^e 
 
 CANV 
 
 A Gast Prydyt y Moch y Rys Gryc. 
 
 Ceist creawdyr ymerawdyr an met 
 Crist keli kolofyn tangnheuet 
 Crist mab meir am peir pur uonhet 
 Synhwyr — kyn synhyaw enwiret 
 Caranhawc yessu car ym wet 
 Keiryonnyt kyrcheis uym bucket 
 Kyrchaf yn gynttaf kyntet deheubarth 
 
 Diheubenn teyrnet 
 Kycrhaf rys uab rys om rysset 
 Kyrchyad cad cadell ediuet 
 Kyrchynuent kwchant wy orset 
 Kyrchuawr 11a wr ys kyrchu llaryet 
 Kyrcheist ros ditos diuaet 
 A phenuro a phen goruolet 
 Torreist gaer uyrtin toruoet ar freinc 
 
 Llawer franc ar adwet 
 Ac aber tawy tref dyhet 
 Tyryoet briw a hetiw neud liet 
 
 A seint cler ar claer wyndiret 
 
 Nyd saesson y maon ae met 
 
 Yn Abertawy terrwyn all wet lloegyr 
 
 JSTeud Hwjt wetw y gwraget 
 ~Ny char eryr gwyr gorwet na chysgu 
 
 Na chosgort heb wnet 
 Gnawd ysgyn ac ysgwyd ar glet 
 Yn ysgor brondor brenhinet 
 Gnawd gwaewawr gwryawr gwythlonet 
 Gwan ti^vywan trwydun gythrymet 
 Gnawd oe law y lavur cochwet 
 
 Y gychwyn allmyn alltudet 
 Gnawd y lu y lat eu tachwet 
 
 Y lwydyon canaon callet 
 
 Gnawd eryi^ ebyr abar gwet bangaw 
 
 Y bencnud wy gyuet 
 A chicurein kyuwyrein kicwlet 
 Kicytyon coelyon kalanet 
 Trydyt gnawd cannrawdkynrawet oueirt 
 
 Am y vwrt kyuannhet 
 Ae breitin ae wlytwin ae wlet 
 Ae breityawr goruawr gorhoffet 
 Ae eur rut ae uut ae ueuet 
 Ae emys hyweturys hy wet 
 A minheu om donyeu dym het 
 Gnawd ym daw anaw anueclret 
 Or deheu yrdanc haelonet 
 Ardal hart y uart am uerthet 
 Por eissor vn eissyeu nym g-\vet 
 Penn elyf pan elwyf wynet 
 Yn llyssenw a run nyd ryuet uy mod 
 
 Yn mudaw am reuet 
 Reuet tep-net ti bieu y clreis 
 
 Ar draws ualch gyfrieu 
 Pysva dygyn dugost Avy goteu 
 Rusgleth gwrt nyd ymhwi't amheu 
 Piuet syr sjrrthyassant yg oreu 
 Oth gynnygyn oth gynneuodeu 
 Pos diuro penuro penn uateu pybyl 
 
 Pobyl uedyt rwy kigleu 
 Llys hawrfort y berw fyi*t neud teu 
 Llwyr llosged y thudwed hitheu 
 Llutwycl kymynwyd kwbyl yn eu pobed 
 
 Pob kenueint yn ychreu 
 Kastell gwis kystyngeist yn gleu 
 Ac arberth gosymerth goleu 
 Anghen yn aghen yn agheu oth gas 
 
 ■ Ath osgort rwy goreu 
 Pys uychan y galwant ys gen 
 Pys uawr ualch yg calch yg cadeu 
 Pys gryc y galwant golofyn peu 
 Nyd Pys gryc yn kynnyc kameu 
 Pys nys ku na deg mil na deu 
 Pan el rys yn rwysc y arueu 
 Arvawc kymynawc kymened osswyt 
 
 Oes vdut nyd tyghed 
 Aerwr syr syrthyws eu riued 
 Ar y law ae lafyn wyarlled 
 Arwr dinefwr dinamhed adaf 
 
208 
 
 MAEWNAD HYWEL UAB GEUFFUT M. KYNAN. 
 
 Neud athwyf ath weled 
 Yn bennaf yn bennaeth or gred 
 O gymro o gymry giwed 
 O bob teyrnas teyrnged yn rwyf 
 
 Nwy rotwy gogeled 
 
 Y eirchyon y eirchyeid ar lied 
 Ae eur rut ae vut ae vynwed 
 A Hiinlieu ked mynhwyf vyned 
 Am radeu ryeu ryn daered 
 Yssym eur ac aryant nyd fled 
 Ac emys grawthurys grawnvyged 
 Yssyni wyr a thir a threfred ehang 
 
 Ac ehofyn ystlyned 
 Yssym vt digut digaled 
 Digryno digawn y doethed 
 Am rotes ryodres riued 
 A drycli eur ar dry chant tuted 
 Ef goreu rieu ry aned 
 Er Arthur llary rnodur lliwed 
 Ef dihytyl y eur yn arfed frawt veirt 
 
 Ual frwyth coed llawn adued 
 Llywelyn lryw bedyt a chred 
 XJab Ioruerth uy nerth uy noted 
 
 Y titheu vt deheu dyred 
 
 Clod wr llary oni llwry yth drwyted 
 Ny bytud wrthut vut vyged 
 Yth eissor yth oes o haelhed 
 Wrth uordaf a nut pan roted ruteur 
 
 A rydderch afheued 
 Yth wrhyd yth wrt gadarnhed 
 Mai gwrhyd ercwlff ergrynhed 
 A Samswn gwytgwn gogoned achaws 
 
 Ac echdor pan broued 
 Ac or pryd y prouaf nad fled 
 Nath adws yessu eissywed 
 Yn hygant y tri yn tecced adaf 
 
 Neud adwyf yth ganred 
 Run gymrawt gymry ouyged 
 Kynn wrthyd llyw ryd 11a w roted 
 Bys uab rys dilys dylyed prydein 
 
 Prydytyon eituned 
 Bys derllys dyrllytwn y ged 
 Bys rebyt ef dyrllyt dyued 
 Dyued rwyf dy glwyf dy giod dy gyn- 
 
 ygy n 
 
 Dy gynnif ys hynod 
 Dy gletyf ry glywssani arrod 
 Ath waew rut yn rynn ym wossod 
 Dy arwyt ech awyt vchod 
 Ys ar grad y gad y ganuod 
 Canhorthwy gordwy gordirod 
 Can wyr lloegyr ys llwyr aclnabod 
 Dy ysg^v} r d rwygwyd ragod trychanweith 
 
 Trychangwyth gyuaruod 
 Ath eur ryt dilut diuyth od yth lys 
 
 Ath emys amgyruod 
 Atli breityawr yn dyrawi* clyuod 
 Ath preitin ath braf dy ofod 
 Mai yt wytt yt wyf yth ganuod 
 
 Yth ganmawl ny gannwyf goruod 
 Mor huysgv/r gwr yn gornod ar bawb 
 
 Or bobloet agkyduod 
 Cannhyacl duw ys diheu y uod 
 Yth gannerth kyn darmerth daruod 
 Canyd oes yma amnod y drigyaw 
 
 Dreic prydein syll ragod 
 Pan vuttych oth uyd hart gyduod 
 Or bythwn ny hebwn hebod 
 Boed yn nef ath hendref ath hauodteyrn 
 
 Teyrnas duw vchod 
 
 MARWNAD HYWEL UAB 
 GEUFFUT M. KYNAN. 1 _ 
 
 Pryd y Moch ae Cant. 
 
 Hywel ddiogel diogan deyrn 
 
 Duw or nef nyth wyl han 
 Ae senet laryet lydan 
 Ae seint gloew ardonyeint glan 
 Gloewdid a rydid gan y rad boed teu 
 
 A bid duw yn ganhyad 
 Hywel hoewal pob eirchyad 
 Hil kynan hwyl kynwan cad 
 Cedawl arwynawl ar wyneb prydein 
 
 Prydytyon dioheb 
 Ny uagei uygwl atteb 
 Ne uaeth uegyuaeth y neb 
 Naf eryr teym rac tympestyl kedeyrn 
 
 Cadwei dud y dan destyl 
 Ner trymder tromgad diwestyl 
 Neun gwneir vegys gweir vab gwestyl 
 Gwystlid rac llethrid llathreidrut lafnawr 
 
 O loflen mab gruflut 
 Treis gymryd lewgryd lofrut 
 Tros gymry traws gymreisc vt 
 Ut adyen hywen hywel neud adneu 
 
 Nyd adwna duw a wnel 
 Gwr hydyr yn hoedran a del 
 Gwawr echen gwrhyd echel 
 Echig }naof cof neum cafas edlid 
 
 Am edlig teyrnas 
 Hydyr vt cletyfrut cloduras 
 Huysgwr gwr yn oed gwas 
 Gwastad yg cancad yg kyngwyt galon 
 
 Gal ouid yn rodwyt 
 Gosseb rotyad eur rad rwyt 
 Gwys eissyeu aergleu arglwyt 
 Ar deheu rieu rwyf goruchel nef 
 
 Yn adawd mih angel 
 Arbennic aer bynnac gwnel 
 Arglwyt boed hywyt hywel 
 
 Hywel ddiogel diogan deyrn <kc. 
 
 N.B. Hywel Fab Grufudd ap Cynan a fu farw An. 
 1216. ac a gladded yn Nghonwy meddai y Powel. 
 
PR YD YD Y MOCH Y VADAWC AP GRUFFUT O VAELAWE. MARWNAT. 209 
 
 PRYDYD Y MOCH Y VADAWC 
 AP GRUFFUT O VAELAWR. 
 
 Am vnic treissic y traws yolaf duw 
 
 A ddigawn yacb o glaf 
 Milwr milwyr uodrydaf 
 Madawc law ddeawc lary naf 
 Naf ner rac trymder trist gytbrud dolur 
 
 Dilys ym y eur rud 
 Mab duw net' noda vy vd 
 Gredeuawl greidyawl gruffud 
 Greit eryr milwyr niaylawr a archaf 
 
 Y erchwyn nef a llawr 
 Vd dinac dinas gwryawr 
 Vn dinam vn mab mam mawr 
 Vn mab duw eliun oe lieneint na lud 
 
 Gwr ny lwyd beird oe heint 
 Rwyni galon nyt gelyn seint 
 Rwyf powys peues lioffeynt 
 Powyssed angheu powyssuc ae gwyr 
 
 Or goreu y barawc 
 A edeu rieu ryddrwc 
 Ac a uo da ef ae dwc 
 Dvc ywein wynnuein ny wnn ban ae boet 
 
 Neut y boedyl am erwan 
 Hil gTuffud taer rybud tan 
 Teu angbeu angbyflauan 
 Kyflauan vuan vu ar dreigyeu byt 
 
 A bedyd kyn bwyn teu 
 Kadyr grist rac cad wen angbeu 
 Kadw vadawc uynawc yn veu 
 Meu bryder llawer llwrw klwyf ym 
 
 Deuryd — ym clewred nyt ydwyf 
 
 Am 
 
 [Englynion ar goll~\ 
 
 Llyw gwrawl breinyawl brenbineitaf 
 Llywyawdyr gwenndref nef nertb a arcbaf 
 Llwydyant pob carant caraf dy uoli 
 
 Llewycbuawr geli ri rywoccaf 
 Llwyr ym kyfyd bryd brys ny gelaf 
 Llauur veitb a weitb aweinydaf 
 Llyryeid uawl tretbawl traetbaf o naw 
 Uan — llwydran ellylw gan a genydaf 
 Llawen eidun vun uyd diorssaf 
 Lleueir ry gwbl eir ny rygablaf 
 Lletyf dibol detbol doetbaf or gwraged 
 
 Llaryed gluduawred a gloduoraf 
 Llawr mawr mebwynyawn dawn diwartbaf 
 Llewycbdud meinhir ywr tii* teccaf 
 Liu diurawd byffawd bofFaf ker meuryc 
 
 Lliw gwynnblyc gwenyc gwen y badaf 
 Leuuer eiry didreul neu beul yn naf 
 Lliaws ae canmawl or mawl mwyaf 
 Llin gwinuaetb pennaetb pennaf o gymry 
 
 Llun by ae dyly ieitb atalaf 
 Llwrw gwir nyw cenir ual y canaf 
 Llauar car kerdrod o uod uydaf 
 Lloer bynot ar glot yr gloewaf deurud 
 
 Llaesuercb uaredud a brud brydaf 
 Lleduryd yw gouyn dyn diweiraf 
 Llit cant o volyant gwarant gwiraf 
 Llawer geir neir a wnaf ker aeron 
 
 Llif dragon vanon vonbediccaf 
 Llebliw ardal gwiw gwyclyrblas yd af 
 Lie uym llwyd eilwyd arwyd araf 
 Lies uymoet eres evraf am tavawt 
 Llatbreit wawt byd urawt but nawt boet 
 
 naf 
 Lliw cer enwysc riw rin dawl om tafawd 
 
 Neut diuethl anueidrawl 
 Llin arglwyd llary bylwyd hawl 
 Llun diweiruun dy wiruawl 
 Mawl ran ellylw gan gynyd gwyd bydec 
 
 Y gwawd bydyr ny deruyd 
 Milyoed dreul ne beul bafdyd 
 Molyant pwyll uedyant pell uyd 
 Ny byd amcllawd gwawcl gwawr bynod 
 Ellylw — allwed dawn a gwybod 
 Nawd yw rac ran o dannod 
 Nwyf rieu glwyf rwy o glod 
 Cloduawr dwn kyrcbwn kyrcb dilud 
 Ueinuarcb — ar fwynuercb varedud 
 Claer orne dwyre deurud 
 Clwyf cant uyrd uedyant veird uud 
 Buduawr yawn bydawn bediw bawl 
 Dylyn — ^yw beul clolyd bebliw 
 Bod rod rin diurawd wawd wiw 
 Bun laes wanllun lwys wynlliw 
 
 LLYMA VABWNAT 
 
 A Gant Prtdyt y Moch y Iokweeth ab 
 
 EOTPEKT. 
 
 Fyscyolin byddin bud acbref kerddeu 
 
 Kerddwys bael yn tangnef 
 Carno vro vreinyawl acldef 
 A gwedy carno caer nef 
 Nef yr gwr arwr eur ossep cerddeu 
 
 Ny due card e wynep 
 Ny wn o wawt e wobep 
 Ny wybu nakau nep 
 Nep ny wyr yn llwyr uy lletvryt am lary 
 
 Am lury nul oespyò 
 Trydar wasgar wisg ermyt 
 Trydyd bael beird auael byt 
 Bydoed ygkyboed ygkwyn a etbyw 
 
 Oe atbaw yn amwyn 
 Post cadeu kedawldut vrwyn 
 Powys dir peues derwyn 
 Terwyn yn amwyn am nertb teyrned 
 
 Teyrnas oed y wertb 
 Ysgwyt eurdrut balcbdrut bertb 
 Ysgemyt tewdor Ioruertb 
 Ioruertb gat gannertb gyt gynnor kynrau 
 
210 
 
 MARWNAD MARED. M. KYNAN. CANU. 
 
 Kynreul eur a phorffor 
 Ef oed llew Hew lu agkor 
 Dyked teymed tut yor 
 Yor drydar aerllary oerllawr ae gortho 
 
 Ny wrthit yndyd gawr 
 Mab rotpert rwyf byddinawr 
 Wyr aryfrud maredud mawr 
 Mawr a gwyn kymrwyn yr dwyn 
 Kymrawt dreic drwy gankyat y drihdawt 
 Car an war llachar llwch gwawt 
 Llary llawfer fyryfder fossawt 
 
 Fyscyolin etc. 
 
 MARWNAD MARED. M. KYNAN. 
 Pkydtd t Moch ae Cant. 
 
 Maeedut llofiut lloegyrwys diarchar 
 
 Diorchrawn orthywys 
 Y mer nef nota vt glwys 
 Ym parawd ym paradwys 
 
 Parawd ysbytawd y esbyd prydein 
 
 Yt pryduawr y wrliyd 
 Maredut marw yw heuyd 
 Mai modur arthur artligryd 
 
 Greidyawl arwynyawl arwynebet glyw 
 
 Gloew eryr teyrnet 
 Chvyf dygyn delieu a goglet 
 Clywed y ivyned y uet 
 
 Betrawd an daerawd pob deurut prydus 
 
 Pryderwn yn acblut 
 Daear vn kyuar an cut 
 Deon derw maredu maredut 
 
 Maredut gruffi.it grym aduan teyi'n 
 
 Teyrnet ar gwynuan 
 Meibyon deẃ derynt ychlan 
 Mur greid kynniuyeid kjuian 
 
 Dwyn meibyon kynan cyn bu llwyd yrun 
 
 Arwynawl ym plymnwyd 
 Engyrt gyii: gwrthlys annwyd 
 Anglien agkyuartal wyd 
 
 Angheu an goreu gormeil kenetloet 
 
 Can edlid yn adueil 
 Nyd hawt ny nawt neb ynyeil 
 Nyd byn lioes dyn noc oes deil 
 
 Deilyadon dyfrynt am defry liiraetli 
 
 O liiruod dreic kymry 
 Ytli weryd hydŷr wrhyd hy 
 Ytli acliles wales wely 
 
 Gwelytyn teyrn tud gynuan ae ceidw 
 
 Ae cedwis pob calan 
 Bro heirt y ueirt y ueirch can 
 Bronn gedawl ucb bro gaduan 
 
 Caduan ner ener anaw kertoryon 
 
 Kertassant ar eityaw 
 Arwar trydar trin ognaw 
 Eryr gwyr frawt dymhyr fraw 
 
 Fraw gyrchyad cant cad kyn bu llawr y 
 Ae deyrn vytinawr [dy 
 
 Ny elwid rwyd ysgwydawr 
 By gelwir rann varw rann vawr 
 
 Mawr deyrn kedeyrn kyd gyurannu eur 
 
 Ac aryant ym pob tu 
 Milwr mihvyr gynytu 
 Maredut mawr adwyn \t.i 
 
 Maredut llofrut <fec. 
 
 CANU 
 
 A Gant Prtdtt y Moch y Llywelyn 
 
 M. IORUERTH. 
 
 Crist creawdyr llywyawdyr llu daear 
 
 A nef — am notwy rac auar 
 Crist keli bwyf keluyt a gwar 
 Kyn dywet gyuygwet gyuar 
 Crist mab meir am peir om pedwar def- 
 
 Dofyn awen diarchar . [ n Y^ 
 
 Crist uab duw dym ryt ar llauar 
 Y uoli uy ri rwysc o dyar 
 Lly^v-elyn llyw prydein ae phar 
 Llew a glew a glyw gyfarwar 
 Uab ioruertli yn cannerth an car 
 Uab ywein frawtyein frwyth kynnhar 
 Ef dyfu dreic llu yn llassar dillad 
 
 Yn dillin kyuarpar 
 Yn eruid yn aruod abar 
 Yn arueu bu keneu kynnhyar 
 Yn dengmlwyt hylwyt hylauar 
 Yn didranc y gyfranc ae gar 
 Yn aber conwy cein dafar uy llyw 
 
 Llywelyn a tlirugar 
 A dauj^t deuawd ul kessar 
 Diuei dreic dragon adwyar 
 Diuwlcb ut diualch y esgar 
 Diuwg blwng blaen uuel drwy uar 
 Dybryd ynn veirt byd bod daear arnaw 
 
 Ac arnan y alar 
 Ef an llyw kyn Hid gyuysgar 
 Ysglyuyon ysglyuynt llurw bar 
 Oet rynn rut ebyi' or gwyi' gwar 
 Get rann veirw uwyhaf or drydar 
 Get amliw tonneu twnn amhar eu neid 
 
 Nyd oetynt dilauar 
 
CANU. 
 
 211 
 
 Torni lieli elielaetli trwy uar 
 Ton n arall guall goch gwyar 
 Paim orvu penii llu llacliar llywelyn 
 
 Llyw akin atlianar 
 Myrt bu Hat llith brein gortyar 
 Or milwyr a mil ygkarcliar 
 Porth athwy pan aetliam y ar 
 Meirch mordwy vch mawrdwryf tonnyar 
 Oet ongyr oet engir eu bar 
 Oet angut gwaedrut gwaedryar 
 Oet engyrtli yn liynt oet agkar 
 Oet yg oet aglieu an kymkar 
 Oet amlieu yr byd bod abar 
 O lionam o heneint lleithyar 
 Mawr gadeu angheu angklaear 
 Meirw sengi nial seri sathar 
 Kyn plygu rodri rwyd esgar y mon 
 
 Myirwenhoet bu branar 
 Llywelyn kyd Hatwy trwy uar 
 Ked lloscwy nyd llesc uuelyar 
 Llary deyrn vch kyrn kyuarwar 
 Llwrw cyduod yr clod ys claear 
 By lloues rwyf tres tros uannyar y ueirt 
 
 Oet vawrllwyth yr daear 
 Gwisci eur ac aryant nys car 
 Gwascwynueirch goseirch gossathar 
 Ysginawr goruawr goruynt par 
 Ysgarlad lliw ileimyad flamyar 
 Meircli mawrthic frwythyc fraetli anwar 
 
 Frawtus — a phreityeu cwiar 
 Mwth y ryt arwyt ygwascar 
 Mai arthur kein niodur kybdar 
 Cann a chann a chein wyllt a gwar 
 Cant a chant a chynt noc adar 
 Adar weinidawc caeawc kynran drud 
 
 Dreic prydein pedryuan 
 Adod lloegyr lluossawc am pann 
 Adaf hir yn herwyt calan 
 Adwet teyrnet tir nys rann 
 A dan ser yssef y amcan 
 Adnes y uranhes y vrein bann dychre 
 
 Y dychrein gwyr ygkreulan 
 Gwrt y gwnaeth am deu draeth dryuan 
 Gwr hydwf gwrhydri ogyruan 
 Dygwyt gwyr heb leuyr heb lann 
 Dygoch llawr dwygad uawr varan 
 Vn am vro alun eluyt cann a freinc 
 
 Yn frawtus val camlan 
 Ar eil yn aruon aruor uann 
 Yn vndyt an vnduw ynn a rann 
 A dwy dreic feleic faw gyman 
 Ual deulew nyn dylochassan 
 Ac vn traws gadgun treis naran ual gwr 
 
 Yn goruod ym pob uann 
 Llywelyn llafnawr agkyuan 
 Lloegyr diwreit llu rutuleit rutglann 
 Llu racdaw a Haw ar Human 
 Llwybyr yn wybyr yn ebrwyt allan 
 Llwrw dawn cadwallawn uab caduan 
 
 Y mae am brydein yn gynuan 
 
 Llary ny del y law attaw attan 
 
 Llyryed tremyned tea mor dylan 
 
 Eac lleith anoleith anolo llann 
 
 A llafnawr lledrut uch grut a grann 
 
 Nmheu ueirt prydein prydus eiryan berth 
 
 Gwyr a byrth uy rwyf ym pob calan 
 Yr digabyl barabyl gan bawb oe uann 
 Digrifwch elwch elyf egwan 
 Oe aryant gormant gorym drudran 
 Ae alaf ae eur ae aryan cann 
 Can edwyn dechryn o dechreuho bleit 
 
 Yen blaenwel yn oed Ho 
 Gnaws achaws yn ych kyn aduo 
 Gnawd y lat ny lwyt y abo 
 Caer lleon llyw mon mwyn pabo ath due 
 
 Ef ath dwe yg godo 
 Llywelyn ef llosges dy uro 
 Lias dy wyr tra Hyr tra llwyuo 
 Llwyrduc y wytgruc nyd fuc fo 
 Lloegrwys yn llucvryd ys ymino 
 Lieu dir teyrn llutywyd yn agro 
 Lias y glas y glwysdei neud gio 
 Llys elysmer bu fer bu fwyr gno 
 Llwyr Hosged y thudwed ae tho 
 Llwrw gwelwch neud hetweh heno 
 Can vy rwyf nyd ryued ked bo 
 Hyd yt el y doryf ar dyno a brynn 
 
 Yt breinhyawc bieiuo 
 Llew ae due ae dwe pan uynno 
 Yr trallwng trillu angosgo 
 Llys efhys afneued tra no 
 Lies y uyrt o ueirt ae kyrcho 
 A due y wytgruc ae dyeco gwylywch 
 
 Gwelhator pwy llutyo 
 Llwrw uochnant edrywant a dro 
 Llwydcun llwyd llithwyd am honno 
 Lledkynt argoedwys gwys greudo 
 Llys a dwy neud einym yno 
 Edryched powys pwy uo 
 Breyenhin breisc werin brwysc ado (acdo) 
 Ae gwellygyaw pwyll ry twyllo 
 Ae gwell franc na frawtus gymro 
 Llyw yssyn synhy wch ked tawo 
 Lloegyr gychwyn a uynn a uynho 
 Llwyr y dyd y uryd ar uro gadwallawn 
 
 Uab caduan uab yago 
 Llary ysbar ysbenyt y plo 
 Llwrw esbyd yspeid anolo 
 Llew pryduawr llyw prydein ae chlo 
 Llywelyn lliaws y vranuro 
 Llary deyrn kedeyrn cad wosgo ygcur 
 
 Ys fyg car a oruo 
 Gorwy t vt dremrut dra mor Uiant j mon 
 
 Mam gymry y metant (bedrytant) 
 Gorllwybyr llu lien wis ewyngant 
 Gwarthaf brynn a phenrhyn a phant 
 Gorlleinw gwaed am draed a ymdrychant 
 Amdrychyon pan ymdrechassant 
 
212 
 
 AWL>YL. 
 
 Cad y coed aneu cadyr anant borthi 
 
 Burthyeist wyr yn diuant 
 Eilgad trom yn treniynassant 
 Yt adyen vch dygen dyfnant 
 Eil railwyr nrilwyr dybuant 
 Eil yrth gyrth yn gwrthuynnassant 
 Eil agwrt yrnhwrt am hart anigant bre 
 
 Broun yr erw y galwant 
 Kynwan llu mal Hew yth welsant 
 Kadyr eryr yth wyr yn warant 
 Kan hynny kynhennu ny gwnant 
 Kan wyllon kelydon kertant 
 Dugost y wytgruc a dygant y dreis 
 
 A dryssei kyfnonant 
 A rntglann yn rutlaw amgant 
 Bun gannclawt adrawt edrywant 
 A dinbych wrthrych orthorryant ar uil 
 
 Ar voelas a gronant 
 A dinas Emreis amiygant 
 Amrygyr newenhyr naw nant 
 A chaer vn anion acharant yg gnif 
 
 Yg gnaws coll am peityant 
 Neur orwyt dy orofyn nad ant 
 Yth erbyn yth erbarch vetyant 
 Neur ortwytt yg gorhenw morgant 
 Ar vilwyr prydein pedrydant 
 Mad yt ymdugost waew mad yth want 
 
 Arall — yn am oil ysgarant 
 A chletyf a chlotuawr yth wnant 
 Ac ysgwyd ar ysgwyt an chwant 
 Mad tywysseist lu loegyr yrddant 
 Ar deruyn mechein a mochnant 
 Dy gynnygyn ny genhynt cwt ant 
 Ny cheif hoen na him ar amrant 
 Mad yth ymduc mam wytt doeth wytt 
 Dinam — wytt ditawl o bob chwant 
 O borfor o bryffwn uliant 
 O bali ac eur ac aryant 
 Afy wrys 1 gochwys goch anant y vent 
 
 Yn vyrtoet y cafìant 
 A minheu om radeu rym anant 
 Yn rut eur yn rwyt ardunyant 
 O bob rif ym rwyf ym donyant 
 O bob ryw ym roted yn gant 
 Ked archwyf ym lly w y lloergant yn rot 
 
 Ef am ryt yn geugant 
 Lliwelyfc llettrawd dy uolyant 
 Llywelyn a llywarch ae cant 
 Munerawd y marw ny mwynyant 
 Mal ym byw lleissyawn ryw run blant 
 Nyd gormot uyggeir^vytt 2 gormant teyrn 
 
 Ẃyf tebic eliffant 
 Can oruod pob rod yn ramant 
 Can volawd a thauawd a thant 
 Kein de}Tn kyn bych digreiuyant 
 Can difwyn oesgwyn ysgarant 
 Can duvv ren yn rann westiuyant 
 Can diwet pob buchet bych sant 
 l Neu, O emys. -JVeu, ytt. 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Pktdtt t Moch y Ltweltn 
 
 M. lOEWERTH. 
 
 Duw ren dym ryt kymwynas 
 
 Detjrf dj^fyudawn kyuyawn kyweithas 
 
 Deduryd djt gwynuryd gwyn wanas 
 
 Dragon — dreic prydein ae hurtas 
 
 Detyf uy rwyf rynn wrthyd o lias 
 
 Dev» r r egin dwyreawd yn das 
 
 Llywelyn llary dyn llwyr dias galon 
 
 Gwyl hydwf ual pallas 
 
 Buost mab arab arueu dras 
 
 Drud cadeu dreic keneu kynlas 
 
 A gwedy hynny buost gwas 
 
 Clet eurin clo bytin cloduras 
 
 Neud wytt wr aerdwr ardwy euras cad 
 
 Kedernyd eneas 
 Dy gj^udad nyd lledrad y lias 
 Dy gynnogyn ny gynheil y tywas 
 Dy gludawr waewawr goch leas kyn- 
 
 Yn kynnwyn galanas [nygyn 
 
 Dy gludueirt ynt heirt yth. hartglas 
 Dy gletyf dy glod ry seas 
 Dy arueu angheu angkywas galon 
 
 Gal ouyt rwy dyfhas 
 Dy orwyt dy oruawr adas 
 Dywedi teithi teyrnas 
 Ar ynys brydein briodas yn hir 
 
 Yn herwyt bod achas 
 Dy ystwng kedyim kadarndras 
 Detyf gwystlaw yth law heb lutyas 
 Dygymer pob ner pob nwythas deyrn 
 
 Duw o nef yth swynas 
 "VVytt priawd th* prydein ae thlas 
 Wytt prifwyr eryr arddyimuras 
 Wytt chwyrn wytt tep^n \vyt eiryas 
 Cadeu — wytt cadarn ual dinas 
 Wytt goreu vn gwron or uas 
 A wnaeth duw y dyt yn creas 
 Llym anyan tra than trAvy gras a choed 
 
 A cheyrn oreuras 
 Llyw bydoet lied byd dwrfyn a bas 
 LlyAvelyn ll}rvvarch ryth gauas 
 
 AWDYL 
 
 A Gakt Pbydyt y Moch y Lywblyn 
 
 M. lORUERTH. 
 
 Ath uendiccwy duw deyrn werlin hael 
 
 Hil uletynt uab kynuyn 
 Aryf eryr g^vyr llewyr llewyn 
 Aer gymid kyndlid kynuelyn 
 Aryal gortyAval gwrdiuyn pennawi' 
 
 Penn prydain ogyrthyn 
 Yth ysgwj^d tebygwyd toryf wyn 
 Ysgwyd ball guall guhelyn 
 
AWDYL. CAN IT PRYDYT Y MOCH Y LYWELYN UAB IORUERTH. 
 
 213 
 
 Geir uyg eir or penneir yn perthyn 
 Ar bawb — o bobloet dyfestin 
 Meu eur rut ym rotyon glyn 
 Mi lywarch titlieu lywelyn 
 Mechdeyrn kedeyrn cad o niynii aryfrut 
 
 Eur dilut aer dylyn 
 Amhyl yth gylcli galclidoed gymyn 
 Am dymyr gwaed gwyr gorewyn 
 Peithyawc dy alon dy elyn gwae ef 
 
 Gwaet a gwlacl neuth ganlyn 
 Peth oth oed athwyd wy deruyri 
 Pyinthengweith pymtliengmlwyt bych 
 Hyn — mabddysc ytt dreulyaw treth en- 
 Y veirt — yn yrtyoet ytli gylchyn [uyn 
 Dy law hir neu chredir na chryn 
 Yn roti eur rut a melyn 
 Dewr yth wnaeth ttl duw yn vn dyn 
 Haelaf — hyd aeth heul oe gylchyn 
 Detyf dy dad daeoni ath glyn 
 Dadeni haeloni heilyn 
 Wyr y wein pryclein praf clechryn galon 
 
 Gal ouyt hil meruyn 
 "Wyr madawc vreinhyawc enwawc hyn 
 Mab Ioruerth mad ganed urtyn 
 Ath ogyuarchaf naf ny eduyn beirt 
 
 Megis bart ar dremhyn 
 Hawl gretuawl kedawl cad edwyn 
 Hael hywlyt lawryt lywelyn 
 Hanbwyf well o honawd wawd obryn 
 Hanbych well o duw ac o dyn 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Prydyt y Moch y Lywelyn I 
 Uab Ioeueeth 
 
 Neuh bu dyt ker eluyt elwy 
 Eilywn wawd a deuawd a dwy 
 Neum bu aralldyt ym rydyd rwy 
 Ker moreb kein wyneb konwy 
 Neum. bu tremyn tramwy rwng lleyn 
 
 Llewychedic eur ar uy kyfrwy 
 Ac eurawc aruon ac ardudwy 
 Ardal dwfyn hoewal dimilwy 
 Eissytyn gwylein riein yn rwy 
 Kalcheid y kaeroet kylchwy maelgynig 
 
 Milgieit eu gwyr ym pob tramwy 
 Nyd treid tra dilyn pell ouyn pwy 
 Py geidw yr gorddwfyr rac pob gorddwy 
 Llywelyn ae keidw Hew yn adwy 
 Llyw gwynet ae met hyd y mawddwy 
 Llaw orthrech wrth rwyfan mordwy 
 Lloegyr wrthryn tra llynn llwmynnwy 
 Wyr madawc ermidet uwyuwy 
 Wyr ywein uirein y auarwy 
 Pryffwn y digreit praff y ddirwy 
 Ger eluyt mechyt a machawy 
 
 lydaw o draw o drwy mor hafren 
 
 Hyfriw y peleidyr ym porthaethwy 
 O ddyfneint o neint o Nanheudwy 
 Or tir a uernir wrth efyrnwy 
 Gwychyrualch lywelyn erlyn arlwy 
 Nid kywiw a llwfyr dwfyr dyfyrdonwy 
 Kereist oth uebyd gwryd garwy 
 Kara bun weddeit lunyeit lywy 
 Eur diclawl meidrawl y modrwy ae phall 
 
 Ny phell tynn riein rac a garwy 
 Yn ganmlwyt yn rwyt yn rwy ar gymry 
 
 Ath gymryd yn uwyfwy 
 Doeth attep duw ath attwy 
 Teir oes byd a heuyd yn hwy 
 
 PRYDYT Y MOCH AE CANT Y 
 LYWELYN YAB IORUERTH. 
 
 Aele nadolyc yr ae dyly lloegyr 
 
 Dellis llew o gymry 
 Yn gert gytuod rod ryly 
 Yn ged gyhydyr gad hydyr hy 
 
 Hy bytei arfchur eirthyaw hyn ae lu 
 
 Eilywoet oe gylchyn 
 Milwr gwlyt milwyr gryd gryn 
 Mai yt wytt hetiw hytyn 
 
 Hytyn lywelyn hy tolawc y veirt 
 
 Ae vytoet lluossawc 
 Rwyf bedyt ny beit y rawc 
 Rwym lloegyr lliwed trahawc 
 
 Traha yw y neb na bo kaeth ym rwyf 
 
 Gwr ny rif kybytyaeth 
 Duw mal ef nef ner bennaeth 
 Dyn kynna nys gwna nys gwnaetk 
 
 Gwnaethost gad aerbost ged eurbar 
 Prydein — nyd pryduerth yth esgar 
 Y gymry gymryd gotyar 
 Lloegyr wales yn wores war 
 
 Gwrhydri benlli ban Uocher ys gwlyt 
 
 Ys gwledic kymynner 
 Ys gwrt yny gordiner 
 Ys gordrud fwyr dylud fer 
 
 Fwyr fysc aer deiiiysc ar deruyn lleon 
 
 Llyw prydein llywelyn 
 Dygen rwyf ry due dy hyn 
 Ducost vt dremrut dremyn 
 
 Tremyn llywelyn llyw rydyrch prydein 
 Prid y loegyr y dissyrch 
 
214 
 
 PEYDYD Y MOCH AE CANT Y LYWELYN. Y CANU BYCHAN. 
 
 Miluyrt glydwr glod neinteirch 
 Moes terrwyn maes twrr a gyrch 
 
 Cyrcliyacl tremynyad tra mor ut dy gas 
 
 Dy gosgort yn breinrut 
 Meu dy ged gad wychawc nut 
 Teu uyg gert angert angut 
 
 Angut uu dy gyrch angert lyr a bran 
 
 A briw goch dy ongyr 
 Traw y tremynaist benn gwyr 
 Trwy dyrn deyrneit eryr 
 
 Er pan y llywyeist lloegyr diwreit gymry 
 
 Gynniweir milcanpreit 
 Elyf dreic feleic fwyrdreit 
 Elysmer vt fer nyd furueit 
 
 Nyd fac orwyt gruc wytgun ysgorua 
 
 Oes goruod y hil run 
 Tyreu poetli peithyawc pob vn 
 Tande fyryf foes alun 
 
 PRYDYD Y MOCH AECANT Y 
 LYWELYN. 
 
 Treisuawr lywelyn trossof nys rotei 
 Ef rotes wyllt a dof 
 
 Y winllynn dengyn da gof 
 Oe wennllaw heibyaw hebof 
 
 Hebof nyd anghof anghad glydwr Hew 
 
 Llewelyn huysgwr 
 Hebawc teyrn varchawc twr 
 Heb ameu ef goreu gwr 
 
 Gwr gwrthod gwarthrut gwrt yn gwrth- 
 rynn lloegyr 
 
 Llywelyn ar gychwynn 
 Ym blaen caen cawad vnbynn 
 Ymbliant gwyrt ac vn gwynn 
 
 Arwynn yw gennyf arwein y vetwl 
 
 Ae veddyant hyd lundein 
 Aerwalcli balch bolch y laslein 
 Eryr araf prif wyr prydein 
 
 Prydein angliyngein am gyngas galon 
 
 Ef golofyn teyrnas 
 Anaw pedyr ae nawt pa dras 
 
 Y gallwn val y gallas 
 
 G alias arglwyt was aer gleis lywelyn 
 
 Lewenyt dwfyn a beis 
 Gwendud amryw dud emreis 
 Gwynet adrysset y dreis 
 
 Treisuawr lywelyn trossof &c. 
 
 Y CANU BYCHAN 
 A Gant Pktdyt t Mgch y Lywelyn vab 
 
 Y OKUERTEL 
 
 Cyuarchaf ym ren cyuarchuawr awen 
 
 Cyureu kyrridwen rwyf bartoni 
 
 Yn dull talyesin yn dillwg elfin 
 
 Yn dyllest bartrin beirt uannyeri 
 
 Kymhwyllaf uy naf kymry uodrydaf 
 
 Kymro keluytaf ry wnaeth keli 
 
 Kymreisc lywelyn nys kymrawt neb dyn 
 
 Kymry y deruyn ae doryf drosti 
 
 Eryr teyrn et yr yueis y vet 
 
 Ar bet ar dyliet ar deheu ri 
 
 Yr yueis y win o ualcb uuelin 
 
 Ae wisgoet eurin ae uynogi 
 
 Yn llys aberfraw yn llochi bartrin 
 
 Yg kaer uawr vyrtin vyrtyoet beri 
 
 Yg kaer dygannliwy yn abertawy 
 
 Yn agwrt dramwy dref Gedweli 
 
 Yg kaer yn aruon ygkert gyfiawdon 
 
 Ac ygkaer llion uy lliw dybi 
 
 Yg caer Amwythic yg cein dreui ner 
 
 Yg caroet aber tyner teiui 
 
 Yn llys fer elysmer yn seint cloduan cler 
 
 Yn llysseit aber hydyruer hodni 
 
 Yg castell bald win ygkeri osgort 
 
 Yn hawrfort dref gort dref diuysgi 
 
 Yn rutlann deguann deiui drachas eingyl 
 
 Yn rutlan degeingyl tec a threui 
 
 Yn llys y wytgruc a lloegyr yc catuc 
 
 Llawer an goduc yn ymgoti 
 
 Yn llyssoet deheu yn lloegyr adodeu 
 
 Lliaws twr goleu yn golosgi 
 
 Ym pryfFwn rywrys yn rwyoli gwrys 
 
 Ym prydein ynys gwys an gwesti 
 
 Ny chawsan droeduet heb wan heb wnet 
 
 deruyn gwynet yny gweini 
 
 Anoethach powys ae thir amddyfrwys 
 
 Ae thoruoet diffwys nyw diiferi 
 
 Neu loegyr lu derrwyn ae lly w Hid wen- 
 
 wyn 
 Ae lluoet trylwyn hyd tra gweilgi 
 Ny chawsan genhyn kymod kymeint hyn 
 Eithyi'gwarthagwrthrynn wrth ymbroui 
 Darogan mertin dyuod breyenhin 
 O gymry werin o gamhwri 
 Dywawd derwyton dadeni haelon 
 O hil eryron o eryri 
 O wyron ywein ar wyneb prydein 
 Yn vrtyein llundein o Ian deithi 
 Yn lew loegyr gymyn yn yoruerth y hyn 
 Yn lary lywelyn o lin rodri 
 Nys kelaf honnaf hon y w beli hir 
 Ny chelir nae wir nae wrhydri 
 Am bob treis ryduc ar bob tarw caduc 
 Ac ar bob ssaruc yr eu sorri 
 Argynnifergwaed amdrychyon amdraed 
 Ac am pob paraed parawd losgi 
 
ARWYRE1N. CAXU. 
 
 215 
 
 Ae gwbyl weithredoet ar gel ar gyhoet 
 Ar gadarn gadoet dyryoet dorri 
 Can kymery duw difwyn ynni dyn 
 Kemer lywelyn lyw kydeithi 
 Archaf ytt arglwyt yr arglwyti 
 Y eryr keinwyr kymod a thi 
 
 ARWYREIN 
 
 A Gant Lltwakch vab Llewelyn y Lewelyn 
 
 VAB YOKUEETH. 
 
 Mi ath arwyre vt bre breinnyawc 
 Breisclew anael bael o hil madawc 
 Arwr yn arueu aeruetawc deym 
 
 Eryr ar gedyrn eurged uarchawc 
 Llywelyn llary rwyf rwyni kyuryawc 
 Lluyteu beri ri rutuoawg 
 Llyw kymry deruyn diryawc y harglwyt 
 
 Llwyr diruawr dygwyt y digassawc 
 Ey darueit aeruleit eurulaen rodawc 
 Aruogyon dragon ^reic llys eurawc 
 Ry arueityaf naf nerthawc dygyrchu 
 
 Yn rwyuan teulu rwyf teuluawc 
 Am prydest dyllest ar dull donnyawc 
 Piydu nyd anoeth y gyuoethawc 
 Prydyt wyf ym rwyf rywawc lywelyn 
 
 Hü méruyn hytyn hytueirch gwiscawc 
 Teyrnuab ioruerth berth byddinawc 
 Uab Owein uur prein preitrwyf enwawc 
 Goreu wyd gorwyd am geiryawc dyffiynt 
 Gwrawl bawl hwysgynt pellyntpwyllawc 
 Mynneist gyfaruod yn gyuaruawc 
 A gwenwynwyn rynn rwyf lluossawc 
 Gyueillyeist ual drud gyueillyawc ythlaw 
 Gauaellus dreic fraw freic kymynawc 
 Y deheu nend ten nal teithyawc 
 Urehfenm gwrt drin gwyr drenl nodawc 
 Keneist elnyden alaawc ynyal 
 
 Oth glen gledynal goed glenynawc 
 Dy nart wyf dy nut ys anghntyawc 
 Dy neirt ynt heirtyon vt mon mynawc 
 Dy uyrtoet kyhoet kyhoetawc beunoeth 
 Dy gertawr byt goeth doeth dauodyawc 
 Dy gert dy ganaf naf ninerawc 
 Dy gynny gyn dygwyt arwyt enrawc 
 Dy gy n Y du bolchawc dy daryan 
 
 Dy gynnif nyd man nyd mal diawc 
 Dy gynnetyf dyuod yn oruodawc 
 Am benn gy gynnygyn kynnwryf gwyth- 
 
 awc 
 A gwasgam clwyf a gwascarawt clod 
 
 A gwisgoet arot yn uyd uodawc 
 Ac eur ac aryant wrth chwant clrwan- 
 
 nawc 
 A meirch mei meingrwn dwnn a dossawc 
 A lluoet ygnif a lluoetawc uaes 
 
 A lliaws dikes aes asgethrawc 
 A ragod penn clod claer ysgwydawc 
 Escudwan garthan is garthynnawc 
 Gwaed am draed o drin a gwaedlid lain 
 
 A gwaedlauyn acluntyawc 
 A gwaedlwrw gwyr aerfwrw aruawc 
 A gwaedlenn am penn ym peithawc 
 
 A gwaed a bwyd brein 
 
 A bran ar gelem 
 A galon adnntyawc 
 A golo ker man ro meinnyawc 
 Gelynyon saeson sidanawc 
 
 A geloreu creu 
 
 A gwan a gwaedfren 
 A gwaedffrwd redecawc 
 Am uochnant kein amgant coedawc 
 Am uechein yn uochdwyreawc 
 Am eilnanmuychannrecheinyawc heuyd 
 
 Bn hiruryn berchennawc 
 Rac ny llyw yn lln diofhawe 
 Amherawdyr llywyawdyr llnrygawc 
 Llywelyn llary rwyf rywonyawc 
 Berchen — barch wleclic hiraethawc 
 Ath uolaf uilwr pedrydawc 
 Ath nolant pymtheccant caderyawc 
 Byth nawl ar yssyt estronyawc 
 îsath orsseif na moel na mygbawc 
 Boed dy war ar dir tormennaw^c dyet 
 
 Can mlynet yn het yn hytolawc 
 Can dewis uuchet rinwet rami awe 
 Yn rann yth barthred rwyf ced cadraw^c 
 Caffael trugaret trugarawc arglwyt 
 
 Trugar dnw hylwyt rwyt rinwetaw r c 
 
 CANJJ 
 
 A Gant Llywaech Beydyt y Moch y Duw. 1 
 
 Dexg grat benn berchen barth briodawr 
 Deng grat dy wennwlad mor nad mor vawr 
 Dnw dewrwir pellir pwyllawr on kynnhen 
 
 Dilen o bressen ban yn bryssyawr 
 Den edryt yssyt a synnhwyryawi* 
 Den erbyn agheu agychwiawr 
 Doethwlad nef adef adaf wychawr seil 
 
 Yffern yw yr eil dnr eil dyrawr 
 Ofer difnner llyther lleawr 
 O fyt achrefyt yt achrettawr 
 O fyryf yoli tri o draethawd berffeith 
 
 O egwydet yeith o egwytawr 
 Berthiden rien ry wasgarawr 
 Ny mad borthes mam mab nyw ditawr 
 Port-hid donnyen byd dynyawl ogawr 
 ISTenn: dynyaton berchen benn bob euawr 
 Parthwys rwyf radlawn dawn diburawr 
 Porth ym gwawd tauawd dy garcharawr 
 1 Cynddelw ai k. ait.— LI. C. 
 
216 
 
 CANU. 
 
 Berth gyuoeth llwyrddoeth llewychawt 
 
 beunyt 
 Am elyf vedyt am eluyt glawr 
 Gwedy golo dyt o dywyllawr 
 Gwedy golwc vrad goleuad gwawr 
 Gwrth yoli keli kyn neithyawr daear 
 
 Gwyl drugar dy gar uo dy gertawr 
 Kyd gwypwyf hetiw hawtuod vch llawr 
 Ny wnn yr hynny a wyf henawr 
 Gwyr ren an reid ryt yolawr heb daw 
 
 Rac yn periglaw heb periglawr 
 Gwytam yn gorllwc gwr llwyrddrwc llawr 
 Gwr hydyrueu agheu yg ghyghellawr 
 Kygholli mawr duw mor ddybryd y neb 
 
 Kyghall nwy goheb oe gynuebyd 
 Kyntorawr yssyt ys ef an cryd 
 Kyghallen ddilenn orfen orfryd 
 Kygeuddon a daw o diofryd crist 
 
 Kygafawc kyfyrclrist kyfyrdost benyd 
 Cam yw y dyn difanw y uryd 
 Kygreif cliawl kygwl kywyd 
 Kyghaws a uyt traws a uet tristyd meith 
 Kyfreith dioleith kyn lleith lleduryd 
 Kywirdoeth rwy gwel brad annel bryd 
 Kyfyrdwyth kyfarfyrdwyth prifwyth prif- 
 
 wyd 
 Kyuaruaeth amaeth am aruetyd twyll 
 Kyurancgeu gymhwyll am pwyll ym pyd 
 Kyuyrgnawd ym keudawd deuawd heuyd 
 Kyfredec a chwec chwerw hir ennyd 
 Kyfreid oet ym pleid oet ym plegyd uod 
 
 Kyfragod dyuod tu uy gweryd 
 Yn llwrw llwyth eluyt douyt an dyd 
 Yn llawr lliwed kawt anglawt anglyd 
 Yn Uwyr yt yd gwyt hyd yg gweryd llawr 
 
 Yn llwrw vn kyfawr yt yn kyuyd 
 O areu angheu aereu ergiyd 
 O oeruet poenwet pawb y uywyd 
 O arwar daear down y gyd dytbrawd 
 
 O arwein pechawt lleitawd lleduryd 
 Ny rygar trugar tra syberwyd 
 Ny ry daw anaw oe anwylyd 
 Ny rygotwyf rwyf rym gweryd o dygyn 
 
 Nyd rwyt wy gynnygyn gyndiebryd 
 Ny rygollwyf duw o dewret byd 
 Ny ry golles nef ny uo ynuyd 
 Enuydrwyt awyt ewyc lafur twnn 
 
 Anvedyr y carwn pwnn pennyadur 
 Heb synnyeid yn reid rwyt achlyssur 
 A heb wybocl bod byd mor ampur 
 Ry bu erthyst yn rybu arthur gynt 
 Rybu amgyfrawd gwynt gwan tra messur 
 Rybu ull kessar keissyassei flur 
 Y gan vt prydein prid y hesgur 
 Rybu vran ab llyr llu rwym adur mad 
 
 Yg kamp yg kywlad yg cad yg cur 
 Rybu ercwlff mawr rwysc dyrawr dvr 
 Ryuyc angertawl gretfawl greitur 
 Rybu gamwetawc madawc modur faw 
 
 Rybut uu itaw dylaw dolur 
 Bu alexander byd lywadur 
 Hyd sygnoet neuoet ny bu segur 
 Pan ny wyl pobloet pawb yn tostur pla 
 
 Pob tra yn diua ac yn difur 
 Pob naf oe niuer pob ner pob nur 
 Pob nenn ym pressen yn am pryssur 
 Gwrthod rwvf hollaul holl ysgrythur ueitli 
 
 Gwrthwyneb a weith yw y wneuthur 
 Gwrth awyt dragwyt dra gwylyadur 
 Gwarchedit eluyt dy byt disbur 
 Gwertheuin vi-enhin vreisc bennyadur byd 
 
 Gwrthlated om bryd pyd pechadur 
 Gorthywys nefoet ny uet eglur 
 Gwrthyf ny bo trist crist creadur 
 Creaduryeu nef nawt dialaeth seint 
 
 Kyrreiuyeint gymeint gymedrolaeth 
 Caret' ym ynni nyd mi ae maeth 
 Cam a mynnu. vym mabolaeth 
 Caraf y olaf dri drwy drudanaeth ked 
 
 Canred omgwared yr awch gwrdaaeth 
 Can ryt duw douyt dawn ehelaeth 
 Can ran rad geleu dewr frwythav fraeth 
 Can klyw can kennhyw kymhwyllwryaeth 
 Kein llywyawdyr creawdyr credwn ry 
 
 wnaeth 
 Kant kadwent pressent presswylyaeth an 
 
 hyclyr 
 Canys breu mal gwydjT hydyr hudolyaeth 
 Yr teir person byd bid ych aruaeth 
 Yr tri yn yawnwir yawn wrogaeth 
 Yr vn duw vn dyn na uid hydraeth brad 
 
 Yr mab rad yr tad tec hynafyaeth 
 Can due pymwan Crist pym oes o gaeth 
 O yg o gyuyg gymodogaeth 
 angor tewdor tud alaeth gymhwyll 
 
 O dwyll o dywyll dywyssogaeth 
 Yndyndid ym pryd ym bru ban aeth 
 Yn dolvr yg cur yg corffolaeth 
 Kynytwys mawr wr mawr vreuolaeth 
 Gnif — yn kynnif y brif briodoryaeth 
 Kynytwn vinheu heb sswysseu saeth 
 Kan an duw ury ureenhinyaeth 
 Breenhinhet benn ban yth aned hael 
 
 Bro oet ysgauel ys gofuned 
 Breenhin pob fin pob faw dyghed 
 Braw cwydam ygyd yg cryd agred 
 Yn vfFern gethern gaeth drefred erwan 
 Yn affan poethuaun peithyawc drwy ted 
 Yn daffar taeruar tan amgyifred 
 Yn arfuruyt He ny llwyt kerted 
 Yny yt aeth cain can y weithred cam 
 
 Yg gyweithas nam nym bo vyned 
 Gwtam pob anwar daear dyred 
 Gotef grwn ysgwu anysgoged 
 Gotefwn gwylwn gwalaed arnan 
 
 Gwyth gyman yn llann yn llwyr gywed 
 A mi am awyt yn geheued 
 Yn afrifaw duw yn efrifed 
 
ENGLYNION. AWDL. 
 
 217 
 
 Archaf danc kyn tranc trwy eiryoled meir 
 Hyd nam gwnel kellweir coll aghyffred 
 
 Kyn dylaw gycliwyn tytyn tytwed 
 
 Kan da] n y dnw y dylyed 
 
 Kan lleng egylyon kein lliwed obeith 
 Kyn lleith rac kyfeitli kyweithaed 
 
 Kaffwyf o yoli crist keli ked 
 
 Kaffael yn adef nan nef noted 
 
 * Amen. 
 
 ENGLYNION 
 
 A Gant Prydyt t Moch i Lywelyn Mar 
 
 lORWERTH. 
 
 Cyfabchaf i Dduw oi ddawn linnaidd 
 
 Hnnaw ym goga-wn 
 Arwr arwrwas cas crawn 
 Eryr mawrwyr nierfyniawn 
 Merfyniawn lleisiawn lies arwar cerddau 
 
 Cyhyrddws am nn car 
 Pendragon berion bar 
 Pum wregys dewrfrys daiar 
 Dy orwyi" hael rwyf hwyl renedd prydain 
 
 Hil pryd fawr teyrnedd 
 Llew torf llyw terfyn Gwynedd 
 Llywarch Llywelyn ai medd 
 Meddfaeth dialaeth diwyl hydd ab cad 
 
 Cadr ddragon gyfundab 
 Gwr fab Madawg gwrcldfeirch arab 
 Gwrhyd pyrr byrr y bu fab 
 
 Mabolaeth fy rhwyf yw rhywoli cad 
 
 Cedwyr tnd Feli 
 Ar bob terwyn torf am ri 
 Ac ar bob terfyn torri 
 Mab ddysg yw i'm llyw lln rif ser i'w 
 
 Oe galchdoed nifer [gylch 
 
 Tarf cynnygn can yd weler 
 Torri heb noddi heb ner 
 Mamynogi draig drud yw ei gymmwyll 
 
 I gymmell y wendnd 
 Lleith breisgwyr llith brain a chud 
 Lladd E,yfn a channn golnd 
 Mebyd rwyf gwrhyd rliwydd fn ei gynnif 
 
 Ny 1 gynnygn bn tramgwydd 
 Pen dragon draig yn ddengmlwydd 
 Pobl dwr nend gwr yn en gwydd 
 Gwrhyd ri Addaf gwrhyd ferth bien 
 
 Bnddngawl fa,b lorferth 
 Draig Brydain ei bryd ai nerth 
 Ai ddyall guall gannerth 
 Cynnorthwy dragon draig hirlwys filwr 
 
 Ath filwyr na phowys 
 Car cyrdd cerdda pob diíîwys 
 Cant cynnygn yn ddygn ddwys 
 Dessyf lln elyf Hew teyrnas wyd 
 
 Ny odyn neb dy gas 
 Bar llychwr gwr yn oed gwas 
 Beirdd byd yth gyd ry gafas 
 Cefaist Lywelyn olywiaw gwendorf 
 
 Gwynn deym Aberffraw 
 Cadarn gad drwsiad dreisiaw 
 Ced byd yth lewyd oth law 
 Llwyddid yt gymry llywarch 
 ^Neu, Yw. 
 
 CANUAU DAVYDD BEjNVRAS. 
 
 AWDL 
 
 A Gaxt Datydd Bextras i Leweltx fab 
 
 lORWERTH. 
 
 Gwr a wnaeth llewych o'r gorllewin 
 Hani a lloer addoer addef iessin 
 Am gwnel radd nchel rwyf cyfychwin 
 Cyflawn awen awydd fyrddin 
 I gann moliant mal Aneii'in gynt 
 
 Dydd y cant Odoclin 
 I foli gwyndawd gwyndyd werin 
 Gwynedd bendefìg ffynnedig fìin 
 Gwanas deyrnas deg cywrenhin 
 Gwreidd teyrneidd taer ym mrwydrin 
 Gwrawl ei fflamdo am fro freiddin 
 Er pan oren Dnw dyn gyssefin 
 Ni wnaeth ei gystal traws arial trin 
 Gorug Llywelyn orllin — teyrnedd 
 
 Ar y brenhinedd bray/ a gorddin 
 Pan fan ymbrofi a brenhin Lloegr 
 
 Yn llygrn swydd erbin 
 Oedd breisg weisg ei fyddin 
 Oedd brwysg rwysg rhac y godorin 
 Oedd balch gwalch golchiad ei lain 
 Oedd beilch gweilch gweled ei werin 
 Oedd clywed cleddyfan nnfin 
 Oedd clybod clwyf ym rnhob elin 
 Oedd briw rhiw yn nhrabludd oi drin 
 Oedd braw saw saeson clawdd y Cnwckin 
 Oedd bwlch llafn yn Haw gynnefm 
 Oedd gwaedlyd pennan gwedy gwaedlin 
 Bhyw — yn rhedeg am ddenlin 
 Llywelyn ein llyw cyffredin 
 Llywiawdr berth hyd borth ysgewin 
 Ny ryfu gystal Gwstennin ac ef 
 
218 
 
 I LYWELYN. AWDL I DDUW AC I LYWELYN FAB IOEWERTH. 
 
 I gyfeir pob gorllin 
 Mi i'm byw be byddwn dewin 
 Ym marddair mawrddawn gyssefin 
 Adrawdd ei ddaed aerdrin ni allwn 
 
 Ni allai Dalicssin 
 Cyn adaw y byd gyd gyfrin 
 Gan hoedl hir ar dir daierin 
 Cyn dyfynfedd ysgyrnwedd ysgrin 
 Yn daer dyfhlas ar lessin 
 Gwr a wnaeth or dwfr y gwin 
 Gan fodd Duw a diwecld gwirin 
 Nog a wnaethbwyd treis anwyd trin 
 Ym mhresent ym mhryssur orllin 
 Ni warthaer liael am werthefm nos 
 
 A nawdd saint boed cyfrin 
 
 TEHFYN. 
 
 I LYWELYN. 
 
 Hanbych well o Dduw eddewy 
 
 Eddewid ddilid a ddeley 
 
 Hanbwyf o honawd am wawd wedy 
 
 Hanbwyll dygymmwyll a gymery 
 
 Llyw Prydain prydydd ath clcleifry 
 
 Llywelyn llwyddid yt hjnany 
 
 Mawr ith orug Duw dad Arglwydd fry 
 
 Myfyr yw mae mwyfwy fyddy 
 
 Dy faint herwydd braint ti a brofy 
 
 Dy fantawl nid bawl nid liawdcl bynny 
 
 Dy far ys anwar y gossody 
 
 Dy uer a gwyner fal y gweny 
 
 Dy fudd ni oludd er a wely 
 
 Dy fedd ath refedd a ddoetb renny 
 
 Difuddiawg farcliawg feirch ystry 
 
 Dy faddeu nid teu teg y rhoddi 
 
 Dy feddiant nid cbwant a chwennychy 
 
 Dy feddwl nid cwl canys cely 
 
 Dy fod falch y rod ry feddyly 
 
 Dy fod herwydd clod mal y clywy 
 
 Dy fyddedd cyhoedd ti ai cely 1 
 
 Dy fryd wrth dy fryd frenhin Cymry 
 
 Erwan yw ynni o mynny 
 
 Aerwalch balch balchu fyngwely 
 
 Arwar udd Kessar a'm ceissy am bwyth 
 
 Ys da beth ym cefFy 
 Traul caeroedd ciriega ymy 
 Trefad fy hendad ai hundy 
 Trais arnaf fy naf ni edy 
 Tros y gercld a gannwyf cytty 
 Y mawr udd rhwyddfawr om rhoddy 
 Nid mwy no deg erw os a ddygy 
 Cymer a fynnych Cymry bendefig 
 
 Arbennig wleclig i wladychy 
 Difanw son saeson sef a gery 
 Difwyniant fyddaf o'm difenwy 
 x Ncu, coely. 
 
 Na dilyssa fi y felly fy naf 
 
 Nid ef yt lessaf o'm dilyssy 
 A ganwyf dy geiniaid ai cny 
 A genais a geuir wedy 
 Aerddryd tud or tu pan geffy 
 Erddrwg ys teilwg os tely 
 Ystyria wrthyf wrth om colly 
 Ystawd fy nullwawd nam hennilly 
 Ystyriws dews dawn ytty er gaint 
 
 Ystyr saint dy fraint frenhin Cymry 
 Can gwnaf dy foliant fal y heddy 
 O gwnai iawn om dawn nim diawy 
 O wythlonder ner nerth a gedwy 
 O eithaf pob caer taer y torry 
 Neu ry orwyd hael ydd hwyly 
 Ni ryorug Duw dyn fal tydy 
 A ddaroganer a gymmery 
 O bob darogan dawn a geffy 
 A ddarogenais a gynnyddy 
 A ddaroganwyf a gynhely 
 Wyt ddaroganawr gan a wely 
 
 TERFYN. 
 
 AWDL I DDUW AC I LYWELYN 
 FAB IORWERTH. 
 
 Dafydd Benfras ai Cant. 
 
 Mab Duw dylyaf dy bwyllaw 
 
 Mawr gwerthfawr gwerthyf gwrandaw 
 
 Mor iawn yw ydawn am daw ygennyd 
 Mwynair o'm plegyd heb plyg arnaw 
 Mur modur llywiawdur rhag Haw ymae 
 
 I'm meddwl dy geisiaw 
 Mor ddiriaid i ddyn eiddunaw oi gnawd 
 
 Er dygnawd bechawd na'i rybychaw 
 Mor deg y gelly di gall arwyddaw 
 Merwerydd echwydd ac ucherddaw 
 Mawrfryd gan ddyn byd er bod iddaw 
 Dda — na mawrair draha nid rhaid wrthaw 
 Mab Duw ai dyrydd yn eiddaw 
 A mab Duw ai dwg y ganthaw 
 A mab Duw ddyddbrawd a ddaw iw brofi 
 
 Beth lb ei ynni am ei anaw 
 Ni bydd a mab Duw diamadaw 
 Afo mynws byd yn' ei bydiaw 
 Mab Duw dewiseis dewissaw a wnaf 
 
 Ef dewisaf naf nawdd y ganthaw 
 Diddestl oedd eu lie llu wrth sylliaw 
 Dydd y cymmerth Crist grog yn eiddaw 
 Yngwaelawd uffern affleu fraw einioes 
 
 Ydd oedd bedeiroes yn ymdaraw 
 A llu o bryfed yn eu briwaw 
 A Hid Hid boethfan dan yn eu deifiaw 
 A llys afraid gwrys na gwryfiaw oi plaid 
 
 A lliaws enaid yn direidiaw 
 A llwyr dywyllwg wrth odrigaw 
 
MARWNAD I LYWELYN FAB IORWERTH. 
 
 219 
 
 A lleng gythreuliaid yn ei threiliaw 
 
 A llawer bwysti heb ystyriaw ced 
 
 A llawer syclied trwydded trwyddaw 
 
 A lluoedd pobloedd pawb yn atliaw 
 
 A llewod a rhod yn eu rhwydaw 
 
 A lie ydd oedd clruan drwy adaw Cain 
 
 I werin wirìn ei warandaw 
 
 Pan ddyfn y mab rhad oedd raid wrthaw 
 
 Er porth yn dannorth a dawn arnaw 
 
 I Uffern bydwern lieb adaw ychwaith 
 
 Yn un boregwaith i'w hanrheithiaw 
 Achos pumoes byd ybu icldaw 
 Uchelwr mirain bêr drain drwyddaw 
 Ucheldad fab rhad rhac rhwydaw ei hawl 
 Gwae ni fo deddfawl y dydd a ddaw 
 Miliangel pan del i dalu drostaw 
 Yn erbyn cythraul cytlirudd syniaw 
 Ac ymliw ac ef am ryluniaw gau 
 Ac angen dien dyfocl iddaw 
 Pam na cliar mab dyn Duw ai geifiaw 
 Pam na chynnyc ef nef yn eiddaw 
 dda ni wyrtha wrthaw ny aned 
 
 Y gwr gogoned gweled gwyliaw 
 Gwr ni gaffad namyn dim arnaw 
 Gwr ni chefíìr íforcld i ífo rhagddaw 
 Gwedi y gwr uchod ucliaf Uaw diau 
 
 Ar eil gwr goreu meu ymadaw 
 Llywelyn urddyn nrddas icldaw 
 
 LleAY gway wdwn ysgwn ysgwyd gydiaw l 
 Gnawd fod cyfranc rhwydd rhagddaw pan 
 
 brofed 
 
 Ai glywed ar llecl hyd yn llydaw 
 Gnawd fod ongar gwyr wedy gwyraw 2 
 A chledd gwawr Gwynedd a gwaed arnaw 
 Gnawd uthr fod rhuthr yrhyngthaw ai 
 Esgar — a gnawd fod gwyar o'r ymdaraw 
 Gnawd yw o'i elyn hylithr wylaw 
 A gnawd fod tafawd diwyd iddaw 
 Gnawd ysgafael hael yn hwyliaw oi du 
 Rhac ei llu i Loegr andaw 
 Gnawd Ffrangc rhag ffwyrdrangc a ífo 
 Arnaw — a pheleidr rheieidr wedi rhudaw 
 Gnawd Sais nis cwynais yn cwynaw oi ben 
 A gnawd o dduch Tren trin ymwriaw 
 Gnawel cleddyf gilyd yn ymgiliaw 
 Cuall ac arall yn ymguraw 
 Ac ar llwyth oswydd gnawd lleithiaw 
 Cigfrain — a chaer dew firain yn difuriaw 
 Gnawd gwayw ae arwydd gwedy gwyraw 
 A gwr yn gorfod a chlod iddaw 
 Gnawd seithgad o eingl yn syrthiaw ergyr 
 
 Ac eryr rhyswyr heb eu rhusiaw 
 Gnawd fod ysgwyd frwyd friwdoll arnaw 
 Ac unbyn dengyn dengwlad iddaw 
 A digawn o ddawn i eiddunaw rhen 
 A dygen llawen yn eu llywiaw 
 Llywelyn neud Hew cywaethlaw 
 Llyw anaw llawenydd dreuliaw 
 
 iGeidiaw.— LL C. 2 Gwywaw.-Ll. C. 
 
 Ystyriawl ei hawl i hwyliaw yngryd 
 
 Ys digrif i'r bod y danaw 
 Ystyriws dews y dawn iddaw 
 Ystyried tad llwyrged rhagllaw 
 Dyn yn fyw ni fedd i dreisiaw Duw fry 
 Am frenhin Aberffraw 
 
 MARWNAD I LYWELYN FAB 
 IORWERTH. 
 
 Dapydtd Benfras ai Cant. 
 Meu foli Crist celi culwydd 
 Mawr foliant clidrawd didramgwydd 
 Maith i'm gwnaeth alaeth ac arwydd 
 Arnaf— nii rydynnaf dan ei afiwydd 
 Mor draws fu lesu am aes digwydcl 
 Mor dreisiwr hagen am ren rhadlwydd 
 Mor drist yw ein by w bod giaflwydd derfyn 
 
 Ar rudd Llywelyn Haw gyfanrwydd 
 Mawrbeir cynnrweir cynnif hylwydd 
 Mawr benn Cymru wenn ai chymmhen- 
 
 rhwydd 
 Mawr barch gogyfarch gogyfrwydd or hyd 
 
 Mae ysbyd y byd yn enbydrwydcl 
 Cam y gorug Duw o dybygrwyckl 
 Cyn bu drwch na bu drwchanmlwydd 
 Cymyrres angeu an ingrwydd attaw 
 
 A dygynt o'i law liawsogrwydd 
 Llywelyn haelddyn liAvylddawn awydd 
 Llywiawdr gwynfyclig gwledig gwladlwydd 
 Lladdawdd Duw arnam am ddwyn lleur- 
 wydd frwyd 
 
 Llawn rywydd ysgwyd ar ei ysgwydd 
 Llywelyn aer llyw taer am y teirswydd 
 Llwycldai a llithrai o'i helaethrwydd 
 Lleigiad fryd yn rhyd yn rhodwydd ongyr 
 
 Och awyr am wyr diwaradwydd 
 Och fawr a fwrir o ddirfyngrwydcl 
 Och faith heb ychwaith o'i obeithrwydd 
 Och am naf am nêr diwydrwydd 
 Och am nêr muner mynogrwydd 
 Och ddygyn a ddognes goleurwydd 
 Och de am ddewrddrud ehangrwydd 
 Och nos o arhos yr arwydd 
 Och ddydd a ddoddyw o'i dramgwydd 
 Och Ddofydd ddifa gwreiddrwydd 
 Och Dduw o ddyfod i'n arglwydd 
 Wedi achadw cad fragad friwgwydd 
 Wedi echwng teg heb attregrwydd 
 Wedi addaf teg ar gartrefrwydd 
 Wedi tynnu Lloegr iw llawn archwydd 
 Wedi na wnaeth Duw diddanrwydd ym 
 Wyd — ni gaifei Hew gryd greidiaw awyd 
 Gwedi llawer gwr a gorwydd iddaw 
 
 A ddeuynt attaw wrth ei awydd 
 Ni ri cedwesti cad wastadrwydd 
 
220 
 
 MARWNAD RUFFUDD FAB LLYWELYN. 
 
 Ni raid a warawd wyr yn hywydd 
 Rhydd fydd a ganwyf i'ni rhwyf boed 
 
 rhwycld 
 Khan o deg acldef nef yn ebrwydd 
 Ebrwyddws dews dawn yni plegyd gwr 
 
 Gorehang ei wrhyd 
 Ebrwyddynt ebrwyddweilch o'i gyd 
 Ebrwyddwalch ceinfalch cymryd 
 Braw yw ynn deon diofryd ein llyw 
 
 Braidd yw yn ein byw ynghynnen byd 
 Wecli brys liaelder muner menwyd 
 Mwyniant llu tra fu yn ei fy wyd 
 Mai yw am doddyw yn anhyfryd wyf 
 
 Am fyned fy rhwyf yn rliwym gweryd 
 Golo bael galar yw y dedfryd 
 Goludd ei achludd gwayw rliudd yn rhyd 
 Goleu y dug Duw ein diebryd fry 
 
 Am freenhen Cymry cymrwyn ergyd 
 Gwir yw marw gwr garw am gaer eluglyd 
 Goreu oedd ynn ein marw i gyd 
 Gorofn y sy arnaf byd nam gweryd dyn 
 
 Wedi Llywelyn Uywiawdr gwyndyd 
 Gwarafun ni wnaf yn nydd creulyd 
 Gwrawl oedd ei bawl wrth ei bwylfryd 
 Gwaredid keli celfyddyd oleu 
 
 I wrth ei afflew poenau penyd 
 Cenais wawd ufydd-dawd yn ei fywyd 
 I'm arglwydd gwladlwydd gwladoedd 
 
 oglyd 
 Canaf im arglwydd cof enbyd ys man 
 Rym gorug angeu dristyd 
 Am dreisddwyn terwyn tyrfa espyd 
 Am drosedd gwynecld a'i harfeddyd 
 Am drawsgar gwanar gwenwynfiyd Pryd- 
 ain 
 
 Am drawswyr Owain drais syberwyd 
 Am drneni mawr clwyn gwawr gwyndyd 
 Ymdro rbiallu fu o'i febyd 
 Am drengi fy rhi rhwy ledfryd am bydd 
 
 Ni edych Dofydd ef y gennyd 
 Am drais Duw nid oes diim gybyd 
 Am drais dyn dinam gedernyd 
 Am dreiaw anaw anwylyd llawer 
 
 Am dramawr bryder ac ni weryd 
 Am drwm feddwl cost eurbost aer byd 
 Am drin wycbydd rydd ruddlafn creulyd 
 Am dylwy th hydwyth yr liyd y buant 
 
 Amgylcli gwawr dygant yn deg hyfryd 
 Ei deulu a delynt yngryd 
 Delweu aur ar cyfeuryd 
 Ei wyrcla oedd dda oedd ddiwid pob un 
 Oedd anbawdd icldun ei ddiofryd 
 Ei weision o'i wasanaetb gyd 
 Ei feirdd byddyn beircld byddyn harddglyd 
 Ei fyrddoedd cyboedd cawsynt edgyllaeth 
 
 Am ei freuolaeth hiraetb hyd 
 I'm rbei y barcbaf arch o'm plegyd 
 I'm rbiau gorau gwr i'm ennyd 
 I'm rbwyf y rodded rhan fawr o'r byd 
 
 Ef rboddai i Dduw ei ddihewyd 
 Ys rhoddo fy rben rhan yspryd addef 
 Ei ran o wlad nef iddaw hefyd 
 
 TERFYN. 
 
 MARWNAD RUFFUDD FAB 
 LLYWELYN. 
 
 Dafydd Benfras a'i Cant. 
 
 Gwae ni bael mor wael mor woleu 
 
 Weled yn nesad eÌD eisiau 
 
 Gwelsam ni gynt ai wynt yn oreu 
 
 Gweilcb Cymrn yn cymryd arfeu 
 
 Yn Lloeger yn llosgi ei tbyrau 
 
 Ai gwelai eiliai yn oleu 
 
 Ai gweles gwelynt ryfeddau 
 
 Gwelsam ni wawr maelawr megys ynteu 
 
 Mygr fadawc wayw roddawc ruddgreu 
 
 Gwelsam ni faelgwn fawr fur cadeu 
 
 Cadr fab Bhys yn rbos ai ffagleu 
 
 Gwelsam ni Owein prain prndd ei ddoniau 
 
 Doniawg fab Gruffudd beirfudd bareu 
 
 Gwelsam ni fab Hy wel yn rhyfelau 
 
 Cynan y gelwid cwyn a'n goddau . 
 
 Gwelsam Bys falcbgryg ryfyg reitbleu 
 
 Yn rbuthr aruthr ar y dehau 
 
 Gwelsam Bys fycban darian daerglau 
 
 Ym mhyrth Caerfyrddin ai fyddinau 
 
 Gwelsam wyr dinam yn dcliamheu 
 
 Gwael yw nad ynt fyw neud ynt feddeu 
 
 Gwaent hwy ar a wnaeth eu pennaetbau 
 
 Am Buffadd gwewrudd gwae finnau 
 
 Am riff ner llucb byder llacbau 
 
 Am rym llym y lleinn fy nagrau 
 
 Am nwyf y darwyf ai neud areu 
 
 Amlwg yw custudd ar fyngruddiau 
 
 Ami i'm gwnaetb biraeth bir anadleu 
 
 Am leitb gwr dewr dur ei lafnau 
 
 Am lew glew o'm glud feddyliau 
 
 Am lyw glyw glod byd Fynnau 
 
 Bu gelyn dycbryn o'r decbrau 
 
 Byth yn lladd Llundain ai thp^au 
 
 Bu erwan yv awi 1 y cigleu 
 
 Bu oer ym aros y chwedlau 
 
 Na bum farw o fawr bryderau 
 
 Ac yn farw fy arglwydd diheu 
 
 Na dyn oni'm dug anghofiau 
 
 Am Buffudd ni'm dybudd nau dau 
 
 Gwael yw colli bael o hil eneu 
 
 Gwag yw byd bod yn ei faddeu 
 
 Gwirfab Duw gan dug ben rhiau 
 
 Gwae fi i'm poeni rbac pum edau 
 
 Ucber rbac pryder pryd i'm goddeu 
 
 Acbaws gwalcb mawrfalch mur cynnedfau 
 
 Ucbel y dodaf am naf nid man 
 
 Wycb ragor ocb rbagod ti angau 
 
DAFYDD BENFRAS AI CANT. MARWNAD IR TRYWYR YNGHYD. 
 
 221 
 
 Cyn y gwedd iiii oedd goreu 
 
 Gwedi gwawr Cymru cymryd croesau 
 
 Cymmerwu iolwn o iawl seiniau 
 
 A syniwn ar betli o'r pregetliau 
 
 Am ei ddwyn terwyn tori' amrliyffieu 
 
 Ymddifaid yiu rai geuau nid gau 
 
 Rhy draws fuam gynt liynt liir ddiau 
 
 Rhy drist i'n gwnaeth Crisfc creaduriau 
 
 Gwr a wnaeth yn llawn llenwi cibau 
 
 Or dwfr deierin yn win gwineu 
 
 A wnel gorphowys rhag pwys poenau 
 
 I Ruffudd rwyddfudd yn ei raddau 
 
 Gwr an pryn prynhawn ddifi.au 
 
 Gwir iddal o ddylaw affleu 
 
 Gorug dduw gwener rliwydd-der rhadau 
 
 Goddef pum liarclioll o arcliollau 
 
 Gwedi llarydad Duw deg cyfreithiau 
 
 Llofrudd fab Gruffudd draul budd dreigiau 
 
 Llwrw y gwn gwenwawd bryddestau 
 
 Llary rwyf a ganwyf a'm geneu 
 
 Llew buwyf Llywelyn biau 
 
 Llyw Gwynedd diwedd a dechreu 
 
 Dechreuws dews hyd na'm dyliudd dim 
 
 Damwyniaw ym gythrudd 
 Dychryn mawr bod llawr ar llofrudd 
 Llyw meidrawl llew greddfawl Gruffudd 
 Mab meithyn Llywelyn llafhrudd 
 Mawr gwriawr gorwyr Maredudd 
 Traws gyngaws gyngor diacliludd 
 Trais gymmell tri nawwell no Nudd 
 Gwna arnaf liiraetli hir gystudd 
 Gwaith Saeson Hid ruddion lledrudd 
 Gweryd ni'm ergyd ai mawrgudd 
 Gwae gwelsym cer mawrfryn morudd 
 Gwr oedd wr oedd orfawr ei fudd 
 Gwyr oedd wyr oedd orddyfn ganthudd 
 Gwyth oedd lwyth oi laith ni atgudd 
 Gwaith oedd saith ymy y oludd 
 Gwawr oedd fawr ei far yn ddyfn brudd 
 Gwas oedd gas ei geisiaw dan gudd 
 Gwalch oedd falch ei falchlafn uch grudd 
 Gweilch oedd feilch am ei falch ddeurudd 
 Gwn o ddwyn terrwyn torf angludd 
 Gwan anrheg anrhaith heb rybudd 
 Gwanar gar trimudfar trymrudd 
 Gwenwyn gwyn gennyf nid ymgudd 
 Gwyn eurdir ardwy dadanhudd 
 Gwr eurdwr ardwyad trabludd 
 Gwawr gwyndyd gwander ei orchudd 
 Gwyn Gwynedd gwae ni am Ruffudd 
 Gruffudd aur digudd ef dygnaf i gwyn 
 
 genedl plant Addaf 
 Griff ner o'm pryder y prydaf 
 Prif farwnad ir mab tad teccaf 
 Greddf Echdor gwawr eurdorf gwraf 
 Graid synniaid synniais ei alaf 
 Grymus can gweled ei dy gwelaf 
 Gradd berchen ei barch am danaf 
 Hiraith y sy i'm dwyn am a gwynaf 
 
 Hir yd goffeir a goffaaf 
 
 Mor lie ym alar am a garaf 
 
 Mor llwyr y lladdawdd Llundain arnaf 
 
 Mor llwyr car am a garaf 
 
 Cyd a dragon byd o byddaf 
 
 Trugar hael pa hwyl a ddygaf 
 
 Am ddwyn draig clragor nas gwelaf 
 
 Drwg fab Duw y daethost attaf 
 
 Crist a wyr yn llwrw a gauaf 
 
 Na wn am fy rhwyf cwddwyf cuddaf 
 
 mynnwch chwerddwch mi ni chwarddaf 
 
 Can mynnwn fy marw ni mawr wdaf 
 
 Cud ymguddioch chwi oil mi ni allaf 
 
 Ymguddiaw dan Haw ban fo lleiaf 
 
 Cyd ymguddio pawb beth a gelaf 
 
 Am farwnad Ruffudd nid ymguddiaf 
 
 Nid a eill cadarn yn cadw eithaf 
 
 A all gwan truan trist a allaf 
 
 O orchrawn deigr llawn a ollyngaf 
 
 O orchudd Gruffudd ail Nudd fy naf 
 
 O erchyll gollecl gall marw fyddaf 
 
 Ai Orchymmyn ef ar nef a wnaf terfyk 
 
 DAFYDD BENFRAS AI CANT. 
 
 Ys gorwyn ewyn rhyn yn rhedeg 
 Ys gwrdd yn Ionawr mawr morgroeg 
 Ys gwae fi am iaith gwawdd faith gofeg 
 Yr goddau chweddlau imi a fai chweg 
 Ni wybum erioed medru Saesneg 
 Pan ^eisiais i eful o ennilleg 
 Cam oedd neud ydoedd yn wyndodeg 
 An rhodclwy fab Duw dawn arwaneg 
 Yn dwjn oc ei plith yn olithreg 
 Ei wladoedd cyhoedd cyfun hardcl deg 
 Ar wledig lleithig llwythfawr urddreg 
 I wlad Dafydd rydd rwydd gymraeg 
 
 MARWNAD IR TRYWYR 
 'YNGHYD. 
 
 Dai-tdd Bexfras ai Cant. 
 
 Neud mai neud lleilai llif yn afon 
 Neud maith i'm dyrraith dir ofalon 
 Neud mwyfwy galar gwanar gweinion 
 Neud mau feddyliaw hwyliaw haelion 
 Hwy hwyliesynt gynt hycl gaer llion 
 Owein prydain prioclorion 
 Lleiddiaid gad fleiniaid o flaen arfon 
 Llywelyn glodfawr fawr ai feibion 
 Llyna wr arwr i argosbion 
 Llwyddedig gwledig gwlad orchorddion 
 Llawch ardawch ardwy rheidusion 
 
222 
 
 MARWNAD DAFYDD FAB LLYWELYN. 
 
 Llaitli arfaith arfod blathaon 
 Llywelyn llywiawdwr gwleiddiadon 
 Llaiy gyngbaws drwy gyngor doetliion 
 
 fynyw liyd faen gaer lleon 
 Ail colli colled annhyrion 
 
 Ef cynnif canwyll marchogion 
 Hy cldyfryd ddyfrys gynfreinon 
 Hoeddyl Dafydd megis dydd dyddon 
 Naf ieuangc cyn trangc treuleirchion 
 Ni ballai i bellennigion 
 Ner muner niynycli ei roddion 
 Neud ei hoed ar ei gyfoedion 
 Doetb esgym gwr cbwyrn ei yrctcbwelion 
 Ymchweiliad tromgad trwm ei gofioii 
 Dawn yr abad gwirdad gwirion 
 Ai dug oi olo i fro frytbon 
 Duw am gwnaetb biraetb bir ofalon 
 Dyfod corf Gruffudd mwynfudd niaon 
 Diafrddwl feddwl fyddwn ym mon 
 Pei yn fyw y delai i dal y bolion 
 Cbwegwyr cynnifwyr cynnebigion 
 Eu cbeddlau goreu gwir er lason 
 Llywelyn ai blant pla gelynion 
 Dafydd a Selyf ac Absalon 
 Herwydd trymfryd byd bod tan Saeson 
 Wedi treisynt gynt ar y goron 
 Trydeydd rbyfecld llyfr llefesigion 
 Nid a gwyr Gwynedd gan y gwyllion 
 Am far trwm tramawr gofnon 
 Am fod yn eu tud bwy alltudion 
 Am fawrweilch aerweilcb arfogion 
 Am fawredd Gwynedd ganaon 
 Llywelyn byddyn terwyn tirion 
 Gruffydd a Dafydd dywyssogion 
 Rbai difai yn difa galon 
 liban bertbfan a borthyn greon 
 Pei yn fyw fyddynt o mmon 
 Perynt hynt bendref "Wyrangon 
 Parawd gwawd gwedi eryron 
 Peris Duw eu dygngudd rbagon 
 Eny cyfred plyg gwenyg gwenion 
 Yny cyfrangc mor a mawr afon 
 
 1 abar feddau rbeiddiau rliucldion 
 I aber Conwy ceneddl frion 
 
 Tri goreu dreigiau sy or dragon 
 
 Tri a ddug Duw or dyniaddon 
 
 Tri eres armes trachwres trycbion 
 
 Tri eraill ni eill oil eu deddfon 
 
 Tri araf pennaf pennadurion 
 
 Tri arwydd byrwycld ar eu holion 
 
 Tri arwr eurdwr eurdorcbogion 
 
 Tri eryr yn wyr ac yn weision 
 
 Tri cblwyf nad ydynt fal gynt Cynon 
 
 Tri cbleu eu pareu fal peryddon 
 
 Tri cblo ar eu bro rbag bradogion 
 
 Trwy eirioledd Pedr pen porthorion 
 
 A mair oi gwyry air ai gweryddon 
 
 I'm tri Arglwydd byd boent cyfeillion 
 
 Mibangel angel ar angylion terfyn. 
 
 MAKWNAD DAFYDD FAB 
 • LLYWELYN. 
 
 Dafadd Bekfras ai Cant. 
 
 Dygn i'n symmud Duw ein tad 
 Ysprydol ysprydoedd oleuad 
 Dydd ym gwna yn drist drais dyfnaid 
 Ar Hall 3m Haw en o'i ganiad 
 Rbyfecld eu rbiau rym swynad 
 Rbyfedclaf o'm naf o'm neirthiad 
 Nid rbyfecld cyd bwyf o'm rbiniad 
 Gynnefin ar ganu marwnad 
 Ceniddum bon dra bron braidd ni mywad 
 Urddyn Lywelyn lyw y berfeddwlad 
 Ceniddum bon Pufiydd rudd ei ruad 
 Ac ni rygant dyn dim mor irad 
 Canaf lion D dafydd cynnifiad ryfu 
 
 Ni wnaethbwyd gwar llu yn Haw gaead 
 Ni ddodai eirif ar ra ddillad 
 Na gwin grysgelo nac ysgarlad 
 Ni ddotto fy rbeen fab rbad ei becbawd 
 
 Yn erbyn fy mrawcl cldefawd ddifrad 
 amlder dir llawbir lleiddiad 
 Ac emys golcbwys goacbubiad 
 Na bu gystal dyn y danad Dofydd 
 
 Ac y bu Ddafycld gan ei ddiad 
 Mor rbyfecld rbac mor fu roddiad 
 Na roddes fy llyw y lleuad 
 Mor eawcb ym arclawcb ardwyad 
 Cyn ni fwy o Ddaiydd yn ymddifad 
 Tra fu wr arwr gerddeidiad 
 No'r tiitbael baelach yd gaffad 
 Truan y gwnaetb Duw dvvyn cariad 
 Cymru — ym mblitb prudd wely beb oleuad 
 Etifedd Gwynedd gwanar gyrcbiad 
 Neud Duw a'i i^bannws yr bael reiniad 
 Ysy fyw a fo benuriad 
 Y sy farw gaffas farwnad 
 Deu fab Lywelyn lew gymynad 
 Diofelynt ii o feircb ifysciad 
 Diofelyd Duw bwy ac eu tad 
 Yn y wenwlecld fry yn y wenwlad 
 Gwlad fal cynbeiliad y cynhelis 
 Gwledig ben percben gwr am percbis 
 Gwyn esgar neud gwar ai gwercbedwis 
 Gwae ni oi drengi fal yr drengis 
 Llawer iawn oi ddawn a ddefnis attaf 
 
 Llwyr y coffaaf am coffes 
 Cyn angeu Dafydd cynnydd cannus 
 Cawsant or bobloedd pawb ercbis 
 Nid dodi bareu a beris arnaf 
 
 Alaf a enwaf ym a en wis 
 Nid bebof ei alar car a'm cedwis 
 Nid beb meircb meithdew i'm hedewis 
 O eiseu Dafydd neud is yw meddwl 
 
 Ax neud afyrcldwl oi orddewis 
 Nyd Hew o dyrred yny dedlis 
 Nid llawrydd Dafydd a ddiengis 
 Gwael yw colli bael diwael dewis 
 
CANU I LYWELYN AB GRUFFT7DD. 
 
 223 
 
 Gwae ef a gyll nef er annilys 
 Dilys briodawr gwynglawr Gwjmedd 
 Dolur yw nad byw llyw arllechwedd 
 Dygn yw i Gymru dygnedd ei dygned 
 
 Clywed ei fyned yn ei faenfedd 
 Dafydd liael ei hawl gywryssedd 
 Deheu a gigleu a gogledd 
 Dyfod hyd attaw dyhedd Iwerddon 
 
 I farchogaeth Mon dirion diredd 
 A llu o Brydain a llwrw hybrydedd 
 A llu o Ffreingc íFyr ffrawdd galledd 
 I goron Lunclaiii er garwedd heiyrn 
 
 Ni roddes teyrn ty o wynedd 
 Duw ai duo- rliao-oii deon diwedd 
 Dafydd fuddugawl gedawl gyfedd 
 Digaẁn o bregeth yw difaedd liael 
 
 Heb fryd i'w gael hyd frawd gyhedd 
 Ystruan ei ran rwyf marianedd 
 Ysdrwg heddiw lliw wedi llaryedd 
 Y Haw a gedwis erllynedd 
 Adwy yn Aber conwy cyn eu gorwedd 
 Wyr Brenhin Lloegr llu teyrnedd 
 Mab Brenhin Cymru cyniraisg fonedd 
 Gwr oedd a hauoedd gorfoledd gwerin 
 
 O ia\vn deyrnllin y brenhinedd 
 Callaf yw inii beth ammynedd 
 Colleis gwalch niawrfalch mnain orsedd 
 Ni rygolleis dyn dygnedd ei awydd 
 
 Ni rygollo Arglwydd rwydd anrhydedd 
 Ef a'ni talai aur ar fy myssedd 
 Nid ef a delid drwy dalwarwedd 
 A Dafydd dreisrydd drosedd cyn golo 
 
 Ni bu o Gymro ei gymrodedd 
 Bum y gyd a hael hwylglod ryssedd 
 Buarth eryr gwyr uch gwin a medd 
 Bum y gyd ag ef yd gefais ei wledd 
 Boed y gyd a'i Dduw fo ei ddiwedd 
 
 TERFYN. 
 
 CANU MOLIANT I LYWELYN 
 AB GRUFFUDD. 
 
 Daftdd Bexfras ai Cant. 
 
 Colofn nef dy nerth a archaf 
 Celi hael ir hwyl a ddygaf 
 Celfyddyd ym myd rymedraf 
 Cyflawn dawn danfoned attaf 
 Ar ddull llawnoed y dywedaf 
 Arglwydd fal Cynddelw a gynhaliaf 
 Llowarch a berchis mal ydd barchaf 
 Llywelyn urddyn urddas hynaf 
 Llawenydd Cymru cymrodeddaf 
 Llywelyn guall arall uraf 
 Gwedi y tri trydydd a enwaf 
 Nid oes is dayar od ystyriaf 
 Nac odduch daiar dyn o mynnaf 
 Heno a alio hyn a allaf 
 
 Dec! fryd gwr goreu y barnaf 
 Dadfrawd gwedi a ganaf 
 Neucl adwen i'm prifnenn prydaf 
 Neud i Dduw mal y dadferaf 
 Doetliineb Selyf selwyd i'm naf 
 A thecced eidduned Adaf 
 A dewred yr undyn dewraf 
 [Enghjnion ar goll. 
 
 CYNNYDD LLYWELYN MAB 
 GRUFFUDD. 
 
 D. Bexfras ai Cant. 1 
 
 Traethws fy nhafawd 
 
 Trwy nerth y drindawd 
 
 Traethawd om barddwawd mor ddibarha 
 
 Treisswr ai cymmer 
 
 Trosecld Eliffer 
 
 Trawswalch ner muner ai mwynhaa 
 
 Llyw glyw a glywir 
 
 Llyw doeth coeth cywir 
 
 Llawhir ni welir ei gywalha 
 
 Llym yngrym yngryd 
 
 Llawr gorfawr gwrhyd 
 
 Llwyr y clyd ei fryd ar fryn buga 
 
 Lloegrwys i gysgu 
 
 Lluddiwyd oi ddeutu 
 
 Lluoedd ai clyfu er ei difa 
 
 Canawon Cymry 
 
 Cuniaid ai deifry 
 
 Ceneddl ai dyly nid ymdolia 
 
 Ceinweilch cyffredin 
 
 Cynnifiaid werin 
 
 Llawer i breiddin llu ai breinia 
 
 Breiniwys gwr ai medd 
 
 Braint y teyrnedd 
 
 Breenhin Gwynedd canys gwedda 
 
 Breiniawc Lywelyn 
 
 Brenhinedd ei hyn 
 
 Brynaich a dreissyn dros glawdd offa 
 
 Brooedd ysgafael 
 
 Bryd arddyrchafael 
 
 I brifdeg caifael hael ydd hwylia 
 
 Braisg waisg wosgorddion 
 
 Bryd gryd grym lleon 
 
 Branar bar beirddion yn Saxonia 
 
 Llawnaeth gaeth giwed 
 
 Lleith waith waredred 
 
 Llosged eu trefred am eu traha 
 
 Tyrau twn eu mur 
 
 Terfysg eu llafar 
 
 Torfoedd disegur ai hyssiga 
 
 Teyrnfab Gruffudd 
 
 Teyrn dadannhudd 
 
 1 Exy.— XJ. C. 
 
224 
 
 EGLYNYON A GANT DAUYD BENUEAS. 
 
 Teyrnas ddatgudd prudd y preiddia 
 Eurglawr Cymru fawr 
 Arglwyddi clodfawr 
 Arglwyddwas ceinfawr ai cynninia 
 Argleclr gwarthfuddig 
 Arglwydd gwynfydig 
 Arbennig wledig a wleddycha 
 Cedwid unniab Mair 
 Ceneu cyniweir 
 Ceidwad y gadair gyd a gwenna 
 
 Y gwr gwrdd uchel 
 Ar gwaew gwaed awel 
 Pan el yn rhyfel nid ymgela 
 Lleiddiad gad gyrchu 
 Llafur gwr gynnu 
 
 A llu ni rhwyniu yn rbyd chwima 
 
 Ar erlyd fal cynt 
 
 Ar ael y dyffrynt 
 
 Ar ail hynt gerrynt garregliofa 
 
 Trydydd hynt yddaeth 
 
 Drud fu ei arfaeth 
 
 Gwnaeth tyrau trefdraeth nad ynt trada 
 
 Pedwaredd i fro 
 
 Pennaf a gyniro 
 
 Penfro oddyno rhos oddyna 
 
 Pummed Forgannwg 
 
 Parliaus gilwg 
 
 Er a wnel o cldrwg nis diwedda 
 
 Chweched i dramwy 
 
 Chwechad yn adwy 
 
 Yn aber Tawy teg esgorfa 
 
 Seithfed Gedweli 
 
 Saithgad iw llosgi 
 
 O ystrad Tywi tew ei baerfa 
 
 Wythfed hynt greulawn 
 
 O Garnewilliawn 
 
 O Geredigiawn y dug yna 
 
 Nawfed Fryclieiniawg 
 
 Naw cad cyndynniawg 
 
 Fal Khun rhuddfoawg fu ei drofa 
 
 Degfed digyssellt 
 
 Dug attaw Fuallt 
 
 Dibellt ai fflamwellt y fflammyclia 
 
 Unarcldeg dhvraidd 
 
 Elfael fro hyfaidd 
 
 Arwraidd o flaidd ai harfeiddia 
 
 Deuddegfed yn iawn 
 
 Y dug "W ertliryniawn 
 Maelienydd oi ddawn a ddug etwa 
 Trydeddeg liodni (dogni) 
 Taerwalcli Eryri 
 
 Arwistli keri ker caer ena 
 
 Pedwaredd ar ddeg 
 
 Pan ddug ychwaneg 
 
 Dwyn Cedewing deg Duw ai nertha 
 
 Pymtliegfed Powys 
 
 Pan y cynnyddwys 
 
 Pennaeth ni wystlwys ef a wystla 
 
 Unfed ar bymtheg 
 
 I faelor Saesneg 
 
 Pan aeth ar osteg i dir penna 
 
 Dwy ar bymtheg drwg 
 
 A wnaeth yn amlwg 
 
 Pan gerddwys ei fwg am allt fuga 
 
 Deunaw dawn oedd fwy 
 
 Dug eu harfordwy 
 
 Gwynedd ucli Conwy lie y cynnydda 
 
 Un eisiau o ugeint 
 
 Ar wynawl eu maint 
 
 A chwanegu breint ger bro Assa 
 
 Ugeinfed gan rad 
 
 Hendref ei lienclad 
 
 Dug y berfeckhvlad ac nis gwatta 
 
 Tros yr ugeinfed 
 
 Alun drefred 
 
 Hyd waelawd Dyfed ydd ehetta 
 
 Mi yw ei bencerdd 
 
 Mawr yw ei angerdd 
 
 MjTiegeis ei gerdd ffordd yd gerdda 
 
 Mwyfwy ei gythrudd 
 
 Mireinfab Gruffudd 
 
 Mae yn ei ddeurudd ddawn ni chilia 
 
 Cymnien Lywelyn 
 
 Cymyrtk ei derfyn 
 
 Cyrnru o gylcliyn a gylchyna 
 
 Gwystlws y dragan 
 
 Hyd yngliaer llion 
 
 Gwysloni rwjf mon rymynycha 
 
 Yr ungwi* an pair 
 
 An gweithred an gair 
 
 Can eiriawl diwair fair ferch Anna 
 
 Can cafas eurwas air a lwydda 
 
 Can gaJÖfëd hir hynt byd bod yma 
 
 Can Duw nef yn ei fawr noddfa 
 
 Ys caflb drugaredd a diwedd da Amen. 
 
 EGLYNYON A GANT DAUYD 
 BENURAS. 
 
 Pawb a ddaw yr ddaear long 
 Pobyl vychein druhein a dreing 
 A vacco treul gy wro trang 
 Yn vnawr y llawr ae llwng 
 
 Llynguawr daearawr deruyn a garaf 
 
 A gereis ych hanlyn 
 Neut eddwyf yn oer dyddyn 
 Nyd oes dim einoes yddyn 
 
 Pob dyn oer dyddyn neut eiddaw agheu 
 Aghyueillwr iddaw 
 
 Y vedclu dayar arnaw 
 
 Y uedd or diwed y daw 
 
 Pawb a ddaw &c. 
 
MARWNAD RUFFUDD FAB EDNYFED. CANU Y LYWELYN FAB IORUERTH. 225 
 
 MARWNAD RUFFUDD FAB 
 EDNYFED. 
 
 1). Benfras ai Cant. 
 
 Gwyn ei fycl am gyd a geidw ei wir 
 Gwae ef Arglwydd nef ni fo cy wir 
 Ar y fynno dyn rydarwir 
 Oncl x a fynno Duw dim ni ellir 
 Rhyfawr o bechawd a rybuchir 
 Rhy afnam 2 o gam a gymmerir 
 Rhy anynawd o betìi y pregethir 
 Gweleis i wr a gwr a gwynir yn feith 
 
 Fyth bellacli ni welir* 
 Gwelais i ddau a dau betli a dewir 
 Gwelais i dri a tliri ni threinygir 
 Ni ryweles dyn dim mor engir 
 A gweled y byd ynfyd en wir 
 Y gwr ai meddai oil y meddir 
 Cyngor llyw mal aergwl llawhir 
 Mor ddilieid hynny mor ddihir druain 
 
 Dra fo byd ni cheffir 
 GrufFudd arfeu rhudd rydebygir 
 Greid barch i Lywarch fab Elidr 
 Ys dinam o was ys dir ei bepcor 
 
 Ym mynwent fangor a hepcorir 
 Kalan Mai calon a dorrir 
 Cof anwar galar pa gelir 
 Pan ddangoser gwyr eryr eurdir 
 Nad y gwr o Ros a ddangossir 
 Ar a fo goreu gwir y dygir 
 Ac a fo da nid edewir 
 Nog a adws Duw yny dognir ced 
 
 Hael fab Ednyfed neb ni edir 
 Neud rygwyn terrwyn tyrfa pabir 
 Neud rai am RufFudd a ddyhuddir 
 Neud rhawch ei ardawch neud rhywir ei 
 
 Ei farwnad a gly wir [farw 
 
 A orug o ddrwg ni ddrugfernir 
 I RufFudd oi fudd a faddeuir 
 A orug o dda oni ddywedir gau 
 
 Nid ai maddeu iddaw y meddir 
 Enaid hardd digardd dygyn yd gwynir 
 Cedwis fi ei fardd im gelwir 
 Cedawl Dduw ei ddawn a- iolir 
 Ceidwad nef ei nawdd ni thorrir 
 Ai catwo cydymddaith eywir 
 Cyfarwydd rogiwydd red 3 Riged 
 Cywirdad fab rhad rhifed ei wyrthiau 
 
 Ni wyrthia ryaned 
 Cof ynghar neud gwar neud gwaredred 
 Cyferyw 4 a mi mawr eisiwed 
 Cyfar a daear dygned ei achludd 
 
 Am RufFudd digudd deigr hyd arffed 
 Am ddwyn gweilch terrwyn gwedi tyrred 
 Am ddifa rhai da ry ddigoned 
 Ys llawer blwyddyn yn lliwed or gwyr 
 Pob goreu a golled 
 
 x Neu, wrth. 
 3 Reed. -LI. C. 
 
 a Velly.-Ll. C. 
 * Neu, cyfarfu. 
 
 Cefais a fynnais cyn ei fyned 
 Can RufFudd o'i fudd ai foddhaed 
 CafFael iddaw nef iw nodded rhac drwg 
 
 Dragywydd ddymuned 
 Gwehenais ag ef nid gofyged 
 Gwalian liir a hwyr ymweled 
 Byddei prafF heddy w y pryned oi fedd 
 
 Pei yn fyw y cafFed 
 Enwog wr arwr aur ei dudded 
 Anwar ei alar a oloed 
 Enwir iw angeu angen drwydded 
 Anwas rygallas pan rygolled 
 Enaid hir cywir cyuwch weithred 
 Anant ai cwynant mwyniant mwynged 
 Anaw oi walla w ry wallofed 
 Anhawdd yw ei ddyn ei ddiofred 
 Y gwr an prynws ni prydwerth galed 
 O UfFern gethem o geithiwed 
 A wnel iw enaid gwirnaid gwared 
 
 Amen. 
 
 CANU Y LYWELYN FAB 
 IORUERTH. 
 
 ElNYAWN VAB GwGAWN AE CANT. 
 
 Kyuarch om naf om neuawl Arglvvyt 
 
 Krist keli kulwyt kwl y ditawl 
 Keluyt leueryt o le gwetawl 
 Keluytodeu meu ny uo marwawl 
 
 Y broui pob peth o bregeth bawl 
 
 Y uoli uy ri rwyf angertawl 
 Ryuel diochel diochwyth liawl 
 Llywelyn heilyn hwylueirt wadawl 
 Llewenyt y dyt y detyf ae mawl 
 Llewychedic llafn yn Haw retuawl 
 
 Yn llat dy wrthlat y wrth lys reidyawl 
 Gweleis a gereis ny gar mantawl 
 Gwelygort lleissyawn llyssoet gwetawl 
 Lluoet arwoloet ar weilw didawl 
 Llawrwyr am eryr yn ym eiryawl 
 Llywelyn lleyn llyw arderchawl 
 Lluryglas gwanas gwanan a hawl 
 Gwenwyn yn amwyn am dir breinyawl 
 
 powys 
 Ae difFwys ae glwys a glyw y hawl 
 Ef dynnyad yg cad eingyl urad ureuawl 
 Ef dande rutle rutlan is gwawl 
 Gweleis lywelyn eurdyn urtawl 
 Yn vrtas dreic was dragywytawl 
 Eil gweleis y clreis drosganawl dyfyrdwy 
 Eny trei tramwy llanw rwy rwyd hawl 
 Gweleis aer am gaer oet engiryawl 
 Talv pwyth dyt gwyth gweith canyseawl 
 Ny rj^weleis neb na bo canmawl 
 Or dev y goreu a uo gwrawl 
 Mi ath arwyre ath arwyrein myuyr 
 
226 
 
 AWDYL. 
 
 Eiyr yn ryuyr prifwyr pryciem 
 Pryduawr lywelyn pryd clyn dadyein 
 Prydus diesgus esgar dilein 
 Esgynnu ar llu ar lie ewein 
 Ysgyniod goruod gorualcli am brein 
 Ysgymyn gwerylyn gwerlid gofyein 
 Ysgymyt klodryt kvlwyd a llwyuein 
 Llutedic edmic meirch mawrtliic mein 
 A lluoet yg gwisgoet yn ymosgrein 
 Ar lliniyn ar dynn ar dv kelein 
 A llinon rac bron rac bro eurgrein 
 Tyrrua klawt offa clod yn honyein 
 A thoruoet gwynet a gwyr llundein 
 Kyfrann tonn a glann glasdir gwylein 
 Golud mor yskrud ysgryd nortmein 
 Lly welyn terwyn toryf agkyngein 
 Bieu'r gwyr ae goreu baclieu bychein 
 Priodawr niwynglawr mon glod ysgein 
 Areul golut pentud pentir gwychein 
 Gwawr delieu goreu gwyr yn dyrein 
 Gwenwyn a gwanar y deu gar gein 
 Ae lyw kyueryw kyfwyrein a thrin 
 
 A tlirycliyad gwerin caer uyrtyn uein 
 Ny seuis na thwr na bwr bu krein 
 Nac argoed na choed na chadlys drein 
 A rac pyrtk bu syrth saesson ygkrein 
 Oet trist maer oet claer cletyf heb wein 
 A chan llv pannu pen ar digrein 
 A chan llaw lludwaw llann liuadein 
 Kilgerrann aclilan a cblod goeluein 
 A chlwyr ar dyhet mawret mirein 
 Yn aberteiuy tew oet urein vch benn 
 
 Yny doet perclien parchus gy urein 
 Oet tew peleidyr creu creynt kicurein 
 Calanet gorwet gortyfnessein 
 Llywelyn boed hyn boed hwy dichwein 
 No llywarch liybarcb hybar gicwein 
 ]STyd keladwy dreic dragon gyngein 
 Nyd kalan kyman gwr y gymein 
 Hydwf yg gnif ae llif o lein 
 Hud el yn ryuel hyd yn ruuein 
 Ae raclod ae rod o riw uetgein 
 Hyd y dwyre heul hyd y dwyrein 
 Ysy lnvu'wyt arglwyt argleidrad 
 Argledyr tir a gwir a gwennwlad 
 Ysymy or kynghor kygwastad 
 Kywesti peri peleidrad 
 Ysymy ri ryuel diffreidad 
 Diffryd gwjT eryr ardwyad 
 Ysymy rwyt arglwyt erglywyad 
 A glywir or tir ger tanad 
 
 Y symy glew a llew a lleityad 
 Yn ryuel aron orddyfynyad 
 Ysymy wr a weryd y rad 
 
 Y reidus galarus geilwad 
 Ysymy ner yn arwynn dillad 
 Yn arwein ysgin ysgarlad 
 Ysymy nut haelvut huelueityad 
 Ar lloegyr rwy llygrwys hep diwad 
 
 Ysymy ryterch rotyad eur melyn 
 
 Molitor ym pob gwlad 
 A mawrdud olud olygad 
 A mordaf am alaf eillyad 
 Ysymy run gadkun gydkam rad 
 Kydgaffael a hael a hwylyad 
 Ef ymy y metwl diurad 
 Mi itaw yn llaw yn Uygad 
 Ny henyw o afryw afrad 
 Mi henwyf o henwyr y dad 
 Llachar uar aeruar eruynyad 
 Llachar uron o urydeu gwryad 
 Lluchyeint gweilch am walch gynuiuyad 
 Ual lluchynt estrawn wynt ystrad 
 Hunyt nenn perchen parokus uad 
 Parch aryfawr anion angoryad 
 Llywelyn dreis erlyn drussyad 
 Dros deheu agheu oth angad 
 Angor mor y mawr gymynad 
 Angawr llawr lluryc duw am danad 
 Py chyngein prydein yn dibryder 
 
 Y briodawr llawr yn llawn niuer 
 Llywelyn gelyn yuy galwer 
 
 Y gelwir am dir am dud tymer 
 Llewenyt lluoet llew yn bryder 
 Llywyawdyr amerawdyr mor a lleuver 
 
 Y dylif kynnif kynebyker 
 
 Y dylan am lann am leissyeid fer 
 Teruysc tonn dilysc dyleinw aber 
 Dylad anwastad ny osteker 
 Teruynt twrwf rywynt yn ryw amser 
 A rialluoed lluoed llawer 
 
 Toruoet yg kyhoet yg kyflawnder 
 Taryaneu goleu ual y gweler 
 Py molant anant anaw kymer 
 Py molir y wir y orober 
 
 Y vryd yn ryd yn reid niuer 
 
 Y orofyn gwraf yny deler 
 
 Y oruod goruod glod a glywer 
 
 Y wyr am eryr ny am parer 
 
 Y warae oreu pan waraer 
 
 Y waew a oreuyn deuhanner 
 Dinydyr yn dyt brwydyr yn yd brouor 
 Dinodyng perging pargoch hydyruer 
 Dinas dreic vrtas eurdawn haelder 
 Dinac o uynac pan ouynner 
 
 Dyn yw llywelyn llywyawdyr tyner 
 Doeth koeth kywrennin gwin a gwener 
 Ar gwr ae rotes ny rann or pater 
 Ae roto ef gwennuro gwynn uryn vch ser 
 
 AWDYL. 
 
 Eiddunyant i dyn y duyn ar voes 
 Y gymryt crefyd Cristyonic groes 
 Anuogaun woglyd o anneirioes 
 Kan ny uyr ae puyll pellet anvoes 
 
AWDL 1 DDUW. 
 
 227 
 
 Anreit ystyryeit ysbeit eissoes 
 
 O gadarn gad went camp present poes 
 
 A vu oedauc doe henu nyt oes 
 
 Yn hir nynnnys Duw dymryaul einioes 
 
 Einyoes enryded rac llu anniueir 
 Yn lie ernewit a wna cadeir 
 A geiff a gaffer yn diatneir 
 O gywyt a gueith a guych gellueir 
 Kan yttoed agheii yn agkyueir 
 Paub presennaul luytli leith agkyueir 
 Naniyn y dyuettuy o Dim a rnab Meir 
 Nyt oed iaun i dyn dyuedyt geir 
 
 Geir garuffraeth gwaeth gweith guyth- 
 Guae yt vu^nt adref a.c ef y gyt [gynyt 
 Guae a goduy Dim druy syberuyt 
 Traha ae syrth yni poen yn pell deineryd 
 Guae ny llavur lies yn y yspryt 
 Yspeit vyrr vydaul vot ym penyt 
 Guae a el ygkam ygkymlegyt Kayn 
 Kynryveloc lygryat enbyt 
 Guae a vo yno difíro difíryt 
 Distaaed dolur dygyncur cymryt 
 Kynimeraud an Dim an dilieuyd 
 Kanys ef an gome ac an gueryt 
 Gorucliel reen reol diffryt 
 Goluclauc Argluyd goleuat byt 
 Gorpuyf greaudyr nef nertli y genny t 
 Gobryt guelet guled yn hed ynhyt 
 
 Yn nyd yn heduch bawd buyf oe glas 
 Glan Mechdeyrn giein gloyw deyrnas 
 Guledic nef a llaur a lluyr dinas 
 Llary Argluyd llauer lleuyn gwanas 
 Gwae ni wna kynnil kyn noe leas 
 Kynimot ar ereaudyr ae rygreas 
 Credun i'n Reen rybendigas 
 Dwm dyfn y bunu honneit y gas 
 Galwaf ymeiryaul ar y wenwas 
 A holl gradeu nef yn eu hadas 
 Am eiryolo Pedyr per y euras 
 Ar pobloed guerin guanhed tras 
 Am eiryoluy saint Ezecbias 
 Ar Yeir vam i that y thee urdas 
 Am eiryoluy Meir ar y mab kuas 
 Nat eluyf yn llugyr yn Hoc Idas 
 Nam gatto reen cyn deg pynnas 
 An reuin Kayn can Sathanas 
 Rac pobloed poen eu kyueithyas 
 Poet ef vyn Duu nef vo vyn Dinas 
 
 MEILIR AP GUALCHMAI AI CANT. 
 
 AWDL I DDUW 
 
 A Gant Mbilir ap Gwalchmai. 
 Kyvarchaf i Dduu duyuaul ueini 
 Kyvarchuel a del y daeoni 
 
 Kyveiru cyvruyd cyvret am auyd 
 Kyvaruyd ym lluyd ym lluyr deithi 
 Traethaf arnaf ormeint ynni x 
 Arveid ym kyvreid ym kyffroi 
 Kyffret a lluted a llaud yoli Creaudyr 
 
 A lluyr grevyd i grynnoi 
 A llafiir a chur a chorf torri 
 A chyfyau hoedyau hylau 3 heli 
 A chymryt y gan Dim diuyn vi 3 
 A Chymro divro divrat wedi 
 Diureit a newid ni vei chwant a Hit 
 Divanu pressent 4 presuyl gynhi 
 A chymrif 5 oed guell no gwallrei 
 Rybuchet trinet tra vu velli 6 
 Pwyll am kyveiryd 
 Or creaudyr or cyd 
 Or mab or yspryd 
 O'r iaunviyd vri 
 O r drindaud undaud undras a mi 
 Un tra trugared unued ovri 
 Undec teir person 
 Uch Archegylyon 
 Un donyon neiuyon 
 Nerth heb drenghi 
 Undanc uynt urthyf urth eu moli 
 Un duu ynt uynteu a diheu tri 7 
 Truan o annyan ynny o ampwyll 
 Tracharu pressent pres ganhyuyll 
 Tramoet om daun duu y gymhuyll 
 Tremynid uy mryd ym mrad a thuyll 
 Trugarauc douyt 
 Treiha uyg keryt 
 Hyd na buyf heruyt 
 Kreuyt kertdwyll 
 Credaf Crist neuoet neuct gannuyll 
 Cein vedyt uyn duu yn diu ystuyU 
 Ystwyll ystyryus deus defnyt 
 Dirnad digymrad gymryd bedyt 
 Delyessid yeuan yeuangc deduyt 
 Diheu uab Dim nef yn dufyr echuyt 
 Achaus y dyfu 
 Ychel vri ym mru 
 Meir yr maurhav 
 Llu Hyuenyt 
 Llauen uyt reen yny rihyt 
 Ry cherir yn hir yny heruyt 
 Hi yn vam uy thad 
 Hi yn uyry heb uad 
 Hi yn hollaul rad 
 Yn rec ouyt 
 Hi yn uerch uy mab y mot yssyt 
 Hi yn chuaer y duu o duyuaul fyt 
 Hi a haut borthes lies llin yenhyt 
 Rac lluyth uyth bechaud priaud prifuyt 
 Prynessid mab Duw mad gerennhyt 
 
 1 Traethaf ar mafor meint 5 A chynnif.— LI. D. D. 
 
 y ynni.— LI. D. D. «Ny belli.— LI. D. D. 
 
 2 Hwylyaw. — LI. D. D. "' Dyma y dixoedd mevm 
 3 Diwynhi — LI. D. D. rhai llyvrau. 
 
 * Pressent dilid. — Ll.D.D. 
 
228 
 
 AWDYL WEDDI. 
 
 Ernuy goyguy gobruy gobryt 
 Pryderun gyfnod dyuod douyt 
 A dafneu oe greu ar y groguyt 
 Kredassant oe claun yn diuenyt 
 Deudec ebostol dethol doethulyt 
 Credun eu hyduod 1 ac nyd aduyt 
 Yn vndaud drindaud yn dragyuyt 
 Tragyuytaul Duu tra gyuanuyf 
 Traethaud o honaud a handenuyf 
 Or drun ry loueist ry lauaruyf 
 Yn affleu y geu a gyuytuyf 
 Ac yn rynnaut fraut fraeth yt aduyf 
 Yn vrdas neb dias dros a bryduyf 
 Am bryd ar gymryd gymraut am nuyf 
 Kyuarus mynnus men y kaffuyf 
 Ac yssy mi Dyu a diuykuyf om druc 
 
 Oe drugaret kyn mi traghuyf 
 Ac am gunel peryf pan berigluyf 
 Perfeith ueith ouec a dec daluyf 
 Teilygdaud adaud adef guirin 
 Treitliitor tra mor tra maur deruyn 
 Tirrygymyrtli Crist o groes eduyn ketkri 
 
 Truy am rygolli daeoni dyn 
 Duu am due yno anau dremhyn 
 Tramuy caraduy kaerua mtyn 
 Deuissach gennliyf canys perthyn 
 Dyfhu diuroet no met melyn 
 Melus yu pecliaud pan y herlyn digreid 
 
 Mor drum yr eneid yn yt eduyn 
 Ediuet masuet moes am kanlyn 
 Ediuar auar ef nys decliryn 
 Ediueiryauc da Duu ae keinmyn 
 Ef keif kerennliyt oe fyt fechyn 
 Erythyolaf ren rebyt enuyn ar hynt 
 Haut haetuy y fuysgynt huyl guynt gor- 
 
 uyn 
 Gorfyn oe dremyn dra myr drefred 
 
 Y dreiau caret caru myned 
 
 Myn yt ymdaeth Crist ar gein dyduet 
 Daear — kyn buyf abar am bo lluted 
 Lluytid uyg kyuyd yg cyuir gred 
 Yg kreuyt yn fyt yn fau ganred 
 Yn dytuyn om duu ym dylyed 
 O gaduent pressent pres euriued 
 
 Efryt uyt dechreu 
 
 Dyn deuret dyureu 
 
 Ae diuet ef diheu 
 Agheu ygged 
 Ac nys oes gochel gochueru druyted 
 Guely agklaear daear duted 
 A guae ni or neid yn rydoded 
 Yn rygnaud pecliaud pall gynired 
 Rac an tuyllau byth o beth hebred 
 
 Y golli teithi tanc afneued 
 
 Ac yssy yn vetyc a vet guared an geu 
 
 A dodun yneu yn ymdired 
 Yssef argluyt nef a nerthaed 
 
 Y diouryd guyd guedy ryred 
 
 ^yfod.-Ll. Coch. 
 
 Ac ym reen guynn guann ystlynet uyfi 
 
 Ac ys meu erchi arch geinmyged 
 Kyrreiuytitit or meint meith gyhussed 
 Ry uneutlrym o dym o dryc ueithred 
 Am trugarauc argluyt trugarhaed 
 urtliyf 
 
 A mi y urtliau nam gurthoded 
 Am duu am diuyd arbed 
 Erbyn braud trindaud trined 
 
 AWDYL WEDDI. 
 
 Am bo gan Duu am bo trugared 
 Ny bo druc neued omgorvedho 
 Bod ar iaun am ddaun ymdiheino 
 Byt aim i gyt gryt gret a wellho 
 Bod Duu a haeduyf ruyf am rivo 
 Boed yn adef nef ym godefo 
 Bydawt nef diclileis yr ae keisso ryd 
 Brenhineid gymryd crevyd credo 
 Brenhin myr a syr am syuhwyro 
 Breinyawl yw y haul ar a holo 
 Breint gwlat baradwys am kynhuyso 
 Brenhinyaeth gyuiu gyuir honno 
 brinuyr synhuyr y synnio vymryt 
 Brud gyt gelvydyt am kelvydo 
 Keluyd ny dygret a ddywetto 
 Nyt celuyd coelyd ar nytchoelo 
 Koeluyf a synnuyf a synno kywraint 
 Koelaf Duw ar seint a breint eu bro 
 Cristyawn uyf gan iaun dawn digyiFro 
 Cristus bwyf dawnus yn y donio 
 Crist nogaeth vaeth am digaetho 
 Crist Geli vy ri am rydhao 
 Ac ef Vrenhin nef am nodho rac guall 
 Y ddaun ae ddeall am diwallo 
 Diuallus Deus nym dyaanuo 
 Diduyll y buyll ae krybuyllo 
 Divrat y garyat yn yt garo 
 Dinam ogonet y ae cretto 
 Duu llyuyaudyr creaudyr am diduyllo 
 Dedveu digamued am diuedo hyd 
 
 vraut 
 Devaut dibechaut ym a bucho 
 O buchiant maurvot ef am rodo 
 Rodyon ordywyll am diduyllo 
 Dedveu digamwedd am diwedo 
 Donyeu kyghoreu am cyghoro 
 Kynghorur ar ur yr ae mynno gwar 
 Kynghorvynt ny gar wrth ae karo 
 Karu ymyd ym am digaplo 
 Karyat ae buyllyat ym ny ballo 
 Car an dadyl dilys am deuiso 
 Kerennyd Dovyd beunydd am bo 
 
 MEILIR AP GWALCHMAI. 
 
AWDLAU. 
 
 229 
 
 AWDYL I DDUU. 
 
 Oedaf oed ymi reithaf yni bywyt 
 
 Cam kymklegyt ygryt grymhaf 
 
 Caryat diduyll a grybwyllaf 
 
 Cared breint camued canihaf o gywyt 
 
 Om bryt cyn gueryt y guaredaf 
 
 Cam Dim i bawp oed bybyraf 
 
 Mai y car seint breint breinliolaf 
 
 Canys caru Duu diatveiriaf gueith 
 
 Eilueith rac cyfreith y kyvrivaf 
 
 Ef yn diwael hael haul gymhennaf 
 
 Ef yn ddigard bard y vard vydaf 
 
 Ef divradu a chadu y dangnef ucliaf 
 
 Ef a omc nef ádef Adaf 
 
 Ef yn un Duw gniu yn gyuiraf 
 
 Undeb dovn digrann digrenlonaf 
 
 Ef yn dri a vu ni mynnaf ei var 
 
 Ef yn dmgar guar yn hegaraf 
 
 Ef yu'r Tat ef yu'r Mat muyaf 
 
 Ef yu'r mab ef yu'r pap pennaf 
 
 Ef yn yspryd glan gloy waf y defnyd 
 
 Ef riliyd rycl ni ryvedaf 
 
 Ef a gred y gret gret aduynaf 
 
 Cret argel dirgel a dirganaf 
 
 Credet baub i Duu deur naf gogonet 
 
 Cret yn eidunet a eidunaf 
 
 Cret vyvyr ystyr a ystyriaf 
 
 Cret yn heb ynigel diogelaf 
 
 Credadun yu ef yu eithaf drausgluyd 
 
 Crist Argluyd culuyd ac nys celaf 
 
 Credu camgyvreitli ys dichweithaf 
 
 Cret dysget reit gan yneit anaf 
 
 Cret grevyd beunyd bennaf ysgogaun 
 
 Credu y Dduu ae ddauh ys cyiiaunhaf 
 
 Crettych ] di vi y Keli kelvydaf 
 
 Crettuyf di vy ri pan vo reittaf 
 
 MEILIR AP GUALCHMAI. 
 
 AWDYL MOLIANT I DDUU. 
 
 Duw Arglwyd erglyu dy volyant 
 Duu a roddyat a rydd kyngueinyant 
 Duw terwyn torvoed gogonyant 
 Duu nefoedd dy nodva yn geugant 
 Dim breinyauc a brynuys y gerant 
 O'r poeneu ar pechaut a wnaethant 
 Plant Adaf plenhigyon fuant 
 Yn y pressen y pressuylyassant 
 Gan Dduu yn lleuver lleuychant 
 Liu bedydd lleuenydd a gaffant 
 Rac bron Meir muyaf y medyant 
 Guerydon guiryon vyd an guarant 
 A mihangel deg dygant yn ganllau 
 
 Yn cannll divant 
 
 x Neu, creffych. 
 
 Crevyduyr credu ryunaethant 
 Yr creaudyr ae creuys i credant 
 Ygkein ffaut y drindaut y trigyant 
 Yn prydvertli guerth prii'gerd a ganant 
 Reit i minneu le luru medyant 
 Parhaus baracluys yu vy chuant 
 O eiryol mîloed a milcant o'r teulu 
 
 Parth adu ym parthant 
 Gabriel Raphael am rivant.yn gymmen 
 
 Yygymmodi a wnaethant 
 Yn y dydd ym priaut ym provant 
 Yr TJnduu nyr undaut ymgaduant 
 Yn rhinwedd rhadau ymrodant 
 Yn uastat vygguesti a gatuant 
 Ygguynvyt rac lledvryt yn lluydyant 
 Teyrned teyrnulad ymdygant 
 Yn lleithic Duu guledic y guledychant 
 Un parch vy perchi a vynnant 
 
 MEILIR AP GUALCHMAI. 
 
 AWDYL. 
 
 Reen riedauc ruysc kyverthi 
 Rex ryngaf oth rob ruydvot voli 
 Riain eiryan araut traethaut teithi 
 Ym trugar Argluyd kuluyd Keli 
 Canys ef an da an doeth gweini 
 Duu guyl goludauc golychun di 
 Nat elom yn Hoc yn lie kyni 
 Yn lluyr llu Malaen maledicti 
 Mat mynycha dyn duyuaul uedi 
 Neges yn kymmell kymrodedri 
 Yssym arsuyt maur mynet iddi 
 Mechdeyrn caeroedd na cheryd di fi 
 Kany unn vy iFord nam ffurf erni 
 Ernyuyant y dyn y digoni 
 Ar Dduu yn gollug guall vynechi 
 Ae dyckuy yn gam ygkymhelri ufFern 
 AiSeu dihedd dihun grynu 
 Cymrodauc auyd cymradu y vri 
 Cymrodet vynet pan vo pont JJeui 
 Duy reit tristyt wed treghi 
 Ir a vo divro yn y divri 
 
 MEILIR AP GUALCHMAI. 
 
 AWDYL. 
 
 Divri divroed dyhed diheu 
 Disgeuyt diffyt diffaut gynreu 1 
 Diphara y dda y defodeu 
 Cam gymmydauc cas kessenydyl vreu 
 Kyntaf ae gestung gystud agheu 
 l Neu t gymeu. 
 
230 
 
 AWDYL. AWDYL UARWNAD. AWDYL. 
 
 Aghnoeth aghen egliif rageu 
 Hex rysgollychuyf ruyf ryvedeu 
 Cyn digones Duu oe defnydyeu 
 Duu a digones lies a llysseneu 
 Llynyd lleveryd a llavuryeu 
 Llary a oruc lluyr enguyr angeu 
 Nym gattuy Keen yn ran vadeu 
 Rhodyssyt y Dun yn an dechreu 
 Rod per paradnys parha goleu 
 Eyn parassai Dun heb dim eisseu 
 Yn y unaeth an gunaeth an gueithredeu 
 Gwae a goduy Duu dogyn berthodeu 
 Duu a una denvryt phryt a flruytheu 
 Diffruythuyt daear druy garedeu dyn 
 Dinam vuyat a vu ae goreu 
 
 MEILIR AP GWALCHMAI. 
 
 AWDYL. 
 
 Goreu guaredret goreduyn ffau 
 Gobrynnu gobruy gobuyll o honau 
 Guerth ym rodeist dyn dynyaul andau 
 Ath rodaf gyssul heb gas yndau 
 Pan vynno Duu dy divuryau 
 O dyllest present a phresnyl vrau 
 Ket ath vo di golut goleu anau 
 Nath dynnit eldit er i adau 
 Na muy veru avar rhacdau 
 Na cheryd i Duu duyn yi eiddau 
 
 MEILIR AP GUALCHMAI. 
 
 AWDYL UARWNAD 
 
 A GANT ElHTAWti VAB GWALCHMEI Y NEST 
 
 Verch Hywel. 
 
 Amser mei meith dyt neud.ryt roti 
 Neud coed nad keithiw keinlliw kelli 
 Neud llauar adar neud gwar gweilgi 
 Neud gwaethrec gwanec gwynt yo edwi 
 Neud arueu donyeu goteu gwedi 
 Neud argel dawel nyd meu dewi 
 Endewisy wenyc o wynnoui dir 
 
 Y am deruyn mawr meibyon Beli 
 Oet hydreit wychyr llyr yn llenwi 
 Oet hydyr am dylan gwynuan genthi 
 Hyll nyd oet y detyf hi hwyretyf holi 
 Hallt oet y dagreu digrawn heli 
 Ar helw bun araf vch bannyeri tonn 
 
 Tynhegyl a gerteisy gortwfyr deiui 
 Keintum gert y nest kyn noe tregi 
 Cant cant y molyant.mal eliuri 
 Canaf can uetwl afyrdwl erdi 
 Canyad y marwnad mawr drueni 
 Cannwyll Caduan lann o lenn bali 
 
 Canneid y synnhyeid ger dissynnhi 
 Gwann wargann wyry gall dyall dogni 
 Gwreic nyd oet un urad garyad genthi 
 Gweryd rut ae cut wedi tewi 
 Gwael neuet maenwet mynwent iti 
 Golo nest goleu direidi 
 Golwc gwalch dwythualch o brif deithi 
 Gwenned gwawn ae dawn oe daeoni 
 Gwynet anrydet oet reid wrthi 
 Nyd oet fawd ry gnawd rin y genthi 
 Gnawd oet dal eur mal yr y moli 
 Ny ryvu docnach yr y docni poen 
 
 Penyd a no mwy nor meu hebdi 
 Neuni goreu agheu agkyfnerthi 
 Nyd ymglyw dyn byw or byd ual mi 
 Ny chyueirch aghenn yawlwenn yoli 
 Yr neb ry barther y ryborthi 
 Nest yny hadawd wennwawd weini 
 Yt wyf pryderus ual pryderi 
 Pryderwawd keudawdkyfnerthi ny wnn 
 
 Nyd parabyl yw hwn ny uo peri 
 Llenn argel issel ysym poeni 
 Llut gwen lliw aryen ar eryri 
 Archaf ym arglwyt culwyt keli 
 Nyd ef a archaf arch egregi 
 Arch yt wyf yn arch yn y erchi 
 Am archuein riein reid ymeni 
 Trwy diwyd eiryawl detuawl dewi 
 A dec kymeint seint senet ureui 
 Am vun a vudyt 1 y hamnodi 
 Ar gystlwn pryffwn y proffwydi 
 Ar gyuoeth duw doeth y detholi 
 Ar aghyiieir meir ar merthyri 
 Ac yny goteu gweti a dodaf 
 
 Am dodes nwyf ym adoedi 
 Ny bu dyn mor gu gennhyf a hi 
 Ny bo poen otef peder wy noti 
 Ny byt da gan duw y ditoli 
 Ny bo ditawl Nest nef boed eiti 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Einyawn M. Gwalchmei y Lln. 
 
 M. IORUERTH. 
 
 Yssym ut aryfrut kystut kedeyrn 
 Estygyad kywlad kyflawn deyrn 
 Esgor difreidyad mad mychdeyrn 
 Ysgar ysgenetyl gychwetyl gychwyrn 
 Ysgwyd drud esgud esgyrn eliphant 
 
 Ys gnawd yn yrdant ar y erdyrn 
 Llywelyn Hew glwys loegrwys lugyrn 
 Llary gryc ieitheuyc llosc y theuyrn 
 Twrwf torredwynt mawi' mis chwef rawr 
 
 chwyrn 
 Tud ammwyn terrwyn tir eurdeyrn 
 l Neu t vndynt. 
 
ÀWEYL. 
 
 231 
 
 A llafnawr tlyrawr diruawr y dyrn 
 Arwynawl gwrawl nyd gwr anchwyrn 
 Nyd emytli nyd llyth yn llwyth heyrn 
 Nyd ef yn ardwy adwy edeyrn 
 Cochwet calanet kelern yg kynnhor 
 Kyueissor echdor aerdor eurdyrn 
 Eiryf drab]ut angut angert dinbyrn 
 Arbennic bennaeth mab inaeth metgyrn 
 
 AWDYL 
 
 A Gakt Einyawn vab Gwalchmei t Dtjw. 
 
 Duw dewin gwertheuin gwyrtheu 
 Dywallaw atan rann oth radeu 
 Dynyaton defhytyeist ytli oteu 
 Dynyawl dyn donyawc wyf uinnlieu 
 Dawn yssym yn yawn yn dyn ethrylith 
 
 A thrylwyn bwylladeu 
 Dyn wyf glan aíFan offerenneu 
 Diw douyt rec onyt reitlileu 
 Dryc uab wyf yd rwyf rym goreu 
 Bytwn da bytwn diamheu 
 Kyn mablan wythran weithredeu 
 Kyd bwyf drwc byt drugar ditheu 
 Herwyt da greuyt dagreu dadolwch 
 
 Dydelwynt yn hydyr hyd vyg grutyeu 
 Kan oruod kymmod om kamweteu 
 Kyn bwyf rawd bedrawd ym plith beteu 
 Kyn duod chwerw gyfnod ehwetleu 
 Kyn aduant puehyant pechodeu 
 Duw am gad caryad y mywn caereu nef 
 
 Duw a glyw uy llef ymlluc nrydyen 
 Duw ani gwnel gochel frawt oeruel fren 
 Ffrwd vifern astrus frawtus frydyeu 
 Duw am gwnel om gweith goleith gwelieu 
 Duw am gwnel goglyd selwyd sulyeu 
 Duw am difero om dafareu 
 Duw dwc "Lii atad y mawrdad meu 
 Duw nym kerytych om keryteu 
 Dyt y keryter y careteu 
 Diwet "ny byt yt na dechreu ny bu 
 Ny bwyf trist yth datleu 
 Boed ef y talwyf hael rwyf rieu 
 Ar lann eurdonen yr y donyeu 
 Can gnr a dolur ar dal glinyeu 
 Can gymryd penyd penn elineu 
 Ym mucbet gorwac yr geiryeu masswet 
 
 A doeth eithyr messur ar vyg geneu 
 Portbeist yr pumoes gloes glas uereu 
 Pym weli keli keluytodeu 
 Porthwyfy boen edryt mynyt mynnheu 
 Parthred a myned myn yth giglen 
 Penn cred vu weled dy welieu 
 Pan yth archyllwyd oth archolleu 
 Can bortb egylyon gwylyon goleu 
 Nyd perthyn yth tad mad vy madeu 
 
 Can pereist douyt dyt yn veu 
 Nam gad y gythreul yr dy gethreu 
 Dy groc croes wytin vrenliin vreinhyeu 
 Diíÿrth cliwechoes byd rac pyd poeneu 
 Ymerawdyr greawdyr oth greu bu 
 gwaedlyd 
 
 Godlawd ny bytaf otli gyureitheu 
 Gwyn eu byd vyneicb vy wn eglwysseu 
 Eglwysgar bygar hygadw gloesseu 
 Diwetyn werin wiry on gathleu 
 Dynyaton dynyon diamheu 1 
 Gwae ef ae peris perygyl vradeu 2 
 Pan wanpwyd yessy yny asseu 
 Gwedy doeth ef yr dioteu 
 Due anreith vifern yny affleu 
 Ac wedy hynny liynn a oreu 
 Gwir y pregetliir y pregetbeu 
 Gweled yn myned mynwawl detfeu 
 Gwyl gyuarchauael na cbof amheu 
 Goresgynnws mab duw difyeu nef vchod 
 
 Gormot yw bycliod o becbodeu 
 Yn vrten reen yn rann delieu 
 Yn wrawl kedawl kyda seinbyeu 
 Boed ef yn diben boed yn dibleu 
 Heli yn enlli byd yn benlleu 
 Gwedy dywedwyd gan anwyd geu 
 A gwedy heuyd gwyd gortercbeu 
 Gwedy kyssynhyaw kydyaw kadeu 
 Gwedy dwyn goruynt wrth y goreu 
 Gwedy gwydeu garu llu a lleeu 
 A lliaws acbaws vcbeneidieu 
 Gwedy cardu rwy gwedy certeu byd 
 
 Gwedy gwyd plegyd y plygeinyeu 
 Gwedy am daeru barnu brodyeu 
 Gwedy gwyth 3 omet senet swyneu 
 Gwedy gwasanaetb y pennaetbeu 
 Gwedy kygauawc keigyeu y dyndid 
 
 Gwedy Hid ymiid yn ymlateu 
 Gorpwyf y gan duw vry gwedy gwydyeu 
 Goruod gorifowys baradwys beu 
 Myn na byt dyn na hyn na yeu 
 Men nas trawt trallawd trallwybyr eiss- 
 
 yeu 
 Archaf arcb y duw ar doreu nef 
 
 Na dotto pedyr gloeu 
 Ym llutyas ym adas yr meu 
 Ym tref tad ym caryad kereu 
 Miliagel am del ym dwyn adneu 
 Mai y due kwyuyen lien a llyureu 
 Mai dyuod Eluod eluyt geleu 
 Mai creuyt bywyt kynnyt keneu 
 Meir a Seinsilin Marthin Mattbeu 
 Marcus a lucas yonas eneu 
 Ar duw uy eneid kyureid kyureu 
 Eiryolwch seuwch yn ych swyteu [heu 
 Medyr uy eiryawl Bawl pan del ym ag- 
 
 1 Diamreu.— 3j1. C. 2 Angeu. 
 3 Heu, gwynet. 
 
 -LI. C. 
 
232 
 
 AWDYL. MARWNAD FADAWG AP GRUFFUDD MAELOR. 
 
 Hael meidryawl nyrn dehawl om vn di- 
 Mi kyn bwyf araf nym bo areu [heu 
 
 Mywn creuyt a fyt a fawd radeu 
 Mynnid ymeiryawl gretuawl grateu 
 Men yd uet duw doeth yth gyuoetheu 
 Myned ym gwared gwar vetylyeu 
 Molawd yr drindawd mal gwetieu 
 Menliid ym gyrreiuyeint mwyuyant 
 creiryeu Duw 
 A. diouryd arueu 
 Aruod perfeith gweith goreu 
 Kyn gorwet y met poed ineu 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Eintawn tab Gwalchmei y Duw. 
 
 Peryf nef pura uyg kendawd 
 Par ym duw parablu o honawd 
 Parabyl gwir pan dreithir clraethawd 
 Per uegys pur velys volawd 
 Perygyl yw y dyn y diwyrnawd 
 Pan uo yg caret buchet bechaAvd 
 Pan del rac yessy tri llu trallawd 
 Pawb a daw ataw pobyl uraw yr vrawd 
 Pobyl byd liyfryd eu difrawd a wneir 
 
 Ar hy wnel y gardawd 
 Ediueiryawc da duw ae kymerawd 
 A dynyon gwiryon yn eu gwyrdawd 
 Gwerin diwerinny dyorgrawd 
 Gwae ef arglwyt nef ny uo parawd 
 Nyd oes darogan dyn truan trawd 
 Or gwr an goreu mateu metdawd 
 Cretti y daw rac Haw yn llwrw anfawd 
 Yn dyt a douyt ynni ae dywawd 
 Y cosbir enwir y cosbawd aer gyd 
 
 Ar genedyl uedyssyawd 
 Ac eissyoes kyn gloes glasuet tywawd 
 Penydywn gwetwn yn ynn gwetdawd 
 
 Crist eli keli can uveltawd 1 
 Na chysbytwn uod heb ysbytawd 
 Gwennwlad nef yn aduwyndawd 
 Gwymp edryt dou}^ deuawd y radeu 
 
 Ny rydraeth nep tavawd 
 Ragorwn greuyt a fyt a fawd 
 Rac aglieu lledrad brad bredycbawd 
 Gwetiwn gwylwn bytwn barawd 
 Parth ar gwr arwr an ry warawd 
 Pan doeth yessu vry oe vrenhindawd 
 Yt oet pyni lioes byd yn gyd gaethnawd 
 Yg gauael yg gwael yg gwaelawd uffern 
 
 Yn affleu oerwern yn erdygnawd 
 Ardunedic duw ardelw o honawd 
 A wnaí' arglwyt naf nerth pob kiwdawd 
 Cadwn ^Teint deweint canys deuawd 
 Duw ner ny gymer gam esgussawd 
 Na chysgwn canwn canon arawd 
 x Neu, ufulldawd. 
 
 Can nyd o gysgu y daw gwasgawd 
 Ar duw adef y nef uy lief llwyprawd 
 Yny edrinaw ury rac y drindawd 
 Y erchi ym ri rwyf vawrawd gwerthuawr 
 Gwrthuyn uy eneid pan ol om knawd 
 Boed ef y bytwyf gwedy bedrawd 
 Kyd ar vnduw mawr yn y vndawd 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Eintawn. M. Gwalchmei y Duw. 
 
 Adef nef neirthyad oth rad boed rwyt 
 Erglyw om gweti keli kulwyt 
 Argledyr o honaf naf nawt hywyt 
 Argleiclryad meidryad medyr om awyt 
 Ar eu pecbodeu puchswn arwyt crog 
 
 Ym dwyn croes yr crist ar uy ysgwyt 
 Agheu yr eneid aureid aurwyt 
 A daw am buchyaw ambechi^wyt. 
 Bychod gouyged trwyted tramgwyt 
 Buchet anvedret o ynYydrwyt 
 Beich o becliodeu nyd bychodrwyt 
 Bychdid 1 dall aghall aghyuarwyt 
 Kyn glassu vyg gwet kyn glasuet gwyt 
 Glessin deyerin werin ATOgwyt 
 Kyn dyuod kyunod ny kyfnerthrwyt 
 Keunadeu agheu yn gyuarwyt 
 Kyn boed ym oerglat boed ym arglwyt 
 By dalwyf yawn yn rad lawn rwyt 
 Kan edivarwch kyfrwyt ym yessu 
 
 Wedy kymynnv ym kymhenrwyt 
 Kyn del ar grutyeu dagreu dygATyt 
 Kyn gwerydre lann nyd gwaradwyt 
 Edwyn uyt treul dyn trugeinmlwyt 
 Aduyt hoetyl hit] aw rac Haw ny llwyt 
 Aduwyn 2 pob gorllwyn pan dy orllwyt 
 Aduwyn arall pall pwyllaw eilwyt 
 Aduwyn met a gwlet gwledic hylwyt 
 Aduwyn haf hirwyn kein llwyn canllwyt 
 Aduwyn march penhill ebrill ebrw}ii 
 Aduwyn ym gware gwaew ac arwyt 
 Aduw}m uyt ysgwyd ar deur ysgwyt 
 Aduwyn huysgwr gwr a gorwyt 
 Aduwyn gwyr terwyn taer gyuannwyt 
 Cad — pan uyt kedeyrn yn ymorthwyt 
 Aduwynach kynach kennyf boed rwyt 
 Keinuoli keli kaloimogrwyt 
 
 MARWNAD FADAWG AP 
 GRUFFUDD MAELOR. 
 
 Einiox Wank ai Cant. 
 
 Neud rhaid am Fadawg trengi ciwdodoedd 
 Gwalch cadoedd cadrfalch ri 
 l Bychydig.-Ll. C. z Addwyn.— LI. C. 
 
EINGION WANN Í FADAWG AP GRUFFUDD. MARWNAD. 
 
 233 
 
 Neud trai calon donn dug fi 
 Ac neud trwydoll oi golli 
 
 golli Madawg edgyílaeth coíìon 
 Gwyw calon gan hiraeth 
 
 Gwawr Ilawr llwyddedig bennaeth 
 Gwae ei fro ai frodyr inaetli 
 Maeth Madawg mynawg mynudrwydd 
 wyrth lyw 
 
 Ac wrth lew ymorchwydd 
 Arf tarf terfyu ehangrwydd 
 Aerwr oreu pei canmlwydd 
 Canmlwydd ydd oedd raid ruddelwch i 
 fod 
 
 I fad gynnhal lieddwcli 
 Gwalch brynn brenin ynialwch 
 Gwael nad byw byd neud amdrwch 
 Trwch yw'r gwr arwr ardwyad gwerin 
 
 A goreu o fab tad 
 Ef oedd aerllew arllwybr cad 
 Ef oedd arlleng pymthengwlad 
 Gwladoedd ni debyg glud oeddliw 1 
 Ymmyd — Madawg oedd cyn lieddiw 
 Esgor oi dud nad ydiw 
 Ysgor gadw ysgwyd fradw friw 
 Briw galch ei rodawg o ryw tymhestyl 
 cad 
 
 Cynnoer wely diddestl 
 Gwr a wnair fal gwair fab gwestl 
 Gwyr wawr yn llawr llynn Egwestl 
 Diwestl 2 ei ysgor yscwynais nad byw 
 
 Hael or rhwy rygollais 
 Blaidd blaengar blawdd trydar trais 
 
 Trei hoeddyl ei hoed yr borthais 
 Porthais alar trwm tramawr odrig gwytli 
 
 Am wawr llwyth a lleithig 
 Am eryr gwyr gwaith fuddig 
 Am ior aerddor urddedig 
 Arddas teyrnas teyrn arfrudd cad 
 
 Tringyrchiad tra fu fudd 
 Trymiryd byd bod yn achludd 
 Traws maws Madawg mab Gruffudd 
 Am fab Gruffudd lary lawch ynaid i'm 
 ken 
 
 Nid mau wen wedd lionnaid 
 
 1 bob rhwyf rliwysg orddyihaid 
 Diwedd nod rhuddfedd neud rliaid 
 
 EINGION WANN I FADAWG 
 AP GRUFFUDD. 
 
 Sef yw teyrnllyw teyrnllaw Fadawg 
 
 Par enwawg pair anaw 
 Teyrnedd teyrn ganllaw 
 Teyrnas addas iddaw 
 Iddaw lu ganllaw geinllyw hyfag cyrdd 
 , l Neu, edliw. *Neu, Diddestl. 
 
 Cerddorion ofynag 
 Hhwyf ner by archer bynnag 
 Nid rliyw i'm ner rhoddi nag 
 Dinag Loegr arac eryres amwyn 
 
 Bardd gyflwyn beirdd gyfles 
 Dyn a'i mawl llwyr ganmawl lies 
 Dawn i'm rhwyf Duw ai rhoddes 
 Rhoddes Duw ym llyw y llafn waedlif 
 A'i ysgyr — ysgyrion yngnif 
 Rhwj-d Brynaicb branes wrthgrif 
 Rhad o*i genniad y gennyf 
 Ynghynnif Madawg anghynnwys ei dorf 
 
 Ai daerfar ar Loegrwys 
 Rhwydd y ceidw cad am ddiffwys 
 Rhwydd glyw tra fo byw Bowys 
 Powys nen perchen parch woddef espyd 
 
 Ys bo Duw gydag ef 
 Rhwym cad yn cadw ei addef 
 Rhwyf byd ys hyfryd os ef 
 
 MARWNAD Y LEWELYN AB 
 IORUERTH. 
 
 Einitawn Wakn ae Cant. 
 
 Mawr dilyw detyw am dirion vrtyn. 
 
 Llywelyn llyw dragon 
 Gosgymon gwyth clrwyth drudyon 
 Gorparth pybyl pobyl dynyadon 
 
 Dynyadon deon dyly am y dwyn 
 
 Dolur kwyn ae kyffry 
 Gwr gwrt blant hydyr uolyant hy 
 Gwyr vraw gwir vrenhin kymry 
 
 Kymry wawi* warant yr werin nyd hawt 
 
 Nid hecldwch tragorllin 
 Aer uyrt aryf kyrt kettennin 
 Aruoll brwyngoll breenhin 
 
 Brenin tir rywir ryuet yt etiw 
 
 Nad eitiaw uo wynet 
 Namyn sarn drumein vein vet 
 Namyn seith drudueith droeduet 
 
 Ny met llywelyn llyw mawrgoeth wynet 
 
 Adrysset dreis anoeth 
 Mab duw ae due yw gyuoeth 
 Mab mam meir dinam mawr doeth 
 
 Doethon lleygyon lluduryd oes anawt 
 
 Ys einym oil y gyd 
 Treis duw dwyn hael o an byd 
 Ac wedy treis duw tristyd 
 
 Tristyd am ergyd mawrgerth na bu hyn 
 Llywelyn llyw arberth 
 
234 EINYAWN WANN AE CANT Y LYWELYN AP IORUERTH. DADOLWCH. 
 
 Mab diuei difefyl y nerth 
 Mab diwan eiryan iorwerth 
 
 Ioruerth essillyd aruogyon y hil 
 
 Hael gymril gynreinyon 
 Gwae ni wynet orchordon 
 Gweled llawr ar llyw mawr nion 
 
 Monwyssyon maonmawr kynnetyf awch 
 llyw 
 Awch llywyawdyr rac anuetyf 
 Modur vur parliaus ddetyf 
 heid mur greid gretyf 
 
 Gretuawl lywelyn grym g — r ber toryf 
 
 Teruynwyd y amser 
 Ysgrud uud dreic feleic fer 
 Ysgwn ysgwyd rwyd racter 
 
 Racter y niuer naf lledneis y hil 
 Hael ureenhin kemeis 
 
 Gwaew dur yn yt treul is 
 
 Gwan gwyl ua l J gweleis 
 
 Gweleis yn lawen lyw meith y deruyn 
 Gan lywelyn ganweith 
 
 kanhymdeith 
 
 Ae hi o led y anreith 
 
 Anreithwyd mab duw dewin holl wybod 
 
 Llwybyr ehang y myddin 
 Am eryr gwyr goreuwin 
 Canllaw branhes trachwres trin 
 
 Trinhei on gwron goruawr vur drallawt 
 
 O drilliw ysgwydawr 
 Pan gwyddawd cad vlawd vleidgawr 
 Pan golles gwyr mon gwr mawr 
 Mawr dilyw detyW &c. 
 
 EINYAWN WANN AE CANT Y 
 LYWELYN AP IORUERTH. 
 
 Llywelyn gelyn golofyn plymnwyt 
 Lew — ar les beird e magwyt 
 Roi e wann yw e annwyt 
 A rac pob cadarn catwyt 
 
 Cadw dduw lywelyn lyw ongyr aelaw 
 
 E alon nyw hesgyr 
 Cedyrn llu cadamllaw gwyr 
 Cadarnloes eiryoes eryr 
 
 Eryr mawr dewrwyr mae y delw y gall- 
 Na byddwn a dy helw [wn 
 
 Hard e vard vod yth arddelw 
 Hawd yr byt gennyt gynnelw 
 
 Hawd kynnelw uy rwyf rwyd ouec 
 Mordaf — rwysc mawrdon wrth garrec 
 Gweilch beilch balchdawn rwycllawn rec 
 Gwalch gwreid teyrneid tec 
 
 Tec goryw uy llyw llauyn greulawn 
 ualch gwr 
 Ar y gar ae estrawn 
 Peryf hael o lin meruynyawn 
 Prud yny ddeumd y ddawn 
 
 Yth dawn gyrch gynnyrch gynneddyf 
 Emreis wrd 
 O orddwy franc a seis 
 Llyw glyw glewdrut yth weleis 
 Lloegyr goelkerth llwybyr draferth dreis 
 
 Treissyaw a oruc tros deruyn ual gwr 
 
 Ar y gar ae elyn 1 
 LI awch kerd mawr angerd meruyn 
 Llyw kat leidyat lywelyn 
 
 Llyw elyn gelyn golofyn, &c. 
 
 LLYMA DADOLWCH 
 
 A Gant Einniawn Wann y Dauyd Vap 
 Llywelyn. 
 
 Brenhin kywrenhin kywir yny dyt 
 
 Hael dauyt hawl i tir 
 Bolchlauyn lut am dut am tir 
 JBeilch ae geilw balch y gelwir 
 
 Ry gelwir ar tir ar teiror prydein 
 
 Gwr vrtein gwrhyd por 
 Yn hawl chwyrn deyrn tut ior 
 Yn hael ehelaeth gyghor 
 
 Kyghor a rotaf y rwyf mon llawryt 
 
 Hael dauyt hil doethon 
 Bid lary bid lawch kertoryon 
 Bid lew a bid lyw dragon 
 
 Dragon vt dremrut dreic emreis val 
 
 Prif gynnyt keuyn yr eis [prut 
 
 O neirthyad ner nenn lledneis 
 Ac o nerthoet kadoet keis 
 
 Na cheis vy ystwg om estygyt vr . 
 
 Yn wiryon ym plygyt 
 Na chassa vi vawr dauyt 
 Ny chassa mab duw dedwyt 
 
 Dedwyt rwyf aerglwyf eurglet arderch- 
 awc 
 Archaf yt yth laryet 
 Breinyawl hawl hylwyt orsset 
 Breenhin trin trugaret 
 
 1 Neu, ef goreu o vab dyn. 
 
AWDYL. ENGLYXION. AWDL FARWXAP. 
 
 235 
 
 Trugarawc dauyt tricyawt om mawr- 
 dawn 
 Uy marcleii* ora tauawd 
 Cadeu dor cor kymhendawd 
 Cedawl kadw vi ytk gysgawd 
 
 gysgawd dauawd da yr awr y med- 
 reis 
 Yrnadrawt a duw inawr 
 Diwen dy uar lacliar lawr 
 Diueuyl vt prut priodawr 
 
 Briodawr pryduawr prydein adlam gwr 
 
 Wyt goreu o uab mam 
 Na char a mi meith gytkam 
 Ac na chred guhuted gam 
 
 Nyd cam canmawl hawl hwyl gyimyt 
 eirchyad 
 
 Y erchi kerennhyt 
 Tormennawc deifnyawc dauyt 
 Teu glod om dyuod ym dyt 
 
 Y dyt rwyt arglwyt argledvr gorllin 
 "llu 
 
 Y llochir pob edein 
 Kedawl budugawl bytin 
 
 Kadyr ryd kadw yth uryd iirenJiiii 
 Brenkin kywrenkin &c. 
 
 AWDYL Y RUFFUT M. 
 LLYWELYN. 
 
 E. Wax ae Caxt. 
 
 Ket del y ruffud vud gynnan o dda 
 
 A ddyglut mor y Ian 
 Peunoeth doeth detliol gynrarL 
 Peimyd y ryd ac y ran 
 
 Ym ran llit ogyruan llawer a archaf 
 
 A gàffaf ym naf ner 
 Dyn kyniken wyf ae kymher 
 Deu kymeint rif seithrif ser 
 
 A dan ser ny byd ac ny bu vn well 
 
 Yawr glot bell diballv 
 Oes ellwng bud rud rannu 
 Eissillyd wrth y ssyllv 
 
 Syller e hyder hydyr raen y ongyr 
 
 Yn angert a serlymaen 
 A braw gwayw gwisc haeamgaen 
 A dreid val bleid yn y blaen 
 
 Bleinyat gat hwylgat haelonaeth a geidw 
 Heb gytuot bygylaeth 
 
 Ardwy llu Haw ehelaeth 
 Eurdeyrn medgyrn ae maeth 
 
 Ny maeth bygylaeth bu gelyn y freinc 
 
 Boet frawdus y deruyn 
 O baelon haelaf mab dyn 
 Hawl llu haeluab llywelyn 
 
 Mab llywelyn hael hawl gyua eirchyeit 
 
 Erchwyn greit grym tyrrua 
 Wyt rwyf cat cetwyr ddiua 
 Wyt rodyat rudeur afya 
 
 A gaffo fy Uyw Haw fodyawc o vud 
 
 Ef a uyd gwasgarawc 
 Ar lies beird frwrd digudyawc 
 At llet byt boet hirhoecllawc 
 
 Hirhoedlawc vor gwas gwisc eurduddet 
 
 Hard — gnawt yw vard ouyget 
 Ny lleueir geir gorchalet 
 Ac ny llud cat wossud ket 
 Ket del y ruffud &c. 
 
 ENGLYNION 
 
 A Ga>t Gwgawx Brtdtdd i Lywelyn 
 
 FAB lORWEETH. 
 
 Rhuthr a ddug fy Uyw Hew diarswyd 
 
 Traws — tros Gyrary y clywyd 
 Eal rhuthr ereyr am- ysgwyd 
 Cynon fab Cul fanawyd [glod 
 
 Rhuthr a cldug fy llyw aeth tra llyr ei 
 
 Ei glybod bu myfyi- 
 Bhuthr gwydd giyw gwythlawn ongyr 
 Llyna ruthr aruihr eryr 
 Bhuthr a ddug fy naf nawellyw or gwyr 
 
 Nor goreu or dilyw 
 Bhuthr cadarn cedeirn ddistryw 
 Cad gyfamrudd lledrudd llyw 
 Bhuthr a ddug nid íîug er ffossawd fy 
 
 Llangollen ddiwarnawd [11 yw 
 
 Rhuthr didangc aerdrangc aerdrawd 
 Arf glyw a glywir hyd frawd 
 Rhuthr a ddug nid ffug ffwyr ddylyn 
 Biyneich — braw uddudd a ddychryn 
 Angeu goleu pob gelyn 
 Angad leiddiad Lywelyn 
 
 AWDL FARWXAD IORWERTH 
 FAB OWA1N. 
 
 Seisstll Brteewrch ai Cant. 
 
 Chwedl am daw dolur ei gofiain 
 Chweddl dirfawr dirfarch gyfrwynein 
 
236 
 
 CAN IE ARGLWYDD RYS. MARWNAD YWEIN GWYNEDD. 
 
 Chweddl rhybir rhyhydr ei ysgain 
 Chweddl agarw marw mawrfab Owain 
 O newydd yn neheu a dwyrain 
 Yn ormodd yn armes Pryclain 
 Llaw-wag cyrcld gwedi car dilain 
 Llawer cof canthudd a ddichwain 
 Ar ol erbylu cyrdd nid coelfain ei ddwyn 
 
 Oddyma hyd Rufain 
 Canys marw lor cor cywrain 
 Chweddl mwyfwy garw dramwy drumain 
 
 I Faig ni bu cldadwyrain 
 Bychan hudd ei fedydd a fain 
 Oer gywasg gywisg pridd a main 
 Llan dutch yd 1 am glod orwyrain 
 Rhwyfiadur dygenrad digain 
 Rhwyf Arfon Iorwerth fab Ewain 
 
 MARWNAD OWEIN GWYNEDD. 
 
 Seissyll Bryffwrch ai Cant. 
 
 Duw gennyf Duw peryf perffaith 
 Duw dofydd Duw parchrydd parchraith 
 Duw gwerthfawr gwerthefin gwniaith 
 Duw drindawd bwyf priawd prifiaith 
 I edmyg dinag dinas mawrfaith clod 
 
 Cleddyfrudd yn anrhaith 
 Cerdd farwnad i'mrhwyf omrhwylwaith 
 Cwbl ddigable barable ber araith 
 Mur gwyndyd mad gwyníÿd gwyniaith 
 Mab Gruffudd ced fawrfudd fawrfaith 
 Gwae eirchiaid erclii gossymddaith 
 Gwae feirdd byd a bedydd oi laith 
 Am borthloedcl miloedd mil canwaith 
 Am borthi galar nwy golaith 
 Gwedi Owein mon mor ddiobaith cyrdd 
 
 Cerddorion mor ynt gaith 
 Twr dygyn diganwn oi angrhaith 
 Tranc or cldraig ar ddragon oddaith 
 Gwedi bod fy naf yn nef ym mhressent 
 
 Nid oes pryssur affaith 
 Gwyr Prydain ym mhryder hirfaith 
 Eu gweled neud gwala diffaith 
 Neum gorchudd gorchoddion 
 
 Neud gormail gormodd o ymddaith 
 Neud afrwydd neud efrycld gobaith 
 Neud Cymru cymriw ei chyfiaith 
 Cymreith gar llachar lluchryfig Arthur 
 
 Gosgordd dor am gor am gynnîg 
 Gwasgarei gweisgieirch mai mawr^hig 
 Ced hyrwydd friwlwydd frwyn dyfig 
 Colofn clwyf nid oedd clod fenffig 
 Phae traeth caer yn aer yn arfod gweilgi 
 
 Cil gwri cil wellig 
 
 i Wn/, dutclyd. 
 
 Bu y gwyr cylch llyr yn llewig 
 Gan ei lladd or Hew gosgeiddig 
 Phif trychan celain o drychion camawn 
 
 Oedd cymmaint un mestig 
 Bar anwar wanar wenwynig 
 Bu estrawn i ystrad Meurig 
 Gwae werin Addaf addoèd mab Gruffudd 
 
 Geleurudd galar dig 
 Dwyn Owain fwy coelfain ceinmig 
 Dygant graig aerddraig ar ddrussig 
 Oedd casnar post trydar treisblyg 
 Oedd castell hiriell hwyr wellig 
 Oedd meidrawl meddwl oedd myddig 
 
 I wan — I warad ei ddiffig 
 Oedd rwyf eli feirdd heirdd hirddrig 
 Oedd rebydd coel rydd celennig 
 Oedd cwyn trangc pob tra a diffig 
 Oedd colofn yn ofn an dyfnig 
 Oedd terfyD cardd oedd car ddeuddyblig 
 
 Oedd calon calan Nadolig 
 
 CAN PR, ARGLWYDD RYS. 
 
 Seissyll Bryffwrch ai Cant. 
 
 Duw rym roddwy 
 Rheiddun arlwy erlid cyngor 
 Rhodd focld fedru 
 Rhif brif brydu bryddest ragor 
 rRhwych wych wenwawd 
 Rheg deg draethawd a draethitor 
 Rhod glod gleudaer 
 Ym mhedeiraer ym mhedeiror 
 Rhudd bruckl breon 
 Rhos dros drychon alon elor 
 Rhygn dygn disgyn 
 Rhwysg wrysg wrysgryn wosgryn wos- 
 
 gor 
 Rhys wiys wrysiad 
 Rhyw lyw lychiad gad gywangor 
 Graid haid hygar 
 Grym lym lachar gwrddfar gynor 
 Clod gyfragod 
 
 Corf gyfarfod rhod glod gludaw 
 Cardd gyfarwar 
 Car gyfarbar gyferbyniaw 
 Gwanai drwy wrys 
 Gwanai drwy frys Rys rwyf anaw 
 Gwanai drwy gorf 
 Ynghyfaerdorf ynghyfaerdaw 
 Gwenydd gwrthlawr 
 Gwenydd aessawr osswydd gwyddaw 
 Gwân yn aer rain 
 Gwyr yn aergrain yn ergrydiaw 
 Gweilch yn aergrwydr 
 Gweilch yn aerfrwydr gweilch yn aer- 
 
 fraw 
 
AWDL. LLYGAD GWR AE CANT Y LYWELYN. 
 
 237 
 
 Coelcwydd celain 
 
 Coelfain i train ni faith adaw 
 
 Yn llawn llunwerth 
 
 Yn lie coelferth Lloegr ddyludaw 
 
 A glyw tra glyw 
 
 A llyw tra lly w trillu rhagddaw 
 
 A thref tra thref 
 
 A lief tra lief trallan llywiaw 
 
 A barf ar farf 
 
 Ac eingl ar darf godwrf giliaw 
 
 A llyry tra llyry 
 
 A llwrw tra llwrw aerfwrw urthiaw 
 
 A llafn tra llafb 
 
 A Hid tra Hid tremid treiddiaw 
 
 A gwr tra gwr 
 
 A thwr tra thwr yn trachwynaw 
 
 A gwyth tra gwytti 
 
 A gwaith tra gwaith daith derfyniaw 
 
 Rhyn wyn wenwyn 
 
 Rhad tad terwyn torf ymandaw 
 
 Rhod fod falchrydd 
 
 Rhad fad fedydd — heidydd heidiaw 
 
 Rhys rhos gyffro 
 
 Rhag pyrth Penfro yn pebylliaw 
 
 Ni lefais neb 
 
 Amgylch moreb mor anhuniawg 
 
 Na thwyll na thrais 
 
 Rhag rhwyf Kemeis camp ardderchawg 
 
 Cawsant warthrudd 
 
 Gan fab Gruifudd prudd prifaerawg 
 
 Rhag twr Gwallter 
 
 Blaidd traidd trymder tra niferawg 
 
 Rhac pumieirll taer 
 
 Oedd ef yn caer yn gadfarchawg 
 
 Un iarll Cernyw 
 
 Rhac ein aerlly w eurllaw roddawg 
 
 Ail iarll Brysteu 
 
 Rhac post cadeu oedd cadwynawg 
 
 Trydydd iarll gwent 
 
 Trydydd torment torf gymrwynawg 
 
 Pedwerydd dig 
 
 Oedd iarll padrig rhac pedryddawg 
 
 Pumed iarll Clar 
 
 Rhag gwalch gwanar oedd gwareddawg 
 
 Lliwgoch tref Ual 
 
 Llid brid brenial braidd wasgarawg 
 
 Llan Ystyphan 
 
 Llyry byry boethfan llwrw bwrw beith- 
 
 iawg 
 Tenlu ryn rys 
 
 Tenlu taer wrys llys lliosawg 
 Tenlu talfriw 
 
 Aessawr fflamliw rhiw rhuddfoawg 
 Gweli gwyar 
 
 Gwely dayar gwar gorweiddiawg 
 Gwerin aerlyw 
 
 Gwaith gyfeilyw gwaith gyweliawg 
 Gwen wlad Ewain 
 A bro brydain a Brychcmiawg 
 
 AWDL Y RUFFUT MAELOR. 
 
 M. MADAWC. 
 
 Llygad Gwr ae Cant. 
 
 Y syt yn argluyt eurglet ganllau 
 
 Yssant y gynnelu ardelu vrthau 
 
 Ys da y gampeu heb guympau yn afyr- 
 
 Ysyaun difygul oe uygythyau [dul 
 Grymus vtlryr yn ruthyr yn anreithyau 
 Greddyf ddiletyf ddilesc urth gymrau 
 Gruffut enr dilut duylan egored 
 
 Guaur maelaur drefred ged gyfluytau 
 Goreu kyrchlam ym kyrchn attau 
 Kanyd hart y uart nod y urthau 
 Guraul yu y haul yn huylau y gryd 
 
 Gur hyfryd yr byd bod y danau 
 Nyd anamyl y vut heb orchutyau 
 Nyd etiu heb da dyn y urthau 
 Nyd anheirt yn ueirt uyrtoet uallau 
 Nyd annaud tafaud diuyd itau 
 Araf toruoet teruyn achubau 
 Aruyt coeluein brein bryneich dreissyau 
 Ar oleu ys mev myuyryau y gert 
 
 Arureit angert ongyr uriuau 
 Ruyf kyuir ker tir Tyssilyau 
 Ruythaus deus diofyn racddau 
 Ruysc aerileu tryleu yn treulyau arueu 
 
 A guyr dros uylcheu yn ualch arnau 
 Ruyl carrec oua cauas yndau 
 Raud saesson lladron yn eu lluduau 
 Ys dir oe uareu ddifuryau pob tur 
 
 Ys anaut i ur y arueityau 
 Drud a glud guladoet ymandau 
 Doeth a choeth kyuoeth kyfunau 
 Duys aerguys pouys poed eityau 
 Detfeu teg tygu oe eurllau 
 Diüam ddreig dragon eitunau 
 Diryad cad kedeirn ordduyau 
 Daun yssyt yn seuyll ganthau 
 Duu o nef a uo nerth itau 
 
 LLYGAD GWR AE CANT 
 
 Y Ltwelyn M. Gruffut. M. Ma. ap Gr. 
 Maelor. 
 
 Hanbych well o bell bwyll ardderchawc 
 O duw yn gyntaf naf niuerawc 
 Heneuyt dedwyt odidawc dy bar 
 
 Anescor dy uar uur tormenawc 
 Ys byt yt arglwyt rwyt rutuoawc 
 Llywelyn lluyt ueirch aruawc 
 A chlod a goruod am geiryawc ddyifrynt 
 
 Gwrawl hawl hwysgynt hynt hirlid- 
 yawc 
 A rechdyr ae wyr bynt waretawc 
 Yt ddreic y weun wayw kyndynnyawc 
 
238 
 
 LLYMA TEIRAWDL. 
 
 Ar drewen yn boeth genbyd beitbyawc 
 rwyf 
 
 Ac ar elsmer glwyf glud uygedawc 
 Bugyl eiyr ongyr angert vreinyawc 
 Bac ulaen cad cadarn dywyssawc 
 Bagod gynhossod kyboetawc colofyn 
 
 Ef a dyf gorofyn byd gaer efrawc 
 Mab gruffut gleifrut glod wasgarawc 
 Mawrddrud afael bael o bil madawc 
 Mawr beir kygbyweir kynuarcbawc jg- 
 bad 
 
 Mawretus dy wlad rad redegawc 
 A mi mal atbro etbrylitbawc 
 Myfyr yw ynof cof cadeiryawc 
 Prydaf yn ddyfnaf ytt ddeifnyawc powys 
 
 Pryduertb dy gynnwys gennbyf nertb- 
 Ys keffycb ys kyffuryf enwawc [awe 
 Wrtb dy not uod yn gyuoetbawc 
 Ac yn y gorffen gorffawc anrydet 
 
 Trugaret gan daw trugarawc 
 
 LLYMA DEIRAWDL 
 
 A Gant Lltgat Gwr t Ruffut uab 
 
 IVIadawc. 
 
 Hanbych well ruffut ueirt uut uydked 
 Hael cloduawr enrwawr arwymp gerted 
 Hyneuyt powys peues uyged bir 
 
 Percben gwir a tliir a tbeyniged 
 Post prydein vrtein wrt gybussed 
 Pennyadur llafyndur Haw egored 
 Pendeuic gwledic gwlad amgyfred naf 
 
 Kawssam ny ut pennaf pan ytb aned 
 Pan uei urwydyr eurgrwydyr aergun 
 
 dyged 
 Yrbod atb alon pan ytb boled 
 A tbitbeu yn gwycbaw pan gocbed dy 
 par 
 
 Ny chaei dy esgar escor lluted 
 Kiliaw ny uynny yr nep caled 
 Colofyn cad cadarnuleit lliwed 
 Kellennic frwythic frwytblawn gored 
 Kyrt — kertoryon eiduned 
 Ti goreu rieu rut wise ar lied 
 O gywan amws ar y ganued 
 Ti ureiscaf mab dyn o dir cred a wn 
 
 Ym prifgyrch pryffwn praff dylyed 
 Gnawd yt dreic dragon ymddired 
 Grym ysgwn ysgwyd wyarlled 
 Dyuod a goruod a gwared atb doryf 
 
 Atb deruyn yn lledled 
 Gnawd ytb lys lysseit gynnired 
 Gorulycheu gan valcb gyfyued 
 A metgyrn teyrn tec haelged yn llawn 
 
 A lliaws galcb doed 
 Llwyr y gwyr gwrawl dy weitbred 
 
 Dy uod yn arglwyt eurglawr treured 
 Y nep atb welo wrtb weled dy dawn 
 Y gan duw gogoned 
 
 II. 
 
 Gogonyant frwytbyant fraetblew gwaew- 
 
 rut 
 Gogyflawn o dawn yw dy deurut 
 Gorwymp beirt dy ueirt dy uut neud 
 adwen 
 Nad ydyw y dan gut 
 Gorawenus dreic ar dragon prut 
 Gwreitrwys emreis dros dreis drablut 
 Gwrawl bael kedawl cad lofì'ut ar- 
 glwyt 
 Yn eurglod wyd a nut 
 Eryr teyrnet teyrneit vt 
 Ar fyrt kyrt kertoryon dubut 
 Aer yrdang kyfrang kyfraunut 
 Gwryaf gorofyn lloegyr ae cbythrut 
 Aryf toruoet teruyn beb wartbrut 
 Arutbyr goeluein brein bryneicb gystut 
 O vertun gwawr gwycbuawr dy gochrut 
 uylcblafyn 
 Dy ualcblys nyd ymgut 
 Anwer lyw luoet dirybut 
 Enwawc wyr madawc uap maredut 
 O honawd benyw dadannut 
 bonaf banpycb well ruffut 
 
 III. 
 
 Dewissaf arglwyt didramgwyt dro 
 Dywyssawc breinyawc brynn a thyno 
 Da gwyr dewissaw ae dewisso ef 
 
 Gwr a gynneil nef ae nertbao 
 Grym erdryni aerdreic yn deffro 
 Gretuawl bawl bwyl gynnyt pabo 
 Gruffut ged ddilut a dalyo powys 
 
 Gwrtuar a gynnwys vrowys vi*anvro 
 Goruolet y uyrt kyrt ae kyrcho 
 Goruynt cbwetyl kenetyl ae canlyno 
 Gwr a obryn faw heb fo vn troeduet 
 Nyd mawi" oe drosset neb ny dreissyo 
 Rwysc goteitb pan lwyrweith Iosco 
 Pwyf cliuefyl clouyt ae gatto 
 Py byt urtedic a vrto uy ner 
 
 Ny cbymer byder ae adawo 
 Bolcblafyn lud am dud a derllyto 
 Balcb eryr dewrwyr doryf anosco 
 Beilcb yw y gadweilch gadarnglo mael- 
 awr 
 
 Breisclym orwytawr rotyon ymo 
 Cloduoraf fy naf naws a gryno 
 Ny byt angloduah y bann y bo 
 Gwiw yw clod bynod a honno tauawd 
 
 Yr aerllew parawd ae dirpero 
 Diflisc wise wascawdueirt ymdro 
 Detueu bael wrth pawb ae holo 
 Dilesc eurgrwydyr brwydyr biyd ar 
 gyffro cad 
 
LLEMMA BYMHAWDL. 
 
 239 
 
 Dioual wlad a wledycho 
 Dinac loegyr a rac wrawl flamdo 
 Dewrwalch teymeit urenliineit uro 
 Donnyawc yw uy llyw llafyugoch gymro 
 Ny dwc duw y dawn a roto 
 
 LLEMMA BYMHAWDL 
 
 A Gant Llygad Gwr t Lywelyn vab 
 
 (jrRUFFUD.l 
 
 Kyuaechaf y dduw dawn oruolet 
 Kynneckreu donyeu dinam vawret 
 Kynytu cami canyd ryved dreth 
 
 O draetliawd gyuannet 
 Y uoli uy ri rwyf arlleckwet 
 Rutuoawc vreinyawe o urenhinet 
 Ryuyg nt kessar treisuar trosset 
 Buthyrlyin gryni gruíFut etiuet 
 Rwysc urwysc uíeisc o ureint a dewret 
 Rut bareu o beri cochwet 
 Eyw itaw diryaw ereill diret 
 Bwyt galon golofyn teyrnet 
 Nyd wyf wr gwaclaw wrth y goclet 
 O arglwyt gwladlwyt glod edrysset 
 Nyd newidaf naf vn awruet a nep 
 
 Aneprwyt dagneuet 
 Llyw yssy ym. ys amyl anrydet 
 Lloegyr diua o diuefyl uonhet 
 Llywelyn gelyn galon dachwet 
 Llary wledic gwynuydic gwynet 
 Llofrut brwydyr brydein gywrysset 
 Llawhir ualch gwreitualch gorsset 
 Llwry hylwyt hael arglwyt eurglet 
 Llew kemeis llym dreis drachywet 
 Lie bo cad uragad uriwgoch rysset 
 Llwyr orborth bybortk hep gymwet 
 Gnaws mawr draws am ardal dyhet 
 Gnawd itaw treityaw trwyddi beruet 
 Am y wir byt dir or diwet 
 Amgylch dyganwy mwyfwy y met 
 A chilyaw racddaw a chalanet creu 
 
 Ac o duch gwatneu gwaed ar darwet 
 Dreic aruon aruod wythlonet 
 Dragon diheueirch lieirtveirch hartet 
 Ny cheif seis y dreis y droeduet oe vro 
 
 Nys oes o gymro y gymrodet 
 
 II. 
 
 Kymrodet uy llyw lluoet beri 
 Nyd oes rwyf eryoes aer dyuysgi 
 Kymro yw liaelryw o liil Beli hir 
 
 Yn herwyt y broui 
 Euruut ny olut olud roti 
 
 l I Lywelyn ab lorwerth, ineud LI. P. P. 
 
 Aeruleit arwreit o eryri 
 
 Eryi* ar geinwyr gamwri dinam 
 
 Neud einym y uoli 
 Eurgoryf toryf tyryoet o loski 
 Argae gryd greidyawl wrhydri 
 Arwr bar taeruar yn torri cadeu 
 
 Cadarnurwydyr ystoui 
 Aer dalmithyr liylithyr haeloni 
 Aryf lluoet eur wiscoet wisci 
 Arwymp ner hyder liyd teiui uetyant 
 
 Ny vet nep y gospi 
 Llywelyn lloegrwys ueistroli 
 Llew breinnyawl brenhinet teithi 
 Llary deyrn kedyrn yn cadw gwesti kyrt 
 
 Kertoryon gyflochi 
 Koelvein brein bryneich gyuogi 
 Kelennic branes bertliles borthi 
 Kilyaw ny oruc yr caledi gawr 
 
 Gwr eliofyn y gyni 
 Parawd uyt metyant met beii't ym ri 
 Pob kyman darogan derui 
 O bwlifort osgort ysgwyd gocbi hydyr 
 Hyd eitliaf kedweli 
 Kan gaffael yn da dra heb dregi 
 Gan uab duw didwyll gymodi 
 Ys bo y diwet dawn berchi ar nef 
 
 Ar neillaw krist keli 
 
 in. 
 
 Llyw yssyn synnwyruawr rihyt 
 Lliwgoch y lafhawr aesawr uswyt 
 Llyw deifnyawc llidyawc lledled uyt y 
 bias 
 
 Llwyr waeth yw y gas noe gerennyt 
 Llywelyn gelyn gal ouyt 
 Llwyrgyrck darogan kyman keluyt 
 Ny thykya rybut bael rebyt racdaw 
 
 Llaw drallaw drin wycbyt 
 
 Y gwr ae rotes yn rwyf dedwyt 
 Ar wynet arwynawl dreuyt 
 
 Ae cadarnhao ked hywlyt yn liir 
 Y amdiffyn tir rac toryf osswyt 
 Nyd anwiw nyd anbof gynnyt 
 Neud enwawc varcliawc ueirch gore- 
 wyt 
 
 Y uod yn hynod liyneuyt gymro 
 Ae gymry ae lieluyt 
 
 Ef diueiaf naf ry wnaetk douy t 
 Yn y byd o bedwar defhyt 
 Ef goreu rieu rec ouyt a wn 
 
 Eryr suawtvn aer gyfludwyt 
 Cad a wnaeth cadarn ymgeryt 
 Am gyuoeth am gefyn gelorwyt , 
 Ny bu gad liwyllyad heuelyfc gyfred 
 
 Er pan vu weithred weith ar deryt 
 Breisclew mon mwynuawr wyndodyt 
 Brynn derwin clo byddin clodryt 
 Ny bu ediuar y dyt y kyrchawt 
 
 Kyrch eliofyn essillyt 
 
240 
 
 DADOLWCH I LŸẄELYN FAB IORWERTH 
 
 Gwelei wawr ar wyr lluossyt 
 Ual gwr yn gwrthlat kewilyt 
 A welei lywelyn lewenyt dragon 
 Yg gymysc aruon ac eityonyt 
 Nyd oet hawt Hew aerulawt lluyt 
 Y dreissyaw ger drws deuvynyt 
 Nys plygawt mab dyn bu donyawc fyt 
 Nys plyko mab duw yii dragywyt 
 
 IV. 
 
 Teruysc taerllew glew glod ganymddeith 
 Twryf torredwynt niawr uch mor ddiff- 
 
 eith 
 Taleithawc deifnawc dyfynyeith aber- 
 fraw 
 
 Terwyn anreithyaw rutbyr anoleith 
 Tylwytli frwyth fraethlym eu mawr- 
 
 weith 
 Teilwng blwng blaengar ual goteith 
 Talheithawc aruawc aerbeith dinefwr 
 
 Teilu huysgwr ysgyuyl anreith 
 Telediw gad gywiw gyfyeith 
 Teleto balch a bylclilafyn eurweith 
 Talheithawc mathraual nieith yw dy 
 deruyn 
 
 Arglwyt lywelyu lyw pedeiryeith 
 Seuis yn ryuel diymgel deith 
 Rac estrawn geneddyl gwyn anghyf- 
 
 yeith 
 Seuit brenin nef breinyawl gyureith 
 Gan eurwawr aerbeir y teir taleith 
 
 V. 
 
 Kyuarchaf y duw o dechreu molyant 
 
 Mai y gallwyf oreu 
 
 Kloduori or gwyr a geiryeu 
 
 Yra penn y pennaf a gicleu 
 
 Kynnwryf tan lluch uaran llecheu 
 
 Kyfnewid newyt las uereu 
 
 Kyuaryf wyf o rwyf rut lafneu yg gnif 
 
 Kyuoethawc kynnif kynulaen cadeu 
 Llywelyn nyd llesc devodeu 
 Llwybyr ehang ehofyn uydd nieu 
 Llyw yw hyd gernyw aed garnet y 
 ueirch 
 
 Lliaws ae kyueirch kefei nyd geu 
 Llew gwynet gwynueith ardaleu 
 Llywydr pobyl powys ar deheu 
 Llwyrwys caer yn aer yn arueu 
 Lloegyi' breityaw am brut anreithieu 
 Yn ryuel frwythlawn dawn diameu 
 Yn Hat yn llosgi yn torri tyreu 
 Yn ros a phenuro yn rusuaeu freingc 
 
 Llwytedic y eingc yn lluyteu 
 Hil gruíFut grymus gynnetueu 
 Hael gyghor wrth wrth gerteu 
 Hylathyr y ysgwyd escud bareu gwrt 
 
 Hylym yn kyhwrt kyhoed waedfreu 
 Hylwry vwry uar gymell tretheu 
 Hawlwr gwlad arall gwledic rieu 
 
 Hartet o uonet uaen gaereu dreisdwyn 
 Hirbel ual flamddwyn y iiamgyrcheu 
 Hwyluawr dreic dragon gyueteu 
 Heirt y ueirt jg gylch y uyrteu 
 Hyhthyr y gweleis dyt goleu y uut 
 
 A_e uetgyrn wirodeu 
 Iddaw y gy una 1 kletyual cleu 
 Mai arthur waew dur y deruyn eu 
 Gwir urenin kymry kymreisc donyeu 
 Gwrawl hawl boed hwyl o deheu 
 
 DADOLWCH I LYWELYN FAB 
 IORWERTH. 
 
 Elibir Sais ai Cant. L. E. D. 
 
 Gnawd yr yfawdd glyw gioyw win — o 
 fual 
 
 fuarthbuelin 
 Gnawd cathleu cogeu cyntefiu 
 Gnawd y tyf ty wys o egin 
 Gnawd y cloeth cyfoeth cyfyewin 
 Ni nawd nid llonydd a llwyfin 1 
 Hiraeth am ry wnaeth rewin 
 Rraint brodp* gwellwyi- gollewin 
 Broder de braw aele elin 
 Duw a mair a chwair yn chwerthin 
 Cbwerthid bryd o bryder chweurin 
 Dothyw llew a lluchŷg gorddin 
 Detholwalch buddugfalch byddin 
 Llywelyn llyerw freyenhin 
 Llary ddefawdllyw gwyrddrawd gwydrin 
 Nid wyf gynnefawd gynnefin ainchwyf 
 
 Ni rybum gerddennin 
 Edrych cyrdd cerddau Taliessin 
 Edrych ni mor wyf eddein 
 Ry ddarfod brau gyfnod Breiddin 
 Ry ddywawd oi farddwawd Ferddin 
 Cyssul ath roddaf oth rin wyd goreu 
 
 Gorofn tra nierin 
 Ystyrych pan dreisych dros ffin 
 Ystwng pawb hyd ben ei ddeulin 
 Bydd wrth wann gyfran gywrenin 
 Bydd iawn llary 2 wrth gorddauiownllin 
 Bydd wrddrud aer ddylud ddilin 
 Dilein Loegr a llwgr oi gwerin 
 Trugaredd ath fo oth feinin gaerwedd 
 
 O garu Duw ddewin 
 
 Kyngogion or Dadolwch. 
 
 Llywelyn hyddyn haedd am par cy wlad 
 
 Cyfluddion CJdd kessar 
 Om rhoddud rwysg ufeliar j 
 Da rodd dy fodd heb dy far 
 Dy far Llywelyn a fu fawr i drwm 
 
 Ei clrymed am diddawr 
 x Neu, allwynin. *JYeu, iownllary. 
 
ENGLYNION MAKWNAD. ANVDL MA11WNAD. MARWNAD. 
 
 241 
 
 Eurdreth o drymyn pob llawr 
 Aerdrangc gwr ieuangc gwriawr 
 Gwr gwraf gorsaf gwersyll Afarwy 
 
 Ei fareu am erohyll 
 Aerflawdd Lloegr lluoedd erfyll 
 Arfrudd er cyhudd nim cyll 
 No cholled alaf elw freuner ora tal 
 
 Tebygach ym lawer 
 Heb eisieu neb neuom * ner 
 Oes wogawn 2 hwyldawn haelder 
 Haelaf oedd Fordaf ath fawrdad am ged 
 
 Nym geclynt arallwlad 
 Eryf llu arwr lleiddiad 
 Eryr ar gedwyr nam gad 
 Nam gad i wybraw eb obryn dy far 
 
 Oth fawr ehang derfyn 
 Glew llawr cenedl fawr Eeriyii 
 
 Glyw liwelydd Ly welyn 
 
 ENGLYNION MARWNAD 
 
 Ednyfed Fychan a Thegwared ap Larddur. 
 Elidir Sais ai Cant. L. E. D. 
 
 Uwch ben bedd newydd Ednyfed y bum 
 
 Ym bu deigr hyd arffed 
 Cymraw Lloegr cymrwyn lliwed 
 Cyman ced wychran weithred 
 Gweitlired Teg wared gynt y gweryd 
 
 llaAVT 
 
 Llawen beird oi wynfyd 
 Gnawd oedd ei wayw yn waedlyd 
 waedlan rhuddai wan rliyd 
 Rhodwyt ar gyinryd oedd ar gyman llu 
 
 Llary Ednyfed iychan 
 Oedd Bann Gawr am ben gartban 
 Pan gafas aerwas eurwan 
 Erwan ym galar galan hyddfref ddwyn 
 
 Meu ei ddwys ddiodclef 
 Tygiant eidduniant addef 
 Tegwared Ednyfed nef 
 Nodded" nim rhodded rhag rhysgyr arfeu 
 
 Arfod Cai a Bedwyr 
 Yngorofn trai trais iynyi- 3 
 Y gwriawr cadwawr cedwyr 
 Om cedwyr lary ni lawag daer 
 
 Duw a wyr eu manag 
 Gwresaic 4 pybyl pobyl oíÿnag 
 Gwers y mal arall y mag 
 Or a fag daear hi ai dwg ai phlant 
 
 Ai phlaoedd am gorllwg 
 Bu ron ym am dragon drwg 
 Dreigioedd amlaen oedd amlwg 
 Oedd amlwg aerlladd cyn oiilen gwydd- 
 fedd 
 
 'iVeu, neuo. 
 
 2 Neu, gwogaw. 
 i J\ r eu, gwresaiu. 
 R 
 
 s Ntu, nynyr. 
 
 Fal gwyddfid cylch gwrysgen 
 Glyw parchfawr ameu perchen 
 Ai peirch Duw dofydd uch ben 
 
 IJch ben ys 
 
 AWDL MARWNAD HYWEL AB 
 ARTHEN. 
 
 Elidir Sais ai Caxt. L. E. D. 
 Hoed an cyferyw cylarwydd 
 Yw duw am ein diheurwydd 
 Hoedcll dewrwi* can deryw ymgwydd 
 Hydr ei wir am ei waradwycid 
 Neud oerfecid haulonedcl hylwydd 
 Hylawch cerdd oedd ef ynglierthrwydd 
 Neud araf hy wyl peri parodrwydd 
 Pur wohen cliben dibechrwydd 
 Cyn tewi rwyu tywarch glaswydd 
 Gloes angeu nid anghyfarwydd 
 Yspaid hir haelon yn ei orllwydd 
 Yspyddawd oes barawcl barthlwydd 
 Ys bwyf yn oed dyn dengmhvydd ar 
 hugain 
 Rhag deulin fy Arglwydd 
 
 MARWNAD 
 
 A Ga^t Elidir Sais i Eodri ap Owein. 
 L. E. D. 
 
 Da ym goreu Mair fal yn maeth cul- 
 wydd 
 
 Celfyddyd wasanaeth 
 Colofn nef nestig meidraeth 
 Meidradur liafur pob llawnaeth 
 Lleha fi fy rhi yn rhyolaeth nef 
 
 1th nodded frenhmiaeth 
 Bendigws Dews dialaeth 
 Diwolo ei weledigaeth 
 Y pum torth ar pysg pysgaduriaeth 
 gwyr 
 
 GoroÌDer ehelaeth 
 Cyfran deg ei dygiaw a wnaeth 
 Cyfri llu llydan o bennaeth 
 Cyfraithgar ni gar neginiaeth 1 cyfren 
 
 Cyfryw seint yn lywedycldiaeth 
 Cyfoethau fy rhen nis rhydraeth tafawd 
 
 Tan awyr ny hiraeth 
 Hir ydd wyf oddnwyf yn alaeth 
 Gwae brydain am briocloriaeth 
 golli rhodri neud rhygaeth eirchiaid 
 
 Am parchai llu meddfaeth 
 golled ym galled mawrwaeth 
 
 l Ncu, negyfiaeth, neu ueginaeth. , 
 
242 
 
 ELIDE SAIS I DDUW. AWDYL. 
 
 Gallas drais diredd catraeth 
 Rhoddiad mad yni prydoedd pan aeth 
 Rhoddi seircli a meirch niarchogaeth 
 Echwng Lloegr lledgynt farwolaeth 
 Och Dduw a ddaw ef etwaetli 
 I ystwng treiswyr treiswriaeth cynnygn 
 
 Ynghynif piyssuriaetli 
 Dyn yn fyw ni fedd oi arfaeth 
 Duw a fedd oi fuddugoliaeth 
 Ernywaf gallaf edgyllaeth ir gwr 
 
 Am gorag hyuafiaeth 
 Arglwydd nef nodded ddarparaeth 
 Argledr hwn ith arghvyddiaeth 
 
 ELIDE SAIS I DDUW. 
 
 O L. E. D. 
 
 Rhaid y w ym dilhvng tylluedd pressent 
 
 Canys pryssyr ei hoferedd 
 Rhedais o bechawd nid bycliodedd 
 O bucliiant trigiant i'm trugaredd 
 Trindod am dycco o'm dygnedd 1 
 I'm dogn eiddimed wared wiredcl 
 Teirffordd y denant etifedd ar Dduw 
 
 Yn y ddyfydd pawb i'r frawd gyhedd 
 Uchaf gwyiy achaws gwirionedd 
 LI wry gwyrdawd cyboedrawd 2 rhinwedd 
 Ac ail yw priawd enw pruddedd 
 Tros fwyniant trigiant trugaredd 
 Tri da an goreu trydydd iw adaw 
 
 Edifeiriawg da Dwy nyw gommedd 
 Gomeddws Efa afal ddiwedd 
 Afar fu iw char ei chywryssedd 
 O Ddofydd y traethaf trwy gyhydedd 
 O Iessu y traethws iossedd 
 Am doethdwy 3 Dafydd am dudwedd yr 
 
 Israel 
 Oesran y delwy i dangnhefedd 
 Dydd y parcher rhai yn rhagyrwedd 
 Y perchir eraill y parch argledd 
 Cynadl a wna Crist wedi crogwedd 
 Cynnadloedd pobloedd pawb i'w orsedd 
 Cymhennaf y w i ddyn cyn ei ddiwedd 
 Cymmodi a Duw cyn mud ym medd 
 Cymryd oedd einym cymodlonedd cwbl 
 
 Cyn cablu o Ddw ar ein buchedd 
 Pechu yr digonsam o gam garedd 
 Am gyrwyf drindawd dy drugaredd 
 Messur a ddodir ar bob maswedd 
 Moesen ai dywawd a Duw ai medd 
 Goreu yw i ddyn diw ynyd peri 
 
 Periglawr ei gyniryd 
 
 Canys goreu Duw diwyd 
 
 Gwared plant rhag pla a thristyd 
 
 l Neu, diguedd. 2 Brawd.— LI. C. 
 
 3 Neu, dothyw, doethyw. 
 
 Gwr darpar y dirprwy lu byd 
 Garawys cymmerth pwys penyd 
 Dirfawr fu o feddwl ympryd 
 Dirwest Duw bu deugain pryd 
 Am Ddiw merchyr y brad dybu bryd 
 iudas 
 Bredychu ein yspryd 
 A difiau ynn dyfu leclfryd 
 Daly Iessu managu mwynglyd 
 Duw gwener bu crau bu creulyd 
 Crog ein tad an creis i gyd 
 Gwnawn erddaw arddewl * enenyd 
 Gwnaeth bob rhyw yn fyw oi febyd 
 Duw Sadwrn ys aeth ys eithyd ym 
 medd 
 Maddeuaint anhyfryd 
 Trannoeth y goreu ail gwryd 
 Gwirfab Duw dangos ei fywyd 
 Duw Sul dwysaf cof awr y cjíjà haul 
 
 Cyfodes oi weryd 
 Chweddl mawr an deiFry nid ef dyif- 
 
 ryd 
 Deffro Crist celi ein celfyddyd 
 Culwydd an goreu ni ac an g weryd 
 Argleidraid fab rhad ryhyd o garchar 
 
 Bu ef a gyrchws ei arfeddyd 
 Dug mab Duw o dân ac ergryd 
 O oerwern Uffern wern wechlyd 2 
 O gyffro daear o gyffryd 
 O garchar anghlaear anghlyd 
 Ami syrthiasant blant oi blegyd 
 Am greawdr ai grog yn waedlyd 
 Wyth brifwyd y sydd ys enbyd 
 Or wyth gwyth gwaethaf syberwyd 
 Rygelwir fy naf can gan naf gennyd 
 Galwaf clifro pob dyfryd 
 Ni bydd dadwoddeu dedwyddyd mab dyn 
 
 Gan fab Duw oi wynfyd 
 Yn oleu ys bo bu fy anwylyd 3 
 Ar nef ar nawdd Duw 4 ai ddifryd 
 
 ELIDR SAIS A GANT YR AWDL 
 HON I DDUW. 
 
 O L. E. D. 
 
 Dir fydd ym brofi cyd coed breuawl byd 
 
 An bedycld anianawl 
 Duw Iewin breyenhin breiniawl 
 Breiniawg wyd bro gadwyd gedawl 
 Llehaa fi gan llu bedyddiawl 
 Nam Ilea yn lie engiriawl 
 Nam gossod om gosseb fydawl 
 Yn gosson dyniaddon dyniawl 
 
 l Neu, arldelw. 2 ]Yeu, gwecklyd. 
 
 3 Ys bo yn anwylyd. — LI. * Ar nad oedd duw. — LI. 
 P. P. P. P. 
 
AWDL I DDUW. AWDL DDUYVAUL. 
 
 243 
 
 Crist a ddaw yn war pi Mi-awl dydd- 
 brawd 
 
 Ir dirprwy preseunawl 
 A fo da ef gehvir dwywiawl 
 A fo drwg a drig yn ddidawl 1 
 Yn nhaerdan affan uffernawl 
 
 Uffern dywyn 2 ddyfnas ei chanawl 
 Llawer un a ddaw eneidiawl yn gwasg 
 
 Yn gwisgoedd corphorawl 
 Mau ddyddwyn morwyn yineiriawl 
 Mair a phedr Maria a Phawl 
 Men adrawdd ymadrawdd nieidrawl 
 Udd meidriad ruedrwyd o waddawl 
 
 Y gwr a oren awyrawl ednaint 
 
 Ac adnen daearawl 
 Erglyw ii arglwydd canhwynawl 
 Erglywed gwawr nyned 3 nef awl 
 Tn y bwyf y bo dy ganmawl 
 Tnd yspryd an tad ysprydawl 
 It tad cyfarchaf rhwydd af fy rlien 
 Ac ir mab ar yspryd gloywbryd glân 
 Nid trawdd im cofian can ym cyfun 
 Nid rliaid yn aniau llyfrau lien 
 I Crist y canaf ar fraint canon 
 Ceinwawd om tafawd ar draethawd 
 
 drwn 
 Llathraid fy marddair wedi merddin 
 Llethrid a berid o beir awen 
 Bar ochel ucliel nch engylion 
 Bardd fyddaf i Dduw hyd tra fwyf ddyn 
 Archaf nawdd mab mair crair orecledun 
 Creawdr ymerawdr llywiawdr llawen 
 Rhac oerwern gethern Uffern affan 
 Afflen a noden lie annoddnn 
 Lleha fi Dofydd huenydd hyn 
 Llawer a wna Dnw ir dyniadon 
 Bbwyf nef a daear rhac taerfar tan 
 
 Y rnwng dy ddwylaw rliac dy ddenlin 
 Gomgost wormes nith warafun 
 Gorfawr Dduw gorfod o Iuddewon 
 Am fedd Crist creawdr cred ysangen 
 Ys angraiff angTed yn ei gylchyn 
 Tros elfydd yn byd bid yn erwan 
 Trais Ierusalem gan sy ladin 
 
 Ac ail dirglais drais draw a ddygen 
 I'm ddigawn galar om car cadcun 
 Dwyn Dofydd oi dn ac oi dirion 
 Dyfrydedd dyrawr hil mawr maelgwn 
 Hyd ymden gwynedd am ei gwynfan 
 Nend amddwll awyr neud hwyr binon 
 Gallaf itli garaf ith gaer urdden 
 Gellid pob defnydd froydd frenbin 
 Can wyd tri nid rjiaid yt amgen 
 Can wyt Dan pell godden ac un 
 
 DIWEDD. 
 
 [Mae yr awdyl yn dechreu yn tu dal. 244 yn ddarn 
 o hon, neu y gwrthvjyneb.] 
 
 ^dhawl.— LI. C. *Neu, ddofo. 
 z Neu y nyfed, fyned. 
 
 ELIDR SAIS A GANT YR AWDL 
 HON I DDUW. 
 
 O L. E. D. 
 Mawr o wr ei ddawn a cldyfu ym rliyd 
 
 I fryd mab kwas Mair o Iesu 
 Mad ganed ei fronged oi fru 
 Oi freiniawl ganmawl gynnyddu 
 Ef yn llwyr an gwyr ef an gorwu 
 Ef goreu gorwyrain a fu 
 Ef wnaetli daear cyn dywu i fron 
 
 Fry o nef i'n canwu 
 Ef gwnaeth haul liwylfawr lewyclm 
 Ef gwnaeth lloer a llewych or du 
 Ef gwnaeth trai a llanw a llwyr feddu byd 
 
 A bydoecld wledychu 
 Mor gynawn ei ddawn ddarparn 
 Mor ddigwl i feddwl fynnu 
 Mynnesynt fradwyr fredychu Crist 
 
 Creulonedd heb allu 
 Rygellynt galleu anghredu 
 Yugryd byd ryhyd ryfeddu 
 Gwnaetham nam arygarn. rywu 
 Rhyfeddoed rhyfedd ei adu 
 Ceisiaw rhag culwydd celu 
 Plant Acldaf rhag addef i bechu 
 Ac Efa ac ef ai gwybu 
 Gwybid Duw gwybod a ddarfu 
 Goreu ym o'm rheen rhagfecldu 
 Rhwydd araith o brifiaith brydu 
 Pryddestawd wawd or trindawd traethu 
 Cymmhennaf yw ynn cynmihennu a Duw 
 
 Diwydwr ym nerthu 
 Xerthoedd gwyth gweithredoedd am bu 
 Gwaith dedwydd yw dadolychu 
 Cyn cystwng clwyf cyfrwng claddu 
 Cyn gweryd gorober digu 
 Cyna nnaws tywaws tywarchu fynghnawd 
 
 Tywarchen o bobtu 
 Bwyf gwas Duw cyn nom gostegu 
 Gwst angen ano-eu riallu 
 Bwyf unfod wossod wassau 
 Oe weision iw wasanaethu 
 Am dyfynno Duw ym dyfynnu nef 
 
 Ar ei nawdd ai deulu 
 
 AWDYL DDUYVAUL. 
 
 Elidie Sais ai Caxt. L. P. P. 
 Brexhix gogonhet breinyaul y iieithret 
 Xy cheit oe barthret na phlet na phla 
 
 Pei na unel hei vegys y harchei 
 
 rei ryvaur draha 
 
 Torri ygguahardon a chynnal lladron 
 A threissau gueinon gun nath dykya 
 Drue vyd or dined dirper y gamued 
 Druy valch oer reuued ryvic nyt da 
 Ystyr di enuir heruyd a treithir 
 
244 
 
 AWDL I DUW. 
 
 Gan dduu ny clieffir dim cynirha 
 
 Eithr guiryoned a guar tangneved 
 
 A guir drugared val y gueda 
 
 Ediych dy vuched kyn myned itli ved 
 
 O gunaethost gamued na ryveda 
 
 Bot yn dir talu ger bron yr Iessu 
 
 Lie y guelo trillu y trallaut a una 
 
 Guae i'r saul a gredan os camued a unan 
 
 Yr tuyll nyt truan a divlanna 
 
 Ac ny medylio a ruy dirpero 
 
 Y ruyf a gaffo nyt ymgoíf hâ 
 
 Cyt boet gyvanned bydaul gynimyrred 
 
 Guledd guneir enrhyded uned a una 
 
 Gueleis Lyuelyn luoed eil Mervyn 
 
 A chyinry ter,vyn yn y tyrva 
 
 Gueleis bennaetlieu guyned a deheu 
 
 Colofynnan cadeu cyd orsedfa 
 
 Gueleis uyr yn trin a meircli mysterin 
 
 A guin a guerin a guaruyva 
 
 Gueleis liossyd a chyved beunyd 
 
 A byt ar gynnyd gynnif guyrcla 
 
 Hynny aetli heibyau mal ymchoel dylau 
 
 Mae paub yn adau oet dibarha 
 
 Ny clieifF cyvoethauc vot yn hir hoedlauc 
 
 Yuy no chynwinauc na cliynhenna 
 
 Ystyryeit pan vo rac poeneu a gro 
 
 Ba beth a geisso beth a gassa 
 
 Keisset pob detuyd y uled ny dervyd 
 
 Lleuenyd llonyd iFyd a ffynna 
 
 Na clieisset hocket truy gam gyhudet 
 
 Nef yn y thecket kan nythyckya 
 
 Pan luyr vedylier penyt pryt pryder 
 
 Pan gam edyllder over Eva 
 
 Nat oi gammoed ef yd aetli Argluyd nef 
 
 Y pren diodef edyl tralia 
 
 Guae nyt mat anet bechodaul ueithret 
 Tosted vyd guelet goluc luyrdra 
 Dangos ffrouylleu ae holl archolleu 
 Ae gethreu ae greu ae groc a una 
 Hynn a unaethum i beth a unaethost di 
 Med Crist Celi rhi reid oed yna 
 Bod gleindyt paraut yn erbyn Duydaut 
 Kac trallaut pecliaut devaut diva 
 Guae uynt y kebydyon ar hocket dynyon 
 Ac camvedylyon nyt adola 
 Guelet eu madeu dros eu camuedeu 
 Yn uffern boeneu benyt gudva 
 A guelet my net i nef ogonet 
 
 Y saul a gaffet ar gyffurf da 
 
 Y gan leuenyd y uled ni dervyd 
 
 Yn dragyuyd ryd rat gymanva Amen. 
 
 AWDL I DUW.' 
 
 Elidir Sais ai Cant. O L. P. P. 
 
 Eft mab cyfarchaf ruydaf vy reen 
 
 Ac yr tat ar yspryt gloyubryt glan 
 
 'Ac i gofio Angau Dafydd ap Owain Gwynedd 
 dybygwn : ebai E. Evans. 
 
 Nyt haud yn kofyau kan ym kyvun 
 Nyt reit ym ammeu llyvreu lien 
 
 Y Grist i kanaf arureint kanon -%*? 
 Keinuaut om tavaut ar draethaut drun 
 Llathreit vy mardeir uedy Myrdin 
 Llethrit a berit o beir awen 
 
 Barochel ucbel uuch Engylyon 
 Bard a vydaf i Duw tra vuyf dyn 
 A rchaf un mab meir creir credadun 
 Creaudyr amheraudyr llyuyaudyr llauen 
 
 Bhac oeruern gethern Uffern aphan 
 Afleu anodeu lie anodun 
 Lleha vi Dofydd huenydd hyn 
 Llaur a una duu yr dynyadon 
 
 Bhuyf nev a dayar rhac taerfar tân 
 
 Y rug dy deulau rac dy deulin 
 Gorugost ormes nych warawn 
 Gorvaur Duu gorvod o Idewon 
 
 Am ved Krist creaudyr nef ys aghen 
 Yr agkreiff agkret yn y gylchyn 
 Tros eluyt ynvyt yn erwan 
 Treis sersin pan Sylatin 
 
 Ac eil dirgleis treis trau a Dygen 
 Ym digawn galar am kar katgun 
 Duyn Davydd oe dud ac oe diryon 
 Dyvryded dirvaur hil maur Maelgun 
 
 Nyt ynteu Guyned am guynfan 
 Neut amdull auyr neut huyrmon 
 Gallaf yth garaf yth Gaer urden 
 Gellit bop devnyd vroycl vrenin 
 
 Kan wyt tri nyt reit itt amgen 
 Kan wyt deu pell godeu ac un 
 
 II. 
 Reit yw ymddillung tyllwedd 
 Pressent canys pryssur y hoveredd 
 Pedeis o bechaut nyt bychodedd 
 O vuchant trigyant ym trugared 
 
 Trindaut am dyeko om digued 
 Yn dogyn eiddunet waret wired 
 Teirfford y deuant etivecl an Duw 
 Yn y dyvyt pawb yr vraut gyhedd 
 
 Uchaf guyry achaus guiryonedd 
 Llury guyrdaut kyt }y>et braut rinuedd 
 Ar eil yu priaut enu pryded 
 Tros vuynyairt trigyant trugared 
 
 Tri da angoreu tryded yw 1 adaw 
 Ediveiryawc da Duy 2 nuy gommed 
 l JVeu, ir. *Neu, Duw. 
 
AWDYL 1R GARAWYS. AWDL 1 DDUW. 
 
 245 
 
 Gomeduys Eua aval diwed 
 
 A warvu wycbar y cliywryssed 
 
 O Davyd y traetli .truy gyhyded 
 
 Iessu y traetkwys Iossed 1 
 
 Am doduy Dofydcl amdudued 
 
 Yr Israel oresan y deluyf y dangnefed 2 
 
 Vyd y parcli rliei yn rbagyrwed 
 Y perchir ereill y parch Argled 
 Kyimadvl a wna Krist wedy crocwed 
 Kynnadloed pobloed paub yw orsed 
 
 Kymlieiinaf yu i ddyn y diued 
 Kynimodi a Duw kynnnut ynied 
 Kymryt oed einym kyniotloned 
 Kwbyl cyn o cablu Duw ar aubuched 
 
 Pechu yr digonasam o gam gared 
 Am gyruyf drindaiit drugared 
 Mesur o dodir ar bob maswed 
 Moesen ae dywawt a Duu ae med 
 
 Avxlyl ar ei phen ei hun yxo o riv II. o honyn. LI. E. 
 D. ac yn dechreu vol hyn—Iihaid yw ynndillivng 
 tylluedd pressent- Cankl dim (yrn) pryssur ei hof- 
 e>edd. 
 
 AWDYL I'R GARAWYS. 3 
 
 L. P. P. 
 
 Goreu yw y dyn div ynyt peri 
 
 Periglaur y gymryt 
 Canys goreu Duw diuyd 
 Gwared plant rhac pla a thristyt 
 
 Gwr darpar y dirpruy llu byt 
 Garawys cymmerth pwys penyt 
 Dirfaur vu o vedul impryt 
 Diruest Duu bu deugeinpryt 
 
 Am Duw Merchyr brat dybu bryt Idas 
 
 Bredychu yn yspryd 
 A diiieu yn dyvu leduryt 
 Daly Iessu managu muynglyt 
 
 Duu guener bu creu bu creulyt 
 Croc an tat an treis y gyt 
 Gunaun yrddau ardelu enenyt 
 Gwnaeth bob rhyw yn vyw oe vywyt 
 
 Duu Sadwrn ys aeth ys eithyt ymedd 
 Maddueint anliyvryt 
 
 Trannoeth y goreu eil guryt 
 
 Guiriaw Duu dangos y vyuyt 
 Wew, i ossedd. 
 2 Am doethdwy Dafydd am duedd yr Israel — Oesran 
 
 y delwy i dangjnhefedd 
 
 Duw Sul duyssaf kof aur i kyvyt heul 
 
 Kyvodes oe ueryt 
 Cliuedyl maur an deffry nyt ef deffryt 
 Deôro Krist Keli ankelvydyt 
 
 Kuluyd an goreu ni ac an gueryt 
 Argleitryat vab rat ryhyt 
 
 O garchar bu ef a gyrchuys y arvedyt 
 Due mab Duu o dan ac ergryt 
 
 O oerwern uffern wern weglyd 
 O gyffro daear o gyiFryt 
 O garchar angklaear agklyt 
 Ami syrthiassant blant oe blegyt 
 
 % 
 An greaudyr ae groc yn waetlyt 
 Wyth brifuyt y syd ys enbyt 
 Orwyt guytli guaethaf syberwyt 
 Galwaf vy ISTaf can gannaf gennyt 
 
 Ni byd daduodeu deduydyd mab dyn 
 
 Gan vab Duw oe wyni'yt 
 Yn oleu ys bo yn anuylyt 
 Ar nef ar nad oed Duu ae difiryt 
 
 E. Sais. 
 
 AWDL I DDTJW.i 
 
 O L. P. P. 
 Gogoxaul Argluyd gogonaul 
 Gogonet vi'enin Deuin duyaul 
 Differ vi vy ri ruyf ysprydaul 
 Deui Argluyd bu drigaul 2 
 Divei dat rac brat breuaul gymlegyt 
 Dygn enbyt benyt boen uffernawl 
 Donyauc didiist grist groes rinuedaul 
 Didla\vt ynguaraut dyd gueneraul 
 Diuyt luyd aruyd eiryaul ydyttuyf 
 Na buyi' arnaf 3 ruyf ruym engiryaul 
 Arbennic lyuyaudyr brynyaudyr brein- 
 
 yaul 
 Erbynieist llyuieisf llu bedydyaul 
 Erbyn vi vy llyu yn lie dedvaul 
 Guyrtheu yr dy dost gethreu atli dyst 
 
 gythraul 
 Argluyd Nef a llaur guaur guerinaul 
 Ardeluaf o'th nawd rac taud tanaul 
 Eiryf gynnuy 4 gorduy angerdaul Uffern 
 Oer Jiagyruerngetbern gaethraut varuaul 
 Yr dy gur dolur modur meidraul 
 Argledp- gogonyant guarant gwraul' 
 Erglyu die tlaud 5 yn gnodaul erchi 
 Trugared itti fy rhi reuvaul 6 E. Sais. 
 
 1 Guakhmei a'i cant, medd rhai. 
 
 *Dewr arglwyd hylwyd i Gymwy. — D. D. D. 
 
 hael budugawl.— LI. D. 5 Tlawt gnawt.— LI. D. D. 
 3 Aruad.— LI. D. D. 6 Roduawl.—Ll. D. D. 
 
246 
 
 MAEWNAD CEDIFOE, AWDL. ENGLYN I OWAIN VYCHAN. 
 
 MARWNAD CEDIFOR AP 
 
 GENNILLIN. 
 
 Llywelyn Fardd ai Cant. L. E. D. 
 
 Cedifor eurgorf o Argoed pan oedd 
 
 Arf cyhoedd cyn addoed 
 Ynghydwedcl gyfedd gyfoed 
 Ynghydfoes eirioes erioed 
 Erioed i'm dyfu dyfal dreth angau 
 
 Un diau diarueth 
 Hoedl breyr breuawl o beth 
 Bron wala ei wabalieth 
 Gwabalieth wosgedd wasgawd prydyddion 
 
 Pryderus ywn defawd 
 Fy ngherdd yn # ol fy ngheudawd 
 Yngbaniad marwnad mor nawd 
 Mor nawd i'm dyfu diofaetb gofion 
 
 Y tirion oed hiraeth 
 Yn cwynaw braw breuolaeth 
 Breyr breenhin a faeth 
 Magyssai erfai ar ruddion trydar 
 
 Trydy ran fy nghofion 
 Edlid hil gwythlid gwaethlon 
 Edlaes maes wedi maon 
 Maon Meirionnydd mor ddiliaidd eicli 
 bod 
 
 Heb arfod heb aerflaidd 
 Ac eich byd byth ar ddiwraidd 
 Mai y bydd beinw wedi baidd 
 Wedi Cedifor cad farchawg a saif 
 
 Send Duw gan Fadawg 
 Hirwalch balch bwlch ei rodawg 
 Hil hoedliw boed hir hoedlawg 
 Hoedlfyrrion haelion hil Bleddynt 
 
 Trwm arnaf eu lletcynt 
 Fal y cleryw y derynt 
 Fal y clerfydcl gwydcl rliag gwynt 
 Gwen ysgor Feirion Feirionydd hygar 
 
 Ai nygor gyweithydd 
 Hoed a'ch dwg ycli digerydd 
 Haid heb fodrydaf liu fycld 
 Ni hu wyf la wen o lawer acliaws 
 
 O achwyson pryder 
 Am ynghof ynghwyn ofer 
 Am ynghymmwyd ynghymer 
 Cymmerais i anr a'i ariant attaf 
 
 A'i atteb ardduniant 
 Ni'm oes nawdd rliag cawdd coddiant 
 Nid oes neb yn y bu gant 
 Ni bn digyflu digyiludd am rodd 
 
 Am rwydd fodd am rwyddfudd 
 Tad mad magawd gwawd gwaywrudd 
 Tad maeth myged Maredudcl 
 Maredudd gardd gudd gerdcl gor gynniíìad 
 
 A fu dâd y dud îor 
 Neud gwydd-fedd gwedî gwydd fod 
 Neud gweryd cyd Cedifor 
 Cedifor eurgorf &c. 
 
 LLYWELYN FARDD A GANT YR 
 AWDL HON 
 
 I YWAIN AP GrTJTTUDD AP GWENWTNWYN. 
 
 L. E. D. $& 
 
 Clod ysgain Ywain clod ysgain 
 Ysgwyd ddrud dylud dyliffain 
 Clwyf iddaw ni ddaw ni ddamwain gorofn 
 Cleu eofn golofn aur ei goelfain 
 Clud gamlan cynran ofil cynrain 
 Mai cludno eiddin prif gyfrin prain 
 Cler ysgwn Uafndwn orofn Llundain lawr 
 Arwr mawr 1 prydfawr warant Prydain 
 Aer bybyr eryr dewrwyr dwyrain 
 Aer-gyfrwy gyfrwydd orwydd arwain 
 Arwydd na elwir yn eain feddiant 
 Arddelwawg hydd gant cwbl foliant cain 
 Erddryua ced wycbrym cadoedd achwrain 
 Urdducl ni blygud yn awr blygain 
 Wrth ofwy arlwy eurlain teyrnedd 
 
 Eurgledd gwr gywedd gwyar gywain 
 Mab Gruffudcl didyb Udd dadiain 
 Myfyr nad didraul molawd didrain 
 Wyr Gwenwynwyn wyn a wna rbain 
 gorpheu 2 
 
 Bleiddau y gogen 3 ain ei gigwain 
 
 Ef Nudd ced ddiludd cedyrn (Milain 
 Eur-frenhin cywrennin cywrain 
 Ef dcleddfau gorau goradain cenedl 
 Pan ddoeth cychwedl am lwyth Cichwain 
 Bliysswr parch perchen march archfain 
 Rhyfedd balch cyflymwalch celain 
 Rhwysg eurgor cyngor yn y cyngain ddawn 
 Rhydd alaf ddigrawn alon ddigrain 
 Rhi rhuddbar cyfar cyfwyrain 
 Ryn ddiorddin Brynaich ran orddawn brain 
 Rhifir i ddewrllwrw rhyfel ddarllain gledd 
 Rheufedd nid rhyfedd hyd yn Rhufain 
 Rliif pybyr eryr arwyrain 
 Rhwyf ddifradw rhwym achadw mechain 
 Rhybudd drud ardud golud gwylain blaid 
 Mai y daid i'n rhaid yn rhyd angain 
 Rybo Duw rebydd ddadwyrain 
 Rhy garawr daerwawr darywain 
 Rhwydcl ynni roddi main ei anwyd 
 
 Clwyd ysgwyd clod ysgain 
 Clodysgain ywain <fec. 
 
 LLYMA ENGLYN 
 
 A Gant Llywelyn Vardd Cywryd i Owain 
 
 Vychan ap Mad. ap Maredd am dybiaw 
 
 arnaw Ordi>p:rciiu ei Wraig. 
 
 Ü L. E. D. 
 
 Os hŷn fyddaf naf neirthiad 
 No thi Fechain ri roddiad 
 l Ncu, wawr. 2 Neu, gorphen. . Wew, gogeu. 
 
AWDWL Y LYWELYN. ARWYREIN OWEIN. 
 
 247 
 
 Arfaeth yw gennyf arfau gyrchiad deuiyd 
 
 Dodi dwfr itli farwnad 
 Tna dodes Twain ei an/odd ar Lywelyn 
 
 fardd ac y cant yntau yr englynion 
 
 Ladolwch hyn. 
 Ni liepgoraf fy rhwyf hyd Eufain ygwys 
 
 Goreu gwas ym Mhrydain 
 Na dal nad elwyf Fechain 
 Er delw aur deulu Ywain 
 Teulu Ywain lain lonyddwcli i'ni cerdd 
 
 I'm cyniielw yd fyddwch 
 Diriaid ni hawdd baid heddwch 
 Dedwydd a gar dadolwch 
 Caraf neirthiad naf a nertlio fy null 
 
 I'm dillwng arallfro 
 Ni wna draig dragon wylo 
 Ni wnaeth drwg ai diwycco 
 O dywedais drwg o clramgwydd synwyr 
 
 Oawyr yinawydd 
 Dywedaf o'm diwydrwydd 
 Difwyn ei far i'm harglwydd 
 Galwaf Dduw arglwydd am arglais Ywain 
 
 Llyw coelfain Coblingdrais 
 Heddwch ym am a genais 
 Heidding Fail* fal y haedclais 
 haeddais ai clais ai clwyfiant rhyfedd 
 
 Ai rliyfel am peiriant 
 Haeddaf o'm cerdd cyrreifiant 
 Gnawd i liael haeddu moliant 
 Moliant a cldyly aur ddilydd roddiawg 
 
 Hil Madawg meclel glyw 
 Hael Merfyniawn leisiawn lyw 
 Had heb ladrad heb ledryw 
 Ni bu yn lledrad ar lledryddion wyr 
 
 Yr orwydd ar Saeson 
 Yngharnial meirch marcliogion 
 Yngharneddau tau teon 
 Neud tau or barau a berydd ymplaid 
 
 I'm plygu lieb ddefnydd 
 Ai Cardd ai Cerdd o newydd 
 Ai cabl ai cwbl garennydd 
 Cerennydd ydydd y daetb Mair yn wyry 
 
 A wared a'm an pair 
 Archaf ytt atteb diwair 
 Eryr ongyr er ungair 
 Eryr arbennig ar ben aneirw wyd 
 
 Neur orwyd neu wyr meirw 
 Bydd lary wrth lys Demteirw 1 
 Na littia wrthyf wrth adrodd dy glod 
 
 Dy gleddyf o drithawdd 
 Nam gwrthfyn wrtheb anhawdd 
 Nawdd Duw yn eicb cylch calchdoed 
 Ywain — eirchion Cain eich Canred 
 Erchwch ym pair can air ced 
 Archafi udd naf nodded 
 Arcbaf i'r goreu ungwr nid ofer 
 
 Cyfrwng nef ac elfydd 
 
 x Neu > deinteirw. 
 
 Caranfael 1 hael hefelydd 
 Carannawg walch carennydd 
 Cerennydd fy Rhwy nid rhawch ei erchi 
 
 Gnawd gan rhi rhwydd ardawch 
 Gwaed gan lu ar lafn dwynwch 
 Gwae a gawdd llew ac nyw llawch 
 Llochiad gwlad hygad bydd hygar wrthyf 
 
 Nai'n gwrtheb yn anwar 
 Am rhodd fedd feicldiad trydar 
 Am rhodd fawr fawr fodd na'm rhodd far 
 Os bar hir esgar hwyr esgor a fyn 
 
 Hebawg brynn a bronddor 
 Ni hebaf gan ei hebgor 
 Ni hepgyr gleisiad glas for 
 Ni hepgoraf &c. 
 
 AWDWL 
 
 A Gant Lltweltn Vard t Lywelyn tab 
 Ioruerth. O L. D. D. 
 
 Handid uyg gystlwn nas gwn nas gwys 
 O veirt yspydeid yspeid yspys 
 Handwyf huawdyl was a wys yn llys 
 Yal ymarwar Hut a lleuelys 
 Handid uy arglwyt kyfrwyt kyfrwys 
 O ryw diamryw diamryuys 
 Handwyf mor ehofyn diofyn dilys 
 Or nennbren a deily y deu ystlys 
 Handoet dy achoet o vchelwrys 
 O echen lawen wrth lef a gwys 
 Handoetud or llin ar llyfyn emys 
 Kyuarwyt uy Haw yn eu llewys 
 Handoet im om kert nyd cart vegys 
 Nyd dawn angyflawn nac angyflys 
 Handyuyt eryr clwyd clod enwerys 
 Hieu diamheu diamebys 
 Handythuagwyd peuyr yn penn erchwys 
 Yn oreu keneu kynon vegys 
 Handym veirt heirtyon haelon hwylurys 
 Am hil ywein mawr mae ae dengys 
 Handwyd lywelyn lwrw ddiechrys 
 O lary uab casnar llachar lluchvrys 
 
 ARWYREIN OWEIN. 
 
 Llewelyn Yard ae Cant. L. D. D. 
 Ardemyl gwir ar tir ardwyreaf 
 Ardymyl gwyr eryr yt yth uarnaf 
 Ardwyad cadeir cadyr yth welaf heno 
 
 Arwreit gymro gymradw mordaf 
 Arwred a wed aweinydaf 
 Arwyrein ywein a gein ganaf 
 
 1 Caranfael oedd f ab i Gynddylan mab Cyndrwyn o 
 Lys-tynwennan yn Mhowys. 
 
248 
 
 CANIT Y GADUAN. 
 
 Arwymp vyn trasserth 
 
 Ar uy ner uy nerth 
 Ar orwydawd berth yd ymborthaf 
 Ar porthloed toruoed achoed vchaf 
 Ar pyrtli agoret trwydet treidaf 
 Treideis a gereis ae i garaf heuyd 
 
 Hawd y vyt y pryt a bryderaf 
 Hawd y bo balch gymro a gymrofaf 
 Hawd bwyf heb uy rwyf ny rybydaf 
 Yssit im eniwet aeiniwaf wrthaw 
 
 Y liwaw rac Haw rys llauassaf 
 A lieno hyimy ny gyffroaf 
 Nys kerydo duw nys kerydaf 
 N. keryd a ryuyd ny ryuedaf y uot 
 
 O gyfanot clot yr clut alaf 
 O gouynnir pwy py ryd vwyhaf 
 O ssaffun as gun nas guaedaf 
 Saffet attaf ys claw attaf y dawn 
 
 Ot wyf anuodlawn bodlawn vydaf 
 Bydinawc varchawc ueirch anaraf 
 Bod duw a gaffwy a goffaaf 
 Twryf torof traeth llychwr milwr molaf 
 Mai yth rygeiseis yd ytli geisaf 
 Na cliredet pen ket kadarn gyhudet 
 
 Credet y tecket y dywedaf 
 Credadun gatkun orun wraf 
 Cret ve geir om peir perit attaf 
 Parawt vyn traethawt nys gnawt traethaf 
 hebot 
 
 Trethtumot trosglot trawsglwyd vwyhaf 
 Dotliwyf eitlryr gwyncd a ryued pa ham 
 
 Heb digoni cam heb nam arnaf 
 Dygyrcheis i powys pennes teckaf 
 Ar uadawc myn awe mynyt cai*af 
 A mi neud efcliyw llyw glyw glewhaf 
 Yn rin hael uron urenhin or llin llaryaf 
 
 Esgor dor durdor diar 
 Ysgwn cwdedyw ny uu cwdaf 
 Dotliwyf attat uat a gatwaf 
 
 Y gyrchu kyghor goror gwraf 
 
 Py arglwyd gwlatlwyd y gwedychaf idaw 
 
 Pa le dros anaw yd asswynaf 
 chaffaf dewis hyt y guassaaf 
 A clewiseis gynt a dewissaf 
 
 Y ffwr a dewisir os teir çeir taf 
 Hyt yn y gartref yn trin penhaf 
 
 A s dewisso duw y diweiriaf or gwyr 
 
 Eryr porth wygyr wychyr uchaf 
 Eryri getwi gat olyscaf 
 Eryres ormes trachwres trechaf 
 Eryueis dy win oth wen adaf diwed 
 Eryuaf dy ved dy uod a wnaf 
 Eryuant anant 
 O eur o aryant 
 Yth lys les milcant 
 
 Yd ant yd af 
 Dragon dreic ryned 
 
 1 Nm, ac ; ac a? 
 
 Dragon o uonhed 
 Ar hed ar dyhed 
 N"yth gomedaf 
 
 WW' 
 
 Mi a uuìn genhwch can awch barnaf 
 Ar tir deheubarth diheubyrth naf 
 Mi a uum genhwch 
 Ny haedeth i hedwch 
 Ynyt uydei trwch 
 Ny bei trechaf 
 Pan uu gyfaruot ymodrydaf 
 A lluoed lloegrwys pwys diifwyssaf 
 Or sawl y doethant 
 Seithmil a seith cant 
 Syrthyasant cnwssant 
 Anant anaf 
 Hanpych guell anaw pell guellwell yth 
 
 wnaf 
 Hanpwyf gwell inheu nyth amheuaf 
 Ny bo guaeth en ran y rei eithaf oth lyw 
 
 Nor rei ar deryw or toryf nessaf 
 Ath wyr yth orchymynaf 
 Yr haeluron vchot vchaf 
 
 CANU Y GADUAN. 
 
 Llewelyn Vart ae Cant. L. D. D. 
 
 Gwertheuin dewin duw ym gwared 
 Gwerthuawr briodawr gwawr gwaredred 
 Wrth y uot ym rwyf am roted a wen 
 
 Awdyl dec dygheduen amgen ym gred 
 Am gyrwyf cam caim kanred 
 Can am rotes uy reen rec eituned 
 Kan am ryt douyt dogyn nothaed ym ran 
 
 Y noli caduan kedwyr noted 
 Keel wis gwir y dir ae deyrnged 
 Kedwis gwr arwr arwymp drefred 
 Kedwis duw vi'tas 
 Yn wr ac yn was 
 Y uab Eneas 
 Eurwas uyged 
 Kedwir nerm vab gwenn a vad weled 
 Kadwent nerthnawd nerth ' am kanberthed 
 Poed kanhorthwy duw ym dyhuted an- 
 yann 
 Envysc dysc ditan wahan weithred 
 Y wneuthur llafur bo llutod 
 Myn na lleueis treis trasglwy uyned 
 Myn na lleueir dyn dwyn eishywed or 
 llann 
 Ger glann glas dylann oe dylyed 
 Myn na lleuessir dir oe daered 
 Men y llauassaf oes da.rymred 
 Teir allawr gwyrthuawr gwyrtheu glywed 
 Yssy rwg mor a gorwyt a gwrt lanwed 
 
 1 Neu, uerthnawd uerth. 
 
CANU Y GADUAN. 
 
 249 
 
 Allawr veir or peir hygvei** hygred 
 Allawr bedyr yẅ vedyr ydyrvolhed 
 
 Ar diydet allawr a anlloued o nef 
 
 Gwymi y uyd y thref gan y thrwyted 
 Gwynn y uyd a uyt o nothaed 
 Men y trie gwleclic gwlad ednvwed 
 Gwyn y uyd y uryd a vawrhaed yndi 
 
 Ual eghvys dewi y digoned 
 Eghvys gadyr gaduan gan gynweled 
 Eghvys wenn wyngalch wynliaed 
 Eglwys fyt a clireuyt a chred a chymun 
 
 Ual wrth cluw eu hun y dyrlunhyed 
 Llunywys y dews dewisedryd itaw 
 Pan cloeth o lydaw ar lydu bedyt 
 Bendigedic uab ny uaeth keryt 
 Ys bendico duw dwywawl w^einyt 
 Bendith nawrat nef yny drefÿt 
 Bendigedic uro ureint gynnhewyt 
 Bendigeid a deith oe gyweithyt 
 Pan doeth yr kyuoeth beunoeth beunyt 
 Pan dyfu chwant syllu ar essillyt 
 Ymher aber menwenver vcher echwyt 
 Ycliel wawd y w lionn y veiryonnyt 
 Vcheluart ae pryd uegys prydyt 
 Yclielwlad gaduan myn yd gyduyt 
 Bresswyl vchel euegyl nwyl 1 ouyt 
 Ar vagyl uerth werthuawr wyrtheu 
 
 newyt 
 A Hut yr gelyn lat y gilyt 
 Ae harglwyt gwladlwyt gwlad lewenyt 
 A wna y notua yn da diwenyt 
 Eil osuran gyfan aeswan oswyt 
 Aessawr bael orwawr ar hawl oruyt 
 Ae habad rotyad rad ry dyryt 
 Attann rydyrrann oe lann lluossyt 
 By dylyf kynnyf kan uot clouyt 
 Bod gynuan voruran rwysc dydaudyt 2 
 By goruc duw dev heuenyt oe ffleid 
 
 Effeirieid hyneid hynaws yssyt 
 Ny deiFryd y uot a dan giodryt 
 Dyffrynt diledkynt di ledkreuyt 
 A chadw croc ached a choydyt 
 Achor mor ae aruor a goruynyt 
 Mor elw ùy gliynnelw yghyuor lliaws 
 
 Yn llwybyr maws acliaws vchel dymhor 
 Ychelloc yw honn rac bronn breisc yor 
 Ychellann gaduan ger glann glasuor 
 Ny chollir oe thir nac oe thewdor 
 Annhet: troeduet yi' dyhet dihawt hepcor 
 is j lleueis nap treis tros y ysgor 
 Ny chyniwyll nep twyll tyllu y dor 
 Ny chymu rwyf llu allaw gyghor ygawr 
 
 Ny chyniyrth aessawr vn eisgyor 
 Na cham leueryt ar lid echdor 
 Ny chablwyd ysgwyd ar ysgwyt yor 
 Ny chablaf uy naf yny achor uaran 
 
 Bangeibyr gadw gaduan uegys òangor 
 Y chreiryeu ban-gleu bann glyhwitor 
 1 A r eit, u\vyl. -Neu, dydan dyt. 
 
 Y chert y chynrein y mein marmor 
 
 Y gwyrthyeu goleu gwelhator beunyt 
 
 Y gwerthuawr ediyt edrychator 
 
 Y gorthir y gwir yny goror 
 
 Y chlod y haruod yny haruor 
 
 Mor yawn yw om dawn ac om dirnad 
 Dedwyt gofíau clouyt om newyt nad 
 Can rotes ym rann ueirch can kynwad 
 Can am coffawys pan rannws rad 
 Koftav yessu yssy bwyllad ym bann 
 
 A moli cacluan gan y gannyad 
 Molawd a dyrllyt kedwidyt cad 
 Yawn yw moli ri a uo rotyad 
 Moladwy vn duw vn difíynyad yssyt 
 
 Y meiryonnyt ryt rot gygwastad 
 Molidor y chor ae chelyfrad 
 
 Ae chert ae chedwyr ae llyr ae Had 
 
 Ae llann ger dylan ger glan dylad heuyd 
 
 Llwytyd y gwerycl ae hyd ae had 
 Llwytyd gwir a thii' yn y threfad 
 Llwytyd gwlet a met a menet 1 mad 
 Llwytid pob amhyd a phob amad yndi 
 
 Llwytid ym uoli uilwyr neirthyad 
 Llutedic uyghert yghynrabad 
 Lluvydon a berthon parth ac attad 
 Llawen duw douyt dyt yd gaffad caduann 
 
 Agored y w^ann y wenn aghad 
 Ef goreu gwyrtheu wrth. y gennad 
 Dillwg tan yman y mewn dillad 
 Ef warawd ball a gwall a gwad 
 Bendigaw gwynnyr ae wyr ae wlad 
 Ef a wnaeth y uaeth ual ygnad adef 
 
 Ef gymerth nef dros dref y dad 
 Deu wr a volaf ual ym kennyad douyt 
 
 Deu dec deu dedwyt deu ryt rotyad 
 Deu doeth yghyuoeth yghyuaenad 
 Deu gu deu gyueith deu wyn ueithad 2 
 Deu a wna gwyrtheu yr goleuad racdud 
 
 Deu dilut y but yr bot eirchyad 
 Deu gefynderw oetynt ny verwynt urad 
 Caduan y gadw llan ef a lleudad 
 Kadyr y keidw kaduan glann glas weilgi 
 Kadyruab eneas gwanas gweti 
 Kadyruryn yw tywyn nyd yawn tewi 
 ac ef 
 
 Kadyr adef nef eil y athreui 
 Kadyr ydy kedwis ger dissynny 
 Kadret a llaryet a llary roti 
 Kadyr hwysgynt oruynt oruyrthi tewdor 
 
 Kadyr ysgor aruor arnot 3 yndi 
 Aruetyd yw ym bryd prydu iti 
 Aruaethwn dyfrwn dyffrynt dyui 
 Ar a vynnwy duw nyd egrygi itaw 
 
 Arueitaw treitaw trac eryri 
 Aruaeth ehelaeth wrth y holi 
 Arueu o deheu bareu beri 
 Arwyn oe drwyted kyn noe dreghi ydoet 
 
 l Neu, meuet. z Neu, neithad. 3 A r ew, aruot. 
 
250 
 
 AKWYDDION CYN DYDDBRAWD. 
 
 Yn cadw rac kyhoet anlloet enlli 
 Vnllogawd yssyt herwyt heli 
 Lleudad a chacluan yny chedwi 
 Llyre werhydre wrhydri lliaws 
 
 Hydraws hydreit maws a mynogi 
 Yssyt lann landec y menegi 
 Y meiryonnyt wlad mad y moli 
 Molaf duw vchaf arcliaf weti itaw 
 
 A threitaw kyn taw a chyn tewi 
 A threitlan gaduan gadyr a threui 
 A threitle haelon haelach no thri 
 A threuyt herwyt herwyr wrtlii nyd 
 moes 
 
 Ac nyd oes eissyoes eissyeu yndi 
 Namyn heirt a beirt a bartoni 
 Namyn het a met y mewn llestri 
 Namyn hawt amrawt yn ymroti a bart 
 
 A gwyr hart heb gart lieb galedi 
 Ac eurgrawn a dawn a daeoni 
 Ac eurgreir kyweir kywiw a lii 
 Ac angert a chert a cheinyedi llawen 
 
 Ac amgen yw yn llenn a llann dewi 
 Ac am gylch y chlawt y chlas gofri 
 Ac amgyrn o dyrn adurn westi 
 Ac amgant Uiant yn llenwi aber 
 
 Ac amser gosper gosbarth weini 
 Gwenifyad ny 1 nad am rad am rann 
 Gwenniueid oe bleid keinyeid kaduan 
 Kedwyr o du myr o du morlann 
 Ychel yn cadw en rynel nyd ymgelan 
 Deon meiryonnyt eluyt eiluann 
 Daw gantnt eu bnt parth ac attann 
 Dewisseis nyghert yghynuaran kynnif 
 
 O dv llanw a llif a lief dylann 
 Dewrwr a nolaf a nolant veirt byd 
 
 Dewrwyr a weryd penyd pob gwann 
 Donnyawc bedrydawc o bedrydan 
 Donnyeu damheu detueu ienann 
 Ytra uo ef yn nef yny wengan gadeir 
 
 Yn ben ban lleueir yn beir eiryann 
 Cadwedic uygwawd yw logawd lann 
 Cedwid duw dewrdoeth cyuoeth caduan 
 
 ARWYDDION CYN DYDD- 
 BRAWD. 
 
 Llewelyn Fardd ai Cant. O L. E. D. 
 
 Gwyn gwarandaw di ar synhwyr 
 
 A draetha y llyfrau mor llwyr 
 
 Gwyrthau golau gwelhator dyrchafael mor 
 
 hyd awyr 
 Morudd meidrawl ei ddefawd 
 Oblegid Duw ai dywawd 
 
 x Neu,' vy. 
 
 Maint yr arwyddion a fydd pumthegfed 
 dydd cyn dydd brawd 
 
 Y pedwerydd dydd ar ddeg 
 Yd gyrch mor mawr attreg 
 Yn nyfhder daiar dremynt 
 
 Fal nas cyrraedd gwynt gwaneg 
 Trydydd ar ddeg trwy deithi 
 Mawr uthredd gweled gweilgi 
 Pryd pan eler i'w sylli 
 Nad ym men yd fu yd fi 
 Deuddegfed dydd Duw digawn 
 Anifeiliaid mor mawr ddawn 
 
 Y daw pob pysg o'i odeb 
 Hyd ar wyneb yr eigiawn 
 Undegfed dydd certh çeugant 
 Creaduriau yd grynant 
 Rhac ofh diliw diarchar 
 Adar daiar dirwestant 
 Degfed dydd herwydd anian 
 Ni aill dyniaddon diddan 
 
 Mor ddiffaith ni's ryddiffawdd rhag maint 
 
 ffrawdd ffrydiau tan 
 Nawfed wedi degfed daw 
 Duw ei hun yn ei luniaw 
 Ufeliar tân drwy ysgyr ergyr or sŷr yn 
 
 syrthiaw 
 Wythfed dydd dybydd dyar 
 Deddfau diau diarchar 
 Dygn ddangos aros erfyn 
 Fal yd gryn dyn a daear 
 Seithfed dydd dydd darogan 
 Main mwyaf oil a holldan 
 Gwyrthau Duw a ddangosan 
 Rhag arynaig brawd briwan 
 Arwyddon chwerw chweched dydd 
 
 Y daw gwaed or gwellt ar gwydd 
 A'n Arglwydd ein argledrydd 
 An rhoddes ni cred a bedydd 
 Pumhed dydd elfýdd aflwydd 
 Rhyfel nid argel arglwydd 
 
 Pan fo briwa brwynan 1 
 Eglwysau diau digwydd 
 Pedwerydd dydd drwy dristyd 
 Arnaid anifeiliaid byd 
 Yngwylltoedd cyhoedd cerddant 
 Can gwddant nad ant i gyd 
 Trydydd dydd drueni 
 Rhag arynaig brawd braw fi 
 A rygollo pawb o gar 
 Ar wyneb daear Dyfi 
 Eildydd cyn no dydd dilyw 
 Pobloedd drist Crist a'i cennyw 
 Yngwylloedd cyhoedd cerddant 
 Can gwddant na byddant byw 
 Undydd Dofydd dybydd oil 
 Pobloedd plant Addaf o bell 
 A mud a drud a drythyll 
 Yn llwyr yn eu llawn ddeall 
 Wew, brwynau. 
 
MARWNAD. EGLYNYON. MARWNAD. 
 
 CANUAU BLEDDYN VARDD. 
 
 251 
 
 MARWNAD Y TRI MEIB 
 GRUFFUT UAB LLYWELYN. 
 
 Bleddyn Uart ae Cant. L. D. D. 
 Neud amser gaeaf gwelwaf gweilgi 
 Gweilgig moradar hwyluar heli 
 Neud arllen aiyen eryri weithyon 
 
 Neud vchel gwenndonn gwyndir enlli 
 Neud wyf hoed fwyfwy drwy dreueni 
 Neud wyf hoen hyboen heb arglwyti 
 Trywyr a golleis tri dyledogyon 
 
 Brodoryon haelon o liil rodri 
 Ry draws fuara oil kyn eu kolli 
 Rydrist yn gwnaeth crist croes oleuni 
 Ry drwrn fu eu bar am beri lluoet 
 
 Y gynhal toruoet teruyn liotni 
 Gwyr hoedlwydyr gwyr hydyr eu gwrliydri 
 Gwyr hydreit gwreit am. uro geri 
 Gwyr kyrchyad yg kad yg galedi blwng 
 
 Ny edynt ystwng ystrad Tywi 
 Ywein uab gruffut uut uynogi 
 Awytawc uarchawc ueirch ddigronni 
 Eryr fraw ny ddaw yw ddaeoni neb 
 
 Am glod ac wyneb gwynet locbi 
 Lias gwr ge — nt hynt haelyoni 
 Llywyawdyr llv kymry hy y henwi 
 Llywelyn teruyn toryf gymelri ualch 
 
 Llafyngoch yg galch yg caer fili 
 Dauyt glod gynnyt gyn y dreghi 
 Deuodeu drystan daryan dorri 
 Dyurydet gwynet gwae ni ry allad 
 
 Gwalch ffyscyad rotyad rut a pbali 
 Gwaed raeadyr baladyr o lin Beli 
 Gwaewddur ual artbur wrth gaer uenlli 
 Gwawr arutbyr gwyehruthyr am gochi 
 eurglet 
 
 Pan oet gwyr gwynet tuet teiui 
 Dreigyeu rwyc arueu yn ragori 
 Dragon ddieitil uil uanyeri 
 Drwc yn gwnaeth hiraeth hir dewi trywyr 
 
 Uegys meibyon llyr llwyrglod ynni 
 
 Y dduw yt archaf naf eu noti 
 Eir egored rotuyged ri 
 
 Y gwbyl or seinhyeu y gybi ureinyawl 
 
 Y hael ysprydawl dedduawl dewi 
 
 Y ueir uawr gadeir gadyr y gweddi 
 Yr gwyr a wnaethbwyd yn broffwydi 
 Ym pi wyf mad gwastadgwesti kynr — rfeint 
 
 Ym plith hartureint saint senet ureui 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant Bledyn Vard y Dauid ap Gruffut 
 ap Llewel. O L. D. D. 
 
 Vy arglwyt cludlwyt clod adas vchel 
 Och uab duw dy leas 
 
 Am eurdawn mawrdygyn y lias 
 Am arddelw tec am vrddas 
 
 Am vrddas adas eiddunvryd kymry 
 
 Doeth kymraw a thristyd 
 Am ddauyt dyt dihyfryd 
 Ap Gruffut grym gythrut gryd 
 
 Och am ryd esbyd oesboen dagreu rwy 
 
 Ry due lliw vyg gruddyeu 
 Och veith och vyth hyd angheu 
 Och veir am y mawreir meu 
 
 Meu rac dolur cur kyr vy mron rac die 
 
 Dygy adnabod 1 weithyon 
 Yt hyll goual vyg callon 
 Yal yt hyll tec erchyll tonn 
 
 Oer donn yg allon angheluyt oet ym 
 
 Eryr llym llvossyt 
 Aros clybod dyuod dyt 
 Eur golofyn diofyn dauyt 
 
 Kyn no Hat dauyt deuawd einawn yrth 
 
 Nerthawclym mervynnyawn 
 Oe vreisc ueirch maeth fraeth frwythlawn 
 Ae wiscoet ym dotoet dawn 
 
 Arwymp dawn kyfyawn oeraf kofyon vyt 
 
 Llat dauyt llyw deon 
 Eur disserch rydderch roddyon 
 Aruaeth llyr aryf mawrwyr mon 
 
 Gwae von ac aruon goruod kolli rwyf 
 
 Rwysc angert eliuri 
 Gwayw gwaed fyscyad gad gyni 
 Gwawr deifnyawc rutuoauc ri 
 
 Llat y ri ymi mawr o dramgwyt hwnn 
 
 Hynn am dwe yn ebrwyt 
 Llyw dragon llym roddyon rwyt 
 Lleityad argleidrad 2 arglwyt 
 Vy arglwyt cludlwyt &c. 
 
 MARWNAD DD AP G. AP LL. 
 
 Beedyn Yard ae Cant. O L. D. D. 
 Duw dy nawd rac tlawd tan llachar vffern 
 
 Yny may kethern kaeth ywr karchar 
 Yny may trallawt berw barawt bar 
 Yny may perued dygned dayar 
 Yny may mawrway marwar kyllestric 
 Yny may godric die dilauar 
 l Neu, dygyn atnabod. *Neu, argleitrad. 
 
252 
 
 EGLYNNYON. LLYMA AWDYL UAKWNAD. 
 
 Colleis a gereis o gar ac arglwyd 
 
 Erglyw ew tiamgwyd trymgwyn anwar 
 Colleis ckweck tyym kedyrn kytvar 
 Ckweck eryr ketwyr kadyr eu darpar 
 Llewelyn ay blant blayngar vrodoryon 
 
 Ay kaylyon wyryon oer eu galar 
 Diwetkaf ym bu buduawr wasgar 
 
 Dd. glot derllyd arllwybyr casnar 
 Dewr o was pan lias yn llassar arueu 
 
 Yal e lias lleckeu is lleckysgar 
 Esgutuab Giuffucl barawt rud bar 
 Ysgwn y dryllywyt ysgwyt esgar 
 Ysgor digynor die auar obeitk 
 
 Oysgawd e orrlleith gweitk gwytklongar 
 Gwr heird e uilueird uolyant kynnar 
 Gwr liarddeddyf ddileddf ar dal branar 
 Gwr a wnaytli a gwayw gwyar yn coclii 
 
 Ych aberteiui ri ryuelgar 
 Gwr gwrd yn ymhwrd emys lluckuar 
 Gwr gorddin nas byw llyw Uuosgar 
 Gwr bolck y claryan clayr var yg kyni 
 
 Gwr balcli yn holi seri satkar 
 Gwr beilck e ayrweilck arwynip drydar 
 Gwr bwlch nat ydiw gwayw briw brwyd- 
 
 yrgar 
 Gwr a wnaytli adaw adar ar gynrein 
 
 Yal kievrein ywein awyd ddaffar 
 Gwr val kadwallawn dawn diarckar 
 Llawkir oed ddauyd lluoed auar 
 Gwr oed anysgavyn ysgar ae ganlit 
 
 Gwr am gwnaytk edlit gouit gouar 
 Gwr a gynnheil nef gwir oddef l gwar 
 Gwawr gwertkuawr gwrtkaw boet trugar 
 
 EGLYNNYON 
 
 A Gant Bledtn Heuyt y Oweinvab Geuffut 
 L. D. D. 
 
 Dothyw am Oweyn doetkwawr oe gollet 
 
 Gnawt gollwng deigyr liyd 2 lawr 
 Aer gymrud vud vyddinawr 
 Oer gymraw ar gymry vawr 
 
 Mawr a dristyd byd 4 bot kir orckud oer 
 
 Ar ywein vap gruffut 
 Nef neud etkyw llyw llafynrud 
 Ner niver naw kaelder nud 
 
 Gwell no nud am vud vu'r llyw a gollet 
 
 Ergyllaeth am dotkyw 
 Gwawr gwayw dur dolur dilyw 
 Gwael neut bed gwae vi nat byw 
 
 l Neu, addef. 
 
 2 Ys ef Ywain goch ap Gr ap Lin. 
 
 3 Neu, hyt. 
 
 4 Neu, o dristyt byt. 
 
 Nyt byw gwalck trawsualck treis anoddei 
 rwy 
 E,y due duw oe gartref 
 Arcldelw keyn fÿrd kyrd kyflef 
 Yrdcledic wledic wlat nef 
 
 Gwlat nef oe addef edy w frwytklawn ddreic 
 
 dragon mei^ynyawn 
 Glew lew o lin Gadwallawn 
 Glyw lyw ganyt byw ba wnawn 
 
 Noc a wnaetk agkeu agkyffret avael 
 
 Am dclwyn kael wael weitkret 
 Ny weles uolud am get 
 Ny weleis dreis gyn drymet 
 
 Trwm golli arglwyd oerglad weryt yw 
 
 Tramgwyd llyw llawck espyt 
 Trimut aerwalck valck vawrvryt 
 Trymaf treis vwyaf tros vyt 
 
 Yr byd 1 ys tristyt treisddwyn damwein 
 dreic 
 Diw t c a ckwedyl y arwein 
 Eryr cat breisc bortkyat brein 
 Aerwalck awyd valck ywein 
 Dotkyw &c. 
 
 LLYMA AWDYL UARWNAD 
 
 A Gant Bletynt Uart y Ewein Goch. M. 
 Gruffut. M. Llywelyn. O L. D. D. 
 
 Aghall o dyall yt ym yndaw 
 Agkwbyl vu yn pwyll am yn twyllaw 
 Yg draa eua a vu vraw y dyn 
 
 Aual bu deckryn dechreu arnaw 
 Agkeu pob rieu dikeu y daw 
 Egyrtk ry gymyrtk y gam racdaw 
 Agkof gwr kebof keibyaw nyd etiw 
 
 Aghadyr yw uy myw uy mod kebdaw 
 Am ywein gyfyrgein gyuyrglod itaw 
 Am aerwalck kaelualck kawt yw wylaw 
 Am eryr kedwyr kyduraw meruynyawn 
 
 Mor digllawn digrawn deigyr yn syrtk- 
 yaw 
 Am deyrn eurgyrn aergwn litkyaw 
 Am deyrnwawr 11a wr llu vytinaw 
 Am dikiruut prut yn preityaw gormes 
 
 Teyrnlles brankes bryneick syrthyaw 
 Hil gruffut waew rut rotuawr eurllaw 
 Haeluab llywelyn llyw Aberfraw 
 Hil yoruertii cannertk kein wallaw reuuet 
 
 Hil ywein gwynet kaelon gwynaw 
 Hil gwrawl breinbyawl brenkin manaw 
 y Neu, byt. 
 
LLYMA AWDYL UARWNAD. AWDYL. MARWNAD. 
 
 253 
 
 Hil madawc uodawc uyd 1 eitunaw 
 
 Hil maredut draws hawt drostaw ledkynt 
 
 Hil eduynt bletynt bleit ymwryaw 
 Hirgwyn yssym dwyn urwyn vreutwydaw 
 Hirgawt nyd anhawt im ym. danaw 
 Hir dewrllew traglew yn treiglaw ysgwyd 
 Hirwaew vn annwyd ar hwn nynliyaw 
 Hiraeth am gwalaeth gvveled arnaw flwng 
 
 Hirhebrwg ecliwg och or cutyaw 
 Hir darpar galar lieb gilyaw yssyt 
 
 Hir defuyt a uyt oe uetylyaw 
 Hirdetyf gynnetyf gynn noe orthaw 
 Heirt oet y uilueirt uolyant itaw 
 Hart ywein virein var llnchyaw yg cad 
 
 Haeluab rad y tad ae due attaw 
 
 LLYMA AWDYL UARWNAD 
 
 A Gant Bleddyn Vart t Lywelyn vab 
 Gruffut. M. Llywelyn. L. D. D. 
 
 Crist vawr arglwyt rwyt rad a archaf 
 Crist uab duw didwyll hanbwyll honaf 
 Crist ddetuawl cedawl cadaruaf arddelw 
 
 A porthes y ddelw ddolur ddyknaf 
 A perthyn am ddyn a ddywedaf 
 A bortho gouid bid bwyllokaf 
 A uo gnaws achaws vchaf y vetyant 
 
 Y vetwl bid leihaf 
 Crist a ddoeth yr byd rac bod adaf 
 Ae bobyl yn vffern getbern gaetbaf 
 Y amlenwi nef amgylch naf vchel 
 
 A golles angel angheluytaf 
 Kolles kymry vawr gwawr gwreitaf 
 Gwreitlafyn esgud gloewddrucl glewaf 
 Gwreitlyw nyd byw ba wnaf oe golled 
 
 Gwi^eitlew hyged rotged rwytaf 
 Gwr a las drosoni gwr oet drossaf 
 Gwr oet dros gymry hy y henwaf 
 Gwrawl lywelyn gwraf o gymro 
 
 Gwr ny garei ffo yr fort nessaf 
 Gwr gwrf yn kyrchu llu lledeithaf 
 Gwr gwyrtliw bebyll gwerssyll gorssaf 
 Gwreituab gruffut ddigraffaf am rec 
 
 Yn deddyfeu mawrdec nut a mordaf 
 Gwr gwaewrut gwr prut uegys priaf 
 Gwr gwiw yn vrenhin vyddin valchaf 
 Gwr hylwyt y glod gwr haelaf am dreul 
 
 Hyd yd gertei yr heul yr hwyl bellaf 
 Gwr die y ddistryw llyw llysseitaf 
 Gwr dygyn y alar kar kywiraf 
 Gwr kywirgoeth doeth detholaf o uon 
 
 Hycl yg caer llion y lie teccaf 
 Gwr vu lywelyn ger teruyn taf 
 Gwawr kylioet w T isgoet wasgaroccaf 
 Gwr oet arbennic bennaf o uilwyr 
 l Neu, uyd. 
 
 Hyd ym porth wegyr eryr araf 
 Y gwr a gymyrtli eghyrth yghaf 
 Aglieu dros bymhoes drymloes dromhaf 
 A gymero uy rwyf rywoccaf vonliet 
 
 Yn rann trugaret vawrec vwybaf 
 
 LLYMA AWDYL 
 
 A Gant Bledyn Yard y Rys am Maredud 
 ae Rys. O L. D. D. 
 
 Ardwyreaf naf neirthyat tyyrnet 
 
 Tyyrnvud Haw rodyat 
 
 Tyyrnas addas iddaw boed mat 
 Tyyrndrut ordrut wrd beleidrat 
 Tyyi-nwawr trawsuawr tros ystrat tywy 
 
 Tyyrnwyi^ lochi gwesti gwastat 
 Tyyrnwr uilwr ual eliwlat 
 Tyyrneid lucliynt hynt e liendat 
 Teyrn yn lieyrn yn hard wisgat balcìi 
 
 Teyrnwalcli ygkalcli ygkylch gorwlat 
 Ar wymp emys rys ros achubyat 
 AjT^uab maredud rud e ruat 
 Aruaetli elielaeth hwyl g}Tchyat brwydrin 
 
 Eryr caer vyrddin vyddin veiddyat 
 Aruot peredur drymgur dromgat 
 Aruawc ab eurawc 1 cadyr uarchawc cat 
 Aryf prydein ysgein ysgarlat wasgar 
 
 Ysgwyt tan llachar car kynnifyat 
 Esgut waew weith i Yv^ir 2 ovynnyat 
 Ysgwn baladyr cadyr cadarn leidyat 
 Ysgauyn oed gennyf ysgarat pob dyn 
 
 Wrth hwn llewelyn llyw beruedwlat 
 Ysgor kor kymry diffreityat 
 Aesgur val Arthur ethryst ladyat 
 Ysbydd gnawt berth wawt barth ac atat rys 
 
 Om tavawt ysbys oesbell garyat 
 Ys bo dy orffen gymhen geimhyat 
 Ys bych neuawl hawl hwyl oleuat 
 Yn ran drugared yn rat y drindawt 
 
 Yn ryd oth bechawt ddeuawt ddiurat 
 Dewrddreic deheubarth warth wrthotyat 
 Dawn adlam dinam duw am danat 
 
 MARWNAD DD AP GRUFFUD AP 
 O. AP MADA WG AP MAREDUD. 
 
 Bledyn Vard ae Cant. O L. D. D. 
 
 Duw a ddwc ataw bud waelaw byt 
 Deduawl vreyenhin dewin diwyt 
 Dewrddreic edeirnyawn gadernyt frwyth- 
 lawn 
 Doethwalch o leissyawn dawn dileturyt 
 l JVeu, efrawc. 2 JYeu, ron. 
 
Nyt kawd am yn kawd kan aeth oe dymyr 
 
 Non damwein yssywaetk 
 Hyt vrawt kerw ddevawt kiraeth 
 Hoet vraw damweiniaw dim waetk 
 
 Gwaetkwaetk yn tragwnaetk tregki mur 
 
 kiwdawt 
 Traws uar gwenwynwar gwae ni 
 Treis pobl trist pawb oe golli 
 Kolli Goronw &c. 
 
 254 MARWNAD ORONWY AB EDNYUET. MARWNAD HOWEL AP GORONW. 
 
 Dd ab gruffud grym gytkrud gryt 
 Yab ywein 1 virein vawr syberwyt 
 Yab madawc vynawc venwyt diorckud 
 
 Yab maredud vud valck e ddetryt 
 Gwr rybu dd diveuyl blegyt 
 Gwrawl y verroes einyoes ennkyt 
 Gwr kyvriw e wayw gwr kyuryt e vyw 
 
 Gwreid eurllyw glyw glew oe vebyt 
 Gwr goleu e arveu airgreu ergryt 
 Gwr gelyn e ddyn e ddiovryt 
 Gwr golut esgut oysgyt byddinawr 
 
 Ysgwn ysgwydawr buduawr beddyt 
 Gwr balck yn eurgalck ayrgwn waytlyt 
 Gwr bwlck y eurgled yn arueddyt 
 Gwr bolck y daryan dewr wryt bedwyr 
 
 Gwr beilck e uilwyr eryr ayrviyt 
 Gwr kygyrck e lys esbys ysbyt 
 Gwr kyget kygar car card oglyt 
 Gwr am gwnaytk kiraytk kirkyt ys ryn- 
 nawd 
 
 Gwr kawd e adrawd kawd am kyuyt 
 Y dduw yd arckaf naf nym enkyt 
 Llehav dd yn He diwyt 
 Lie may'r vn ar tri twy anwylyt mat 
 
 Lie may'r mab ar tat ar tec ysbryt 
 
 MARWNAD ORONWY AB 
 EDNYUET. 
 
 Bledyn Vard ae Cant. O L. D. D. 
 
 Kolli goronwy gwr diemytk vu 
 
 Gorofyn llu llafyn dilytk 
 Llew kael or llin wekelytk 
 Llawii' uyd dorvydir v^k 1 
 
 Bytk am walck rwydvalck ryndoetk 
 Treis galar — bu traws golofyn kyuoetk 
 Arwr dwr eryr ddewi'doetk 
 Eurwawr karueddvawr koetk 
 
 Dewrgoetk lluyduawr yn llu arallwlad 
 
 Dinydyr gad gynydv 
 Dinas esbyd gyd gyrcku 
 Dinac uain vanac vu 
 
 Bu arutkyr gwy thruthyr yn nyd gweitkret 
 Traws kaeluab ednyued i [trin 
 
 Byd wir bud gywir am get 
 Bu gwawr hygyi^ck lawr kyget 
 
 Kedawl oronwy kat uorgymlawd kard 
 
 Kard wakard kerd wakawd 
 
 Kas kabyl kwbyldoetk ymadrawd 
 
 Keissyaw bot kebdaw nyt kawd 
 
 1 Ywein Brogeintum ydoedd hwn 
 * Neu, Llawir ni orfyddir vyth. 
 
 MARWNAD HOWEL AP 
 GORONW. 
 
 Bledyn Vaet ae Cant. L. D. D. 
 
 Rym goreu agkeu angken ordwy dreis 
 
 Am draws uab goronwy 
 Rym dirwaen duw rym dirwy 
 Rym dirwnaetk rann kiraetk rwy 
 
 Pwy y roddei vor a orwu e glod 
 
 Ym pob gwlad yrywu 
 Rinveii-ck rytveitk eu kyrcku 
 Rut val nut rotvawr w\i vu 
 
 Hylitkyr vu y lu lawer rec dy uyw 
 
 Hwylva glyw glod redec 
 Hylwyt wawr 11a wr llary ostec 
 Hil doetkyon kael tiryon tec 
 
 Tec yd gauas gwas gwayw kynod amlaen 
 
 Dec amlwc y ganuod 
 Llyw glyw gleif anesgymod 
 Llew llavyngrock kledyfgock clod 
 
 Arwymp glod oruod aryf kykoet kywertk 
 
 Yu kywel oe pobloet 
 Eryr triuawr aryf toruoet 
 Aer ysgwn eur ysgwyd oet 
 
 Oet gleifrutkyr arutkyr aryf ryuel oet hael 
 
 Oet kwyluawi- glod vckel 
 Oet glew oet llew kyn llenn gel 
 Oet glwys digart kart kywel 
 
 Gwar kywel vckel ock or grwnn y mae 
 
 Nyd vy mot nas gwelwn 
 Gwawr gwreitualck gwalck gwaewdwim 
 Gwae wynet kir orwet kwnn 
 
 Hwn oet draws gygbaws ac angeu ae dvc 
 
 Die am gwnaetk ac eisseu 
 Hwyl cad cletyf gyrckyad cleu 
 Hael gwrawl or kil goreu 
 
 Rym goreu agkeu ac. 
 
EGLYNYON. MAKWYSGAWN. MARWNAD HYWEL. M. MADAWC. 
 
 255 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant Bleddyn Vard y Ruffut ap Ior- 
 uerth ap Maredud o Von. L. D. D. 
 
 Gro a gut deurut dewrwas gwael y varw 
 
 Yn y vawrglod gaffael 
 Grym erddrym aerddreic auael 
 Gruffut hil maredut liael 
 
 Ar hael gruffut cut cau drauod anglieu 
 
 Yng achweddyl y glybod 
 Gwayw gwrt ragor yn goruod 
 Gwawr dragon gwae uon y uod 
 
 Bod heb walch keinvalch kynhebyc drys- 
 Ayr gynnwann eur gynnyc [tan 
 
 Detholew glew glod eduiyc 
 Doeth y lwyth hwva pla plyc 
 
 Oet plyc dwyn terrwyn yny tyrrei bobyl 
 
 bob man ay kyrcbei 
 Oet dilyuyn eur a dalei 
 Oet dilut but myn y bei 
 
 Myn y bei ayr uab ioruerth yn ryuel 
 
 Kyn ryuawr drygyruerth 
 Oet kadarn dreic benn eic berth 
 Oet ked gynnyt kad gannerth 
 
 Cad gannerth mawr werth mor wae ym 
 Nyra gad deigyr y warae [digiwyd 
 Gryd esbyd oesbell warchae 
 Gruffut y maengut y mae 
 
 Lie y mae argae ar gymro dinam 
 
 Detyf dunawd ap pabo 
 Llavyn llidyawgddur kur kyffro 
 Llew prut neud 11a wn prit a gro 
 Gro a gut deurut &c. 
 
 MARWNAD 
 
 A Gant Bletynt Vart y Dauyt Benuras. 
 L. D. D. 
 
 Mae gwyrda gwynet gwae ni yr eissywed 
 
 Yssywaeth yn treghi 
 Pob deu pobyl dygyn eu colli 
 Pob awr poen drama wr pob dri 
 
 Oet tringar an car cof newyt an peir 
 
 Perygyl hiraeth peunyt 
 Oet cwyn dwyn difefyl dauyt 
 Oet coetb gwr a doeth y dyt 
 
 Tra vu ddyt davyt difefyl ddylif cad 
 
 Oet cadarn y gynnif 
 Oet kedawl oet cadyr yg gnif 
 Oet koeth digrawn doetb dig] if 
 
 Tros nad digrif ym am was hael difei 
 
 Hwyl ddifefyl gyweithas 
 Trist wyf treis Duw ry gallas 
 Traws dauyt lawryt ry las 
 
 Lias vnmab llywarch llew afael yn reid 
 
 Llary deleid honneid hael 
 Car coeth doeth dygyn y allael 
 Cywir nas gwelir ys gwael 
 
 Mor wael myned hael hwyl gyffro galar 
 
 Yn rwym gwely manro 
 Llawr gwerthvawr llan ae gortho 
 Gadawc gadarn vreinyawc vro 
 
 Em bro dewddwr gwr gwrt yn argae trin 
 
 Trist achwetyl heb warae 
 Ythyr gwynuan chwerw herw hirwae 
 Eithyr gwynet ymet y mae 
 
 Mae gwyrda gwynet &c. 
 
 MARWYSGAWN 
 
 Beedyn Vard e hun ae Cant. L. D. D. 
 Erbyn vi vy ri rwyf bedydyawl 
 Erbarch vchelseint breint breûhinyawl 
 Erbynneist keueist kyuawl eneideu 
 
 Yr agheu gethreu y gan gythrawl 
 Erbynyat pym oes o groes greuawl 
 Arbennic wledic wlad gynveithyawl 
 Arglwyd dat nam gat gyllestrigawl dan 
 
 Yny may poethuan peth uffernawl 
 Yny may mawrway heb ymeiryawl 
 Yny may mawrwall eneit marwawl 
 Yny may kynigyn yn kanmawl kelwyd 
 
 Yny may peunyd poen angerddawl 
 Kyn mynet o'r byd bryd breuddwydawl 
 Kein vynwent brouent bro gorfforawl 
 Kyn maynved diwed bwyf dwywawl gyffes 
 
 Kyn nom goddiwes bwyf gweddiawl 
 Kan gwneuthost veithrin brenhin brein- 
 
 yawl 
 Kan gwneir yr dy eir veir vuddugawl 
 Gwna dan gof yrof eiryawl ym dangnef 
 
 Yn teyrnas nef naf ysprydawl 
 
 MARWNAD HYWEL. M. 
 MADAWC. 
 
 Llygad Gwr ae Cant.* L. D. D. 
 
 Gwae ui duw or diruawr golled 
 
 Ry golleisy 2 nym gellir gwared 
 
 Gwannder y lawer eilywed tramgwyt 
 
 Ry doeth am arglwyt eurglawr trefred 
 
 1 Dylasai yr awdyl hon vod gyda chanuau ereill y 
 
 bardd, yn dechreu tu dal. 237. 
 «YrgoUeis.-Ll. P. P. ^ 
 
256 
 
 MARWNAD. EGLYNYON, 
 
 Gwalch gwrawl gwrhyd gwalhafed 1 
 Gweilch oet veilch yny valch gerdded 
 Gwyr goloíÿn ehofyn pan ehaget lot 
 
 Add drefgort drwy galsd 
 Gwac yr byd bod lieb y hawtged 
 Gwael dwyn hael hwylvawr y weithred 
 Galar yw genuyfy gweled ar lachar 
 
 Golwc agklaear daear duted 
 Hywel am 2 madawc ny mad doded 
 Y mywn mynwes Uawr niygyr wawr myged 
 Hir yw byth bellacli belied bod hebdaw 
 
 Hiraethlawn gymraw gymrwyn goted 
 Hydoryf kylch y goryf gwrymseircli ar lied 
 Hydyr glodryt gynnyt cynulaen Diwed 
 Hygyrch oet y lys les trwyted oy fut 
 
 Ae uetgyrn kyfyved 
 Arwyt teg am rec ban riued gant seint 
 
 Breint brenliin gogoned 
 Ar deheu mab duw bo y dyglied ef 
 
 Drwy gafTael porth nef yn agored 
 Aghall yw y dyn ny del y gred 
 Ar y gwr goreu a aned 
 Agheu yn 3 edev yn noted racdaw 
 
 Trwy benn an treissyaw yw an tristed 
 Trist yn going Crist kred nyd ymchwel 
 Treis dirgwyn ac nyd treis dirgel 
 Am draws walch aernalch oruel y golli 
 
 Nyd ryuet oclii yn yawn vchel 
 Neud etiw 4 ynofy coi kyuarchwel 
 Am lyw cletyfrnt heb gut heb gel 
 Neud nieu y eisseu neucl issel uy miyd 
 
 Yw ueirtyoii oet clyd clod diargel 
 Neud aelaw kwynaw neud kynhawel 
 uerrwyn hyd uawr hirddywel 
 Am yr dwyn terrwyn twryi" uuel am riw 
 
 Ae bar oet gwaedliw ual gwaed awel 
 Och am rwyf aer glwyf eurglet ecliel 
 Och am diliw inawr nym dawr ken del 
 Ocli am arglwyt rwyt rutuedel vtkyrn 
 
 Och am wawr kedyrn cad diogel 
 Ocb yr uyned gwr gwrtlew ryuel 
 Och ueith byth bellacli ny dycliwel 
 Och pa wneir och ueir och uihagel 
 Och hyd attad duw yr dwyn hywel 
 Eryr gwyr gwarant heb ochel 
 Ar wiryonet yawn dawn ytymdel 
 Erbynnyed arbennig agel 
 Yn barchussaf naf ar nef yt el 
 
 MARWNAD RUFFUT FAB 
 KYNAN. 
 
 Gruffut ap Gwkgenku ajc Cant. L. D. D. 
 
 Gwr a gynneil y lloer yny llawnwet 
 
 A genniw pob tra trwydi beruet 
 
 ^wahaved. — LI. P. P. 3 Ni'n gedy, neu nynedeu. 
 * 7ab. - LI. P. P. « Ytyv.- Ll. P. P. 
 
 Oe gannayd oe rad oe rinwet yn llawch 
 
 Llewychedic heul yny gynted 
 Ac ynteu an dwc on diwet 
 
 Oe dyg trigyant yn drugaret 
 
 Edry ant trachwant trachywet an knwad 
 
 Yt yn knyny daear yn y diwet 
 Drwg yw ynn dryked an buchet 
 Eil drwc yn kyflwc an kynyet 
 Trydyt twyll herwyt kymwyll camwet 
 Pedweiyt rewyt pymhed ryuet 
 Cirweched am galecl amgelet am eur 
 
 A niireinwch byd ae anrydet 
 Seithued bwrw gwythlwrw gweithlonet 
 Geir syberw a berw yny beruet 
 Wythued yw Hat a llafneu cochwet 
 Kelein a chathyl brein ar y bronnv/et 
 Nawued yn ryred nyd yn anryuet 
 Lleidyr na all edrych crist yn y grocwet 
 Decued anwaraed yw anwaret anwar 
 
 Dall uydar kynn tylluet 
 Dreic anhuenyt herwyt haeret 
 Hiruod heb gymod yny gam wet 
 Duw a uynn dyuod yw orset 
 Hydyr a Haw nyd llai yw omet 
 Dadwyrein o uein o uet an dylyt 
 
 Y an diburyaw o an camwet 
 Treisswr yw agheu ar bob trosset 
 Tiameint nyd kyw-reint an kywrysset 
 O Ruffut gwaewrut goruolet ym ken 
 
 Am kynnygyws eur a meirch hywet 
 Hil kynan erwan erwydet 
 Hael y wan hil ywein gwynet 
 Hil madawc hydyr uynawc vonhet 
 Mwynnyant kert nyd cart y diwet 
 Kyuetach uorach uawret oruchel 
 
 Or achwet oreu o deyrnet 
 Neum bu oe agad mwyudyad met 
 Ny bu oesdlawd beirt oe ystlynet 
 Ysgereis a gwr nyd yw goruolet 
 Ysgar byw a marw garw urgywet 
 Am arglwyt diwyd am diwet ysgar 
 
 An ysgaiyn a wr y \ reuolet 
 Ny byt kyuoed pawb pymcan mlynet 
 Noc y bu gyuyg gwlyd teilyg gwlet 
 Ny bo kyuyg duw ym kyuet yg kyuawr 
 
 Synnhwyr vawr Senet 
 
 GRUFFUT VAB GWRGENEU 
 
 A Gant yr Eglynyon hyn oe Gedymeithon. 
 O L. D. D. 
 
 Marw merwyd hirwlyd am hirwlych 
 
 Dagreu — digrawn ynt a mynych 
 Nyt heneint gwr ae gwrthrych 
 Nyt hyn oes dyn noc oes drych 
 
LLYMA KYGORYON DADOLWCH. EGLYNYON Y RYS IEUANGC. 
 
 257 
 
 Ystyrywu kwynwn ketwyr aruoll naf 
 
 Ny ad duw yghyuyrgoll 
 Marw myrd maw red kyrd kardgoll 
 Marw merwyd meirw uydwn oil 
 
 Pell yw o Bowys pwyll argel y dyn 
 
 Y ddiiti gwaet auel 
 Gwaelawt ty tywawt tawel 
 Gwely rud gwilim ryuel 
 
 Gweleis le am de am danaw heddiw 
 
 Hawd y gallaf wylaw 
 Rudued werthuawr wed wrthaw 
 Ac edenawc y danaw 
 
 Kanys marw mawred a grym 
 Griffri y treglii oed trwm 
 Marw vyd einawn dawn dinam 
 O dyna ny byd da dim 
 
 PHYLIP PRYDYD 
 
 A Gant ye Awdwl hon y Rts Gryc. 
 O L. D. D. 
 
 Gweleis Rys yn llys eissidlo 
 Gelurud gelyn yn alluro 
 Hyuoluawc hael mynawc hawd bo 
 Glot edmyc kymbengryc kymro 
 Dragonllyw lluoed anwosgo 
 Dreic vnbyn a vynn a vynho 
 Hir y wir y wr dra sauo 
 Hydyr y dreis y dretli o benuro 
 Gwalch gwylwalch golut anghryno 
 Gwawd uyuyr gwawr gwhyr gortlio 
 Enw y uard y uarn a welho 
 Kediuor kadeiryawc artho 
 Baran Hew yn lluryc eurdo 
 Brenhin beird breinyawl a ganho 
 Gorwenn tonn tued porth gwydno 
 Garw y llenn a grann wenn y gro 
 Gnawt rygwyd rygeis ny alio 
 Gnaws gaeaf alaf yng godo 
 Teleis y ueirch y uarchawc mwydno 
 Teilwng yng talv an rodho 
 Ys ymi vd lwysrud kas a gro 
 Fyddyawc fodyawc y ymdro 
 Hael hir lew hir llew hir llwydho 
 Hil catuan kynan vab iago 
 
 LLYMA KYGORYON DADOLWCH 
 
 A Gant Phylip Prydyt y Rys Gryc Gwedy 
 
 SORRI WRTHAW AM BRYDU Y NEB NAMYN 
 ITAW EP. L. D. D. 
 
 Pa gessidy ni nodrydaf kreugar 
 Kroewgoch gwaew oth adaf 
 Pa ham veirt adlam vleit naf 
 Pa gam a gefeisty arnaf 
 
 Arnaf kymeraf kymhennrys atteb 
 
 Hyd attaw yny lys 
 Myned clylyed dilys 
 A mawrglocl ym arglwyt rys 
 
 Rys uyg loegyr westyng lary westi toru- 
 Taryan ystrad tywi [oet 
 
 Rac dy uar kar kert lochi 
 Mai gwiryon gwared dduw ui 
 
 Mi ath fum borthwr borthyad riallu 
 
 Ny ellir y ddiwad 
 Pan oet lyw kyhoet lew cad 
 Ym pob riw ryuel arnad 
 
 Ar dy uaw T luar par pymllyg nam gwartha 
 
 Nam gwrthod yn dduruyg 
 Eryr llewyr Haw bergyng 
 Erreityeisty ehang o yng 
 
 Ys yng yn ystwng ystic vara rys 
 
 Rutuoawc cadurua 
 Ys anilys im ddim da 
 Os am carwys am cassa 
 
 Nam cassa pwylla pyllyawc eduynt rys 
 
 Y rwng ros ac eppynt 
 Bart vum itt trimud tremynt 
 A chedymddeith kanweith kynt 
 
 Kyntaf achubaf echel ureint rac bar 
 
 Hil casnar cas wytheint 
 Nawt duw mawr dengwawr deweint 
 Gyda nawt naw mil o seint 
 
 Synnya di roti rwyf gwawr carannawc 
 
 Kerennhyt yth gertawr 
 Rysua kyrt kalan yonawr 
 Rys rut bar rwysc moruar mawr 
 
 Mawr fwy y credaf no chreir ked 
 Neirthyad — echel kad ked adneir 
 Gwr yssy ym kadw ym kadeir 
 Gwn itaw goreuraw geir 
 
 dywedeisy eir ar wekrei heb porth 
 
 Parth eurgolofyn kymry 
 Diwygaf honnaf hynny 
 Difwyn a gymer duw ury 
 Pa gessee dy &c. 
 
 EGLYNYON Y RYS IEUANGC. 
 
 Phylipp Prydyd ae Cant. O L. D. D. 
 Rys rwysc chuel ryuel rwyf naf deyrn 
 
 Rwym kedyrn. cat worssaf 
 Eithryat brat bron eilyassaf 
 Eithyr kenyt kynelw ny wnaf 
 
258 
 
 AWDWL. AMEYSSON PH PRYDYD AR GOYEIRD YSPYDEIT. 
 
 Ys gwneuthum ytt glot glut rwyf gawr 
 ygwrys 
 Gwawt vrys rys rwysc ddiryawr 
 Llyw ior Hew tewder tutwawr 
 Llawer echaws tat maws mawr 
 
 Mawr yw ym dreic wawr fawr faw fwyr 
 Fysclew cat ket wallaw [fyscyat 
 
 Bot addef nef yu eiddiaw 
 Ar byt aclilan y danaw 
 
 Dan Bys vab greifwrys grufut ysgwyt- 
 wyrd 
 Oes ket kyrd kard wosgud 
 Llwrw llwyrglot wawt rot wotrud 
 Llyry drauyn llawer llauyn lletrud 
 
 Lletrud parvrys rys rwysc hiryell yn aer 
 
 Yn arueu agkysbell 
 Hawl toryf teyrnvro gadell 
 Hydyr auael hael hanbych gwell 
 
 Hanbych gwell hyd bell bellawc lluch- 
 urys cat 
 Kedernyt enwerys 
 Aryfrud prud prydein ynys 
 Eryr aer glwyf arglwyd Rys 
 Rys rwysc &c. 
 
 AWDWL 
 
 A gant Phtlip Pkydyd yn Llys yr Arglwyd Rys 
 ieuanc yn Llan Padarn Yawr pan vu amrysson 
 yrygthaw a Beird ysbydeit pwy gyntaf o honynt 
 a delei a cherd Dduw Nadolyc. O L. D. D. 
 
 Bu dioual ny bu diofit 
 
 Gan golofyn kymry camp ddiodit 
 
 Pan wu yn ryuel gat chwel chwerwlit 
 
 Myny adeigei neb ar y newit 
 
 Peunyd yn rwyddryt ym rodit anoeth 
 
 Peunoeth a rygoeth ym anregit 
 
 Ac yn llys hil tewdwr tec ym hurdit yn- 
 
 aeth 1 
 
 Ac attoeth etwaetk nam gwnaeth wneit 
 
 Pei achwir volawt 
 
 Y dylwet fossawt 
 
 Dyrllydwn i wirawt 
 
 Kyn bydwn i ermit 
 
 Moladwy uleidriw nym rodey brit 
 
 Mawr y afael hael hawd y erlit 
 
 Ny thraethaf i gelwyd nyd ef gelwit 
 
 Hwn cledyfysgwnn twnn twyll y gwndit 
 
 Disseirch meircli a seirch osseddrit borfor 
 
 Diachor ysgor ysgwyt turnit 
 
 Kadyrwycbawc varchawc mynawcmwynlit 
 
 Kat elling ener wener wenit 
 
 x Neu, y uaeth. 
 
 Kadeir vaelgwn hir a huberit y veird 
 
 Ac nyt yr goueird yt gyuerchit 
 Ac am y gadeir honno heddiw bei heiddit 
 Bod se ynt kerwyd gwir a breynt yd ym- 
 
 brouit 
 Bydynt derwyddyon prydyon prydein 
 Nes gwaew yn adein nyt attygit 
 A bei gwnawn or dawn a dadenit 
 Penkerd o digerd ny ddigonit 
 A bei ef gennyfy yd gennelwit 
 Atvyddaf Daf arnaf y dorvyddit 
 Euduss\vny not rys rwysc ddiednit 
 Tra vei dywawl duw yny dwyodit 
 Ar y llenn valchwen ny vylchit y breint 
 
 Yd ysgarawd heneint ac yeuegtit 
 Bwng y prenn frwydlawn 
 Ar tair prif ff}Tinawn 
 Nyt oed ar kirgrawn 
 Yd ymbortbit 
 Yn liyrgan vann vawr y rydit 
 Yn hyngaer glaer yn yt glywit 
 Yn heyrn adef yn nheyrnas nef 
 Gwr ys yn godef y goreilit 
 Kywot dy was assaf essill ervit vawr lawr 
 
 Gnawt o synwyr vawr varu drybelit 
 Ae kymraw treidaw tra mynyd gwidawl 
 
 Myny ret redyawl o elenit 
 Ae gwallus yghof ygliyuyrdelit 
 Ae gwaeth mynac nac noc eddewit 
 Kigleu y doroffath torofí'a thwiyf ysgwyd- 
 awr 
 
 Nos galan ionor mwynwawr medwit 
 Ac ambyrth clot wasgar llyry daear divrisc 
 
 Llawer march a gwisc wesgerit 
 Wedy cat dramawr agawr d — mit 
 A ch^,uaruot pybyl penn yn emit 
 Bac me vei kyued kyuedach hedyrn 
 
 Bac bronn eurdeyrn kyrn a gen it 
 Bann ket ban rodet pan rodit eur coet'i 
 
 Pan vei parabyl doeth a dywettit 
 Pan rei ankwyn med yn medwit yn llys 
 
 Ym hadawssei rys nam diddolit 
 
 AMRYSSON PH PRYDYD AR 
 GO VEIRD YSPYDEIT. 
 
 O L. D. D. 
 
 Arglwyd nef a lla6r ma6r a ryued 
 Yal y keissyr cam o bop kam6ed 
 Andaöt ud g6ay6rud g6a6r teyrned 
 Y goueird ar beird yn kyoryssed 
 Yr pan vu elffin yghy6ryssed vaelg6n 
 Neus porthes pepprón pell dyfryded 
 Llauar merinnyeu g6ynnyeu góraged 
 Llaóer chóedel anoeth a doetii óyned 
 Kyny deley hónn o achened 
 
AWDWL VARWNAD. MARWNAD RYS IEUANC. EGLYNYON. 
 
 259 
 
 Geuveird aghyfröys y beryf ae henryded 
 O gönaeth golydan gyflauan diryeit 
 
 Bit ar y eneit yr enöìred 
 Taraö kadoaladyr colofyn elyflu 
 
 G6r oed yn gallu y dynalied 
 Ac eissoes eissoes yny dygned 
 Divreinya6 da6n du6 nyd dyn ae med 
 Mor dygaón y mae digymroded 
 Wedy penkeyrdeth kymry ygliamryssed 
 O byd arglöyd góir géyned dyóyssaóc 
 Essillyd madaóc ryóyaóc reuved 
 Lleóelyn lle6 göaór clotvaor cleddyfir 
 
 Pell yd etmygir y atchóedled 
 G6r ny uarn kamvarn kadarn yt ved 
 G6r a vyd y en6 yn edryssed 
 G6r bilieu tretbeu trathued llundein 
 
 Diffeithdir prydein ae chyvanhed 
 G6r yn llóyr a 6yr synnóyr sened seint 
 
 G6r a 6ys y vreint o vrenhined 
 Goroeu y6 gennyfy gor6ed neuadaór 
 
 Lly6 llóyth Teódór ma6r góa6r g6aradret 
 Kynnedyf y6 kennyf y k — derganed 
 Kanu kerd am borth am byrth neufed 
 Hengerd talyessin y teyrned elvyd 
 
 Hi a vu ne6yd na6 seith mlyned 
 Ac onym agheu y aghenved daear 
 
 Kyn an6ar kyfar kyflauared 
 
 Ny dervyd a6en y ar dar6ed treul 
 Tra vo Uoer a heul ar y rodóed 
 Ac onyt trech keloyd na góiryoned 
 Neu darvot da6n du6 yn y di6ed 
 Ys my a veflaor or gygheussed 
 Góeryt yr goagveird y góaglioffed 
 
 AWDWL VARWNAD Y RYS 
 IEUANC. 
 
 Phylip Prydyd ae Cant. O L. D. D. 
 Goruchel arglwyd goreythoylaf 
 Goruedawt vyn tauawt gwawt a ganaf 
 Goroyr vyng callon goruch atdaf llys 
 
 Goruc angheu rys angben arnaf [ych 
 Gorwlycliawt vyng rwydeu om dracgeu myn- 
 Neud val drych gwrtbrych gwrth a welaf 
 Neud ethy w glyw gloew orsaf byddin 
 
 Hoedyl egin vrenhin hoet a bortbaf 
 Gwen wynvar gwanar kerdgar kyrd vyget 
 
 Gwae ui oe vynet vyn nas gwelaf 
 Gwedy mab gruifud gwaewrud gurhaf 
 Ysgwnn vyng hystlwnn ny wnn py wnaf 
 Ocb hyt attat ti duw a dotaf yn dde 
 
 O welet vy lie ar llet eitbyaf 
 
 CANUAU Y PRYDYDD B YCH AN. 
 
 MARWNAD RYS IEUANC 
 
 Y Pbydyt B. ae Cant. 1 O L. D. D. 
 
 Colled gwr arwr aruawc cbwyrn yg cad 
 
 Yg cadarnwisc heyrn 
 Mur toryf aerdoryf eurdeyrn 
 Mygyr bennaeth mab maetb metgyrn 
 
 Mab metgyrn teyrn tawel ut mwynuawr 
 
 Kyn. maenuet y orchut 
 Mab mad mygyr lleityad llauynrut 
 Brwysc breinyawl gretuawl gruffut 
 
 Mab gruffut llauynrut lluoet ros gyrcheid 
 
 Rys gyrcbyad tra moroet 
 Gwrt am deruyn ambyl doruoet 
 Gwr bytin gwawr bytinoet 
 
 Bytinoet hartoet dyt y hyrtei rys 
 
 Kiwdawd ros o hanei 
 Lleith kynnygyn kynnetyf gwalchmei 
 Llew gawr ysgwyduawr ys gwnei 
 
 ^hýs Ieuanc a i farw yn y Flwyddyn 1222 ac a 
 gladded yn Ystradfflur. 
 
 Ys gwnai Rys ar urys arlwy gwlet branhes 
 
 Kyn prynu tangnhefet 
 Par tridryll gwerssyll gorsset 
 Penn clod kyn noe vod jw vet 
 
 Y met argyuet nyd gouyged teith 
 
 Doeth y ueirt oe vyned 
 Am ysgwyt gawr vawr vur ked 
 Am ysgwyd vriwdoll golled 
 Colled gwr arwr &c. 
 
 EGLYNYON 
 
 A GrANT y Prydyt By CHAN y Varedyt vab 
 Ywein. O L. D. D. 
 
 Maredut aestromrut troch 
 Par awchlym wych litb gwyach 
 Eurwawr llew yg gawr llauyndrwch 
 Aerwalch eiryf ny theiryf ny theich 
 
 Ny tbechei ner fer frawtus 
 Mab ywein bro goeluein brys 
 Gwychyrlym dreic eil meic myguras 
 Gwycliwlad o gad a gedwis 
 
260 
 
 EGLYNYON. 
 
 Cadw varedut cadyr eurdoryf 
 Cadoet gyman cad gynnwryf 
 Bolch glet yn dewret yn eiryf 
 Balch glod ac aruod ac aryf 
 
 Aryfrut balcli teyrnwalch tec 
 Eurvro gadw gaclarn dinac 
 Armes ros bla ddangos blyc 
 Aeruleit gwreit ae goruc 
 
 Goruc fy llyw Hew amgoed 
 Gwyar am aer drydar draed 
 Oesawc varchawc veirch gydueid 
 Aes valchliw rut eurvriw rwyd 
 
 Bwyd ysgwyd ysgwn eurwlet 
 Ruthyr rynn ny geis rann o vot 
 Bugyl yawn y dawn yny dyt 
 Rutbar vawruar varedut 
 
 Maredut aestromrut &c. 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant y P. B. y Varedut va.b Ywein. 
 L. D. D. 
 
 Maredut ut prut praflu 
 Kefeis nyd kyfyg dy vro 
 Gwledic doeth kyuoeth kyfa 
 Gwlad roc diofyn colofyn kyniry 
 
 Kymry varedut kymer 
 Kymreisc walch balch bennadur 
 Dreic vnbynn aervyn arwr 
 Drud llaw esgud lluosgar 
 
 Car gymhell treitbell trethoet 
 Mab ywein mawrdwryf arraet 
 Llyw glyw glew yn ymorcliwyt 
 Llwytdud Hew gwrtrud gwreit 
 
 Gwr yw uy llyw gorllawen 
 Gwyr a gar gwawr trydar trin 
 Gwrt yn ryuel ae elyn 
 Gwrth gas wrth y gassogyon 
 
 Digassawc franc frawt anvot 
 Dugost vawrdost uaredut 
 Diffeith pob gwlad gad gynnyt 
 Dewr gyuran ae chyfannet 
 
 Kyuannet walch dy ualcligorn 
 Ar tir ynyal dywalwern 
 Eurbost cad aerbyst kedyrn 
 Eryr cadyr dewrwyr kadarn 
 
 Kadarn kedeirn gywrysset 
 Y keidw glew gwlad yr anuot 
 
 Bolchlauyn yn aer daer deryt 
 Balchgoetk uawrdoeth varedut 
 Maredut vt prut &c. 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant y Prydyt Bychan y Varedut 
 M. Ywein. O L. D. D. 
 
 Oesuyrr dy alon aesuriw varedut 
 
 Trawsualch ut treiswlad wiw 
 Pwyll mab vthyr rwyf arutlir riw 
 Pwyllawc par dryllyawc drilliw 
 
 Yn lliw gwyar bar beir vetu prydein 
 
 Hil }rwein liawl fynnu 
 Pob gwlad barawd gad gyrchu 
 A diuarn ae gadarnllu 
 
 Yn llu yth weled yn llitliyaw branhes 
 
 A bryneich yn cwytaw 
 Llyw dragon llafneu dreiclyaw 
 Llew ehwybyr o lwybyr dy law 
 
 Llaw ar bar anwar enwawc varedut 
 
 Dreic rwytuut rutuoawc 
 Kynnyt bias dy digassawc 
 Kynn walch muner ner nerthawc 
 
 Ym neirthyawc breinhyawc brenhin 
 gwyr toruoet 
 Teruysc lloegyi" y gelwir 
 Kymreisc wystlon a wystlir 
 Kymry ae dyry roc dir 
 
 Boc dir y rotir rwyf gofyneic prut 
 
 Maredut mawrvut meic 
 Ardwy llu lloegyr eryneic 
 Eurdretheu dreithyeu ym dreic 
 
 Dreic agkynnwys dwys nyd oes ath veito 
 
 Yth uytyn diarlloes 
 Ath gynnhwan gad veityad voes 
 Ath gynnhar wlad yth gynnhoes 
 Oesuyrr dy alon &c. 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant y Prydyt Bychan y Uaredut. 
 Ywein. L. D. D. 
 
 Gwalch yssym amyl y niuer 
 Gwalch eurgalch aergun gyuor 
 Gwalch dewrualch o lin dewdwr 
 Ac am walch dewrualch dewrwyr 
 
 M. 
 
EGLYNYON. MARWNÁD UAREDUT. M. YWEIN. 
 
 261 
 
 Gwyr rif syr yssyt yn y gad 
 Gwrthrut varedut vur grycl 
 Twn y bar dreic amvar drud 
 Didwn y eir ual creir cred 
 
 Cred pan aeth dreic hydyrfraeth hy 
 Yr goteu goteith bennuro 
 Oet amhyl am amlaen deulu 
 Heyrn traws teyrn trosti 
 
 Trosti yr treisdwyn gwendud 
 Aeth mab ywein prein prifglod 
 Ny bu le ar lawr dyued 
 Ny bei sathyr gan y seithgad 
 
 Cadyr nab ywein cadyrnalch gwlet 
 Kedeyrn wostwg rygylvlwg ryt 
 Dyfiys brwydyr bryd ar ymlat 
 Difraw y law ar lafyn rut 
 
 Llafynrut uaredut llyw drinc 
 Llew ny ad lloegyr yny wnc 
 Nys arueit aernlawt frawt freinc 
 Nys geili seis na threis na thranc 
 
 Tranc ar bob franc frawtus gylcli 
 Gwnaeth ny llyw llew ysgwydvwlch 
 Meic kylianal aryal aerweilch 
 Mut mwynfut mygyr gwaerut gwalch 
 Gwalch yssyni &c. 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gan t Prydyt Bychan y Varedut vab 
 
 Ywein. OL.D.D. 
 
 Kyrch a due uy llyw llew gwyfch 
 Kad vt uaredut valch deith 
 Oet aerdreic penn eic pann aeth 
 Oet agro pennuro pan doeth 
 
 Doeth brut varedut 
 
 [Englynion ar goll.\ 
 
 MARWNAD UAREDUT. M. 
 YWEIN. 
 
 Y Prydyt Bychan ae Cant. L. D. D. 
 
 Am varedut vut vawrged 
 Gwae y genetyl gwawr gogoned 
 Doeth oe gyuoethcoeth kerted gwenyn- 
 dro 
 Gwenwyndrwm a golled 
 
 Colled llyw llew huysgwr 
 Maredut mur dineswr 
 Dunawd gynnefawd gynnifwr ar ros 
 O lin rys ab Tewdwr 
 
 dewdwr aeth gwr gwrtlaw hir bolch- 
 lauyn 
 Balchwlad dreic bu kywir 
 Maredut men na welir 
 Mygyrdrud gwae y dud ae dir 
 
 Tiriawc rywawc ros wrthrych uu uy 
 rwyf 
 Rwysc ywein urych 
 Yn oe deruyn doryf lewych 
 Yspys yspadaden ddinbych 
 
 Dinbych y kyrchws kyrch diatrec prut 
 
 Gwalch gwawdvut rwytvut rec 
 Hwyl diwyl dyfyndref saesnec 
 Hael awyt hil ywein dec 
 
 Oet tec rwyf rwysc oliffer 
 Oet cleu darpar clod dirper 
 Oet glew maredut oet gloewner esgud 
 Yn ysgwyd deu hanner 
 
 Oet deu hanner ber bar gwythrut yn 
 
 Gwr ual llew digythrut [Haw 
 
 Oet erwan gwaew preitwan prut 
 Aruoll mawrgoll maredut 
 Am varedut vut &c. 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant y Prydtt Btchan y Ywein uab 
 Gruffut uab Rys. L. D. D. 
 
 Ywein rutlein rot edmyc 
 Ged ysgein gad ddiysgoc 
 Teyrnet leith dudueith dec 
 Teyrnas dinas dinae 
 
 Dinac ywein rutlein lafyn 
 Doeth id yth wlad leityad leifyn 
 Trethoet tros uoroet uar dwfyn 
 Treul ked rwyf dyfed rac dy ofyn 
 
 Diofnawc uarchawc ueirch fraeth 
 Yw hwn ut gwaedwn gwawdueith 
 Lloegyr distryw cadarnllyw coeth 
 Llid an war llew gwrtuar gwyth 
 
 Angwyth lew arglwyt gwythawr 
 Ywein borthyad brein bronddor 
 Dragon a volafy naf ner 
 Dreic ddiogel y gelwir 
 
262 MAKWNAD Y GRUFFUT. MARWNAD Y RYS GRYC. MARWNAD Y V. M. RYS. 
 
 Gelwir liwn llu gystlwn llyw 
 Lloegyr gyrcbyad cad ced aelaw 
 Teruysc eingyl egliyrth pob glew 
 Teruyn gadw taryan vradw vriw * 
 
 Briw ragod ragor anvedyr 
 Bradw yscwyd hud blymnwyd liydyr 
 Aergleis glwyf rwyf rut beleidyr 
 Arglwyt gwawd rwyt gwaed raeadyr 
 
 Raeadyr gwaed am draed am drwyn 
 Ryw rac uy llyw Hew aryein 
 Rwym bryneich branhes terrwyn 
 Ewyf gawr awytuawr ywein 
 
 MARWNAD Y EWEIN. M. 
 GRUFFUT. 
 
 Y P. Bychan Ae Cant. L. D. D. 
 
 Gwk kymrwyn y dwyn gwawr kymry 
 
 neud niarw 
 Ywein prein neud prit wely 
 Aruod uygyr aerwalck hydyr by 1 
 
 Yy by arglwyt rwyt rut glet ry golleis 
 
 Rym gellir lledurydet 
 Yy llyw oet vur glyw a gwlet 
 Yy naf poed nef y diwet 
 
 Oe diwet vaenuet uwynuawr aruaeth 
 bydyr 
 Hidyl uyt deigr o biraetb 
 Ardelw dyued ged gyduaetb 
 Aerdreic oet benn eic ban aetb 
 
 Ban aeth gwawr gwinuaetb gwenwyn a 
 golled 
 A golleis oe adwyn 
 Doeth y ueirt byd y gyd gwyn 
 Diua gwalcb tyrua terrwyn 
 
 Oet terrwyn ywein tyrua rec eurvut 
 
 Kyn oervet gyhydrec 
 Oet amliyl oet amlwc gostec 
 Metgyrn am gylch teyrn tec 
 
 Oet tec eurbost rec rwyf adas prydein 
 
 Traws ywein treis leas 
 Oet aergwyn oet oergwyn was 
 Oet eurgoryf toryf teyrnas 
 
 Teyrnllv y law teyrned alar 
 
 Gwawr gwanar gwin a med 
 Teyrnllew glew gloew voned 
 Teyrnllyw nyd byw neud bed 
 x Neu, hvdw vab hy. 
 
 Neud bed dewrwalch gwlet daear dyw- 
 archen 
 Nem 1 gorchwy rwy trugar 
 Nyd am llud am uud y var 
 Nym llwyd golem wyd galar 
 
 Meu alar llachar mur traetb llycbwr 
 
 gwychyr 
 Llew gwycbddrud dineuwr 
 Mwyth doryf dervyn ebaclidwr 
 Meith bias yn was ac yn wr 
 
 Gwr kymrwyn y dwyn &c. 
 
 MARWNAD Y RYS GRYC. 
 
 Y Prydyt Bychan ae Cant. L. D. D. 
 
 Llawer deigyr hydyruer ar bynt 
 Hityl am rys ryssua mynwent 
 Llyw dinefwr gwr gwychblant 
 Llew trin ae brenhin ae breint 
 
 Breinyawc rys brenbin kyuoetb 
 Brein bortbyad cad kanhymdeith 
 Neud ethol walch weilcb hydwyth 
 Neud ethym am dreic neud aeth 
 
 Athwyf ym brwyn gwyn geithyw 
 Ethym heb vt llauynrut llew 
 Aeth rys uab rys ros breityaw 
 Yw diwet uanuet vyniw 
 
 Ger nryniw llyw llew bawrfort 
 
 Y gweleisy rys ros ymhwrt 
 Teyrnwawr yg gad uawr uyrt 
 Teyrn yn heyrn yn hart 
 
 Hart llys rys ros geithiwed 
 Rwyf llu tra vu y vywyd 
 Balchgryc barabyl bolchglet drud 
 Bar dwys aghynnwys yg gad 
 
 Cad gyrchyad llauyndrochyad llew 
 Yu rys rugylvar rutbar riw 
 Eryr deyrn loew eurgyrn lyw 
 Creir oet y luoet y law 
 
 MARWNAD Y YORGANT. 
 M. RYS. 
 
 Y Prydyt Bychan ae Cant. L. D D. 
 Morgant achvre cant mor echrys myned 
 Llyw Uwytged llwrw na wys 
 l Neu, neur. 
 
MARWNAD KYNAN VAB HYWEL. MARWNAD RYS VOEL A S. M. MEURYC. 263 
 
 Oet argledyr gwir dir dilys 
 Ar eurglawr yr arglwyt rys 
 
 Mab rys eurbost llys aerbeir yn arueu 
 
 Due angheu dygyn o eir 
 Ae law oet lw ym pob kyfeir 
 Fal kyuun grededun greir 
 
 Creir nyd amharchei creulawn y volch- 
 lauyn 
 Ae valchlys yg carawn 
 Rwyf blwng rwyt ystwng estrawn 
 Rot digraff rotyon digrawn 
 
 Digrawn ar uyg grut dagreu am vorgant 
 
 Neum kynwant clwyfyant cleu 
 Hael enwawc hoetyl urada we vreu 
 Hydyr nenn kyn aghen agheu 
 
 Due agheu rieu rwyf ehagdwr llu 
 
 Llurycwalch dinefwr 
 Llew tir teyrnuro dewdwr 
 Llaw esgud llwybyr gwrtrud gwr 
 
 Gwr glew oet vorgant gwrt glet gogoned 
 
 genetyl teyrnet 
 Gwawr 11a wr lluossawc vonhet 
 Gwalch kein aerualch kyn oeruet 
 
 Oer ym daw treisuraw tros diuant dragon 
 Ar pob dreic ys ramant 
 Erwan dolur mur milcant 
 Aruoll mawrgwyt goll morgant 
 
 Morgant achvre cant &c. 
 
 MARWNAD KYNAN VAB 
 HYWEL. 
 
 Y P. Bychan ae Cant. L. D. D. 
 
 Dyfed llwyr y gwyr gwrhyd frawt kyf- 
 yrdan 
 Marw kynan kynhwan cawt 
 Dawn degwlad cad vleinyad vlawt 
 Dwyn yn llyw duw ryn llatawt 
 
 Llwyr yn llatawt cawt kwyn uetu galar 
 
 Gelyn lloegyr a darvu 
 Bod gwr arall yn gallu 
 Ym adolwyn ae deulu 
 
 Teuluoet kyhoet kwynyant eu heurglawr 
 
 Eu harglwyt collassant 
 Dwys ym bryd beirt byd ba wnant 
 Disgyr gwyr am eu gwarant 
 
 Gwarant gymry blant bla diochel mawr 
 Marw kynan vab hywel 
 
 Kein wlad nef boed efyt el 
 Cannos gwnaeth yn ros ryuel 
 
 Ryuelnaf trossaf wyf treisdic oe goll 
 
 Gallwys beleidr yssic 
 Brein lithyaw breinyawl leitbic 
 Mur gwladoet marw an gwledic 
 
 Gwledic mwyn uawr kwyn kynan kyrch 
 breityau 
 Preityad lloegyr ae phoethuan 
 An llyw aer aryf taer ual tan 
 Llew gretuawl llawer grituan 
 
 Grituan uarw kynan kynnyt seithuc bla 
 
 Plygu lloegyr a oruc 
 Dragon gyrchyad gad gadue 
 Vu duw an dreic ny a due 
 
 Due aglieu yr goreu goruc coted bron 
 
 Peir rotyon par ruted 
 Pennyal beirt llawr keinwawr ked 
 Pennyadur dewrvur dyued 
 Dyfed llwyr y gwyr &c. 
 
 MARWNAD RYS VOEL A SAMSUN 
 M. MEURYC. 
 
 Y P. B. ae Cant. L. D. D. 
 
 E am rys uab rys ryuyc ny dalywn 
 
 Aeth samswn blyngrwn blyc 
 Mur llauyndur lluoet edmyc 
 Mwyndud llawr mab mawr meuryc 
 
 Kyn plye vab meuryc mawr anosbartb 
 llys 
 Kolli rys rwystud barth 
 Colled rwy ym rwyf diwartb 
 Coll mawr ar wawr llawr llannarth 
 
 Gwalcb o barth llannarth llaw agor ys- 
 gwn 
 Oet samswn kystlwn cor 
 A gwalch rwyt eurvalch ragor 
 Hydwyth cadarnllwyth caduor 
 
 Cadarn an diuarn kyd a mateu rys 
 
 Cadwalch llys lies kerteu 
 Cwyn dwyn deifnyawc oe dechreu 
 Cof meith anghyfreith angheu 
 
 Agheu ry diheu agy — seithuc pla 
 
 Plant adaf ry amuc 
 Hityl deigyr diuryd am goruc 
 Hoetyl ureu hydyr a deu a due 
 
264 
 
 MARWNADAU. 
 
 Oe dwyn kynnetyf brwyn kwynassam 
 Samswn — llyw llauyndwn llew dinani 
 Collyssant oil coll kyflano. 
 Cenetloet eu kein adlam 
 
 Adlam gweilcli clinam gwychlys 
 Kyn ystwyll — can ystyn meirch dilys 
 Anwar yn aer urwydyrdaer urys 
 Enwawc rutbar votawc rys 
 E am rys &c. 
 
 MARWNAD RYS UAB 
 LLYWELYN. 
 
 YP. B. ae Cant. L. D. D. 
 Ducost rys ar urys oe uro 
 Die ym oe clwyn gwyn gyfle 
 Da y dewisseisty hwnnw 
 Y~th uytin grist urenhin vry 
 
 Wrth dduw viy vreyenhin coeth 
 Rys — yl urys ureiscuawr dylwyth 
 Llawer kertawr gwawr gwawdueith 
 Ar uar am dy uarwolaetli 
 
 Marw rys dreic enwerys drud 
 Am gwnaeth drwy hiraeth dristyd 
 Rwg geclymddeith cludueith clod 
 Am arglwyt mawrghvyf golled 
 
 Colleisy rys colled nym peisc 
 Yab llywelyn Hew aerifysc 
 Gwr am parcliei parch dilesc 
 Ac am rotei rut eurwisc 
 
 Gwiscawc varchawc veirch hywet 
 Oet rys rwysc llew yn ymlat 
 A drud geir dreic gwynnyonyt 
 A distein gwawr prydein prut 
 
 Prut alar am rys nym roesy hoen 
 Prifwalch cadarn haearngaen 
 Chwetyl oer y euruab ywein 
 Ae gyfoeth a doeth oe dwyn 
 Ducost rys ar urys &c. 
 
 Y Prydtt Bvchax ae Cant. L. D. D. 
 
 Madawc mon mal kynnify^vr 
 Bu gwletawc oe nerthawc ner 
 Ae daeran ae claerlew bar 
 Bu briw ger bron y eryr 
 
 Oe eryr bu oer golled 
 
 Dwyn madawc dreic vodawc drud 
 
 Oe dy digart hart hyuryd 
 
 Oe wayw nyd oet waeth y glod 
 
 Oet cloduawr clutueirt otef 
 Madawg mon kein rotyon cof 
 Oet tauawd coeth doeth digrif 
 Ar lies pob neges oe naf 
 
 Kyd ae naf cadarn yg grym 
 Madawc leif aerduryawc lem 
 Oet pargoch yn aes droch drom 
 Oet glew lew o lwyth y cam 
 
 Llwyth y cam keimyeid dinydyr 
 Ae colles colled anvedyr 
 Llary vadawc brif enwawc brwydyr 
 Llew gwrthgloch burgoch baladyr 
 
 Oet briw baladyr cadyr cadcun 
 Oet brwysc y rwysc rwyd gelyn 
 Oet gwrt yg cad treifyad trin 
 Oet llew gawr madawc mawr mon 
 Madawc mon mal &c. 
 
 M. 
 
 MAKWNAD YLETYNT 
 DWYWC. 
 
 Y P. Bych. ae C. L. D. D. 
 
 dwyn bletynt o duw nef 
 goll kywir aruoll cof 
 Glud yw herw hiraeth arnaf 
 Glyw deigyr am wr glew digrif 
 
 Digrif a gar gwaewbar gwaed 
 Yletyn vleit trin tra adwyd 
 Oet kywir y eir erioed 
 Oet hael talym ddiwael teleid 
 
 Teleid yn reid yn rin gwrys 
 Yu vletyn vlygddrud neges 
 Bagor glod rugyl y kedwis 
 Rac bron balch naf y kafas 
 
 Can kauas kyuet dichwant 
 Gan vab dyu dawn ym pressent 
 Mab duw naf drwy nerth seint 
 Boed gwar wrth vlaengar vletynt 
 dwyn bletynt &c. 
 
 MARWNAD WEN YAB 
 GORONWY. 
 
 Y Prydyt B. ae Cant. L. D. D. 
 
 Marw am wen lawen lawch kyrt 
 hiraeth oi uaeth i ueirt 
 
MARWNADAU. 
 
 265 
 
 Marwnad heb plyc liirdchyc hart 
 Bellacli a ballaf oe gert 
 
 Kertoryon kerteu diuwlch 
 Gwen lawen lyw ysgwyduolch 
 Oet tec am rec am rwyf gweilch 
 Oet tew amlew glew gwlet valch 
 
 Balch yn yscwy — loew galch laes 
 Yu wen wenwyiiic wrth seis 
 Ynbenn — vynnei nyvoes 
 Vnben o vnbyn powys 
 
 O bowys be 
 
 dihagyr 
 
 O dwyn gwen dilawen deigyr 
 
 Gof am daw — Haw am llwgyr 
 
 Am goll gawr am wawr mawr mygyr 
 
 Mygyrddrud wen hydyr lawen by 
 Mygyrveirt magwyd oe voli 
 Gwawr destyluawr distein tr — 
 Gwalch kenneytylualch kynnatylua 
 
 Kynnatyl 
 
 bei beilch ddoethon 
 
 Yn ymaruoll mawrweilch n — 
 
 Y lw ny lithid ar wen 
 
 Y eir oet creir crededun 
 
 A grettei wen walch syberw 
 
 Creded y vyned y ■ 
 
 Erwan y ddwyn gwyn gannhwryf 
 Eryr mur mawrwyr neud marw 
 Marw am wen lawen &c. 
 
 MARWNAD LYWELỲN YAB 
 M. IORUERTH. 
 
 RYS. 
 
 Y P. B. ae C. L. D. D. 
 Colli llywelyn llew argae mwynvawr 
 
 Maenvet trwm ae gwarchae 
 Oe genetyl nyd ebwetyl cbwarae 
 Ae blant os gwytant ys gwae 
 
 Gwae ui oe golli drwy edgyllaetb hydyr 
 
 Hityl uyt deigyr o hiraeth 
 Aerwalch aruod ualch aruaeth 
 Eur — dwylann frydmaw — fraeth 
 
 Oet fraeth y aruaetb aerulaen gyngbor llu 
 
 Llywelyn anhepcor 
 Tawedawc breinyawc brondor 
 Tauarn llwytb cadarn cediuor 
 
 Caduarchawc pyllawc pwyll agglaear 
 Gwrt — gortwy y esgar 
 Llawch kyrt kertwys y alar 
 Llew traws ny wneid treis ae gar 
 
 Oet carannawc walch weilch gylchyn yn 
 Yn llyw coch a melyn [llu 
 
 H gludhawd glod obryn 
 
 Haelrwy lawryt lywelyn 
 
 Llywelyn llyw 
 
 colles 
 
 Colli llywelyn &c. 
 
 MARWNAD BLEGYWRYT. 
 
 Y Pkydtd Bychan ae Cant. O L. D. D. 
 
 Marw blegywryt bla wrthot galon 
 
 Wyf galar anoruot 
 Aerwalch balch bolchgled aruot 
 Eurwawr hoeddyl ddiruawr ddaruot 
 
 Deryw Bleg. deurud arwyd hoew 
 Neum doeth hoet oe tramgwyd 
 Drutwalch hylwybyr ualch hylwyd 
 Dewr argletyr da wr arglwyd 
 
 Arglwyd neit mawrgud neud mawrgwyn 
 
 "TV J„ ,,!.,„ T„,„™J„ 
 
 Dwyn gwrda penadur [gwyrda 
 
 Blewgy. llew gryt llafynddur 
 Llew oestrawt llan ystrat flur 
 
 Ger flur yr dolur dilen saeth detwyd 
 
 Oe dytwed olo ydaeth 
 Dwyn gwawr trylwyn trwy hiraeth 
 Duw ury dewr urenliin ae gwnaeth 
 
 Gwnaeth — law aeruraw aurcol bryneich 
 
 Briwlan riw a heol 
 Gwawr cadarn yn cadwyt ol 
 Gwr coeth gweryt doeth dethol 
 
 Neut dethol gwalch nef neut aeth ble- 
 
 Oe gywreint wassanaeth [gywryt 
 
 Llyw gwled gwin a med ae maeth 
 Lief gawr oe vawr varwolaeth 
 Marw Bleg <fcc. 
 
 MARWNAT GORONW AP 
 EIDNYUET. 
 
 Prtdtd Btchan ae Cant. L. D. Ö. 
 
 Marw goronw mur gwyndyt 
 Gwychyr — uab edüyuet 
 
 Arueu cleu clot 
 
 — wlat 
 
 \Ei\glynion ar goll. 
 
266 
 
 EGLYNYON. AWDYL. EGLYNYON. AWDYL I OWEIN GOCH. 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant t Prydyt Bychan o Dehetjbarth y 
 
 Owein Goch vab Grtjffut. M. Llywelyn. 
 
 O L. D. D. 
 
 Gwynet kein reuet cann rad nyth arllut 
 
 Mab gruffut mawrvut mad 
 Gorvlwng walch yg calch yg cad 
 Goruolet y beruetwlad 
 
 Gwledic gwychyr hydric gwychnaws yw 
 ywein 
 Clet lith brein clod liaws 
 O lyw glyw glewddrud gynghaws 
 lin breyennin trin traws 
 
 Trawsuar yn trydar yn tro dygythrut 
 
 Mab gruffut breiscut bro 
 Caer daer terwynwalch gymro 
 Dygant yth uetyant ath vo 
 
 Bo gwalch bro breint teyrnas 
 Drwy rad y rwyf cad nyd cas 
 Yn ddiofyn ehofyn ehangblas arglwyt 
 Oe eurglet ry cafas 
 
 Kawssawch goruuawch gwrhydri angut 
 
 Angert ueibyon beli 
 Mwynvawr weilch beilch westi 
 Mon eryron eryri 
 
 Eryr eurdreth myr aerdranc yw ywein 
 
 Gweilch goeluein gwalch gyfranc 
 Drud yn arueu yn yeuanc 
 Dreic llys fraw drwc ar lies franc 
 
 Ffranc uyth ueit kyfranc kyfrwysgar 
 gwersyll 
 Rwym pebyll bumddryll bar 
 Cad aerulawt uorgymlawt uar 
 Cadarn ddilesc wrth esgar 
 
 Hyddysc y esgar escuduryd ywein 
 
 Gwawr llundein Hew yg gryd 
 Hydoryf walch hydyr or mebyd 
 Hyder gwendud ner gwendyd 
 
 AWDYL 
 
 A Gaxt Einyawn vab Madawc ab Rahawd 
 
 Y KUFFUT AB LLYWELYN. O L. D. D. 
 
 Arddwyreafy hael hwylglod ellwg 
 Arddunyant toruoet tyrrua eitwg 
 Aruod ysgymod goruod gorilwg 
 Arueu briw trilliw trillu gyhwg 
 Eryr gwyr gwynet gwn nad echwg 
 Ked ef ddigoner ny chymmer vvlwg 
 
 Yr yn uab ym rwyfy ry gwnaeth ystwg 
 Ar y estronyon ys drud echwg 
 Pendefic crukyeith meith mygyr ddifwg 
 Pennyadur prydein prydest deilwg 
 Pennaf yw gruffut pennaeth rwg deu uor 
 
 Penn eurddor bronddor breint a hebrwg 
 Pannu a uyt dir rac dewr gorflwg 
 Pan uo dyt gorwlad a chad yn wg 
 Pennyal pob aryal crev allwg branes 
 Amgylch Uyw didres dwydreul gyfrwg 
 Gnawd yd gyrch kynnygyn oe gynnif pwg 
 Mai pan gyrch fflamdan flam do yspwg 
 Gnawd yd goch a glew gleif gan vwg gor- 
 
 Gnawd goches rodwyt ruat ostwg [wyt 
 Gnawd taw treissyaw tros bob ethwg 
 Nyd gnawd oe ardal na thai na thwg 
 Gwnaeth drwy einc ar freinc frawt anheil- 
 Ac ergryd a chryd a chreu ddillwg [wg 
 Gwnaeth drallif gwyar vch trallwg Eluael 
 
 Pan fu ymdrafael drud ac erdrwg 
 Gwnaed dduw y ddiwet ef ddifefyl hebrwg 
 Yny uo y orffen ar ffort deilwg 
 Yn dygyant trigyant dreic diystwg 
 Yn tec adef nef nawt orddillwg 
 
 EGLYNYON 
 
 A Gant Gwernec vab Clyddno. L. D. D. 
 
 Kwddedynt lletkynt Hit anoeth goval 
 
 Gnawt gouyn chwedel y ddoeth 
 Mawr dduw a ddyckych beunoeth 
 Mor wael na welir dranoeth 
 
 Tranoeth or pan el trwm ddylyn ys gwael 
 
 £Tas gwyl neb yr gouyn 
 Dolur adrawd gawd ganlyn 
 Diuancoll dygyn hirgoll dyn 
 
 Y dyn a ddyckych o ddygyn troua poen 
 
 Or pan el o ddyma 
 Hawl ddidawl ddidwyll wrda 
 Hael iessu kwd cv kwdda 
 Kwddeuynt &c. 
 
 HOWEL VOEL VAP GRIFFRI AP 
 P WYLL GWYDDEL 
 
 A gant yr Awdyl hon. i Owein Goch ap Gr. ap 
 Ll. yr hwn oedd yngharchar gan ei frawd Llywelyn 
 ac a ollyngwyd yn rhydd 1277. 1 O L. D. D. 
 
 Duw mawr amerawdyr dynyadon 
 Dillwg dy walch terrwynualch tirion 
 Dewr ewein deurutliw fion 
 
 •Ef a garcharwyd yn 1254. bu yn garcharor 
 ü3 blynedd. 
 
AWDL. GRXTFFUDD YN. COCH I DDUW. 
 
 267 
 
 Dur goch bar llachar llawch deon 
 Dinegyf neges rodolyon 
 Digaled am ged am geinnyon 
 Ditfrwytlnvs daear oe nod ygharchar 
 
 Aed ae car gan wyllon 
 Dilwfyr gwych gweithfutig dragon 
 Digrawn eur digrifwch dynyon 
 Diafyrdwl yn aer yn anion diwet 
 
 Rwyf gwynet rwysc lleon 
 Difro wyf hep rwyf hep rotyon 
 Hep ewein hebawc kynnreinon 
 Diarswyd ysgwyd ysgyryon ygnif 
 
 Ysgwthyr 11 if Hid dryon 
 Digart hart y uart ae vaon 
 Ae uyrteu ae nyrt arnogyon 
 Digabyl wawr gwryawr nal gwron 
 Gwreit bleit bliant arwyton 
 Dilut bnt nal nnt y netuon mordaf 
 
 Pryd Adaf prif haelon 
 Diofyn cad kedeyrn dornogyon 
 Difefyl ner fyryfder faraon 
 Dinam hael o nil eryron 
 Dinac dreic dinas kertoryon 
 
 HOWEL VOEL AP GRTFFRI AP 
 PWYLL GWYDEL 
 
 A GAXT YR AWDTL HON ITEO GWE. 
 
 L. D. D. 
 
 Gwr yssyt yn twr yn hir westi 
 Gwreit teyrneit teyrnwalch ri 
 Gwr am dotyw gwall oe golli o uyw 
 
 Gwreitlyw a glyw y gloduori 
 Gwr teleid teiluoet lochi 
 Gwr teilu teilwg y noli 
 Gwr y gryd yn ryd gwr nal rodri mawr 
 
 Gwr eurglawr aessawr vsswyt holli 
 Gwr yn rwym gan rwyf eryri 
 Gwr pei ryt nal run uab beli 
 Gwr ny adei loegyr y losgi y dernyn 
 
 Gwr o hil mernyn mawruryd benlli 
 Gwr torubet gwr gwisgoet gwisgi 
 Gwr gwasgawd kiwdawd kad weini 
 Gwr cadarn cadoet reoli 
 Gwr cadwent kedwis haelyoni 
 Gwr eurfut dilut heb doli 
 Gwr diletyf prifddeddyf pryderi 
 Gwr oet ewein hael ny wnei holi mach 
 
 Gwr nyd oet lyfrach noc elifri 
 Gwr a beris lloer 11 wry goleuni 
 Gwr a beris heul nyd treul tregi 
 Yr gwir dduw yt wyf yn erchi 
 Yr gwyr nef om neuawl weti 
 Ar oed byrr os tyrr torri glas euyn 
 
 Gan uot llywelyn llyw kedwli 
 Gan uod hir gymod heb gam ynni 
 Gran ddidwyll gymwyll gyniodi 
 
 Gan uadeu o dduw y dodi yg crocwet 
 Gan uyned yr bet bu bot keli 
 
 Gan gredv penn llu llwry kyuodi 
 
 Gan holl ddifryd byd oe bym weli 
 
 Pam na vadeu brawd y brovi arall 
 A uyt wrth ddyall guall gospi 
 
 Ny uet namyn duw digyuoethi dyn 
 Digart lywelyn lew tra gweilgi 
 
 Dewr dragon berywon borthi 
 
 Dreic arueu pebylleu pali 
 
 GRUFFUDD YN. COCH I DDUW. 
 
 L. E. D. 
 
 Moli Duw yn nechreu a diwedd 
 Ai cynnif ni wellyg 1 ni ommedd 
 Un mab Mair modrydaf teyrnedd 
 Mair mam Grist ergynnan 2 rhianedd 
 Dyddaw yr haul or dwyrain 
 Dy eiriawl er dy fawr drugaredd 
 Ar dy fab iolydd di yn nhrugaredd 3 
 
 Duw uch omne 4 
 
 Duw rhag omnne 5 
 Duw a fedd 
 Rheen nef an rhoddo ni rann trugaredd 
 Teyrnfron tangc erom heb ymommedd 
 Diwycco fi digono fì 6 o gamwedd 
 Cyn myned im gweryd i'm hirwedd 
 Yn nhywyll heb ganwyll i'm gorfedd 
 Ym gwein fod ym gored im gorwedd 
 Gwedi meirch ac ymddwyn glafwedd 
 A chyfedd a chyd ynni 7 a gwragedd 
 Ni chysgaf gobwyllaf om diwedd 
 Gwlad yddym ys agro ei maswedd 
 Mai dail o flaen gwydd dadwedd 
 Gwae angawr a grawn mawrferthedd 
 Ac onis gwadawl y riedd 
 Cyn gatter ef yn rhyfedd 8 present 
 Perygl yw 9 yn y diwedd 
 Ni wyr drud nid ysgryd yn ei dymmer 
 Ni chyfyd fore ni chyfeirch nid eistedd 
 Ni chan wen nid eirch drugaredd 
 Bydd chwerw ei dalawr yn y diwedd 
 Sybyrwyd a mawrfryd a mawredd 10 
 Meithrin corph i lyffaint a nadredd 
 A llewod 11 ac ymddwyn anwiredd 
 Ac angeu dyddaw wrth glwydedd 
 Ef yn llwch dychynnull dychyfedd 
 Dynessa henaint ar lied arfedd 
 Dy glust dy ddrem dy ddaint neud adwedd 
 
 1 Welli neu felly.- LI. D. 7 Ym ni.— LI. D. 
 
 2 Ergynan.— LI D. 8 Rhyred. — LI. D. 
 
 3Yngharedd.-Ll. D. 9 Fydd.-Ll D. 
 
 *I?eu, uchora, uch omni. 10 Maredd. - LI. D. 
 
 5 Rhagomni.— LI. D. u Lleufod.— LI. D. 
 3 Diwyccom ni a ddigonom 
 ni.-Ll. D. 
 
268 
 
 MARWNAD ARGLWYDD LYWELYN 
 
 Dychrycha croen dy fysedd 
 
 Ath wna heuaint a llwydedd 
 
 Afeirolony 1 Mihangel 
 
 A r reen nef ran trugaredd 
 
 Cyntefin ceinaf amser 
 
 Daear aclar 2 glas calledd 
 
 Ereidr yu rhych 3 ych yngwedd 
 
 Gwyrdd mor brithottor tiredd 
 
 Pan ganont cogeu ar flaen gwyddgwiw 
 
 Handid mwy fy llawfrydedd 
 
 Tost mwg amlwg amhunedd 
 
 Can etbynt wy cereint yn adwedd 
 
 Ymbrynu 4 yn tyno yn ynysedd 
 
 Mor ym mbob fíbrdd ydd eler 
 
 Rag Grist gwyn nid oes ynialedd 
 
 Oedd ein chwant yn caryn trossedd 
 
 Treiddiaw ty tir i alltudedd 
 
 Saith saint a saith ngaint a seitbgant 
 
 A fu ant yn un orsedd £ 
 
 Y gyda Christ gwynn ni pbortbynt fy 
 Arch a archaf nyin naccaer [gwedd 
 
 Y rbof 6 a dnw tangnefedd 
 
 Am bo ffordd i borth rhiedd Crist 
 Ni bwyf trist yn dy orsedd 
 
 ARALL 
 
 O L. E. D. 
 
 Yn enw Domini 
 Men y moli 
 
 Mawr ei folawd 
 MolafDdofydd 
 Mawr ei gynnydd 
 
 Ar ei gardawd 
 Duw an bamug 
 Duw an gorug 
 
 Duw an gwarawd 
 Duw ein gobaith 
 Teilwng berffaith 
 
 Teg ei burtTawd 
 Duw an dyly 
 Duw ysy fry 
 
 Frenin trindawd 
 Duw a brot'ed 
 Ynn yn clrwydded 
 
 Drwv ei challawd 
 Duw a ddyfu 
 I'w garcbaru 
 
 Gan ufulltawd 
 Gwledig dechvydd 
 An gwnel ni'n rbyd 
 
 Erbyn clyddbrawc 
 An dwg i'r wledd 
 Er ei waredd 
 
 1 NeUy an eirolwy ni, 
 
 2 Dyar adar. - LI. D. 
 'Rhith.-LL C. 
 
 4 Ym mrynn. - LI. C. 
 »Ygiledd.— LI. D. 
 4 Rhee.-Ll D. 
 
 Ai werindawd 
 Ym mbaradwys 
 Ymhur gynnwys 
 
 Rhag pwys pechawd 
 An gwnel iechyd 
 Er ei benyd 
 
 Ai bum dyrnawd 
 Dolur engyrth 
 Duw an dinyrth 
 
 Pan gymyrth gnawd 
 Dyn a gollai 
 Pei nas prynai 
 
 Ddifai ddefawd 
 Or grog greuled 
 Y daeth gwared 
 
 Ir fedyssawd 
 Cadarn fugail 
 Crist nid adfail 
 
 Ei deilyngdawd 
 
 MARWNAD ARGLWYDD 
 LYWELTO 
 
 A Las ym Muellt tn t Flwtddtn 1281. 
 
 Gruffudd ap yr Y/xad Coch ai Cant. 
 
 L. E. D. 
 
 Oer galon dan iron o fraw allwynin 
 
 Am frenin dewin dor Aberffraw 
 Aur dilyfh a delid oi law 
 Aur dalaeth oedd cleilwng iddaw 
 Eurgyrn aur deyin ni'm daw llawenydd 
 
 Lly welyn nid rhydd i'm rhwydd wisgaw 
 Gwae ii am Arglwydd gwalch diwradwydd 
 Gwae fi o'r aflwydd ei dramgwyddaw 
 Gwae fi or golled gwae fi or dynged 
 Gwae fi or clyyd fod clwyf arnaw 
 Gwersyll Cadwaladr gwae saf llif daradr 
 Gwas rhudd ei baladr balawg eurllaw 
 Gwasgaroedd alaf gwisgoedd ! bob gauaf 
 Gwisgoedd am danaf oddi am danaw 
 Bucheslawn arglwydd ni'n llwydd yn Haw 
 Buchedd dragywydd a drig iddaw 
 Ys mau bid wrth Sais am fy nhreisiaw 
 Ys mau rhag angau angen gwynaw 
 Ys mau gan ddefnydd ymddifanw a Duw 
 
 Am edewis hebcldaw 
 Ys mau ei ganmawl deb dawl heb daw 
 Ys mau fyth bellach ei faith bwyllaw 
 Ys mau i'm dyn hoedl am danaw afar 
 
 Can ys mau alar ys mau wylaw 
 Arglwydd a gollais gallaf hirfraw 
 Arglwydd teyrnblas a las o law 
 Arglwydd cywir gwir gwarandaw arnaf 
 
 Uched y cwynaf och or cwynaw 
 Arglwydd llwydd cyn lladd y deunaw 
 Arglwydd llary neud 11a wr ei ystaw eiddaw 
 x Neu, gwisgawdd. 
 
GRUFFUDD AP YR YNAD COCH. 
 
 269 
 
 arglwydd glew fal Hew yn llywiaw elfydd 
 
 Arglwydd atlonvdd ei afluniaw 
 Arglwydd cannadlwydd cyn adaw Emrais 
 
 Ni lyfasai Sais ei ogleisaw 
 Arglwydd neud maendo ymandaw Cymry 
 
 Or llin a ddyly ddâl Aberffraw 
 Arglwydd Crist mor wyf drist drostaw 
 ■ Arglwydd gwir gwared y ganthaw 
 ! O gleddyfawd trwm tramgwydd arnaw 
 | gleddyfau liir yn ei ddiriaw 
 
 O glwyf am fy rliwyf y sy'nirhwyfaw 
 glywed lludded llu bod faeaw 
 Cwbl o was a las o law ysgeraint 
 
 Cwbl brain t ei henaint oedd o honaw 
 Canwyll teyrnedd cadarn Hew Gwynedd 
 Cadair anrhydedd rhaid oedd wrthaw 
 O laitli Prydain faith cwynllaith canllaw 
 O ladd llew o an coel lluryg na'ncaw 
 Llawer deigr hylithr yn hwylaw ar rudd 
 
 Llawer ystlys rhudd a rliwyg arnaw 
 Llawer gwaed am draed wedi ymdreiddiaw 
 Llawer gweddw a gwaedd y amdanaw 
 Llawer meddwl trwm yn tomrwyaw 
 Llawer mab lieb dad gwedi ei adaw 
 Llawer hendref fraith gwedi llwybrgodaith 
 A llawer diffaith drwy' anrhaith draw 
 Llawer lief druan fal ban fu'r Gamlan 
 Llawer deigr dros ran wedi'r greiniaw 
 O leas gwanas gwanar eurllaw 
 O laith Llywelyn cof dyn ni'm daw 
 Oerfelawg calon dan fron o fraw 
 Rewydd fal crinwydd y sy'n crinaw 
 Pam na welwchwi hynt y gwynt ar glaw 
 Pam na welchwi'r deri yn ymdaraw 
 Pam na welwchwi'r mor yn merwinaw'r tir 
 Pam na welwchwi'r gwi'r yn ymgy weiriaw 
 Pam na welwchwi'r haul yn hwylaw'r 
 awyr 
 
 Pam na welwchwi'r syr wedi syrthiaw 
 Pam na chredwchwi Dduw dyniadon ynfyd 
 
 Pam na 1 welwch chwi'r byd wedy byd- 
 iaw 
 Och hyd attad Dduw na ddaw mor dros 
 
 Pa beth "i'n gedir i ohiriaw [dir 
 
 Nid oes le y cyrcher rhag carchar braw 
 Nid oes le y triger och or trigaw 
 Nid oes na chyngor — na chlo nag egor 
 
 Unffordd i esgor brwyngyngor braw 
 . Pob teulu teüwng oedd iddaw 
 Pob cedwyr cedwynt y danaw 
 Pob dengyn a dyngynt oi law 
 Pob gwledig pob gwlad oedd iddaw 
 Pob cantref pob tref ynt yn treiddiaw 
 Pob tylwyth pob llwyth y^sy'n llithraw 
 Pob gwann pob cadarn cadwedd o'i law 
 Pob mab yn ei grŷd y sy'n udaw 
 Bychan lies oedd ym am fy nhwyllaw 
 
 1 Poni, yw dechrcu yr 8 ban rhagvlaenmvl, mewn 
 rhai llyvrau. 
 
 Gadael pen arnaf heb pen arnaw 
 Pen pan las ni bu gas gymraw 
 Pen pan las oed lesach peidiaw 
 Pen milwr pen moliant rhagllaw 
 Pen dragon pen draig oedd arnaw 
 Pen llu. deg dygn o fraw — ir byd 
 
 Bod pawl haiarn drwyddaw 
 Pen arglwydd poen dygngwydd amdaw 
 Pen fenaid heb fanag arnaw 
 Pen a fu berchen ar barch naw Canwlad 
 
 A naw canwledd iddaw 
 Pen teyrn heiyrn heid oi law 
 Penteyrnwalch balch bwlch ei ddeifniaw 
 Pen teyrnaidd flaidd flaengar ganthaw 
 Pen teyrnef nef ei naw del arnaw 
 Gwyndeyrn ortheyrn wrthaw 
 Gwendorf gorf gorfynt hynt hyd Lydaw 
 Gwir freiniol frenin Aberffraw 
 Gwenwlad nef boed addef iddaw 
 
 DIWEDD. 
 
 GRUFFUDDAP YR YN AD COCH. 
 
 L. E. D. 
 Och hyd ar frenin freint ucheldaw 
 Haeldad goleuad llygad a Haw 
 Na chred pechadur ei cldifuriaw 1 
 Yny el i bwll i bell drigaw 
 Na phoeni gau galon clreuliaw 
 Na myned o Ghrist ir grog erddaw 
 
 Ac na wyr yn llwyr llabyddiaw 'n 
 
 harglwydd 
 A thrwy waradwydd ei wir adaw 
 Bei meddyliai ddyn ei feddyliaw 
 A fu o ddolur ar ei ddwylaw 
 Gan gethri parawd yn cythruddaw cnawd 
 
 Ef ni wnai bechawd nai rybuchaw 
 Bei na bai undydd dofydd an daw 
 Dyddbrawd yn barawd i'n diburaw 
 
 Ar gwaed gyn ired 2 
 
 Ar dydd y croged 
 
 Ai ddwylaw ar lied 
 Wedi'r 3 llidiaw 
 Ar gwaed yn ffrydiau ynghylch ei fronnau 
 Ai holl weliau heb eliaw 
 Ai goron yn ddrain ac yntau'n gelain 
 Ai ben yn anghrain wedi'r greiniaw 
 Ac ol ffrewyllau. ar ei ystlysau 
 Er gwneuthur angeu a phoen. iddaw 
 Er prynu mab dyn or tan ufelyn 
 Y gan ei elyn oedd yn aelaw 
 Er dangos i'r byd ei boen ai benyd 
 Er ein* dwyn i gyd o gidwm law 
 Ac yna y dywaid y dydd uchenaid 
 Mae ef y diriaid oi eneidiaw 
 
 1 Diuryau. -LI. P. P. 3 CJedy.— LL P. P, 
 «Yn giret. -LI. P. P. *Er y. LI. P. P. 
 
270 
 
 CERDD GRUFFUDD AP YR YNAD COCH. 
 
 A cham gyhuddwr 
 
 A cham usurwr 
 
 A thwyllwr bradwr 
 Bradawg ddwylaw 
 A lleidr annoniawg a dyn dan eiriawg 
 A glwth a diawg dial cyinraw 
 A gott 1 a chelwydd a geuawg grefydd 
 Can nad eiddynt ffydd ffoynt rhagddaw 
 1 blith y getkem i waelawd uffern 
 Yn He mae mygn wern wedi' inygnaw 2 
 A chynnau o dan a defni brwmstan 
 A phob niarchdaran yn ymdaraw 
 Rhag tragwres y tan a gormodd poethfan 
 A wnaeth Barabban 3 i benydiaw 
 Er cythruddaw cnawd er dial pechawd 
 Perchen drwgddefawd a ddel attaw 
 Archwn i'r yspryd Celi oth blegyd 
 Cyn pridd a gweryd ein gwarandaw 
 A chaffael angen a golen 4 a lien 
 A chymniod an rheen cyn no'n rheiniaw 
 A nefol orsedd a rhan dmgaredd 
 A Christ o'r diwedd i'n dwyn attaw 
 
 Amen. 
 
 CERDD GRUFFUDD AP YR 
 YNAD COCH 1280. 
 
 L. E. D. 
 
 Ponid gwan truan tiymder pechadur 
 
 Pecliodenll annifer 
 Na wyl dyn dyfod ei amser 
 Na welydd cywilydd callder 
 Na cliryn Haw yn llyniaw salwder 
 Na clired i Dduw ddewin ffyddlonder 
 Na chrynai bob pryd rhad pryder cwymp- 
 
 Y mewn cwymp Luciffer [aw 
 
 Yn ddiledfryd byd bod yn ofer 
 Nid da na thraha na tlira-balchder 
 Nid digywilyd pan weler ddyddbrawd 
 Ddarllain pob pechawd fal y peclier 
 A Christ ymrhen crog er creulonder 
 Yn y boen y bu dduw Gwener 
 Ar pumffrwd pumfFrwyth nid ofer 
 Ai bannai am ben y nifer 
 Ac anheilwng lu gan Luciffer 
 Ac yn nhal pob sant ei galander 
 Ac angylion nef niser carannaid 
 
 Yn crynu rhag pryder 
 Deallwn syniwn trwy synwyr ber 5 
 Dielwed fydd dyn y dydd y ganer 
 Ef yn fab yn febyd ofer 
 Ef yn was anwastad gallder 
 Ef yn oed yn edryni llymder 
 
 » Ac ot.- LI. P. P. 3 Bar aban.-Ll. P. P. 
 
 ! Y lie y mae miguern 4 Acoleu.— LI. P. P. 
 guedy'rvignau. -Ll.P.P. 5 Ver.-Ll. C. 
 
 Ef yn wr yn arial pryder 1 
 
 Ef yn grwm yn grymman gwillmer 
 
 Ef yn rhwth yn rliuthraw gwener 
 
 Ef a rhwngc yrhwng ei ddwyfer 
 
 Ef heb gof ynghyf brif aeredd 
 
 Ef yn wan truan law tryfer heb nerth 
 
 Ef heb gannerth heb gyn nifer 
 Llwyd ei benn ban henyw ei falchder 
 Llygad briw heb liw heb leufer 
 Lle'r dannedd yn dwn pan geisier 
 Lledr y grudd yn grin pan deimler 
 Llwm ei groen crinfrych ysgeler 
 Lie rhyfedd rhyfyg a balchder 
 Na fid un llysenw a Luciffer 
 Ni bydd brychwen lien llawanycher 
 Ni bydd brychwyn dyn dydd cladder 
 Nis canlyn oi dda oi ddifer ymdi'o 
 
 Eithr ei amdo amdlawd biner 
 
 Nawdd y tad ar mab rhad rhof am galon 
 Nawdd y glan yspryd cywyd cofion 
 Nawdd y lesu caru coron tangnefedd 
 
 Carecld disgybledd ai ddisgyblon 
 Nawdd y grog ddehau ddoniau ddanfon 
 A gymmeraist Dduw er dy ddynion 
 Rhag LTffern gethern geithaw anffyddlawn 
 
 Ai chreulawn ddigawn ddigasogion 
 Nawdd y cariad rhad rhof am galon 
 Nawdd myr a mair ai morwynion 
 A nawdd a archaf archengylion mawr 
 
 Arglwydd nef a llawr fal y llwyddon 
 Nawdd pedr arbennig lleithig llithion 
 Oreu porthoriau or porth^rion 
 Nawdd y pedwar gwar gwyiyddon wyr- 
 yaid 
 
 Angelystor plaid cywaid Canon 
 Nawdd Ieuan liw bann ben diwydion 
 A fendigawdd Christ croes arwyddion 
 Nawdd addfwyn cysswyn cysson eu gweddi 
 
 Prophwydi celi cylwyddogion 
 Nawdd undawd Trindawn y tri pherson 
 Nawdd yr holl seiniau senedd wnion 
 Nawdd canmawl hollawl holl angylion 
 nef 
 
 A gwir addef y gweryddon 
 Nawdd arnaf dodaf y dedwyddion 
 Nodded oi parthed am perthynon 
 Nawdd merthyri Duw Deon tragywydd 
 
 Nawdd y sydd ufudd afael wirion 
 Cyn goddef angeu engyrtholion 
 Am bwyf gan deuhael cael cyfeillon 
 Mihangel Gabriel gobrwyon ganmawl 
 
 Ysprydawl gedawl gydymdeithion 
 I reol dehol y gwyr doethion 
 I rydd-did addef nef i'm nodclon 
 Yn rhydd i'm henaid rhoddion goleuder 
 
 Yn rhwydd-der lleufer i'm llehaon 
 
 Amen. 
 l Neu, prudder. 
 
AWDYL I DDUW. 
 
 271 
 
 AWDYL I DDUW. 
 
 Gr. ab yr Ynad Coch ae Cant. 1 L. E. D. 
 
 Y gwr an rhoddes 2 rliiniau ar dafawd 
 Ac arawd a geiriau 
 
 Am troses i gyffes nid gau 
 
 Am t'rolio i'r trohedd 13 goreu 
 
 I guriaw gorwisg 4 y gruddiau 
 
 I gam mab Duw yn ddiauiheu 
 
 I gymryd penyd rhag poenau Uffern 
 
 Ac affeith pechodau 
 Gwae ddyn a ddilyn camlyau 
 Gwae leidr ai'ladrad ynghloddiau 
 Gwae dwyllwr ai dwyll nis maddau 
 Gwae gyfrydd 5 oi gabl amryifrau 
 Gwae ott oi drafod yn y dyddiau 
 Gwae syberw ar subed angau 
 Gwae lwth oi lithiaw 6 yngwenerau 
 Gwae fradwr oi frydion feddyliau 
 Gwae ni chyrcho ffair offer ennau Christ 
 
 Croes dolur archolleu 
 Gwae a goddo mam o gam nid gau 
 Gwae a goddo tad nid rliad rhiau 
 Gwae ef oi eni ener cyngborwr 
 
 Cynghorfynt ai geingiau 
 Saith brifwyd pechawd yw pechodau'r bobl 
 
 Mae yn y Bibl eu henwau 
 Am saith briwyd nid gwyd gau 
 Saith weddi y pader arfer oreu 
 Seithrad mad medrwyf eu dechreu 
 Saith lleufer enwer eu henwau 
 Saith wers cymman glan cyn gloes angeu 
 
 A gant Christ ai enau [crog 
 
 Ystyrieint pumoes byd eu bod ym maddeu 
 Pan aeth unmab Duw y dydd goreu ■ 
 I ddrws porth Uffern gethern gaethau 
 I wân heb annog ai grog oi grau 
 
 Y sarph ana wen yn ei enau 
 Ydd oedd yn berwi wb or barau 
 Saith canmil peiriad o eneidiau 
 
 A glaweir ac ot 7 
 A seirph a llewod 
 A phawb heb annod 8 yn ei boenau 
 Ar cethri osglawg 
 Ar cythrawl cerniawg 
 Ar cyrn llym sodlawg 
 
 Ar ei sodlau 
 Ar llygod pengarn 
 Ar gylfinau earn 
 Ar llech las haiarn 
 
 Ar sarn saethau 
 Ar ffair yn hirddrwg 
 Ar ffwrn dywyllwg 
 A phawb ai olwg 
 
 Ar ei balfau 
 
 'OLE. D. eithyr o L. *Goruest.— LI. P. P. 
 
 P. P. y mae yr enwad 5 Gebydd.-Ll. P. P. 
 
 hwn. « Tuth oe tithiau. —LI P P. 
 
 * A rodes. - LI. P. P. 'A glau eira ac ot. - 12. P. 
 
 'Am trosso yr trossed. — P. 
 
 LI. P. P. s Ammot.— LI. P. P. 
 
 A phob rhyw hirddrwg 
 
 A phob cyfriwg 1 
 A phob eiddiorwg 
 
 Ar hen doreu 
 A phob rhyw ddefawd er doluriaw cnawd 
 A phob cigweinawd ar cigweinau 
 A phawb yn ubain 
 A phawb yn germain 
 A phawb yn llefain 
 
 Nas lladd angeu 
 Nis adrodd tafawd 
 Nis traetha ceudawd 
 Onid y Drindawd 
 
 Undawd oreu 
 Poenedig gethern 
 Pobl 2 mewn mygwern 
 Poenofaint Uffern 
 
 Gethern gaethau 
 Archaf arch i'm naf 
 Y dewin doethaf 
 Nid ymarwerthaf 
 
 Heb ei wyrthiau 
 Or llethri arhaul 3 
 Or lie cyfyd haul 4 
 Nam rhoddo i gythraul 
 
 Er ei gethreu 
 Er ei gyd arfoll 
 Er ei bum harcholl 
 Yn ei arch friwdoll 
 
 Ai archollau 
 Er car Absalon 
 Er cur ei ddwyfron 
 Er gwaed ei galon 
 
 Ai fron friwgreu 
 Ydd archaf im tad 
 Ei yspryd a rhad 5 
 Ran o wir gariad 
 
 Fal i'm goreu 
 Cyn ysgell beddrawd 
 Ysgar am pechawd 
 
 Modawd nid mau 
 Penedy cynnes 
 Caffael gorddiwes 
 Cymmun a chyffes 
 
 A lies llyffcu 
 O lew ac angen 
 A chymwyll amen 
 A chymmod am rhên 
 
 Yr hyu goreu 
 Ni bwyf lwth diawg 
 Ni bwyf lesg ofnawg 
 Ni bwyf weithredawg 
 
 Camweithredau 
 Ni bwyf gyhuddgar 
 Ni bwyf ymladclgar 
 
 1 A phob ryn kyvruc. 
 
 2 Pobloed. - LI. P. P. 
 
 3 Er lethri araul. 
 
 4 Ar cyvyt gwenheul.— LI. 
 
 P. P. [P. P. 
 
 5 Yspryt a mab rhat. -LI. 
 
272 
 
 Ni bwyf anhygar 
 
 Yn hogi gau 
 Ni bwyf hoedyl gywall 
 weithred arall 
 Ni bwyf wr angall erbyn angeu 
 
 ÁWDYL I DDUW. 
 
 Amen. 
 
 AWDYL I DDUW. 
 
 Gruff ap yr Ynad Coch ae Cant. 
 L. P.P. 
 
 Duu yn gyntaf 
 
 Y kyvarchaf 
 Bennaf bieu 
 
 Nef a daear 
 
 A gwyllt a g6ar 
 
 G6a6r ysprydeu 
 Mor a dyfredd 
 Mur teyrnedd 
 
 Reitued radeu 
 Ar ffurvaven 
 Ar holl bressen 
 
 Bryssur donieu 
 A Pharadóys 
 Ef ae prynèys 
 
 Pryn godeheu 
 Ar holl bobled 
 Ac nyt ryved 
 
 R6yf synh6yreu 
 Iessu Iessu 
 A vyd a vu 
 
 Tr6y vud gethreu 
 Mae yn vedyant 
 Ma6r ogonyant 
 
 G6arant goreu 
 
 Y mae'n canvot 
 Ac yn góybot 
 
 Holl 6ybodeu 
 Nyt oes Yrenin 
 Deus Domin 
 
 Ynn yn eisseu 
 Pam nat ystyr 
 
 Y parch sóydóyr 
 Percheu sóydeui 
 
 Nad an dros gof 
 
 Y 6yllt a dof 
 I da6 agheu 
 
 Ac na 6ydant 
 Rac a glyussant 
 
 glevytieu 
 Bryder dirya6 
 Pa bryt y da6 
 
 Eu dóyn hóynteu 
 Ac nyt göell barn 
 Eurgledd cadarn 
 
 Arglóyd kadeu. 
 
 Yn LI. E. D. yn canlyn yma, heb yr • un enwad, y 
 mat yr awdyl nesav ; ac hevyd un o eiddo Elidyr 
 SaiSy yn dechreu yn tu dal, 351, yn ol LI. P. P. 
 ac yn ddiw-hmiad. 
 
 Nor dyn góannaf 
 A distadlaf 
 
 Yn y datleu 
 Prudyon 1 vydant 
 Du6 2 y barnant 
 
 Am eu barneu 
 Heb dim neva6l 
 O róyf bydaól 
 
 Byt gyfreithieu 
 Kyvreith hocket 
 A chyhudet 
 
 Baned beieu 
 Ac enóired 
 Heb drugared 
 
 A dryc eirieu 
 A góylltineb 
 Ha6l ac atteb 
 
 G-attel poeneu 
 A dóyn reidus 
 Yn gamlyrus 
 
 L6yr ovityeu 
 Y dyd a da6 
 Ni byd divrao 
 
 G6yra6 geiryeu 
 Ar 6an gristia6n 
 Yn anghyvya6n 
 
 Digraón dagreu 
 Yr neb ae g6nel 
 Gormot ryvel 
 
 Byva6r gammeu 
 Ny byd un vreich 
 Heb v6y no beich 
 
 bechodeu 
 G6ae hocked6r 
 G6ae gyhud6r 
 O'r gohodeu 
 Ar oalch gyved 
 Heróyd trossed 
 
 Tryssor obreu 
 Pan 6ir varner 
 Yngoleuder 
 
 Ser a sygneu 
 Geyr bron Dovyd 
 A syóedyd 
 
 Nyt oes 6adeu 
 Nyt oes allu 
 'N erbyn Iessu 
 
 Na syn droeu 
 Nac esgussaó 
 Na chydyaó bra6 
 Brat vedylyau 
 Yna y telir 
 Agheu ystir 
 
 En6ir eneu 
 Y bob tuyllór 
 Ac athrodór 
 
 Eu gueithredeu 
 Pan 6rth otter 
 ^rudion.-Ll. E. D. 
 
 Drwg.— LI, E. D. 
 
Y BRAWD FADAWG AI CANT I DDUW. 
 
 273 
 
 6rth y niver 
 Nef obróyeu 
 
 Y dygóydant 
 Eisseu g6arant 
 
 G6ae'r eneityeu 
 Ym poll uffern 
 Gyt a'r gethern 
 
 Uern 6elyeu 
 Lie mae trist6ch 
 A tliyöyllóch 
 
 A llóch a lieu 
 Ar kythreulyeit 
 Eu herbyrtyeit 
 
 Oeron boeneu 
 Pob cani6eda6c 
 Pa6b ys ofnaóc 
 
 Rac eu sasneu 
 Yn disgyrnu 
 Danned arnu 
 
 Orn ynilyóeu 
 Llidiaóc vydant 
 Llym i góanant 
 
 A'r cigueinyeu 
 G6en6yn atneir 
 G6ed agky6eir 
 
 Me6n peir poeneu 
 Ac eu cronni 
 
 Y lair goethi 
 Góaetli noc agheu 
 
 Ac odyno 
 Uel dyua tro 
 
 Dryc damóeineu 
 Eiry a rbe6 
 A rhuthróynt gle6 
 
 A gla6 dineu 
 A g6aeth hevyt 
 Oed odef kryt 
 
 My6n cra6nbylleu 
 
 Y neb ny chret 
 Eu kyvryntet 
 
 Bryvet broveu 
 Wei dy yna 
 Perchen traha 
 
 Tra hir gammeu 
 Yn bardymer 
 Gan Luciffer 
 
 Biyder bradeu 
 Oed góell mynet 
 Yn lie caffet 
 
 G6elet goleu 
 G6ylva6r vrenin 
 
 Y gorlleóin 
 Lleóych drefyneu 
 
 1 gymrye g6led 
 Va6r enryded 
 
 Rydit gerdeu 
 Geyr bron Dovyd 
 Yn dragyóyd 
 Gyóir donyeu 
 
 Amen. 
 
 Y BRAWD FADAWG AI CANT 
 I DDUW. 
 
 A. D. 1250. O L. E. D. 
 Gwared arnaf naf nawdd am rboddych 
 Gwan wyf im nerthwyf îy neirthiad fych 
 Gwareder llawer lie gwaredycb raid 
 
 Gwaredwr gweiniaid gwae ni gerych 
 Sef yw gwander ner nid nas gwypych 
 Salw ym gelu pan y gwelycb 
 Gwander gwir pryder brad fynycb cywyd 
 
 Anghaclernyd bryd wrtb a bredych 
 Bradycbwr yw'r byd ai gyd gywrych 
 Ar Satan truan liyd tra ettych 
 A wyl cnawd cbwannawg a cbwennych 
 ynbawdd 
 
 Mawr gawdd diadrawdd daw iw edrych 
 Rhac tri gelyn dyn Duw am noddych 
 Rhugl gyd eu cyngyd a'i cemwrycn 
 Rbac eu llu cad-ddu i'm cedwych Arglwydd 
 
 Rhag ebrwydd cyfrwydd am cyfrennych 
 Ffalster byd ai wyd a weherddych 
 Ffoaf os gallaf ei asgellwrycb. 
 Efoawdyr yw ei ryw rewindrych fyned 
 
 Un fyged gerdded a gardd fi^essycb 
 Ceisiaid gythreuliaid a gytliruddych 
 Cas wybraid crwydraid rhwystraid 
 
 rhwystrych 
 Cawsant gennyd farn nid adfernycli fyth 
 
 Na thrangc eu boernytb nac eu hirwych 
 Caer fras eu dorau fal daear sych 
 Corph ai bum synwyr llwyr y llywych 
 Caeadau parau perych yn eu bronn 
 
 Gwirion borthorion a bertliynych 
 Tithau yr en aid paid nam pedych 
 Tro o ffyrdd diclro yd tra geffych 
 T)Ti droed dy feddwl tra feddych dy bwyll 
 O blith maglau twyll tywyll eu rych 
 Dyfodiad gwastad gwir ystyrych 
 Dy fonedd ar wedd y harweddych 
 Dybyed aeddfed faddeuych 1 yn gall 
 
 Dy anian ddeall a ddyellych 
 Gloyw degach no'r aur yngwaith 2 eurych 
 Atli luniawdd creawdd bawdd y crettych 
 Ei eilun ei bun bonnycb ei arddelw 
 
 Ac oi deg wirddelw yr arddelwych 
 Arfollaist ynof cof y cedwych 
 Anffawd a phecbawd cyn ni phecbych 
 Acbaws reidwlych un oedydd fowych 
 Angheu Dofydd Duw a folycb 
 Ryssyniaist wedi cais nas gwedych 
 Ar cnawd wall ddefawd a well ddofych 
 jSTid unwaitb na dwy dolurych bob awr 
 
 Namyn yn rbyfawr a ryfynnych 
 A wneych o ddrwg a ddiwygycb 3 
 Gwedi cant cymmod cymyddych unwaith 1 
 
 Herv\ 7 ydd cariad maitb byd na metblycb 
 
 l Neu, maddeuych, fettrych. 
 2 Ith wnaeth.— LI. C. 
 3 Neu, o ddiwg na ddiogych. 
 
274 
 
 I GKIST. 
 
 Disgwyliaw yr awr elych o'r cuawd 
 
 Na fydd amharawd pan ammherych 
 Gwaed lessu a fu gwaed cu cwynych 
 Gwirdda ystoria pan ystyrych 
 Griddfana ocha fal uch yn beichiaw 
 
 Pan fo yn cwynaw gwae ei gydych 
 lessu deg lessu im dangosych 
 Dy wyneb ni heb a ohebych 
 Na rhudd dy ddeurudd diddorych oth was 
 
 Gwae'r neb a gas a gassych 
 Tro fi fy rhwyf celi am calonnych 
 Attad y troaf attaf troych 
 Nad fì iwrthyd i wrthrych maswedd 
 
 Gwagedd breuoledd a ddiweddych 
 Amherawdr creawdr cryf i'm gwnelych 
 Ym ffydd ym crefydd i'm crytheych 
 Daly fy llaw ith law a lywych yn iawn 
 
 Ar hyd ffyrdd uniawn im liarweddych 
 Ath folaf Duw naf nefoedd lewych 
 Pwy nith fawl or sawl a ry seilycli 
 Ith foliant soniant son clych a llyfrau 
 
 Cerddau telynau eras dannau crych 
 Nef daear uffern pan y bernych 
 Dod nod im hwyneb am haclneppych 
 Parth clet i minnau ni mynnych fy mod 
 
 Parth yr oen gorfod im gossodych 
 Pan ddel y trillu trallawd berych 
 I leaws yn draws a drais boenych 
 Ith lu di difri difrych gwynoleu 
 
 Ar y llaw ddehau i'm fieheych Amen. 
 
 I GRIST. 
 
 Y Brawd Fadawg ap Gwallter ai Cant 
 Fl. A. D. 1250. O L. E. D. 
 
 Mab an rhodded 
 
 Mab mad aned dan ei freiniau 
 
 Mab gogoned 
 
 Mab in gwared mab goreu 
 
 Mab fam forwyn 
 
 Grefydd aeddfwyn aeddfed eiriau 
 
 Heb gnawdol Dad 
 
 Hwn yw'r mab rhad rhoddiad rhadau 
 
 Doeth ystyriwn 
 
 A rhyfeddwn rhyfeddodau 
 
 Dim rhyfeddach 
 
 Ni bydd bellach ni bwyll enau 
 
 Duw i'n dyfu 
 
 Dyn yn creu creaduriau 
 
 Yn Dduw yn cldyn 
 
 Ar Duw yn ddyn yn un ddoniau 
 
 Gawr mawr bychan 
 
 Cryf cadarn gwan gwynion ruddiau 
 
 Cyfoethawg tlawd 
 
 An tad an brawd awdur brodiau 
 
 Iesu yw hwn 
 
 A erbyniwn yn ben rhiau 
 
 Uchel issel 
 
 Emmanuel mel meddyliau 
 Uch ac assen 
 
 Arglwydd pressen preseb piau 
 A soppen wair 
 Yn lie cadair yn 1 llwycadau 
 Pali ni myn 
 
 Nid urael gwyn ei gynhiniau 
 Yn lie syndal 
 
 Ynghylch ei wal gwelid carpiau 
 Eissoes mai ef 
 
 Dangos o nef a wnaeth gwyrtheu 
 Oedd fab Duw ren 
 Or hwn y Cen lien a llyfrau 
 A dewinion 
 
 Synhwyr ddoethion ddethol gampau 
 A darogan 
 
 Prophwydi glân glaer barablau 
 Ei leferydd 
 
 Wrth fugelydd gwylwyr ffaldau 
 Engyl yd fydd 
 A nos fal dycld dyfu'n oleu 
 Yna y traethwyd 
 Ac y coeliwyd coelfain chwedlau 
 Geni Dofydcl 
 
 Ynghaer Ddafydd yn ddiammau 
 Son angylion 
 
 A glyw dynion a diolchau 
 Llawenydd mawr 
 A Rawer gawr o ganeuau 
 I Dduw gloria 
 Pax in terra i'n terfynau 
 Heddwch i'r byd 
 Iechyd i gyd gwedi angeu 
 Gwilynt er cynt 2 
 O gof hir hynt herwydd tadau 
 Gwilwyr cywrain 
 Gwyr y dwyrain ar Dal bryniau 
 Pawb ol yn ol 
 
 Gwnaent trwy reol rann wylfaau 
 nos i nos 
 
 Fal chwant aros cyfarossau 
 Gwelsan seren 
 liw amgen ac amgylcheu 
 Ac amgen nôd t 
 
 Nor ser uchod uch eu pen nan 
 Geni yna 
 
 Y brenhin da arwydd dihau 
 Un gyssefin 
 
 Gan dri brenhin fawr eu breiniau 
 Yna y credant 
 
 Yna y cyrchant cyrch goddehau 
 Ac eu manag 
 
 Seren oi rhag yn rhoi goleu 
 Caerusalem 
 
 A chaer Yethlem nid yr methlau 
 Daethant yn chwydd 
 Ar feirch ebrwydd wiw ebrannau 
 x Neu, i'm. 2 Myc gynt,— LI. C. 
 
ENGLYNION. LLYMA ODLAU Y M1SOEDD. 
 
 275 
 
 Disgyn yn ffysg^ 
 
 Seren ai dysg wir 1 ei dvs^au 
 
 Ir ty iddant 
 
 Heb ddor lieb gant gwynnawg ddiysau 
 
 Y raab ydoedd 
 
 A anydoedd dan ei nodau 
 
 Ai fam ar llawr 
 
 Ai brori werth&wr wrth ei enau 
 
 Dyn a welant 
 
 Duẁ y credant da eu credau 
 
 Ef addolant 
 
 Ni oliiriant ar heirdd liniau 
 
 Swllt agorant 
 
 Aur anrheo-ant a rhao-orau 
 
 Myrr ac ystor 
 
 Ardduniant cor certh rinweddau 
 
 Trwy ffordd arall 
 
 Troant yn gall heb golledau 
 
 Rliyddun ai gwlad 
 
 Rhag twyll a brad y brenhin gau 
 
 Rhwystrwyd Erod 
 
 Greulod arfod ar ei arfa 
 
 Lladdwyd meibion 
 
 Gwirion gweinion gwae en manian 
 
 A nid gwae nhwy 
 
 Gwyn en byd hwy bod yn seinian 
 
 A merthyri 
 
 Achaws ei rlii yn en rhwymau 
 
 Cyn bod etwa 
 
 Ewyllys da dial eisian 
 
 ~N& gwneuthur da 
 
 £Ta thraethu da ar dafodau 
 
 Hynny a wnaeth 
 
 Ganedigaeth deg fy nerthan 
 
 Un mab Duw gwir 
 
 Od edrychir ar y dechran 
 
 Nos nadolig 
 
 Nos annhebig i ddrygnosan 
 
 Nos lawenydd 
 
 I In bedydd byddwn minnau 
 
 Bendigaid fyg 
 
 Yw'r nadolig deirwng wleddau 
 
 Pan aned mab 
 
 Arglwydd pob pab pob peth pian 
 
 arglwyddes 
 
 A wna ynn lies an llndd penau 
 
 Ac an gwna lie 
 
 Yn nhecca bre yngobrwyau Amen. 
 
 YR ENGLYNION HYN 
 
 A Gaxt t Bra we» Fadawg ap Gwallter. 
 L. E. D. 
 
 Mihangel uchel och rhag gelyn mawr 
 Mae y sarph i'm dilyn 
 x Neu, -wi-w. 
 
 Dyd ym nerth canys perthyn 
 Balclî dywysawg doniawg dŷn 
 Dyn can wyf oth bhvyf ni oblygant 
 
 Fihangel fy mabsant 
 A tin yn drech no chwechant 
 getliem blin Uffern blant 
 Plant Mihangel sant y sarph 
 Yw drygwedd Hi wen Cen Cyrph 
 Hagr a llawn yw linn ei gorph 
 A hwy a mwy no man seirph 
 Y sarph pan 1 sethrych seithuchig ei gaen 
 
 Gain angel nrddedig 
 Gwan drwy ei safn ai sefnig 
 Dyrnawd nthr bigawd ath big 
 Ath big fawr yn awr yn y rhyfel taer 
 Torr danhedd rhwyf Babel 
 Ni bu awr rhag twyll cawr eel 
 Fwy ei hangen Fihangel 
 
 LLYMA ODLAU Y MISOEDD 
 
 A Gaxt Gwilym Ddu o Arfon i Str Gretf- 
 
 TJDD LLWTD O DrEF-GaRXEDD A Dl> T ORWEG 
 
 tx Aeeon. 0. L. Coch Hexgest. 
 Neud cynnechrau Mai man anrhydedd 
 Neud aeth ysgwaeth a maeth a medd 
 Neud cynhebyg ddig ddygn adrossedd drist 
 Er pan ddelicl Crist weddw athrist wedd 
 Neud enr a laftir im wylofedd 
 Neud cerydd Dofydd nad rhydd rhnddgledd 
 ISTeud cof sy ynnof ys anwedd ei saint 
 Neud cywala haint hynt diryfedd 
 Neud caeth im dilyd Hid llaweredd 
 Neud caith Beirdd cynaith am en cyfedd 
 Neud caethiwed ced nad rhydd cydwedd 
 
 Nudd 
 Cadrwalch Rnffudd bmdd breiddin tach- 
 
 wedd 
 Neud cwyn Beirdd trylwyn meddw ancwyn 
 
 medd 
 Neud cawdd im anawdd menestr canwledd 
 Neud carchar anwar enwiredd Eingl-dud 
 Aerddraig Llan Rhystud fynud fonedd 
 Neud nim dyhndd budd bnm arygledd 
 Neud nam dilyd Hid lliaws blynedd [glyw 
 Neud nam dawr Duw mawr maranedd nef 
 
 Neud nad rhydd fy llyw llew trefgarnedd 
 Neud trwm oi eisian dan digyfedd 
 Neu'r wyr Beirdd canwlad nad rhad rheu- 
 
 fedd " 
 Neud ef arwydd gwir nend oferedd gwyr 
 Wrth weled fy eryr yn ei fawredd 
 Neud trnan im gwân gwayw Hedfrydedd 
 Neud trwydded galed im amgeledd 
 Nend trymfryd Gwynedd gwander dyedd 
 braw 
 
 Neud hwy en treisiaw am eu trossedd 
 i Ban.- LLP. P. 
 
276 
 
 I SYR GRUFFUDD LLWYD. 
 
 Neud traliir gohir gloyw babir gledd 
 Oed trabhvng echwng Echel ddewredd 
 Neud trai cwbl or Mai mawredd allwynin 
 
 Neud Mis Mehefm weddw orllin wedd 
 Neud Mis Mehefm mau hefyd gystudd 
 
 Neud nam rhydd Gruffudd wayw rhudd 
 yn rhyd 
 Neum rhywan im gwân gwayw cryd engir- 
 
 iawl 
 Neud am Ddraig urddawl didawl im dyd 
 Neuro. erwyr om gwyr im gweryd Crist 
 Ner 
 
 Neud arfer ofer Beirdd nifer byd 
 Neud arwydd nam llwydd lledfryd im calon 
 
 Neud eres nad tonn honn ar ei hyd 
 Mau ynnof niawrgof am ergyd gofal 
 
 Am attal ariel Urien yngryd 
 Mai cofain cywrain Cywryd fardd Dunawd 
 Meu im Dreig priawd gwawd ni bo gwyd 
 Mau gwawdgan Afan ufuddiryd ffrwyth- 
 
 lawn 
 O gof Gadwallawn brenhinddawn bryd 
 Ni wn waith gwaywdwn gwawd ddiîiewyd 
 clod 
 
 A thi heb ddyfod ])a dda bod byd 
 Neud wyr pawb yn llwyr lleyrfryd gynnal 
 
 Nad hylithr aur mâl mal oddiwrthyd 
 Nid oes nerth madfertli ym myd otli eisiau 
 
 Gwleddau na byrddau na Beirdd ynglilyd 
 Nid oes lys ysbys esbyd neud dibeirck 
 Nad oes meircli na seircli na .•serch hyfryd 
 Nad oes wedd na moes massw ynyd yw'n 
 gwlad 
 
 Nad oes mad eithr gwad a gwyd 
 Neud gwagedd trossedd traws gadernyd 
 Mou 
 
 Neud gweigion Arfon is Reon ryd 
 Neud gwann Wynedd fann fenn ydd ergyd 
 cur 
 
 Neud gwael am fodyr eglur oglyd 
 Neud blwyddyn i ddyn ddiofryd a gar 
 
 Neud blaengar carchar grym aerbar gryd 
 
 GWILYM DDU ARFON 
 
 I Syr Gruffudd Llwyd pan oedd Yngharchar 
 Yxgiiast?:ll Rhuddlan. O L. E. D. 
 
 Rhen trindawd a rawd eirf ynghystudd 
 Rywnaethost am bost neddeirgost Nudd 
 Rliiau rhad barau beri gorchudd Hew 
 Caer galchdew glew glyw ddadannudd 
 Rhy flin yw attal llwydd arial lludd 
 Rliy flwng yw ecliwng echel ddeurudd 
 Rîiy flaengar aerddar urddawl roddfudd 
 
 bael 
 Rheflac wael rwysg Mael er cael cyhudd 
 
 Rhyfedd yw yn fyw feirdd ni'n dyhudd 
 Ei fod reiniad clod cledren flaen rbudd 
 Rlii Dinorweg deg dygn ryfudd Gwynedd 
 G-an Saeson gogledd mawredd Morudd 
 Lie ym am walch grym gryd oleurudd 
 Lledfrydedd mynych greddf hirnych grudd 
 Llwrw gobir llawhir llawer cudd gan Eingl 
 Ar llawr caer Degaingl dygn o gystudd 
 Lluoedd a wyddiad Haw roddiad rudd 
 Llwybr drud aer ddylud aur ddioludd 
 Lie delid Hid prid prifudd eidduned 
 Y rydelid ced cyd a Grufíudd 
 Llwyi^ ynn feirdd anheirdd anlioyw drab- 
 
 ludd 
 Lliaws eisiwed am nodded Nudd 
 Llwyddid ei rydid o rad ufudd 
 Llawenydd nawcant prif foliant prudd 
 Llithiwyd o'i wenllaw bodd wallaw budd 
 Llafn Flamddwyn fal brwyn brain argoludd 
 Llwybrged llawfrodedcl llofrudd gelynion 
 Llew di ymryson o fon forudd 
 Neud digerydd Duw neud digarad cyicld 
 Neud llai gwyrdd i fyrdd o feirdd yn rhad 
 Neud lliaws frwyn cwyn canwlad ynghys- 
 tudd 
 O'th attal Ryffudd waywrudd roddiad 
 Neud Hid fy llethrid llathrad o'th adaf 
 Llathrwyrdd am danaf oddi am danad 
 Neud lledfryd fymryd fy mrad o ddyfu 
 Pan ddarfu ri llu roi Haw arnad 
 Neum laddawdcl trymgawdd llew tromgad 
 
 py wnaf 
 Pam na ddoi di attaf neu fi attad 
 Neum llwydd tiistyd prid prif wrthrychiad 
 
 wyf 
 A thrigwy fy rhwyf mewn rhwyl gaead 
 Neum llwyrgur llafur Hifiad fyngorhoen 
 Neum lludd dygnboen hoen hun ar lygad 
 Nam llestair fab Mair mawr arnad fy mar 
 Ellwng ym fy aerddar cadarnbar câd 
 Mowrglwyf a orwyf eryr gyrchiad glew 
 Mor oedd ryw ym llew lly wiawdr dengwlad 
 Am eurglod hynod hyn a ddiwad Eingl 
 Ym mowrglawr Tegaingl Tegyr bwyllad 
 Am argledd trosedd treisiad ynghyni 
 Am erglyw Dewi gwesti gwastad 
 Am arglwydd hylwydd hwyliad yn aesawr 
 Ar fiaint carcharawr cyi'ch oer irad 
 Pei mau pibl ddiau ddyad Talyesin 
 Pan gyrchawdd a ffin 1 par trin trychiad 
 Pwyll uucld Ruffudd bydd beiddiad yn 
 
 heiyrn 
 Pen teyrn cedyrn ced wallofiad 
 Pybyr eryr gwyr Gwriad yn yngorsedd 
 Pobl orfoledd medd wledd wledychiad 
 Post catgun eiddun ef a wyddiad byd 
 Parch esbyd pair gryd greidiawl ffysgyad 
 Na'th oedid rydid rad ymadroddau 
 x Neu, Elffin. 
 
MARWNAD TRAHAIARN. 
 
 Na'th edau ddoniau ddinam bwyllad 
 Na'th arfail buail bwad gwyn ddofydd 
 Na chadwyd itli ddydd cynnydd cennad 
 Na'th adwn od gwnn guniad pennadiir 
 fewn caear falclifur fy modur mad 
 Mad amddiffynniawg ceidwad çiwdawd 
 Modur gwayw ddur mur Merfyn ddefawd 
 Mydr eirian rhiau rhaawd ail Morgant 
 Mygr foliant Rolant iFyniant ffawd 
 Mirain Ruffudd budd byddin wasgawd 
 Morien ddysg rodd íFysg reidd-ûyrf yng- 
 
 nhawd 
 Myfyr giried ced Cedrawd calchfynydd 
 Mwyfoy gynnydd rhydd rhoddion didlawd 
 Meddw yin gwnaeth hiraeth herwr ceudawd 
 Maddau fy rhiau ddau ddiwarnawd 
 Meddwl lledfryd bryd modd brawd edifar 
 Meglyd draig llachar llachynt niedrawd 
 Muner clyw clod ryw llyw llewychwawd 
 Maig un arynuaig prif ddraig priawd 
 Medd wleddau doniau Dynawd ai gyfarch 
 Myfyr barcli Llywarch llywydd ciwdawd 
 Mi a wyr fy rhi rhwyf o ddifrawd 
 Maith fôd mis liebod ehebawg ffawd 
 Mygr naf ddiffwysaf dy ffossawd yn aer 
 Menestr gledd-glaer taer tarw gaeafrawd 
 Mor wael attal bael hwjl Anarawd 
 Mor wann byd trymfryd wedi tromfrawd 
 Mor wae ym y mae medrawd gyflafan 
 Ynghastell Tthuddlan rhieddlwy walstawd 
 Arcbaf i Grist naf araf arawd 
 Er ei galon donn o'i fron friwgnawd 
 Allwedd nef senedd son undawd Trefi 
 Ellwng ym fy rhi Dduw tri trindawd 
 
 Rhen trindawd arawd &c. 
 
 IEUAN AP GR. VOEL. 
 
 277 
 
 MARWNAD TRAHAIARN BRYD- 
 YDD AP GRONWY. 
 
 Gwilym Ddu ai Caiît. L. E. D. 
 
 Ffewythlawn a chyfiawn a chyfoeth y 
 gerdd 
 
 Gwrdd Drahaian eirgoeth 
 Ffawd gwyr oed nawd gwared noeth 
 Ffraeth dafawd detholwawd doeth 
 Doeth ynn gwyn o'i ddwyn^o'i ddawn 
 
 gynnydd 
 Detholrydd brydydd brawd ffydd fíydd- 
 
 lawn 
 Doethfab rwy Goronwy gairuniawn syberw 
 Doeth dichwerw ei ferw hyd wlad Feiriawn 
 Dyhir na welir waladr nawn cerddau 
 Dihau iw anghau dagrau digrawn 
 Da fu ffawd y wawd i Wiawn ddewin 
 Da Fyrddin a'i lin o lwyth Meirchiawn 
 Da Lefoed erioed da radlawn arddelw 
 
 Da arddelw cynnelw Cynddelw ceinddawn 
 Da Elidir gwir gwarant iawn ganon 
 Gwr o ddoethion Môn mynweseigiawn 
 Da Lywarch cyfarch cyienw iawn urddas 
 Da Ddafydd Benfras digas digawn 
 Da o Ddyfed ced Cadwgawn Ruffudd 
 Da or iaith ddigudd araith Wgawn 
 Da oedd rhwng caeroedd Ceredigiawn rym 
 Phylip a Gwilym aethlym wythlawn 
 Da gyfnun un Einiawn ap Gwalchmai 
 A ganai ffynnai fal berw ffynnawn 
 Da Gneppyn warthryn o Werthryniawn 
 
 dud 
 Oedd gerdd esgud lud Ladin gyfiawn 
 Llygad gŵr oedd dŵr Edeyrniawn artal 
 Odid ei gystal ynial uniawn 
 dudwed fawr lied hyd for llawn yngwy 
 Hyd Gawrnwy fudd rhwy ar fedd Rhuawn 
 Trahaiarn o'm barn em beirniawn cerddraid 
 Oedd blaidpencerddiaid ceimiaid cammawn 
 Trindawd tros folawd fal y gwnawn i'th 
 
 fraint 
 Trwy ehioled Saint ceraint carawn 
 Tro raid iw enaid i uniawn gymwys 
 Trefred Baradwys ffraethlwys ffrwythlawn 
 Ffrwythlawn a chyfiawn &c. 
 
 GWILYM DDU ARVON AI CANT. 
 
 LLEWELYN BRYDYD HODNANT 
 
 AE KANT Y IEUAN AP GR. 
 
 VOEL. 
 
 L. P. P. 
 Kyueillt grym yssym nys amheuir 
 Kyueillt beirdyon y w uy llyw llauynhir 
 Kyueillt hynot glot a gludir vwyvwy 
 Kyueillt arlwy rwy ny ry geblir 
 
 Kynheilyat diurat gwaredeat gwir 
 Kyhoed de^vr llyssoed nyd arllwysir 
 Kerd — awt ud hyffawt yd hofìir ieuan 
 Kyhaual anyan Drystan dreistir 
 
 Kyn uab gruffud ud a odeuir 
 Kynnyd yawn oy dawn ny diuenwir 
 Kyuoethawc toruawc nyw teruir y gled 
 Kyuet edryssed ef ny dreissir 
 
 Karaf ny wadaf vd ny wedir 
 Koron glan aeron glyn a eurir 
 Kynnetyf gwen lawen lwybyrdir nae oed. 
 Kanoed oludoed wyr elidir 
 
 Kadarn uyt peunyt pan gyuerchir 
 Kedawl arwyrein a gein genir 
 
278 
 
 I IEUAN AP GE. VOEL. I IEUAN LLWYT. AWDL. 
 
 Kyfyawn gwalch karawn keryr y gyngyd 
 Kyvyd oe blegyd dedyf ny blygir 
 
 Keinyon am rotes lies nym llyssir 
 Kyuedach uorach uur dienwir 
 Kar dawnus parchus perchir orwyron 
 Kanon atebyon ef ny w tybyir 
 
 Kyueult wyf ym rwyf nyd arwydir 
 Kyueillt ym uy rwyf rac her wn wyf hir 
 KyueiHon dragon dreic tir a ffedyt 
 KyueiHach diwyd kywyd kywir 
 
 I IEUAN AP GR. VOEL. 
 
 L. D. D. 
 
 Kyueillt grym yssym assawd y alon 
 
 Ay aelaw ny chronnawd 
 Kedawl wirawt wawt wakawd 
 Kadyr fysc rwyd bydysc rod bawd 
 
 Kyueillt grym yssym ysyd ker aeron 
 
 Kor beirdyon rodyon ryd 
 Kyrd uolyant cadyr ffynnyant ffyd 
 Kar ket gynnar kat gynnyd 
 
 Kyueillt grym yssym seil gly w glut gyfranc 
 
 Kadyr yeuanc ieuan yw 
 Grymus uab lafyn arab lyw 
 Gruffud griff gwaywrud gwiwry w 
 
 Kyueillt grym yssym ny ssomir ri ffyrd 
 
 Yn ryw fford pan brouir 
 Kad gyiles yw llyw llafyn bir 
 Ked gyflwyd gwaranrwyd gwir 
 
 Kyueillt grym yssym nyd som gaffael walch 
 
 O weilch bydyr goafael 
 Koryf melwynyawn dawn diwael 
 Kyfrwyd mawl bylwyd moel bael 
 
 HILLYN AE CANT 
 
 I Ieuan Llwyt ap Ieuan ap Gruffut Voel. 
 L. D. D. 
 
 Klot vuan ieuan ieuang dirion hael 
 
 Walch ehelaeth rodyon 
 Kludeis o uat vawrwlat von 
 Klot ys yrot is Aeron 
 
 Pereis gbt yrot eur g fyon ieuan 
 Vriw darian vro dirion 
 
 Parableu a donyeu don 
 Peir tes eureir is aeron 
 
 Hytlit hael greir meir mur beirdyon dinac 
 
 Donyawc ieuan dirion 
 Hydyr geirdoeth synhwyrdoeth son 
 Hyder gloyw ner glyn aeron 
 
 Haelaf ac euraf dan y goron yw 
 
 Ieuan llwyt am rodyon 
 Ys wyr y ruffud rud ron 
 Ys irioel ieith is aeron 
 
 Lie bo y hoywuro hyuryt y winwlet 
 
 O wenwlad y gwyndyt 
 Llwyttec ieuan brifdec bryt 
 Llawered llu a weryt 
 
 Llys hyspys y gwys nit gwyt ker aeron 
 
 Karwreid gymlegyt 
 Lloegyrwys dachwed aruedyt 
 Llauyn awchlym ygrym ygryt 
 
 Llwyr attaw y daw diwyt y genyf 
 
 Gynedyf nud or mebyt 
 Llawen eir Hew vn wi-yt 
 Llyw kynnyd vyw kan hawd vyt 
 
 AWDL 
 
 I Ieuan Llwyt ap Ieuan ap Gr Voel. 
 O L. D. D. 
 
 Mae yn gyueillt grym grymus val kei 
 Molyant ymadrawd hawd y haedei 
 Milwr hu ysgwr ysgwyt dryllyei ygnif 
 Mawl ddyrrif kynnif kynnyd gwalchmei 
 
 Milwreid aerueid aryf a bylei 
 Mai arall deall diofyn y gwnei 
 Meidrawl Hew didawl lie dodei y vryt 
 Mireinbryt ygryt ygrym hwylei 
 
 Medwl dewr frwythlawn oe dawn yd ei 
 Mywn kyfrang ieuang ieuan diuei 
 Mab ieuan daryan a dorrei yntrin 
 Mab gruffud heilwin uydin uydei 
 
 Gwawr llauyn escut klut klot a uynuei 
 Gwalch or adwymyw llew llyw lie bei 
 Gwarant kyndwrwf twrwf taruei estronyon 
 Gwiw ron Hit alon yn lie delei 
 
 Ger by din brenin y gobrynei 
 Gorhoffer a ffarch ar llyuyiiuarch llei 
 Gwr didramgwyd llwyd lkidoi eingyl gawat 
 Goreu ergyrchgat veidyat vydei 
 
AWDYL. IORWTH VYCH. AE CANT. 
 
 279 
 
 Gorwyd a hylwyd hwyl uarcliogei 
 GorhofFyon neidieu veil klodieu klei 
 Gwaew onnen rethren gwae ruthrei rac 
 ouyn 
 Gwir eofyn golofyn gwyr a giliei 
 
 Llywiawdyr vrdaseid deymeid dei 
 Llym ron isaeron ys aer gyrcliei 
 Llawen uyd a ryd a rodei daoed 
 Lluoed ar bunnoed a erbynnei 
 
 Lloegyr vryaeich ae vreich a vrein borthei 
 Llaw gadarn dichwith dros nith dros nei 
 Lliwgoch gadyrbaladyrllewnybylei yghat 
 Lleidiat gwir giliat gwyr y galei 
 
 Llwyr ym gwnaeth aruaeth aruer hep uei 
 Llewenyd beunyd ban yni gwelei 
 Llew tadawl nefawl naf pob rei or byt 
 Llwydo ieclryt hyt hoedel didrei 
 
 Costes kun bardies beirdlith 
 Ieuan ran rwyd dy diueth 
 Naduein a gwyngalch valch uath 
 Neb ny cyst y ryw byst byth 
 
 AWDYL 
 
 A Gant Iokwth Vychan ap Iorwth ap 
 Eotpekt. O L. D. D. 
 
 Medwl a dodeis medwid vy kofein 
 
 Am twf mirein mein kein kyfyrdelid 
 Medyant pob nwyfyant naw gofid am treul 
 
 Nym Hut lliw gwenheul gwan edewid 
 Medweis prydereis pryd tonn eruid 
 Madeu dyn goreu nym goruygid 
 Mwyuwy ym tramwy tramawr edlid 
 A meinoeth ym doeth o detkoliad nep 
 
 Lliw ar.uy wynep ny llwyr edid 
 Mynawc dawedawc dec kyfhewid 
 Meingan wedeidwan huan hownid 
 Mynygylwen yn lien yn lie rhennid gwyrd 
 
 Mynychsathyr miluyrd milueird ganlid 
 Morwyn a weleis mor drybelid 
 Mireingall o ball a bell glywid 
 Mawredus veinus ven yd vernid kreir 
 
 Mor wen y hesgeir veil y hesgid 
 Yn arllwyd arwyd ar a boenid 
 Yn eurllenn yn wenn yn wann obrid 
 Yn orlliw eiry riw rettid ym pwyllad 
 
 Yn orllat kariad men y kerid 
 Yn arllauar war wawr diodid 
 Yn orllawen wen aweinydid 
 Yn orllut hoen grut gredyf dodid rac poen 
 
 Yn orllifyant hoen hwn ny geisid 
 
 Yn arllawt hirgawt a hwyr geblid 
 
 Yn arllaw anaw yn e rennid 
 
 Yn erllyt kynnyt kynnyenid riein 
 
 Yn arllwybyr arwein mein mererid 
 Pan vu gymry lu o gymrwynlid 
 Yn kymryd kydkof am eu gofid 
 Am brydu kaim kerd a trethid 
 Y pryduawr gwenuawr llawr llewychid 
 Am bryd ewyn gwyn ym gweindid am 
 gwyl 
 
 Am brydest weiruyl yd bryderid 
 
 IORWTH YYCH. AE CANT. 
 
 O L. D. D. 
 
 Neut wyf digeryd neut wyf digeryd 
 gam nwyf 11 u neut lliaws dyd 
 Hawl hyuawl ganmawl ganmwy beunyd 
 Hawd vu y cbarv oe chaer newyd 
 Hwyl orne heul ure ar ^Troliyd glasuor 
 
 Pan vyd gloyw goror gorwymp letbryd 
 Llifawd vyg keudawd uygliyd hoet dyd 
 Llofrud uy neurud yn awr echwyd 
 Lleuver ebyr myr morveyd dylan 
 
 Pan llewycli huan ar vann vynyd 
 Llywy vun wy hvn aeth oe hedryd 
 Llywyawc law eurawc liw eiry bronnyd 
 Lleueris wrthyf lleueryd didaer 
 
 Llawenglaer uy chwaer chwedyl am 
 deubyd 
 A addawssei hoet a hut beunyd 
 Om hoen drwy hirboen hirbell gynnyd 
 A ddygei kyn mei merweryd gyfliw 
 
 Gne gwynn gyllestyr riw rin dieduyd 
 A chyn meheuin hywyn glotryd 
 Hi dygawd yn hawd hediw oe fyd 
 Hoew wannvein riein na wenyd hawd wen 
 
 Yny wnel orffen vynihenyd 
 Kalan gorffennaf gorffwyll am byd 
 Gorffwyf gweclynwyf rwyf gan ryhyd 
 Gorffenneis kereis ker el vyd ffydyon 
 
 Ar gefyn ruth eon ruthreis y drefyd 
 Gorffynnyant llivyant llu gwyndodyd 
 Gorfarant y phrifwawd gan y phrydyd 
 GoriFerygyl ym cof nam kein vygyd hon 
 
 Gorffurvyd gwenndonn gwyncÖr mechyd 
 GorfFurveid wedeid lunyeid lonyd 
 Gorffurvawr glotuawr wawr wir hafdyd 
 Gorffeigyawd trymgawdtragywydym dwyn 
 
 Nym gorffeirch morwyn mor wyf vuyd 
 Gorflamliw kywiw kyheuelyd 
 Gofflyc rawt wenyc ryt derwennyd 
 Gorflemych llewych llenn avallwyd kann 
 
 Gorffowýs am gran ae bann nym byd 
 Gorffwyllaf molaf mal awenyd 
 Gorffwyllawc enwawc df^fhyawc defnyd 
 GoriFell ym kymhell kamre iolyd kein 
 
280 
 
 LL. DDU AP Y PASTARD Y LYWELYN. ENGLYNNYON. 
 
 Gorffysc dadwyrein gwawr ddwyrein dyd 
 Gwynnlliw aryen briw brie huenyd 
 Gwynnlluch eiry vchuch aches dolyd 
 Gwyunllat wat vagyat vegidyd pobloed 
 
 Gwenn gannwyll llyssoed a lluossyd 
 Gwanlledyf dedyf didawl y hieythyd 
 Gwenlloer vawrth adoer adwyr wescryd 
 Gwanllun wawr anhun veiryonnyd y daeth 
 
 Gwenlliant am gwnaeth rygaeth o ryd 
 Escor y hepcor nyd mi dorvyd 
 Yscauael valch-hael vylchawc keiryd 
 Escut am olut am dilyewyd rwyd 
 
 Yscwn am eylwyd molyant derllyd 
 Yskennyf y mae mawr hiraethyd 
 Ysgwn ua aned ycli cystedlyd 
 Yskenyey ys kmuoet ar yskwydyd kyrd 
 
 Ys gelwir yn wyrd rif miluyrd ryd 
 Ys mwy gan y beird heird bob hirddyd 
 Na fan gant myrddin rnawrddysc gwenddyd 
 Meith arwyrein kein kynedwyd forwyn 
 
 Mein wyf yn gorllwyn gorllewenyd 
 Ys mawr uy angof na bum ouyd 
 Ys mi ysy yn merwi mor angbeluyd 
 Ys blwyddyn am ne ysblennyd gawat 
 
 Kyt bwyf digarat wyf digeryd 
 Neut wyf digeryd &c. 
 
 LL. DDU AP Y PASTARD 
 
 Ae Cant y Lywelyn ap Gwilim ap Howel. 
 O L. D. D. 
 
 Gwae vi arglwyd rwyd rwyf goleuat 
 Gwelet mawr giwet val mor gawat 
 Gwirodau gwledeu a gwlat ar hwntan 
 
 Kwhwuan truan yw eu troat 
 Gwyr hediw yn wiw yn weilcli fyscyat 
 Gwawt gny a vory yn varw heb wat 
 Gwenwyn rent jDresent biyssyat yw aruaeth 
 Waethwaeth hudolyaeth oe hadeilyat 
 Gwar amkar am ken uy ren reinyat 
 Gwir hir mordehir eu marw deat 
 Gordyfneis mygeis magyat llwyth katuor 
 
 Goror y glasuor a gar gleissyat 
 Gwedy llywelyn hyn by neirtbyat 
 Gwedy Gwilym lym lys kynbeilyat 
 Gwedy cbwedyl kenedyl kunyat diogel 
 
 Gwedy pensel hywel digel dygyat 
 Gwae a gar ua gwar na gwyllt ffrystyat 
 Gwawr tref dieithyi- nef tagnef yn tat 
 Gwatwar cwbyl gynnar cabyl gennat dy- 
 bryt 
 
 Gwyt yw carv yr byt hyt eliedyat 
 Gweleis wennllys valcb gweleis winnllat 
 Goror trefynor geir gor garyat 
 Gweleis wled a med a mat wrhydri 
 
 Gweilch ac eurllestri gwesti gwastat 
 Gwelci ae gwelas kedawlbks kat 
 
 Gwelwon arwydon rydyon rodyat 
 Gruffud cledyf rud ruhat kyflauan 
 
 Yycban daryandan ae diryondat 
 Gwedy eu gwelet gwawt a gwiw wlat 
 Gwedy eu colli rieni rat 
 Gwae ui aros dros dref nat kydecket 
 
 Gwelet llaes kiwet a llys kayat 
 Gwedy hyn duw gwynn gwenwyn borthyat 
 Gwedy byt breuawl ae hudawl hat 
 Gwedy ruthyr goruthp- girat pob kerdawr 
 
 Gwedy nat oes awr heb vawr varwnat 
 Goreu yn geissyaw heb vraw heb vrat 
 Gwr a gynneil seil seithrad prelad 
 Goruoled gwinwled gwenwlat tragywyd 
 
 Lie byd hael llywyd heul a lleuat 
 
 ENGLYNNYON 
 
 A Gant Llywarch Llaety y Lln. ap Madawc 
 ap ÄLA.REDCD. O L. D. D. 
 
 Gouynnwys nebun ny bu raen gan rei 
 
 Kyn rudaw haearngaen 
 Pa was a wisg e lasgaen 
 Pa walch yw y balch or blaeu 
 
 Lleissyawn werennic o ranned dyall 
 
 Nyd arall ae harwed 
 Llyw glyw glew anhangnyued 
 Llywelyn gelyn gwyned 
 
 Pieu yr ysgwt egutwal 1 kynwan 
 
 Ar kanwaew am y thai 
 Pwy 'r glew Hew Hit aer ddywal 
 Ae deily kyfrwg dwy brennyal 
 
 Ysgwyt lywelyn lyw kadeithi bro 
 
 Eu honno yw honni 
 Ysg^vyt ac ysgwyd yndi 
 Ysgwyt ac ysgryt recdi 
 
 Pieu y cledyf cleu a drauodir 
 
 Klwyf hir diamheu 
 Klotuawr klywitor nat geu 
 Kauas Had ar Haw deheu 
 
 Yssef ae treuyt treuat amdiifyn 
 
 Am diffwys gymynat 
 Gweilch argae yn dyd aergat 
 Gwalch mechein gorwyrein gwlat 
 
 Pieu y rodawc rud uaran aerule 
 
 Ae haervleid gyr y ban 
 Pwy briw vch browysuaicii can 
 Pwy y henw hynot gyurann 
 
 Yssef y gelwir 11a whir llywelyn 
 Llyw teruyn teruysc dii* 
 
 ^Hwyrach mai Ysgwyd esgudwal. 
 
AWDLAU. 
 
 281 
 
 Llawr gawr goruchel y wir 
 Lloegyr ddiua ddiueuyl gywir 
 
 Pieu yr arueu aruot lieb gilyaw 
 
 Ny gilyant hyt agheu 
 Pwy wr pennaetheid geneu 
 Rac pawb pieu y dechreu 
 
 Yssef yw hwniiw honneit nud or glyw 
 
 Ef yw glew a llofrud 
 Mygyr gawr uar trablawr trablud 
 Mab niadawc vab maredud 
 
 Pieu y katuarch catulaen ae gorueid 
 
 Ar goruot dihauarch 
 Ar gwr ar gwyr am y barch 
 Ar gwaew ar gwan angliyuarch 
 
 Yssef yw hwnnw honneit ganllaw draws 
 
 Dra sauo duw gantliaw 
 Gwyr oruod gwrd glot gludaw 
 Gwr rac gwerin dyssilyaw 
 
 Yssef ae herly arlwy garthan dyn 
 
 Llywelyn gwawtwyn gwan 
 Gwyr eryr aer darogan 
 Gwr yn gware llawessan 
 
 JJygychwyn gennat ar vreint keinyat kail 
 
 Ath dyall ath dyat 
 Kyrch uarck yr llywarch Hew cat 
 Ar llywelyn Haw rodyat 
 
 Dos a duw gennyt yn hyuryt yn hawd 
 
 Ar gatulawd gatulaen gryt 
 Poet hwyl y koli diwyt 
 Poet ef enw dy rod bod byt 
 
 dyuydyd uytk o ueitk dreniyn hwyr 
 Ar fwyr lwyr loegyr gymyn 
 
 Annerch ac yr dyn 
 
 Y gan lywarch lywelyn 
 
 Tremytyat mynyd manot tew nytli lud 
 
 Nyth losgo eiry na rew 
 Annerch was hirlas hirlew 
 Annwyl dyn llywelyn llew 
 
 Llwydit mat a rat 1 
 
 AWDYL. 
 
 Nis Gwyddis pwy ai Cant. L. D. D. 
 
 Cadarn uyd ysgwyd esgudvrys brwydyrd- 
 Gwalch ymhwrd gweilch emys [wrd 
 1 Y diuedd ar goll. 
 
 Carw mawrdrafyn rudlafyn rwydlys 
 Cadyr helmuriw keinrodwiw flys 
 
 Clo dodwyd beirdlwyd bwrdlys y wrdurvyg 
 
 Diruawr brydein ynys 
 Cart waywgrwydyr trawsfrwydyr treisfrys 
 Cud taryan rud tirion Rys 
 
 Gẁneuthost aerurys rys ros gyurein 
 
 Gwawdlwyd a gwaedlafyn ym prydein 
 Oth ysgwyd rod glod gloywgein 
 Ath ureich leith bryneich lith brein 
 
 Cadarn rys cad urys ced uryd vrwydyr 
 dreis drafyn 
 Gwayw eurllauyn gwyarllyd 
 Carw rodlym cadyr wayw grym gryd 
 Coryf llew gwendoryf llyw gwyndd 
 
 AWDYL. 
 
 Nis" Gwtddis pwy ai Caxt. L. D. D. 
 
 Tea vuam yn seith triseith nyn beitei 
 
 Nyn kilyei kyn an lleith 
 Nyd oes yssywaeth or seith 
 Namyn tri trin dioleith 
 
 Seithwyr y buam dinam digythrut 
 
 Digyflut eu kyflam 
 Seithwyr ffyryf ffo diadlam 
 Seith gynt ny gymmerynt gam 
 
 Can etiw hywel hwyl diotef kad 
 
 Kyd vuam gyd ac ef 
 Haiidym oil goll gyuadef 
 Handid tegach teulu nef 
 
 Meibyon kediuor kyd ehelaeth blant 
 
 Yn y pant vch pentraeth 
 Buant brwysgyon breisc aruaeth 
 Buant òriw ger eu brawd uaeth 
 
 Yny berwid brad brython ag cristyawn 
 
 cristin ae meibyon 
 Ny bo dyn y myw y mon 
 Or brychuaelyeid brychuoelyon 
 
 Yr a del o da o dala tir pressent 
 
 Presswyluod aghywir 
 A gwaew gwae dauyt enwir 
 Gwan gwalch ryuel hywel hir 
 
 Caradawc vab kediuor 
 Gwalch bydin gwerin goror 
 Hebawc teulu ku keinmynn 
 Anhawd genhym dy hepcor 
 
282 
 
 AWDLAU. 
 
 AWDYL. 
 
 Nis Gwyddis pwy ai Cant. L. D. D. 
 
 Llyw gwrawl breinyawl brenhineitaf 
 Llywyawdyr gwenndref nef nerth a archaf 
 Llwydyant pob carant caraf dy uoli 
 Llewychuawr geli ri rywoccaf 
 
 Llwyr ym kyfyd bryd brys ny gelaf 
 Llauur veith a weith aweinydaf 
 Llyryeid uawl trethawl traethaf o naw uan 
 Llwydran ellylw gan a genydaf * 
 
 Llawen eidun vun uyd diorssaf 
 Lleueir ry gwbl eir ny ry gablaf 
 Lletyf dihol dethol doethaf or gwraged 
 Llaryed gluduawred a gloduoraf 
 
 Llawr mavr mebwynyawn dawn di- 
 
 warthaf 
 Llewychdud meinhir ywr tir teccaf 
 Liu diurawd hyffawd hoffaf ker meuryc 
 
 Lliw gwynnblyc gwenyc gwen y hadaf 
 
 Lleuuer eiry didreul neu heul yn haf 
 Lliaws ae canmawl or masvl mwyaf 
 Li in gwinuaeth pennaetli pennaf o gymry 
 Llun hy ae dyly ieith atalaf 
 
 ( 
 
 Llwrw gwir nyw cenir ual y canaf 
 Llauar car kerdrod o nod uydaf 
 Lloer liynot ar glot yr gloewaf deurud 
 Llaesuerch uaredud a brad brydaf 
 
 Lleduryd yw gouyn dyn diweiraf 
 Llit cant o volyant gwarant gwiraf 
 Llawer geir — neir a wnaf ker aeron 
 Llif dragon vanon vonhediccaf 
 
 Llevliw 2 ardal gwiw gwydyrblas yd af 
 Lie uym llwyd eilwyd arwyd araf 
 Lies uynioet eres evraf am tavawt 
 Llathreit wawt hyd urawt hut nawt 
 hoet naf 
 
 Lliw cer — enwysc riw rin dawl om taf- 
 awd 
 Neut diuethl anueidrawl 
 Llin arglwyd llary hylwyd bawl 
 Llun diweiruun dy wiruawl 
 
 Mawl ran ellylw gan gynyd gwyd hydec 
 
 Y gwawd liydyr ny deruyd 
 Milyoed dreul ne heul hafdyd 
 Molyant pwyll vedyant pell uyd 
 
 Ny byd amdlawd gwawd gwawr hynod 
 Allwed dawn a gwybod [ellylw 
 
 l Neu } canaf. *Nev>, Lkbliw. 
 
 Nawd yw rac ran o dannod 
 Nwyf rieu glwyf rwy o glod 
 
 Cloduawr dwn kyrchwn kyrch dilud uein- 
 uarch 
 Ar fwynuerch varedud 
 Claer orne dwyre deurud 
 Clwyf cant uyrd uedyant veird uud 
 
 Buduawr yawn hydawn hediw hawl dylyn 
 
 Yw heal dolyd lleblaw 
 Bod rod rin diurawd wawd wiw 
 Bun laes wanllun lwys wynlliw 
 
 AWDYL. 
 
 Nis Gwyddis pwy ai Cant. L. D, D, 
 
 Thomas vab rotpert rwyt par gwersyllyc 
 
 Rwyf ryuyc ryuelgar 
 Buthur aruthur areithran 1 esgar 
 Beithon gawr reithawr llawr llachar 
 Bot kynnygyn kynnif diwatwar 
 Bwyn kedeirn kadarn y ouar 
 Bwysc tan a gwynawn ual twryf gwynnyar 
 drud 
 
 Molut klut klot wasgar 
 Moli ri rybuch yn arpar 
 Molawdyr maws nyd moes y gytpar 
 Molyant Hew lletawt om bannyar 
 Milwr coeth traws doeth tros dayar 
 Mai molawt dunawt gan rif tonnyar 
 veird 
 
 Tynuegyl heird hir dear 
 Tadawc gwent torment termyd gwar 
 Tadmaeth myrd mawr dawn y daffar 
 Tud menwyd mynud with wangar 
 Tu brwydyr gly w ef glew anhygar 
 Tuoed wysc yn wysc yn yscar torvoed 
 
 Ac eu teiryf mal adar 
 A.dwyn Hew yn^llat yn anwar 
 Adwen llyw yn llawch yn hygar 
 Ac edif gynnif gnawd llychu amar 
 Edern Hit pan Hud y arwar 
 Edyrn trin vedgyrn trydar erchwynyawc 
 
 Trawd varchawc veirch amar 
 Emyrd kyrd kerdoryon llauar 
 Amlwc seif y safwy ual dar 
 Amwlch gled gloywdrut yg wyar 
 Amorth cart nyd kerdawr nyw kar 
 Amyl y rod oe uod y uar ys rydrwm 
 
 Ys ry draws kein wanar 
 Cnuyad cad kedernyd elgar 
 Kyneil vrwydyr ar vreint tanllachar 
 Kynor trin nyd rwy ediuar 
 Kynwrwf gweir kyniweir kunyar 
 l Neu, arcithrau. 
 
CLOD I WENLLIANT VERCH GYNAN. AYVDL I IEUAN ABAD ABERCONWY. 283 
 
 Kynkeilyant anant auar auelyf 
 
 Aer gledyf glew digar 
 Glud a drut-ar drawt a thrugar 
 Glyw y ryw ef rwyf uuelyar 
 Glew ual rew rudgrys brys brwydyrgar 
 Gleif ky wan ac nyd gleif kywar 
 
 Ae glod gueir ae eir y ar y trihael 
 
 Neb traha nyd ackar 
 Lleawr gwawr gwedy bo abar 
 Lie mae seint yn sant diauar 
 
 Y dechreu oed wychuryd casnar 
 
 Y diwet boed y duw trugar 
 
 CANUAU CASNODYN. 
 
 CLOD I WENLLIANT VEECH 
 GYNAN. 1 
 
 L. P. P. 
 
 Molaf ia6n y da6n 2 gne g6a6n gwawtliwec 
 Eiliw ewynriw gwynwiw gwanec 
 Eilieis liynot 3 glot gloywdec "VVenlliant 
 Eiliaód y niolyant 4 Bid yckoanec 
 Eüw 5 dreidyaw nym da6 tra6 truy gystec 
 Elvyd twf glodryd dyd na deudec 
 Eil kein galet ret ym reitrec okeitk 
 Oleuveitk koew dreitk 6 breint ekedec 
 Aryal bugethal 7 brif dial brec 
 Ar koyovun lu 8 kun koen gynwanec niaen 
 Pan wise tonn vroyscvlaen gaen am garec 
 Eirgall diwall gall bwyll ogywec 
 Eiryoet yr difoet 9 koet gykydrec 
 Eur rnal ani bu dal dolur attrec vra6 
 Yn lla6 6yl andaó gan eil Indec 
 Eiiyan verck Gynan kynran kanrec 
 Eryr tymyr gwyr gweilck d^saesnec 
 Argl6ydcul6ydr6yd r6vf groec rugylckoym 
 
 A ellwug keyrn 10 y teyrn tec 
 Meu geiryeu goleu goyl wyndodec 
 Mi a wyr moli kil ri ka6l rec 
 Meitkir y cludir clot anrec tavaot 
 Mor ddidlawt yggóaut 11 yggwenkoyssec 
 Meuaót 12 niolaót gnaót gne tonn waedgrec 
 Manar 13 wise lassar avar 6osec 
 Mil u ae ma6l keb da6l diledyf ck6ec l6ys- 
 
 ieitk 
 Maór da6n gankymdeitk oesdeitk ostec 
 Mein virein riein gein Gyinraec 
 Móyn vor6yn kundoyn koendygyn gystec 
 Mynycli lie lleoyck llió ekoec ym 
 
 1 Awdy] a gant kasnodyn y "Wenlliant m. gynan, yw 
 yr Enwad yn LI. D. D. Gwenlliant verch Gynan 
 ap Mareduddap Rysap Gruffudd apyr Arghcydd 
 Rys oedjionn; Gicraig syr Gruff udd Llwyd ap 
 Rhys ap Gruffudd ap Èdnyfet Vyckom.—Yng- 
 harchaf yr oedd syr Gruffudd. 
 
 - Aelw iaun yw dawn.— 9 Yn dioed.— LI. D. D. 
 
 LI. D. D. 
 3 Erot. 
 
 4 Dy voliant. 
 5 Elw. 
 
 6 Hoewdeith.— LI. D. D. 
 7 Bugethal. -LI. D. D. 
 ä Lud.-Ll. D. D. 
 
 10 Ellwng o heyrn. — LI. 
 
 D. D. 
 11 Mawr didlawt uyg 
 
 gwawt.— LI. D. D. 
 "Menhawt.— LI. D. D. 
 13 A T e«, Manaw. 
 "Myrd.-Ll. D. D. 
 
 Men y due gwenlyni 1 ar rym redec 
 Mynet yr gwelet gwennet gwanec 
 Manon wawr Arvon govyon govec 
 Maengaer glot belldaer glut balldec mygyr- 
 
 van 
 Meingan dyn eurwan 2 y Dinorwec 
 
 CASNODYN AE CANT. 
 
 AWDL I IEUAN ABAD 
 ABEBCONVYY. 
 
 L. P. P. 
 
 Yy ruyf geyr Koii6y goreu kanyat mydyr 
 ~Vy im eneit kydyr vy ia6n ynat 
 Yygket vynkiriet vynkaryat perffaitk 
 Yy meitk va6r obeitk vy lor abat 
 Yy arglóyd modlóyd niedlat wallaögyrn 
 Yyggöió rodyon ck6yrn vygwaredyat 
 Yy niraót nyd gynnyd med keinyat gerdaór 
 Yyrikynortk6y ma6r vynkein neirtkyat 
 Yygkartrevroyd ru6d rodyon diffael 
 Yyngóir gymorth kael vygg6a6r geimyat 
 Yygkolovyn diovyn rac dyat lletpei 
 Yyngkynn6ys a wnei gan vygkennat 
 Gwa6r lla6r Maenan va6r mewn ia6n vyr- 
 
 yat kaol 
 Gwedy keityao ma6l g6a6t eketyat 
 Gweilging klot arvot góaól eurvat keird-dai 
 Gwylyei vud góestei gan vod góastat 
 Bedaf y barnaf wyf beimyat kyvyawn 
 Barn ae trossa daón Bernet drwssyat 
 Beuno bwyll didwyll dodyat enryded 
 Balcked ber6 vudwled y bervedolat 
 Bydd nyd ffaöt traetkaot nyt trutkyat 
 
 gogan 
 
 B6yd iaonllytkyr gan gaiuyd dianllat 
 
 Bee dec dal aryal róyf vyryat ieitkrym 
 
 By diengis ym rod oe angkat 
 
 Ieuan 6r divan ar dyvyat kanllao 
 
 Ion a barckei dra-6 wyneb eirckyat 
 
 1 Man ymduc gwebvlym,— LI. D. D. 
 2 Erwan.-Ll. D. D. 
 
284 
 
 AWDL I IEUAN AB GRUFFUDD. 
 
 Ener yu'n hydyr yn hoyödat crevyd 
 Ar d6ys ganneit ffyd eur disgynnyat 
 Llaryeiddóyn dillyn Ua6n dullyat Moesen 
 Llwyddei gyhoed lien llaö ddigaead 
 Llyó by6 berth maömerth nyt murnyat 
 
 ygóneir 
 Llathyrgreir lies bartheir llia6s borthiat 
 Maured enryded un redyat Machreith 
 Meitb 1 mynych obeitb inwyn achubyat 
 Myrdd gyrd gael ryael rued mat beirddoryf 
 Maórgoryf mygyr wenlloryf laagóyr winllat 
 Kelvydgoel Giryoel egorynt deall 
 Kovyon Dyvric kail kyvyaon divrat 
 Kampeu kein h6ylyeu kynheilyat ki6da6t 
 Kymortk y drindaèt fo ym keimyat 
 Kat keimyat clivrat dyvrys eirchyeit 
 
 Eur eneit yr ynys 
 K6yd wenllan rydd y winllys 
 K6yf pab rywyau doetb vab Rys 
 
 Ysbys hil Bys heilyór rod 
 
 Ys boet vyw barcb esbyt vyd 
 
 Amlóc yw hoyólyó hyóled 
 
 Oe ganneit beis y gynnyd 
 Kynnyd ae dyvyd kein davaot Bedaf 
 
 Anil wybodus geudaót 
 Kynnwys wyr kynnes wiraöt 
 Kynnull ffyd kannoyll y ffaut 
 
 Kyvl6yd ffaót salym dalym dylöyth 
 Karyatvaor byrdva6r beirdvaeth 
 Kedyrn dut kadarn a doeth 
 Kar puvffaot kywir perffeith 
 
 CASNODYN AE CANT. 
 
 AWDL I IEUAN AB GBUFFUD/). 2 
 
 O L. P. P. 
 
 Llyu yw'r meu goreu góreid kanlla6 
 Lly6 lla6er haelder ffer ffuryveidyao 
 Lleuychvab arab y euraó clot prud 
 Ieuan vab Gruffud vud vedylya6 
 .Lly6 nym gwneit teleit talym damunaö 
 Llewenyd a neb tra veon 3 hebdaö [eitli 
 Lly6 am dysga6d haöd hodyaó gerd berff- 
 Nyt val sothacbieith bend keith Caeaw 
 Lloyd ragores les luossyd vra6 
 Llóydgar rac ieueinc veinc vyd]na6 
 Llym gyngor ragor yn r6yga6 darpar 
 Lladgar rac escar der6 rac ysca6 
 Llathyrwaór nyt 4 oed va6r eiryf g6a6r 5 
 Ll6r6 vri 6 daeoni dieu anaó [gurya6 
 
 Llóybr digaeth y yarllaeth y eurllaó Ieuan 
 Ll6yt llydan daryan Hit yn 7 durya6 
 
 *Nru, Meich. 3 Fawn. -LI. E. D. 
 
 g I Ieuan Llwyd ab Ieuan 4 Llathrawr uyd.— LIED. 
 
 ah Graffudd o Ogerdd- 5 Gawr. -LI. E. D. 
 
 an. -LI. E. D. 6 Bri. LI. E. D. 
 
 'Ei, LI. E. D. 
 
 Ll6ybra6d eha6nffysc adysc ida6 
 Llóybra oe 1 nerth vreich i Yryneich vrao 
 Llit erdyrn kedyrn Keidyao neu "Wrleis 
 Lleis llögyr dinas treis Lloegyr dinistryaó 
 Llam Lloegyrfflam llógyrmwch drysswch 
 
 dreissyaó 
 Llit duraót dur huaódur 2 Hueil vab Caw 
 Llwybrdórf Morgynnórf ma6r gannait 3 
 
 nerthwir 
 Llano enwir am dir yn ymdaraö 
 Lliaós gystlón hón honneit gyvyao 
 Llaócbblas a gavas adas eiddyau 4 
 Llys hysbys dyvrys divrao 6asanaeth 
 
 Llys uchelóryaethllary ffraeth ffróytbyaö 
 Llavuron 5 kanon keinyeit bebdau 6 
 Llavarveird digeird dygón attaö 
 Lie mae me6n kur llaorker lla6 llys haelnai 
 Llann ran rymussaf goetliaf Geithyaw 
 Kyrcheis 6r klyd6r klot tavarn a thref 
 A thravot med o garn 
 
 Kar kaeth y var koeth y varn 
 
 Katvalck kadyr eurwalcb kadarn 
 Kadarn y eirvarn ae ervit ae liaól 
 Hael Ieuan eil Pebit 
 
 Keitwat rhac brat bróydyr ymlit 
 
 Katol 7 eidyol i lit 
 Llit vroysc tan chueivroysc choevrin j6 
 Ieuan 
 
 Llavyn Garthan gyrthyór trin 
 
 Llydan ryd 8 y góeinyd góin 
 
 Llat lleó beidyat llyó bydin 
 Bydinlet hirget hóyrgard j6 Ieuan 
 
 Baed róydgan rudgocb dard 
 
 Bocllyv croyó heiìlioyó haelhard 
 
 Budlaön oe va6rda6n y vard 
 Bard 6yf i im Ri rif llóyr ar vaorgerd 
 
 Aryf aergat estraónffóyr 
 
 Bard ynteu goreu ae g6yr 
 
 Beird loeógerd b6rd oleugóyr 
 G6yr Ieuan divan deva6t ffróst Iröyscdreth 
 
 G6r breisc-dreul med am6st 10 
 
 Erddeint 11 Gereint a Gorötít 
 
 Gordvri eur gosti er g6st 
 G6st gynnal heildal haelder göyr Ieuan 
 Gar ieuanc Nud arver 
 
 Gosgedic Nur eilic Ner 
 
 Gosgord loyófford Eliffer 
 Ercólff 12 gryf 13 Selyf seil wledic RyJerch 
 B6yd Ieuan wayw yssic 
 
 Aryf aer didaryf urdedic 
 
 'Ei.-Ll. E. D. 
 2 Ddurawdr huawdr, 
 
 E. D. 
 3 JVeu, gamraw. 
 ♦Iddaw.— LI. E D. 
 &Llafuriwn. -LI. E. D. 
 
 «Hebdaw.— LI. E. D. 
 LI. 'CadÔl.-Ll. E Ü. 
 
 8 Llydawiydd. -LI. E. D. 
 9 Brwyscdrech.— Ll.E D. 
 10 Am wst.-Ll. E. D. 
 Erddraint.— LI. E. D. 
 
 iä Mae y Cyrchgyinmeriad yn hynod ynia, ac yn 
 dangaws yr achaws o vod y sill gyntaf o bennillion 
 Tawddgyrch Cadwynawg yngovyn bod yn dechreu 
 val y maent. —Ioh Morganwg. 
 
 "Gyrf.-Ll E. D. 
 
AWDYL MARWNAD MADAWC. 
 
 285 
 
 Ar glot y tri glut y trie 
 Trigys ma6l haedóys mal haedu o ia6n 
 I Ieuan gan veirdlu 
 Adysc glot fìysc heb vysc vu 
 Ud kard gorchud kerd gyrchu 
 
 CASNODYN AE CANT. 
 
 AWDYL MARWNAD MADAWC. 
 
 Casxodtn ae Cant. O L, P. P. 
 
 Bu oerchwedl cenedl cwynenwaöcHristlaön 
 
 Kamp Meirchyaön kwymp Marcha6c 
 
 Bud a vyd rygud y raóc 
 
 Bit keb vyd bot heb Vada6c 
 Madaôc oed marclia6c nieirch sarruc kein 
 
 Ail Kynvaor katgaduc [wr 2 
 
 Dyöan gar6 Du6 an goruc 
 
 Dan sygn poen dygn pan y due 
 Due Du6 dat bost kat kytvaeth heird eirch- 
 yeit 
 
 Oe orchud neb ni chóeirdd 
 
 Dygei yngóylyeu digeird 
 
 Diga6n oe vaordaon y Yeird 
 Beird wiscaóc Yada6c o vot a6r hebot 
 
 Y hybarch Grist Dym da6r 
 
 Deró heró hirvaeth niaeth ineithvaor 
 
 Bór6 naf o I6r6 nef i laór 
 I la6r Yacîaóc va6r vur ervit Trysian 
 
 Ban draóstaer ordinit 3 
 
 Trallaót Eingl giwdaót gedit 
 
 Dryllyeu aelodeu oe lit 
 Llidyaóc oed Yadaóc Yedöyr na6s garthan 
 
 Gyrthyei Eingl yggyghaös 
 
 Llet kadoed lluoed lliaös 
 
 Llit Kedic lla6 dreisic draös 
 Tra6s Yada6c arva6s eiryf sathrsarn aerllu 
 
 Tra vu tu to hayarn 
 
 Trech oed y nerth truy vertk vai n 
 Tr6ch ad6y no'r tri chadam 
 Kadarnbleit eirchyeit y orchud bu trist 
 
 Traósdec Yada6c eil Nudd 
 
 Kadarnvalch 4 llu tra vu y vud 
 
 Ket yn eurllet anarllud 
 Arllud y6 yn bud bed anglad madaoc 
 
 Modur Beirdd a neuad 
 
 Arllóysyat hyólat 5 rat rad 
 
 Eurlly6 6 helym aerlleö hylad 
 Hylad Beird digeird digu 7 oe d6yu 
 
 Hyl6yd cöyn cyn darvu 
 
 Ha6l va6l vilor t6r tyryflu 8 
 
 Hyla6 rod heil vod hael vu 
 Bu oerchóedyl &c. 
 
 1 Cenedl envawc- LI. E. 5 Cywlad.-Ll. E. D. 
 a Ceinfwr.— LI. E. D. [D. 6 Eurlliw. —LI. E D. 
 'Ordmid.— LI. E. D. ' Wyf digu.— LI. E. D. 
 
 *Cadrwalch.~ LI. E. D. 8 Torflu.— LI. E. D. 
 
 Dreic llu kan darvu deurvur 
 Drut Yada6c arvaoc arver 
 Dr6c na doeth ma6r anlloeth mor 
 Dreigyl brys dreis dyrys dros dir 
 
 Diröyn k6yn keinyeit I6yr6ys 
 Deryó llyó llióet aros 
 Dur bróydrdorf kerdgorf kardgas 
 De6r nenbren perchen parchus 
 
 Parchus Yadauc deivnaoc doeth 
 Pob kynhalyaodr llyóyaödr llóyth 
 Pibyl yr lla6r llu ma6r lie meith 
 Pa6b gynt y dethynt y daeth 1 
 
 Aeth madaoc enöaóc anwat 
 Uthrgyvlani Yargam vaorget 
 Athraw bróydyr draw gyffraó drut 2 
 Uthr escutruthr yscóytrot 
 
 Ilodaöc Yaclaöc vodur lleng 
 Bat winllat wenllys ehang 
 Budgled kyn der6ved durvyng 
 Beid yrth aervleid Arthur vlong 
 
 Bl6ng eingl estöng eisdóng 3 oed 
 Blodeu kampeu koymp Lloegr6aed 
 Bla6d galar am gar góreid 
 Blingur eirf blaengar aróyd 
 
 Ar6yd ffóyr naílóyr neflyö 4 
 Ar ónaethost hoedyldost hedyö 
 Aer gattraös yi- lliaös lla6 
 O'r Goettref dan lief dóyn lleö 
 
 Lleö gleö gloywlan gan Gynwyt 
 Llavur naf aédur nef aet 
 Lla6 ana6 yr lly6 5 eneit 
 Lle6enyd lly6 bedyd boet 
 
 Boet llaöen reen r6yf lien llöyr 
 Wrth Yadaóc bur en6a6c beir 
 Byt am walch gryt bryt bróytrdaer 
 Bei tes nyt eres neut oer 
 
 Oer vu y gyrd vyrd veirdroec 
 Aros dyd ketryd katuryc 6 
 Arf aergled afhved evnvaec 7 
 Eryr tut murdrut maördreic 
 Dreic llu kan daru àc. 
 
 Amdrist wyf gorphöyf ym gorphen 
 Ymdro call cyn dirwall derwen 
 Ymdreigl brat ymbryssyat 8 bressen 
 
 1 Ydd ethynt ydd aeth. — 4 lieu, na fflwyr neu fflyw. 
 
 LI. E. D. -LI. E. D. 
 
 2 Athro brwydr gyffro dro 5 I'r llew. — LI. E. D. 
 
 drud.— LI. E. D. f Katruyc— LI. E. D. [D. 
 
 3 Eiddwng. — 11 E. D. 7 Arweddeurwaeg.- Ll.E. 
 8 Yw brysiad. — LI. E. D. 
 
286 
 
 AWDYL MARWNAD MADAWC. 
 
 Ymdra6t ffa6t ny pheit vyggohen 
 
 Anidylan 1 am dóylan Havren 
 
 Am d6yn k6yn kynhebic Maxen 
 
 Am vedru canu kyn agkenn 
 
 Am Vada6c deivna6c dovyn a6ea 
 
 Am Nur pur val peir Keritwen 
 
 Am ner per paroded Pascen 
 
 Am nerth berth a barthei ychezi 
 
 A meircli eirch y archóyr aren 
 
 O'm kyvoeth amcandoeth 2 ym ken 
 
 Am cyveillt ceveis wrth angen 3 
 
 Am kovyaodr am Ily6ya6dr lla6en 
 
 Am kyvarch am parch am perchen 
 
 Am kyved ymaenved y men 
 
 Nym kyuyt tristyt treis diwen 
 
 Am koryf toryf tyrvahoed 4 ohen 
 
 Am kar rac escar rac ascen 
 
 Am gystal eirf aryal Uryen 
 
 Am gwst 5 Gystennin vab Elen 
 
 Am vydroed mesuroed moesen 
 
 Am veidraol kymunaol 6 kymmen 
 
 Am vodur val mab mur Moryen . 
 
 Am Yada6c bryt voda6c Bratóen 
 
 Amyl na6d Du6 y deóin adyen 
 
 Amled hed o rinóed y ren 7 
 
 Ren lien a llyvreu goleu galar 
 
 Röyf glöyf o glevyt lieu bryt bróydrbar 
 
 R6ym diclóym dodi ri r6ng daear 
 
 Rebyd ryd róydóin a deóin dâr 
 
 Redaöd ca6d ym cof dof divevylgar 
 
 R6y a m6y y mae no g6ae hyt g6ar 
 
 Rydranc ieuanc ia6n daón diwatöar 
 
 Reit ry6 lly6 lleas oescas escar 
 
 R6yt yscóyt escut drut wrth drydar 
 
 Rot arvot arveu keneu kyrmar 
 
 Redyat kat kedyrn deyrn diuar 
 
 Ryt byt b6yt vyrdoed wiscoed wascar 
 
 Ryngwellyng wallaó heilyaó h6ylyar 
 
 Eif llif llu vueil eil Ulkassar 
 
 Reid arveid arvot 6edy clot clar 
 
 Redet vet veidraol dreigya6l di-ugar 
 
 Trugar góar g6ir trioet hoet hir k6ynir 
 
 keinud 
 Trist Grist groy6 vra6t ym uyr 6ylna6t am 
 
 wa6r eil Nud 
 Trömgoll oil y6 tramg6yd yn lly6 trymgaöd 
 
 ny'n llud 
 Treid-fíraeth maeth med treis y de6red 
 
 tra6s y deurud 
 Trossed Mervyn treissiór gelyn gerdbryn 
 
 górdbrud 
 Tryssaór oed ym tra vu walch llym gwi6- 
 
 rym gwaywrud 
 Trossed y glo manar amdo mynor ymdud 
 Tra,ethu oe d(5yn tretheu ad6yn hngóyn 
 
 hwyrgud 
 
 lAmddylyn.— LI. E. D. 5 Gost.-Ll. E. D. 
 8 Am can ddoeth.- LI. E. 6 Cynmawl.— LI. E. D. 
 3 B n o.— LI. E. D. [D. 7 Dyma dervyn yr awdyl 
 « Torfaoedd.-Ll. E. D. yn LL E. D. 
 
 Traethaót enóaöc trathec Vadaoc a vedyr 
 
 Gruffudd 
 Tra reit ymi rac tra phrovi costi cystud 
 Tr6y aróyrein treidyaó o6ein dihein duliud 
 Troy hir bara y Duó donya y dataimud 
 
 Dataimudaöl ha6l yw hywled Owein 
 Digóyllgein ysgein dóyrein deóred 
 Dedveu traós geneu treis g*6ned gyrchyat 
 Da6n y tat rodyat borthyat berthed 
 Du6 g6ae vi clóyn Ri dyn ryved y vy6 
 Am róyf róydlyö nyt byö neut bed 
 Dyvrwledic eilic y wyled amget 
 Dyvet y drosset oed et ryssed 
 Divei val G6alchmei gweilchmaeth med a 
 
 g6in 
 Divlin sarff bydin yn rin ried 
 De6r dyvyant Rolant rul daered plymlóyt 
 Diarsóyt yscóyt eurglóyt aergled 
 Dur eil Arthur mur maór alued ar lu 
 Darvu lie ryvu llaöer reuved 
 Dor ior dygyvor da gyved enwa6c 
 Defnyaóc oed vada6c vynaoc voned 
 Dar doethyon ganon Gwyned a Deheu 
 Y llugóyr a gigleu Lloegyr a gogledd 
 Dir j6 ar gy6ir argy6ed Derwin 
 Daearawl yscin Dewin diwed 
 Dyiys dóyn oe lys l6ys gy vanned llynn 
 Dyi-a6r g6a6r góayóryn kyn kannmlyned 
 Dyi'o Dat yn rat enryded divrao 
 Deurud Ud ida6 a hodyaö hed 
 
 Hed wled sened y seint 
 Hael dióael Yael veint 
 Hy dyly vry vreint 
 
 Gyt ar Yraham 
 Hyn6yf gl6yf 6yf oil 
 Honn galon donn ch 11 
 H6yr góyr ffóyr ffoll 
 
 Getkoll gytkam 
 Hiraeth ffraeth maeth neu 
 Hut drut lut lityeu 
 Her6 ver6 chöeió chóetleu 
 
 Godeu gödam 
 H6rd dórd bórd beird^in 
 Hoedóysc vroyn róysc lin 
 Her wiscner tfer fin 
 
 Goflin gyfiain 
 Hyd6r mur cur caer 
 Hydysc fiysc mysc maer 
 Hoet adoet oet aer 
 
 Fnoyw diglaer mam 
 Hyder ffer ver vu. 
 Heit greit bleit blygu 
 Het haelet Met llu 
 
 Trychu tracham 
 Hydir 6ir hir haf 
 Heb atteb neb naf 
 Hynt g6ynt kynt koynaf 
 
CASNODYN AE CANT I R DRINDAWD. 
 
 287 
 
 Mab mwynaf mam 
 Aetli ffraetb vaeth Vangor 
 Uthrlaön daón iaón ior 
 Oeth doeth goetli gyngor 
 
 Maörgor Margam 
 Avar bar kar Ca6 
 Uyf röyf glöyf glutaö 
 Ef nef dref dreidyaô 
 Eodlaó rovdlam 
 Amdrist 6yf &c. 
 
 CASNODYN AE CANT I'R 
 
 DRINDAWD. 
 
 L. P. P. 
 
 Teindaut dibecbaöt Du6 bycb diwaban 
 Am ri róydlan am kan kenffycb 
 Mab diatneir meir mor vynych ym byd 
 Aeth saetb seitb brivwyd 1 ffyd am ffurvycb 
 Ymd6yn om gwenwyn nym gwenycb uffers 
 Affeitb. geitb getbern surwern nid sycb 
 Lie mae llawer gwae waetbwrycb anescor 
 Liu du diyscor ffyior fíbldrych 
 Differ vi vy ner rbac nyeb uffern gnut 
 Ar tan brónistan brut rut rydunnych 
 Ar pydew llenrew llawn rycb kyllestric 
 Ar peir geir garódic peitbvric poetbvrycb 
 Ar pryvet kalet kolya6c6rycb synya6c 
 Afróyd s6yd salla6c treisgla6c treisglych 
 A pbob ry6 distry6 tr6y distrycb flamdaCd 
 A ffwyr lóyr loesga6d adraöd edrych 
 Diryeit nyt teleit talgrycb wythlonder 
 Dur aervur arver ar ny gerycb 
 Direidyon dynyon ny rydoniycb dat 
 Dirryd nyd ffoat brat ae bredych 
 Tyro ran i' th wan wynvyt wrthrycb ha6l 
 O'tb wlat vet vreidryaol yr ma6l mynycb 
 Yth wled lly6 bucbed lie y bycb dragy wyd 
 Lla6r ma6r mireinddydd llywydd llewych 
 Llys didos a nos da6n wledycb racllaó 
 Lien ot not neidyaó na glaö nym g'6lycb 
 
 IL 
 
 Trindaöt dibecbaöt ny^a bycban 
 Troi bryt attat tro gloywrat glan 
 Tri ac un cyvun mor yw cyvan 
 Trugar gerennyd Dovyd divan 
 Trugared ried reuved royvan 
 Tragyóyd y byd nyt dyd diflan 
 Traba ni pbara ni pbeir didan 
 Trabir dielir dir darogan 
 Treis dyn a obryn ennyn anyan 
 Trist gosp gost ffurndost g6st ufferndan 
 Trinbeion dynyon danyal ogan 
 Briwyd. 
 
 Traffalst cyn amdo gro a graean 
 Tru mo'r angall dall dull aneiryan 
 Trossed tr6y gymwed a gymeran 
 Trannoetb heb gyfoetb beb gyvroynan 
 Tra6t angeii vereu vedeu vydan 
 Tra by yó pob syö na synh.6yran 
 Trymder Luciifer ae loes affan 
 Tros y gam arvaetb kynvaetb koynvan 
 Trymg6yda6d beb neöd y gla6d nyt glan 
 Travael nam oe gam gwaelflam ae gwan 
 Trachpved lleclióed llucb a tbaryan 
 Trevyna6dyr ll6yr bua6dyr lloer a buan 
 Trevneist a ffurveist o iFyii' amkan 
 Trevneu ampryleu geneu a gan 
 Treul gy vadef nef naf pob atvan 
 Trengit ae collo Il6r6 tro truan 
 Traetbaót o'tb vola6t vilyoed gyman 
 Trenneist syr a myr moraól dylan 
 Trevneist dayar va6r ae cbla6r acblan 
 Trefneist wern uffern affeitb Satban 
 Trevi-et i bryvet lie yd ymbrovan 
 Trocb beol ysgol esgar boetbvan 
 Trallaöt yr gi6da6t nyt ymgadóan 
 Tra6s y vu Iessu pen llu llydan 
 Traó yr ymdara6 ar doryf Sudan 
 Treul gyvor tros vor kyugor kyngan 
 Treidle yd etbyó ôraetblyö ffr6ytbla6n 
 Traetloes yn y groes Grist e bunan 
 Treit ym ercbi mal am orcban 
 Traróyd vyd kuloyd am bob kalan 
 Trugaredd a bedd baecldóyt amkan 
 Tróy eiryolaór ma6r Meir a Ieuan 
 
 ni. 
 
 Trindaót dibecba6t Duó ni becba6d 
 Treidwyf i nef yn adef y na6d 
 Trist vyd tragywyd truy ga6d ae collo 
 Tristyd vryd vradvi'o vroydyr gyyvanna6d 
 Treisóyr nyt ystyr am dost ansaód 
 Trossir pob enwir yn bir yn ba6d 
 Lie i trosset kiwet kawatsa6d niver 
 Tru Lu Luciifer aergler oergla6d 
 G-wae a dyt y vryt mewn byt ae ba6d 
 Gwae due rac gwan y ran rynnaód 
 Gwae die gwir dreissic dryssaód dy amcan 
 Gwael dravael dryyan góayw tan ae ta6d 
 Gwae a vo crettffo tro tr6ydevla6d 
 G6ae divoyn g6en6yn cargóyn curgaód 
 Gwae a divreint seint a seilya6d temleu 
 Gwawr mawr mm' gradeu gredyf ymadraöd 
 Gwae a vyn gobryn gobyr ufferndaód 
 Gwae divia6c llidiaóc lleidyr tra allaöd 
 Am bercben o brenn a brynaód pumoes 
 Per ffer ffurveidvoes ffro^vyll-loes firaód 
 Er penyt bywyt boedyl vergyt baöd 
 Wr glan diwaban yn y waba6d 
 Yr wlat vat veidryaol a vedra6d Andras 
 I'r wled bed baedblas beb gas beb ga6d 
 x Neu } ffrwythlan. 
 
288 
 
 CASNODYN AI CANT lit DR1NDAWD. 
 
 Anturyön h6yl6yn lieli a tlionneu 
 A thynn6n ved yn rhi 
 Ynat pob gólat rat roddi 
 Un ion athraóon a thri 
 
 IV. 
 
 Trinda6t yn gwaraót an gwarant 
 Tri unyaón unnerth gogonyant 
 Tevy y tat a rat yn reityant 
 Tr6y y mab gwnaet bawb bob grymyant 
 Tr6y'r yspryt y gyt y gadant 
 Trindaót yn undaót nndn6 gwediant 
 Trist vu Grist yn y groes dygyant 
 Travael hael hóylaócl ar volyant 
 Traót góener bu ffer y ffynnyant 
 Trydyd dyd dody6 o divant 
 Tros dyd deugeinvet ket katwant 
 Trev nev afniver ef gwelsant 
 Treidyom ni a mi a Morgant 
 Treu denvor kyngor kyngharant 
 Treith ymdeith yn veith anvethyant 
 Traeth a brynn a phenryn a pliant 
 Treu ny ludd tryleu eil Rolant 
 Tra6 yr bra6 ar bryvet gormant 
 Trethóyf Du6 a diwedd vy mant 
 Tra v6yf travotor un amrant 
 Tramynut tr6m ynnof y ch6ant 
 Tremynu treislu tros liant 
 
 V. 
 
 Trindaót ffa6t ffer tref nef nifer gwarder 
 
 gwirdat 
 Trecli wyt no neb tr6y da6n atteb treidiwn 
 
 attat 
 Tra v6yf vy my t y troych heb 6yt ym bryt 
 
 rac brat 
 Treul benydyaó ardóy guryaó yr dy garyat 
 Travel a chur gyta dolur g6edy dalyat 
 Tr6m gymmereist tra6s yn pryneist or pren 
 
 crociat 
 Tr6y dy hoelyaó draet a d6yla6 drut adeil- 
 
 yat 
 A gwayw dan vronn a göaet góirion góerin 
 
 bryniat 
 Ar byt paladyr yn diangadyr am d6y angat 
 Ar dall a'th want o'th vadeuant nyth vu 
 
 diwat 
 Creest Deus dilywygus y deulygat 
 Credaód ynteu yr g6yrthva6r greu goleu 
 
 gwylyat 
 Ae gwnaeth golóc o dywyllóc a diwallat 
 4c ae gónaeth vyd o divedyd y dyvodyat 
 Cryt y gymmyrth rac ovyn mawr6yrth mur 
 
 góynnieithyat 
 Cret ae g6ara6t oe vaowr becha6t beich oed 
 
 anvat 
 Ceir pob tervyn credón dyscyn credo dysgat 
 Credadun eir Crist ym bru Meir maór ol- 
 
 euat 
 
 Brenin ar gret oed pan anet yn pen ynat 
 Breinyaól escor breint seint seil cor dor 
 
 deggradwlat 
 Kenevinglot mab kyn bot na phab na ffyr- 
 
 yf aviilat 
 Kant egylyon gein egluryon giorya ganyat 
 Doeth trywyr tec a their anrec anrydedyat 
 Eur Tus a murr yr gwr nyt byrr yn y per- 
 
 ffeithrat 
 Seren bu r6yd bu kyvar6yd bu kyveiryat 
 O vlaen y tri y vynegi yn ri rodyat 
 Eraót greidaón ny bu gyvyawn ny bu gov- 
 
 yat 
 Ar addoli y Grist Keli kolovyn lleuat 
 Arclión yr hael. a lud travael ymhob troyat 
 A beris lien ac offeren ac offeiryat 
 Ar dovyr yn win a pliob iy6 hin a pliob 
 
 ryw hat 
 A nos adyd a gwellt a g6yd a vyd 1 ffuryf- 
 
 rat 
 A gwyllt a g6ar mor a dayar ma6r ardóyat 
 A deudegrad nef a diodef da a wydyat 
 Yr y haelder yr y niver vy ner neirthyat 
 Bot yn diwed yr trugared yn tro garyat 
 
 Amen. 
 VI. 
 
 Trindaót dibechaót buched wiry on 
 Trugar tröm y var kar gwar gweddwon 
 Tri yw Duw Keli kolo\yn Deon 
 Truy rat ac un mat keinyat kanon 
 Trech yw ef tat nef naf gleinyon racleu 
 Nor creaduryeu goreu gwron 
 Gwr dinam digam dygyn y alon 
 Gwr clawnveith gobeith reith reidussion 
 Gwr didic gwledic gwlat engylyon 
 Gwr dedvaol gw^raól bieu'r goron 
 Gwr a gynnyd dyd dydon ymdangos 
 Gwr a gynnu nos dros dreissogyon 
 Gwr a gynneil seil seith urdolyon 
 Gwr a gennyw yw awyd dynyon 
 Gwr kymmen penn lien y llenodron 
 Gwr kymwys kynnwys kanwyll deillyon 
 Gwr kyvunot a chlot a chleivyon ov6y 
 Gwr kymorth gov6y dr6y dravaelyon 
 Gwr ny chud y vud y vedygon 
 Gwr ny chel a wnel o dichwelyon 
 Gwr ny char murnAit Uetrat lladron 
 Gwr ny cheinmyc CTeis cleis cledogyon 
 Gwr ny chymmwyll twyll tyllod hoelyon 
 
 bra6 
 Y draet a d6yla6 dolur calon 
 Gwr a aeth yn y gna6t gaethra6t gethron 
 Gwrddal g6yn ddial gan Id eon 
 Doeth oe greu purgoeth perging drudyon 
 Yr pumoes pumloes pumlif cochyon 
 Duw mab meir yw kreir Cristnogyon 
 Da y g6yi* goglyt mebyt meibyon 4 
 Rhae caffael travael tri anwirion 
 
 x Neu, ffydd. í A r e«, meibon. j 
 
CASNODYN AE CANT IR DMNDAWT. 
 
 289 
 
 IvaifFas Sudas Sudan Babilon 
 KyfFess6n keisson o rat kysson 
 Kyffes dr6g benyt a ia6nbryt Ion 
 Kaffom lwys gynnóys gan orchestyon 
 
 nef 
 Kartref gwir adef y Gweryddon 
 Selyf ynat tat tec 
 Seilyeitli nyt góyrieith gorwac 
 Seith drwy obeith veith vedic 
 Salym wraul seilym a oruc 
 
 VII. 
 
 Gorugam ryrret puret peryf 
 Gormod o bechaót ar l]yvyrgna6d llyf 
 Goreu oed vadeu orneu oernyf 
 Gorwakter y gler over a yf 
 Gorwac beehadur gleudur gledyf 
 Góthrus y eir a cliweir ny chwyf 
 Gyrrir y benyt detryt clidryf 
 Gared saód garthgaód yr gwerth g'6dyf 
 Gorwed hir ysdir ystor liybryf 
 Gorwisc graean poen da6n pan dyf 
 Gormeil pridlad nyt nad nedyf 
 Gormes yw cludaó aelaó elyf 
 Gwr hybwyll kyinwyll i wyryf 
 Goreu da wyrtkeu yw Duw wrthyf 
 Gorffóyf deitb didrist neut Crist ud 
 
 cryf 
 Gorffen digynnen da yw gennyf 
 Gvmmoyll dysc ffysc ifer nyt ker Kaer- 
 
 dyf 
 Gem Garusalem geiryeu Selyf 
 
 VIII. 
 
 Trindaót paraót pur 
 Traus ma6s moes eglur 
 Tr6y rat mat moclur 
 
 Mur mereinwch 
 Tro vi Ei'ratlaón 
 Trarnidr dinidr da6n 
 Tref nef naf kyfyaon 
 
 Digaón degöch 
 Treidiwyf rwyí rwydwynt 
 Tros vbr kor kerrynt 
 Groec dec dervynt 1 
 
 Haedynt hedócli 
 Tir gwir gweringret 
 Tymyr gwyr gwaret 
 Tat rat reit nodet 
 
 Get gadarnwch 
 Tnt lut lud dranióy t 
 
 Tec rec ren ov6y 
 Tcith veith vaeth gobróy 
 
 Tr6y attregóch 
 Am gynnal gwal gwyd 
 Seitb braweith brióyd 
 Peth braweith brivoyd 
 
 Kyn trechdyd tr6ch 
 
 'Derwynt, neu, dewynt. 
 U 
 
 Llunyaf naf neges 
 Llunya ym lym les 
 Llydan Ian Joches 
 
 Gwares gwarwch 
 Llogeil seil Selyf 
 Lie nyt prifde pryf 
 Llawn nerth berth beryf 
 
 Gryf digrifwch 
 Lly^v gwlat vat vedyd 
 Lló^hbeir creir crevyd 
 Lleithic Gwledic gwlyd 
 
 Dyd didanwch 
 Lleuat rat rinwed 
 Llyua da diwed 
 Lie yd aeth ifraeth ffrwythwled 
 
 Y med medyrwch 
 Llaryed hed hoclyaó 
 Lie g6yl h6yl heilya6 
 Llawr nef dref dreidyaó 
 
 Aelaw elwch 
 Llys vry hy hoywblwyf 
 Lies gne de diglóyf 
 Llóyd róyd róyf del6yf 
 
 Dr6y daclolwch 
 
 IX. 
 
 Can digones Du.6 an divlan verroes 
 
 Yn eiryoes yn eiryan 
 Gwr a'n gwnaeth ae gwnel am danan 
 Trugared kyn meuecl mablan 
 Gwr a'n peir an peryf glotvan 
 Gwr gwychdoeth gwych gyvoeth gyvan 
 Gwr an gwyr an gwaraót oe ran pumoes 
 byt 
 
 Yr bedyd y Ieuan 
 Gwr ygkret ygkrevyd nyt gwan 
 Gwr ygki-oc ygkroes beclryvan 
 Gwr a wys a vrys y vraotlan 
 Ef a daó nyt attaó ef attan 
 
 Pan wnel Duw clangos y varan 
 Dydóyre dy daeret arnan 
 Dychryn tóryf torvoed yn eban 
 Dychp-ch hynt dychre góynt grvaet- 
 
 van 
 Dychyrnrió tonn amlió am Ian 
 Dychymer uvelyar bar bann 
 Dychrys gwrys gwres tande allan 
 Gwedy kelennic g'6edy kalanberth 
 
 Pan borther glyó am ban 
 Gwedy serch a seirch meirch meingan 
 Emys llys llysseid uch ebran 
 Gwedy treth mal trethaót Ieuan 
 Kyn glasvecl kyn glassu vyggran 
 Duw am ryd om reidun ovan 
 H6yd obeith o weith y winllan 
 Ac yna daw bra6t braw gyman 
 Ar deheu vy rieu vy rann 
 
 CASNODYN AE CANT. 
 
290 
 
 RISSERDYN AE CANT RACLLAU. 
 
 RISSERDYN AE CANT RACLLAU 
 
 I Hywel ap Grutfudp. O L. F. P. 
 
 Rygud Hew aryfrud llyw eurvro gwingost 
 Ynghongl gwyngor Beuno 
 R6yf clotnerth ry vie Clytno 
 Rydewr greir rud derw a gro 
 
 Cud gro teilwng Gymro tec 
 Kyt denór bróyd 1 ket dinac 
 Kael annón y6 n kelennic 
 Calonnus is Kelynoc 
 
 Lla6r Kelynoc va6r a ved gorchud 
 Gwae eirchyeit o'r diwed 
 Llif greu aer góaótglaer góaetgled 
 Ll6ybyr Par 2 travyn bar is trevyn bed 
 
 Kaenved a gud Nud nedair 
 Kynvyn eil neut kwynvan aer 
 Kytkam prit trillit trallwyr 
 Katkun oed lith katcun aer 
 
 Aer daradyr cadyr delltór coedyd on 
 Annwyldoeth fab Gruffud 
 Adóyn kyn noi d6yn iw dyd 
 Oed eneit Pobyl Eiddionyd 
 
 Eidyonyd loryf koryf karyat oed Hywel 
 
 Grym Ecliel gry 
 
 Aneird yn ei veird oe vot 
 Yggraen ved yggro yn vut 
 
 Os mut lle6 aerdrut llyó urdrec llithyr- 
 waet 
 Llathyr walch pobyl Wyndodec 
 Wysc róysc ra6t 6a6t wiwdec 
 Ys uócli y g6yn no dôyn dec 
 
 Pob dec ae k6yn ad6yn oed 
 Par durvlaen paraót aervleid 
 Prif ruthyr yng durvyng deorvaed 
 Pridór sercb Paredur swyd 
 
 S6yd r6yd rodyat vat sudei vedel gyryf 
 Ni due aryf na phensel 
 Ar ysgwthyr brat kat nyt kel 
 Saer hoyóach no syr Hywel 
 
 T7cliel o d6yn Hywel doe 
 A ch6yn géyllt ochein a gwae 
 A chadarn oed dyroed dei 
 A chyd6r bróydyr uch ad6y 
 
 Gar6y ar ad6y g6ra6l redyat ffuryf 
 Taer briógyryf tar6 bragat 
 G6ys g6ae oe var6 ar6 irat 
 G6yssi6r kerd g6ae assa6r kat 
 
 l 2\Teu, brwydr, 
 
 Dar. 
 
 Llithyr am ud kat rat redec 
 Lla6n 6yla6 lleuon olóc 
 Lly6 ar dadl lleó urdedic 
 Llóryf chóalu trin lloryf cb6iloc 
 
 Chwiloc benn ae nenn y uinneu y roet 
 Lie y redant oe eisseu 
 Cüóylgaró clot vydindar6 cleu 
 Chwyrn digrutbyr cbwerwon dagreu 
 
 Dagreu tros vadeu llyw tra6s \wclin 
 
 draó 
 Da6 en 6 dreig eurlla6 yn dra gorllin 
 Drut lut lavyn hard dravyn dor hirdrin 
 
 torvoed 
 De6r bor gnaótlóyd oed durbar göaetlin 
 Dedyf redyf rein o vlaen dyd arwvdin 
 
 gy mmysc 
 DeórfFysc due daerdysc clóygat ordin 
 Dyed yn diued deöin ymladdgryf 
 Drutlyryf dal trafFuryf deulit Tryphin 
 O glywet mynet ymeinin argae 
 Amneit gorèyllt g6ae ym neut geróin 
 Arglóyd yr ar6yd oreurin leóych 
 Ardóys gytlirud gwych oer dyscethrin 
 Aryf lithaereu bróytreu bratrin kerdaor 
 Yn llaór rhoi baelóaór a Ri heilóin 
 Ocli cóympaó kanllao aöcli keinllin G6el- 
 
 ydyr 
 Echel deórweisc bydyr u6ch ael deróin 
 Traós dar6 br6ydr agaró bradór egin 
 
 Ffreinc 
 Taer vedylfiyrf einc torvoed Elpbin 
 Travyn llavyn llóybyr vryt gryt digrin 
 
 baladyr 
 Taradyr tor eurgadyr hyt tir Ergin 
 Treulóed cost anned Cwstenuin gynut 
 Tyrveu myvyrdrut toryf ymevin 
 Tava6t un araót Aneurin góaótglaer 
 Tec kyffrytyor aer tei kyifredin 
 Hyóel gaen uvel aryf gynnevin bla6d 
 Ha6d y glut delífaód 6yr góladoed Olphin 
 Hael heilgost eurbost Erbin ysgóyt 1 
 Hard arveu volchvur hyrdeiryf vylchvin 
 Hydyr aervathyru hoe6der veithrin cle 
 
 oed 
 Hyder llaóer oed hyt orlleóin 
 Hynt r6ym byd llonyd heb allóynin 6ed 
 Hepcor dor deóred hyóled hoyólin 
 ^Eíut kur róyf Arthur ry vaorthrin deigyr- 
 
 d6ysc 
 Kaf am urddaól röysc koveu Myrclin 
 Kud prud pridlaór góaór góerin bendevic 
 Klut i aros die clo daëerin 
 Clóyf dyed atóed Etóin digonyanfc 
 Cly6 cant ma6r rassyant am ior iesin 
 Kein ll6yr garyat rat yn rin yuchelbraw 
 Kanllao nef ida6 eil naf eidin 
 
 1 Mae vma vai vn v rvrch. 
 
RISSERDYN AE CANT RACLLAU. 
 
 291 
 
 II. 
 
 TJnyawn bill hirdaön o ball harded 
 
 En6a6c valcli vyna6c o veilch voned 
 
 Anóylgein virein o vaored didóyll 
 
 Un ny v6r6 y bwyll yn ovsred 
 
 Ma6l y hiróen doeth mil ae haróed 
 
 Manon eur hoyódal mynn anryded 
 
 Myvanoy ly6y oleuóed prifìóys 
 
 Mygyr hoyólamp Boóys mag6yr hyóled 
 
 Govynnei vaolgerd yn gyvanned 
 
 Góenlóys eursóllt bobyl góinlys orsed 
 
 Góascaèt iiiseilóaót ansalóed arver 
 
 Gymmar hy Ener gem rianed 
 
 Llythyr ae dysgaód yuii llathraid osged 
 
 Llunyat diorneir llun teyrned 
 
 Llió divrisc llu6ch-6isc eiiy llechóed maen- 
 
 a6l 
 Llóydei ammot maól llaw diommed 
 Kerir y maórdóf nyt er kared 
 Kadeir y vaoleir ket orvoled 
 Kyinendaot tava6t etived lóydyant 
 Kwbyl iawn waret kant keibyl enwired 
 Ku vynaucwymp wawr kyvyaon agóed 
 Kludaod ewybr da6n clot o diwed 
 Koeth y gwnaeth y maeth a med bueil- 
 
 sathyr 
 Klaer eurvreisc gorff llathr cler ar vroys- 
 
 ged 
 Bit ar hyffaód lioedyl byt orhoffed 
 Bu vlaen nodet beird byw vlynyded 
 Bóryat geir divrat geiré dyvred glut 
 Bylchem y golut balch amgeled 
 DiglofF i molyant hyt 6lat ogled 
 Dec morof Môn digymared 
 Dyat dyvyr dróssyat divar drossed coeth 
 Deall aeìaó doeth diell wyled 
 Golutaóc kymar haelwar heulwed 
 Goronóy vyclian góron vuched 
 G6ymp clot daón hynot dianhuned deigyr 
 Góiwryó groyó eigyr g6a6r y góraged 
 
 Clytno Eidin 
 
 Glot ar6yd drin 
 Gleudur detryt 
 
 Cynlluc durdoryf 
 
 Ceinllyó góindoryf 
 Canllaó G6yndyt 
 
 Koynen kepkor 
 
 Ar un Elor 
 Yr Anóylyt 
 
 Kolovyn Gwyned 
 
 Eur varanned 
 Ar vyrr enhyt 
 
 Koeth oet Hywel 
 
 Kyn noi dirgel 
 Kynnyd ergyt 
 
 Kadyr vab Gruffudd 
 
 G6awr Eiddyonydd 
 G6eiryd unyt 
 
 Kymro adóyn 
 
 Kaf oe dreisdóyn 
 
 Kof o dristyt 
 Kynoyl Garthan 
 Rod wiw góaótlan 
 
 Rudóayó góaetlyt 
 Kyvroyd galon 
 Ochein tromvron 
 
 Achöyn trymvryt 
 Klot urdolyon 
 Am y govyon 
 
 Ym a gyvyt 
 Kolli kyrchva 
 Honneit utva 
 
 Hynn neut atvyt 
 Kantref digeird 
 Doeth y wanveird 
 
 Deith diwynvyt 
 Keir oe dramcwyd 
 Eureit aróyd 
 
 Yr ae deiryt 
 Kynnwryf Bryneich 
 Kynon hoyovreich 
 
 K6yn anhyvryt 
 Kalon uchel 
 Oed i Hywel 
 
 IJd dihe6yd 
 Keith gyvlymliw 
 Dur ysgoytvriw 
 
 Dar escutvryt 
 Krist un mab Meir 
 Radeu wertheir 
 
 Beit yw wrthyt 
 Kynnoys Hywel 
 Eurnaf uchel 
 
 Ar nef iechyt 
 
 Iachaet Meir creir croywrad 
 Eneit góalch bordvalch beirdvod 
 Och vynet uchaf voned 
 Ion ym rain cor ymeón cud 
 
 III. 
 
 Llyó glyó gleónaós tra6s tr6ssyat kerdor- 
 
 yon 
 Lleon aróydyon llaó ia6n rodyat 
 Lloryf koryf ket kiryet karyat G6yndodyd 
 Llyóyd meu hylóyd ym Mon hoyólat 
 Llym rym redyf gynnedyf gan gennad 
 
 Iessu 
 Lies veird aóenllu llys v6rd winllat 
 Llóybyr r6y Oronóy eir ynat ieithvydyr 
 Lle6 yn haelvab hydyr llaóen heilyat 
 Tudyr yn ongyr ennyngat Eingylgróydyr 
 Tryleó g6r 6ydyr bróydyr treul egoryat 
 Trydar aer lavar erliviat góaetffreu 
 Trevneu clot oleu cleu adeilyat 
 Teyrn góallaógyrn a llygat Góyned 
 Taervur briódur 1 gled tyrvor bragat 
 v Neu, briwgur? 
 
292 
 
 R1SSERDYN ÂE CANT EACLLAU. 
 
 Torret6ynt luchynt tórf dilechyat ffra6d 
 Trostan yghyrch blaód Tiystan angbat 
 Peleidyr góaetreeidyr nyt góyt ruat serth 
 Prudust angóy nerth preid ostyngyat 
 Par trydar banyar erbynyat pob rei 
 Parcber bell 6estei oe bóyll óastat 
 Pennaf a'r trecbaf trycbyat Elivlu 
 Prit ae le6 leif vu pryt Eliwlat 
 Por kyngor ragor parbau róygyat trin 
 Paun góirotyon win penn góaretyat 
 Kadyr golovyn diovyn yn kado dyad balch 
 Kein diwacieith walch kun diwygyat 
 Kyvyaon gadarn vara, divurnyat gyngor 
 Kadeir glotryd ryd ket argieitryat 
 Keid6 óarant llóydyant lleidyat ygghytrud 
 Kara6d ellóng bud keir y ddillat 
 Kynnedveu Llacbeu lluchyat goyarlavyn 
 Keindeor weisc dravyn kaendur wisgeat 
 Pec dec dal ardal ry6 eurdat perffeitli 
 Pethren aros keitb rutbyr ia6n irat 1 
 Pewin y vydin gan veidyat yggaór 
 Pydaer ar aessaór ri dirussyat 
 Póysc bróysc breisc hit drut ueut rat y 
 
 vragaot 
 Peid a grennya raót rod digronnyat 
 Póyd Ion kerdoryon kaerdiriat clidaryf 
 Pud aer gamaón aryf rydeur geimyat 
 
 Dar ymleidyat uthyr dor ymladeu 
 Deóreir y giwclaót dar ar gateu 
 Diagyr Ôronóy geyr deau aessaór 
 Dyry rodyon ma6r dur y reidyeu 
 Da vreisc gedaól goryf difróys oedeu 
 Dyvyrys 2 adóytb llu dyAyi- ossodeu 
 Daret angerdrutbyr 6rtb d}Teu gorllin 
 Da 6rtbboly6r trin dióartli heilyeu 
 Llew a cbaryat myrd llyw iacli oryeu 
 Lla6 a cbiriet mon lleóycb eiryeu 
 Lluchynt creulaón vi'oyd Llacheu gybaval 
 Llydan 6ra6l dal Hit yn aereu 
 Llatbyrber eur groyó ieith llitbyrbar irgreu 
 Llunyón vardeir naf llawnyon vyrdeu 
 Lleveiiyant góyar y6 llavuryeu keink 
 Llawen orvot Êfreinc Llew yn arveu 
 Kat 6i6 sudaer bydyr kad6 y sóydeu 
 Kymen varon doetb kamaon vereu 
 Kanon kywirdeb yw keneu Tudyr 
 Kadarn góympyór gwyr kedyrn gamen 
 Kara6d valcbed treis kaeroed vylcheu 
 Karyat tewglot ami kiryet bygleu 
 Kyvar6yd y gónaetb kyveiryeu dragon 
 Koetkun olóytbyon katkaen latbeu 
 Egyr didlaót la6 nyt gar6 datleu 
 Ag6rd atlam va6l am gerd otleu 
 Auyan Eidyaól gynt un anwydeu mael 
 A raclóydod gael eur a g6ledeu 
 O v6r6 karcbar g6yt Evra6c kyrcbeu 
 Y va6r geryd gryt ef yw'r gorcu 
 
 'jYrr, iscat. 2 Dyviys. 
 
 I ar vratrutbyr y gónaetb eirif vroydreu 
 
 ymgnitb 
 Aer veryon litb ar voreeu 
 Pon ar dervysc greit Pun aer dyrveu 
 Pydglet aelaó lys róydglot oleu 
 Pyvel rudór drut ry6 va6l radeu Nud 
 Pydeur waetífraód Ud reid ar waetffreu 
 Peit y bydoed y6 rat wybodeu 
 Pydec emaóc loryf ri digammeu 
 Pygaraód 6isga6 ragoreu eglur 
 Pise odidaóc dur róysc y deidyeu 
 Murel dilóryf vu mawr el6 daleu 
 Mirein leóbraíF vreicb Moryen lóybreu 
 Mordóyaód yn eirif maerdyeu góinllat 
 Mur ar agórd gat mor yr eigyeu 
 Mae'n aruyd y vot rug manereu 
 Ma616r da advoyn gorif mil6r dedveu 
 Mynnoed dra gorvot byt ym manneu byt 
 Maóred ragor bryt muroed dreigyeu 
 
 Arvot uthyr dreic 
 Wrtb gastell greic 
 Aer arynneic 
 
 Eur Oron6y 
 Arveu kylcboyrn 
 Ervei Deyrn 
 Eryl Gedyrn 
 
 Aryal Gad6y 
 Eryr G6yned 
 A ryf gyved 
 Eirgras boffed 
 
 Irgreu saffóy 
 Eneu digabyl 
 Anant v6rd-dabyl 
 Ynyal barabyl 
 
 Yn ael Ber6y 
 Amlóc dróydyet 
 Amlyn 1 weitbret 
 Ym y yvet 
 
 Am y ov6y 
 Wytbrif drossedd 
 Utbraf lymgled 
 Aetb y vaored 
 
 Ieith Avar6y 
 Anóyl Dudyr 
 Einyoes ysgyr 
 Eirget Eryr 
 
 Aergat aer6y 
 Ion kenhetloed 
 Ynyal ólatoed 
 Anaó lyssoed 
 
 Enw lassóy 
 Hydyr galondit 
 Hyclaer deórllit 
 Heilyeu dibrit 
 
 Hylut obr6y 
 Heird y esbyt 
 Hirdaón góyndyt 
 
 x Neu, ami}'! 1 .. 
 
I DUDUR VAB GRONWY. 
 
 293 
 
 Hyder diwyt 
 
 Hyd ar Dawy 
 Helym di esgur 
 Hylyon natur 
 Hael brif aódur 
 
 H6yl brovad6y 
 Hyr6yd varclia6c 
 Hardlevyn duryaóc 
 Hir6ay6 trumaóc 
 
 Hóyruyt dramóy 
 Korff trybelit 
 Kaeroed gliffit 
 Karyat eiiit 
 
 Iviriet arlóy 
 Kauip Oliver 
 Koympei ygg'6er 
 Kant oe leóder 
 
 Kim taladóy 
 Keimyat Góyned 
 Kymorth Gorsed 
 Kyman de6red 
 
 Kama6n diróy 
 Kroewles vedrus 
 Kreulif dirus 
 Ket eur gostus 
 
 Kat argystóy 
 Lliwrad llavyndur 
 Llawrod eglur 
 Llaweu Aódur 
 
 Lly6 yn ad6y 
 Lluchynt Melóas 
 Llaochveird winblas 
 Llydan solas 
 
 Lly6 Dinsil6y 
 Llóré i gorvrid 
 Llyr Penuiyiiyd 
 Lie b6r6 geryd 
 
 Ll6ybreu Gar6y 
 Llym dan heyrn 
 Llevei ntkyrn 
 Lludet erdyrn 
 
 Lleidyat Ord6y 
 Llonn Bendevic 
 LlinoD yssic 
 Llun ffenedic 
 
 Llin ffynadóy 
 Llóybyr kat odeith 
 Llavur drutleith 
 Llwiyf da6n doetliieitli 
 
 Lloryf Dindaethóy 
 
 RHISSERDYN A GANT Y TEIR AUDYL UCHOT Y KONUY VAB TUDYR. 
 
 CANÜAU G. AB M. AB DAVYDD. 
 
 I DUDUR VAB GRONWY. 
 
 O L. P. P. 
 
 Trusses ym Grym Grist 
 Oe deith veith vaengist 
 Trwm eidilgorff trist 
 
 Tra meddylgar 
 Treigla6d ka6d kyffro 
 Tróy'r vron hon heno 
 O vot clot Clytno 
 
 Dan do daear 
 Trist 6yf mnrnglóyf ma6r 
 Trin erwin aerwaór 
 Roi gle6 lle6 dan lla6r 
 
 Ga6r gorddwyar 
 Tost gost gystudyaó 
 O boen hoen hebdaó 
 Ym da6 ffrót wylaó 
 
 A phrit alar 
 Treissynyt 1 Von unweitli 
 Tros ruthyr uthyr anreith 
 Treisiei bum triseith 
 
 Mewn gweith gwyar 
 Tr6m wnaeth maeth meithió 
 l Neu, treisiwyd. 
 
 Yggryt ryt a ri6 
 
 Trom aergróydyr vr6ydyr vrio 
 
 A Ui6 Uachar 
 To gro maendo mui" 
 A gud Nud nattur 
 Tudur wayw aergur 
 
 Wiw a eurgar 
 Teróyn g6yn bróyn bron 
 Nys kel na6s kalon 
 Treigyl y ov6y hon 
 
 Tragleu avar 
 Tra6s Ud Nud na6ell 
 Trenl mil hil Hiriell 
 TravynTrefy Castell 
 
 Yedgell vudgar 
 Trystan gleudan gled 
 Oe geith deitli dyt6ed 
 Trist iaón j6 Góyned 
 
 Treistwyn Gwanar 
 Tervyn dioer oer oed 
 Toryf lloryf coryf cadoed 
 Toryvoed aer viloed 
 
 Awr uvelyar 
 Twryf lletvryt bryt br6yn 
 Teirieith góeith g6en6yn 
 
294 
 
 G. M. D. I DTTDUR AP GOHONWY O BENMYNYDD. 
 
 Tervysc mysc maórgóyn 
 
 Dioerdóyn deórdar 
 Lle6 lly6 llu orllin 
 Llavyn eurdravyn aerdrin 
 A llyóyór bydin 
 
 Kyn llawr bydar 
 Llawer blyngder bloed 
 Oe d6yn k6yn kylioed 
 Lle6 oed Llyr getoed 
 
 Lluric odar 1 
 Ll6r6 alaeth góaeth gud 
 Llaógreir nedeir nud 
 Digraón hywlych grud 
 
 Deigyr anlialar 
 Lloryf oed Llyr veidyat 
 Kyn maen caen ka6at 
 Llu blanc dranc dromgat 
 
 Lluchyat llachar 
 Llunyóyt breudóyt bryt 
 Am doeth koeth kerdglyt 
 Llaó dreis dasgóyr gryt 
 
 Llóyr drist ysgar 
 Lien gel claóel do 
 A gud grud a gro 
 Llóybyr kyffro Ffrollo 2 
 
 Me6n tro trydar 
 Llaór llytóed ved veich 
 Llein Uithvrein lloythvreicli 
 A llithrór Bryneich 
 
 U6ch llethyr branar 
 Llaóir 6eisc vreisc vreint 
 Lle6 doeth coeth cywreint 
 Llit Gweir geir gereint 
 
 Oed veint y var 
 Neut tost gost gym6yll 
 Am goeth doeth didóyll 
 Divrat gat gamiwyll 
 
 Eurbwyll aerbar 
 Neut cor mynor maen 
 Glas g6as g6isc durgaen 
 Ir grud glo gro graen 
 
 Ger taen tonyar 
 Neut ma6r a6r ochein 
 Am loryf kynnoryf kein 
 Neut af i levein 
 
 Nyt 6yf lavar 
 Neut diledyf gredyf grann 
 Dóyn g6a6r dann lla6r llann 
 Nyt adavel g6an 
 
 Neut edivar 
 Neut chóeró her6 hynt 
 Oe vard hard helynt 
 Neut lletkynt llechynt 
 Llacheu darpar 
 Nym da6 dydd llaóen 
 Na geir goraóen 
 Na g6en na góyngen 
 
 Am ior g^vingar 
 l Neu, o dar. 2 Ncu, Ffrolo. 
 
 Ner ífer gleóder glyó 
 Nerthaóc lytwaóc Îy6 
 Ny óelaf ym by 6 
 
 Y gyvryo gar 
 Naf nef naód na6kant 
 Ae ryd ffyd fíyimyant 
 Gytac Edeyrn sant 
 
 Trigiant trugar 
 
 G. M. AP. DAVYD AE CANT. 
 
 G. M. D. I DUDUR AP GORONWY 
 BENMYNYDD. 
 
 O L. E. D. 
 
 Awdur hael eglur haul ogledd a lloer 
 
 Oer yw cwympo dioer campau dewredd 
 Eryr cyrchiad cad cydivedd Peredur 
 
 Arf Eingl Dudur cladl diomedd 
 Arwydd yw tramgwydd trymgof gyfedd 
 bronn 
 
 Oer fydd calon donn dan lledfrydedd 
 Aruthr gynnygn dygn dognedd o hiraeth 
 
 Aros marwolaeth eurfab maeth medd 
 Iôr ciwdawd hoywíFawd orhoffedd dangnef 
 
 Oedd ef wendref nef naf brenhinedd 
 Ai frawd ffydd fyth a fydd yn agwedd drist 
 
 Y drwy giried Crist i drugaredd 
 Annhebig mewn dig dygnedd uchenaid 
 
 Nid heb ladd enaicl í'u'r blwyddynedd 
 Un da iawn hirddawn harddedd llawenydd 
 
 Diarw a llonydd oedd erllynedd 
 Ai law pan fu draw edrywedd eurdorf 
 
 Y gwnaeth llorf catgorf coetgwn dach- 
 wedd 
 
 Eleni gwae fi gwiw feuedd blygu 
 Drwg fu dwyn draig llu llyr gymrocledd 
 Nid adwen roddi y dan dudwedd llawr 
 Llew giew mor glodfawr gwawr gywrysedd 
 Neud Edyrn teyrn hyd Ian tueclcl draw 
 
 Ac mal hwn gwynaw braw breuolecld 
 Neud ydyw heddiw hawdd gymyrredd cad 
 
 Dan ddor cor caead rhad anrhydedd 
 Neud adfoes einioes annedd a masarn 
 
 Neud adfarn cadarn cedawl serthedd 
 Neud udwaedd i ûirdd neud adwedd cerdd- 
 awr 
 
 A hoyw eryrwawr yn hir orwedd 
 Neud adíàil buail buangledd yngryd 
 
 Neud adfyd Gwyndyd gwindai sylwedd 
 Neud odfa trofa train canwledd beirddion 
 
 Neud atborion Môn mau gyfannecld 
 Neud adwyth balchlwyth bylchlafn drosedd 
 
 llyr 
 A Thudyr ben gwyr is gwerydd fed 
 Ner ffer fíyrf eurgyrf aergyrch rysedd gly w 
 Ta fu fyw fy llyw llew gyíluedd 
 
MARWNADAU. 
 
 295 
 
 Xid oedd raid oi blaid blodau Gwynedd 
 
 dud 
 Nac ammau golud nac amgeledd 
 Neur aeth trwm hirfaetli trwy gyminher- 
 
 fedd bron 
 
 Y boen ir galon hon anhunedd 
 
 Neud mynny Duw fry o ddifròedd mawr 
 Gwyii dwyn dor gawr gwawr gwii'iouedd 
 Ni'ni dorai syrthiaw ainserthedd galar 
 Nef ar y ddaear nifer ddyedd 
 Neu ddyfod trafod trefn alldudedd hir 
 
 Y mor dros y tir enwir anwedd 
 
 Neu frenin dewin diwedd gorthrynmiaf 
 Tros fradawg auaf traws frawd gyhedd 
 Neu ddifa traba terfyn chwerwedd garw 
 Am eurgarw ei farw yn ei fawredd 
 Trwm oi ddwyn yw cwyn cyn hywedd 
 
 farwddydd 
 Yn llys Benmynydd oedd rbydd rheufedd 
 Trylew gwarant cant uch cyntedd beirddlu 
 Gwledig eurswllt fu gwlad a gorsedd 
 Traws iawn ail Meiriawn mawreùu un of eg 
 Trafn mawrdeg difreg dyfr gymyredd 
 Trefnau ami frocliau am lawfrydedd heirdd 
 Diryfig yw beirdd a diryfedd 
 Tirion bil beilchion hwyl balchedd cadwr 
 Tarian lwytb Tewdwr gwr gorfoledd' 
 Torf plymlwyd ysgwyd osgedd arddercbawg 
 Tarf eurwawg lydwawg fynawg fonedd 
 Trwy wyrthiau gorau digaredd Dudno 
 Beuno y tyfo ei etifedd 
 Tref Ner deng nifer dangnefecld gadair 
 Ai pair pefrlwys grair mab Mair ai medd 
 
 G. M. D. I DUDUR. MARWNAD. 
 
 L. E. D. 
 
 Akglwydd Didrist Grist gwirdrist gwarder 
 Enrglawr nef a 11a wr a lloer loywder 
 Oeraf maith fawrdaith fu ar fyrder 
 Arwydd yw nan llwydd llwyr eddyllder 
 Aerdrangc Hew cadau parablau per 
 Eur drain erfai lain arf Olifer 
 Aruthr ar un rbuthr a maith drymder 
 Aros adfail ail Alexander 
 Och a barus wyf drwy glwf glewder 
 Fod hyn o ddychryn ail gwynn gwarther 
 Och elawraidd bryd gryd grymmusder 
 Elcel arwyn farw fawreir doethder 
 TJcheneidiau mau Mab Mair uch ser 
 A chyn daw glaw gloywddeigr lleufer 
 A chan llewyg trist a chwyn llawer 
 Achaws traws treisglud heildud haelder 
 Echwng ior Gwen llys ffyrf emys ffer 
 A charu gwindai och or gwander 
 Gwnaeth Tudur aerfur arfod lymder 
 
 Cyn rhuddglawr llawr llau ei ran ratter 
 Gwyarllaith trisaith traws ehofnder 
 Gwayw irllwydd adwydd Edyrn gryfder 
 A chad iragad fraisg am waisg wychder 
 A chammawn yn 11a wn Hid a blyngder 
 A chau heiyrn chwyrn chwerw naws digter 
 A chorf dorf dirfawr mewn gawr gyrdd-der 
 A chryd gryd ar grwydr a brwydr bryder 
 A chrau deifr gan frain crain creulonder 
 A chrair Gwynedd wenn yn ben balchder 
 A chriaw iddaw eiddun ddewrder 
 A chynDefin drin am dri amser 
 A chynafon glew a chain nifer 
 A chlod a gorfod i'm gwir falch-ner 
 A chlybod ei waith uchlaw aber 
 Dar o fonedd ami dewr ofuner 
 Daered fraisg waisg walch eurfalch arfer 
 Diwraidd ei faendy dor addfwynder 
 Dirwy rybudd tost dur orober 
 Deryw Ector nerth diorwagter 
 jjarfa am ddraig llu llwyr orthrjmider 
 Dogn gur poen ddolur pan feddyHer 
 Dogn gaẁdd am hudawdd am fy hyder 
 Dihagr oedd glybod ei glod pan gler 
 Deheu ceimiaid brwydr Duw ai cymmer 
 
 YR UN GWR I DUDUR. 
 MARWNAD. 
 
 L. E. D. 
 Aer 1 fy nghwyn och ar gyhoedd Fair 
 
 Farw blodeu cenedloedd 
 Deryw clod y ciwdodoedd 
 Dor o hil iôr dewr hael oedd 
 Ami wylaw glaslaw glwyslen ai niawrgudd 
 
 Am eurgorf rhudd 2 onnen 
 Emrais barch am ras berchen 
 Ami ddeigr a lief iôr nef nen 
 Gwiwdwf iôr gwae n dy fod 
 Gwawr gweilch Gwynedd ym medd mud 
 Durdorf cai ar daerdorf cad 
 Dewrder grym dordor a gryd 
 Galar calon a golwg 
 Am gwna yn drist Grist ym grog 
 O'th roi ddoe mae wythryw ddig 
 Dan gaen maen mur Dudur deg 
 Gwainyddoedd fy mron gwayw anoddau 
 trist 
 
 Treistwyn ior bryn byrddau 
 Gwae ei genedl o'r chwedlau 
 Gwaith tra galar maith yw'r mau 
 Trafu trau] ongyr gwyr trefu gwawr doeth- 
 wlad 
 Trin gyrchiad gwriad gawr 
 Treigl i'r fron hon hoed tramawr 
 , x Neu A ar. *Neu> rhyd. 
 
296: 
 
 MARWNADAU. 
 
 Traglew ryin Hew dan rwym llawr 
 Rhoed dan faen glasgaen glwysgorf heirdd 
 gedoedd 
 
 Hardd o giwdawd digeifeirdd 
 Ynghôr lien gwên am gwelieirdd 
 Ynghudd Hysty bûdd a beirdd 
 Gwann fry yw Cymry cymawredd dyfr 
 
 Gwenwyn Deifr ei fflamgledd 
 Gwan llvs a llan gwan Gwynedd 
 Gwan Môn am iôr gwin a mêdd 
 Rhwydr diclarf brwydr rhoed ar Dudyr 
 hael 
 
 Hil Ywain nen Fedwyr 
 Goreu eurdclraig a geryr 
 Gweryd ni'n gweryd nen gwyr 
 Ponid rost dogngost dygngudd 
 Pefr drafn par eurllafn aerlladd 
 Pann Môn am dclraig Penmynydd 
 Pen cenedl pen aig Gwynedd 
 
 YR UN GWR. I DUDUR. 1 
 
 O L. E. D. 
 
 Doeth i blaid eircliiaid erchyll 
 
 Hir annerch a hwyr ynnill 
 
 Brwydr gwirlafh trev Castell 
 
 Brwyn a dogn gwyn oi dygn goll 
 
 Rhagorawl pob rliyw giried 
 
 Oedd fy Arglwydd Udd fawrglod 
 
 Traws ofyn tir treisyfiad 
 
 Tra sens cyn trais ofid 
 
 Gwae fi lorf enrgorf gwawr aergur cyfarf 
 
 Gwayw didarf gwiw Dudur 
 
 Gwasgu Hew gwas glew gleifddur 
 
 Gwaisg liaearngaen ym maen mur 
 
 Ami ucli grann o'i hynt Fangor 
 
 I'm didyr deigr am Dudur 
 
 A_elaw ynof ei alar 
 
 Elyn gryd Alun gryfder 
 
 YR UN I DUDUR PAN OEDD 
 GLAF. 
 
 L. E. D. 
 
 Claf yw nêr nifer nefawl aur anaw 
 
 O Ronwy rwysg Greidiawl 
 Caer ar aer car arwrawl 
 Cedyrn ostwng deilwng dawl 
 Cadw hyfryd iecliyd Echel greddfawl câd 
 
 Uclieldad mâd meidrawl 
 Er dy donn fron frenhinawl 
 A'th boen gulwydd hylwydd liawl 
 1 Canlyniad yr awdyl ragvlaenol yw hon yn LI, L. M. 
 
 A'tli greuloes atli groes ath grog freiniawl 
 Ystyr raid ath ganmawl [râd 
 
 CanliortliAvy Fair fy eiriawl 
 Canwyll hardd ath farth ath fawl 
 Cadarn uchaf naf cêd nefawl arglwydd 
 
 Erglyw lief negesawl 
 Am lorf corf ciwdawd gwawd gwawl 
 Am lew gawr am le gwrawl 
 
 Oth hireint 1 eurfraint aerfrad arynaig 
 
 O Ronwy frwydr gyrchiad 
 ISTid oes na berth nerth neirthiad 
 Na hydr fudd na rhudd yn rhâd 
 Na nen na pherchen na pharchiad ar fardd 
 
 Rhoist i feirdd dy ddillad 
 Na chyngaws bwyll echyngiad 
 Na chyngor mydr ragor mad 
 Tra sych naf yn giaf gioyw gimiad hoyw- 
 lorf 
 
 Hywlych grudd a Hygad 
 Traws ein gawr gwynllawr gwinllad 
 
 Trosedd gwledig orsedd gwlad 
 Och fi eryr gwyr gwriad pennadur 
 
 Fod poen Edyrn arnad 
 Iechyd a hyd hoedl gariad 
 Athraw nefawl goeth doeth dad 
 Och Avael'dr^iglwyf rhwyf rhodiad budd 
 fawredd 
 
 Byddaf farw am danad 
 Och wisgoedd gwymp ath wisgad 
 Oth wasgawd ni fu wawd wad 
 Dyfod dewr arfod aerfawr ifysgiacl trin 
 
 Mewn trist ofal gwaffad 
 Mur dur dewr darpar car cad 
 Mair a wyr mawr a irad 
 Oth hirhaint hoyw fraint nid hyfryd yr un 
 
 O ronwy lain creulyd 
 Oth air ath arf gedernyd 
 Ath glod faith nitli ddaw gwaith gwyd 
 Oth wengred giried gwryd annirgel 
 
 Yn aergad ddihewyd 
 Ath ddawn ath ddinam lendyd 
 Ath ofeg ath brifdeg bryd 
 Och ner fod gwander Echel Gwyndyd traws 
 
 Ni'm gwnêl treis diofryd 
 Erglyw Grist fy mawr dristyd 
 Arglwydd grym am eurgledd gryd 
 Rhen rhwy folaf naf nefawl wryd gwir 
 
 Gwared boen a chlefyd 
 Rhad ysbys budd rhaid espyd 
 Rhudd baladr ger rhaiadr rhyd 
 Rhyfedd ^w fy rnyw fy myd am harglwydd 
 
 A. mawrglwyf i'th blegyd 
 Rhaith rhuthr brwydr aergrwydr ergryd 
 Rhywiawg difradawg dy fryd 
 Rhyhael eurgrair Mair mawredd lendyd 
 hydr 
 
 Ath ro hoedl ac iechyd 
 1 Hirhaint. 
 
GRUFFUDD AP MAREDUDD I DUDUR FAB GORONWY. 
 
 297 
 
 Bhi rheufedd rlmddgledd rhoddglyd 
 Rhi rhwysg heirdd rheufedd beirdd byd 
 Os claf Moclur mur mawredd sarannawa; 
 
 Goronwy grair gorsedd 
 Gwiw enaid beirdd gwae wynedd 
 Gwawr gwindai ni haeddai hedd 
 Na wna ddig tremmyg trwm ledfrvdedd 
 Fair 
 
 Er dy fawr drugaredd 
 Am gar am giried rheufedd 
 Am gain edmig wledig wledd 
 Ucheneidiau man och na medcl fy miyd 
 
 Haint fy mrawd cyfannedd 
 Uchel ddar Echel ddewredd 
 Iechyd i'w weddeiddbryd wedd 
 Anhyfryd ir byd bod anhunedd clwyf 
 
 Ar fy rhwyf nid rhyfedd 
 Arf golofh eirf ymgeledd 
 Eryr teyrn meddw-gyrn medd 
 Oer yw hirfod clod clo rhysedd Gwendorf 
 
 Mewn gwander yn gorwedd 
 Enrllyw o haelion fonedcl 
 Aerllew balch glew bolch ei erledd 
 Och fi Arglwydd rhwydd rhwysg natur 
 ywain 
 
 Awydd dewrder Arthiu- 
 Nad ystyr Mair dy dostur 
 Ath glefyd frwydr fawifryd fur 
 Iechyd wrtli fy mryd fy mrawd eglur 
 
 Y gan Ddivw bennadur [ddawn 
 
 Ath ddêl oth haint ath ddolur 
 Ath ddileddf anawdd gawdd gur 
 Arwyi-ain madiain modur aur anaw 
 
 Oronwy fab Tudur 
 Arfod air pair paredur 
 Arf yn ing aer ddirfing ddur 
 
 TERFYK 
 
 Yna canlyn Awdl i Dduw gan yr un 
 gwr — ysef — Lleddf ddeddf ddoeth eurgoeth 
 &c. 
 
 GRUFFUDD AP MAREDUDD I 
 DUDUR FAB GORONWY. 
 
 L. E. D. 
 
 Llew glew gleinym grym giyd fflemmychu 
 Llorf corf cad ceimiad camon 1 dasgu 
 Llaryeiddwalch geirfalch gorfu abrwysgl- 
 dyrf 
 Llyry byrffyrf briwgyrf bragad fylchu 
 Llid prid prif yngnif yngnaws cyrchu 
 Llyw glyw glwyd ysgwyd esgar bylu 
 Llyr ofn aer frwysgddofh ar freisgddu 
 fronndor 
 Llawchfeirddiôrangor Eingl dachweddu 
 x Neu, cammawn. 
 
 Llwyr ddarogan bran i'm brawd y cu 
 Fab Dyfbwal arial gal ddigelu 
 Llwyddiaut rhuthr ilin utlir aeth lie bu 
 ffrolo 
 
 Llafn gelyngno clo clod enynnu 
 Llun Rhun gun Gwynedd fedd feriestru 
 Llyr gedwisg eryr gad wasgaru 
 Lluniaf wäẁd tafawd er tyfu yni byd 
 
 Lluniaeth dihewyd biyd o brydu 
 Luch fflaniddur Dudur dadl ddiblygu 
 Llachar dar bar berth fawrnerth farnu 
 Llachau glod oleu yn glew dalu gwaith 
 
 Pan fai wyarllaith pum saith sathru 
 Lleiddiad digiliad galon grynu 
 Llaw rodded nodded Nucld gystadln 
 Lli^vrudd wayw diludd wiw deulu ffyrn- 
 
 fael 
 
 Llawrudd hael diwael Duw iw adu 
 Lladwin wrawl grair borthair barthu 
 Llyd wawt wawr byrddwawr 1 beirdd gar- 
 
 trefu 
 Llawn gyflawn hoywddawn llwrw haeddu 
 oni brawd 
 
 Ni wnaeth trindawd ffawd ffordd iw 
 gablu 
 Tarian lwyth Tewdwr gwr iw gam 
 Tremyniad saeth gad seithgant alltu 
 Twr gwr gwrcld blaid greid gryni car cu 
 yn gadoedd 
 
 Tarw ar arw aeroedd dorfoedd darfu 
 Trystan hir am dir yn ymdaeru 
 Traws maws mawrddrud clud clod ennynnu 
 Terfysg llew dewrddysg llid arddu gatgun 
 
 Tarf cun rhwyf Alun yn rhyfelu 
 Trachwerw ferw fawrdorf lorf corf coethlu 
 Trychiadbrydgryd grwydr frwydr fredychu 
 Troches goelfain brain uch biTi gwyarllif 
 
 Trech yngnif no rhif y rhiallu 
 Tryfer cad neirthiad nerthawg allu 
 Trefh heilrwysg huailrisg heiyrnblu 
 Treiglawdd clud ddattawdd clod hyd 
 ddeutu afn 
 
 Trafn llu egr ai linafn Lloegr elyflu 
 Treigi om bronn annerch serch disyrchu 
 Traglew llew lleiddiad gad gymmynu 
 Taerlaif gwyargnaif gwayw irgnu gwaedlin 
 
 Twrf tarf tan chwefrin drin dremynu 
 Trwy frys oi lys lwys ddwys ddeisyfu 
 Trwy frawd y geudawd trwy ffawd fynnu 
 Trwy lithiaw branes trwy lethu North- 
 mein . 
 
 Trwy lathr arwyrain gain ganhiadu 
 Trwy rad mawr gwawr gwaisg i'n braisg 
 
 brynu 
 Trwy rodd trwy fodd foes trwy oes Iesu 
 Trwy aur borthair Mair maethlu Mihang- 
 el 
 
 Pawl Pedr Gradifel y del oi du 
 
298 
 
 GRUFFUDD FAB MAREDUDD I ORONWY FAB TUDUR. 
 
 YR UNGWR I DUDUR NEU 
 BONWY 
 
 Medd y Dr. Davies f'allai mai i Ywain 
 Gland wfrdwt. O L. E. D. 
 
 Llachau Gwynedd llyw dwyorsedd Hew 
 
 diarswyd 
 Llucheden bar wrtli aer ysgar Arthur ys- 
 
 gwyd 
 Llafn trafn treigliad deo cynlieiliad deucan 
 
 haelwyd 
 Llwybr gryd bryd brwysg lliaws gedrwysg 
 
 lleas gadrwyd 
 Llyr osgorddion wythlaith galon nithlyth 
 
 gilywyd 
 Lluryg frwydr-chwant o'th ddewrfeddiant 
 
 ni'th orfeiddiwyd 
 Lliosawg drafn ergryd lym lafn aergreu 
 
 blymlwyd 
 Lluniaist orfod o lewder clod hyd loywder 
 
 clwyd 
 Lloegr ddeifr goddi arawn ynni Urien an- 
 
 wyd 
 Llorf corf canwledd eislath ddurgledd aes- 
 
 lwyth ddorglwyd 
 Llyw llym grym gryd o'tli ddewr blegyd 
 
 ni'th hir blygwyd 
 Llew llyw orllin milwr dorch trin mal aer- 
 
 dwrcli trwyd 
 Gwnaethost yn aer catgun eurfaer coetgwn 
 
 irfwyd 
 Llithiaist ath ron aer feryfon ar fore fwyd 
 Gwnawn glod yutau oth draws gampau 
 
 n'îth drais gwympwyd 
 Gwas yngarthan a thrwm ogan ni threm- 
 
 ygwyd 
 Gwayw gwaith liwed hyloyw giried liael 
 
 yw gorwyd 
 Gweilging ongyr yt teg eryr etto geiriwyd 
 Gwaywawr trymffysg mal o'th eurddysg 
 
 mal i'th urddwyd 
 Gwersyll porthfrain o'th arwyrain i'th or- 
 
 eurwyd 
 Gorsafwr trin dewrdwrf Cunin durdarf 
 
 Cunwyd 
 Fy ngwalch balch berth da oth fawrnerth 
 
 doe ith farnwyd 
 Fy ngwelygordd coed-dur osgordd cad taer 
 
 ysgwyd 
 Fy mhôr llawged tirion drefred tarian 
 
 diyfrwyd 
 Fy nghydymaith aesawr eurfraith oeswr 
 
 aerfrwyd 
 Fy nghariad gwrdd cymmen agwrdd cain 
 
 a wnegwyd 
 Fy nghyfwyraiu íÿ nghar durllain fy 
 
 ngharw dewrllwyd 
 Fy nghorf torf taer fy nraig yn aer fy 
 
 nragon wyd terfyn. 
 
 GRUFFUDD FAB MAREDUDD I 
 ORONWY FAB TUDUR. 
 
 O L. E. D. 
 
 Cyfarchaf i'm naf nefawl rinwedd 
 Cyfarch parch parawd ffawd ffyddlawn- 
 
 wedd 
 Canmawl fy rhiau modd-wleddau mêdd 
 Ceinmug rhoddfudd rhudd Rhun gymrod- 
 
 edd 
 Cyfun Oronwy rhwy rhwysg mawredd 
 Cofiawdr ffrwythlawn ddawn ddinam falch- 
 
 edd 
 Cyfarf arf eurgrair gair gorfoledd 
 Cyfiawn frawd tafawd deifr gyfrysedd 
 Cyfiawn frawd tafawd deifr gyfrysedd 
 Cadarn farn feirniad gwenwlad gwinwledd 
 Cadernid Gwrlais aerglais eurgledd 
 Cedyrn wysg gyrddfrwysg gwrddfrwydr 
 
 dachwedd 
 Cadarnfab Tudur mur marannedd 
 Cystal Nudd am fudd fedd gorhoffedd 
 Cystegwi^ byddin drin drachywedd 
 Castell gawr clodfawr cludfalch fonedd 
 Cystwg brwydr aergrwydr eurgrain gor- 
 
 sedd 
 Canwyll pwyll ddidwyll am ddadl gwyledd 
 Canllaw lliosydd mewn dydd dygnedd 
 Cantirwysg tonn erfid Hid llawfrodedd 
 Cynrhain brain breiddfawr gawr goruth- 
 
 redd 
 Cedawl yw fy llyw Haw ddiommedd 
 Cadr ŵryd Gwyndyd gwendorf gyfedd 
 Cyd fryd frwydrglwyf rhwyf Rhuon ddewr- 
 
 edd 
 Ciwdawd ffawd ffyniant farant fawredd 
 Ciried ced cadrblas gwanas gwnedd 
 Car dor ior eurwyrdd cyrdd cynnadledd 
 Car dar dewrfryd gryd greidiawl ddewr- 
 
 edd 
 Corf torf llorf lliaws o draws drosedd 
 Cynnadlfa anant borthiant berthedd v 
 
 Cenedlfawr eryr gwyr gwirionedd 
 Colofn llwyth Cynwrig ryfig reufedd 
 Coelfain byd esbyd ysb gynnadledd 
 Cydles plaid cynbaid rhaid anrhydedd 
 Coeth lwybr cad fragad friwgur gochwedd 
 Cynnydd aur roswydd cain ei rysedd 
 Cannwyll cerddorion clod Foil a fedd 
 Parch meddfawr aerwawr eurwalch cenedl 
 oedd 
 
 Cain adlam caer wengalch 
 Parawd lorf torf tariandalch 
 Pair gwaed ddafn par bylchlafn balch 
 Rhwyddwalch arf cyfarf cofau beirdd Pryd- 
 
 ain 
 Rydd arwyrain cain Cai ddefodau 
 Rhodd ehofn ddi'ofn ddehau ciwdodoedd 
 Regoedd cenedloedd au cynnadlau 
 
GRUFF UDD FAB MAREDUDD I ORONWY FAB TUDUR. 
 
 299 
 
 Bhydderch ganmawl bawl i wyliau ymgy- 
 
 hwrdd 
 Khun agwrdd ymwrdd and laddfáau 
 
 Bhyfig urcldedig ar ddadlau milcant 
 Eholant un ifyniant barant beiriau 
 Bhyfawr giried ced cadau ystyngiad 
 Bhyfig cariad mad modur gwleddau 
 Bhyfalch aerwawr gawr goreu itli fenir 
 Bhi cywir llawhir llyw brynn byi'ddau 
 Bhuawn hynt llucliynt rwysg llachau 
 Ehyfwr rwysg Tewdwr tydi biau 
 Ehysfa clod orfod arfau dan llacliar 
 Eliysedd Ul Cesar par peryglon 
 Bhagoraist Bonwy ragorau amlder 
 Bhag balclider iiifer iy naf liyglau 
 Bhaeror rhugl aerfor eirf ddoniau llathr- 
 
 frwysg 
 Eliag llif llafur dAvysg ucli rhwysg rhydiau 
 Bhwydd wawr cynnyddfawr cynneddfau 
 
 diwag 
 Ehwyf cyrdd fyrdd feirddfag ddinag ddon- 
 iau 
 Bhyhael aerllew glew gleisiau cann weli 
 Bhuthr ynni Beli beîeidr gwaed iFrau 
 Ehyliydr fiyi-fder ner nerth g-wydneu yn 
 
 gawr 
 Eliwol gosgordd fawr gwawr gwirodau 
 Ebwyl giwdawd para,wd parau Llychlyn 
 
 ddur 
 Ehwyf natur aerfnr erfid brwydrau 
 Ehyfelgad neirthiad nerthau Cadwaladr 
 Eirudd baiadr oesgadr ysgwyd ddrylliau 
 Ehuo-1 ffossawd wawd riau ardderchawar 
 Ehywiawg ddigwj^mpawg dda ei gampau 
 Ehnthr ddychryn gelyn golau gyhydreg 
 Ehysgyr niôr-waneg îor teg yw'r tau 
 
 Tau fonedd o faint cenedloedd 
 
 Twr cadoedd cadr ith wnaint 
 Cymryd gwr cymrawd geraint 
 Cymro braisg Oyrnry ai braint 
 
 Breiniawl Oronwy bryd cyd cad ardwy 
 Brys lys les ofwy rhwy rhwyf Eudaf 
 Brawd eurwawd aerwawi* bryd gryd gwr- 
 
 hyd gawr 
 Brad cad ced way wawr dramawr drommaf 
 Brwydr lorf corf cadfyrdd braisg gwais- 
 
 gawd wyi*dd 
 Brwysg rwysg rwyf myrdd cyrdd cerdd 
 
 waesaf 
 Beirdd heirdd hardd ddatcan budd rudd 
 
 ruth osbran 
 Bodd rodd rod fflamdan darian daeraf 
 Dadiain gain gyngor didarf arf Ector 
 Difreg reg ragor dor derwynnaf 
 Didawl fawl foliant dadl frwysg rwysg 
 
 Eolant 
 Dedwydd cynnydd cant gwarant gwr&f 
 Dawn llawn llawch meddgyrn doethbost 
 
 cost cedvrn 
 
 Deddf chweg deg deyrn gwiwchwyrn 
 
 gwychaf 
 Dewrwr twr torfoedd dar car cenedloedd 
 Dor cor ciwdodoedd achoedd uchaf 
 Aerlud ddrud ddragon erfid Hid Llion 
 Eryr mwynwyr Môn roddion rwyddaf 
 Eilnerth gerth gedawl eurdclraig Maig 
 
 meidrawl 
 Ercldrym grym greddfawl hawl hael adaf 
 Eur air pair penrhaith arwymp tymp pob- 
 
 taith 
 Aergorf lorf Loegrlaith gwaith gwythlonaf 
 Eurgledd rhyfedd rhad arglwydd rhwydd 
 
 rhodcliad 
 Aerglais trais trom gad mad modrydaf 
 Crair gair gorwyrain creuddafn llafn llith- 
 
 frain 
 Cedlorf corf cynrain cain cyfiawnaf 
 Cyfarch parch parthryw cyfarf gloywarf 
 
 glyw 
 Colofn eofn yw llyw llawenaf 
 Cedawl hawl heiliaw costwin drin dreidd- 
 
 iaw 
 Cant anant anaw aelaw alaf 
 Ciried oesged wysg corf torf llorf llifdwysg 
 Car par parawdwysg rwysg rywioccaf 
 Nod clod cleddyfal naws maws moes Dyfn- 
 
 wal 
 Ner ffer ffyrf arial mawrdal mordaf 
 JSTawdffawd ffyddlonrwydd Nudd budd 
 
 boed canmlwydd 
 Nerth berth certh cedrwydd hylwydd 
 
 haelaf 
 Neucl mael hael hynod a nudd prudd prif- 
 A nen pen pob clod orfbd arfaf [nod 
 
 Nis arwedd gwedd gwawd angerdd cerdd 
 
 ceudawd 
 Nis traetli maeth meithfrawd fafawd hyd 
 
 Tâf 
 Gwr tŵr tormennawg unrhwysg brwysg 
 
 breiniawg 
 Am llyw rhyw rhywiawg niferawg naf 
 Naf a ŵir folaf orfoledd ceudawd 
 Ni char cadw na gommedd 
 Ner nerth clod ffraeth model faith mêcld 
 Nen urddas gwanas Gwynedd 
 Gwynedd amgeledd fêdd fenestri 
 Gwanas ciwdodoedd rwydd wisgoedd ri 
 Gwr addwyn terrwyn yn torri aergad 
 Gawr fleiniad feiddiad wastad westi 
 Goreu yw fy llyw llafn rhuddweli 
 Gwarant hawl anant o haelioni 
 Goruthr fryd ennyd ynni llawrodded 
 Gwawr clodred llawged Lloegr folochi 
 Gwâr wrth war hygar hoyw gerdd hofii 
 Gwrdd wrth wrdd ymwrdd ami ddaioni 
 Gwr wrth wr milwr mal Elifri lewgorf 
 
 Helmdew glew gleisiau gochi 
 
 Gwir fydd iddaw glod hynod henwi 
 
300 
 
 G. M. D. I ORONWY PAN OEDD GLAF. 
 
 Gwrdd digrawn oi dclawn ai ddaioni 
 Gorwyn ffawd tafawd ger Teifi gylchwy 
 Goronwy ardwy aerdorf sengi 
 Gwryd bryd gryd greddf dilecldf doli 
 Gwrawl hawl hwyl Nudd budd rudd 
 
 roddi 
 Gwrdd ffyniant Rolant yn rheoli cad 
 Gwrdd ffysgiad rhoddiad rhudd a pbali 
 Gwayw ddur bar aesbar espyd loclii 
 Gwiwddoeth farn cadarn cedeyrn ddofi 
 Gwaed raiadr baladr gwiwder Beli bir 
 Gwalch cywir llawir llawer bortbi 
 Gryninms diwael bael bwyl didrossi 
 Greir torf corf ciwdawd gwasgawd gwisgi 
 Gwr greddfawl gwrawl yn egori gryd 
 Fal rbyfelfryd gwyd gwynt ar dderi 
 Gwaitb fy naf balchaf rywioccaf ri 
 Gwneuthur brwydr dostur bradwyr dosti 
 Gwycbr ddysg fel terfysg taerfor gweilgi 
 
 gann 
 Gwenyg fann am lann yn ymlenwi 
 Gwasgarawdd alaf braint uchaf bri 
 Gwasgawd cyrdd i fyrdd o farddoni 
 Gwasgawd braisg cydwaisg cydwedd Benll.i 
 
 gawr 
 Gwr clodfawr yngawr yngwrliydri 
 Gosgordd falcb eurwalch aerwŷr gospi 
 Gosgorddion Cynon yngreddf cyiii 
 Gwaisg arglwydd culwydd celi cyn addef 
 Gwaesaf aur dangnef nef iw noddi 
 Nawdd Crist arglwydd rbwydd rliwysg 
 
 gwyr bael adctfwÿn 
 Ar hylwydd fab Tudyr 
 Neirthiad ffawd llwyr cymrawd Llyr 
 Nerthawl arwrawl eryr 
 
 TERFYN. 
 
 G. M. D. I ORONWY PAN OEDD 
 GLAF. 
 
 O L. E. D. 
 
 Gwae fi fod arfod arfaetb goddi par 
 
 Mewn haint perygl borthi 
 Gwae fyrdd gwae gyrdd gerdd lochi 
 Gwae anlieirdd gwae feirdd gwae fi 
 Dod wared ]yw cred crair pumweli nef 
 
 I naf clod haelioni 
 Aur golau orau geli 
 Ardderchawg drugarawg dri 
 Armes fu rodres Bhodri ar wynedd 
 
 Oronwy gad gospi 
 Arwymp ei fudd rudd roddi 
 Eryr gwaisg arutlir fraisg fri 
 Aros trymglwyf rwyf ryiig Benlli gawr 
 
 Eurwawr mawr mur cvni 
 
 Aer baladr arfau Beli 
 Arf gwinwledd G wynedd gwae ni 
 Os gwan glew anian gloyw ynni Rhydd- 
 erch 
 
 Roddiad gwyrdd a phali 
 Mur dur dar dewrfrwysg rwysg ri 
 Mirain Nudd Mair iw noddi 
 Boed hir boedl fraisg vaisg gwasgawd cen- 
 edloedd 
 
 Cain adlam noeth a thlawd 
 Arf ddeufin araf ddefawd 
 Ail Bolant uthr ffyniant fíawd 
 Os claf ner dewrder awdurdawd mordaf 
 
 Mawrdeg bwyll gymmendawd 
 Ocb rhag gofal mal molawd 
 Am eryr mawrfudd Nudd nawd 
 Ucbaf geli tri wyd trindawd arglwydd 
 
 Erglyw feirdd bydyssawd 
 Am acimb clwyf nwyf nychdawd 
 Am iecliyd i'm bryd a'm brawd 
 Eurwawr cywir gwir gwarawd Oronwy 
 
 Aur enaid ei giwdawd 
 Argae gawr ergyd gwawr gwawd 
 Aergad bair eurged barawd 
 
 Hoyw-gyfarcli erbarch aer bar Goronwy 
 
 Garannawg glew digar 
 Hylitlir ei wyrdd cyrdd cerddgar 
 Hawl íÿnawg ddwyrëawg ddar 
 Hoedl bawsder i'm ner yn oer esgar 
 drom 
 
 Un dremyn Ul Cessar 
 Hydr neidiad gwengad gwingar 
 Hoywdeg wawr hygost fawr far 
 Hir ym cyfyd bryd brwydrgar echwyn- 
 wr 
 
 Uchenaid anghlauar 
 Herwydd gofal anhalar 
 Hkaint hwyl Geraint bael gâr 
 Hoyw Oronwy rwy rywiawg farddair 
 beilch 
 
 Bwlch greulyd wyar bair 
 O'i gedawl fudd a'i gadair 
 A'i ged oi giried a gais 
 Haint a'th glwyf fy rhwyf ail rwysg Gwair 
 fab Gwestl 
 
 Gwastad drin digyngrair 
 Gwared gwir lawgred loywgreir 
 Gwwry eurwawr gwirion fawr Fair 
 Dod ym mrwydrwawr gawr gwraf Or- 
 onwy 
 
 Aeradwy aur adaf 
 Gwir iecliyd Grist goruchaf 
 Gwâr ysprydawl nefawl nâf 
 Mael hael hail fuail oi fwyaf dostur 
 
 Ai ddolur ydd wylaf 
 Meddgyrn mawr deyrn Mordaf 
 Maith fod mur y gled mor glaf 
 
 TERFYN. 
 
MARWNADAU. 
 
 301 
 
 MARWNAD ORONWY FYCHAN 
 A FODDODD. 
 
 G. M. D. ai ÖANT. O L. E. D. 
 
 Ni chlyw na clialon na chlust 
 Ni tliraeth tafawd tromfrawd trist 
 Murn dig a mab Mair yn dyst 
 Mawr far no marw da mor dost 
 Llawer o nifer anafu Gwynedd 
 
 O'i ddirfedd a ddarfu 
 Ai arfau ymrwydr a orfu 
 A wyr ddrwg llwyr am ddraig llu 
 Bu dygn bid ogylch dolur 
 Am fleiniad gwengad gwingar 
 Boddi draig bleiddiad ragor 
 Baedd yii aer byddin eryr 
 Llawer ocli ior 11a whir oedd 
 Llwrw galar am flaengar ilaidd 
 A gwae a thrymgwyn a gwaedd 
 A hidl ddeigr oi hoedl ddigwydd 
 Rhyfedd ym fyw llyw llawged 
 Gan gyfar o gwyn gofid 
 Aros chwedl iawn irad 
 Yn ol ior ynial wryd 
 Echaws bod clod clo marmor 
 Ochl brwydr-waith ail Beredur 
 Echwng dan ais trais trahir 
 Oehrog helm och rhag galar 
 Chwedl maith gaith gyf range trangc trai 
 Chwerw trist ym maengist y mae 
 Ior torf corf coeth a ddoeth ddoe 
 Ar Wynedd am Oronwy 
 Tristawyd beirdd tros daear 
 O sarw fírwythlonaf eryr 
 Tromgad fugail ail Ector 
 Tramgwydd brwydr trymgawdd bryder 
 Trefnodd ynof cof cofl.dra girad dig 
 
 A beir deigr ar lygad 
 Trafn aer dorf trefh ei eurdad 
 Trahiraeth farw cydfaeth câd 
 Cawdd am gorthrymmawdd no thramwy 
 galar 
 
 Am golofn Dindaethwy 
 Man gofion am Oronwy 
 Mab Mair ni wnaeth hiraeth hwy 
 Penyd oer poenau a dig- 
 Plaid genedl Gymry fn'r plyg 
 Pell Grist farn drist a furn drwg 
 Pallu o'r pwll dn pwyll deg 
 Pan ddoeth poen ddethol ofid 
 Tramgwydd am arglwydd mawrglod 
 Ys ami ar bobl a sommed 
 Yn Lloegr am ei hnn llygad 
 Doeth am ddraig mil hi! hiriell 
 Dygn dramgwydd dengwyn drymgoll 
 Dibwl y gorug dnbwll 
 Am orchndd Hew ymerciyil 
 Nim try hoen rhag poen pennydd 
 
 Marw eryr Penmynydd 
 
 Nim treigl gwên o lawenyclcl 
 
 Neu'm trig nawd dig nos a dydd 
 
 Caiff ef yn nef naf osgordd 
 
 Llawenydd eglur mur myrdd 
 
 A hiraeth gwr medd-faeth gwrcld 
 
 A fydd a'i farw-ddydd iw fardd 
 
 Gwelais yn gwyngor gwiwlethr 
 
 Erfai helm arfan hoywlathr 
 
 Gronwy dclidarf arf aruthr 
 
 Gryd gyrchiad oesgad ysgwthr 
 
 Aerllafn dan finiawg enr llythr 
 
 Irllawn fy neigr o'i oerllithr 
 
 Bhoed yn ael rhodiwn alar 
 
 Menai mewn rhwym bedd mynor 
 
 Gwas glwysdewr mewn gwisg lafdur 
 
 Gwaith nwch gorwydd braisg breichir 
 
 Gwiw ei lafn gwayw Olifer 
 
 Gwawd hydr o lin gwaed Tewdwr 
 
 Dygn oedd roi post cost canrodd 
 
 Diriai Efraingc mewn derw a phridd 
 
 Car glyw llyw llfs Benmynydd 
 
 Cor brodyr troednoeth a'i cudd 
 
 Corf ced enrllorf câd aerlladd 
 
 Cwyn trais wenwyn tros Wynedd 
 
 Dod fab Mair lie ni wnair nag 
 
 O bias ni ddel arnaw blyg 
 
 Hwyl oth wlad hoywlwyth wledig 
 
 Heliwr gryd hael ior ygrog 
 
 Hwyl ddoeth a roi hail a ddug 
 
 Helm ddnr hil i Dndnr deg 
 
 Drncl fu dawl rhnthr mawl maelgwn 
 
 Neddair dyfr yr anoddyn 
 
 Aruthr gedernyd Aron 
 
 Arial inilwr gorph Urien 
 
 A.r llwybr rhyfel frwyclr orllin 
 
 Ar Hew dewr eurlliw darian 
 
 Dioer bu or iawn a llav/n Hid 
 
 Diwraidd draig mewn dewredd drud 
 
 Dieidd graig da oedd ei gred 
 
 Dewr a grym yn diriaw gryd 
 
 Duriol gledd clirwol glod 
 
 Dar ymlaengar ymlyngad terfyn. 
 
 G. M. D. I Sr. HOWEL AP 
 GRUFFUDD. MARWNAD. 
 
 L. E. D. 
 
 Gwelais lewddoeth hael gwiẁlys wleddau 
 
 Ai loywfeirdd yn cael ei alafau 
 
 Yn rhefnant winllys yn'rhefnau clodfawr 
 
 Tra ydoedd ein gwawr cyn trai oedau 
 A chynadlu beirdd a chain odlau 
 A chenedloedd ysp oi chynadlau 
 A chwyn udlef wyf och yn nadleu lid 
 
 A chael a fynnid a choelfeiniau 
 A gwyr ieuaing beilch a gwaryau 
 
302 
 
 MARWNAD. 
 
 A gwir awdur beirdd a gwirodau 
 A gwar gwmpas^ clod mewn gwir gampau 
 Nudd 
 Ar ail eurfudd eiriol arfau 
 A rlioddi yn ymwng rhuddion emmau 
 A rliwycld orchwylion Rhydderch heiliau 
 A rheieidr o win ynghylch rhiau hydr 
 Mewn aur a gwydr muner gwawdau 
 A chyrdcl adeiniawg a clierdd dannau 
 Ucli y neuadd deg a chynneddfau 
 A chain addwyn-walcli a chynneddfau 
 heirdd 
 Â chyfeddacb beirdd och oi faddau 
 Echwyn yw a clyf a chwyn a dau 
 O chain Edyrn bron ucheneidiau 
 Achos galar iôr ni chwsg goleu gnif 
 
 Llefain annigrif llif yn nagrau 
 Uchel roddaf wyf achul ruddiau 
 Och ar ddayar naf uch eurddyau 
 A chwyn girad fu och un goreu Ion 
 
 Echwng hoywrym Mon a chynghorau 
 Echyngawdd deigr bardd uch uch ei enau 
 Och anawdd yn ddig gyd a chwynau 
 Echyngawdd ym boen a cheingiau hiraeth 
 
 Och yngod a wnaeth anwych angau 
 lawn alarus wyf ynial oriau 
 Un oleurwydd trist yn noluriau 
 Am oleufryd cadw anil lyfrau da 
 Am eii-iau Eeda mawrwybodau 
 Am giried a mawl am gar nid mau 
 Am gariad Gwynedd am ragorau 
 Am guddiaw Howel i'm goddau tram- 
 gwydd 
 Am gwyddaw f ' arglwydd rhoi gwaedd 
 fawr glau 
 Trafaeliawdcl fy mryd trwy ofalau 
 Treiaw buarth clod un tri biau 
 Trwm o ddolur fyclcl tra meddyliau car 
 
 Am lyw ac eurddar amlwg urcldau 
 Tri mwy yw'r goglais tra mawr giglau 
 Tri phenyd galar rhac tra phoenau 
 No chwerw alaeth bron gan chwarelau dur 
 
 Trymfryd ar lafur tromfrwydr lifiau 
 Trech y llidiawdd hon tra cholledau 
 Trwy hanner y fron er traheiniaw 
 No dryganian fflam y drwy gynnau derw 
 
 Q gymmell hirerw gain alloriau 
 Trist y gorug Duw trawsdeg eiriau 
 Tros lawr daear Môn treislwyr diau 
 Trefn hyglod y doeth train hyglau nid byw 
 
 Trwm eryssedd yw tri mwy'r eisiau 
 Can aeth amlwg iôr cain ei themlau 
 Lwys gyfoeth mab Mair Haws gofau 
 Gwae ddaear Wynedd gweddiau gydfod 
 Gwiw fynnai pob clod a gwae finnau 
 Er gwyar grog Leyn ar gwayw irgrau 
 An rhaid brynawdd yn rhacl a breiniau 
 Ath ddiwarthaf daith a'th hoy w wyrthiau 
 grair 
 
 ragor pwyll Mair iôr yr eigiau 
 Bwg heb lyiiant Duw deg ei blasau 
 Wyr i Dewdwr mawr aur ei deidiau 
 (Jniawn rydid nef anian radau llwyr 
 glod a synwyr gwlad y seiniau 
 
 G. M. D. I HYWEL AP GRUFF. 
 
 AP TUDUR. MARWNAD. 
 
 O L. E. D. 
 
 Gwisgawdd bedd eurgledd aerglo lluryglas. 
 
 Yn llawr eglwys Feuno 
 Gwr duriawl rod clod Clydno 
 Gwae ei ryw na bai fyw efo 
 Irllawn oedd farw trwy oerllid 
 Orllwyn deigr orllin dwygad 
 Aerdclar glew eurddor y glod 
 Urddawl ail Greidiawl ael gryd 
 Màb am gwnaeth alaeth ddolur 
 Mair fawrgoeth os marw f'eurgar 
 Mau lefain am Olifer 
 Yn rhwygaw brwydr yn rhagor 
 Llywiwr'hyfry dwell llawen 
 Pei byw llyw Hid mab Alun 
 Drud y dial ar alon 
 Draig brwydr rhag drwg o Brydin 
 Ami am eryr gAvyr gway wrudd ar dromgad 
 
 O dramgwydd Mab GrufFudd 
 Uchel gost achul gystudd 
 Och a lief groch a llif grudd 
 Cad arnam oerwall cedernyd Cymry 
 
 Farw Cymro hael cerdd glyd 
 Treisdwyn ior Trystan ŴTyd 
 Traws yngawr trais fawr tros fyd 
 Achaws dwyn llorf corf canmil 
 I'r ddaear gynt ar ddëol 
 Echwng is fy mron achul 
 Och hywyllt am wych Hywel 
 Gwae fi farw rhi Rhun osgordd 
 Gwerin garw Gwair o angerdd 
 Gwawr trin a roes gwin a gwyrdd 
 Gwalch urddawl balch arddelw bardd 
 Neud hiraeth oergaeth argel my nor 
 
 Myned balch-cldrud Hy^vel 
 Nattur un galon ottiel 
 Naf oedd ddewr i nef ydcl el 
 Ni bu falch haelwalch heilwin awdurdawd 
 
 No marw dewrder Elffin 
 Na thrais na gwaedd baedd byddin 
 Na thrangc aerddraig bi*wydr a thrin 
 Gwae fi Howel na'th welaf 
 Yn fyw llyw Hew cadarngryf 
 Gwnaed Crist trist treisdwyn cwyn cof 
 Gwawr nerth ymhlith gwerin nef 
 Clwyf trymgwyn treisdwyn tristed f'ueh- 
 enaid 
 
GRUFF. AP MARED. I RONWY FYCHAN AP TUDUR. ' MARWNAD. 
 
 303 
 
 Och wynedd o'r golled 
 Trin cynnefin cynyied 
 Clodfawr yn nydd gawr Nudd ged 
 Och farw rhyw fawl garw rhyfelgar aesawr 
 
 Echeidw llawr gwawr gwaywdaer 
 Eurddwrn rif myrdd cyrdd cerdd glaer 
 Urddawl Arthuriawl wrth aer 
 Cwbl fu cain deulu cyn diloyw ddaear 
 
 Prudd ysgar pridd osgoyw 
 Clo cadau aer-gran ir-groyw 
 Clo clod rhyfel Hywel hoyw 
 Corf Gwynedd cyn bedd cain baingc orcli- 
 aead 
 
 Ennyngad uniawngaingc 
 Brwysg-lym lafn eurdrafn aerdraingc 
 Brwydr drom a wnaeth ar fíraeth Efraingc 
 Llorf didwyll Llyr bwyll llawr bedd a'i 
 cynnwys 
 
 Canwyll gwlad a gorsedd 
 Llyw yn rhaid llaw anrhydedd 
 Llew oedd ddewr glew a'i ddur glêdd 
 
 TERFYX. 
 
 GRUFF. AP MARED. I RONWY 
 FYCHAN AP TUDUR. 
 
 L. E. D. 
 Neud trist im gwnaeth Crist cross dang- 
 
 nhefedd 
 Neud tros ofid Hid a lledfrydedd 
 Neud rhyfawr golled nid rhyfedd am clwyf 
 Neum try yn hynwyf tra anhimedd 
 Neud trynifryd penyd poen ddif äedd 
 O gyfrangc trangc trafn llafh llawfrodedd 
 Neud tromfrawd tafawd am etifedd llew 
 Erfai cycbwyrn glew arfau cochwedd 
 Neud truan i'm gwân gwayw irllonedd 
 Neud trabir maddeu glew lachau gledd 
 Neud amlwg i'm dwg dygnedd galarfrwyn 
 A feirw orwyllt gŵyn oi farw orwedd 
 Neud trwm hepgor îor dor y dewredd 
 Neud tröm anrhaith faith gwaith gAvyth- 
 
 lonedd 
 Neud trais trawslorf o ael tiredd Meig 
 Myned eui-falch ddraig mewn daearfedd 
 Neud braidd yw ym fyw o'i farw dudwedd 
 Neud braw ein treisiaw am ein trosedd 
 Neud bron don yw hon o'i hannedd a dry 
 Am golofn Gymry a'i hamgeledd 
 Neud breuawl chwedl tost farw cost can- 
 
 wledd 
 Neud brwyn cwyn can-myrdd am gyrdd 
 
 Gwynedd 
 Neud breuddwyd arswyd orsedd gynheill- 
 
 iad 
 Am lawhir ynad loyw wirionedd 
 Ni'm daeth na gwyngehna gwênnagwêdd 
 
 O'i ddyfrvs angau dan lifddyfredd 
 [ Ni'm daw eithr wylaw uthr ddialecld 
 
 chwedl 
 i Dros firain genedl am draws fawredd 
 Neud hiraeth am gwnaeth gaeth gvnnryg- 
 
 edd 
 Neud herwydd tramgwydd tromgad gyd- 
 
 wedd 
 Neud tra Edyrn chwp-n chv»-erwedd gwen- 
 
 wynig 
 Afreolus ddig o'i farwoledd 
 Neud bu am nad byw llyw llaweredd 
 Colled fu dostur mur maranedd 
 Er pan las gwanas Gwynedd berfeddnod 
 Hydr dejrn a'i glod hyd ar duedd 
 Cynhebyg fyddai ni haeddai hêdd 
 Twrw torredwynt gTaen am gaen gogledd 
 Cymrwd mawraii* glod cynirawd miu-edd 
 
 daer 
 Ynghymynad aer ynghyminedd 
 Cwyn golau yw'r man mi ai harwedd 
 Treiaw Goronwy trafn mordwy medd 
 Côf garw o'i lwyr farw ei alarfedd oedd 
 
 A bair filoedd heb orfoledd 
 Cynnydd ewybr oedd cyn noi ddyedd 
 Colofn osgorddfawr llawr arllechwedd 
 Cadflaidd teyrnaidd tep-nedd ener 
 Eurlliw ei faner o ieirll fonedd 
 Compod clôd cludfeirdd o heirdd harddedd 
 Cwympai grau angau Eingl galanedd 
 Cein dduriawl ei bar uch cynddaredd giyd 
 Yngwyth gerwin fryd yngwaith garwedd 
 Corf îor dor durgrwydr fr\vydr ddifi'odedd 
 Corf torf llorf lleiddiad o'r wlâd i'r wlêdd 
 Cun Reged unllid mewn cynrygedd blin 
 Cariad rhyfel trin ciried rheufedd 
 Cwyraint oedd ei fraint fraisg anmynedd 
 Cywair oedd ei air sair gyniyrredd 
 Cywir oedd ei wir o wiw rysedd beilch 
 
 O genedla wg weilch oi gynnadledd 
 Cefais alaeth hir en wir anwedd 
 A galar dar doeth coeth cyfannedd 
 Ac udwaedd dan fron ac adwedd tristyd 
 
 A bylchu fy mryd o farw balchedd 
 Cefas râs urddas eurddawn fuchedd 
 Cennyw ddewin nef cyn noi ddiwedd 
 Caffo gariad rhâd anrhydedd allu 
 
 Un rhagor awl fu yn nr hugar edd A me n. 
 
 G. M. D. I WENHWYFAR FON. 
 MARWNAD. 
 
 L. E. D. 
 
 Haul Wynedd neud bedd nid byw unben- 
 nes 
 Heb ynnill ei chyfryw 
 
304 
 
 MARWNAD. 
 
 Henw gorlioffder a dderyw 
 Hoen lloer hun oer beno yw 
 Dygn ymyrraedd gwaedd bu gwael ym- 
 ylchlawr 
 
 Tros mwyalchliw ddwyael 
 Dyn aur a fu'n dwyn urael 
 Deune liaulwedd heil-fedd hael 
 Gwisgawdd llun cain main maendo 
 Gwasgrwym llawr ar ol gweisgra 
 Gwâr ddeurudd hoen gwawr ddwyre 
 Gwydn oecld ym hir fyw gwedy 
 Adeilwyd bedd gwedd gwiwder 
 F'enaid i'th gylch o fynor 
 Adeilawdd cof dy alar 
 I'm calon dclilon ddolur 
 Treigl i'r galon hon hoen geirw creignaint 
 glwys 
 
 Gloes alar ofeiliaint 
 Tros orwyr deg traws Eraint 
 Tristyd bryd brwyn mwy no maint 
 Gwaith blwng oedd echwng och Wenhwy- 
 far deg 
 
 Dygn ynof dy alar 
 Glwysaf corph dan bridd glasar 
 Gloes fawr llawr llann dwf gwann gwâr 
 Gwn feinwas a las o loes hiraeth mawr 
 
 Marw enr-gariwyll Bentraeth 
 Gwan yn ol gwenwyn alaeth 
 Gwawn wedd gwin a medd a'i maetli 
 Ni roed ymryd bryd bronllech. 
 Oerllawr dygn eurlloer degwch 
 Ar ail cwyn ar ôl can-och 
 Eiddrym deigr ar ddrem degach 
 Tristyd a'm cyfyd cofìon lief a deigr 
 
 Am degwch try chantref 
 Can aeth i wlad tad tanguef 
 A'm curiawdd ar nawdd iôr nef 
 Echwng gwenlloer oedd oer ddoe 
 Ymaengist fawrdrist farwdrai 
 Ami gwedd yn ymylau gwae 
 Am ddyn doeth Ddindaethwy 
 Llawer dyn liydr elyn lioed 
 Lliw bas ewinblas wenblaid 
 Am fun dawel uchelwaed 
 O drais a dristawyd 
 Lie bu ra a gwyrdd He bu rudd a glas 
 
 Neud gloes angau gystudd 
 Lie bu aur am ei deurudd 
 Lie bu borphor cor ai cudd 
 Gwisgwyd haul gwindraul ger gwyndraeth 
 Cyrchell 
 
 Mewn carchar, glasfedd caeth 
 Gwae ef i gain nef gan aeth. 
 Ai carawdd rhac dig hiraeth 
 Gwae fi lwysgrair Mair mawr i'm cyffry 
 deigr 
 
 Am eurdegwch Cymry 
 Myned mewn argel wely 
 Meinir dwf is mynor dy 
 
 Un a thri cyfyn uthr y cyfyd 
 Gwayw trwy'r alarfron hon ar ei hyd 
 Ymachludcl hoen grudd hun gryd a'm dy- 
 
 chryn 
 Am falchliw ewyn glascldwfr rhyn rhyd 
 Och hir dir diffwys rhac pwys penyd 
 O'i dyfrys ferhoedl ai diofryd 
 Och aros un-nos ennyd ai maddau 
 Angau bun olau bu anwylyd 
 Och ffer ner nawradd neum lladd lledfryd 
 Galar Gwenhwyfar gwn gwyn hefyd 
 Achos gogiais trais tristyd o farwddydd 
 Fy Chwaer glaer glodrydd ni'm bydd byw- 
 
 Pan aeth mau hiraeth herwydd trymfryd 
 I glaer gaer Gybi fro rhi rhoddglyd 
 Liun clifreg prifdeg yn ôl pryd gwennwawr 
 Llawer lief a gawr uch llawr lleuryd 
 Llawer och ym och ami clclihewyd 
 Llawer deigr uch grann ger gLmn glafiyd 
 Llawer arraedd gwaedd nicl gwyd ei 
 
 chwynaw 
 A llafar wylaw llif oreilyd 
 Ni'm dawr o hoen gwawr yn hun gweryd 
 Is glasgor mynor manon ei phryd 
 Cwyn yw can deryw ni'm deiryd gortho 
 Canlliw aur gweufro can ni bo byd 
 Porthwyd fy nyn llwyd mewn llawr anglyd 
 Porth iddi fo Mair ddiwair ddiwyd 
 Poen dof J3efr eurgof ergyd galar chwerw 
 Phoi yn rhwyin irdderw lliw berw basryd 
 Pallawdd i'm ddisgwyl am hwyl hyfryd 
 Pwyll nid mau oi dwyn gwyn gymhlegyd 
 Pall arael ydoedd cyn pell wryd gro 
 Dan ruddglo maendo meindwrf cerddglyd 
 Gwedi lloer Gymry lliw eiry gymryd 
 Bod bun yn hun hir gwir nam gwt ryd 
 Phyfel diargel a ergyd ym yw 
 Phyfedd gan a'm cly w fy myw fy myd 
 Er dy goron ddrain gain gedernyd 
 Ath ddolur fab Mair uch crair creulyd 
 Erbyn gymmen wenn wynfyd enrhydedd 
 I'r wledd a'r fuchedd ddiafiechyd 
 Neud aiiechyd bryd a bryderir 
 Neud wyf achul hoen poen am perchir 
 Neud afar galar ni rygelir 
 Neud ofer hyder am hoedl drahir 
 Ni'm doeth llewenycld eithr dydd dyhir 
 Am fun deg ei llun lliw T nif gorthir 
 Neud trwm farw rhiain gain a gwynir 
 Neud trom anrhaith faith fyth nas gwelir 
 Teg oedd cjn diwedd daearfedd dir 
 Y tal dan aur mal am ael meinir 
 Lluniaidd a gweddaidd gwiwddyn llawhir 
 Oedd hoen blaen gwelwgaen gweilging 
 
 saphir 
 Diwair oedd a doeth deddf goeth gywir 
 Hael o fewn urael yn euraw gwir 
 Trefnawdd hon arnawdd cawdd nyw cuddir 
 
MARWNAD. 
 
 305 
 
 Troi'r iyrcliell ymhell a gymhwyllir 
 
 Trafynidr tost gwingost gwengaer bapir 
 
 Trefnad oedd irad a ddidorir 
 
 Truan yw gweled trwydded trahir 
 
 Trefnadau angau angen ys dir 
 
 Lie bu cyn pallu pwyll a hoffir 
 
 Sirig a syndal nial y molir 
 
 Lie bu fflwch degwch deigr a wylir 
 
 A phorphor a rhudd neud grudd grodir 
 
 Rhyfedd yw o'm by w mewn byd enwir 
 
 Rhyfel dygn ar gam pam yni poenir 
 
 Ar ol dirwyol ym dirwyir 
 
 A ddirfawr gerais gwenwyndrais gwir 
 
 Gwae ddig boenedig a benydir 
 
 Gwae angall fal dall a rydwyllir 
 
 Gwenhwyfar wylwar a elwir 
 
 I drugaredd Duw draw a gerir 
 
 A rainnau hyd tra fwyf clwyf a'm clywir 
 
 Yn rhyfaddaw hon ni ryfeddir 
 
 Hithau hoen gwendon Ion don am dir 
 
 Ei gloywdwf euraid a glodforir 
 
 TJchenaid fan 
 Gelain deir-ran 
 Galon dorri 
 Am wenhwyfar 
 Gwn drais galar 
 Gan draws guli 
 Am deg ei gwedd a haul wynedd a haelioni 
 Am ddiweirdeb am loerwyneb ami rieni 
 Bardd hardd hirddysg eurglyd addysg ar 
 
 glod iddi 
 Bum i'w chanmawl fy nedwydd bawl 
 
 f'enaid oedd hi 
 Gwae ef ym myd o fewn penyd a fai'n poeni 
 Yn ol bun deg hoen morwaneg henw mawr 
 
 weini 
 Mygr win-defeirn miloedd a feirn mal ydd 
 
 wyf fi 
 Oedd grudd gwrel cain a thawel cyn n'oi 
 
 thewi 
 Oedd ddrem deccaf cannaid adaf cyn noi 
 
 dodi 
 Ym mhell ddyfn fedd i dreiaw gwedd o 
 
 dra gweiddi 
 Nid oedd bwyllfas i ddihunwas ddoe ei 
 
 henwi 
 Nid oedd anwiw fath em eiliw fyth ei 
 
 moli [fori 
 
 Nid oedd ryfedd a chlud fawredd ei chlod- 
 Och or gyfrangc gweled oerdrangc gwiliaw 
 
 derdri 
 Och o'r golled am ail Luned em oleuni 
 Och o'r trymfryd a llwyr dristyd fod Uawr 
 
 drosti 
 Gwnaethost ath was fawr alanas Fair oleuni 
 Gwisgo riein is glaswe fain ys gloeswae fi 
 Gorchudd hoen blaen gorlliw gwelwgaen 
 
 garllaw gweilgi 
 
 G wan eg loywder gwynfrig aber gwenfro 
 
 Gybi 
 Gwae a roddes ac ai colles bryd eiry celli 
 Arnai gariad o dro girad mau dra gewri 
 Mawr Dduw dwyfawl Mair ith eiriawl a'r 
 
 merthyri 
 Er dy gystudd ath hir gytlirudd ath ddur 
 
 gethri 
 Arail bryd nyf aur eir-gleddyf ior ar- 
 
 glwyddi 
 Dwg hon ith wlad ettonn oth rad wyt un a 
 
 thri 
 
 TERFYN MARWNAD GWENHWYFAR. 
 
 GRUFFUDD AP MAREDUDD 
 I FERCH. 
 
 L. E. D. 
 
 Mau ddogn gur Arthur o orthir Prydain 
 
 I'r dyn prifdeg llawhir 
 Arwydd ei chlôd a eurir 
 Eiry hoen am ferch Arwy hir 
 Eiliaf o'm iaith gwaith gwenglod 
 I liw Geirw o loyw gariad 
 Oleune dyfr neu Luned 
 Elynes gwedd ail Enid 
 Rhoddais gariad gwad gwydn ym doeth 
 hirglwyf 
 
 Ar ddyn hwyr glaer bwyll ddoeth 
 Olew boen alaw beunoeth 
 Ail fflur a dyf cur-dwf coeth 
 Cerais ddrem gwalch falch fanwyl 
 Myn saerym sant a Seirioel 
 Ynghaer deg Angharad ail 
 Liw eiry caen law eurawg hael 
 Rhyfeddawd ceudawd cadarn yw llifiant 
 
 I'm nwyfiant glwyfiant glyw 
 Gloywddrem riain arglwyddryw 
 Glud hud hur am fun ym fyw 
 O gariad eigr deg eirian 
 A chariad glwysferch Urien 
 Echwynawdd bardd ar harddlun 
 TJchenaid Uthr a Chynon 
 Hylithr nwyfiant i'w hawlwr 
 Haul y geilw hael ei gwyl war 
 O Bowys gyfoeth bowyr 
 A Gwynedd ni ogenir 
 Nid oes liw heddiw haeddaist gampau dyfr 
 
 Difai bwyll ddefodau 
 Cymryd a'r tawelbryd tau 
 Cymawd eigr came degau 
 Eigr eurfoes einioes anwyd diheurwydd 
 
 Dihareb a draethwyd 
 Na roddir ferch llawir lwyd 
 Gwlad i fud gloywdwf ydwyd 
 
306 
 
 G. M. D. I FERCH. ENGLYNION Y SUL. 
 
 Megeist boen i'm hoen henw merch a'm 
 dihun 
 
 Ieirll anhun eiry llannercli 
 Mau drennydd medru annerch 
 Madws oedd bum mud o sercli 
 Lliw geirw rhyd o bryd a wnaeth brad i'm 
 gne 
 
 Gnawd sercliawg ymlyniad 
 Lladd gŵr ydyw lleddf gariad 
 Lloer y glôd haul llawr ei gwlad 
 Ni chwsg drem boen gem gyfwlcb 
 Am wawr gain tŵr main mynfylch 
 Ni cbaf hun am fun em falch 
 Ni cbair y fun oi cbaer folch 
 Trawsdaer serchawl fiyd Trystan 
 Ar Esyllt-wedd a roeswn 
 Priawd olwg pryd Elen 
 Luddawg ferch loyw eidclun 
 Magawdd i'm hwyrnawdd himwyf dy gar- 
 iad 
 
 Teg orboen tonn am rwyf 
 Megaist ym boen boen hunglwyf 
 Megais gwayw dan ais gwydn wyf 
 Hael ddidaer wenglaer haul winglawr Môn 
 
 Hoywliw manod Ionawr 
 Hun am lludd dewrnudd 1 dyrawr 
 Hoen ton ogledd wynedd wawr 
 
 TERFYN. 
 
 G. M. D. I FERCH. 
 O L. E. D. 
 
 Molaf gain riain o ryw arglwyddi 
 
 Arglwyddes fy boedl yw 
 
 Mawr birglod mil ai berglyw 
 
 Mau boen a nwyf tra fwyf fyw 
 
 Itb foli íi-ais^ waisç wandwf 
 
 A thywyn haul ni thawaf 
 
 Tra fo boen ewyn llyn llif 
 
 Fy enaid yn fyw ynof 
 
 Ni wnaf cyd bwyf nwyf nawtal 
 
 Tewi a cblud dyn tawel 
 
 Ni maddau bryd na mecldwl 
 
 Ganmawl gwawr wyth ugein mil 
 
 Molaf ferch falch ddoeth goeth gain 
 
 Tra fwynt i gyd traul bryd brwyn 
 
 Yr enaid ucbenaid chwaen 
 
 I'r corph oer mewn cur a phoen 
 
 Aelaw anhun hun hir yw i' w gwanfardd 
 
 Aros gwenfun lawhir 
 O logawd serch serch feinir 
 Ail eigr dwf o Loegr dir 
 Teg om pwyll ofeg im pall afael hun 
 
 Oedd wenfun hoywlun hael 
 A gerais dan frig urael 
 
 x Neu, dewruudd, neu, deunidd. 
 
 Ac aur mal uwch ei gwrmael 
 Gwelais a gerais yn rhagori })ryd 
 
 fewn prifdeg sentri 
 A phall syndal a phali 
 A phwyll oedd ei hirdwyll hi 
 Gwelais symud sud sidan ac awmael 
 
 Ac urael ac arian 
 Ac asur drwg a gusan 
 Ac aur mal am hoen geirw man 
 Gorhewg am dwg deg orfeddfa Gaw 
 
 Gywirferch ni phalla 
 Ail y cethin ni flina 
 Cyflym i'r llun grym llawn gra 
 Bryn Caw brwyn-hunaw brenhinaidd 
 froydd 
 
 Ail rhuddfreon duthflaidd 
 Bryd aurwryd arwi'aidd 
 Bron dorf farch tref Llywarch traidd 
 Cyrcher bun wanllun wenllaw anrhyd- 
 
 Un rhediad earn aflaw [edd 
 
 Brysg wyl er hoen braisg alaw 
 Brwysg rwysg rydain bryn cain Caw 
 Ceirch orddyfn archlyfn cyrch erchlas 
 dossawg 
 
 Deisyf neidiaw fferlas 
 Car farwain carw main myngfras 
 Caer feinir glaer fynor glas 
 Mau drymglwyf am Wenhwyfar 
 Morwyn loyw mirain leufer 
 Mawraii- am erddrym oror 
 Mwrog ddyledog loywdir 
 Wyr Iardclur wr gwayw-ddur gwych 
 Am gwnaeth gaeth gwyn frwyn fron- 
 
 llech 
 Ac wyr Ithel uchel ach 
 Gam o Degaingl gam degweh 
 
 Yna canlyn yn y LI. C. Awdl i Dduw 
 — ir pedwar angelystor — i Dduw. Awdl 
 gyffes G. M. D. ueu Iolo Goch — a Dy- 
 chanau G. M. D. terfyn. 
 
 ENGLYNION Y SUL. 
 
 Gruffudd ap Marebudd ai Cant. 
 O L. E. D. 
 
 Duw sul eurllyw byw bywiaid arwyrain 
 
 Oriain 1 gain gannaid 
 Uthr wedd 2 anrhydedd i'n rhaid 
 Yth aned benrhaith enaid 
 
 Duw sul rhad iaith fad ith fedyddiwyd 
 Mawliaith ior mal ith eurwyd [naf 
 
 Mab y wyry fair o air wyd 
 Nef a daear broffwyd 
 
 i O riain.— LI. P. P. ''Ncu, Uthrawedd. 
 
GRUFFUDD AP MAREDUDD AP DAFYDD. IR GROG O GAER. 
 
 307 
 
 Deu sul eur grair Mair mawredd y 
 
 Y daetliost lyw Nasredd [doethion 
 Gwerthefin ddar trugaredd 
 
 Gwyrth fawr ior buddfawr o'r bedd 
 
 Disalw ner duwsul i nef 
 
 Dec eiddun y duo: Addaf 
 O drais gwyn o draws gynnif 
 O dramgwydd XJffern drymgof 
 
 Duw sul un eiddun addef y creawdd 
 
 Creawdr rhad a thangnef 
 Ynglain 1 hydr ynglyn hoywdref 
 Yngiân 2 air engylion nef 
 
 Duw sul deg anrheg unrhin o gariad 
 
 Y gorug nef ddewin 
 Dwywawl wawl waisg fraisg frenin 
 Difurn waith y dwfr yn win 
 
 Duw sul arglwydd rhwydd rhoddiad dug 
 deg fesur cariad [Yoesen 
 
 O leas 3 raid o lwys rediad 
 A'i lu o'r Aifft o'i lwyr rad 
 
 Daeth manna Alpha eilffawd rhen o nef 
 
 Yn rhaid nifer Moesen 
 Duw sul duw gwir gorawen 
 Saint braint bryniawdr llywiawdr lien 
 
 Or pumtorth hawddborth heiddbal 
 O'r 4 ddeubysg ior oedd dibwl 
 Byborthes meus deus duwsul 
 Rhadau heb ammau bumnril 
 
 Duwsul goeth y doeth 5 daith wir adeilad 
 
 Gwedi dilyw dyhir 
 Fudd rhad gan gawad gywir 
 Fodd rheg falch noe deg i dir 
 
 Sar 6 nef a daear diagr briawd 7 ddawn 
 
 Dor eigiawn nynawn fiawd 
 Dwys olwg ri tri trindawd 
 Duwsul y bydd brwydr ddyddbrawd 
 
 GRUFFUDD AP MAREDUDD 
 AP DAFYDD. 
 
 I'r Grog o Gaer. L. E. D. 
 Caeaf benrhaith cor arianwaith carai rin- 
 
 wedd 
 Crair gair a gad y drwy gariad y drugaredd 
 Crog calfaria faerdy gratia fawrdeg rysedd 
 
 1 Ynglann. - LI. P. P. * Ar.— LI. P. P. 
 
 2 Ylân.— LI. P. P. 5 Goeth doeth.— LI. P. P. 
 
 3 O laes.— LI. P. P. 6 Dar. -LI. P. P. 
 
 ■> Brawd,— LI. P. P. 
 
 Creded unben hael forwyn wen hawl firain 
 
 wedd 
 Cred bendefig lys wyrennig lwys wawr an- 
 
 nedd 
 Cannaid wyrthiau canon radau cain an- 
 
 rhydedd 
 Cadair fíair ffydd cedawl ufydd ced alafedd 
 Cyflawn ddawn ddar i rwym galar ar ym- 
 
 geledd 
 Coelfain Elen eurai Foesen ar ei fysedd 
 Celennig rad cadarn wenwlad cedyrn win- 
 
 wledd 
 Corf ardderchawg caer deg eurawg cor di- 
 
 garedd 
 Coron euraid cariad nwyaid ciried neuedd 
 Ceinllun teccaf brenin hynaf y brenhinedd 
 Coed berfeddnod cain ei fawrglod cun nef 
 
 eurgledd 
 Cael yin grym grair rhad oi borthair rheid- 
 
 iau berthedd 
 Culwydd ener a dyng nifer oi dangnefedd 
 Colofh llu cred a ran wared or enwiredd 
 Coel engylion o lin fanon o Ian fonedd 
 Dylan natur fawrdeg eglur fordwy gogledd 
 Delis arwain o ddwfr dwyrain i ddeifr dir- 
 
 edd 
 Dyddug mordon ar ei ddwyfron arwy dyfr- 
 
 edd 
 Dyfrdwy waecld greg arial gwaneg ar ael 
 
 Gwynedd 
 Delw werthforaf a glodforaf a glud fawredd 
 Dadl ysprydawl or geiriau mawl i'r gwr an 
 
 niedd 
 Dor cor ceinmyg Duw yw'n rhyfyg dewin 
 
 rheufedd 
 Dar eneidiau dilyd frodiau diledfrydedd 
 Dawn tlawd anoeth daear wiwgoeth dior- 
 
 wagedd 
 Dinani loywder diwair ener Duw'r wirion - 
 
 edd 
 Da yw ei borth a diamorth a diommedd 
 Delw fyw f arglwydd eurlliw arwydd ior 
 
 llaweredd 
 Dysg ffysg ffynniant a gwir foliant y gor- 
 
 foledd 
 Deddf leddf loywddoeth euraid gyfoeth arod 
 
 gyfedd 
 Doeth Gaerlleon deg anrhegion digynrygedd 
 Didrai foliant Duw da farant dioferedd 
 Didrist Grist groes organ hoedl-loes eur 
 
 gynhadledd 
 Delw firein ryw er prynur byw or pren ar 
 Dug morwaneg deg o du gauaf [bedd 
 Llys llawr lleon gawr llun gwawr gwympaf 
 Diiai Ion erfai arfaf ei ganmawl 
 Delw fyw fab dwyfawl Duw nefawl naf 
 Diwarth drysor cor por perffeithiaf 
 Diwyd grair i Fair fawredd hoffaf 
 Dewin cain Iessin cyn isaf fedrawd 
 
303 
 
 GRUFFUDD AP MAREDUDD AP DAFYDD I'R GROG O GAER. 
 
 A Nudcl ddiwyruawd ei nawdd arnaf 
 Doeth dros frig tonniar car cadarnaf 
 Detholwalch balch byw llyw llawenaf 
 Dogn fedydd grefydd digrifaf dramwy 
 
 Drwy fordwy Dyfrdwy deilrdir eithaf 
 Dwywawl liawl haelwawr a fawr folaf 
 Defawd wawd wiwder ffer Uurfeiddiaf 
 Dofydd lun ei hun henw goruchaf nen 
 
 Fab Mair wen ar bren brenhineiddiaf 
 Didwyll bwyll bellwawd íFawd ítÿddlonaf 
 Dadiain cain cynnydd dydd diwaethaf 
 Didawl faith ei daitli doetliaf benclefig 
 
 "Wyrennig feddig fudd iach a chlaf 
 Docklyw nod eurglod lor gwlad bellaf 
 LloegT llwyr i'n gweryd fyd fodrydaf 
 Duw Iesu arglwydd dewisaf gynagr 
 
 Dihagr eirw llinagr ar llun gwympaf 
 I ddelw unmab Mair ydd addolaf 
 
 ddilys araith gwaith gwerthforaf 
 
 1 ddal ynof cof cyfiawnaf dremyn 
 
 I ddylyn tyddyn llwyth plant Addaf 
 Eryr engyldorf hoywlorf haelaf 
 lor didwyll o nef euraid adaf 
 Arddelw Moesen hen hynaf ei gynnydd 
 
 Urdclas llin Dafycld gwydd gweddeiddiaf 
 Anfones canlles caen llanw breisgaf 
 Anrheg Lloegr fawrdeg fordwy gloywaf 
 Anrhaith a gobaith gwbl ifrwythlonaf Tor 
 
 Ys briw clylan mor ysprydolaf 
 Enwi ei farddlef Ion nef a wnaf 
 Enwant llythr deccant llathrediccaf 
 Enwawg ardderchawg archaf ei nodded 
 
 ithoddecl trwy giried tri a garaf 
 Arwr arwydd mab Mair o air araf 
 Arwrawl cedawl cadair deccaf 
 Eryrod eurglod arglwydd peimaf yw 
 
 A llyw marw a byw rhyw rhadlonaf 
 Arwyrain croes Crist a oreuraf 
 Ac oror cor Caer glaer egluraf 
 Elen ai cafas alaf ysprydawl 
 Try dydd dydd decldfawl awr hawl or haf 
 Doeth delw fyw fy llyw llyryonprif obaith 
 Praff adeilad iaith proffwydolion 
 Dawn a phlaid gweiniaid uch gwynion for- 
 
 oedd 
 
 A firiwdeg 1 lysoedd ffrydau gleision 
 Darogan dylan deil geirw gwelwon mor 
 I fyddinfawr gor fu ei ddanfon 
 Dug o gaeth alaeth faeth alon ofid 
 
 I bobl eu rhyddid beibl a rhoddion 
 Dehau rybudd mad diharebion mawl 
 
 A naf arwrawl nef eryron 
 Dor cor coeth cyfoeth dar cofion arllwybr 
 
 Gwawr yngoleu wybr gwir engylion 
 Gwerthfawr eurllorf torf tirion ei bleidiau 
 
 Da i eneiddiau dianudon 
 Gwared a roddai gwirion goludawg 
 
 A gwawr dyledawg ir gwir dlodion 
 'Phrifdeg.-Ll. C. 
 
 Cruplaid didwyllaid deillion cynhwynawl 
 
 Budd awr ammodawl byddair mudion 
 Clefyd anianawl cleifìon difrawbwyll 
 
 Neu anfedydd bwyll o ynfydion 
 Gwyr berffeithiaw draw dragon gogoned 
 
 O euraw gwared i rai gwirion 
 Gwareddawg fynawg fan on brenhinbryd 
 
 Gwaisg urddas y byd ai gosgorddion 
 Gwynfyd oi febyd i feibion Addaf 
 
 Ai ddifai alaf i ddwyfoliou 
 Gwymp arwyi-ain cain Canon berfeddnod 
 
 Ac awr araith glod y gorwyrion 
 Llyna anrheg dda ddeon ei gwyrthiau 
 
 O fyAV allorau efyll aeron 
 ryfawr goelfain ger afon Dyfrdwy 
 
 lawen obrwy o lynn Ebron 
 
 O luchynt helynt holion dwyreinfor 
 Ac o lynn Tabor Ian attebion 
 
 awr geudawd ffrwyth o ergydion mad 
 
 1 cldwyn addurn rhad i ddyniaddon 
 Llithraw'r waneg deg dogn arwyddion 
 
 ifydd 
 
 Llywydd merwerydd llin mair wirion 
 Llathraid blaid enaid Ion y gogoniant 
 
 A deheu foliant diofalon 
 Llwybr berífeiddrwydd rhwydd rhoddion 
 
 goludawg 
 Llydwawg gwareddawg llydw gweryddon 
 Llun llawnrad cariad ceyiydd côr dangnef 
 
 Ar for lluoedd nef o Gaerlleon 
 Dug mor cor cywir delw fyw llyw Llawhir 
 A nenn ni phlygir nawn na phlygain 
 
 1 lys lwys farddlef i Leon wendref 
 Llun amerawdr nêf gan llanw mirain 
 Eryr pum weli traws hael tros heli 
 Eur fawredd geli ar fwrdd gwylain 
 Anrheg brifdeg bryd i roi budd ir bŷd 
 I Fair y deiryd o for dwyrain 
 Credadun un yw creir Mair marw a byw 
 Croesdeg eurawg lyw Crist a garain 
 Ceidw rad ysgrythur cadarn bennadur 
 Creadur modur creawdr madiain 
 
 Cor iôr aurdrefnad cywraint wneuthuriad 
 Mawr uchel fab rad Mail- ai choelfain 
 Cof gwaneg deg dist cofion diathrist 
 Cyfarawdd a Christ mewn cyfwyrain 
 Llathr grog o fanaig llythr arawd fFawd 
 
 ffaig 
 Lluryg arian cldraig lliw'r goron ddrain 
 Llyw byw buddygawl llawhir ysprydawl 
 LlaweD arwrawl Heir arwyrain j[hyfryd 
 Llwyddiant nerth berth byd llw gwir hir 
 Yn trosi iechyd rhac traws ochein 
 Lloer cor ior arab llwyr gyfarch parch pab 
 Llun ei oreu mab 11 awn aur a main 
 Doethineb Elen am gwnaeth gorawen 
 A hnwaith Moesen fu ei arwain 
 Dwywawl wawl wahawdd Dafydd a'i 
 
 hurddawdd 
 
AWDYL. AWDYL I AWD. 
 
 309 
 
 Duw a'i goreurawdd deg arwyrain 
 Delw yspiydolaf dogn rad tad teccaf 
 Da wiail Addaf diwael oeddain 
 Dor cor por pefrlwys a doeth goeth gyn- 
 nwys 
 
 lys Baradwys i lwys Brydain 
 Rywnaeth saer glaer glod delw loyw hoyw 
 
 hynod 
 Er didwyll orfod o ior dadiein 
 Rhadlawn ddawn a ddaeth ri tri trichyf- 
 
 oeth 
 
 1 loywgaer gaer goeth o fro Loegr gain 
 Rhy wogaeth cedrws rhwydd swydd Sipres- 
 
 sws 
 O geingiau pinws ar ei gyngain 
 Rhinweddawl fawl fudd ni faeth gaeth 
 
 gytkrudd 
 Rhoed Duw oi deurudd rhad dadwyrain 
 Bonedd niedd moliant bydd ysydd o sant 
 A naws gogoniant nis goganain 
 Balch ddelw elw eiliad a naf nef wenwlad 
 A ner oedd wirdad naw radd wardein 
 Braisg diwair grair grym braint y saint 
 
 ni'm sym 
 Bid ei arddelw ym byd ai hurddain 
 
 Amen. 
 Doeth delw ner Aber wybr uchelfaer nef 
 
 Naf gwerthfawr mireinglaer 
 Dwfr dir cor eglur wir caer 
 Dyfrdwy or mordwy mawrdaer 
 Mor a ddysg mab Enair a ddug 
 Mawredd daith gwaith gwynfydig 
 Olygawd grair loywged grog 
 O Loegr dir oleugaer deg 
 Llyna gain goelfain fu gael yn Lloegr 
 
 Llawged grair ar Israel 
 Llanw ai dug oi deg afael 
 Llun Crist ei hun Croes Duw hael 
 Llanw llwybr glud llwybr dud y dug 
 Llun llyw pumoes ar groes grog 
 Mawr chwedl llawen gan wenyg 
 Marchog bronn mordonn niawrdeg 
 Doeth delw wenn ar brenn breiniawl nef 
 
 Yn ei gwbl ddioddef [ac wybr 
 
 Ni ddoeth rheg o deg dangnef 
 Duw byw gaer ei debyg ef 
 Daeth croes o wial Moesen 
 A delw ar frig mor dylan 
 Ner o Dduw nawradd ddewin 
 Naf ger Haw nef Gaerlleon 
 Creawdr llun eiddun Addaf lyw o nef 
 
 Ni wyl neb ei gyfryw 
 Crair Caer mawrglaer am erglyw 
 Croes deg dan eurddelw Crist yw 
 Teg fu dro to tonn welwgaen 
 A thu i fro gaer ith ddwyn 
 Torr grair gwerthfawr fy mawrboen 
 Terra Calfaria firain 
 Lies hynod llin clod llun claer llyw nefawl 
 
 Llawn afael llwybrwaith saer 
 Llethr Dyfrdwy mordwy mawrdaer 
 Llithrawdd mor llathrgrair cor Caer 
 
 Yma canlyn yn Llyfr Mr. Walter, i Fair 
 i Dduw, ac ir tri doethion. Cerddi o waith 
 yr un G. M. D. 
 
 AWDYL. 
 
 L. P. P. 
 
 Kyn b6yf g6as grudlaf gredyf anvon b6ll- 
 vrao 
 bellvro Gaerllion 
 Da6n obeith kyvyeith covyon 
 Dy n g6yl j6 vanoyl o Yôn 
 G6ae bieu madeu medu govyon dogyngud 
 Meu dygyngaöd ovalon 
 Góangein 1 riein rud mon 
 Góedus hael Yeinus haul von 
 Tec dygaf ar haf ar hoeó vanon dóf 
 
 Y dyvu ym govyon 
 Ta6l haól hylóyth ovalon 
 Teith hydor meith hoeódir mon 
 
 Gweleis pan gerdeis gordófyr avon rin 
 G6yl riein dianvon 
 
 Gwir diseml a gwar dison 
 
 G6a6r hirdyd ma6r harcled mon 
 Ryd hydneit ym reit by ron vy nigyaó 
 
 Car hóylyaó cur hoelyon 
 
 Ban oval lann rin avon 
 
 Bóyl y mae meinwyl a mon 
 Mygyróenyc a blyc am oblygyon mein 
 Meu ymaen vynkovyon 
 
 Myrd yn wyrd o Iwerdon 
 
 Mor au gólych mewn 2 amgylch mon 
 Gwiw a óeith góaótieith góyt vanon riein 
 
 Y rieu a doethyon 
 Gwir voli g6yr ovalon 
 
 G6ar drem walch g6a6r v6ynwalch von 
 
 AWDYL I AWD. 
 
 L. P. P. 
 
 Synhuyrus Deus Duw goruchaf 
 Sywedyd Dofyd divei haelnaf 
 Sef 6yf yt vy r6yf róyd îiraf geinyat 
 Sef 6yt ucheldat mat modrydaf 
 Synhóyrya da donyeneu attaf 
 S6yd ditlaót o wa6t a weinydaf 
 Syrchaód glyó vy lly6 v6ng Taf a Thawy 
 Serchir yach Konoy val y kanaf 
 x Neu, gwengein. % Neu, maur. 
 
310 
 
 AWDYL. 
 
 Saethvarch kein dravnidyr dinydyr danaf 
 Seri eglurvryn kyn kynkayaf 
 Sy6 dymmaór r6yva6r yr haf arbennic 
 Torredic eidic elwic alaf 
 Am verch Buffudd ud addysc Mordaf 
 Pab Ioróertli kannertk kynnorf gorsaf 
 Neut adóyf o gl6yf yn glaf huyr dianc 
 Neut adoet gyvrane or tranc trymmaf 
 Poen rya6t devaot ot a adevaf 
 Pan vu berigyl warm am gann gynaf 
 Peunyd póyll berthyd pell borthaf yt lion 
 Penyt bronn dilonn delw y nychaf l 
 Hybarch dyno vro vreint talheitlmaf 
 Hyboen j6 vy lioen ny hunaf o bleit 
 Hebogeid lygeid eureid araf 
 Heb vy chwaer wenglaer mor 6yf wanglaf 
 Hebu gre nyt lie nyt Il6r6 arnaf 
 Hybóyll glot didóyll dodaf ar esyt 
 Heb wyt y loer bryt a lóyr brytaf 
 Hir y keinmygir kerd wir waessaf 
 Heróyd da6n digaón val y dygaf 
 Hwyrdaó oe heilyaó liwylaf ar veidvyrd 
 Y vyrd dros gainwyrd a drawsganaf 
 Hoen eglurvan kann kyn eiry gaeaf 
 Hi a wnaeth keli ac ny6 kelaf 
 Hylwyd wa6t devaot yn diveiaf bun 
 Hoyólun hael eidun o lun adaf 
 Wythgant annerch daónserch dyn 
 Uthyr vrys vro Henrys vrenhin 
 A aeth dros ved 6ed 6ahan 
 A Thawy ar lywy lun 
 Llywyaöd 116yd rangaód 11 ud riu 
 Llathyrvun geiugann vann valclilun 
 Trossof cof pob cy vry6 dyn eithyr aut 
 
 Aeth am gwa6t am gwên 
 Pereis ffysc glutdysc glotdull 
 Perigyl hun yr bun o bell 
 Peris g6en yghyvyrgoll 
 Para6t y a6t geinwaót gall 
 Ot ergyt bryt bratvoll 
 Y bob riein vein vyndull 
 Pan a6t om gwa6t a vyd gall 
 Ne ryn eir6 no ran arall 
 Ym dyd ef a vyd ovedda6t traserch 
 Treisic y6 vy nivra6t 
 Ym die katwetic keuda6t 
 A mi kyvoedi kof a6t 
 Py h6yr ym llóyr kael Il6r6 ffaót om sercb 
 Os arcliaf yn briaót 
 Pya6d y t)um eil ryaót 
 R6 hir ym oedir am a6t 
 Ys breinvaor liw g6a6r ale g6a6t hirdric 
 A h6yr dry om keudaot 
 Ys breid ym vy6 gly6 gl6yvna6t 
 Ys bra6 pell ada6 pall a6t 
 Llyna Lys nyt a diwyrnaöt om bryt 
 Am bryder vyn divraot 
 Lie lloer wiwne ll6yr wae6na6t 
 ^Ban ar gall ywc—lo-LO Mor. J; 
 
 Llifg6yn lias ad6yn llys a6t 
 Kigleu kynn divieu devaot gyntevin 
 Kant avar vyvyrdaot 
 Kyrd etneint glóysneint glasnaót 
 Kerdgar kat adar koet a6t 
 Y kof ys ynof ys anynaót y try 
 Tragywyd om keudaot 
 Anghenwyd heróyd hir6a6t 
 Angeu ym edeu am a6t 
 Dan gyngor ragor rac vyn divra6t ym 
 Am nas kaf yn briaót 
 Dóyn h6yl dyn góyl goleuwaót 
 Dyn vric y goetwic ac a6t 
 Erchi merch vy ri rodnaót ys gwneuthum 
 Ys gónaeth g^vyt tros volaot 
 Aróyd nat ratlóyd rytlaót 
 Eres ymoedes am a6t 
 Trav6yf' ry hirglóyf ryaót y wrthi 
 Hoet beri hut bara6t 
 Nym dywan didanded yvnaot 1 
 Nam da6 kyvadao kof a6t 
 Llawer Annerch verch Leilya6t brat aele 
 Dro Deilaw ae loga6t 
 O Wlat veith glutweith glotwa6t 
 Yorgant a redant ar a6r. 
 
 AWDYL. 
 
 O L. P. P. 
 
 Bryt ar olut byt o byd maórdodaf 
 
 Bryssyaf lie y góelaf brys llu góeilyd 
 
 Breint nef hun adref A^at 2 ryd y keit 
 
 Breinya6l ha6l henbleit ganneit gynnyd 
 
 G wy ved breisc adurn divurn neut u vyd arber 
 
 Brenhines haelder gloywder gwledyd 
 
 Br6ysc vydaf od af y dyd ym gwelo 
 
 Bro yu amyl yno am lawenyd 
 
 Bydaf a llunyaf oe llonyd valchdut 
 
 Parau ala6 olut or sut y syd 
 
 Per dattiein koelvein kelvyd lavarwaot 
 
 Para6t berth davaot gan borth Dovyd 
 
 Prif degóch dilóch eiry dolyd kynn glaw 
 
 Pra6 n6yf gyryf ana6 nyt gorvynyd 
 
 Pria6t oleuwaót eilewyd hyvryt 
 
 Pryt gein ar deuvyt gynnar Davyd 
 
 Góawr gerdgar hóp^war heróyd adnabot 
 
 Gorvot ar hoywglot góiw i reglyd 
 
 Gorhoffder llaóer med llywyd kerdeu 
 
 Geiryeu amyl vwryeu 3 ymleveryd 
 
 Gwir gymmóyll y phóyll y ffyd ae champeu 
 
 Goreu ffuryf brudyeu gan ifyryf brydyd 
 
 Gwaret y6 róydet y ryd oe góytriu 
 
 Gwin orllaó iessin yr lluossyd 
 
 Pagores kares keryd ny haedei 
 
 Pei ae ryvolei Ua6r huvelyd 
 
 x Neu, Didan dedyfnawt, neu diddan deddfnawd? 
 , N'eio, rat. % Neu, vuryeu. 
 
I FAIR. 
 
 311 
 
 Rac breint merch wyndeint lien dyd 6yb- 
 
 odeu 
 Or inor bu goleu ma6r bwygilyd 
 Rodyat Augharat ynghaeryd góyngalch 
 Riedaóc dremwalcli wylvalch elvyd 
 Riein loy6 virein leveryd góastat 
 Rat hyhiys blaunyat heul ysblennyd 
 
 Mae peth ar goll o'r awdl uchod : nid oes enw ai 
 cant wrfch yr awdlau, o'r un yn dechreu. — Kyn bwf 
 gwas grudlas gredyf anvon hyd yma — ond y mae ach- 
 os i veddwl mai G. M. D. a'i cant : os natef, rhyw 
 fardd o Forganwg; tebygid.— Iolo Mosganwg. 
 
 I FAIR. 
 
 O L. P. P. 
 
 Meu ymoraló 
 O bóyll disaló 
 
 O bell dóysaól 
 A meir geirgoeth 
 Eiryan wiwdoeth 
 
 Eur rin6eda6l 
 Goreu yó Meir 
 Glandat bortheir 
 
 Gleindyt berthaól 
 O berffeithróyd 
 Ar bob aróyd 
 
 Awr bybyraól 
 Seren y6 hi 
 Not goleuni 
 
 Nyt gelyna6l 
 Lloer egylyon 
 A góerydon 
 
 Eic waredaól 
 Mam tagneved 
 A thrugared 
 
 Yeith ragoraól 
 Temyl yr mab rat 
 Neuad garyat 
 
 Na6d ac eiryaól 
 Hynaós vor6yn 
 Hynot adv6yn 
 
 hen6 dedva6l 
 Hoyvvam Iessu 
 Ha6d y charu 
 
 Hedóch eiryaól 
 Hil gweilch Gröec 
 Hoy6l6ys brifdec 
 
 H6yl ysbrydaói 
 Heul y dóyrein 
 Honn oed riein 
 
 Hoen d6yrea6l 
 Gabriel Geudaót 
 Ac eur dava6t 
 
 Ac eir d6yva6l 
 A vu gennyat 
 Ymell dodyat 
 
 Ymóyll didaól 
 Pan gat mab meir 
 Henu o vardeir 
 
 Hynaf urdaól 
 O deilyngdaót 
 G6ir vor6ynda6t 
 
 Góryf vireindaol 
 Goreu ave 
 Doetli aróyre 
 
 Deith oreuraól 
 Gweith goynvydic 
 D6yn o ffurnic 
 
 Dan uíFernaól 
 Adaf ae blant 
 Oe divoynyant 
 
 O d6y vaenaol 
 Dayar a nef 
 Kyn peen odef 
 
 Kun penydaól 
 Aeth gwaw'r y glot 
 Ar brenn bynot 
 
 lor brenliinaól 
 Yr llawenyd 
 Rat a bedyd 
 
 Reidyeu byda6l 
 Yeithyd ffyd ffyrd 
 Wyth ugeinmyrd 
 
 Aeth ae ganmaól 
 Am y greivyeint 
 Diodeveint 
 
 Du6 adeva6l 
 Kjrrchaod Crist naf 
 Tros veich Adaf 
 
 Treis vuchedaol 
 Pumoes o ffwrn 
 
 Y bau gymwrn 
 Ny bu gamaól 
 
 Isgynnaód laór 
 Llathyr niver6a6r 
 
 Llethyr nef eurwaól 
 Ar deheu'r tat 
 Un tri meidryat 
 
 Yon tra medraól 
 Brenin didlaót 
 Ar bob kiwda6t 
 
 Eurbab keda6l 
 Bit ef nef na6d 
 Byt a brynaód 
 
 Bu Du6 breinyaól 
 Da vu yr Annerch 
 
 Y Anna verch 
 O ynni va6l 
 
 Ar les pobyl gret 
 Yr llóyrwaret 
 
 Or lloer wyrya^i 
 Gorffowys rat 
 Deon garyat 
 
 Dienguryaól 
 Ym mru'r weryd 
 
312 
 
 I FAIR. 
 
 Gar llewenyd 
 
 Gorllewinaól 
 lor seint breint breisc 
 Yn Du6 vaorweisc 
 
 Yon divaroaol 
 Yn vab ífróythlaón 
 Yn vy6 digaón 
 
 Yn vudugaol 
 Yn Ysbryt bud 
 Deheu rybud 
 
 Diharebyaól 
 Yn un a thri 
 Trie y 6edi 
 
 Tragy6yda6l 
 Yn vrenliin wybyr 
 Hael doeth ewybyr 
 
 H6yl deithîaól 
 Yn vra6t ffawt ffyd 
 Góiryon ufud 
 
 G6erin nevaol 
 II. 
 Merch mam Meir o dióeiróaet 
 Chóaer yth dat o rat eiryoet 
 Eva 6yr y ave wyt 
 Regina a roes eneit 
 
 Mamniaeth bron vaeth brenliin vu 
 Mor wybyr hir nef tir terra 
 Meir an geiló Moróyn Geli 
 Meu amovyn mam ave 
 
 Tist aróyrein y gleindyt 
 Ti veir vu'r diweir waret 
 Tec o'th gaer glaer y6 dy glot 
 Temyl y Grist teu amlóc rat 
 
 Rat mat Meir geir ragori 
 An d6c on dygyn an ymdro 
 Gras oessoed ar groes Iessu 
 Ar Annerch tec wyr Anna 
 
 Meir vam y Argl6yd y Mor 
 
 A Naf a that nef a thir 
 
 Ym kad6 rac róym brad6 bryder 
 
 Oe brat tr6y gaiyat trugar 
 
 Tec rec rat t6f mat mam góir broffóyt nef 
 
 Góell no neb yth varnoyt 
 Temyl yth vab maeth yth wnaethp6yt 
 A neuad ys vy na6d 6yt 
 III. 
 
 Ar l6yr waret 
 
 Grist yth anet 
 
 Naf nef drefret 
 
 Na6s gogonet 
 Nys goganein 
 
 Ar dysc ar da 
 
 Y l6yth terra 
 
 Rac murn ma6rbla 
 
 O ben Eva 
 
 Y boenovein 
 Ar volyant greir 
 Ar vilyoed greir 
 Ar vael i veir 
 Ar va6r naódeir 
 
 Ar varn adiein 
 Ar berifeithvryt 
 Hoy6vreich hyvryt 
 Ar deheu byt 
 Ar Du6 deiryt 
 
 A.r dadóyrein 
 Ar da6n keplaf 
 De6in doethaf 
 Pan gyrcheist naf 
 Lluoed Adaf 
 
 Lie yd oedein 
 Ar drevyn ordóy 
 Ar dres dramóy 
 Oerleith arlóy 
 Yggloes dir6y 
 
 Ygglas dyrein 
 Ar groes irwyd 
 Ar gadeir fíyd 
 Ar gedyrn groc6yd 
 Ar get gelvyd 
 
 Ergyt goelvein 
 Argynhyrchaól 
 Radeu d6ya6l 
 Ar goeth gama6l 
 Ar gof eura6l 
 
 Ar gyv6yrein 
 Ar da6l ma6l mat 
 Ar demyl garyat 
 Ar deilóng rat 
 Ar dut y kat 
 
 Eur dadoc kein 
 Ar glot gyhoed 
 Erglyó'r pobloed 
 Argl6yd ym oed 
 Ar glaer diroed 
 
 Ar gla6r d6yrein 
 Ar gatholic 
 Dyd nadolic 
 Eir ma6rhydic 
 A ur wynvydic 
 
 Ir wen vadye 
 Ar b6yll leindyt 
 Ar bevyr ysbryt 
 Ar borth yr byt 
 Ar les blegyt 
 
 Ar l6ys blygein 
 Ar dangneved 
 Rat anryded 
 Ar drugared 
 Ar wir va6red 
 
 Ar wyry virein 
 
 IV. 
 
 Archaf Gulóyd 
 Di6arad6yd 
 
I FAIR. 
 
 313 
 
 Dy Ci6 radeu 
 Ac i Yeii- dec 
 Hael o Ròec 
 
 Hil o ri'eu 
 Achöbyl a ll6yr 
 Ynnof synwyr 
 
 O nef seinheu 
 Ac eggylyon 
 A góerydon 
 
 A góióradeu 
 Yt v'Argloyd dat 
 Yr dy garyat 
 
 Eurdec eiryeu 
 Roi na6d yth 6as 
 Rac bra6t ogas 
 
 Rac brat a geu 
 Rac barn kedyrn 
 A baich edyrn 
 
 bechodeu 
 Rac kebydyaeth 
 Rac traés arvaeth 
 
 Rac treis arveu 
 Rac kynghorvyn 
 A vyd elyn 
 
 1 vedylyeu 
 Rac kreulonder 
 Yn y dener 
 
 Anudoneu 
 Rac murn a th6yll 
 A dogyn gymmwyll 
 
 A dygyn ganimeu 
 Rac góaeó dan vronn 
 Rac g6yth galon 
 
 Rac g6eith g6yleu 
 Rac d6fyn lesged 
 A digassed 
 
 A die eisseu 
 Rac treis arllóybyr 
 Och amyl eóybyr 
 
 A chamlyeu 
 Rac tralla6t byt 
 Rac traphenyt 
 
 Rac .triphoeneu 
 Rac tan uffern 
 Ae dryc gethern 
 
 Ae dr6c hitheu 
 Ae chassoveint 
 Ae goveilyeint 
 
 Ae geveleu 
 Ae chaeth6en6yn 
 Ae choec6an6yn 
 
 Ae chicweinyen 
 Ae chynydyon 
 Ae ebon duon 
 
 Ae ch6yn dieu 
 Ae phyrtb hëyrn 
 Ae thanllyt gyrn 
 
 Ae tbin ll6yt geu 
 Ae tharth ae ll6cb 
 
 Ae thiryonnóch 
 
 Ae tharynneu 
 Ae rhost brynnic 
 Ae restr ffyrnic 
 
 Ae róystr fiyrneu 
 Ae breveryat 
 Ae bront baryat 
 
 Ae brwnt beiryeu 
 Ae kot 1 genllysc 
 Ae hin dervysc 
 
 Ae hoer dyrveu 
 Ae góythlonder 
 Ae goanniver 
 
 Ae g6anaveu 
 Ae dygyn gymmórn 
 Ae dnoei^ffórn 
 
 Ae daearffeu 
 lor degradwlat 
 Ya6n a brynyat 
 
 Ion y breinyau 
 Yno kyrcbeist 
 Ar a gereist 
 
 O rei goreu 
 O'th beneivyaeth 
 Enydigaetb 
 
 Eneit eigyeu 
 O'th vod yth ved 
 O'th enryded 
 
 Aeth yn reidyeu. 
 O'th vaeth a'th va6l 
 O'th deló dóyaól 
 
 O'th ddal divieu 
 O'th vynedyat 
 Eur dy dyhat 
 
 Ar dy deheu 
 Pevyr Yihagel 
 Kun gl6ys aghel 
 
 Kyn gloes agheu 
 Pen kymhendaot 
 Y6r penn didla6t 
 
 Pan vo dadleu 
 Por kor karyat 
 Per y vredyat 
 
 Pur y vrodyeu 
 Par ef nef naf 
 A diwarthaf 
 
 Y6 d6 6yrtheu 
 Y d6yn v'yspryt 
 Rac hoedyl deugryt 
 
 Rac hidyl dagreu 
 Yth 6lat rat rec 
 Yth windei tec 
 
 Yth wyndut teu 
 I'th le aml6c 
 Yth I6ys ol6c 
 
 Yth lys oleu 
 
 Amen. 
 
 l Neu, hir. 
 
314 
 
 I DDUW. 
 
 V. 
 
 Baltassar gyrmar gennat due anrec 
 
 O dec iaónryó garyat 
 aróyd ia6u gyvlaonrat 
 O eur ta6d i eir y tât 
 
 Digystud anrec am dec ystóyll rat 
 
 Due yr hydyr eur gannóyll 
 Iessus vab koeth doeth didéyll 
 Iaspart or Myrr nyt byrr bóyll 
 
 Gwnaetli Melchior eurior aróyd govec 
 vod 
 Uniaónrod yn anrec 
 
 Y Ioseb dat rat redec 
 
 Y Iessus dóyn tus da6n tec 
 
 Baltazar durbar deörbor a wnaethant 
 
 Oe maólsant a Melsyor 
 Enóaóc Iaspart eurwar lor 
 Anvon anrnegyon rhagor 
 
 Doeth o'r dóyrein kein ceiffbob a6r eur- 
 glot 
 Y Arglóyd Nef a Ua6r 
 Aróyd y vot yn glotvaor 
 Eur myrr a thus wedus wa6r 
 
 Y tri a roes yt tr6y rat 
 
 Teir anrec Veir yr kreir kret 
 Seren heb la6 lys Erot 
 A rodes gyvaroydyt 1 
 
 I DDUW. 
 
 O L. P. P. 
 Arqlutd Du6 erglyó eurglaer vanDyeu 
 Arglóyd llan6 a threi rei on reidyeu 
 Argl6yd lluchynt gwynt a gwylt ffrydyeu 
 mor 
 
 Mawr dy rat a'th wyrtheu 
 Argl6yd eglurder ser a sygneu 
 Arglóyd g6yllt a g6ar daear diheu 
 Arglóyd Gwendref nef naf dervyneu wybyr 
 
 Obeith rat vedylyeu 
 Argl6yd mor a thir gwir gwaredeu 
 Arglóyd nos a dyd kynnyd kanneu 
 
 l Nid yw enw G. ab M. ab Davydd wrth yr awdyl 
 uchod yn bumran i Vair. ond nisgallav lax na chrcdu, 
 mai eve ai cant. Ac onid wyv yn camsynied, y mae 
 ei enw wrthi yn Adysgrify Dr. Davies o Valhvyd; 
 etto y inae efe dan y gair G-wyryf yn ei eirlyfr yn 
 rhoddi yr Awdyl hon i G. ap yr Ynad Coch ; ac yr 
 wyv yn rhyveddu yn vawr iddo VE wneuthnr hyny, 
 ae eve yn deall rheolau, ac yn dralhcyr debygol, 
 hanes y gynghanedd y sydd ar yr awdyl ; sev ei bod 
 o'r rhyw ni welwyd erioed yn y Gymraeg cyn yng- 
 hylch y vlwyddyn 1330, neu ychydig, a hyny yn ych- 
 ydig iawn, yn ebrwyddack.—IoLO Morganwg. 
 
 Arglwyd ter vyn dyn donyeu goruchaf 
 
 Goruchel nodvaeu 
 Tydi a anet get gret greiryeu 
 O Veir wir eureir va6r wyiy oreu 
 Tydi a ved viy vreinyeu ysprydaól 
 
 Ysprydoed gwedyeu 
 Ti a da6 dyd braót ditlaót datleu 
 Yr barnu trillu trallóyi' bynkeu 
 Ti vab Meir wyt kreir ki-eaduryeu Du6 
 
 Heb dióed heb dechreu 
 Tydi Heen llaweo lien a llyvreu 
 A dygyn werthwyt gynt dr6y dogyn 
 
 wyrtheu 
 Yr dec y byt tec bu teu ar ugein 
 
 O datyein a dotyeu 
 Tydi Arglóyd r6yd rinwedeu bob a6r 
 A rodet dan llaór va6r voryadeu 
 Tydi Du6 góedy góaódeu cof ydyó 
 
 Kyvodeist y'th radeu 
 Am hyn wawr pob llaór lloryf eneidyeu 
 Wrth veibyon dynyon dragon dreigyeu 
 Dilitya Arglóyd dy aeloteu ym 
 
 Amyl rätlaón vedyanneu 
 O gwnaeth am eurllyó byw bechodeu 
 A cherydus dr6c a charedeu 
 Breisc dewin brenhin breinya6l senyeu 
 Nat dy var arnam am gam gwympeu 
 Yr dy gythrud loes yr dy gethreu 
 Yr dy goron drein 6r da goreu 
 Oeda vi vy ri rinyeu tystolyaeth 
 
 Bac tost dolur agheu 
 
 Lloryf brenhinaól 
 Doeth de6ina6l 
 Gorlle6ina6l 
 
 Garllyó unyon 
 Llyóyd ranneu 
 Hyt vedyanneu 
 Llew hydyr canneu 
 
 Llyóyodor keinyon 
 Llym lavurya 
 Nam dolurya 
 Na thosturya 
 
 Ieith d6ys diryon 
 Lie digared 
 Gyvlavared 
 Yn rugared 
 
 Yn ri gwiryon 
 Lie didöstryd 
 Llys lluossyd 
 Lie dangossyd 
 
 Lladin gysson 
 Lie rieda6c 
 Digamwedaöc 
 Lie gwareda6c 
 
 Liu Gwerydon 
 Lie cyvanned 
 Liu Bhianed 
 G6a6r varanned * 
 
I DDUW. 
 
 315 
 
 Gwyry vorynnyon 
 Lie nevolaf 
 A dedvolaf 
 Duw a volaf 
 
 Diovalon ! 
 Lie canmolut 
 Lla6r ma6r olut 
 Eang olut 
 
 I engylyon 
 Llit a chasseu 
 Ym pop plasseu 
 Y vaflassau 2 
 
 Eva vlyssyon 
 Lliaws guryaö 
 Llym dolurya6 
 Liu divurya6 
 
 Lladva wiryon 
 Llawr wa6r warant 
 Lluoed barant 
 Lletbyr 6a6t garant 
 
 Llitbyrwaet gwiryon 
 
 Cor eurdor urdas diwyllic 
 
 Car kyvar kyvolcli barnedic 
 
 Coryf gwendoryf Gwyndyt arbennic 
 
 Kaer eurglaer Arglóyd bonbedic 
 
 Kreaodyr Auieraódyr mor góenic a tliir 
 
 A tbervyn wybyr llithric 
 Kyn mynet ir maenved birdric 
 Kyn gwelu gwaelaót prynyedic 
 Kyn gwelet gwales nycbyedic 
 Kaff6yf Crist vy r6yf vy ryvic 
 O'th wlat ac o'th wled ny difiic 
 Kyn pallu pump synwyr póyllic 
 Kyn pwll d6fyn pall divalcb etniic 
 Kyn provi o'r pryvet iFyrnic 
 Pechodeu treniygeu treniic 
 Kyriedus Arglóyd b6yf karedic vry 
 
 Yn y vro dewissic 
 Yr dy groes ar loes livyedic 
 Ar kethreu bu kythruddiedic 
 Ar g6ayw ar gwyar llithredic 
 Ar 3 galon glaervron eglurvric 
 Ar bedlaór wyt góawr gwyrennic 
 A'th eni aetb yno He y trie 
 O'th anet ny bu deitb unic 
 A'tb deith Arglóyd r6yd rod brovyedic 
 
 A nef damunedic [ner 
 
 " Ar wara6t o íFa6t fíynedic 
 Ar warant Eva blant blennic 
 Ar waret y werin boenedic 
 Ar wyry eur wiryon llitbryedic 
 Ar weryt yr byt bendigedic rat 
 
 A roet duo nadolic 
 Kyn gwnaethost nyt kost kystudyedic 
 Yi Geli yn golovynedic 
 Eur dec rec ragor deudyblic 
 
 l Awdlfoethus, ar y ban yma a bai y.iyw.— I. M. 
 2 Neu, va flasseu. *Neu, O'r. 
 
 Ardóy r6y róysc caümaólyedic 
 Ardal mal molyant sein Syric 
 Ar dy del6 ardeló urdedic 
 Keli Kaf pobloed yn kelennic dec 
 Due vi wlat ni diffic 
 
 Molaf aróyraf ar eiryeu pria6t 
 Ma6r dat y mab rat mat amodeu 
 Molaf hefyt bryt brotyeu diatneir 
 Un mab Meir diweir o'r geir goreu 
 Molaf yn ffraetbaf yr ffróytheu'r hollvyt 
 Y glan yspryt pryt priaót wyrtheu 
 Mor un Due a dyn donyeu credadun 
 Un a thri dëun a tbri dieu 
 Mor undat un rat reityeu purffaót 
 Mor un vra6t un gnaót in góneit ninneu 
 Ma6r greaódyr brynyaódyr ar brenneu 
 
 gloewgroes 
 Pumboes o bum loes o lys angeu 
 Myvi vy ri tri tr6y nertheu vy naf 
 A tynghet bennaf bob anaveu 
 O awyr diwyr a debeu dayar 
 Ac uffern varwar bar berw bylleu 
 Ae chas aechwmpas ae champeu meddaut 
 A pbechaót y cnaót cnut anaeleu 
 Ae brat ae retyat ar róydeu duon 
 Ae hir eissyngyon ae barsangeu 
 Kyt na allont ym am vyn kammeu wed 1 
 Neb ryó argy6ed dyed dieu 
 Tr6y gyffes troy les tr6y leissyeu bedócb 
 Troy ediveirocn rac llóch llycheu 
 Tr6y ; r tat ar mab rat yn reityeu byvryt 
 Tr6y'r glan yspryt pryt priaót wyii;heu 
 Tróy dióeir loy6 Veir alaveu eglur 
 A vu em antur y vam ynteu 
 Tr6y eggylyon llonn llunyeu eur naótaód 
 Ny syrtbyaód yr claód yr claf dyeu 
 Tr6y ebystyl r6y r6yd bregetbeu lion 
 Tróy'r arcbeggylyon diryon dyreu 
 Tr6y'r proffóydi ri riedeu dysgeit 
 Tr6y y benavyeit bleit y blodeu 
 Tróy y petóar g6ar gwiroteu ragor 
 Angelystor cor kaer y sygneu 
 Tr6y Ieuan galan goleu y gyvl6r 
 Yedydyór y g6r an gwyr ninneu 
 Tr6y aróyd gloesswyd tr6y eglóysseu'r 
 
 fiyd 
 Tr6y vedyd kynnyd kyn no bedeu 
 Tr6y ffyd tr6y lasóyd tr6y leisseu rin6ed 
 Tr6y wed ffeir anned efferenneu 
 Tr6y hinda vaorda vyrdeu diletrith 
 Tr6y wenitb troy wlith rith anreitbyeu 
 Tr6y wyn tróy wenyn tróy wineu win- 
 Troy baradóys lóys leis organeu [b6ys 
 Tróy vreint y loyovreint ae lyvreu kyva 
 A 6na y bara yn bur gorffeu 
 A una y bara yn bur gorffei 
 Tr6y gret tr6y giryet tróy geiryeu Lladin 
 A wna'r gwaet o'r gwin rin yn rieu 
 l JŸeu, kam meu wed. 
 
316 
 
 1 DDUW. 
 
 Tr6y dy varn gadarn a'th gadeu dydbraót 
 Tr6y dy briaót ífaót naót eneityeu 
 Tr6y vy róyf y b6yf heb evynneu dia6l 
 Tróy eiryaól y sa6l a seil gynneu 
 Cartrefaf trevnaf travneu goleuni 
 Troy voli vy ri tra v6yf inneu 
 
 Nid oes hael Iesu ny bu ny byd 
 Digus l dudlew y w dy gystedlyd 
 Neirthyat g6i6 retyat góaredyd pumoes 
 drymloes eurgroes irgreu aróyd 
 Agen dervyn y dyn y dyd 2 
 A gward vyd galar 6rth y gilyd 
 Agenn dy vroyn g6yn yn y gynnyd balcli 
 Mai hoedel hudaóc walch y ehedyd 
 Ergly6 vi vy ner ucli ser yssyd 
 Eurglo ni coelo med seilym Davyd 
 Argledyat trevnat travyn bröyd Goynvyt 
 Am try o gywyt ym tragywyd 
 Yn kreir wyt vab meir morach gynnyd 
 An llawen awdur a'n llunyedyd 
 Yn nen an perchen parch llonyd para6t 
 An deau deva6t an Duó dovyd 
 Yn ner reit hyder an rat dedóyd 
 Yon gwiraól ewybyr an gwir ly6yd 
 Yn tat unya6n rat an riyd didrist 
 Eurloyó Iessu Grist ar luossyd 
 Nat na th6yll na brat ar dy brydyd 
 Nat vrec uyt wiwdec ar dy wewdyd 
 Nat anghallder ner yn dyd ym kreifyeint 
 Na digyaó y seint yn dec yssyd 
 Ayssyoes nyt oes na nos na didos dyd 
 Alpha hebot clot clo llu oedyd 
 TJn a thri a ri a rybud a rat 
 A that digronnyat dy gerennyd 
 
 GRUFF. AP MERED. AP DAVYD AE CANT. 
 
 GRUFFUD FAB MAREDUD AE 
 CANT I VEIR VORUYN. 
 
 O L. P. P. 
 
 I. 
 
 Llunyeid Veir gyweir digywyt riein 
 
 Y naf o ddóyrein nef a deiryt 
 Llawen oet eryoet rat vebyt ovec 
 O b6yll gyhydrec o brifdec bryt 
 Llunyet ma6r a get meir y gyt ar seiüt 
 Lleóenyd grivieint borthvreint berthvryt 
 Ll6ydyant eur vedyant yn Il6r6 arvedyd 
 Yn lla6r Baradóys rhac p6ys penyt [gl6ys 
 Llaryeid Veir o'r geir heb gyt y ganet 
 
 Y mab gogonet get gedernyt 
 Lludya6d dervyn dyn y da myglyt hir 
 Llewenyd pob tir gwir y gweryt 
 
 l Neu, digas. 2 Gair cyrch yn eissieu. 
 
 Llwr6 rec oes brifdec yspryt radla6n drem 
 Lla6r wa6r va6r Yethlem lliw gem gyniryt 
 Lliw llóybyr góanec dec am dyt llewenyd 
 Lloer llaór llóyr gynnyd llu bedyd byt 
 
 II. 
 
 Meir ma6r dristyt byt bryt a bryderaf 
 Meir ma6r da óyrtheu oleu alaf 
 Meir a mam a chwaer glaer egluraf 
 Wyt i Grist didrist didranc waesaf 
 Mireindec ovec uvyd cóplaf 
 Mor6ynda6t ffaót ffyd dyd dedvolaf 
 Meir dr6y haulder ner nerthoed hyttraf 
 Ath radeu ditheu doeth yth varnaf 
 
 Meir vat ervei a f 
 
 Meir neut tew vaoleir tir a volaf 
 Meir hoen haul hirdyd hevelyd haf 
 Meir nym gat heyrwat hiróayw tostaf 
 Dan vron liviedic me6n die dyenaf 
 Meir o ved6l rat Meir uvydaf 
 Meir o vedyant nef os mar 6 vydaf 
 Meir winclei gadeir wendec adaf 
 Meir dyro bortheir barth ac attaf 
 Meir gein kyn ydóyf o glöyf yn glaf 
 Meir loer wendref nef nerth a geissyaf 
 Meir o'r Israel hael heul oruchaf 
 Ma6red vyi-d voned a Meir ad6ynaf 
 Meir werthva6r glotvaur Meir wawr 
 Meir a lonydaód Meir lin Adaf [gwympaf 
 Mynaóc uvudaol mam nevaol naf 
 Manon d6f gwiiyon g6aret arnaf 
 
 GRUFF. AP MARED. AP DAVYDD AE CANT. 
 
 I DDUW. 
 
 O L. P. P. 
 
 Argluyd r6yd an ryd tangneved 
 Eurglo bro breinyawl gymmroded 
 Erglyó vi wyt ri pob rhinóed 
 Argledyr Pedyr peidyaf am mass wed 
 Arglyt vyr vodur teyrned 
 Arglein 1 kein rac keithyaled 
 cheveist orchyvic amved 
 A chur o lavur eilawed 
 Yn prynu o'r pren a'r dyvynved 
 Na vyd na vedol vyggomed 
 Na vit lit gan ly6 brenhined 
 Na vadeu vedyant gorhoiFded 
 Dy britóerth arnaf Naf Nazared 
 O chereis bechaót a chared 
 A cheryd a charat wraged 
 A threissaw gweinyeit a thryssed 
 A thrysor athreissic sal wed 
 A bylchu vyggeir a balched 
 Heb olchi balch ved6l symled 
 l NeUy Ar glein. 
 
I DDUW. AWDL FOLIANT I ESGOB BANGOK. 
 
 317 
 
 O gamlu ac am} r l digassed 
 
 Ac ymlanó o gymlith 1 ryved 
 
 Ac amlaf gamlóybyr divroded 
 
 Ac ymlwgwr o garulóró gwaged 
 
 Am anilóc gainlas en wired 
 
 Ac yrulit morgymralaód cbwerwed 
 
 Kyn góiscaó niewn góascaót niaenved 
 
 Kyn góisc rise róysc gaen dytwed 
 
 Kyn góas wkero irderó oer dyed 
 
 Kyn gloessyon kyn glassu'r danned 
 
 Kyn glassar diwedar diwed 
 
 Kyn gweitklaor kyn góytlüaón gynted 
 
 Kyn goytkleitk seitk drntveitk draetved 
 
 G6ir lawhir ly6 nior a tliired 
 
 G6a6r daear deliau a gogled 
 
 Góediaf góiw diagyr verthed 
 
 Ymot yinatyein drugared 
 
 Ytk winllaór ytk winllat orsed 
 
 Yth wijollan ytk wenllys anned 
 
 Teitk wledic y medic an med 
 
 I'th wenwlat arglóyd ytk winwled 
 
 GRUFF. AP 3IARED. AP DAFYDD AE CANT. 
 
 I DDUW. 
 
 L. P. P. 
 
 Arduyreaf naf a ner egylyon 
 Clot Ion gwerydon gwaredaóc ffer 
 Aróyrein matyein medr ia6nder kendaot 
 Ardóyreaór wa6t ffaót nydlonder 
 Euraôc a myna6c muner deggradwlat 
 Arglóyd róyd rodyat gwirdat gwarder 
 Ef an gonaetk o gaetk gertkvlinder weinyd 
 Yn ryd bn uvyd dr6y íFyd ffyryfder 
 Ef a roes ar groes grysseu gollet brec 
 Y waet y redec bu ckwec chwerwder 
 Ef a divan6 llano llinagyr dy vynder firaetk 
 Ei a wnaetk uck traetk trei ac aber 
 Ef a wnaetk arvaetk pob arver divetk 
 A pkob ry6 nnpetk treth lie traetker 
 Dyn dilófyr o dófyi' dovyn loeóder glan 
 A tkan un any an pan eunyner 
 A ry6 aóyr Ü6yr Il6r6 adóynder ffyd 
 A oruc Dovyd ac nyt over 
 A Dn6 y6 vy lly6 He mae doetkder mawr 
 A dayarllaór g6a6r góaót a dirper 
 Adar gwyllt a gwar gwir doetkder vrodyeu 
 Wybyr eigya6n ffrydyeu sygrieu a sêr 
 Yn lie y bn yn medn bud koewder ackles 
 Ac yn y lie y colles y lies lla6er 
 Ystyryet d6ysgret nat oes gryvder 
 Na nertk didaól bertk dadyl a bortker 
 Nat oes kebda6 pra6 lie prover 
 Diwed na deckreu para bleu per 
 x Neu, gymlit. 
 
 Nat oes rat na mat Metrum amser ffaöt 
 Dieitkyr ri tri Trindaót ntkyr wa6t wiwder 
 Gwae a gretto bro breuolder vucked 
 Gwae a wnel trossed yn lie y treissyer 
 Góae ef Arglóyd róyd yn lie roder nac 
 G6ae ef dyn goróac a vac valchder 
 Unóed ka6l didaól kudaol vyrder dervyn 
 Yn koedel dyn tremyn tr6m orober 
 Ac adeilat brat bryt salóder dryd6 
 A deil o d6r bed6 nyt arbeder 
 Neu kyd a6r eckoyd yn ockor creicver 
 
 levyn 1 
 Neu leissyat ae gwyn mewn trwyn tryver 
 Rac kirdilyt prit praó uvullder bryt 
 Ri y byt am dyt dysc a ckallder 
 ~R6y gaíFóyf vy róyc röysc didrymder ked 
 Kyn bed seitk droetved a góed gwander 
 Ragor róym kyngor keingken bader Grist 
 Regeu di atkrist trist lie tyster 
 Ryd ym gónel Dovyd rac diver di^amcóyd 
 R6yd Arglóyd kyloyd kaol gyvroydder 
 Reen lleen llatkyr dref nef naf d(5y older 
 
 ckoec 
 Rex DS. naösdec a Deus noster 
 
 AWDL FOLIANT I ESCOE 
 BANGOR. 
 
 Ac I TMLIW AC EF AM ESCEULTJSSO BeIRDD A 
 MAWRHAU CeRDDORION. 
 
 Arglwydd Crist culwydd calon gyflawni-ad 
 Argleidriad neirtkiad nertk engylion 
 Erglyw fi. fy llyw penn llywodron cred 
 Eurgrair gogoned gwared gwirion 
 
 Erwan fu gennyf Arfon fu seitkuc 
 Atkrist in gornc Atkro Canon 
 Ban wisgaŵdd nrddawdd arddwelwon dan- 
 nan 
 Dwrdd clustian cerddan cerdd ymryson 
 A gadael gafael gofion diannoetk 
 Y gwyr digrifddoetk yn rhynoetkion 
 
 Rkyfedd gennyf gan arwyddion plaid 
 Yn Rken rky danbaid aniweidion 
 Lie rkoed ar ddiirawd barddwawd Beirdd- 
 
 ion 
 Tra fu Llywarck parck perckennogion elw 
 A Ckynddelw arddelw urddeledogion 
 Gwilym Ryfel ryfig anfon urddas 
 A Dafydd Benfras ym mawrblas Mon 
 Ni wnai Arglwydd rkwydd rkoddion ddi- 
 
 gronniad 
 Neb rkyw gonglad brad ar brydyddion 
 Tra fu'r prifeirdd keirdd kardd weision 
 
 cuddawn 
 Cyfìawn o dridclawn ymadroddion 
 
 1 Twyllodl yn y Gair Cyrch : -Uwyn ? 
 
318 
 
 G. B. T. I FERCH. G. D. T. I FYNON CEDIG. 
 
 Nid ef a bercMd berchyllson debic 
 Grwth Helic terric torr golucldion 
 "Wrth glywed tecced ton englynion 
 O waith prif Deifriaith y prydyddion 
 A garw oedd glybod eigion telynau 
 O gau gwisc fleiddiau tannau tynnion 
 Pan aeth Maelgwn Hir o dir mab Don 
 duedd 
 
 wledd Gwalch Gorsed i Gaer Seion 
 A dwyn gydac ef gofion dan orchest 
 Oedd o gerdd arwest ar gerddorion 
 A pheri uddunt ffyrfeiddion lawer 
 
 1 bawb or nifer nofio'r afon 
 
 Pan ddaethant i dir terfyn mor ar drei 
 Dimei nis talei'r telynorion 
 Tyst yw Duw ar hyn tystion ai gwybydd 
 Herwydd hardd gynnydd gynneddf doeth- 
 
 ion 
 Cystal i prydai'r Prydyddion a chynt 
 Er a nofiesynt helynt haelion 
 Gan rwyf Bangor gor goron urddedic 
 
 Pendefig gwledic gwlad y Brython 
 Gwiscoedd a gafodd gosgorddion difFrwyth 
 Gosgryn dylwyth llwyth llethecligion 
 Tudur Wiawn Ion lun eidion myngus 
 Beidus ys digus i ostegion 
 Am wybod saesneg seisnic don drygwas 
 Gwisc a gafas las laes odrëon 
 
 Cafas costog cas nid cysson daniwein 
 Yscymun filain cog brain breision 
 Yn dwyllawr cornawr Ceirnion drwg 
 
 araith 
 Yn dryllio breithiaith dillad brithion 
 Gwehelyth nis car gwehilion cerddau 
 Tabyrddau swyddau iangwyr saeson 
 Truan oedd gweled gwaelddynion 
 Phoi dillaid iddyn ns bai'n dyllion 
 Pan na wyddiad pemirhad Cennad Canon 
 Mai nad cerdd Dutcyn sain erfyn son 
 Ydd ai nod anglod englynion digudd 
 Gwr prudd o for Udd i for Iwerddon 
 
 IERWERTH BELI AI CANT. 
 
 CANUAU G. AB D. AB TUDYR 
 
 G. D. T. I FEPCH. 
 
 O L. E. D. 
 
 Aur a main coelfain cael y cae melyn 
 
 Dau efyn dwy afael 
 Arwyddion mad i adael 
 O rodd dawn hoyw fodd dyn hael 
 Phodd hael rheg afael rygafas am 
 wawd 
 
 Ei dafawd y difas 
 Unllytlir Hath waith cyweithas 
 Un lliw ac aur gwiw gae'r gŵas 
 Y gẃas ai cafas cofain rhodd argais 
 
 Phudd eurgae teg riain 
 Gwaethaf na wyr arwyrain 
 Gwaith eirian maith aur a main 
 Budd difeth mwynbleth manblaid main 
 sidan 
 
 Mewn arian maen euraid 
 Bun ai rhoes rhan einioes rhaid 
 Bu yn cylchynu cylch enaid 
 Gwae rhag ofn Duw dyn o'r fann y bo 
 
 A geisio gwregysan 
 Gwaneg deg gofeg reg ran 
 Gwead gosodiad sidan 
 Nid nieu reg adnan rhac adneir dilys 
 
 Poi gwregys gwreig ddiwair 
 Doe ym doeth cyfoeth cywair 
 Da o fewn gra a fu yn grair 
 
 G. D. T. I FYNON CEDIG. 
 
 O L. E. D. 
 
 Dug gwledig Cedig o du coedydd Phos 
 
 Nid nawd rims ar ddedwydd 
 rwym garw o'r ymgerydd 
 O'r anoddim Phun yn rhydd 
 Doeth Phun hir i dir dewrair a bell drig 
 
 Gan Gedig gain gadair 
 Lie y gwnaeth Rhun gyfun gyfair 
 Aberth o fawr werth i Fair 
 Trwy nerth gair mab Mair eiddun cad- 
 oedd 
 
 Gwnaeth Cedig credadun 
 Amlwg fodd o'r annoddun 
 Ymcldangos i Ros o Pun 
 Run goeth fal y doeth o daith geintach 
 gyrch 
 
 O garchar ddieiriach 
 
 ras bwyll i Ros bellach 
 Y delwyf o nwyf yn iach 
 
 Yn iach eryr gwyr gwawr bendefig rhin 
 Y doeth Rhun fonheddig 
 
 1 Rôs nid er dangos dig 
 
 O rwym cadr o rym Cedig 
 
 I'm naf a garaf a fedr gwyraw glaif 
 
 Ac a saif heb syrthiaw 
 Aer gledd radd eurgledd ruddaw 
 Arglwydd boed rhwydd y byd draw 
 
GRUFFUDD AP DD. AP TUDUR I HOWEL AM FWA. G. D. T. I FERCH. 319 
 
 GRUFFUDD AP DD. AP TUDUR 
 I HOWEL AM F\yA. 
 
 O L. E. D. 
 
 Erfid newid nwyf arfer cler am clwyf 
 
 Erfyniaid i'm rhwyf ydd wyf ei dda 
 
 A rhwyddwawd erfyn ar oed im flwyddyn 
 
 A warawd toppyn felyn fwla 
 
 Arwyddion rhoddi a wua haelioni 
 
 Caledi cronni crynu a wna 
 
 Eraill a roddai arwydd rliwydd fydd rliai 
 
 Ped fai ai dyrrai mor i derra 
 
 Eryr gwyr gwarant arwyrain moliant 
 
 Ardduiiiant ffyniant ytt y ffynna 
 
 Edrydd gweinydd gwawd adneu cerdd daf- 
 
 awd 
 Arawd o'm meithwawd yfct ni metha 
 Er mwyn mirein son morwynawl ddynion 
 A son llatheion ai llettya 
 Er mwyn llif ddwyn llaith gwawr geinllawr 
 
 gynllaith 
 Gwawd obeith gweniaith am gweinydda 
 Er lliw llucli Ianawr er nef lief a llawr 
 Er mwyn gwawr Faelawr nam gofala 
 Er cof dof dyfrsvys bun loywlun liw lwys 
 Canwyll Bowys lwys a'm dilyssa 
 Fy rhwyf a'm rheufedd o roi' r gair gom- 
 
 medd 
 Rhianedd Gwynedd a'th ogana 
 Celi a droses wrtliyd fy neges 
 Culwydd atli roddes lies nyw llaesa 
 Colofh Prystattun coelfeiniau Awrtun 
 Catgun cam eiddun ail Cunedda 
 Calan ddycld dan ddel celennig ddigel 
 Howel aer drafel ni wyr drofa 
 Cydwedd buelin cadwedig Ladin 
 Cyfrin car iessin mewn côr Assa 
 Ciried nawdd ged Nudd car prudd far 
 
 preidd fudd 
 Can nid eirch Gruffudd na'th rudd na'th ra 
 Cadair air eurbost cadarn lawfarn lost 
 Cadr ffrost da fuost eithr dy fwa 
 Cynnal gywirdeb ac enw ac wyneb 
 Er neb rhyw atteb nam rhy oetta 
 Dos genad teithfad tuthfa poen dethol 
 
 Poni ddoethosti etwa 
 Duw a rydd i ddedwydd dda 
 Diau mi biau'r bwa 
 
 G. D. T. I FERCH. 
 
 O L. E. D. 
 
 Gwyl fun a dry hun drwy hud cur ortho 
 
 Car wrthyf ddywedud 
 Nid diboen nam attebud 
 Nid hawdd ymadrawdd a mûd 
 
 Mud a balch hil gwalch gweilch nwyf ith 
 welaf 
 
 Oth farnaf iaith fawrnwyf 
 Mônoedd henw. men ydd hen wyf 
 Minnau llacs gofau llesg wyf 
 Gwanllesg wyf hud rwyf hoed drwg am un- 
 
 O du maengaer amlwg [gair 
 
 Gwannach a digiach i'm dwg 
 Gwenllys hil gwan-llaes olwg 
 Dy olwg treiswg trosof wyf alltud 
 
 A a filldir hebof 
 Dyn a rydd gefyn ar gof 
 Dy wed air diwyd erof 
 Dywed air cywair yn ol cawad nwyf 
 
 Can gorwyf cwyn girad 
 Ai er gwerth cannerth cennad 
 Ai o'th fodd enw rhodcl yn rhad 
 Ym ni chad yn rhad rhaid atteb eilwyd 
 
 Eiliw gwendon nioreb 
 Nac er gwerth nac er nerth neb 
 
 Y gan hon etton atteb 
 
 Atteb dihareb hir orchwyl enaid 
 
 A ddywaid hawl-blaid hwyl 
 Ys addef feingan anwyl 
 A deu brâd goleu bryd gwyl 
 Ni' m bydd dydd llonydd a llun llary gwan- 
 llaes 
 
 Ar llawr gwen llys Eittun 
 A minnau hydr yn anhun 
 Mau nwyf cur rwyf uch caer Run 
 Cymmered haeled hoy w-lun o'm dolur 
 
 Am dalu pwyth fy hun 
 Ar blaid glas giwys lawr Eittun 
 Ar blaid ei henaid ei hun 
 Ni' m gwnaeth gwayw alaeth gwiw eilun 
 hyd hyn 
 
 Onid hon yw Eittun 
 Na chof na chawn arofun 
 Na chawdd uthr anawdd eithr un 
 Gwyddwn na haeddwn haddun hygerais 
 
 Hoyw gares yn Eittun 
 Gwyddai agwyddor anhun 
 Gweddaidd elynaidd wyl lun 
 Wythnos ymannos o'm anhun gynro 
 
 Aeth etto wyth Eittun 
 Wyth atteb a aeth attun 
 Aethant dan gudd heb fudd fun 
 Ami drwy hiraeth ydd aethan 
 Ammod rwydd awydd awen 
 O'm genau eiriau eirian 
 
 Erddylad attad Eittun 
 Yt oedd cam llwrw cytgam llif 
 Nad anfonud hud hoyw-dwf 
 
 O Eittun gennad attaf 
 Hyd tra gaid enaid ynof 
 Diau y cymmer nêr nêf 
 
 Y ddau enaid ddianaf 
 Enaid yw hirwen gennyf 
 Ar enaid a wyr ynof 
 
320 
 
 G. D. T. ETTO I FERCH. 
 
 Hoffder fydd doethder deithdud a ddys- 
 ger 
 I ddysgawdr ddywedyd 
 Ar goreu geirioel fynud 
 
 Y gein pwyll hydwyll a hud 
 
 Trwy hud bwyll astud a bell ystyr 
 
 gwenn 
 Tu a'i gwan a'i hepgyr 
 Tro mwyfwy traha myfyr 
 Trech o dwyll no gwirbwyll gwyr 
 Gwyr nwyf gwir gannwyf gwawr gannwyll 
 
 llethrid 
 A'm llithrawdd i'm gorphwyll 
 Deith wyl-boen dyn dethol-bwyll 
 Doethion mal deillion a dwyll 
 Twyll a syuiud pwyll pell ddefnydd medd- 
 
 wl 
 Mal dyn meddw diawdrydd 
 Hoen gwaedd grêg gwaneg gweunydd 
 Hun am neb un ym m bydd 
 Cyntaf fu Addaf o ddyn 
 A morwyn wyl am aeron 
 A dau gymmar trydar trin 
 
 Y gelwid gofid gyfun 
 Un fu Addaf am afal 
 Ac Efa cyd bai goful 
 
 A roes oi merched fedel 
 I'w meibion doethion dethol 
 Yn ol Addaf naf nwyf radd 
 Cyn cyfraith Pâb mai drabludd 
 
 Y gorug pawb ei garedd 
 A'i gares yn ddigerydd 
 Digerydd fydd rhydd rhwydd gael 
 Da y gwnaeth mai dai o'r dail 
 Deu-oed dan goed y dan goel 
 
 I minnau mi a'm anwyl 
 
 Gwylia bwyll hir-dwyll hwyr dwf 
 
 Golwg cyd model dîoddef 
 
 Ac ynnill dysg ac ynnif 
 
 Ac antur bedd yn gyntaf 
 
 DIWEDD. 
 
 G. D. T. ETTO I FERCH. 
 
 O L. E. D. 
 
 Nid He ym geisiaw llasur brwyngur 
 
 braw 
 Rhof a phryd alaw fal grwd wylais 
 Lluniaw tangnefedd llifran gwahan 
 
 gwedd 
 Braint cyflafaredd cyflafuriais 
 Llidiawg fu genti llidiant rwyddiant ri 
 Beiddiaw ei henwi pan y henwais 
 Llithged breinged brwyn llaes firain for- 
 
 wyn 
 
 Llyma fy mawr gwyn nid am eurgais 
 Rhag lliw tonn ertrai mae fy Haw arnai 
 Rhai ai rhyfeddai na's rhwyfeddais 
 Llifiaw fy ngruddiau am lladd heb arfau 
 Minnau ei maddau ni's meddyliais 
 Yn y llun cyntaf o ddechrau gaeaf 
 Pan fydd anaraf tonn safaf sais 
 Yr unfed flwyddyn o oed a therfyn 
 Iawnder yw gofyn hynn a hormais 
 Ar ddeg rwymdeg rin trwy lid a gorddin 
 O oed y brenin breiniawg Cemmais 
 Yn llygrant i'm grann yn lie y gelwir 
 
 llann 
 Yn llogawd fodfan hoedran hydrais 
 Yngheindref Aber angau draul lawer 
 Lie bu nêr nifer naf y gollais 
 Ynghymmwd pennaf Arllechwedd uchaf 
 Y dyn a garaf nis digerais 
 Yn seryddiaeth don yn Sir Gaernarfon 
 Lie bu ron dragon dreigiau Emreis 
 mynnwn fy nghlwyf gan liw tonn wrth 
 
 rwyf 
 Rwyf nid esgorwyf can dwys gerais 
 Er deugein swllt nôd o ysterlingod 
 Fynn anaes amyd 1 ai sommais 
 Ys gwyr fy nifa ys gwan ym adwna 
 Os gwenn ai gwada gwydn ydd holais 
 Mae ym fraw glywed gwybod a gweled 
 Carwed Ednyfed Ednowein Sais 
 Gwenn a hoyw yw hon gyfliw ertrai 
 
 tonn 
 Pan fydd eglur fronn a llonn ei Uais 
 A'i gwahodd yn faith i'r llys dyfrys 
 
 daith 
 Cam ac anghyfraith gwaith gwythlawn 
 
 drais 
 Fy nghwyn fu gynnau dy ladd heb arfau 
 A llafnau geiriau gwyrion Uednais 
 Am llw be itli lleddid o gair llesmair Hid 
 Yn fyw na'th welid edlid adlais 
 A byw ith welaf i bawb ytystaf 
 A brawd a archaf ac a erchais 
 Na ddHynwch dlawd ni ddilynwy wawd 
 Ar ec eur dafawd lliw eiry difais 
 Dedlis bed 2 yn haf didlawd ith welaf 
 Dadleu ni allaf ac ni ellais 
 A diallu wyf a deallwr clwyf 
 A diellfyd fwyf 3 can diellais 
 Dealled doethon dyfod dialon 
 
 gwnaeth Pendragon drwg i Wrlais 
 Nid eilhaws dignaws dygnais ddawn dad- 
 
 lau 
 Ar ddyn didlawd cwrtais 
 No myned hwyrged hirgais 
 
 1 Werddon o Fôn o fais 
 
 l JVeu, mi. z Neu, bod. *Neu, nwyf. 
 
CANUAU MADAWG DWYGRAIG. 
 
 CA^UAIT MADAWG DWYGRAIG. 
 
 321 
 
 LLYMA GERDD MADAWG 
 DWYGRAIG. 
 
 MARWNAD RüFFÜDD AP MADAWG O LeCIIWEDD 
 
 Ystrad. L. E. D. 
 
 Gvvlad i'ni trig trawsdig treisdwyn Gruff - 
 udd 
 
 Dogn arlludd dygu orllwyn 
 Gwr o ddeddf gŵraidd addwyn 
 Gwyr o dir Cynyr a'i cwyn 
 Cwynwn fyd i gyd am gydwedd Mordaf 
 Cun ddewredd araf ar ddeuiyw fawredd 
 Cynnefin fy uiin a inedd ar ancwyn 
 Cyn dwyn bwrdd amwyn beirdd ddioniedd 
 Cadi* Ruffudd drawsudd drosedd diofhawg 
 Cadam fab Madawg rifiawg reufedd 
 Cad ddileddf gynneddf ac annedd didrango 
 Cynnif unfodd ffrangc cyn noi faen-fedd 
 Yn nlieir llys y gwys gwaisg ddygnedd nad 
 
 byw 
 Llun teyrnaidd lyw llin teyrnedd 
 Balch y beirdd bobl heirdd liarddedd Hu 
 
 ysgwr 
 Bryn hynafwalch gwr brenhineidd wedd 
 Yn nhrefgoed i'nrhoedanrhvdedddi<?eirdd 
 Ym ai firein feirdd am oferedd 
 Yn gynt no'r lluchwynt dir llecliwedd 
 
 ystrad 
 Dofai ugeinwlad difai ganwledd 
 Taleithlys emys diomedd teulu 
 Tylwythlu a f ii o fewn berthedd 
 Taladwy arlwy eur wledd gan eryr 
 I bellennigwyr bwyll un agwedd 
 Telid gwawd tafawd etifedd deddfawl 
 Can ei gorff oes-fawl cyn gorphwys-fedd 
 Talaf i'm eurnaf marwiiawd gwynwedd 
 
 trais 
 Am bwyth a gefais byth oi gyfedd 
 Ni bu llaw dreisiaw Hew drosedd ymlaen 
 Ni ragorai cliwaen o ryw garedd 
 Ni bu dlawd ym mrawd drwy ymrodedd 
 
 wir • 
 Nac enwir dibir hyd dydd dyliedd 
 Kid anghyfimai dangnefedd ffrwythlawn 
 Ni rusai gammawn hirddawn harddedd 
 Ni bu wann anian annedd o'th olo 
 Hyd tra fu yno hyttraf fonnedd 
 Oi gyngor tros for traws fawredd cyrchid 
 Y cawn ein rhydid can ani'hydedd 
 O'i gynrain mirain ami mawredd yn Haw 
 O gystal a naw o'i gystlynedd 
 O'i lynn cawn ferfyn fawrfalcK cledd 
 
 Gwyndyd 
 O'i ddillad bum clyd hyd hydr ddiwedd 
 O'i law bu i anaw buanedd llifnant 
 O'i blant fu i gant yn ei gyntedd 
 Cymnien ail Morien elw mawredd atteb 
 
 Y 
 
 Nid ai ddoethineb ni ddoetli Wynedd 
 Cymmanfawr eurwawr arwedd i'r dangnef 
 Eur lyw werin nef ar laweredd 
 Cymmer di Duw tri trugaredd attad 
 Lyw Llecliwedd ystrad i'th wlacl a'th wledd 
 
 Amen. 
 
 MADAWG DWYGRAIG ETTO. 
 
 O L. E. D. 
 
 Gwedi Grufîudd Nudcl yn nydd gwrth- 
 
 grocli trin 
 Gwnae o Eingl gwaedlin pergin purgocli 
 Py gadarn lioyw farn liyfoch o Benllyn 
 A gystwy Ellmyn hyd Gastell moch 
 Byth weithian hoedraD ehudroch erom 
 Beth o daw attorn lynges drom droch 
 Pwy a glaif a saif o Ian Soch yn gadr 
 A geidw a'i baladr hyd goed Beloch 
 Gwedi ynglynn Egwestl gwydn och gyfar- 
 
 wydd 
 A llif am arglwydd a lief mawr gloch 
 Gwelygyi'dd tri myrdd trem och o'r golled 
 Gweled ei ddarged a'i lain ddur-goch 
 Pob hynaif pencerdcl pawb honoch am ged 
 Cwyned ei golled cynta'g alloch 
 Bed fai fyw fy llyw llafn oer foloch Sais 
 Byddai annifflais byddin offloch 
 A mach ar gammawn a moch wrth gastell 
 A fflammygau pell a filam ogoch 
 A gwas gwin agwrdd gwas gwineugoch 
 
 coeth 
 Llawreg arwydd goeth llurig rucldgoch 
 Chwithau y seiniau synioch am dangnef 
 Dy aur bennaeth nef y derbynioch 
 Er rhengi bodd Duw y rlryngoch y bydd 
 Rhydd cyn nawfettydd i nef attoch 
 
 MADAWG DWYGRAIG I HOPCYN 
 AP THOMAS AP EINIAWN. 
 
 L. E. D. 
 
 Hawdd ammor trysór trwsiad uchelfraint 
 Hardd feint hwyl Geraint hawl egoriad 
 Heddyw o Wynedd i wahoddiad beirdd 
 Hyn heirdd glew ddigeirdd gloyw ddiwyg- 
 
 iad 
 Hopcyn wirawd-lyn reid-wlad hardd golofn 
 Llywiaidd ac eofh Haw ddigaead 
 Fab Thomas ddigas ymddygiad cyfiawn 
 Fyrdd-lawn fab Einiawn feirdd erbyniad 
 
322 
 
 MADAWG DWYGEAIG I FORGAN DD. AP LLYWELYN. 
 
 Twr gwiw mwyn ydyw mynudiad i ryd 
 
 Tau aes grom yngryd Tywi ystrad 
 
 Coeth wybod ceisglod casglad doethineb 
 
 Cyfiawn ei wyneb cof-lan ynad 
 
 Cynneddfau Selyf ceinfodd seiliad dawn 
 
 Cyfiawn ac uniawn ei ddigoniad 
 
 Corf Deheubarth dir a'i cariad barngoeth 
 
 Cyfoeth hir wiwddoeth a'i harweddiad 
 
 Cystal cof Eidal cyfodiad cerddau 
 
 Canipau y Deau a'i hardwyad 
 
 Cefais iôr rhagor rhwygiad aer dramwy 
 
 Cadarn Afarwy cedyrn fwriad 
 
 Cain allawr yngherdd cynnulliad clodfaith 
 
 Cyfraith mydr rwyddiaith ymadroddiad 
 
 Coeth hustyng wrth ieirll caith ostyngiad 
 
 Celfyddyd y byd a i wybodiad 
 Cynhelydd clodrydd clud-rad gynnyddu 
 Ceinddu dai borthlu deheubarth-wlad 
 Carw fflam-ddur a mur maer ffysgiad gwin- 
 
 faeth 
 Cynnydd ehelaeth cain Nudd heiliad 
 Cymry ben a'i nen a'i neirtliiad a'i porth 
 Cywiwblaid liyborth cwbl attebiad 
 Cleddlym ail edlym lidlafn câd yniwrdd 
 Calednn agwrdd clod fynegiad 
 Ni bu gan deulu gain daliad y gwyr 
 Glywed niawr ystyr glod mor wastad 
 Na Nudd o galon nawdd ddigaead llwyr 
 Neu gadw o synwyr iawn gydsynniad 
 Nag Ifor lwydd-iôr leiddiad gwayw ergryn 
 Na neb a Hopcyn iôr meddlyn mád 
 Ni welais erioed yn ei wiw-wlad ef 
 Newydd aur addef neddair roddiad 
 Nid llai da a haeddai dyhuddiad pellgerdd 
 Y gwnaf i fawi'gerdd gynnif aergâd 
 No'r beirdd a w'na'n heirdd hyrddiad caer 
 
 eofn 
 Esgeir-loyw golofn o'i ysgarlad 
 Neud wyf pan allwyf paun eunilliad mawl 
 Eryr iw faenawi- arofuniad 
 Iw lys Hopcyn wynn wynniad a'i galchfur 
 lor anian Arthur uniawn neirthiad 
 
 MADAWG DWYGRAIG 
 
 I Forgan Dd. ap Llyweltn o Ystrad Ttwi. 
 Rhtdodtx. O L. E. D. 
 
 I fwytty pobloedd af attad Forgan 
 
 Fawrgar osp ac eirchiad 
 Dewisdrefn Dywi ystrad 
 Drennydd drwy nerth dofydd dad 
 Tadmaeth prifeirdd heirdd o hirddawn 
 Forgan 
 
 Fawrgar cadarn cyfiawn 
 Gwymp o'r borth cymmorth cammawn 
 
 Gwych bôr o hil lor hael iawn 
 
 lawn y rhoddes yr Iesu 
 
 Anaw caredig yno 
 
 Â nawdd rhag ei haelioni 
 
 Ynnill ei gyfry w ynny 
 
 Ynn y mae tycldyn oed dydd lies fawrgost 
 
 Llys Forgan fâb Dafydd 
 Dyn agos nid a negydd 
 Dyn o bell i feddgell fydd 
 Bydd yn fy mryd gwynfyd gwir 
 Budd teg bu o'i reg ragor 
 Myned wlacl fy mhennadnr 
 Manwl pawb wrth fy muner 
 Muner y sydd mewn aur sud 
 Morgan bennadur mawrged 
 Menestr cler mewn ystyr clod 
 Meistr fawr o ddwyfawr Ddyfed 
 Ddyfed pan addefer 
 Hyd ym Môn lie ydd bed mor 
 Ni weled ac ni welir 
 Fei-thawg er pan fu Arthur 
 Castell ni ad cymmell car 
 Cof dal gwyl cystal y gwr 
 Gwr clodrydd y sydd in ansoddi 
 Gorfuddiawg farchawg pan fai erchi 
 Gwr cadr rhudd baladr mal rhodd Beli 
 
 mawr 
 Gwawr dandew aesa^vr Duw i'w oesi 
 Gorddwy uch Tawy ni chyrch Tywi 
 G^^i'dd Forgan Drystan a'i law drosti 
 Gwarant i anant daioni cyfrin 
 Gwerin fyrdd fyddin o feirdd feddwi 
 Goreu y baruant o wlad Geri 
 Goron yr awron i Eryri 
 Gwnai man y delai na myn doli gwin 
 Mwy no dwi'r melin ymen Deifi 
 Gwnaf i'm brawd araf ail Bryderi 
 Gwiw a difilain gwawd i'w foli 
 Gwnaeth yntau finnau f'ynni'n llawenach 
 O'i lifrei'n falchach nog Elifri 
 Hir y gatto Duw mewn daioni 
 Hwyr y dyccer ner rhag yn oeri 
 Herwydd gwych edrych edryd eriarglwydd 
 Ar ei ehudrwydd ai wrhydri 
 Hylwydd a chadarn lie bai holi 
 Hyglau ar ddwyfoes hoyw-gler ddofi 
 Hardd afael fur hael fy rhi 'n Neheubarth 
 Hwyliau dewr diwarth haelder Dewi 
 Hael am fudd fu Nudd o fewn noddi 
 Dianhaef x Fordaf mewn daioni 
 Di serch fu Rhydderch i roddi trysor 
 Porphor a phylor aur a phali 
 Deu well yw Morgan ni wn dewi 
 Dwywawl llyw gwni-aw] Haw egori [ledd 
 Deddf Pawl yn awr traul no'r tri o'r Gog- 
 Ym Duw i Wynedd da ei eni 
 Llafuriaf ei fawl ger gwawl gweilgi 
 Llamsach Deheubarth yn wr llymsi 
 ^Neu. Dianhael? 
 
MADAWG DWYGRAIG I LO RHODD. 
 
 323 
 
 Llwybr hardd i bri'fardd brofi o Benlljn 
 
 Gofyn Rhyd-odyn a'i rliad oedi 
 
 Hwn yw'r arfeddyd ergiyd eur-gri 
 
 Heb fVnegiad ffyrdd lieb fynegi 
 
 Mewn ystry w y ddaf menestri clodrydd 
 
 Morgan ap Dafvdd rvdd rieni 
 
 Mai Setb ap Addaf ydd af ddyfi 
 
 Pan aeth i Baradwys wiwddwys weddi 
 
 A dylyn ol cler ni wnaeth doli rheg 
 
 IV fireinllys deg o for Enlli 
 
 Llew g-ew glaif gwyar llwybr bar beri 
 
 Lie Uawn dawn digardd bri'fardd brofi 
 
 Lluddiai ennynnai yn ynni galon 
 
 Lladron ddeifr coethion drwy ddwfr Cothi 
 
 Lie gwna rhiain gain gynnefodi 
 
 Llaryeiddiaf merch mam a'i llaw roddi 
 
 Lleucu lie piydu pryd arieni ryw 
 
 Lliw arien ydyw eiry i' w nodi 
 
 Liuniaf a malaf glod i'w moli 
 
 Llerwddoeth aur gloyw-ddoeth o arglwyddi 
 
 Llwybr da a wedda dyweddi Forgan 
 
 Llatbraid lliw liuan ar wynllethri 
 
 Rhad da a wedda rhoed Duw iddi fim 
 
 O fewn gwyrdd a phali 
 Llun tawel neb llanw Tywi 
 Llaw-hir fvw liir ef a hi 
 
 Dewr gadarn Ruffudd ar dir Gadwy 
 Dogn o freuddwyd yw llyw llaw fodrwy 
 Naf a'i rho culwydd ebrwydd obrwy 
 Naw alar ym yw na welir mwy 
 Mwy rhan difa'r gi'an a dwfr grudd drost- 
 
 Gan dristyd ai cystndd [aw 
 
 N^o dwfr dros draetli yn faetli fndd 
 Nawd am oreufFawd Ruffudd 
 Gruffudd cyn maengudd o fewn mein gyr 
 llann 
 
 Dan rwym llenn crefyddwyr 
 Oedd enw mawr a gwawr y gwyr 
 Ac wyneb dros wlad Gynyr 
 Gwlad i'n trig treisdig llwrw trawsdwyn 
 Gruffudd 
 
 Dogn arlludd dygn oiilwyn 
 Gwr o ddeddf gŵiûîdd acldwyn 
 Gwyr o dir Ynyr a'i cwyn 
 
 MADAWG DWYGRATG IR 
 UN GWR. 
 
 O L. E. D. 
 
 Main a gudd deu rudd trom fu'n dir\vy 
 Muner fab Madawg rieddawg rwy 
 Mewn arfau gorau oedd ail Garwy 
 Mewn oerfa bu dda i ddwyn saffwy 
 Manerfawr eurlawi- ami ei arlwy 
 Mynorfedd diwedd cwyn bro Dawy 
 Mewn ei-fid ei lid oedd daladwy 
 Mae'n oerfar i gar mawr alar mwy 
 Llefir i'r deifrdir amgylch Dyfrdwy 
 Llafuredig fydd lief ar adwy 
 Llwyi' i'n gwnaeth Dofydd hir ddefhydd 
 
 hwy 
 Llâdd y gennym ail llyw Ddyganwy 
 Lleyn ddwyn ai cwyn am dy Conwy 
 Llawr Môn ac Arfon goifawr gyfrwy 
 Llin haelion doethion gwlad Dindaethwy 
 Llefant hyd Brydyn llynn llinnonwy 
 Lleyn a'i cwynyn dros dwfr Cawnwy 
 Lluoedd a'i gogylcb byd am gylch Gwy 
 Rhy anniben wyf ail Ronabwy 
 Rhyw freuddwydydd moel coel celadwy 
 Rywelais Ruffudd ryffyrf ardwy 
 Ri llwyr ym meddwi is llawr Mawddwy 
 Rywelais cyn cwyn yrdd-ddwyn erddwy 
 Rhyw haelion hoewon hywel Gronwy 
 
 M. DWYGRAIG I LO RHODD. 
 
 L. E. D. 
 
 Tprue loe lo leuawg ei gynffon 
 
 Assen i gylion ys sy'n goliawg 
 
 Pryf cloff-droed ym rhoed rhad llwysawg 
 
 Miram 
 Teneu-goeg elain tin gagalawg 
 Eidion y gelwynt oediawg marw ddwyen 
 ÎN"id mwy no'r chwannen ar erchwynniawg 
 Ni weled gan wr ni wylawg galon 
 Anfon rhyw eidion uch Pwhiwedawg 
 Moel grafangmyr byrr bareuawg tindwll 
 Maint cwccwll trydwll ni thyi^r troedawg 
 Mai athrist yrhoes meleithrawg eiddil 
 Mil tarw i gynnil torogennawg 
 Yn attethol plant unteithiawg henfon 
 Yn well no'r edion calon ceiliawg 
 Yn lleiaf unrhodd yn lleuog 1 ommach 
 Yn llun cod owrach grach gTafangawg 
 Cynnyg ym fudredd riniawg drewedig 
 Gwell oedd ym Padrig cynm'g ceiniawg 
 Rhawn gwrcath mwi^chath nid marchawg 
 
 tromwedd 
 Rhyfedd i'r bawedd na bydd bywiawg 
 Ganed yn gydoes Gynawg a Deinioel 
 O hicc henfon foel Goel Godebawg 
 Am gynnygym bryf em giniawg lawes 
 Ar des a golles gan daid gellawg 
 Ymelldith mab Duw diawg y dyry 
 I'w dy a'i feudy o dai Fadawg 
 
 Tprue loe lo lorn ei gynffon 
 Pen bryd hyd hydr pil a hil henfon 
 Pam y gwnaeth ath faeth fethion buwch 
 ddiffaith 
 
 x I?eu, lleuawg. 
 
324 
 
 DYCHAN 1 FERCH. 
 
 Pa waith ddiwydiaith addaw eidion 
 
 Deuthum i'm cyngor a gwyr doethion 
 
 Detholais ceisiais nifer cysson 
 
 Doeth un ysgymmun osgymmon pobloedd 
 
 Llygru'r addaw oedd llygrai roddion 
 
 Eddewis yn rhodd unfodd anfon 
 
 Ych dwnn a yrrwn dan euorion 
 
 Rhoi pryf hwyr carnwyr ceirnion pry'r 
 
 berth 
 Anferth nid cywerth un o'r cywion 
 Syllais a gwyliais ar draws gwylion 
 I geisiaw'r addaw gan gas arwyddion 
 Cael cymmar dyfriar dwyfron anghym- 
 
 inan 
 Gwan ei ífurf allan ni phawr feillion 
 Eres ym sommes myn Sain Seimon 
 Oer oedd gynnig dioer darw eddnogion 
 T Fadawg oediawg eidion gwaradwydd 
 Dwy ysgwydd henwydd ar ddydd liinon 
 
 Tprue loe lo leiaf o wartheg 
 
 Ei werthu ni medraf 
 
 Prid i ddyn ei ddwyn hyd attaf 
 
 Prin o rodd o fodd a feddaf 
 
 Pryf a'n rlioed anrhydedd leiaf 
 
 Pryf horllyd hwyr-llo Gorphennaf 
 
 Piblyd ni chyfyd ni chaf ddim erddaw 
 
 Ym myrddydd cynhauaf 
 Mantach bach bychan y gwelaf 
 Maint fíured ni phawr wellt calaf 
 Mil eicldil iddaw ni phrydaf 
 Mael ffwlbert ar guert gauaf 
 Mwy corph gwadd iw lladd nis lluddiaf i'r 
 cog 
 
 Os llwdn cig a geisiaf 
 Mae rliuad i'r rhai a dystiaf 
 Mae braeor gyda hôr haf 
 Mae cloffi o'r cliffid bawaf 
 Mae'r bendro ar y llo lleiaf 
 Mae'r dafawd wst gwst gest aclilaf oediog 
 
 Ar íy eidion dybygaf 
 Gwr a'i rhoes gwycldiad foes fawaf 
 Gorfÿnydd geir fanon pringaf 
 Gogeilwas gogul wan llesgaf 
 Gogaled gelyn cyfnesaf 
 Gwerth isel eidion gwarthusaf unrhodd 
 
 Yn anrheg nis mynnaf 
 Pan golles llawes lliwion gwyw gimmwch 
 
 Gogymmaint corn sebon 
 Nid ai ar drai drwy afon 
 Adwedd adref dinreí' don 
 Ni cheisiwyd erddaw na chysson ffeiriau 
 
 Na pheri dal lladron 
 Na tlira annog swyddogion 
 Na thresi na si na sôn 
 Digiaw am danaw dynion a chwilcais 
 
 Mai am chwalcys yngwimmon 
 Dimmai ni cheid er f'eidion 
 Delai i'r ffair wyl Fail- fôn 
 
 MADAWG DWYGRAIG. DYCHAN 
 I FERCH. 
 
 L. E. D. 
 
 A fallen beren betli ath bores 
 
 A impais am Haw mewn lie cynnes 
 
 Merch dlawd rwydd waelawd ry weles yman 
 
 Gael cyn gwyl Ieuan gnwd man mal mês 
 
 Mallt ferch Ddafydd rydd oedd eres 
 
 Mawr a ddng neithwyr llwyry llewes 
 
 Poeth fur sen íinwen o fynwes cae drain 
 
 Putíain din angcrain nid a yn angcres 
 
 Pan oedd flysig lion hyn a'm sommes 
 
 Pwynt darogan fu pan dorroges 
 
 Pond da bod deiocod dincau gwres gyfedd 
 
 Yngliylcb. ei darmedd ai diennes 
 
 Phai yn amrwd mewn cwd cad yn ei myn- 
 
 wes 
 A llawer ynghudd ymliob 1 llawes 
 Rhai a hawdd fernawdd ferw trigwres tân 
 Phaib abo perllan rbai a bobes 
 Afallen beren a bored i'm plas 
 Ei chnwd clas o flas o flys merched 
 Ffrwytlian rliyw gangan 2 rbag ynged 
 
 arnai 
 Ffraeth y dug blottai gallai golled 
 Tair afallen per pored o anfodd 
 Ni roddid o fodd ai ni roddid 
 Un ym Mbaradwys a aned yngwydd 
 Phwng hen a newydd yn eniwed 
 Ail yn dwyn rhyddail rhodded i Fyrddin 
 Buchedd gyífredin werin wared 
 Trydedd hardd i'm gardd am gerdded gor- 
 
 mes 
 Mul y dibobles Mallt bibled 
 Rliai'n amrwd mewn cwd cad yn myned 
 
 draw 
 Phai gwedi guddiaw gwyd o godded 
 Pliai a hawdd ferwawdd ferwed ystletban 
 llhaib abo perllan rhai a bobed 
 Afallen beren beraf dan ddaint 
 Gwelwyf a'th ddiwynawdd mewn gwal 
 
 trym haint 
 A m gyhwrdd gormail a gofeiliaint 
 A chrwydr a chlaíri a hi a haint 
 Maallt ferch Dafydd hir fynydd faint 
 Merch dingrach dryswrach o droswraig 
 
 naint 
 A rodded i neb rodd gogymaint 
 A hwn Maallt wael gwyl ffael gelffaint 
 Saith gastr aeth yndi a saith ugaint 
 G lodrau rhiau rhy anghywraint 
 Prif fuchedd merch weddw oedd wyr 
 
 meddwaint 
 Plygai eu caliau amgylch plygaint 
 A deng-niawl a dynn cwbl o'i dengnaint 
 Dyn ni wŷr ífrwyîbhau sallwyrau saint 
 Afallen beren mae ffrwyth y gangen 
 l Ncu, ym rahob. *Neu. gangau. 
 
DYCHAN, 
 
 325 
 
 Gwae nid o gymen cyn dy gwynaw 
 Cyd gostwng dy frig ar coed-sacli helig 
 O Faallt frynuig lyniedig law 
 Ofer fu gywain y polion a'r drain 
 Rhag Maallt buttain gethr-fain gwthrfaw 
 Hyd pryd pren Hath pont hell ddafngoll 
 
 ddwfngont 
 Hydreidd drawsgont 1 front hy y doeth 
 
 drostaw 
 Cyd ryd rid can was cefn weinlefh wanlas 
 Cas oedd ei chwmpas wedi ei chwympaw 
 Tynnu afalau torri canghennau 
 Oerfel i'w dyrnau am ei darniaw 
 Yr afallen a fu beren cyn dy bori 
 Mae ffrwyth dy frig oedd ddiunig o ddaioni 
 Had afalau Adda bynnau oedd heb enni 
 Pan ddoeth gennel traws goed ressel tros 
 
 gae clryssi 
 Mallt y buttain llyna gelain llawn o guli 
 Ar ddwy gangen or afallen y gwnaeth felli 
 Gael tromlathau a chryslennau echrys lonni 
 Tynnu ysgawlwyth dogn i ddeulwyth dygn 
 
 addoli 
 Mawr a ddysgais can ogenais cyn noi geni 
 Myrddin yni gwnair dydd y bo ffair yn ei 
 
 pheri 
 Medd bugeilydd o Feirionnydd ofer ynni 
 Mawr a sonnieu am genghenneu o'i gang- 
 
 henni 
 Oer y cweiriwyd can ehangwyd cyn no'i 
 
 hengi 
 Araith annheg aeth yn falleg o'i thin felli 
 O'r gwydd oedd fau tynnu tyrrau ac eu 
 
 torri 
 Cylch ei harffed rhag ei ddofned oedd yn 
 
 ddefni 
 Ar ddail gwyddfid aele y gwelid ol ei gweli 
 Afallen beren a berais 
 Ei gosod yn gall a geisiais 
 A'm cyllell y dydd ai collais ac ordd 
 
 O fewn gardd y himpais 
 Cyn clybod Dyfod difais faw haelder 
 
 Feheldyn anghwrtais 
 A gostivng gystal gwlattrais 
 Brigawglwyn oedd braw a goglais 
 Am ir-lwyn y daeth i' m oer-lais 
 A mawrlwyth parth a glan Marlais 
 Meheldyn gylyn gelain henbais ledr 
 
 A ledai dan a'i cais 
 Gafl-feddal gwan-wal ugein-wais 
 Gefel gel gulion ei hir-ais 
 Gofid prid er pryd a welais 
 Gofyn hyn ar hon ni pherais 
 Gafr hyfram fawtgam fwytgais fon llom- 
 mach 
 
 No llumman llanferrais 
 Mae yn eiddi wryf main eiddil 
 Moel derchwain mahalt oerchwyl 
 l Neu, hydreich drostan. 
 
 Achub drygbarabl uchel 
 
 A meddw weithred a meddwl 
 
 A llwydfoll olwg lledifol 
 
 Ac ystlom-gwthr gast lem-gul 
 
 MADAWG DWYGRAIG ETTO. 
 DYCHAIST. 
 
 O L. E. D. 
 
 Ystyried bobloedd ystoria Deicyn 
 
 Ni med acr o dir da 
 Helm drasur hylam drwsa 
 Hil gwrach nid o ddwyach dda 
 Wedi cael gafael ar gyfa Wenllys 
 
 Lie ydd oedd winllad gwyrda 
 A'i seigiaw Deicyn swga 
 A'i barch gan giei oedd a'i ba 
 O'i gydfod isod ar fro Assa sant 
 
 Lie ydd oedd saint a chyrchfa 
 Eithinog refr aeth yna 
 Fal ei ddwyn yn falch o'i dda 
 Luciffer y gler gloria faw ddiccwst 
 
 Fu Ddeiccyn o'i draha 
 Ceiliawg yw penfrith cwla 
 Ceifh bran ydyw'r cefn heb ra 
 Trwywarth trafn hirwarth tra fu'n her- 
 wa byd 
 
 Ar ol bod yo wrda 
 Bwyd fy nghar oedd fwyccra 
 A phys a phipcnau a ffa 
 Truan i groesan egroesa perthi 
 
 Nas porthai gardotta 
 Trist fu ei hyder o glera 
 Trigwaeth nac y daeth y da 
 Profes arfer cler cloria ireidlyd 
 
 Ar dyle meddw gwassa 
 Profes a'i fratt farchnatta 
 Profi rhai'n y tai nid da 
 Profes fan drottian lledratta 'sgubau 
 
 O'r esgobawd yma 
 Profes yn ogloff loffa 
 Prif baw braint chwinaw brwnt chwa 
 Gwerthawdd oedd anawdd oddi yna 'r 
 gwrthban 
 
 Gwrthben ugain cachfa 
 Gwerthu'r tabar ar bara 
 A gwerthu'r baltog du da 
 A cholli rheibog aeth ei chylla 'n lludw 
 
 Llwydwan with ongl rongca 
 A'i thymyr tlawd a'i thama 
 A'i chaws drwg yw gnaws ai gwna 
 Sef a fynnai lleidr sef a wna gwibia^ 
 
 A cheisiaw a chawsa 
 Sothach o'i refr a saetha 
 Saith fryd sathr plegyd pla 
 Difiawg leidr cipiawg coppa 
 
126 
 
 BYCHAN. 
 
 Bliech chwyd fa 
 A'i nod 1 yw amod yma 
 ÎSÍis gwnaetha'r cyfry w nis gwna 
 Syniwch ar Ddeicyn a senna pobloedd 
 Piblyd llyfant gorcrwa duryn catt yn 
 
 lladratta 
 Deurudd oen deryw ei dda 
 
 TERFYN. 
 
 MADAWG DWYGRAIG ETTO. 
 DYCHAR 
 
 O L. E. D. 
 
 Mab y gof glawr dof difiau ni'm perchud 
 
 Perchen clap a chodau 
 Fanwyl ni pharchaf finnan 
 Wrthyd y twyll glefyd tau 
 Cam gossawg gorawg gorau ytt dewi 
 
 A dewis claf-dyan 
 Cas fegr cest egr costogau 
 Clyr ath ffust a dust oedd dau 
 Cais gnap a gwna glap glippiwr rannau 
 casgl 
 
 Cwsg o fewn odynau 
 Pfrwyna adail dy ffroenau 
 Ffror a o'th garnor yn ffrau 
 Coliawg yw gweled ciliau y Uygaid 
 
 Mawr fydd llwgr crammynnau 
 Colles rhan otli amrannau 
 Call glawr cellwair fawr yw'r fau 
 Cyfod ddrygwas cas cais laeth bronnau 
 moch 
 
 Ymachub a tli glwyfau 
 Ac ir dy hun dy glunniau 
 Ac oer yw celwydd a gan 
 Cais glafres gynnes dan dy giniau r'nos 
 
 Yn nesaf itli arrau 
 Cymmer rliag gwres glafesau 
 Cimmwch brynnig forhwch brau 
 Bydd gywair ar flair cais ofíerau caf 
 
 Clwyfus drwyn a gweflau 
 Eistedd leidr flrom ar dommau 
 Y mysg moch cais fail goch gau 
 Arch flawd arch waddawd arch weddian 
 'rbyd 
 
 Herwydd bod ytt angau 
 Arch er y grog waedogau 
 Arch i wr gwan ran o'r au 
 Arch esgyrn a chyrn a charnau defaid 
 
 Ac iraid o'r gorau 
 Ymbil am wer ith iferau 
 Ymddiosg rhag llosg y llau 
 Cais draw gyfeiriaw goferau peras 
 Poera d'olofÿnnau 
 Mae rhwngc pell ith bibellau 
 
 t x Net', uod. 
 
 Mawr fydd cossi clafri clau 
 
 Phai a ddel gochel dal guchiau wrthyn 
 
 Mae erthwch i'th lefau 
 Phyfedd ben llechwedd lluchau 
 Horyn tin gan yr haint tan 
 
 YP UN MADAWG. DYCHAN. 
 
 O L. E. D. 
 
 Cristaeglwydd didrist edrydd gyfiawnder 
 
 Traws a glander tros ei gleindyd 
 
 Crair llywiawdr cofiawdr a'n cyfyd ddydd 
 
 brawd 
 Ciwdawd oedd iawnfrawd cedoedd nnfryd 
 Cymmen gadeirnen gedernyd difreg 
 Cain o ferthyr reg cwynaf wrthyd 
 Difa os dilwn dulwyd areglydd 
 Defhydd gwe newydd gwae anniwyd 
 Gwnaeth waeth hiraeth wyth wrthyd 
 
 brethyn 
 Gwynn i gael y glynn yn gwl a glyd 
 G wilym gwiden goelbren gulbryd heb ereidr 
 Gwrneidr gormesleidr garw amuslyd 
 Tincyr gretfddyn brethyn brithyd a chwen- 
 
 nych 
 Dwyen a deurych Duw ni deiryd 
 Dihaedd-wlan dilan delw chwydfryd letpai 
 Difdai gwaddottai gwe a ddettyd 
 Casgl gigleu chwedlau chwydlyd gornettwr 
 Crwydrwr goganwr am gig ynyd 
 Cas bryf oddiwrthyf a wrthyd cyngrair 
 Crwydrflair coprys dwyiHair ceipr ystifflyd 
 Cribin ddanheddgrin anhuddgryd gyntedd 
 Crychwedd cryw nadredd ciawn a edryd 
 Cyrbwyll hwn a wn ennyd y croccer 
 Croen ellyll gwillmer drigfer drygfyd 
 Canaf dyfalaf du fawlyd gidwm 
 Cerdd i ystilwin hirllwm horllyd 
 Ci aeth a'r olbrain cythreulbryd Sattan 
 Cwthr bran gal garan a gel gwrhyd 
 Creinogawg myssawg masw gerbyd diflas 
 Cuynwas cyrch lliwlas crach a lleulyd 
 Cringrys traed efrllys tra dyfrllyd tinbleth 
 Creth gwarae cyfeth gwyr a'i cyfyd 
 Creawdr amerawdr am wryd amen 
 Crog fagl y ddwyen a gwyden gyd 
 Gwys arnaw gwiw ei seirnial 
 Gwall mawr oedd gwillmer eiddil 
 Gwell gennyf gwilliawg annel 
 Gwahodd ci no'r gwehydd cul 
 Annedd goled-oer annheg nadolig 
 
 Deliais ringcyn hyi'reg 
 Ar barth rhwng dwy o'i wartheg 
 Ddyad chwain heb ddiawd chweg 
 Heb gyhydrwydd medd heb gyhydreg lie» 
 
 Na modd llys Dinorweg 
 
PRYDYDD BREUAN AI CANT. I TOMAS AP HOPCYN. 
 
 327 
 
 Heb rost nac ercbi gosteg 
 
 Heb rannau llettyau teg 
 
 Eithr yn achrwm lwm wilamnieg lygaid 
 
 Ai lewgerdd ffiloreg 
 Ai wart ar bentan carteg 
 Ai din ar Hunydd gTÌn grêg 
 
 PRYDYDD BREUAN AI CANT 
 I FAREDUDD. 
 
 L. E. D. 
 
 Ardwyaf profas prifwawd nis cyH 
 
 Eurged rhaitli yfed nid rhwyth efyll 
 
 Aerddrud aeth esgud wrth esgyll ongyr 
 
 Eryr rhodd bybyr inewn rhwydd bebyH 
 
 Gwr gwrawl fydd ef pan fo'n sefyll 
 
 Gwr gwawd llwydd gyllid gwaedliw gyllill 
 
 Gwr a ddaw oi law lain estyll awch grai 
 
 O'i wanas difai win ystefyll 
 
 Nid gair anghyfan difan defyll 
 
 Nid gwr cyfagos gair cyfegyll 
 
 Nid gwertkfudd pwystudd pistyll gwin an- 
 
 dawl 
 Nid gwarthfar f'antawl gwerthfawr fent- 
 
 yn 
 
 Glew Hew Had nierfyn is bryn biyd cyU 
 Gloyw deyrn cedyrn cadoedd a hyll 
 Glaif trabludd cystudd cestyll rhos belcud 
 Gludi-wyddbair tradrud ruddbar tri-dryU 
 Un gynnyd beunydd gwinwydd gwyn wyll 
 Un profiad angad Eingl wyr a dyll 
 Un ddeddfau arfau o erfyll prydain 
 Yn rbyfedd Mechain a Rhys meckyll 
 Maredudd cydfadd cydfod a syll 
 Mawr adail cynnail cynnydd fferyll 
 Marannedd bonedd bennial fíyll gystlwn 
 Mur gwaywd^vnn ysgwn ysgwyd wè'yll 
 Rhag pob drwg arnlwg anilaen drytliyll 
 Rbwyg aerflawdd lhvgrgawdd Lloegi'-gad 
 
 ddistyll 
 I noddi fy rhi rbwyf gwersyll pennaf 
 
 I'm naf a archaf er ei erchyll 
 Llawr ynys Derllys nid arUudd i'r byd 
 Bod yno ddadannudd 
 Llaw egored Faredudd 
 Llary ffysg un addysg a nûdd 
 Nûdd nnf'ryd yngryd yngraid rhyfel trais 
 
 Traws ddeddfau mab Echel 
 NiferUwydd rhwj^dd rbodd nis eel 
 Naf cerdd uchel cardd ochel 
 Ni ochel rhyfel rhwyf argae nioliant 
 
 Bwrdd warrant beirdd warae 
 Torfoedd barch nid clod warchae 
 Tyrrwyn llyw mwyn y lie mae 
 Lie mae cadair gair gwrawr maeth ardwy 
 
 Maith eurdeml pob cerddawr 
 
 Anant mwyn ardduniant mawr 
 Fewn ynys Derllys derllawr 
 
 LLAWR YNYS DERLLYS &C 
 
 I TOMAS AP HOPCYN. 
 
 Y Proth ai Ca>ít. L. E. D. 
 
 Hoywlyw iyw ras rysedd edlym 
 Edlau cyflym coflyhi' hylwydd 
 Coeth doeth Domas dyinyr erddrym 
 Urddrad grym Uym llaw Duw ai llwydd 
 Cynwr gwr gwych gwledd medd mynych 
 Gwin hoyw edrych gwynn ehudrwydd 
 Cannawdd cennych arnaw llaw llych 
 Noddiau tlau clych eurwych arwydd 
 Ai-wyddion ion iawn ener diball 
 Dwbl cwbl cuall cyhoedd bensel 
 Abl digabl dawn doniawg ddeall 
 Deongl arall eryr digel 
 Yw ar bobloedd ac ar luoedd 
 A niferoeddd wiwnwyf uriel 
 lor cenedloedd a golu doedd 
 Iawnrad torfoedd unrad derfel 
 Derfel sel sant saint ogyfarch 
 Gafael mawrbarch alarch eüiw 
 Gwawl mawl moliant mal dihafarch 
 Hoywfodd ar farch wedd llywarch wiw 
 Hil madfil mawr Hopcyn wyn wawr 
 Hael wrth gerddawr ffraeth ffaglawr firiw 
 Wyv beirdd eurawr dros briaflawi' 
 Yssig aesawr frwydr gatgawr friw 
 Briwgad rad rwysg rysgyr mordaf 
 Mawi'deg adaf ydyw Thomas 
 Beirddfyd bryd brwysg braisg rodd alaf 
 Eüun Addaf addysg melwas 
 Gorwyr geii^wir Einiawn dawn dir 
 Mawr a gerrir mur gywiwras 
 Clau y clywir clod hynod hii* 
 Cludnawd wawd wir cenir nid cas 
 Nid cas fas fodd fudd ardduniant 
 Ddaniel rymiant rwymiad cyfraith 
 Nudd ffydd rydd rodd rwydd ogoniant 
 I gynnal cant cyntedd llys faith 
 Erglyw Arglwydd nef tref trawsglwydd 
 Ymyi' madrwydd am wr mydriaith 
 Ehud syud swydd euraid arwydd 
 A hael hylwydd paun rhwydd pennrhaith 
 Penrhaith gwaith gwrdd gwyrdd ei roddion 
 Bwyddaf calon ceh a'i nawdd 
 Penllad fad fydd feirdd whoddion 
 Hoywdda ddynion ddoniawg ansawdd 
 LHw-lafh trafa traws lluoedd lliaws 
 Llyfr hoif unnaws 11 wyn y ffynnawdd 
 Bo hoywdro haws bellnot glod glaws 
 Lie ni bydd anaws Uynn byddinawdd 
 Byddin drin draul drylwyn cadau 
 
328 
 
 DAFYDD Y COED 1 HOPCYN AP THOMAS. 
 
 Cedyrn bleiddiau blodeu yn ryw 
 Dyn hy dan haul hylwydd gerddau 
 Gyrddaf gampau gwympaf gwr yw 
 Molawd líawd ifydd mewn rhwyl mae'n 
 
 rhydd 
 Mawl a'i cynnydd mal y cennyw 
 Irloes foes fydd ion awenydd 
 Hirawdl mal hydd helydd hoywlyw 
 
 DAFYDD Y COED IHOPCYN 
 AP THOMAS. 
 
 O L. E. D. 
 
 Arglwyddiaidd traidd tróydded góyr 
 Cymru 
 
 Bórdd cymróysg góin yfed 
 Yó Hopcyn lioyó loyó laóged 
 Mab Thomas crair urddas crêd 
 Cred a 6yr yn ll6yr ym'hob llun o'r dawn 
 
 Aur dinag lorf cyfun 
 G6r yng'Hymrn hy hoyógun 
 Gof naód aur ac ef nad un 
 Nid un lleó mocld gle6 medd glas a hepcyr 
 
 A Hopcyn fab Thomas 
 Da6n eur ddull nicl un urddas 
 Nid un rym ac nid un ras 
 Grâf j6 mab Thomas me6n tymmyr ei 
 ddaón 
 
 Ys o ddyn yngóhyr 
 A'i harf ym mróydr a'i heryr 
 A'i henö a'i pharch ai hón pyrr 
 Hón pyrr góyr g'6hyr g'6ayó blaenaf ynghad 
 
 Ynghyóiódórn deóraf 
 Lyr nerth loyó oreu naf 
 Lary g6rol a l6yr garaf 
 Llóyr garaf naf na6 can-punt 
 Lle.6 cyrchiad ar Eingl gadbont 
 Llyw Gwhyr gwell no gwyr Gwent 
 Llaón orílóch fflóch ffloyó aur brint 
 Llathr ben cun y dymuniant 
 A llath blaódd holl l6yth Bleddynt 
 Ll6yth Bleddyn óinllyn 6ynlly6 iôn eill- 
 gad 
 
 Ynnill gerdd Hopcyn y6 
 Llyr harddrym ail llyry heirdd-ryó 
 Llary Gymro hir y bo by 6 
 Nid by6 llyó beilehryó bylch-rondi-hepcor 
 
 Mal da Hopcyn ddragon 
 Ef yó ystor cerddorion 
 O for Morganóg hyd Fôn 
 Ef yó'r naf móyaf a fag mäon byd 
 
 Bid aódyr y Bry thon 
 Eurfeistr myna6g sercha6g son 
 lor dethol ar y doethion 
 An6yd Nudd pryd Udd prydyddion a 
 faeth 
 
 Ar faith heiliau trymion 
 Un adlam a Thalamon 
 Eneid-lyó teg difreg dôn 
 Ar aóduriaid blaid blodau coíion mydr 
 
 Meidraól Gymry gysson 
 O farn byd iaón leindyd ion 
 Fur góayórudd ef yó'r goron 
 Coron j6 Hopcyn eyóió ŵiyd Cai 
 
 Ca6 fâb Erbin unbryd 
 Bheol góindai rhóyl Góyndyd 
 Bhylaón barch ar haelion byd 
 Byd doethder arfer eurfacl ma6r e6ybr 
 
 Mi a roön fy llygad 
 Ma6l aur enó mal yr ynad 
 Os dyóaid un is Duó dad 
 Is duó dad yn rhad ion rhóy ami gylchlyn 
 
 I'6 galchlys ger Ta6y 
 O 6in ac aur enó Garóy 
 Ni roes neb fael 6yneb f6y 
 Móy a rydd cynnydd cynneddf g6a6r 
 tróyadl 
 No'r tri-hael i gerddaór 
 Walch trahydr clud-fydr clodfaór 
 Wayó ennyn aer yn un aór 
 Y"n un aór hyfaór ddihafarch hoyóbost 
 
 Deheubarth ben cyfarch 
 Ynacl lleóych por göych parch 
 Nid llaóóag un naód Llyóarch 
 Na6d Llyóarch cludbarch clodbell cledd 
 naóddgâd 
 Coeth geiniad caith gymmell 
 Nen cedyrn anian Cadell 
 Naf balch ni 6nn 6alch ei 6ell 
 Góell ymmhell dîell deyrn lla6ch-bobl 
 róydd 
 Hyd yn nrhef Gonstinobl 
 Ail Êlffin 6ay6 llió synobl 
 Y6 na neb am 6in a nobl 
 Ei noblau yn fau í'yó ddifri faecóy 
 
 A i Í6g corn a'i sendri 
 Ai gariad oreu góióri 
 O'i ras mawr a roes imi 
 Mi a glodforaf feistr llys móyeilch hael 
 
 Gónai helmau yn friódeilch 
 Dros barch rhagoraól g6a6l góeilch 
 Harddfur a'i wisgoedd heirddfeilch 
 Ei heirddfeilch óisgoedd harddfoes yó'r 
 góaladr 
 G6el6yf iddaó hiroes 
 Ffy'rf iaón y6 me6u ffurf einioes 
 A phob da ai ra a roes 
 Bhoes ym lyó hylym le6 helmaóg ruthrdaró 
 
 Llary rygaró llurygaóg 
 Ei fedd a'i 6m ffyll drin ffa6g 
 Ai í'6nai Hopcyn fynaóg 
 Myna6g Hopcyn lynn loyóglos 
 Mur heil-ddóbl ced-g6bl cad-gis 
 Mónai la6 mae yn ei lys 
 Eur ddar y Lucidarius 
 
DAFYDD Y COED I RUFFUDD AP LLEWELYN AP 1EUAN O UCH-AERON. 329 
 
 A'r greal ar yniales 
 
 A grym })ob cyfraith a'i grâs 
 
 Y gras a galas y g6r 
 
 A clilod teilyng-brif Ifor 
 Góyndocüg fonheddig fur 
 Góinau did6yll feistr pöyll per 
 G6i6 ail Góalchmai ap Góyar 
 A g6ay6 a tliarian G6yr 
 G(5yr ear ant Ifyniant fan 
 
 Y gerdd tra f'óyf lÿó y gónii 
 G6a6r niaör mad bedeircad ben 
 Góaladr cadr coeth y doetliion 
 G6alcli a gar argióydd a góann 
 G6yrdd a iiepcyr gördd Hoj)cyn 
 
 Górdd Hopcynloy6-6vnnleóaidd lary glein- 
 
 dyd 
 G6r arfaóg yngiyd 'n y byd n6y baidd 
 Fab Thomas falchras fylchraidd ynghani- 
 
 inaón 
 Fab Einiaön fyrddlaón drin greulaón 
 
 draidd 
 T6r tir Ta6y rh6y rhiaidd rhugl ddidarf 
 Taer y6 ai ddurarf tyrau ddióraidd 
 Tarian i'r liollwyr mewn anturiaidd grwydr 
 Wrth aros ym mróydr ór Arthuraidd 
 Ceing hiraer orfod cynglioraidd nen gŵyr 
 Cyóiriaid eryr mygr caróraidd 
 Caór aesaór góaór niaór rnireinaidd beilch- 
 
 ry6 
 Car6 hóyrfaró bir fyó eurllió iarllaidd 
 Helmfellt lorf góayóddellt górcldaidd anóyd 
 
 Ga6 
 Ha6l caerau ddiriaó hael cerddóraidd 
 Hóyl deilóng brisgflóng breisgflaidd yn aer- 
 
 gróybr 
 Hylóybr Utîir eóybr ac athröaidd 
 Góir óyneb Cymry góerinaidd fyrddau 
 A góaór y dè'au a górdäaidd 
 Da lyfr y gyfraitli dilyfraidd ynghad 
 A dóyfil ynad difìleiniaidd 
 Dióeddó olud ma6r dióyddelaidd iaón 
 Da wedd aelaw ddawn dieiddilaidd 
 Doniawg calon hael dienciliaidd blaid 
 Digrinarf yn rliaid digrynẃraidd 
 Di6y6 aèsaór hydr 6r deóisaidd d6rdd 
 Dóys oesen6 agórdd disaesnigaidd 
 Difreg Hopcyn dêg didaiogaidd dwr 
 Da 6ió uchelór diacîiulaidd 
 A dlyedaóg iaón a dióladaidd ly6 
 A dyóynnig y6 a deóiniaidd 
 Brió aerau a'i ron breyraidd ei radd 
 Byrdd-6in eu neuadd barddoniaidd 
 Bronn hynaif beilch-lin brenhinaidd erfai 
 Buan ddóygamp Cai boneddigaidd 
 Por ior góineuddor Gtóyneddaidd eglur 
 Pur fur praff aódur feró proffóydaidd' 
 Par bróydr daer inael ael milóriaidd 6aladr 
 Paun difygwl cadr pendefìgaidd 
 Pryd berth certh taernerth teyrnaidddigabl 
 
 doethbabl parabl peraidd 
 Parottaf lleónaf lluniaidd helm ddurgaen 
 Peiyf ragorüaen góaólchóaen góalchaidd 
 En6a6g naf fiÿrfaf ffurfaidd llóyth Bleddyn 
 Yn ei lys óinllyn ef ni fynn faidd 
 Eurgadr fu'ngóaladr engylaidd difradó 
 Ion móyn eiddun cad6 enmynecldaidd 
 Eryraól Hopcyn aróraidd diofn 
 Ior gloyóddu eofn argióyddiaidd 
 
 Arglóyddiaidd traidd àc. 
 
 DAFYDD Y COED I RUFFUDD 
 
 AP LLEWELYN AP IEUAN 
 
 O UCH-AERON. 
 
 O L. E D. 
 
 Ceredigiawn walch balch bylchron 
 Cryfdrafh clodgar rhwysg barwn 
 Yw llathr Ruifudd law Nudd Ian 
 Llew olwg fab Llywelyn 
 Llawch-lu eryr llewych lin 
 Llwyddiant holl wyrion Llowdden 
 Wyrion Llowdden ben beunydd y dyry 
 
 Yn dirion ail Mechydd 
 Aur i'r gler ger merwerydcl 
 A medd gwledd gloyw fy hoyw Irydd 
 Teyrnaidd Ihmiaidd llonydd a gloyw-deg 
 
 Yw Gwledig Mefenydd 
 Trech no'i gas fawr ei ras fydd 
 Trychdrin diawdwin dedwydd 
 Dedwydd dieiddil dilaes 
 Dynion gynnydd dawn gynnwys 
 Dewr cain gwell no thrugein sais 
 Diwg yw fydd deg ei foes 
 Ei foes yw rhoi 'bawb ei fudd 
 Ei feirdd cant ei win a'i fedd 
 Ei fawl yng Hymry a fydd 
 Ei fyd a gaiif wrth ei fodd 
 Modd pablaf medd y bobloedd 
 Mil a'i gwyr mawl a gyrraedd 
 Mur iawn rym mewn niireinrwydd 
 Mynawg Haw eurawg llaryaidd 
 Llaryeiddfab arab eirian 11a w olud 
 
 Llywelyn ap Ieuan 
 Llurygawg calonnawg glan 
 Llew trawsdeg unllid Trystan 
 Llid Trystan dewrder ner nerth 
 Yw Gruffudd Nudd naf di-swrth 
 Dihyball myn Duw hoywborth 
 Deheubarth feddbarth fuddbarch gyfoeth 
 beirdd 
 
 Byrddau brwysglawn beunoeth 
 Dioer yw Gruffudd lyw loywgoeth 
 Drafn diddig cli Seisnig doeth 
 Doeth ail Uthr gwayw-ruthr yn gywrain 
 iawnfalch 
 
330 
 
 CANUAU DAFYDD Y COED. 
 
 O anfodd Eingl Llundain 
 I'r morfa coeth wrda cain 
 Eryrawl walch arwyrain 
 Arwyrain mirain morudd un urddas 
 
 Wŷn arddwrn plymlwyd-ludd 
 Eurgarw clodbell naw'ell INudd 
 Aergyrf oreufíÿrf Buffudd 
 Grufìudd Nudd uddair grym llym llafn 
 
 disglair 
 Gwynngrair hael myn Mair am y gwin- 
 
 grawn 
 Gyrfa niawrdda maitli gyrrbrwydr dewr- 
 
 grwydr daith 
 Gwyr distryw Einglgaith garw diestrawn 
 Gwawl hawl mawl mil-cant gwych llych 
 
 llawch anant 
 Gwarant glud ffynniant eurglod ffynnawn 
 Hardd ffrwst wst wayw aestalch liydrdaer 
 
 ar gaer galch 
 Hyn Llywelyn walch iôr coethfalch iawn 
 O werin lin lwys glod byw gwlad Bowys 
 Hael ynad gleifddwys o hil Einiawn 
 Emyr ail hail heirdd aml-ba da digeirdd 
 Emyn Cirig beirdd yw myn Carawn 
 A chel ferth nerth naid uch Aeron ron raid 
 Un cymmurth Lloegr-blaid yw ion cam- 
 
 mawn 
 Elw sal ail Selyf arf mael darf mawldyf 
 Eryraidd aergryf a rydd eur grawn 
 Ei fardd ry hardd ry w wyf tra fythwyf fyw 
 Fy llyw cymmen yw nid cam a wnawn 
 Arfaeth rnaeth maith ner aerfaidd rhaidd 
 
 rhuddfer 
 Aur oleuged clêr ar ael eigiawn 
 Draig trin lynwin law dragon calon Caw 
 Drylliwr caer aelaw dreill-aer creulawn 
 Bugail cad mad mawr baedd gwnedd 
 
 gwedd gwawr 
 Bryd uthr cadruthr cawr byrdd-lawr 
 
 beirdd-lawn [sedd 
 
 Breyr gwyr myr medd brenhin gwin gwên 
 Bryd byd hyd hydrgledd mawredd Meir- 
 
 iawn 
 Balch gwalch gweilch loywnen barchus 
 
 glod berchen 
 Budd ifrwyth llwyth Llawdden cloeth ben 
 
 y dawn 
 Braisg waisg wysg brwydr-dwrdd brys em- 
 
 ys ymwrdd 
 Bwrdd ciried agwrdd Ceredigiawn 
 Cerediffiawn walch &c. 
 
 DAFYDD Y COED ETTO. 
 
 O L. E. D. 
 
 Cystuddfull bawddull baddwm y pechod 
 Yw'r mab bychan iad-lwm 
 
 Cest gawl garl fol tombarlwm 
 Gystegawr clawr amner clwm 
 Caeth arial-sur dwrch cythreul swm soegfa 
 
 Ci hir-bla cehyr-blwm 
 Collais o'i werngoffr offrwm 
 Cylla diawl mewn cenawl cwm 
 Calonfaen cyffgraen caiffgrwm ni hyrth- 
 gwymp 
 
 Mai hurthgen Siacc fâb Twm 
 Corph pydew trum Iddew trwm 
 Ci ŵyr cedi yw'r cidwm 
 
 Lie ni's gwneath o faeth fethiant ryif er- 
 
 ioed 
 
 O rodiaw gwledydd hyff 
 Harddged oesgred heb ysgryff 
 Heirdd brydydclion priíion pryif 
 L]yma wnenthur pur pefr ysglyff ryged 
 
 ragor geiriau cryiF 
 Englyn o farn gwyr anghlyff 
 O ddau gwys nad gau ei gyff 
 
 Cafas Cadwgawn llawn lief 
 
 Llawer nos dig annigrif 
 
 Wrth din ci wrth dan calaf 
 
 Yn tynnu drwy wrysg o brysg bryf 
 
 t 
 Ffo a wna'r Bedo oer badell ddrewson 
 
 Ffed gweision íFad gyssellt 
 Fi'ugiol ei waith fal ffagl o wellt 
 Ffiloreg ffleiryn 
 Ffosydd fydd fawddyn 
 Ffod anglod englyn bawyn Buellt 
 
 DAFYDD Y COED AI CANT. 
 
 I Ieuan Llwyd ap Ieuan ap Gruffudd Foel 
 o Ogerddan. O L. E. D. 
 
 Ieuan Llwyd eirian Hew dewredd 
 Yng'winlJys o'i emys ni ommedd 
 Brŷd uthr ddrud em golud amgeledd 
 Baedd brwydrchwant falch fwyniant feilch 
 
 fonedd 
 Braisg hir-laif bron hynaif brenhinedd 
 Rhull Garwy rhaid gofwy rhâd gyfedd 
 Bhwyll Arthur rhwydd lwysfudd rhodd 
 
 lâs-fedd 
 Hail fyrddged hawl gwared hwy] gwiredd 
 Hardd gariad Cai oesgad Caw osgedd 
 Hil Einiawn glud uniawn glêd annedd 
 Fab Gwallter ni fylcher ei falchedd 
 Croyw Bydderch Pâb geirferch pob gor- 
 
 sedd 
 Cryf Selyf gwiw hoyw-dyf gyhydedd 
 
DAFYDD Y COED I RAYADR GWY. ENGLYNION, 
 
 331 
 
 Crair geirgall dda ddyall cldi-ddyedd 
 Credigiawn ail Meiriawn ehv inawredd 
 Enw clodfawT an aesawr ynysedd 
 Dilaesdof da lwysgof dilesgedd 
 Dmd ddurnawd mael ddignawd rnawl 
 
 ddognedd 
 Drain aml-blaid mawr-enaid inarannedd 
 Draws gyngrair anghabl-air ynghwbledd 
 Dur friw iron annhirion yn nhaeredd 
 Dull Bedwyr deg eryr digaredd 
 Dwf Rolant enw niwyniant anmynedd 
 Dewr gynnwrf cad ymyl-wrcld ced 
 
 amledd 
 Diruthr darf mur durarf mawr diredd 
 Udd gampau ion rhadau anrhydedd 
 Anwyd clyr anghysur ynghasedd 
 Gwawr faelewr gwir filwr gorfoledd 
 Glan eryr eur-clerwyr wr claerwedd 
 Glynn Aeron da ddragon diddrygedd 
 Gwyr Rydderch enaid-serch anwydsedd 
 Ein heuraw a'n hurddaw enw harddedd 
 A'n dysgu nid ysgyg o'i drosedd 
 A'n puraw a'n breisgaw i'n brwysgedd 
 Aig eur-barch ac arbed pob salwedd 
 O'i giried ac euraw trychan-wledd 
 Ac eiriach rygam dim serthedd 
 O'i gyrbwyll ac erbyn clêr wynedd 
 Ac arail y geiriau cynirodedd 
 Ac aros mal Geraint yngwnedd 
 A gorfod ac aerfin fflam ddurgledd 
 
 DAFYDD Y COED I RAYADR 
 GWY. 
 
 O L. E. D. 
 
 Rhaeadr oergri cadr a'r crwcedau bach 
 
 Bycbain geiniawg werthau 
 Rhugl ffugl fFagl magi mwygl refrau 
 Rheglw.ern i gwm Uffern gau 
 Cau gosostig dig dygn gyrbwyll asgen 
 
 Du gynnen diganwyll 
 Caeth Raeadr ddiwaladr-bwyll 
 Claires bres taeoges twyll 
 Twyll dwng rwng duslwng diflas He ceu- 
 soeg 
 
 Lie ceisiwyd fy llè'as 
 Trist chwedl blin doed i' r dinas 
 Tanfflam drwy Raeadr Gwy gas 
 Cas yw anghadr Raiadran 
 Casaf unhwch trwcli lwch lun 
 Cas drachus-nrom sawr torn tin 
 Cas cas cas cas cas cas cwn 
 Cas digarw i'm cystegiyn 
 Cwys dewgur i'r costogion 
 
 ENGLYN I DD. Y COED, 
 o l. e. r>. 
 
 Dafydd y coed hoed hydr sant 
 Dyn wyt cerddlawn radlawn rent 
 Fi'o'r bore o'r brithle brwnt 
 Ffi 'Lanymddyfri ddu front 
 
 ENGLYNION YN Y MABIN- 
 OGION. 
 
 L. E. D. 
 
 Clywais aran a lefai ym mhwll 
 
 Ym mhell oddiwrth dai 
 Ar na wrandawer tawai 
 Ys id yn y boly hwn blawd 
 Ceiniaid cynninaid disgynnaid yn nhrin 
 
 Rhag cadwyr cad barawd 
 
 Pan aeth Bendigeidran ap Llyr i Iwerddon i ddial 
 sarhaed ei chwaer Branwen yr heddychodd a'r 
 Gwyddelod a rhan o'r heddwch oedd iddynt wneuth- 
 ur iddaw dy y gannai ynddo can nas gannasai mewn 
 ty erioed. A'r ty a a deilwyd ar gant colofn ac ys- 
 tryw a wnaeth y Gwyddyldodi gwanas o bob parth i 
 bob colofn a dodi boly croen ar bob gwanas a gwr 
 arfog ynto. Yna y daeth Efnysien brawd unfani i 
 Fendigeidran i edrych y ty o flaen ei frawd -a'i lu a 
 gofyn i'r Gwyddyl betb oedd yn y boly. Blawd eb 
 hwythau. Yna y gwasgai Efnysion a'i law ben pob 
 un o'r gwyr trwy'r boly nes eu lladd ac yna y canai 
 yr Englyia uchod. 
 
 TRAHAIARN BRYDYDD MAWR 
 AI CANT. 
 
 I Htwel o Landdixgad yn Ystead Ttwi 
 1350. O L. E. D. 
 
 Diofryd dor gryd grym arwyriaith 
 Dewr Howel ddigel ddygn o dreiswaith 
 Draig balchlyw canllyw cunllaith Gelynion 
 Dragon gan gofion gwn gwyn gyfiaith 
 Gweled ar giwed eur argywaith 
 Gwedi gwalch rhoddiad gad gedymdaith 
 Gwaed reieidr beleidr heb olaith yngryd 
 Gwae fy mryd ym myd fy mod noswaith 
 Llettawd greddf bythawd gruddfan hyd 
 
 beith 
 Llastr gwyn gwenwyn diiTwyn dyrraith 
 Llafar llu daffar lie diffaith heb ri 
 Llawr Tywi tewi llwrw nad hywaith 
 Llinon ysgyrion llew aes gwyriaith, 
 Llefain ac ubain am ddwyn gobaith 
 Llugyrn braisg deyrn brwysg daith mor- 
 
 gymlawdd 
 Llwybr sawdd Lloegr-dorf gawdd llwgr 
 
 dwrf goddaith 
 
332 
 
 TRAHAEARN BRYDYDD MAWR A'l CANT. ENGLYNION. 
 
 Lleon ddewrder ffer ffwyr annorraith 
 Llam drin breenhin Biynaich angraitli 1 
 Llwyth Tewdwr tresiwr trisaith brenhin- 
 
 iaith 
 Llary llawiFraeth bennaeth feirddfaeth 
 
 fwrddfaith 
 Llid anian dylan tarian teiriaitli 
 Llaw rudd-lein ysgain ar wain eur waith 
 Llew prudd ced ddiludd cad ddylaith Cae- 
 
 aw 
 Llawr llwyrfraw lludwaw llid llyr llediaith 
 Pwyll Cai pyll Myddfai par pall nieddfaith 
 Pyrth 23ybl-fag ddinag ddawn ganhymdaith 
 Por gryd lies esbyd llys oesbaith nad byw 
 Par glyw digabl ryw deheu gwbl raitli 
 Parhawd molawd mil ossymdaitli 
 Paun gwyr mawr eryr o'ni aur araith 
 Prudd budd udd diludcl oedd dalaith trydar 
 Par galon esgar gelyn oesgaith 
 Bid iddaw anaw ynad cyfraith 
 Baradwys tadwys tud pob gwyniaith 
 Parawd rodd unrhodd anrhaith ni dderfydd 
 Cerennydd perydd purffydd perffaith 
 Duw ddewin brerihin breiniawl neirthiad 
 Doethfab Mair a bair oi bur gennad 
 Dawn hysbys dyfrys difrad gerennydd 
 Ei brif awenydd herwydd hirwad 
 Gan wyrion haelion hwyl ddigranniad 
 Arf creulwan cainmawn Einiawn ynad 
 Ardal aur bennal erbyniad anant 
 Ardeml blant inoliant miloedd bortliiad 
 Ni wadaf barnaf can wyf beimiad 
 Na waisg ar glod braisg brwysg ddyclianiad 
 Ac ymlilith ynrhith anrheithiad ni'm ceir 
 Heb grair dileso-air 2 ac offeiriad 
 Cywyr wyf haeddwyf heddwcli arad 
 Cyffredinrodd bodd byddin gyrchiad 
 bwyll mur didwyll mawr dacl didram- 
 
 gwydd 
 Arglwydd culwydd rliwydd rhwyf goleuad 
 Anfonaf traethaf treth o gariad 
 Eur chwedl i'm cenedl canon brydiad 
 Awen yn llawen rhac lliwiad celwydd 
 Nis bwyf goll gynnydd gan gall gennad 
 Eisiau synhwyrau mydr eiriau mad 
 Oedd imi golli gwesti gwastad 
 Peiriau ffrwytli wleddau ffraeth wlad per 
 
 beilgyrn 
 Pyr lafhau erddyrn pyst cedyrn câd 
 Gwae biau maddau medd a gwinllad 
 Gwerinoedd llysoedd lies pob eirchiad 
 Gwahoddion rli^ddion a roddiad dreigiau 
 Gwiw gawaqluu tau Tywi ystrad 
 Da gyibeth peunoeth poen ymbwyad 
 A golleis i drais drosedd ifysgiad 
 A gallu ceinllu canllaw had Merfyn 
 Ac ysgeir-loyw lynn ac ysgarlad 
 Gwir folir yn hir gy wir gawad 
 
 l Neu, annraith. 2 Neu, dilesiaii-. 
 
 Gweilch hirfryn terfyn torf gymmynad 
 Gwaed werin o lin lleiddiad am eryr 
 Gwyr bleiniad ongyr o blwyf Dingad 
 
 TERFYN. 
 
 TRAHAEAKN BRYDYDD MAWR 
 
 A'l CANT. 
 
 I GADWGAWN 1 A'l I)DAW AC T LLOSGES EI DY Y 
 
 CALAN NESAP WED1 EI DDTCHANU NOS NaDOLIG 
 
 AC Y LLAS El DAW. L. E. D. 
 
 Trallawn Gadwgawn gyd ogan a'i ferch 
 
 A'i farch ddaw grabidan 
 Angall a nifer mall man 
 Ar gronwledd fuchedd feclian 
 A gwilio fawdro ef oedd fwdran llynn 
 
 Llan Gynawg fab Brychan 
 Mudfa oedd dda dduw Calan 
 Lie y bai llanw ei dai o dan 
 Ulldach ewingracli ei wan a rhudd-gledd 
 
 Oedd rwydd glod gyflafan 
 All tud secreulyd succan 
 Ail breiniad albrwn gwlad gwlan 
 A chynnheig-nest gest gwst ogan celfi 
 
 A'i rhagci'n ei rhoccian 
 Gwys arnai nid bai bychan 
 Gweision a chleifion achlan 
 Ar offeiriad brad braint llawchwethan 
 brwnt 
 
 Maint 2 cadfarch lefhrchan 3 
 Nid gweddaidd blaidd bloedd cigfran 
 Nid iaith o geiniaith a gan 
 
 ENGLYNION 
 
 A Gant Goronwy GyrPvIog. i Wenhwyfar 
 
 FERCH MADAWG GwRAIG HoWEL AP 
 
 Tudtjr. O L. E. D. 
 
 Rhoed lien gudd uwch grudd greddf drais 
 
 Rhiain barabl groyw loyw lwys 
 
 Rbyfyr ir byd hyd ei hoes 
 
 Rhwym caen llenn faen yn Llan-faes 
 
 Llanfaes fann uch marian môr 
 
 A gudd Gwen hoywfudd hwyfar 
 
 Lletty saint a braint brodyr 
 
 Llawr-gudd-fun llwyr-gaM^dd hun hir 
 
 Hir yw ynof cof cyffro 
 
 Herwydd trais Dofydd trosti 
 
 Hawdd ym urddawdd a mawr-dda 
 
 Hael hoendeg liw haul hundy 
 
 Dy hir hun-dy gwedi gwedd 
 
 1 JVew, Cadwgan Ficar. 2 Neu, maint. 
 3 Neu, lewhrchan. 
 
SEFNYN A' I CANT I ANGHARAD. SEFNYN AI CANT 1 LYWELYN. 
 
 333 
 
 A phiyd a guddiwyd a phridd 
 Dygn gofion rianon rocld 
 Digofaint bun deg ufydd 
 Ei llu fydddawd ceudawd cof 
 I liardd Wenhwyfar araf 
 Bun deg o bwyll didwyll dwf 
 A'i haelder a dal ner nef 
 Rhen nef rhan ofid ddygngoll 
 Ei hun bun byd ni's ynnill 
 Rhoed 11a wr ar Uoer hardded hyll 
 Ni rodded llawr ar wawr well 
 Gwell fu bwyll ganwyll gwenwyn 
 Gwenhwyfar haul daear hoen 
 Gorchudd gwawr yw llenn fawr faen 
 Garw chwedl iw chenedl ei chwyn 
 Mawr o gwyn dwyn dinag rodd 
 Merch Fadawg rieddawg radd 
 Gro heddiw maenwiw a'i medd 
 A gra a wisgawdd ei grudd 
 Rhoed lenn gudd &c. 
 
 SEFNYN A'I CANT I 
 ANGHARAD. 
 
 L. E. D. 
 
 Bryd olud byd o bydd mawr dodaf 
 Brysiaf lie ygwelaf brys llu gweilydd 
 Braint nef hun adref hoyw fad rydd y caid 
 Breiniawl hawl henblaid gannaid gynnydd 
 Braisg addurn difurn neud ufydd arber 
 Brenhines haelder gloywder gwledydd 
 Brwysg fyddaf od af y dydd i'm gwelo 
 Bro ami yw yno ym lawenydd 
 Prydiaf a lluniaf o'i llonydd-falchclud 
 Paraw aelaw olud or sud y sydd 
 Perddadsain coelfain celfydd lafarwawd 
 Parawd berth dafawd gan borth Dofydd 
 Prif degwch dilwch eiry dolydd cynglaw 
 Praw nwyf gyrf anaw nid gorfynydd 
 Priawd oleu wawd eilewydd hyfryd 
 Pryd gem ar ddeufyd gynnar Ddafydd 
 Gwawr gerddgar hwyrwar herwydd add- 
 
 nabod 
 Gorfod ar hoywglod gwiw ei rheglydd 
 Gorhoffder llawer medd llywydd cerddau 
 Geiriau ami fwriau ymleferydd 
 Gwir gymmwyll ei phwyll ai iFydd 
 Gorau ffurf brodiau gan ffyrf brydydd 
 G wared yw rwydded y rhydd o'i gwydrin 
 Gwin o'r Haw iessin i'r lliossydd 
 Rhagores cares cerydd ni haeddai 
 Rhai a'i rhyfolai llawr hufelydd 
 Rhag braint merch wynddaint wenddydd 
 
 wybodau 
 O'r môr bu golau mawr bwygilydd 
 
 Rhoddiad Angharad yngheirydd gwyn- 
 
 galch 
 Bhieddawg dremwalch wyl falch elfydd 
 Rhiain loyw firain leferydd gwastad 
 Rhad hylwys blaniad haul ysblennydd 
 
 DIWEDD. 
 
 SEFNYN AI CANT I LYWELYN. 
 
 L. E. D. 
 
 Crist celi poed mi o'm meithfaint synwyr 
 
 Ai synniwy cyn henaint 
 Crist creawdr llywiawdr llwrw saint 
 Cred crefydd celfydd cywraint 
 Nid cywraint i neb cywryssedd a'm rhwyf 
 
 Yn rhyfyg gwythlonedd 
 Tud glyw tir Mynyw neus medd 
 Twr torfoedd terfyn Gwynedd 
 Gwynedd yn rhyfedd yn rhyswriaeth glyw 
 
 A glywant men ydd aeth 
 Mai torf ny w terfysg alaeth 
 Mai tonn trais trodlonn tros traeth 
 Traethaf canmolaf canmil gwyr ysgwn 
 
 Hawdd esgyn eu heryr 
 Calchdoed saith rifed sŷr 
 Cylch fy rhwyf yn ei rechdyr 
 Bhechdyr croes Oswallt crysiasant am 
 ddraig 
 Ami ddragon pedryddant 
 Gwyr gortho bro bryn a phant 
 Gwir Cymry cymmellasant 
 Pebylliwys rhywr rhywodig lluoedd 
 
 Llywelyn waith undig 1 
 Ym mro Lloegrwys diifwys dig 
 Ym mryn gwyth yn Amwythig 
 Amwythig wledig wlad anhydr ei braint 
 
 Am Udd braisg ni chyhydr 
 Uch uch y dydd herwydd hydr 
 Yssig ddydd oswydd oeswydr 
 Godrais a laddawdd o lu trychiad Lloegr 
 
 Llywelyn ar honnaid 
 A'i bobloedd cyhoedd cydnaid 
 A'i byll a'i bebyll ni baid 
 Pebyll Llywelyn lie cad a weled 
 
 Yn oleu arthawad 
 Yn lludwaw llidwm yn rhad 
 Yn llu gorfeddu gorwlad 
 Pebylliwys fy llyw yn llu hyfryd praff 
 
 Ar pryffwn o Wynedd 
 Gorthöai drai draws a hyd 41 
 Gorthir y gelwir gerwryd 
 Pebylliwys fy rhwyf yn rhwyd gwrdd gyn- 
 nygn 
 Gwyi' gynnif ym mhlymnwyd 
 Yngwendud glud yd glywyd 
 Yngwenwen befr bell o Glwyd 
 
334 
 
 MARWNAD IORWERTH GYRRIAWG. 
 
 Pebylliwys teyrn tew arnad ei henw 
 
 Ef henyw gan-câd 
 Llyw Gwynedd gwynfydig wlad 
 Llwyth lleudir ystwyth ystrad 
 Yn ystrad Meurig anystywell lu 
 
 Oddi am lyw bro hiriell 
 
 [Diwedd yr Âwdyl, mewn hen lyfyr, y 
 sydd yn canlyn megys y darn olaf o Awdyl 
 gan Gynddelw, yn dechreu — "Ym maes 
 brynn Actum"] 
 
 Ni safai rhag dim rhwych pell 
 
 Nac aer na chaer na chastell 
 
 Pedwar castell poeth paith ryfig ystwyth 
 
 Oddi am ystrad Meurig 
 Clwyf uswydd nid plydd neud plyg 
 Clod gyhoedd caeroedd cerryg 
 Cerrynt a ddugam ni ddygerdd eraill 
 
 Ar allt mor a'i ogerdd 
 Pebyllfa pair cyfa cerdd 
 Pennal dir eugir angerdd 
 Engiriawl rubeth am rybydd angerdd 
 
 Ar gerdd gerdd Geirionnydd 
 Dybuant dybyddawd fydd 
 Dywalwern drywern drefydd 
 Tremynws rhyswr rhosedd ddiabred 
 
 Am ddiebryd Gwynedd 
 Lloegr gychwyn a'i mynn a'i mêdd 
 Llywelyn llyw teyrnedd 
 Teyrndud Leisiawn ac Alaswy dir 
 
 I deyrn Deganwy 
 Cam i'r Cymro ni hoffwy 
 Cynnif Cad walla wn nid mwy 
 Pebylliwys fy llyw yn Llyssyn drefad 
 
 Am drefred Wenwynwyn 
 Clawr Powys peues Unbyn 
 Canmil canmoles Duw hyn 
 Pebyll Llywelyn pawb etwa a'i gwyl 
 
 Fal y gwelsawchwi yma 
 Ynghaer ynghaiTeg Hofa 
 Ynghaerfyrddin fyrdcloedd bla 
 Pla oedd ar gyhoedd ar gytgam cynnygn 
 
 Eu cynnif ry wnaetham 
 Arthur gynt ffwyr luchynt fflam 
 A'i ceisiai fal y cawsam 
 Cawsam ar Bowys beues goeth gestyll 
 
 Eu gostwng oedd anoeth 
 Tri tryfan cyfan cyfoeth 
 Pedwar enwawg peitliiawg poeth 
 Peth o'i ddylyed gan ddylyu braint 
 
 Bro Feli jfci meddu 
 Cafas cyn lleas canllu 
 Ceisied pen tudwed pob tu 
 Tuedd a thiredd a thi neud hafal 
 
 Neud liyfawl dy westi 
 Ehang yw ytt rydid ri 
 Ehofh a golofn geli 
 
 Crist celi &c. 
 
 SEFNYN ETTO. MARWNAD IOR- 
 WERTH GYRRIAWG. 
 
 O L. E. D. 
 
 Mygr-dduw liardd mae bardd balchffawd 
 
 cyfannedd 
 Mewn bedd modd buchedd maddau ei bech- 
 
 awd 
 Moes râs molt pariad parawd ddigrifiaitli 
 Maith mawrddwyn gwindaith Myrddin 
 
 geudawd 
 Maccwy mau fordwy myfyrdawd garw-< 
 
 floedd 
 Mad oecld mau wisgoedd mwrai wasgawd 
 Medd cylioedd miloedd molawd Aneurin 
 Maer gwin mur gwerin Mair a'i gwarawd 
 Dysgais gur dwysgur nid ysgawd terfysg 
 Dysg dyrrwyf addysg diryfeddawd 
 Dygnaf Duw eurnaf diwarnawd dygnddu 
 Eu ddoe gan dri llu ddogn o drallawd 
 Dwyn eurwas difas defawd diweccry 
 I dy dirwely daear waelawd 
 Diaingc tros fawrgaingc fargawd gi'udd 
 
 prydydd 
 Deigr rhydd diefrydd dau auafrawd 
 Gwiw fydd ger broydd i briawd deigr gost 
 Garw ffrost gan gwaedd-dost gwynaw 
 
 gweddwdawd 
 Gwneynt draw gwarandaw gwr undawd 
 
 feddgyrn 
 Gar ckwyrn ger tefyrn goreu tafawd 
 Gwae nifer glewder gloy wddefawd pobloedd 
 Draws fywyd oesoedd dros fedyssawd 
 Cafas cwbl urddas rhag cabl orddawd hawdd 
 Cawdd cain ymadrawdd cyn no medrawd 
 Cyfiawn cathl fawrddawn farddawd diletpai 
 Cof rhai ced ddifai cadw addefawd 
 Ceingau coeth ddadleu caith ddidlawd 
 
 ddarmerth 
 Cyngerth cwyn Iorwerth canon eurwawd 
 Cuddiawd llawr cwymp mawr am arawd 
 
 gwyrain 
 Cor saint cor iff haeddfraint cy wyr ifyddfrawd 
 
 Brawd iFydd pob prydydd pab priodawr 
 gwawd 
 
 Gwydn yn fyw bedeirawr 
 Bod ar Iorwerth gertli gerddawr 
 Byddar gudd bedd lliwi^udd llawr 
 Llawr du oer yw Uai'r dëall 
 Lletty Iorwerth ddawnferth ddull 
 A garwbwys cwynfain geirwbell 
 Ac irbwynt derw ac oerbwll 
 Pwll a gudd ei rudd o rif pencerddiaid 
 
 Gwlad gannaid glod gynnif 
 Pawb a'i gwyl 11yd dyn fyl llif 
 Pelled deigr pyllaid digrif 
 Digrifwch diau grefydd 
 Dwy greiFt bardd urddedig-rodd 
 
IORWERTH AP Y KYRRIAWG I FERCH. ENGLYNION. 
 
 335 
 
 Doded yn gaeth doe dan gudd 
 
 Dogn trafael dig nid rhyfedd 
 
 Nid rhyfedd trosedd trasercli trais galar 
 
 Tros golofn cerdd brydferth 
 A marw ein bardd mawr enw berth 
 Ym arwain deigr am Iorŵerth 
 Eurawdd Iorwerth geiiiferth gân 
 Erllynedd gwir gyfedd gwin 
 Araŵd têg o orau ton 
 
 rodd Duw a eurawdd dyn 
 
 Dyn doethbwyll didwyll dodais floedd 
 
 gyngerth 
 Dwyn Iorwerth lwysferth lais 
 Araf i dref oer fu drais 
 
 1 waelawd 11a wr a welais 
 Gwelais am fardd hardd hylithr 
 Gwedi darllain gwawd eurlythr 
 Baradwyswaith berw disathr 
 Bridd a derw breuddwyd aruthr 
 Aruthr alaeth ruthr o lithraw prophwydi 1 
 
 Meddyliwyd modd wyliaw 
 Dinidr dagrau am danaw 
 Defni glud deufwy no glaw 
 Glaw bryd wylaw brad alar 
 Gloywon ddagrau a glywir 
 Nychwyd anafwyd nifer 
 Na chawn ragorddawn gerddor 
 Da gerddwr hawlwr haelion a guddiwyd 
 Gwyddiad ffyrf amryson 
 Dafodiawg beirdd difudion 
 Didlawd traws fwynwawd tros Fôn 
 Gwae ger Môn o feirddion fyrdd 
 Gwisgaw o gorph gwisgi gerdd 
 Gwead diffest gwawd hyffordd 
 Gwasg llawr gwaisg gerddawr gwisg hardd 
 
 TERFYN. 
 
 IORWERTH AP Y KYRRIAWG 
 I FERCH. 
 
 OL.E.D. 
 
 Mi a baraf i ddyn araf 
 
 Or a garaf ryw ogerydd 
 
 Am foniwaw wyf fron friwaw 
 
 A'm diliwaw ym duw lywydd 
 
 Mae dy warant mawr dy farant 
 
 Mewynfeilch garant maenfylch geurydd 
 
 I lyfasu fy lliw lasu 
 
 A'm lliasu em lliosydd 
 
 Gwant fi'n druan gwayw nwyf buan 
 
 Gwynder huan gwindai rhydd 
 
 Gwen addwynaf gwyd ddirwynaf 
 
 Gwedd gain gwynaf gwedd gwawn 
 
 gweunydd 
 Gwn nam eery gwan y'm pery 
 1 Neu, proffwyd. 
 
 Gwas a'th ery gwys ith ddyrydd 
 
 Gwawd foliannus gwaith lwyddianus 
 
 Gwae dygianus gwiw dy gynnydd 
 
 Heais eiriau haul cadeiriau 
 
 Hafal creiriau hyfawl croywrydd 
 
 Hyn a wneddyw yt y deddyw 
 
 Gair yt eddyw gorwyt hoywddydd 
 
 Yt feidduned wyt ddamuned 
 
 Eilwedd luned wylweddw lonydd 
 
 Uthr ddoluriais oth serch curiais 
 
 A llafuriais fy lleferydd 1 
 
 Lly^viaf awen llwybr per awen 
 
 Efa lawen yw feilewydd 
 
 Lleddf eaglynion llyw rhos gwynion 
 
 Lloer morynion llawr Meirionydd 
 
 Gwawr ddydd Meirionydd mawr anawdd 
 
 I'm nwyf gwyn bryd nyf cyn dattawdd 
 
 Gwyd a gofal am talawdd 
 
 Gwawn lliw och heddiw o'i chawdd 
 
 ENGLYNION 
 
 A Gaxt Lltwarch y Nam. i Ltweltx fab 
 Madawg mab Mareddudd. L. E. D. 
 
 Neud mau melynddwn 
 
 Orchfain cyngrwn 
 
 Ceirw cyd bai ef ni roddwn 
 
 Bodd bryd ar ei hyd yw hwn 
 
 Fal y cefais y ceisiwn 
 
 Goddeu budd gwyddiad fy lies 
 
 Gwyddant negyf gant neges 
 
 Ni aill gwaedd awel goddiwes 
 
 Llyfn gwn Llywelyn ai rhoddes 
 
 Or dyfyddi syth ar faith dremyn hwyr 
 
 Lwyr Loegr gymmyn 
 Annerch er Du ac er dŷn 
 Y gan Lywarch Lywelyn 
 
 I HOPCYN THOMAS. 
 
 Iorwerth Llwtd ap t Gargaìi ai Caxt, 
 O L. E. D. 
 
 Hawdd fyd im por parawd foliant 
 Filwr dyfiant difeth frwydrgledd 
 Hylwydd Hopcyn hyhvybr ganlyn 
 Heirdd a'i gofyn hii'dda gyfedd 
 Hael fab Thomas teml gwynedd seirdd 
 Fyrddau digeirdd degan o wedd 
 Hyder Rolant heirddgler fabsant 
 Hael ogoniant hoywlew gwnedd 
 Hil i Einiawn ener Cymry 
 Cymro trahy trwyadl fonedd 
 Hyawdl doethfin hofion Myrddin 
 x Neu. Uyferydd. 
 
336 
 
 MEURUG AP IORWERTH AI CANT I HOPCYN AP THOMAS. 
 
 Heiliai rawnwin hael o rinwedd 
 Hopcyn glaerwyn glerwyr frenin 
 Freiniau Elffin wylffawdd gloywedd 
 Hoedl liir iddaw hwylddawr fab Caw 
 Hydr yn llywiaw llin teyrnedd 
 Heafi fawl filwr aerau 
 Yr ein rheidiau ar anrhydedd 
 Hwyl Peredur hebawg gleis ddur 
 Hoywdeg eglur hyd y gogledd 
 Hopcyn arglwydd eurgiod warant 
 Wiwri anant wawr rhianedd 
 Hydr arglwyddlyw hir y bo byw 
 Hael o wiwryw hyloyw wiredd 
 Llewpart y gwyr gwyarliw lafn 
 Liaws hoyw drafn hydrum osgedd 
 Llafh ymmrwydrgad llyr undrwsiad 
 Llywiwr gwenwlad llawliir gwinwledd 
 Llorf deheubarth hybarch freyr 
 Freiniau bedwyr byd orfoledd 
 Lluniaf glod gwalch llyw llys gaergalch 
 Llew dewr hoywfalch lie diryfedd 
 Lleyg yw pawb pybyrlew gwyn 
 Gwir wrth Hopcyn liepcyr ganwedd 
 Llwyr wybodau lien a llyfrau 
 Llawr y deheu ai llwyr duedd 
 Llidiawg wrth frwydr friwdorf aergad 
 Eurgarw gwenrad gwynrwydcl elifedd 
 Llorf cleddyf hir lleon falchedd 
 Llathr y cynnail cannyn beunydd 
 Bennaeth dedwydd didwyll wyledd 
 Lliaws barlmant llonydd anant 
 Llyr ddigoniant llwyr ddigonedd 
 Dyly foliant filwr unfraint 
 lawn fryd Geraint gwrawl ryssedd 
 Dihagr drwsiad doctor cerddfad 
 Deheu fwriad dioferedd 
 Dydd da iddaw addas gariad 
 Wawr ei hoyw-wlad wiwri hywledd 
 Darian gwyr degan clerwyr 
 Doethder eryr ar gymrodedd 
 Dysgawdd lyfrau loywfraint dowuus 
 Lucidarws lwys ei daerwedd 
 Cor holl Gymry diwael haelhy 
 Da yw ymy a diomedd 
 Dygaf ei glod gloywdwr hyder 
 Hoywder ener hyd ar wynedd 
 Dyly amlwawd dewin dafawd 
 Dewr da hyffawd dewr dihoffed 
 Difefl bennaeth bumoedd roddi 
 Rwysg mab Beli baladr dewredd 
 Dor tariandalch digrif dremwalch 
 Dewr a haelfalch dyry heilfedd 
 Duw a'i rhoddo rhwydd hyawdlfryd 
 Hoedl ac iechvd gwychaf orsedd 
 Da y hadwaen deyrn chwyrn chwaen 
 Drech enw ymlaen drychan mlynedd 
 
 TERFYN. 
 
 MEUEUG AP IORWERTH AI 
 CANT I HOPCYN AP THOMAS. 
 
 O L. E. D. 
 
 Digabl wr y dwg ei blaid 
 Dor dursaf dewr diarswyd 
 Difai rad da fu erioed 
 Diornwalch o deyrnwaed 
 Teyrn hil cedyrn cydwiw faedd gwawr 
 brwj^dr 
 
 Briwdon wayw ar aesawr 
 Teml beirdd byd bryd briodawr 
 Tad y gerddwriaeth fad fawr 
 Mawr Hopcyn aer-gryn eurgrair pwyllig 
 teml 
 
 Fab Tonias wyndodig 
 Braint gwyr yw llyw llyssig 
 Baredur ddysg mewn brwydr ddig 
 Eryr uchelwyr diochelwig hael 
 
 Hylathr farn gadwedig 
 Breiniawl hawl hoywlys diddig 
 Braisg fyfyrdawd fragawd frig 
 Dragywydd y bydd barnedig niawl sail 
 
 Mai Selyf wynfydig 
 Ei drwydded bendigedig 
 Ai dra myfyrdawd a drig 
 Myfyrdawd ceudawd cerdd blethedig 
 Mawrfawl swllt didawl cyssylltedig 
 Modur maith awdur nid methedief 
 Mai gwasgarfudd Nudd nyw roi'n oddig 
 Mur gwayw-ddur gwiwddoeth coeth 
 
 catholig fryd 
 A mawrwell no dyn byd hyd ym 
 
 Merwig 
 Synwyr a orug alwyssennig 
 Sef ydyw naid syw yn safedig 
 Syth wrth syth trasyth ac arf treisig 
 Serth lorf doeth loywdorf detholedig 
 Selyf un-nawd wawd Wyndodig brofiant 
 Sant swydd a alwant y sydd el wig 
 Hopcyn iôr gwinllyn gwenllys foesig 
 Hopcyn wynn wanar trawsdar treisdig 
 Hopcyn ail Merfyn mawrfar pwyllig 
 Hopcyn harddwyn hyd deufryd Dyfrig 
 Hopcyn yn dylyn Nadolig beunoeth 
 Hopcyn eirgoeth doeth wrth ymdeithig 
 Hylym arf yngryd fal hwyl amig 
 Hoyw olud addef hwylau diddig 
 Heliwr aer friwdwr arferedig 
 Hael o wir anian hawl wyrennig 
 Heilwin da wydrin diodrig cadarn 
 A heiliau masarn wr helm ysig 
 A gair yn ei lys ym delw Gwrig 
 A gwraidd ydyw ac urddedig 
 Y gler a a nifer nefol leithig 
 A glân a difan yw'r peudefig 
 A gloywdeg synwyr dirgeledig iawn 
 A gwinfwrdci yn llawn i bellenig 
 1 Arthur loy w deml wrth aur wledig 
 
MARWNAD GRONWY DDU. GORONWY DDU I FERCH. 
 
 337 
 
 A'i lwysgall awen lys Gelliwig 
 
 Ein Udd o fwy fudd a fu feddig 
 
 I dlodion ddynion a ddywynnig 
 
 I Feda a Chadw gynnefodig ion 
 
 Am ei attebion y mae tebig 
 
 Caeth awdur mesur moeseu Ffrengig 
 
 Caitli ostyngiad mad yn rhwymedig 
 
 Cystal ac Eidal yw neud cedig 
 
 Costiad ddyfodiad addefedig 
 
 Cymmaint yw ei fraint fro ni ddiffig 
 
 nawdd 
 Ar mwyaf yn liawdd o fonheddig 
 Clau aergarw trafel cler gartrefig 
 Clywed ein awdur clod enwedig 
 Cedlyin cleulafn gryru greddf fl'ynnedig 
 Clwyf rhôn a'r dynion a'r diennig 
 Calander masw ener a miwsig beirddion 
 Coron y doethion tra dwythedig 
 Cymro ydyw ef cymmeredig 
 Cyfraith erbyniaith wr arbennig 
 Camber rymuster o rwym ystig 
 Calon ein brudion yn buredig 
 Cwyn a mil adar canmoledig hail 
 Cai ail a gynnail ac a gynnig 
 Cwrseriaid euraid eirf bedestrig 
 A chadoedd emys nyd ychydig 
 Cyfoetliawg lludwawg nid colledig 
 Cadr-lyw yw uniawn dawn dhmig 
 Cerddau mwy radau mawredig a fedd 
 Cwbl awdur mawredd nid cabledig 
 Digabl wr &c. 
 
 MARWNAD GRONWY DDU AP 
 TUDUR AP HEILYN. 
 
 L. E. D. 
 
 Da lafurfa dawn ni dychia dyn o'i deched 
 Nac oi gynnydd nac oi grefydd nac oi 
 
 gryfed 
 Nac oi fawredd nac oi fonedd nac o'i fwyned 
 Nac oi gadair oi gydarnair ei gaderned 
 Ac nad arfaidd neb ei ddiwraidd rhag ei 
 
 ddewred 
 Cyd cawn ddynion ymadroddion ymad- 
 
 rwydded 
 Henym o dwyll daear orffwyll dioer arffed 
 Hen a ofal prudd y dial pridd ein dued 
 Ponid rhyfedd rhag dialedd ein dielwed 
 Nad ystyriwn oni faglwn o haid 1 fygled 
 Nad oes o ddyn daear dycldyn duoer dudded 
 Ond tywarchen dymig bruddlem domog 
 
 briddled 
 O weddiaw a modd wylaw pawb meddylied 
 Ydaw angau dan gau beddau dyn gwyb- 
 
 ydded 
 
 l Neu, hain. 
 Z 
 
 O du'r elor i dir mynor mad yr myned 
 Och nad ystyr y dialwyr eu dielwed 
 Doe'n cyhuddaw heddiw'n treisiaw hawdd 
 
 i'n trosed 
 Heddiwn ddidraink heddiw'n ieuaingc 
 
 heddiw'n neued 
 Heddiw'n feilchion a doe gysson nidangosed 
 Ac afory pridd yw'n gwely prudd yw'n 
 
 gweled 
 Duw dwy wawl naf dig a ganaf Duw gogoned 
 Phag diawl elyn Duw an herbyn Duw an 
 
 harbed 
 Duw gwir arglwydd diau gulwydd diogeled 
 Doniawg fab Mail' dawn yw ei grair i 
 
 ddwyn ei gred 
 Dug Pharaon y dyniadon y dan noded 
 Dug nefawl ddraig gair gofanaig gwr gof- 
 
 uned 
 Holl bobl yr Aipht o fawr angraifft o fer- 
 
 angred 
 Felly Duw ren da offeren ni ddnTered 
 O ball heiniau o daw ano-au i'n diano-ed 
 UnDuw doniawg tritrugarawg i'n trugared 
 Trugaredd fab Mair ytt roi g^^ared coeth 
 Phag caeth bobl geithiwed 
 I'n rhoes ar loes groes greuled 
 Ar grog er dwyn pobl or gred 
 Credaf y dodaf ein dwyn cyddyn l prudd 
 
 I'n pridd wely Dyn 
 
 Mor wir y daw dir clerfyn 
 Mor ddielw dy myn delw dyn 
 
 GRONW DDU AI CANT. 
 
 GOPONWY DDU I FERCH. 
 
 O L. E. D. 
 
 Goror maendór g6ir benydiór góael fy 
 'nghyflór 
 G6ae ryfelór góyr ofalu 
 G6a6n 6edd neud tau g6ynbryd Tegau 
 g6an a'th faddau 
 G6enn a golau g6nn ei gelu 
 G6en laes chóerthin góeheniaódr góin góeil- 
 ging eurin 
 G6a6r loy6 iessin g6yr leassu 
 Alien decced eirian dreíred aróydd codded 
 
 Aur dy giried er dy garu 
 G6a6n bóyll enid g6en drybelid g6yr fa6r 
 edlid 
 A dogn lóyth Jlid góyr dygnllaith llu 
 Na 6na feinóar ne beró tonniar góenóen 
 hóyfar 
 Nid g6yd oth far neud góaód ath fu 
 Berigl a ddel baraód ryfel buddni'm ymgel 
 B6rdd ia6n uchel bardd i nychu 
 x Neu, tycldyn. 
 
338 
 
 ENGLYNION AC ODLEU. 
 
 ENGLYNION AC ODLEU 
 
 A Gaxt map, Clochtddtx i Wexftstar ech 
 
 Madawg gwraig Ho^-el ap Tuduk ap 
 
 Gectfoid. L. E. D. 
 
 Huxijdd niarógudd neud niaór gur 
 
 Enid unrhóyf Wenhóyfar 
 
 Anrhaith eilóaith a elóir 
 
 Yn droednoeth óyngoeth 6ingor 
 
 G6asg6yd côr o fynor faen 
 
 Góasgarai óyrdd cyrdd ai c6yn 
 
 Góasgaód góaód góinclraul haul lioen 
 
 Góisg ryoer uch göaisg riain 
 
 Khiein gain gynneddf ddeddf ddoeth 
 
 Rhyhoyo falchloyó o feilchlóyth 
 
 Rhóol enóir o hiraeth 
 
 Rhoi nieinóar meón rhóyrii niaenóaith 
 
 Góaith anhyfiyd bryd a bronn 
 
 Góythlaön dymp am d6f g'6ymp g"6ynn 
 
 Gradd fein faes greddfaól laes Lann 
 
 Grudd góaór a gro llaór ei llenn 
 
 Lien a gudd dóyrudd dóyre 
 
 Llun haelaf ger llanó heli 
 
 Llogaód gyftinda6d faendy 
 
 Lie ceidó saint ei braint a'i bro 
 
 Deóid ger bro tonn gro grêg 
 
 Dan Ha6r ael dyn llary ol6g 
 
 Dinara o aur oedd dinag 
 
 Deune haul dyno helyg 
 
 Ael bro helig tremmig tr6ni 
 
 Adeu o nad-lais drais drom 
 
 Hyloyó draós hoyólió drem 
 
 Haul a garai draul ger drum 
 
 Lloer diym llary dremyn gwalcheidd 
 
 Llawr wisg ai cudd neud llwyodd 
 
 Llun balch hael llin beilch hyhvydd 
 
 Lliw oedd 
 
 Oedd g6a6r ger lla6r llary fechyll 
 Oedd góael ei d6yn g6yn gynnull 
 Oedd góangain Ueddf ddeddf ddiell 
 Oedd góingar 6enn oedd g6enn gall 
 Call o'i phyll ei ph6yll oedd ddoe 
 Cyn colled ddaered ddiróy 
 Caoóyll gaen hoendóyll hundai 
 Can aeth neud anrhaith góeith g6ae 
 G6ae fi ddodi ddadl anfodd 
 G6aisg lóysfun me6n g6isg lasfedd 
 G6a6r fa6r fireinddysg fiysg ffydd 
 G6yd am ergyd oi niaurgudd 
 Hirnudd mawrgudd &c. 
 
 Lliaws ofalon i Fôn a fydd 
 Lleufer haul ucher hyloyó echöydd 
 Llafuriau poenau peunydd o ddarfod 
 Lliö gói6 g6ymp o gyfnod mânôd nrynydd 
 Llafar mor h6yr6ar o'i mar6 her6ydd 
 Llaóer deigr is grann oedran edrydd 
 Lly6 nefaól d6yfa6l dofydd oi dygiad 
 Lie yw ynn araad girad gerydd 
 
 Llathr-6edd g6enn 6a6r fa6r fore haf- 
 
 ddydd 
 Llithraw merch Eadawg ddeifniaóg 
 
 ddefnydd 
 Llaw roddfrys o'i lŷs lliosydd edlid 
 Llym ddygn ofid prid pob prydydd 
 Llyóy gymmenbóyll ddidóyll ddedóydd 
 Llaóen ei góyngen góingar ufydd 
 Llóró eisióed cêd i'm cydfydd galar 
 Llóyr ddóyn Góenhóyfar llun góar g6a6d- 
 
 rydd 
 Llefais Uafuriais fÿ lleferydd 
 Llafurus groyó mal góaith Göenddydd 
 Llóyr hiraeth arfaeth ni oríÿdd cerddaór 
 Am 6a6r drem 6yl6a6r o drym elfydd 
 Llun a roed dan lien orphen eurffydd 
 Yn lleóychgor saint creinaint cretydd 
 Llary enaid llathraid ger llethiydd mor- 
 
 frig 
 Llaór tyno helig trig tragy6ydd 
 Lledfryd can dery6 i'm by6 am bydd 
 Lli6 lloer pan ddóyre bre a broydd 
 Llaryaidd a lluniaicld er llonydd riain 
 Lluniais aróyrain coelfain celfydd 
 Lly6ia6dr amera6dr môr a grôydd 
 Llyóied ail Elen i leóenydd 
 Lie mae didlaód ffaód a ffydd ymgaru 
 Eh6ng llu ni ddarfu ac ni dderfydd 
 Un ni dderfydd iawn digerydd ion di- 
 
 garedd 
 Ener góyrthau a thri gorau a thrugaredd 
 En6 gogoniant a gar íbliant a gorfoledd 
 Araf riain enaid nrain enid faóredd 
 Eirian gangu a ddug Iesu o ddigasedd 
 Oedd ardderchaóg a hael en6a6g a haul 
 
 Wynedd 
 Oedd urddedig a hoen göenig a henö 
 
 g6ynnedd 
 Oedd urddas blaid a ìy enaid i rianedd 
 A'm rhoes ganóaith g6in-ne glóys faith 
 
 góin a glasfedd 
 A'm rhoes edmyg a phob rhyfyg a phob 
 
 rheufedd 
 A roes i fyrdd ac aur a góyrdd ac eiry ei 
 
 góedd 
 A wnaeth bodcliant aela6 ariant i la6er- 
 
 edd 
 O feón ysgrin a main geróin y mae'n 
 
 goróedd 
 Llathrferch Fadaög llun balch fynaóg 
 
 llin beilch fonedd 
 Llóyr oleu-ne llary drenidóyre lloerdiym 
 
 diredd 
 Llithr o'i darfod llefain hynod llif an- 
 
 hunedd 
 Aeth G6enh6yfar i gaen daear o g6yn 
 
 dyedd 
 Eigr fun anian o ga6dd gruddfan a gudd 
 
 graddfedd 
 
AWDL I FEFANWY FECHAN O GASTELL DINAS BRAN. 
 
 339 
 
 Ynghor crefydd ei Hun dedóydd neucl 
 
 Llandudóedd 
 O gyfyngdór angau dreisór yng adrossedd 
 Y mae rliiain yn ei haróain yn ei heur- 
 
 6edd 
 Yn en6 cyfiaön yn ei hirddaón yn ei 
 
 harddedd 
 Yn rheiiiiaól yn rhagora6l yn nhrugar- 
 
 edd 
 Yn rh6y gariad ein naf 6en6lad yn nef 
 
 6in6ledd 
 Gwledig urddedig air ddidwyll glaerdwf 
 
 Eglurder eiry ystóyll 
 Cymman y gellir cymmöyll 
 Cymmhendaód ei ffaócl a'i phóyll 
 Mygr bóyllaóg fynaög fanon 6ann lioyó- 
 fun 
 
 Wenhóyfar rudd ffion 
 Ma6r doeth dial gofalon 
 Mar6 góraig ofynaig o Eon 
 
 AWDL I FEFANWY FECHAN 
 GASTELL DINAS BRAN. 
 
 L. E. D. 
 
 Neud wyf ddihynwyf hoen Creirwy hoyw- 
 A'm hudodd fal Garwy [ged 
 
 fan o'r byd rhwymgwyd rhwy 
 O fynor gaer Fefanwy 
 
 Trymmaf yw cariad tramwy hoen eur-nef 
 
 Hwn arnaf dy faccwy 
 Dy far feinwar Fyfanwy 
 Ar a'th gar ni bu far fwy 
 
 Gofyn ni allaf namyn golwy cur 
 
 Dug 1 mewn cariad fwy fwy 
 Fynawg eirian Fefanwy 
 Fuchudd ael fun hael fyw'n hwy 
 
 Eurais wawdd ddidlaw ddadl rhwy eglur- 
 llwybr 
 I glaerllun Myfanwy 
 Euraf i haul amaerwy 
 Er ei mwyn o eiriau mwy 
 
 Nid hawdd ardeml cawdd arclwy adneuboen 
 
 Adnabod Myfanwy 
 Hoen a'th gar afar ofwy 
 Hoed brwyn i'r ddwyn yr ai'r ddwy 2 
 
 1 Dyn,— LI. E.' E. 
 
 2 Daman y ddwy englyn ragvlaenawl a wnant un yn 
 LI. E. E. fal hyu .— 
 
 Eurais wawd ddidlawd ddadl rwy adneuboen 
 
 Adnobod Myfanwy 
 Poen ath gar afar ofwy 
 Poen brwyn ei ryddwyn i ddwy. 
 
 Gorwydd cyrch ebrwydd ceirch ebran addas 
 
 Dwg dristwas dig drystan 
 Llwrw buost farch llary buan 
 Lie arlloes fre eurllŷs Fran 
 
 Gwnnbeunydd herwydd herw anican ddilyd 
 
 Ddelw berw Caswennan 
 Golwg dedclf amlwg diddan 
 Gwelw freichfras brenhinblas Bran 
 
 Gyrrais a llidiais farch bron llydan hoyw 
 
 Er hoen blodau firian 
 Gyrrawdd 1 ofal i'r Alban 
 Garhir braisg ucheldir Bran 
 
 Lluniais wawd ddefawcl ddifan traul ofer 
 
 Nid trwy lafur bychan 
 Lliw eiry cymmar 2 pen Aran 
 Lloer bryd lwys fryd o lŷs Fran 
 
 Mirein wawr drefawr drofa 3 brad i'm dwyn 
 Gwarandaw fy nghwyn frwyn freuddwyd- 
 
 iad 
 Mau giwyf a mawr-nwyf murniad hun oheb 4 
 Gwrtheb teg atteb tu ag attad 
 Mi dy fardd digardd dygn gystuddiad Bhun 
 Gyfun laes wanllun wrth 5 lys winllad 
 Mynnu'dd wyf draethu heb druthiad na 
 
 gwyd 
 Wrthyd haul gyniryd gamre wastad 
 Mynud hoyw fun loyw oleuad gwledydd 
 Glodrycld gain gynnydd nid gan gennad 
 Maint anhun hael-fun hwyl-fad em cyfoeth 
 Ddoeth fain oleugoeth fy nau lygad 
 Medron hoen goroenwyf 6 digarad was 
 Heb ras mau drachas o'm edrychiad 
 Magwyr myr wydr hydr hydreiddiad lwysle 
 Mygr wedd haul fore eurne arnad 
 Megais lhvyr gluclais llawer gwlad yn ddwys 
 Dy glod lwys cynnwys pob atceiniad 7 
 Mai hy oedd ymy am wyl gariad graen 
 Myfanwy hoen blaen eiry gaen gawad 
 Meddwl serchawl hawl liw tonn hwyliad 
 
 welw 
 Ardclelw dygn elw 8 heb dy gynheiliad 
 Modd trist ni wnaeth Crist croesdeg 9 
 
 nerthiad llwyr 
 Wanwyr o'i synwyr drwy lud synniad 10 
 Murn boeni a mi o'm anynad hawl 
 Serchawl eneidiawl un fynediad 
 Mul y bwriais trais tros ddirnad Duw 
 
 gwyn 
 Tremmyn ar ddillyn porphor ddillad 
 Megis ti ferch rhi rhoddiad gymyiTedd 
 
 1 Gyrrawd— LI. E. E. 6 Nid. -LI. E. E. 
 2 Cynnar.— LI. E. E. 7 Datceiniad.— LI. E. E. 
 
 3 Dra fo.— LI. E. E. 8 Dygynnelw.— LI. E. E. 
 
 4 Huno beb.— LI. E. E. 9 Im gwnaetb Crist croes- 
 5 I'th.-Ll. E. E. dog.— LI. E. E. 
 
 10 Senniad- LI. E.'E. 
 
340 
 
 CANUAU LLYWELYN GOCH. 
 
 Mwyfwy anrhydedd wledd wledychiad 
 Marw na byw nwyf glyw gloyw luniad 
 
 cyngaws 
 Hoednaws nid anhaws i'm am danad 
 Meddwl ofeiliaint braint braidd o'ni gad 
 
 llesmair 
 I gael yr eilgair wrth offeiriad 
 Masw imi brofi brif draethiad a wnawn 
 Lie ni'm rhoddi iawn ne gwawn na gwad 
 Mesur cawdd anawdd i ynad eglur 
 Adrodd .fy nolur ddwysgur ddysgiad 
 Mocld nad gwiw fy lliw * lleuad rhianedd 
 Nam gwedd bud garedd gan 2 boed girad 
 Meinir nitb' 3 bertbir gwn bortbiad poenau 
 Yn nen boen blodau blawd ysbadclad 
 Medraist aur delaist er adeilad gwawd 
 Ym nychdawd ddifrawd cldyfrys gclliad 
 Meddylia o'tb ra a'tb rad i'tb. brydydd 
 Talu y cerydd Duw dofydd dad 
 Meddiannus Ddeus ddyad ffyddlonder 
 Ner dreisgwyn brycler droi gain brydiad 4 
 Brydydd wyf tros glwyf trais glud boen 
 gwaneg 
 
 Iaitb laesdeg itb lwysdud 
 Fynawg riain fain funud 
 Fun arlludd bun eirllwydd bud 
 Ym neud glud dy bud byclr riain wanlleddf 
 
 O'r wenllys ger din-brain 
 Ami yw gwawd gynnefawd gain 
 O'm araitb i'tb dwf mirain 
 
 HWYEL AP EINGION LYGLIW AI CANT. 5 
 
 LLYWELYN GOCH AP MEURIG 
 HEN I HOPCYN AP THOMAS. 
 
 O L. E. D. 
 
 Gogyfarchaf naf ini a rodded 
 Yn Haw egored weisged wisgi 
 Gwawr ystrad diwad Tywi o'i decbrau 
 Gwrdd foesau llacbau yn ein llocbi 
 Goroff gadr baladr Beli am osgryn 
 Gwellyniawg Hopcyn waywryn wiwri 
 Lliü Domas ddiias llawen ddofi cler 
 Llin Einiawn ener Hew un ynni 
 Nid rbaid i eii-cbiaid ercbi im canllaw 
 Ei law o'r eiddaw a wŷr roddi 
 Gwyrdd-las o'r dinas daioni gofeu 
 Gwin a pbiolau gwynn a phaH 
 Eryr glewddewr iawn arglwyddi gydfaetb 
 Uwcb goror boywdraetb awcb gwrbydri 
 Eofn llwyr y gwyr egori byd frawd 
 A ddywawd praffwawd y proffwydi 
 
 1 Gwiw lliw. — LI. E. E. 4 Nid yw y ddaufan rhag- 
 2 2STam.— LI. E. E. vlaenawl yn LI. E. E. 
 
 s JVeu, neuth. 
 
 5 Edrych ai ewythr i Ruffudd Llwyd ap Dd' ap Ein- 
 ion lygliw oedd yi- Hywel yma.— Dr. Davies. 
 
 Nid rbyfeddwael cael celi a'i bertbwnaetb 
 O gampau luniaetb gwymp baelioni 
 Diodydd ynn rbydd ein rbi Byddercbnaws 
 
 faril gyngaws rbydraws Pbodri 
 Hwyliaf addefaf o Ddyfi ardal 
 Trwy ocbel pennial tryfal trefi 
 Dyyrrais 1 goetbynt dros Gotbi ddulas 
 
 1 Eedyfnycb bias beb fod ofni 
 Trwy lycbwr at ftr ni ad torri fíydd 
 A tbraw i'w geirydd 2 ni tbry gwyri 
 Hebawg goludawg galedi wrtbryn 
 Hopcyn goreu ynn gŵr ei eni 
 
 Lie mae draw icldaw drwy weddi ffaglawr 
 
 Croesdai neuaddawi- Crist iw noddi 
 
 A lliaws draul mêdd a llestri ariant 
 
 A bir ogoniant a bwyr gyni 
 
 Gwyr a gwbl bygyrcb i Gaer Gybi sant 
 
 A he yd fwyuiant byd Efenni 
 
 Gwawr gwbyr boyw lawr ger beli amrwyf 
 
 Glywed ei fawr rwyf iw glodfori 
 
 Gael gorhoff einioes Gilgwri fwyalcb 
 
 Falcb ym eryrwalch uwcb mawr erwi 
 
 A diwedd by wledd yn boli a wnair 
 
 Un gredadun grair utbr air a thri 
 
 Tri ac un tro ym. gun gael 
 
 I luniaw cerdd aelaw wyl 
 
 Wrtb ei rym wiw Arthur ail 
 
 I eryr Gwhyr gwiw hael 
 
 Haelacb no neb or hoy w -hi 
 
 Heiliawdd ym win uwcb heli 
 
 Hwn a orddyfnawdd hynny 
 
 Hopcyn gyttyn lygeittu 
 
 Llygatgall diball debyg 
 
 Lie mae gair oth nawdd grair grog 
 
 Llew durwayw lly w diorwag 
 
 Llywy rydd-dal llaryeidd-deg 
 
 Leg yw oronlyw ar alarch unlliw 
 
 Waben-lliw paliFrei-farch 
 A hael megis mael am arch 
 Ac ufudd fy ngogyfarch 
 
 Gogyfarchaf naf &c. 
 
 LLYWELYN GOCH I LYWELYN 
 
 FYCHAN AC I RYDDERCH 
 
 EI FRAWD. 
 
 O L. E. D. 
 
 Henynt o le ni hunir 
 
 Heol y glyn hail y glêr 
 
 Hedd hawdd ddiommedd ammor 
 
 Hirdda fawl beirdd ddau filwr 
 
 Milwriaidd gorph mal Urien 
 
 Mygr Rydderch gaethferch goethson 
 
 Meinlew ail mwyn Lywelyn 
 
 Meddgeli difachell fychan 
 
 x Neu, diereö. 2 Neu, geurydd. 
 
I LYWELYN FYCHAN AP LL'N. ABAD YSTRADFFLUF. AWDL I DDUW. 
 
 341 
 
 Bychan yw fy rhan o'r rliad a'r echwyn 
 A'r ucliel ysgarlad 
 
 Hyd pan ddycco cyfFro cad 
 
 Duw o Loegr em dan lygad 
 
 Llygad ei liael wlad yw hwn 
 
 Llaryaidd Rydderch luniaidd lonn 
 
 Ail llygad y winwlad wenn 
 
 Yw fy llawlyw Llywelyn 
 
 Llywelyn uwch y glynn glwys 
 
 Rydderch gwrferch kygarfoes 
 
 Deuwr yn arwain dwyaes 
 
 Dau gyfaillt cleg a gefais 
 
 Cefais iawn redais yn wirodau gwin 
 Yn gaened yn dlysau 
 
 Yn rlinddion feirch yn rlieiddiau 
 
 Yn ra ran o dda y ddan 
 
 Dau o gennadan gwynnion ydynt dir 
 caeth 
 Lloegr a aeth boed íFraetli ffrwytliynt 
 
 Diwasaidd yngherdd ym dewissynt 
 
 Dewisaw gwiw ddyn dwys y gwyddynt 
 
 Rhieddawg farchawg a gyferchynt 
 
 Rhuthr milwraidd fraisg mawr-waisg mor- 
 wynt 
 
 Rhydderch wrth hir-ferch ddigynghor- 
 fynt 
 
 Rhi deutu Aeron ein rliaid yttynt 
 
 Rhwydd rhag Llywelyn fo hyn o hynt 
 
 Fychan ddiymgel echel nehynt 
 
 Rhai o drumydd Lloegr bob rhyw drem- 
 
 ynt 
 Rhoed y ffawd i liwn rhydiau a phynt 
 Gosyml y barnai er a geisynt 
 Rhai a'i goinmeddai gemmau oeddynt 
 Gwerin gynnefin gwin a yfynt 
 Gwŷr drythyll en byd gwir a draethynt 
 Braisg eu cyrph a gwaisg gwedi y gwisg- 
 
 ynt 
 Brenhinedd y serch byrr iawn hunynt 
 Breiniau negesan a ddangosynt 
 A gwin y brenhin a obrynynt 
 Y nifer o glêr a egimynt 
 Awen yn llawen iawn y llywynt 
 I dlodion ddynion a eiddnnynt 
 Gael en lies gan hael llaes gynhelynt 
 Deallu barddlyfr da a ellynt 
 Dillynion cysson ni'ni atcessynt 
 Dechreu a chanawl hawl a holynt 
 Na diwedd cyfraith nid eclewynt 
 Rhwydd bererinion rhudd a brynynt 
 Meirch ar ol dwysgeirch wedi dysgynt 
 Arfau o'r goran aer a gurynt 
 Gwyrdd a rhudd-aur coeth gwrdd y rhodd- 
 
 ynt 
 Pybyr Lywelyn hyn a honynt 
 Pabl Rydderch loyw serch ni'n dilyssynt 
 Par Iessu fab Mair rhag pyr ryssynt 
 Pob un o honun i'r lie yr henynt 
 Henynt o le ni hunir &c. 
 
 I LYWELYN FYCHAN AP LL'N. 
 ABAD YSTRADFFLUR. 
 
 Llywelyn Goch ap Meurig hen ai Cant. 
 O L. E. D. 
 
 Credaf ytt Iesu fab y croy6-dad 
 
 Creaódr hael Ily6ia6dr haul a lleuad 
 
 Credadun nef gun naf ac ynad 
 
 Crair o ddilys Fair ddeules fóriad 
 
 Canóaith ragoriaith pob rhyw gariad 
 
 Cynnorthóyaist fi geli gwyliad 
 
 A'r a6r hon etton Du6 ren attad 
 
 Rhed6n o'r diöedd ith 6ledd ath 6lad 
 
 Y nerthaist fyfy megis neirthiad 
 
 Am argl6ydd-ly6 ym a mur góleddólad 
 
 Am 6r eresdrefn a'm 6a6r Ystrad 
 
 Fflnr ai phennadur a'i modir mad 
 
 Llyöelyn 6i6barch lluniaidd Abad 
 
 Fychan g6r difan garóy dyfiad 
 
 Llin \ìj6 cynnefìn lle6 cynnifìad 
 
 Llyóelyn arall declóyddgall dad 
 
 Heiliaist ddofydd g6ynn hóyl bryn a brad 
 
 Haint a'i arwyddion hynt da roddiad 
 
 Anobaith fuam am ia6n Abad 
 
 A'th nerth a'n diffyrth a'th óyrth óyrthiad 
 
 Clyóed a ónaethost dost destuniad 
 
 Fy lief tryd y nef ehud nofiad 
 
 Ac estyn hoedl heb gus dyniad 
 
 Ym llayaidd obaith llaó-rodd Abad 
 
 AWDL I DDTJW. 
 
 Gruffudd ap yr Ynad Coch ai Cant. 
 Duw sul un hyder gwn y ganed 
 Mab Duw — ag i doeth i'n gwared 
 Braint y saint ar y seithfed 
 Bedydd a chrefydd a chred 
 Duw Llun naf gwiwlun aber gleu lies 
 Llys Uffern a orfu 
 O'r dydd y codes Iessu 
 
 farw yn fyw da farn fu 
 
 Duw mawrth coeth 1 ydoedd ^vr diwael 
 yngaillt 
 
 Yngwydd pobl yr Israfel 
 
 Yn un Duw Tad iw adael 
 
 Yn dri Cun drugarog hael 
 Duw Mercher archer arch adreg o'r nef 
 
 Pan ddaeth nâf aur anreg 
 
 Gwnaeth Duw bob dwyfol oddeg 
 
 1 g-vvnaethpwyd brad y tad teg 
 
 Duw Iau mab da rad cliwi'adwydd da Iw 
 I dylawd yn ebrwydd 
 Gwir wared lor reged rwydd 
 Gwawr eurglod yn gwir Arglwydd 
 Duw Gwener pryder pryd egwan Sa^vd 
 wyr 
 
 1 JYeu, coedd. 
 
342 
 
 HYWEL YSTORYN AI CANT I ADDAF EURYCH. 
 
 Gwnaeth Suddas a chusan 
 Diau gwnaid gloyw enaid glan 
 Dihenydd Duw ei hunan 
 Duw Sadwrn wiw dwrn o ddihenydd liael 
 I helaetli drugaredd 
 A dywed yn y diwedd 
 At yn tad iw wlad ai wledd 
 
 I wledd annherfynawl Tor 
 
 Y sydd uwchlaw haul a ser 
 
 A ddarparawdd rhag cawdd cur 
 
 Duw i holl ddynion daear 
 
 A byt deg a bywyd liir 
 
 A gawn o charwn y gwr 
 
 Y gwr a rannodd ini i reiniau 
 
 Ardafawd gwarawd a pliob geiriau 
 
 A'n crëodd o bridd a phrif Sugnau 
 
 A'n prynocld ar waed ei draed ai froimau 
 
 A'n troes ni i gyffes lieb air gau 
 
 A'n trosso ni i bob trossedd gorau 
 
 I foli 'r Drindod drwy gardodau 
 
 I gam mab Duw er ei fyw ddoniau 
 
 Ifoli braint y Saint ar Santessau 
 
 I erfyn gweddi Mair er i mawr radau 
 
 I gymmeryd penyd rhag y poenau Uffern 
 
 Ag affaith pecliodau 
 Gwae ddyn a dyngo oergam leau 
 Gwae a ddiflas glas yr eglwysau 
 Gwae ni chred mewn lien ag mewn llyfrau 
 Gwae ni chretto bob petli o'r pregethau 
 Gwae ni ddylyd rif prif weddiau 
 Gwae a wnel balclider o gam arferau 
 Gwae gynfigennus rbag petrusau 
 Gwae lidiog creulon ai ddrwg ddoniau 
 Gwae ddiog ni ddywaid weddiau 
 Gwae gybydd ni rydd rann o'r gorau 
 Gwae lwth a lithir ar Wenerau 
 Gwae ef wybod ddyfod ei ddyddiau 
 Gwae dwyllwr ai dwyllwaith ai ganimau 
 Gwae leidr ai ladrad yn y clocldiau 
 Gwae a gâr y ddaear yn ry ddiau 
 Gwae a dreulio'n ofer ei aniserau 
 Gwae a frawdwr a frawdio gam farnau 
 Gwae raglaw ai ruglon cldirwyau 
 Gwae ringyll hir fcefyll yn ei swyddau 
 Gwae ef oni saif yn y swydd orau 
 Gwae a gollo i dad ni rad riau 
 Gwae a gotto i fam ai gam gwynau 
 Gwae ni chyrcho ffair offerenau 
 Dros y saith becliod anglod anglau 
 Saith weddi'r pader arfer orau 
 Pan ddoeth un mab Duw ar ol dioddau 
 I dclrws porth. uffern getliern gethrau 
 Ar gwaed drwg an nog ar y grog ai grau 
 A'r Sarff aflawen a'r tan o'i enau 
 Yr oedd yno yn berwi o bob perirau 1 
 Saith ganmil beraid o enaidiau 
 x N r ev, pe'riau. 
 
 A berw hyddrwg a phob yddwrwg 
 
 A pliawb ai golwg ar ei boliau 
 
 A cliwerw yn boeth dan ag ennaint brwmstan 
 
 A lie gwelw Sattan suttiwr irj^nau 
 
 A llyffaint llidiog a'r tir oerfelog 
 
 Ar nadroedd cribog oer i cribau 
 
 A Chythrau corniog a cbethrydd osclog 
 
 A cliyrn gofyllog ar i sodlau 
 
 A phob dycliymig i druanu eig 
 
 A phob cog ffyrnig o'r coeg ffyrnau 
 
 A phob ryw ddefawd i ddolurio cnawd 
 
 A. phob cigweiniawd ai cigweiniau 2 
 
 A phawb mewn deincryd a phawb mewn 
 
 penyd 
 A phawb mewn clefyd a phob clwyfau 
 A phawd yn druain a phawb yn germain 
 A phawb yn llefain nas lladd angau 
 Adolwg a wnaf im dewin doethaf 
 Nam gyrro i'r eithaf er i wrthiau 
 Er myfyr degmain Er i wylofain 
 Er i goron ddrain ai wiw gadeir 
 Er a oruc Mair oi mawr wrthiau 
 Er lie i cyfyd haul hycl y lie i machlud haul 
 Nam gatto i Gythraul er i gethrau 
 Er cur i galon er Caer Apsalon 
 Er gwaed i dclwyfron ai fronn freiniau 
 Er i wiw arfoll er gwaed i fronn oil 
 Er i bum archoll ai archollau 
 Na bom gythruddgar na bom athroddgar 
 Na bom anhygar erbyn angau 
 Mih angel im raid a mair wen gannaid 
 A fo erbyniaid ir eneidiau 
 Archwn ir Drindod drwy wir ufuddod 
 Koi ini lwyr gymmod on pechodau 
 A pherffaith fuchedd a phurlan ddiwedd 
 A chwbl drugaredd o'n camwedclau 
 A chael goddiwes cyffredin hanes 
 Cymmun a chyffes a lies llyfrau 
 
 Llyfrau llaswyrau yn n sal 
 Llwyr obaith heb araith bol 
 Credu a charu |)ob chv/yl 
 Crist creawdr ymerawdr mil 
 Mab mail- o bumgair heb gel 
 Y Sant a aned Duw Sul 
 
 HYWEL YSTOBYN AI CANT I 
 ADDAF EURYCH. 
 
 L. E. D. 
 
 Cyfarchaf i'm naf nefaól oesdrig hwyl 
 
 Hael frenin góyrennig 
 Cyfran ran rin6edd gotholig 
 Cyfarf arf euróaór arbennig [gardd 
 
 Cyfiaón arglóydd rhóydd rh6ymedig breidd- 
 O bruddgerdd enóedig 
 
 2 JYeu, cigwenau. 
 
HYWEL YSTORYN Al CANT I ADDAF EURYCH. 
 
 343 
 
 I Addaf addail göyóedig 
 Addaód naód ne6yn heb ddiffig 
 Addysg mysg ymysgófì ffyriiig 
 Addurn mum yni marn crogedig 
 Addoed gynfyl chóyl ehóaledig 
 Y bydd buddel6 tan cyllestrig 
 Eurych brych breicli-gul llosgedig 
 Afróydd sóydd y sydcl anelóig 
 Afraid naid nidyr gerdd róystredig 
 Afr-fóch tróch trachóybl rhostiedig 
 Efrydd dall cybydd ceibr prynig 
 Rhoyll grin rull gry6 cledr ysgyrnig 
 Car an6ar en6ir tridyblig 
 Caór trillaór trallóng rlieibiedig 
 Corf breith-lorf brith-leidr góenóynig 
 Cyrf anffyrf aníFaód cadóedig 
 Cyrfyll hyll chóedryll chóydrefr pennig 
 meirch 
 
 March glermónt bremienig 
 Chóerólys flys heb flas de6isig 
 Chóyrn esgyrn esgyll llióiedig 
 Chóefris mis mysseing diennig 
 Ch6er6 draberó o'i drabudr sefnig 
 Ch6are nid dyre teiró póyedig pla 
 
 Plant Addaf gryniedig 
 Llys dyfrys difraód heiriedig 
 Lies armes ermain anodrig 
 Ll6s myn6s menestr annheilig 
 Llestraa llau chóaennau ch6ein-wig 
 Lleisgla6r yn nhymmaór annhymmig frys- 
 6lydd 
 
 Heb frasöledd Nadolig 
 Ll6ybr cyflóybr cyíle difóydig 
 Ll6r6 pasgiad nid pesgych seisnig 
 Lloriaid rhaid rheidusion debig 
 Llyngcler ser sarphod bóytteig 
 Llyngaid rheidysiaid rh6d yssig rheithgun 
 
 E,hytlig6n cynnefodig 
 Lie diflan calan calennig 
 Lie dinith diílóng godroig 
 Lie dinoedd diflaódd enderig 
 Lie diflas tsuluóas talmig 
 Lie direufedd g6edd goddedig hóngyr naós 
 
 Heb hengaós heb bengig 
 Lie llafar glas adar gloesig 
 Llefain brain branes fediedig 
 Lie rhyóan garan wyl gurig 
 Lie rhe6ydd haul ma6rth ddydd marthig 
 Lie rheóydd cethlydd cathl-ddig herythlom 
 
 Hiraethla6n ddifóydig 
 Lie y gönair dadlau i'r drydó lludö lletto- 
 
 llig 
 Lie bydd uchelydd ar ychydig 
 Lie mae tylleuan górach fegr-6an fig 
 Llóytben anlla6en yn y lle6ig 
 Lie ar di6an6e ar dyóynnig bod 
 
 Bed myn tlaód sychedig 
 Lie anhardd lie anaml selsig 
 Lie anhoyó lie anosgeiddig 
 
 Lie aelaó eilóydd pellennig 
 Lie dile dilaóch adfydig 
 Lie dîoludaóg dioledig noeth 
 
 îíyth hónggyrdlaód rynniedig 
 Lie dine dynaól ílotteig 
 Lie denaól dynion hirbrydig 
 Lie dire diróydd adreisig 
 Lie dirodd diróydd górthnysig 
 Lie difenwant plant plennig Lusiffer 
 
 Llys uffern 6en6ynig 
 Lie y brysir bresych wyl Badrig 
 Lie y beróir barf y bóch cyrnig 
 Lie difudd i dafaód blysig 
 Lie difíaith lie diffoddedig 
 Lie difraöd rhóysóaód rhyfìg nis daliant 
 
 Noes dylóyth trangyedig 
 Lie dióen pob unben póyllig 
 Lie dióe lie dióestl rnennig 
 Lie diheirdd prifeirdd profedig 
 Lie dyhir poenir pendefig cly ttwyr l 
 
 Clyttiór pedyll benfìig 
 Lie heb foës Horn arloes lleithig 
 Na mynud na menestr rhestrig 
 Lie heb win cynnefin ceinmig 
 Na medd ymmadull gwaeddedig 
 Lie heb g6rf na thórf na thorf diyssig rygul 
 
 Bhac neóin bob orig 
 Lleas oersaróyl góeiniedig 
 Er cyfle nid cyflóyddiedig 
 Ar marygyl 2 merydd llygredig 
 A'i i fodd góedd góaeddan gynnhebig 
 Meddó gróban lloppan lleipr-frigtöll fyrci 
 
 Tóyll farcut ystyfuig 
 Lie anghryf pob pryf pryd anelóig 
 Lie anghredadun bun bengyrnig 
 Lie y mae dryg eurych brych brióedig 
 Drygof dryg cynnyrch llemnyrch llymffig 
 Llif daradr paladr plygeidig creiiion 
 
 Llifion brióyssion nid broóyssig 
 Addaf grin gribin górbach dig 
 Addaf glaf gleiriach troedig 
 Addaf dincyr dancód chóyddedig 
 O ddôf ddefnaód nid Afan fyrddig 
 Addaf góynn anaf gwenwynig ei b6rs 
 
 Bors-lynga6l adóythig 
 Addaf leidr ló^rdedd pren gellig 
 Addaf gr6m grymman ifugiedig 
 Addaf cnâf cniiddelph pysgodig 
 Addaf ddrych dallgrych ddulliedig 
 Addaf rasgl tóyll-gasgl tyllgorn prynig 
 lledr 
 
 Lleidr arian clippiedig 
 Addaf ddeló ddilór plygiedig 
 Addaf bryf crinróyf croen-ch6ysig , 
 Addaf hyll pebyll pobiedig 
 Addaf gul galon 6asgedig 
 Addaf gau ni thau iaith enid frith -gyrdd 
 
 A'i freithgerdd ddre6edig 
 
 x Neu, clottwyr. 2 Neu, marugyl. 
 
344 
 
 ENGLYNION. LLYWELYN GOGH 1 ORONWY AP TUDUR. 
 
 Can ni thau garrau goriedig 
 Can. ni pliaid tar6 diriaid terrig 
 Can ni myn ememrydd yssig 
 Ymadaó a'i ffrost ffennugl-fost ffig 
 Kore oer ceilioer clo caedig cyff 
 
 Am ben Addaf ddyff ryff róygiedig 
 Goganaf Addaf wddf gieu lledr 
 
 Lieidr arian careglau 
 Gogul arch gogr cywarcli cau 
 Gagao^ craff daeaósr creiftau 
 
 ENGLYN. 
 
 O L. E. D. 
 
 Tripheth 1 dirgel ni welir 
 Tramwy maent liwy mewn tir 
 Tyrfau ac angau terfyn 
 Angau dwrfing ei derfyn 
 A gwynt oer ac enaid dyn 
 
 ENGLYN. 
 
 O L. E. D. 
 
 Neuadd hywel hygel liegl 
 Newydd drwg neud mwg ai meigl 
 Ys dor gaead nid rhad rhugl 
 Os derw ys diriaid na sigl 
 Ys oerffyrch anhygyrch hogl 
 Ys del drwy nen ei phen ffagl 
 
 TUDUR DDALL AI CANT. 
 
 LLYWELYN GOCH FAB MEURIG 
 HEN 
 
 I Oronwy ap Tudur o Benmynydd. 
 O L. E. D. 
 
 Llary wynedd llawer ynod 
 Lief ucliel llifaw iechyd 
 Llethrawdd oth wyndir llwythrad 
 Llew a gwawr Haw egored 
 Egorecl frys lys ni laeso ei liil 
 
 Hael foneddfawr Gymro 
 Gronwy gymheniaitli gryno 
 Gwiwrwydd fu gwr oedd efo 
 Efo hepgorus ei fudd 
 I feirdd ymbiliaid o'i fodd 
 Ei fod ynghyssegr-galcli fêdd 
 I Eon anghynyrus fydd 
 Bydd gwae a cherydd ac och irad fawr 
 , pedwar. 
 
 Earwbaglur pymthengwlad 
 Bu dewr nef biau ei dad 
 Bydding arno baedd eiddun-gad 
 Cad arynaig ced Ronwy 
 Cefais o'i law draw heb drai 
 Cyhafal brwyn o'i ddwyn ddoe 
 Cyfluddiwyd gwen men y mae 
 Y mae lieb chwarae na chweiriaw ei wyr 
 
 Och Avir Ddnw am danaw 
 Gwae fi gan drueni draw 
 Gwawr Penmynydd-lawr Nudd-law 
 Llaw Ronwy llyw ar Wynedd 
 Llaw'n amlaen llu yn ymladd 
 Llaw yn cynnal llin cannudd 
 Llafn awchrym llaw fynychrodd 
 Mynychrodd o'i fodd a feddais o'i aur 
 
 Awi- neithwyr ni chysgais 
 Mai chwedl gofal a gefais 
 Marw fy iôr drud mawr fu'r drais 
 Treiswyd ni am ein trysor 
 Trwsiad trais ei dad .Dudur 
 Taer ddysgawdd terydd esgar 
 Të'yrn bryd twrn Beredur 
 Peredur gystal parawd och gyngerth 
 
 Bhac angen ai foloch 
 Ym mol twr calch gol cylch goch 
 Ym mryn aer am B-onwy och 
 Och heno nawoch yn niwedd berthfyd 
 Anhyfryd i'm bryd am barodedd 
 Aeth gwawr a phennaeth gorhoff annedd 
 
 myrdd 
 Ym a fwriawdd gwyrdd am oferedd 
 Ion trychantref Mon amynedd ni chawn 
 lawn arial Wgawn uriel agwedd 
 Arfaeth ehalaeth bwyledd bennadur 
 Eryr fab Tudur goleuddur gledd 
 Gwae fyth gwr geir-syth gwyr gorsedd ei 
 
 wlad 
 Gronwy o'i ddygiad gwae rianedd 
 Gwae bybyr aerwyr oerwedd eu chwarae 
 Gwae a bod lie mae eu llyw ym medd 
 Cymmyrth Duw i'w byrth berthedd gogon- 
 Cymro dirusiant cymry drosecld [iant 
 
 Tad o'r cymeriad er cymmaredd iôr 
 Ni bydd yn esgor baedd an osgedd 
 Achwyn gwn fal brwyn brenhinedd foloch 
 Och Loegr wineugoch wenwyn agwedd 
 Yth ddifrawd arnam ath ddyfredd ath 
 
 ddwg 
 Ath ddihunaw drwg ath ddihinedd 
 Pan ym cen am lann naw mlynedd drosof 
 Ynof ydaw cof ar deg cyfedd 
 Ytty wyf anhy o f onedd a phlaid 
 Hwyl Gronwy f 'enaid hawl gwirionedd 
 Gwr oedd hwn wrth dwr arth o daeredd 
 
 glew 
 Lie ym mron caer dew cyn cur diwedd 
 Gwr gwrdd hydr hoed-lwybr huawdledd 
 
 Garwy 
 
I RYS AP GRUFFUDD AP EDNYFED. 
 
 345 
 
 Gronwy loyw saffwy Haws liofiedd 
 A phen ei rethreu aruthredd a wnaetb. 
 Draw a gelyniaeth drwy galanedd 
 Yngheirydd Ffrengig yngliaredd brwydr- 
 
 lwybr 
 Yngnamniawn ewybr ynghymminedd 
 Peris ym MJbaris ammhuredd riddfan 
 Gwaedd yn uarogau gweddwon wragedd 
 Pwy ŵr ar adwy mewn parodedd dwyn 
 Par cynnydd-gar cwyn gwenwyn gwnedd 
 Diengis rbag cis na rhwyf cassedd caith 
 A phob anghvfiaith gwaitb gwythlonedd 
 Doeth i Foil win doetk o fynyddedd 
 
 Ffrairigc 
 Dewis ar ieuaingc hoyw gainc agwedd 
 Mynediad rhifiad nid rhyfedd byd Went 
 Fy ngosyinnieith-rent i Gent gyntedd 
 Bu alar iV feirdd beb wyledd a'i wyr 
 A Hid iw frodyr a Ueclfrydedd 
 Parcbuswaitb burnwaith beb ommedd a 
 
 mwy 
 Ymrboddes Gronwy gorddwy gyrddedd 
 Pennadurwawr mawr marannedd gynnal 
 Penmynydd ardal aur mâl a'r mêdd 
 Mab tad yspryd rbad aurhydedd rbag poen 
 O'i wyl loyw orboen i laweredd 
 Mawr wnaetb i'n biraetb yn nbaeredd 
 
 Gollmyn 
 Pan las Llywelyn ni bu byn bedd 
 Gwedi gwae fyfi am feu fedd a gwin 
 Ac ymgoeliaw rbin ac amgeledd 
 Mau uniawn beiniau anibunedd orddwy 
 Mwy mwy dug Ronwy da ger Wynedd 
 Llary Wynedd &c. 
 
 LLYWELYN GOCH AP MEURIG 
 HEN AI CANT. 
 
 I Rys ap GRrrruDD ap Edxtfed. 
 Ü L. E. D. 
 
 Hexpych well baelwycb yn bwyl-wawd 
 
 prydydd 
 Hardd dy fedd-fardd fydd wiwrydd wir- 
 
 awd 
 Hyawdl grair puraii' parawd wrbydri 
 Hoyw-dwr daiorii byder Dunawd 
 Hael hoyw Rys diwael dywawd peir awen 
 Y rbwy fyddut ben nid rbyfeddawd 
 Hil coetb Pbys dur-noetb rboes dyrnawd 
 
 yngrbai 
 Hü Kuffudd erfai windai Wyndawd 
 Hyder brywysgler briw asglawd belydr 
 Ael gwyar reiydr ail gwiw ryawd 
 Hyrddaw tre bergaw bargawd peitbynben 
 A wnaetb dy gigwain cynrbain canrbawd 
 Gwyn ei fyd i gyd dy giwdawd telaid 
 
 Gwyn yn Frutaniaid gweiniaid gwiwnawd 
 Gwyn ei fyd feirdd byd bedw-wawd a gan- 
 
 ant 
 Gwyn ei fyd anant gwyllt fFyniant ffawd 
 Gwyn ei fyd uwcb rhyd acb rbawd ni 
 
 cliyrebycb 
 Gwyn ei fyd lie y bycb Owain frycb 
 
 frawd 
 Gwyn deyrn erddyrn gwenwyn orddawd 
 
 caitb 
 Gwnaf i'tb wiwaf waitb miliaitb molawd 
 Gwrdd-ior llaweo-or llosfawd ferneis-win 
 Gwawi- trywanawr trin Elifin eilffawd 
 Gwisgaist am danad gwasgawd llurygdew 
 Grŵraidd afael Hew Gweirydd ddefawd 
 Teyrn bH cedyrn ceudawd gwyrennig 
 Trum difethedig safedi sawd 
 Teflaist oddiwrtbyd taflawd yniwangais 
 Train Abermarlais trHlais trallawd 
 Tyfir yt foHant o'm tafawd y ceir 
 Nid o angbywair drutbair draethawd 
 Terwyn fydd dy rynn fudd drawd gelyn- 
 
 gawdd 
 Yngbymmwy anawdd yngbymminawd 
 Tyrfal tiriondal trindawd i'tb adu 
 Tri ac Iesu tu teüyagdawd 
 Tegyw dy bynt lyw byn nid tlawd gyn- 
 
 nydd 
 Trugaredd atb fydd fraisg dydd y frawd 
 lawn frawd Polant ffawd ffydd yw ar- 
 glwydd Rys 
 
 Eryr gloywddrem dedwydd 
 Ergydwayw aer daer derydd 
 lor du gwynn aur ynn a rydd 
 Rbydd i glêr bedycld glawr byd 
 Ryddercb ail rwydclarcb olud 
 Rbi yn ein angen y rbêd 
 Rhys dewr mal y rboes ei dâd 
 Y tad o nef wlad oleudwng llwyddiant 
 
 Lluddied Rŷs dy ostwng 
 Aruthr yw dy fleidd rutbr flwng 
 Arddelw talni urddawl teüwng 
 TeHwng cb freudwng dy fryd 
 Tewbar glas ti biau'r glod 
 Taer yn aesgalcb twrn esgud 
 Tëyrn diwallgp-n dullgod 
 Cad oresgyniad a roes gwiwnaf bael 
 I beli Ffraingc ar eitbaf 
 Carw trin gwr o lin lanaf 
 Ceinfyged Ednyfed naf 
 Naf y w Rbys gwinllys a gwyrdd 
 Nertbawg erddyi^n farcbawg urdd 
 Nid dielw lun neud bael urdd 
 Nid taeawg bên neud teg hardd 
 Hardd berit hoywfardd bert efaiU Ger- 
 aint 
 
 Gurwr Ffrengig casteU 
 Hurieist glôd y fro hiriell 
 Henpycb wych wymp wiw-dymp well 
 
346 
 
 PERYF FAB CEDIFOR AI CANT I HYWEL AP TWAIN. AWDL. 
 
 PERYF FAB CADIFOR AI CANT 
 I HYWEL AP YWAIN. 
 
 O L. E. D. 
 Es blwyddyn ydd wyf neu ddwy ith 
 
 Nith besgaf a fo nrwy [besgi 
 
 Dug ym y dygn ofwy 
 
 Nim dygy a fo hwy 
 
 Difiau i' n diau leas 
 
 Yn y penrhyn uch penrlios 
 
 Ym Mon y niewn ei hynys 
 
 Ydd yni lleddir a llafn glas 
 
 Dielid mab Duw dygn alaetli Hywel 
 
 Haul echel och arfaetli 
 Am ledrad frad freuolaeth 
 Ef ai frodyr mawr wyr anaeth 
 Lias arch yn y gyfarchfa 1 
 Lias nerth awyr eryr aerfa 
 Lias Hywel wyn fab Ywain 
 Lias gwr mirain uch morfa 
 Lias gyda Hywel hawl amddyirwys 
 Lew Hew try lew traul difiwys 
 Pla pie do dial dywal dwys 
 Plant Kedifor wyn wenwys 
 Lladd Brochfael wyn a gwynaf 
 Lladd Aearddur 2 an cur cof 
 A lladd Rhirid am Hid llif 
 A lladd Iddon ac Addaf 
 Brochfael ac Iddon brodorion Hywel 
 
 A holynt gerddorion 
 Ry lias a llafneu rhuddion 
 Ar lies draig yn llys dragon 
 Can eddyw aerddur yn arddyfrwys far 
 
 Yn trydar dar diffwys 
 Ciliai rhag ei lu Loegrwys 
 Cadr fab Cedifor wenhwys 
 Am fyned Hywel hawl diachor traws 
 
 Doeth tristyd i'm cyngor 
 Yn naear franar fangor 
 Doe a dau fab Cedifor 
 Fy nghalon a gryn rhac erchlais y fran 
 
 Dechreu gwan dychrynais 
 Gwae fi pan ei harhais 
 Gwayw yn Hywel a welais 
 Bran a gre yn y gyfarthfa 
 Ni ddarogan ym ddim da 
 Bod mab brenhin gwyn Gwynedd 
 Yn gorwedd yn yr aerfa 
 
 AWDL A GANT GRUFFUD 
 GRYC. 
 
 L. E. D. 
 
 Yor nef ae chreir 
 Ac euryn meir 
 
 Y gwr an med 
 A throet a Haw 
 1 Lias arth yn y gyfarthfa. 
 
 '■Neu. Aearnddur. 
 
 Ac aryf aelaw 
 
 A gorvoled 
 Gwarandaw heit 
 Bechaduryeit 
 
 Beich o daered 
 A maddeu ynn 
 Yn llusc dremyn 
 
 An llesc drymed 
 An llet lyeu 
 An Hit vrodeu 
 
 An llet vryded 
 An kasgyl olut 
 An kam ehvt 
 
 An kamwed 
 An gogan weith 
 An kyfrwysweith 
 
 An kyfryssed 
 An gwac valchet 
 Yn anwaeret 
 
 An enwired 
 Ti ywn llywyawdyr 
 An amerawdyr 
 
 Yn y mawred 
 Ti yw yn yor 
 Ti yw n tryssor 
 
 Ti aw n trossed 
 Ti an pryneist 
 Ti an ffuryfeist 
 
 Ti yw'n fyryfed 
 Ti ymhob pwnk 
 Yn ry ymwnk 
 
 Ni wyr omed 
 Tostyon erchyll 
 Ti yn nhywyll 
 
 Ti yw yn hoewed 
 Ti yw r goreu 
 Ti yngoleu 
 
 Ti yngwyled 
 Ti yw yn tat 
 An gwar ynat 
 
 An gwirioned 
 Ti an bendic 
 Ti yw n ryfic 
 
 Ti yw'n revued 
 Ti mab meir wenn 
 G lorddonen 
 
 A vrdd wyned 
 Ti yw'r gwr kael 
 Ti yn Israel 
 
 Ti o Nasred 
 Yr dy gethyrdraet 
 Er dy raenwaet 
 
 Yr dy rinwed 
 Yr dy uawr drank 
 Yr dy diank 
 
 Wr di ddyed 
 Yr dy hoelion 
 Yr dy #oron 
 
 Wr tiigared 
 
AWDL 
 
 347 
 
 Yr dy veddyant 
 Yr dy uwynyant 
 
 Yr dy uoned 
 Yr dy garyat 
 
 Ath enw redeat 
 
 Oth emyded 
 Yr dy lendyt 
 Eurdwf iecliyt 
 
 Yr dy vuched 
 Yr dy ddechrev 
 Yr dy ddwyweu 
 
 Yr dy ddiwed 
 Yr dy gryclilam 1 
 Yr dy lwysvam 
 
 Yr dy loesved 
 Erbyn arglwyd 
 Yrom gvlwyd 
 
 Yr amgeled 
 Y ddaearblant 
 Yrdang nwyfyant 
 
 Yr dangneved 
 Rheyt gael gan Bedyr 
 Ryclit hyfedyr 
 
 Rat etiued 
 Yn rwy an coryf 
 Yn wyd gantoryf 
 
 Yn rwyd gynted 
 Yn rod nawoed 
 Yn rif milioed 
 
 Yn rwyf moled 
 Ynghor yspryt 
 Ynghof ennyt 
 
 Ynghyvanned 
 Yn raed Serubin 
 Yn rhol farthin 
 
 Yn chwyl ferthed 
 Ynghaer addas 
 Ynghae mawr ras 
 
 Ynghymyrred 
 Ymber gwiwfreint 
 Ymher eurseint 
 
 Ymhur orsed 
 Ymlierffeithgwys 
 Ymharaclŵys 
 
 Ymharoded 
 
 AWDL 
 
 Fadawg ap Ierwerth ap Eithid ap Ierwerth 
 
 ap Madawg esgob Bangor brawd i Rotbert 
 
 ap Ierwerth ap Eithid o Goed t Mtntdd. 
 
 O L. P. P. 
 
 I. 
 
 Duw byw an rhoes llyw lien bendefig 
 Dwyfawl yVr urddawl canmawl ceinmyg 
 Diafyrddwl feddwl feddig perchodau 
 A lies Eneidiau llys enwedig 
 i Gythrlam.— LI. C. 
 
 II. 
 
 Dor ag lor Bangor cor catholig 
 
 Dar i lu daiar car caredig 
 
 Dogyn gymaint deufraint Dyfrig Beneur- 
 
 awg 
 Yw heulwin Fadawg hawl wyufydig 
 
 III. 
 
 Dyn dan Nef ag ef ni chaf debig 
 gwbl bwyll didwyll dadl brotedig 
 
 haelder Ener 1 nnig ynghyfraith 
 
 1 gyfryw benrhaith Bibl-iaith Beblig 
 
 IV. 
 
 Duw gan roes einioes'n ei fenthig 
 Ai gad oi ganiad gan JSTadolig 
 Wrth raid y Gweiniaid i gynig Alaf 
 A da rhwydd adaf dy rhoddedig 
 
 V. 
 Gwarant gaer trefnant traw diddiing 
 Gwin eurin lwryf cbwryf a chig 
 A gwisgoedd niiloedd moledig wleddau 
 I feirdd galonau fyrdd galenig 
 
 VI. 
 Gwynedd anrbydedd rhadau Curig 
 Gwanas pob nrddas eurddull Padrig 
 Gwyn i fyd bod gwledig clodbwyll 
 Mewn cnif didwyll cynnefodedig 
 
 VII. 
 
 Gwan oedd Lys allan man a mennig 
 On gwlad hyd trefad tref y Mwythig 
 Pan ddoeth rhwyf cyfoeth cofedig Eur 
 
 nertb 
 Hil Ierwerth gannerth hael win gynig 
 
 VIII. 
 
 Gwymp heddiw Gaer rliiw rbwyll eur- 
 
 ddedig 
 Gwin drefnblas addas addurnedig 
 Gwir glod ni clielir uwch helig dyno 
 Gwenfro wyr Pabo bybr Leithig 
 
 IX. 
 
 Lluniaf gant moliant mawl haiedig 
 I Fangor rhagor rhag Celliwig 
 Llys llu ai dengys dawn gaeledig gwyrdd 
 Lie diwallwyd myrdd llu diwellig 
 
 Lie mae Arglwydd rbwydd yn rhodd- 
 edig 
 Heb fynnu pallu pwyll Teodeng 
 Lie deheuaf budd lie deheuig glwys 
 Lie a gwin da dwys llu gwyndodig 
 
 XI. 
 Llyna dir an pair parabl a doig 
 Hwn Madawg ddoniawg ddawn boforig 
 
 l Neu, yner. 
 
348 
 
 GORDDODAU MERDDIN AB MORFRYN. 
 
 Llaw Dduw am danaw ddoniawg frig 1 
 
 frongwyr 
 Eryr ar Glaswyr aer eglwysig 
 
 XII. 
 
 Lie mae rhaid Ceiniaid Canon fendigedig 
 Am Arglwydd hylwydd hael caredig 
 I hiroedl yw llyw Llys deithymig fawl 
 Mai banda gedawl bendigedig 
 
 GRONW GYRRIOG Al CANT. 
 
 GORDDODAU MERDDIN AB 
 MORFRYN. 
 
 O L. R. D. 
 
 I. 
 
 Gorddod bron gorvod nid liawdd gysgaf 
 Pan ddel maban o hil Bryton brithvyd a 
 wna 
 
 Gwr o vewn awr 
 O Loegrwys nim dawr 
 A llwyr ddiva 
 Kyfyd Bryton 
 Braise gowyddon 
 Brys di draha 
 Kyfyd Bryneicli mawredd ynys 
 
 Y fo ad daw y Saeson 
 Lliaws pob bron 
 
 Lees ni wedda 
 Kaman i boodd 
 Y Tir a waeddodd 
 
 Y terfyn gwaethaf 
 Kyfyd Prydyn y menych lienaf 
 A rhuddion lafneu yn rliywyllt 
 O'n Caerau gan nis traethaf 
 Ac ar ervin brain pla a welir 
 Biysia iw diva 
 
 Y maban o gudd 
 Kyffreddiwr y bndd 
 
 I'r blaid issa 
 Yn rhwydd y rhydd ef y rhai esgud 
 Mewn cnaif cymwys 
 Gwr ni wna ymwys 
 Yn y gyfraith ddwys 
 
 Ni ddysg draha 
 Maban o dad 
 Er a veiont wy ai mad 
 
 Mawr yr hoffaf 
 Glendid Bonedd 
 Gwlad holl Wynedd 
 A dynn ef oil ou halltuded 
 Aillt ai casa ef ni chyd ganan 
 Ni chyd archan gorchwil nis gwnan 
 Cydfod Saesson 
 Gwaith anhyron 
 
 l Neu, am danaw frig? 
 
 A derfyna 
 Diolchaf archaf arch ddi drahaf 
 Cadwr haelaf 
 
 Or hil penna 
 Gwyn en byd Bryton 
 Braise yw'r goron 
 
 Dduw nefol 
 Cadwr cedol 
 Mwyn ei ganmol 
 Llew llaw rhuddwaith 
 Milwr ei waith 
 
 Maith y molaf 
 
 II. 
 
 Gorddod bron gorfod yn derfyn 
 Aurfinioc fydd 1 lien llwyr amofun 
 Maban a gad mad ail gychwyn 
 
 A gwageled 
 
 Pan gychwynned 
 
 O gylch Mwyf y Gwynvryn 
 Rhag twyll y gann y Saeson 
 
 Arwyddion bradoch 
 
 1 Ddyn neu ddau 
 
 Y gwnant wenwynau 
 Ar Ansoddau 
 Mewn rhyw wleddau 
 Gwedi'r moddion 
 Llawen fyddon 
 
 Pan ddigonont 
 Dysc ir Yervyn 2 
 Weithred rhyw ddyn 
 Gorchwyl divraw 
 Gochelid rhagddaw 
 Rhiol dervyn 
 
 Y Rhioedd er hynn 
 
 Y Llew llafn rhudd 
 Gwiw vudd gwerin 
 
 Lluossawc eidiawc bid ef ar gychwyn 
 Mymn ef ystyr y Gaer 
 Ac anifer nis mynein 
 Ac arhoant wy Ddofydd yn gydwr 
 
 Oessawl ef fo a gychwyn 
 Ac oddiar dowysenau yr oen 
 Y Llew lliiaws 3 mawr a fynn 
 
 III. 
 
 Gorddod bron gorfod gwyr arfogion 
 
 adynn 
 Y gad pan ryddyfo y dydd diarbed 
 A llafneu rhudd ion 
 
 Y llu Alltudion 
 
 A meirch amliw amry w anrhec 
 
 A marchoc pwylloc 
 
 Pell fydd ei orfod 
 
 O hil Brython 
 
 Braise ei hattebion 
 Llywiawd llawer oes am oeswr lluoedd 
 Ac yna ymladd arweddawr cad 
 
 x Neu, wdd. 2 IV€u, Veroyn. 3 Neu, lliaws. 
 
GORDDODAU MERDDIN AB MORFRYN. 
 
 349 
 
 Difrad 1 divrec 
 
 Pwylloc eidioc irwaitli dynged 
 
 I'r hwn ai gwnaeth 
 
 Drwy fawr arfaeth 
 
 Ef y gweitlired 
 
 Er nerthu a rhwyddhau i'r rlrwyf godded 
 
 IV. 
 
 Gorddod bron gorfod gwynnoc er trai 
 Llanw a thwrw a Haw en fydd rliai 
 
 A lluossydd aâyn rhydd 
 
 Drwy rwyfau y Bi 
 Maban cadyr medrawi holi 
 
 Holion Brython 
 
 Llawen fytlion 
 Rhoddion a gaiff rliyw wr o'n iaith 
 Myfi ai molianwn pei gwelwn ygwaith 
 
 Yfo a ddaw ar awr 
 
 I ni giodfawT? Gawr 
 
 Ac a gychwyn ar awr 
 Yn rhydd i dramwy 
 Gwaed dan draed arfaeth fwy fwy. 
 
 Gwnn if ei foli 
 
 Yn llywiadur 2 an rhi 
 
 Pennad y llafheu rhuddwisc 
 
 Rheidawl genedyl 
 
 Cadarn ei dadyl 
 
 Llawer ai der byn 
 
 A Haws iw herbyn 
 Ar tiroedd ini hevaid yn ofwynion 
 
 Yn ofni hil Dewdwr mwr 3 
 Llawr llwyth Teifi. 
 Lluossog enwog anodd fydd ei goddi 
 A Uawen fydd 4 a rhydd vydd i rwydd 
 roddi » 
 
 Cedwid ef Creawdyr nef 
 
 Nawdd am ein pechoden ni 
 
 Rhag angherdded 
 
 Rhag ariwared 
 Oessawl for Bi 
 
 V. 
 
 Gorddod bron gorfod heb rwyf ddegynod 
 Heb luoedd a Sais draha tiriogaeth fy 
 
 gawr 
 Rhoddion cyfion 
 Cyfyd Brython 
 
 Eulun cyfraith 
 
 A lygra yn iaith 
 
 Drwy erlyn yn faith 
 
 Baath a Baath yn oes oesau 
 A vydd esgnd y mud mynnawr 
 
 Cyfyd eilwaith 
 
 Yn Hyw an Penrhaith 
 Taith gyinwywaw 
 
 Y tiroedd a ddychryn 
 
 A'r tiroedd a vynn 
 
 Gwaith y cynheilliwr maith 
 
 x Neu, divrad. *Neu, llywiadwr. *Neu, mawr. 
 4 Neu, oydd. 
 
 Ai gydymaith 
 Blaidd rhun rhydaith gwaith gymwyawr 
 Mynnu Colann 
 Gwlad dderogan 
 Yno y trigan 
 
 Yn unawr 
 Yn y wenwlad fawr 
 Yn y lie y gwnaethpwyd brad 
 Yn cynheiliad 
 
 Cynal di yn oesswr 
 Yn enwoc wr 
 Creawdyr Seli 
 Gair o divri 
 Gwn ei foli 
 
 Ar mawl gorau 
 
 VI. 
 
 Gorddod bronn gorfod gweddill Brython 
 Eidioc rhywioc hil Rhioedd Moon 
 Cyfion o Gynan mwyn waith dragon 
 Bhywioc pwylloc pill marchogion 
 Ar varfaeth iddaw a Haw eilon 
 Deued gwared poed gwir vython 
 Drwy hir dynged ced cidtalon 
 
 Dyvedd gyrchant 
 
 Cyfarfod a wnant 
 
 Ceraint vyddant 
 
 LHaws fal brain 
 
 Braise feddyliain 
 * Meddan gadau 
 
 Gwlad ai gwybydd yn glau 
 Gwledd fawr gyson 
 Ywain ei henw hael y rhoddir 
 
 Y gwin ym Mhenfro 
 
 Pennaeth fydd y fo 
 
 Ac Ion ar Ddeheubarth 
 
 Ac o amgylch val traeth 
 
 Ar llywodraeth 
 Drwy'r tair talaith twyll ni ddelo in Ion 
 
 VII. 
 
 Gorddod bronn gorvod gorchwyl am ei 
 
 ddyvodied 
 Fal ac y traethwydam Grist cynn ei weled 
 Darogan y daw 
 Brython alaw 
 
 Hylwydd dynged 
 Darogan wyd 
 Mab y Medrod 
 
 Ai fawr weithred 
 Credwn Iesu 
 Creawdyr pob llu 
 Yn llwyr im puched 
 Pan fo drutta bid trista Brython 
 Glutta calon golud golled 
 Y fo an rhydd Dofydd 
 Bawb ohonom yn rhydd 
 Ar y dydd ior da i wared 
 Drwy eiriol saint 
 
350 
 
 GORDDODAU MERDDIN AB MORFRYtf. 
 
 Gweithred gowraint 
 
 Coro bucliecld 
 Gwelir symud 
 Yn oes alltud 
 
 Ailld o'r gogledd 
 
 Y fo addaw rhydid 
 Brython gwelid 
 Gwedi ei dilid 
 Gofyn tehyrnged 
 Yn ddiamau 
 Drwy nerth blodau 
 
 O'r Dwyrain y daw yn ddiamau 
 
 Ddifri weitlired 
 Pan gyfodant 
 Tir a fynnant 
 
 Tervyn caled 
 Alaw y gwelir 
 Elain ar dir 
 Brenhinwys gwir 
 
 A folianned 
 Pan fo y dinau 1 
 
 Y daw ef in barn 
 
 Prudd fydd y dydd hwnn i lionni 
 
 Ar brif galan 
 Cyfodwch a gwisgwcli gwiscoedd diddan 
 
 Y f o a welir y llynges ar llongau 
 A rhwyfir y rhyfel ar tan 
 
 O gylfyddyd ai hergryd ar ai gwelon 
 Yntwy ai harohan au pyryannau 
 Ceid yr llidiawc yn afrowiawc • 
 
 Y gwnant pan rwyf sathraith 
 Byw niver gwn y cwympiant 
 
 Distrowio dyall 
 Esdud a chall 
 Hwynt a giliant 
 Archaf iddo pennadun yn bro 
 
 Brys yw yr amcan 
 Cyfran o wlad cyffredinwyr yn rhad 
 Nyni ai meddwn 
 
 YIII. 
 
 Gorddod bronn gorfod gorvinnioc myn- 
 ydd mynnau 
 
 Gorfydd rliod gawr gan gadau 
 
 Pendevig yn y Dehau heb 
 
 Wahoddion i dir Brython brith vyddiau 
 Rhyfel a vydd 
 
 Ag ymwan g 
 
 A gorvod a wnau dau 
 O blant alldud 
 J) rw y gyinry glud 
 Drud feddyliau 
 Collir trydydd waith nim dorpydd 
 Dii-iaid fydd Beirdd caith alldudydd 
 Heb dynggefedd drwy waith cochwedd 
 Caswaith y Uu 
 Ar y pydwerydd a lywia'r elfydd 
 Byrr yw'r cynnydd 
 
 *Neu, difian. 
 
 Baar o bobtu 
 
 Heb fawr alaeth 
 
 Oi frodyr maeth 
 Maitli gychwynud 
 
 Pliyddid caffan 
 
 Gwlad a gadwan 
 
 Drwy weitlired llann 
 Lluoecld grynnu 
 
 Caffont wynvyd 
 
 Drwy union frycl 
 
 A phawb i gyd 
 A a yn gyfion 
 Addnef nieel a gwenith 
 A gwlith a dyfrecld 
 A rydd Dofydcl 
 Creawdr elvycld 
 Ai law in bro gyda rhydit 
 Cyfraitli cyfartal ddylit 
 Cyfion eiste am airtangnef a thangnefedd 
 A rbyddid a gwared gwedd moliannu 
 
 IX. 
 
 Gorddod bronn gorvod galed a vydd 
 Ac am Loegrwys rhyd rhywin golled 
 
 A gorddwy tyngecl 
 A Saeson mewn gloes heb nos wared 
 A chyfion ar y Brython a chysondeb 
 Ac o eisiau 'r Ganon cannoch glywed 
 Heb leen heb lyfrau 
 Heb lwyrfawr weithredoedd 
 Heb fenych mewn llann 
 Gorchwyl gwul im barn gwnn nam 
 puched 
 Heb ydeiladau 
 Nac Tmneddau 
 
 Annoeth olwc drwy fawr 
 
 Y bobloedd heb wynvyd 1 
 
 Ffysc gynired 
 
 Heb na rhoddion na 
 
 Mawr yw'r golled 
 Gwragedd a merched 
 
 Ddim ac na ddadtodwch 
 Canys chwychwi a welwch — 
 
 Yw'r dynged 
 Anrhyfeddod traethaf rhagod 
 ílhag eich 2 gweith 
 Pan ddelo yr tan 
 Bhwng y teir ban 
 
 Pethau enbyd 
 Arwyddion Celi 
 Gwn o ddivri 
 A dangossir 
 Yn oes maban 
 Y mynnir cyfran 
 O'r cyfarwyddyd 
 Ac y fo a ddeDgys yn neer 
 Ei arwydd yn y seer 
 Gwener goched 
 
 l Neu, myr. ^Neu, eych. 
 
ENGLYNION. ODLAU. 
 
 351 
 
 Ymswrn am draul 
 Amliwioc vydd yr haul 
 A rhyvel mawr luoedd 
 A mawr kidded 
 Ffrwytlilon daiar 
 Marfol adar 
 Ymhob cyfor 
 
 Cyiion rhodded 
 Pyscod mewn llif a leinw 
 Pawb a wna arilwyf 
 
 I lwyr weled 
 Arcliwn in tad nefawl ei rad 
 O rodd deilwng gadw Brython 
 Rhag afrwyddon a brad Saeson 
 Yn oes y iaith oi gwaith nim dawr 
 
 MYRDDIN AP MORFRYN AI CANT. 
 DIWEDD Y GORDDODEU. 
 
 ENGLYNION. 
 
 O L. P. P. 
 
 Gwynt tan awyr llwyr llawr daearfa 
 mwyn 
 Gwnaeth un Mab Maria 
 Lleuad dwfr heul ni threula 
 Gwyllt gwar gwell gwydd nos dydd da 
 Rhybychan Grist loywlan lyw 
 Dros gur hoelion loesion liw 
 A brath bronngnaif a glaif glew 
 Ner eurddoeth a wneir erddaw 
 Erddaw y dylem ddrem ddrud 
 Oddef Mab Duw a Wyddiad 
 Efe an prynawdd nawdd nod 
 O uffern rew fignwern rwd 
 Ac an gwnaeth ffraeth fFrwythlawnged 
 
 gaith yn rhyddion i gyd 
 
 1 gyd bobl y byd anwybodus ym 
 Am na charwn Iesus 
 
 A theg urddas y Grassus 
 A Thad aur Myrr a Thus 
 
 GRUFFUDD AP MAREDUDD AI CANT. 
 
 DAFYDD Y COET A GANT YR 
 ODLAU HYNN. 
 
 O L. P. P. 
 
 Mynawg gwareddawg y gwiw raddeu 
 Mwynawl hawl nefawl ceffir mawl man 
 Modd rhodd rhen awen awydd gwyrthau 
 Maint braint gwyrth y saint seilm y 
 graddeu [Ian 
 
 Mawr gwawr fab gwyry Pair Grair Careg- 
 Yt ydd addolaf ti Udd delwan 
 Aur fyngloywner wyt ar fyngliniau 
 
 Om pedeiriaith ddysc am paderau 
 Am Cuwrdd seilmawl am cerdd salmau 
 Am fy rhi geli golofn rheidiau 
 Ath fawl heb ddim tawl talm gerdd odleu 
 Yt i cyfarchaf deuaf diheu 
 Ddihagr f'Argiwydd Grist o cldehau 
 Ti a wnaeth fy Nhad bob had iw hau 
 Ti a wnaeth yn ffraeth yr holl ffrwythau 
 A môr a daear mwy ardwyeu 
 Hofflawn hoywdeg wyrth a phlanedau 
 Gadr Iesu wiwgnawd gyda'r sygnau 
 Argiwydd peDclefig rhyfyg rhifieu 
 Arglwydd cyfiawn iawn ddawn dynionau 
 Argiwydd Dduw culwydd rwydd ei reidd- 
 
 ieu 
 Argiwydd a Dofydd cynnydd cannau 
 Argiwydd nef a llawr gwawr y gwyrthau 
 Argiwydd dad mad rhad cariad corau 
 Argiwydd llawen ren lien a llyfrau 
 Dyro im Argiwydd rhag arwydd gau 
 Cynnar yngyrth loes cynn yr Angau 
 Cyffes a chymmun gyfun gofieu 
 Oth nawdd rhag uifern billwern bylleu 
 Er dy goron ddrain wr da gorau 
 Wirdeg Athro nef er dy gethrau 
 Mawr diwael eddyl er dy wleddeu 
 Er deiliadaeth nef er dy lydwau 
 Eurdal yd wyt haul er dy aelodau 
 Er dy fyssedd heirdd er dy foeseu 
 Er dy enwinedd llathr wr diwinau 
 Er dy olwg Crist er dy aeliau 
 Er dy aelaw saint er dy wylieu 
 Er dy eiliw teg er dy oleu 
 Er dy wyneb gloyw er dy enau 
 Er dy hoelion dur er dy heiliau 
 Er dy ddigrif nef er dy ddagreu 
 Er dy ing alar er dy engylau 
 A gwaed dy galon hygron donn clau 
 Fyngwyth rydaer gam fyngweithredau 
 Am gwyll aruthr lid am gwall eirian 
 Am eiddilwch oil am meddylieu 
 Trwy iawndud meddiant Trindawt maddeu 
 Cadarnenn syrr em gwyr am gylch om 
 drygeu 
 
 Draig rhag ami bechawdfylch 
 
 Cerdd gennyfi ai diylch 
 
 Cof nawdd y Drindawd im Cylch 
 Ith wenwlad wirdad eurdo gras disglair 
 Grist oesglod lathr loywfro 
 
 Ener gyda thi yno 
 
 E'ynad henn fy enaid bo 
 By gyfyngaf Naf nefawl fryd gain Dduw 
 
 Fo gan ddyn anhyfryd 
 Ehangangaf sydd benffydd byd 
 O gynnull Iesu gennyd 
 Gennyd ri Oeli culwydd cywir mawr 
 
 Amerawdr mor a thir 
 Caffwyf nef lie tangnefir 
 Drwy nerth gair y wyryf air wir 
 
352 
 
 I DDUW. 
 
 Wir...glod cred wared dy arwydd arnaf 
 Awyrnenn rhag tramcwydd 
 Erglyw fi Rhen Geli rlrwydd 
 Eurgledd nef a byd Arglwydd 
 
 Arglwydd Iesu Grist Arglwydd Asia rnawr 
 Arglwydd mur Afirica 
 Arglwydd rhwydd rhodd Europa 
 Arglwydd buddwedd hylwydd ba 
 Arglwydd eglur Dduw Arglwydd Agla 
 
 naf 
 Arglwydd nef a therra 
 Arglwydd Ri fab Maria 
 Trugaredd a diwedd da 
 
 Trindawd gwawd gwalch fyngharw tra- 
 
 falch fynghartrefiawdr 
 Tro im rad mad trwy hoyw gariad gair 
 
 rybuddiawdr 
 Trafn gwyrth hoy wry w tra bwyf yn fyw 
 
 fy llyw llywiawdr 
 Teg wyt Geli traws haelioni rhi rhagor- 
 
 iawdr 
 Trysor rnoliant trasyw ifynniant fTawd ar- 
 
 weddiawdr 
 Trossaist wyrth nyrth trasytli eurbyrth 
 
 borth oleuawdr 
 Trai bai bumoes ath wnaeth garwloes ar 
 
 gros grogiawdr 
 Er ein prynu eurwyrth fecldu fudd wared- 
 
 iawdr 
 wart Uffern dduliagr fignwern getlieru 
 ^ gaethawdr 
 Wyt un a tliri eiu Hargiwydd ni nef gyn- 
 
 haliawdr 
 Car Brydydd rliwydd ai hael arwydd o liil 
 
 arawdr 
 Gwnaethost for Tawch a tliir ffrwythlawcli 
 
 awch uchelyawdr 
 A gwellt a gwydd a clired a ffydd ffyrf 
 
 gynghoriawdr 
 A gwyllt a dof a gwir hoywgof hygadr 
 
 ddyscawdr 
 Ar holl ffrwytheu ar holl radeu raid war- 
 
 ediawdr 
 Er dy gethrau ath ami wyrthau wyrth ed- 
 
 rychiawdr 
 Naad fi yn drist mewn uffern gist hael 
 
 Grist Greawdr 
 
 Crist Greawdr llywiawdr llawer 
 Crenlyd geli gwiwri gwyr 
 Crair nef ddigae a daear 
 Craff yth folaf teccaf twr 
 Cryf Arglwydd gwaranrwydd gwir 
 Hoyw gloyw hynod fawrglod fur 
 Credaf yd iawn hyfryd Tor 
 Hyfryd lor wyd Bor balch 
 Hoyw fraisc babl di barabl fwlch 
 Eu cur mawr dy fronn fawr folch 
 
 Rho dy nawdd nid cawdd im cylcli 
 
 Dy nerth Iesu cu yw'n coel 
 
 Dy nawdd gwD nad cawdd y cael 
 
 Naf nef eurwlad cldiadfail 
 
 Na wrthod fi Geli gwyl 
 
 Celi gwyl annwyl ennyd 
 
 Cael im rym rann oth gariad 
 
 Cwlm cwbl synwyr heb lwyr lid 
 
 Coel da glwys nid cul dy glod 
 
 Calongur fuost cost ced 
 
 Er prynu pumoes loes lud 
 
 I DDUW LLYWELYN GOCH AP 
 MEURIG HEN AI CANT. 
 
 L. P. P. 
 
 Achubaf Du6 naf diamnofydd 
 Dy naódd oth gyfarch rybarch rebydd 
 Uchel yn a6yr dy fagóyrydd 
 Iechyd meiró a by6 llyó llaóenydd 
 Brenhin a deóin pob rhyó dyóydcl 
 Creaódr ymmeraódr crair maör dedóydd 
 Ysbryd gloyófryd glan darian derydd 
 Tad claón annogiad mab dinegydd 
 Pan lithrddel rhyfel rhóyf meróerydd 
 Or tra lliaós bobl ar tri lluydd 
 Ar lethr Olifer funer fynydd 
 Engylion 6erin dy fyddin fydd 
 Gónaethan ddadl cynneló gydar celóydd 
 G6naethost for reydr lioen góydr a góydd 
 Gónaethum ddifflais drais dros dygerydd 
 Gónaethost nef a llaór dramaór drumydd 
 Gónaethum ddifraód nef a g6yr Crefydd 
 Gónaethost gelí'yddyd bycl a bedydd 
 Gónaethum latteiaetli barn feddógaeth 
 
 fydd 
 Gónaetliost ddófr a than glan a glennydd 
 G6naethum i gy6ir 6ir 6arad6ydd 
 Gónaethost hagr a theg ofeg ufudd 
 G6naethum ar draethaöd geu6a6d gy6ydd 
 Lleucu yn eilfar lli6 caen elfydd 
 Gónaethum odineb nag ednebydd 
 Gónaethost lynn Ebron ai afonydd 
 Cyffessaf 6rthyd byd óybedydd 
 Cammau a ónaethum cymmen ieithydd 
 G6rolgadr óaladr digyóilydd 
 Goruchel bylgain ag a6r echóydd 
 Torrais ogredeu bannau beunydd 
 Taeredd a ddyscais hydrau hoedrydd 
 Torrais y dengair ffurfaidd grair ifydd 
 Deddf eurior dileddf ei ardelydd 
 Torraist g6eryaist hil g6i6 rihydd 
 Trumaógfedd claear loyóar lyóydd 
 T6r dior6agiaith perfíaith parffydd 
 Torraist byrth uífern g6lyb fignöern 
 
 gölydd 
 
I DDUW. AWDL SANTAIDD AM DDIWEDD DYN AI GOKPH. 
 
 353 
 
 Er dy goron ddrain er dy gerydd 
 Er dy gariad cly6 ly6 fy eileóydd 
 Er dy gethrafil draecl ar rhuddóaed rhydd 
 Er dy gióyf ofal ar glaif efydd 
 Er dy lóyróir far6 ar dy eloróydd 
 Ar tradoeth gyfod y pryd trydydd 
 Erbyn fy maróaól cldióeddaól ddydd 
 Eurdad digronniad dy gerennydd 
 
 I DDUW IORWERTH AP Y 
 CYRRIOG AI CANT. 
 
 L. P. P. 
 
 Brenin gorlleóin g6r an llyóia 
 Broydd a gorthir brig tir terra 
 Breiniaól nen dóyfaól na'n difa erom 
 Onî benytiom iaónboen etóa 
 Breisgior dor dóyrain cein amcana 
 Bróysgedd alaóedd ynn na lióia 
 Brycheu eneidiau Ion oeda cyóyd 
 
 Bryd pa6b ai górthyd ai góarthaa 
 Beirniad byd ein Tad cofiad cyfa 
 Barniaódr ammeraódr meir6 obeitbfa 
 Bernych pan rennych ŵyr Anna arnam 
 
 Y cam ryónaetham na rynoetha 
 Barn dmgar ein car cor leóychfa 
 Oedd raid i óeiniaid ar ddióannfa 
 Berny y ceffy coffa er gallu 
 
 I ddial Iesu na ddiyssa 
 
 Bróysc ofalon dall ein góallygfa 
 
 B6r6 dysc in mysc yrfyd crynfa 
 
 B6r6 fendith in plitli pletha ddóyolder 
 
 Ner na rysommer rhai sy yma 
 
 Buriaf i 6eddi ym a 6edda 
 
 Buriaf y gennyt gennyt ydd a 
 
 Ban fo amser ner nertha 6rth angau 
 
 Y synhóyrau mau ma6r 6ellhaa 
 Un 6yf a hanóyf o hen Efa 
 
 Ynof naód pechaód pechais ddirdra 
 Un 6yd a han6} T t dihuna im pleid 
 O Fair ras en aid fa6r Keisina 
 Yn y farn gadarn gyd gymanfa 
 Yn y fraód baraód buredigfa 
 Yn y fro i bo pob traha yngorphen 
 Yn y fen fy Bhen mae'n rhaid noddfa 
 Adra6dd dioer dir yma a 6nair 
 Ger bron Crair Crog Calfaria 
 Edrych na lyssych ag Alpha 
 Er dy bum 6eli Geli g6ylia 
 Fy Arglóydd cyfióydd am cyflea 
 Fy erglyó 'nghyfyng yn ing a 6na 
 Fy eurgledd maöredd Maria ai g6naeth 
 Am hoes hoedl digaeth ffraeth im 
 ffróytha 
 Am rhydd fy Nofydd nef orph6ysfa 
 2 a 
 
 Am rhoddes hoyóles haul a luna 
 Am rhoddóy obróy Ebrea fa6redd 
 Am rho trugaredd a dióedd da Amen 
 
 Diwedd glan a edeóis 
 
 Dibenn rhóydd da bann rhoddes 
 
 Ynnof Du6 o nef Deus 
 
 AWDL SANTAIDD AM DDIWEDD 
 DYN AI GORPH. 
 
 O L. P. P. 
 
 Rhyfedd na phwyllwn 
 Rhyfyg na ddalhvn 
 Peidiwn na rwyfwn 
 
 Er ei fawr rinwedd 
 Gwae ddyn nad ystyr 
 Ydd a yn ehegyr 
 Cynn rhythyr tymyr 
 
 Tomod Yaenvedd 
 Yr un dyn cleccaf 
 O holl blant Addaf 
 Aro vory y g6naf 
 
 Nefol rinóedd 
 A phob dyn felly 
 Rh6ng yr a6yr fry 
 Ar ddaear obry 
 
 Wely waeledd 
 Pa wnaer yn unig 
 Na thrais na thremyg 
 Na wnaed neb ddig 
 
 Nag eidcligedd 
 Miloedd anghyoed 
 Fal ir oedd erioed 
 Pawb a gyrch yr oed 
 
 Ir saith droedfedd 
 Milwr twr taerfor 
 Yal i bu Ector 
 Nid eiddo ragor 
 
 Yn ei orwedd 
 Rhywnaeth caeth cynnadl 
 Rhyfyg annhrwyadl 
 Rhag rheidus disdadyl 
 
 Dostur fuchedd 
 Eurfab y Brenin 
 Ag Iarlles Erbin 
 A fagawd ar win 
 
 Flin flynyddedd 
 Neu'r fun lun laesra 
 Fal i bu Efa 
 Wei dyma fal ir a 
 
 Yn y diwedd 
 Mewn pwll i dodir 
 Mewn pridd i cuddir 
 A byth ni welir 
 
 Dihir dihedd x 
 
 Y corph afrifed 
 
354 
 
 DARN O AWDYL. 
 
 Mewn budr garreg 
 Yn fwyd i bryfed 
 
 Heb ged geidwedd 
 Llyffaint braint brydnod 
 A chynrliawn diglot 
 A phryfed kynod 
 
 Nod a nadredd 
 Yn sach drewedig 
 Yn sur doddedig 
 Yn swydd annelwig 
 
 Dig dign agwedd 
 
 Y Perm a weled 
 Yn hoff ei dynged 
 Yn benglog briddled 
 
 Ar bruddlawr bedd 
 Ar pryd gweddeiddliw 
 A oedd weddus wiw 
 Cyt boet deg heddiw 
 
 A hyddysc valchedd 
 Ef a fydd annelwic 
 Dan bridd a cherrig 
 Heb na chroen na chig 
 
 Dremyg drymwedd 
 
 Y llygaid glwysion 
 Yn dyllau crynioi) 
 Yn llawn o gynron 
 
 Myn y gwirionedd 
 
 Y geneu gweddus 
 A fu chwareus 
 
 A fu ryfygus 
 
 Yn oer ei agwedd 
 Yn dwll mingamddu 
 Yn anybell ei garu 
 Yn dwllgorn digddn 
 
 Dygyn difroedd 
 Ar dannedd gwynnion 
 Fal hen ebillion 
 Yn escyrn llwydion 
 
 Budron budredd 
 Yr hirion freichiau 
 Ar heirdd esceiriau 
 Yn ffustiau giau 
 
 Gohygar budredd 
 Nid estyn erddo 
 Na thraed na dwylo 
 Can gori'u arno 
 
 Braw breuvoledd 
 Ni flassar geneu 
 Ni chlyw y clustiau 
 Ni wyl llygaid brau 
 
 Mewn cau Cadfedd 
 Na dysc ffysc fiynniant 
 Na gwyi- a garant 
 Nag aur nag ariant 
 
 Na meddiânt Medd 
 Yna i diflann 
 
 Y lwyswedd eirian 
 ]\Ie\vn pwll truan 
 
 Anghyfannedd 
 
 Archwn yt Geli 
 Er dy bum weli 
 Er dy ddaioni 
 
 Khif rhwydd gymyrredd 
 Er dy ddrain goron 
 Er dy ddrud loesion 
 Er gwaed dy galon 
 
 Kymodlonedd 
 Drwy ddiwair eiriawl 
 Mair wyrf gannmawl x 
 Yspry^awl liil bawl 
 
 Brenliinawl wedd 
 Drwy eiriawl sawl saint 
 honun cymmaint 
 Yn ei bro ai braint 
 
 Am ein Camwedd 
 Cyn cyrcliu'r ddalfa 
 Cwbl fawr cymmanfa 
 Ni thyccia yna 
 
 Un gyû'wysedd 
 Ond herwydd i gwaethant 
 Ag i gorugant 
 Ag ii* liaeddassant 
 
 Anfad chwant chwerwedd 
 lor yr uchelder 
 Mynydd Olifer 
 Nid drwy na symlder 
 
 Nag oferedd 
 Yna i diolchir 
 Ymadrodd Cywir 
 Yna i dielir 
 
 Bob enwiredd 
 
 DAPYDD DDU HIRADDUC AI CANT. 
 
 DARN AWDYL. 
 
 Nis Gwyddis pwy ai Caxt. L. P. P.' 
 
 Gossymmwy tramwy trom ddygnedd byd 
 Gossymmittid bryd brad ammynedd 
 Gorsach arllasach lies marannedd 
 Gossymmeith eilweith armielwedd 
 Gossummudawd gwawd gwedi maswedd 
 Gossymmud gofud gofwy Nasredd 
 Gofynnwn treulwn traed a byssedd 
 Tref ydd aeth Duw nef iw dangnefedd 
 Ymru morwyn fwyn o fonedd Anna 
 
 Diw gwyl Faria fawr Gyhydedd 
 Ban fu ym mbreseb ym mbrysur wedd 
 Yr ycli yr Assen gyda Iossedd 
 Y gorau rhiau rhinwedd pan aned 
 A ddoeth yn wared i laweredd 
 Cyn bei Mab ein tad rhwy danwedd 
 Yr hoen ar ysbryd gyd àmgeledd 
 Drwg a daethaw wrtliwynebedd iawn 
 I Erod greulawn ei greulonedd 
 *Neu, gannwawl. 
 
O SAITH WEDDI Y PADER. 
 
 355 
 
 Gwerthu yr Iesu y sy ryfedd 
 
 A orug Iddas o ddigassedd 
 
 Gvvaith vernid gwythlid gwythlonedd im 
 
 byd 
 Gwrthfyd fu gywyd ei argywedd 
 Cann ìyfu ir werin o anwiredd 
 A fredychwys Crist Creawdr buchedd 
 Cyfiawu a edeu Cyfannedd ar dir 
 Enwir difenwir ei etifedd 
 Arcliaf arch im naf yn anwyledd 
 Er archollion doll gan dylluedd 
 Ei ddwyfron a fu ar fedd ei Arglwycld 
 
 Na fy rho awydd yn oferedd 
 Ei gorph a eddyw eiddun ryssedd 
 Y inewn Eurddonen hyd y dannedd 
 Cann ni mynnwys er Duv difroedd arnaw 
 
 Na fynned ai law ladd calanedd 
 O mynn o amniwyll cymmwyll caniedd 
 Myned ym wared o iawn waredd 
 Na ddalied yn ddiau ddwy vlynedd y gyd 
 
 Ei fod yn y byd hyd hir hoedledd 
 Paham nad edrych tlawd yn ei dlodedd 
 Mor fydd hoedl egin y brenhinedd 
 Nad hwyrach i dwg Duw teyrnedd rhagon 
 
 Na meibion eillion ni eill trossedd 
 Ym cen im ceinwawdd ddyfrydedd 
 . Ym cwyn brwyn dwyn brenin Gwynedd 
 Gwae fi Arglwydd Dduw am eurgledd di- j 
 
 deich 
 Gwynn en byd hwy Fryneich oi frenoledd 
 Mai i dug oi deg anrhydedd 
 I dwg Duw braw yn y diwedd 
 Digarad a fydd digaredd rhagllaw 
 Heb allell hunaw gan anhunedd 
 Ef a nef a 11a wr gwr mawr ai medd 
 Ef yn ddihun ddianhyedd 
 Ef gareu rhian rhadlonedd ryfu 
 
 Gwrawl lessu pen llu llaryedd 
 Ef yn dri yn rhi ag nid rhyfedd 
 
 Cods y gorphen : fel hyn y mat y gorphen yn LI. C. : 
 Bwyf gwas J)uw cyn gwesti daear. 
 
 O SAITH WEDDI Y PADER. 
 
 O L. P. P. 
 
 Trwm yw tremygu 
 
 Hael Ddofydd ym rhydd om rhwydd brynu 
 
 Llyma medd Beda byd i feddu 
 
 Fy rhi ail weddi Celi ef ym celn 
 
 Ai synwyr yw'r llwyr llwrw traethu gofeg 
 
 Herwydd ei fadreg gymraegu 
 
 Del dy deyrnas bias blaid bai-thn rhadau 
 
 Diau na'n maddeu Duw in meddu 
 
 Fal i bydder Ner nef allu ddyddbrawd 
 
 Rhag rhwyf o bechawd ryfawr bechu 
 
 Un hanes un lies un llu un awydd 
 
 Ag un Arglwydd rhwydd in rhyddhau 
 
 Fiat voluntas addas oddeu 
 
 Tua rhag traha trwm feddylieu 
 
 Sicut in Ccelo salw eiriau ai gwna 
 
 Et in terra pla plyg eneidiau 
 
 Wei dyna drydedd rheufedd rhiau 
 
 Weddi ar Geli drwy lên goleu 
 
 Ai synwyr yn llwyr llorf graddeu dwy- 
 
 wawl 
 Dothyw in eiriol doethion eiriau 
 Bid dy ewyllys heb frys frodiau 
 Ar y ddaear car ceryddeu bennadur 
 I bob pechadur rhag pechodeu 
 Panem nostrum trwm yw trem o lid 
 
 Quotidianum dy enw gleindid 
 Do nobis bodie dyn ysodid 
 A wyr dy foli fel i gellid 
 Llyma bedwaredd medd menechdid 
 Weddi or Pader wedd na'n pydid 
 Llyma lwyr synnwyr llwrw o synnid 
 Ein rhaid Duw telaid talm an rhoddid 
 Baraw beunyddiawl hawl a holid 
 Dod Dduw gwiw hecldiw ni haeddwn lid 
 Hynny yw buchedd hon ni bechid 
 Hanes pob cyffes caffom rydid 
 Eth reufedd riau gwyd i gyd a gau 
 Maddau imminau om anian fíaith 
 Dimitte nobis fab rhad Tad dewis 
 Dilys in cedwis cadarn obeith 
 Debita nostra dybydd dydd bo da 
 Duw ai gwna'n gyfa dinam gyfiaith 
 Sicut et nos eurgrair air aros 
 Ufudd-dawd aros dros ein drygwaith 
 Dim oed dimittimus dyb debitoribus 
 JVostris iawn astrus chwyl mwythus maith 
 Haelfab Mair Crair Cred honn yw llyw 
 
 llwybrged 
 Y weddi bummed gyfi-ed gyfraith 
 Llywiwn y geiriau llyma eu synhwyrau 
 Twy'r einym ninnau orau araith 
 A maddeu weithion mawrdad rhad rhodd- 
 
 ion 
 Ein gwir ddyledion gwar ddilediaith 
 Mai erod tithau bob cyfryw bynciau 
 Gwnawn iunau faddeu feddwl canllaith 
 Eth rhag cyfedd cas a Hid sid siudas 
 Ne nos inducas in tentatione 
 Sed libera nos swydd rwydd rad ddangos 
 A malo mal dros dyryswch aele 
 Llyma weddiau gydar pump gynnau 
 Gorau rhag barau berw anaele 
 Hael Dad rhad rhifiant naf gyntaf ai cant 
 Maddeuant gwarant meddwl gware 
 Hynny yw amlder saith weddi y Pader 
 Ym er homier Ner nefoedd gyfle 
 Lie ini foli fal i praw Prophwydi 
 
 NIS GWYDDIS PWY AI CANT. 
 
356 
 
 O WAITH Y CHWE DIWENOD. ENGLYNION* 
 
 O WAITH Y CHWE DIWRNOD. 
 
 O L. P. P. 
 
 Pan gyhyrddawdd nawdd neddair hyged 
 Duw mor nef a llawr llorf eidduned 
 I doeth brenin coeth rhag caethiwed 
 O uchelder nef nef amgyffred 
 Ir ddaer fal car i ymwared 
 A dyn oedd mewn glyn o glwyf hybred 
 Gwiscawdd gwisc anawdd enw sarhaed 
 Gwascawd dynawl gnawd brawd o brofed 
 Gwiscad herwydd rhad a rybuclied 
 Gwnaeth i rhai caetli gael ymwared 
 Yn nydd i bu rydd ei rad ddegfed 
 Nadolig Gwledig gwlad ddamuned 
 Dewin gorllewin llyw a aned 
 Dewin deorwin diareb ged 
 Dechrau eu dechreu Crair orau Cred 
 Diwedd eu diwedd Duw gogoned 
 Pan syrthiodd Luciffer or goruchelder 
 Mewn amlder bryder bradawg diffydd 
 Duw ollgyvoetliawg pan oedd drugarawg 
 
 Yn nechrau ddeifhiawg ddefnydd 
 
 Ef a wnaeth darpar ni bu edifar 
 
 Y nef ar ddaear ffurfeiddgar fiydd 
 Ef a wnaeth rhoddi dirfawr oleuni 
 Da fu Geli rhi fy rhwyf clodrydd 
 Llyna'rgwaithpennaf a wnaeth Duwhaelaf 
 Duwllun yn gyntaf ddeddf blaenaf ddydd 
 Ef a wnaeth dy vredd ag mewn eu perfedd 
 
 Y íFarfafen wedd rhinwedd an rhydd 
 Ag ai gwahanawdd trwy wir ymadrawdd 
 Mai hawdd luniawdd yn iawn lonydd 
 Dy vredd anniben goruwch ffurfafen 
 
 A ddodes fy Rhen men i maent rydd 
 A dyfredd llafar ar wyneb daear 
 A'n rhoes car trugar treigl afonydd 
 A mor i gelwir a mawr i gwelir 
 A mwy na chwbl wir dir daeerydd 
 Llyma ddwy wawlweith a wnaeth wir ben- 
 
 nafiaith yn eilfedyd 1 
 Pan weles llyw cred llawhir gogoned 
 Däed ei weithred i lu bedydd 
 Yna digyssellt gwr a feddu mellt 
 A wnaeth amlder gwelit a gwiwddellt 
 
 gwydd 
 Ag amryw brennau amrafael ffrwytheu 
 A blodeu llysiau lies tragywydd 
 A bychan a mawr fal i tyf trwy'r llawr 
 
 Y medd wawr tymawr gwawrgwarantfydd 
 Heiliawdd ynn Geli hael oedd in porthi 
 Holer in foli rhi ai rheglydd 
 Hwylwaith y dwywawl hoywdadysprydawl 
 Neud mad rad didawl y trydedydd 
 
 Duw gorucheldad a wnaeth on cariad 
 Yr haul a lleuad pob rhad an rhydd 
 A sygnau a syr un anian yw myr 
 Ag awyr bybyr pobl a edrydd 
 Weu, Eilfed dydd. 
 
 Didraul haul ehun a ddyd gyd gyfun 
 Ethun o glaerlun eglurliw dydd 
 A lloer oer aros mewn wybr liw diddos 
 Ag ymddangos nos i lliossydd 
 Felly terfynawdd y gwaith a luniawdd 
 Hawdd byd waredawdd bedwaredydd 
 Ni thraethai dafawd yr amryw giwdawd 
 A wnaeth o byscawd rhyfeddawd rhydd 
 A hoywdeg aclar ar wyneb daear 
 Haid gerddgar lafar o leferydd 
 Diddanwch bylgaint a ganant ir saint 
 Diddeneint edneint adneu goedydd 
 Llyma waith amlder o brim hyd ucher 
 Duw gwener fy Ner yn oriau a rydd 
 Ef a wnaeth weithred Cyfenwir chweched 
 Oedd wir eidduned ir rhei dedwydd 
 Pob rhyw anifail gyminarawl arail 
 Diadfail rhwng dail dol a mynydd 
 A phob cenedl bryf Cyfrwng gwan a chryf 
 Or a ddeilyf chwyf chwyl a dderllydd 
 Wrth eu bryd esbyd ysbaid Dofydd 
 Llyma attebion llywiawdr dyniadon 
 Wrth i Angylion rhoddion an rhydd 
 Ni a wnawn nebun o ddyn credadun 
 Ar ein llun ein hun a honnaid fydd 
 A hwnnw yn bennaf Creadur a wnaf 
 Addaf fur hynaf or henw bedydd 
 A chymmar hir hen a roed oi assen 
 Anghymmen medd lien y lie or dydd 
 Wrthynt i traethawdd y gwr au creawdd 
 Erthyst ymadrawdd gannawdd gynnydd 
 Tyfu a gerwch tyfid yr einwch 
 Tyfwch amllewch ym blant beunydd 
 Gorug gwaith didlawd defawd Dofydd 
 Gorphowys dyged o bob rhyw weithred 
 A wnaeth y seithfed teyrnged dydd 
 Am hynny i dedryd y sul seguryd 
 Hirfyd trwy gy wyd bid dragywydd 
 Dangos nos i liossydd 
 Ac wedi nos dangos dydd 
 
 NIS GWYDDIS PWY AI CANT. 
 
 LLYMA ENGLYNION 
 
 Yn dangos Cynneddfau amryw o Barthau 
 Cymry. O L. W. M. 
 
 Cnawd 1 yngwynedd focsedd 2 eiriau 
 A llyrfion gwyr am aur 3 mawr fwriadau 
 A Phen bonedd tir 4 Mon a doethion a 
 Chreiriau 
 
 II. 
 Cnawd ynhegeingl anghowrain ynghuras 
 
 1 Gnawd. 
 «Fogsedd. 
 
 3 A myr a. 
 Gwyn thiâ. 
 
AWDL FAR. RHYS GRUG. 
 
 357 
 
 Beunydd a bonedd mewn Dinas 
 
 A Ial yn ddisâl 1 heb sylwedd 2 yn ddiras 
 
 III. 
 Cnawd yn liwndrwd ysgafn 3 gehvydd 
 A gwarth ar ddieithr a pherth a ffrwyth 
 
 coedydd i [ydd 
 
 A min gamwaith 5 maitli a methiant Beun- 
 
 IV. 
 
 Cuawd yni Mhowys gwys 6 ac arfer 7 
 A gwyr dewrion gwchion i gy ch win lr 
 rhyfel [fwynter 
 
 A chroeso i 8 gerddor a chyngor a chân gan 9 
 
 Cnawd yni Maelor mor draws wydd 
 
 O daerwcli ar tiredd ar Bybydd [jdd 
 
 Dyffiyn clwyd a Bwyd a Byd da ar fírwyth- 
 
 VI. 
 Cnawd ym Mochdref chwedleu chwyrn 
 A churas a cberi ai 10 Meddgyrn 
 A chydewain gowrain gwbario u yn gedym 
 
 vn 
 
 Cnawd ynghefelioc rowioc Bianedd 
 
 A cbymdeithion gwchion ac acban Ieirll 
 
 fonedd I2 
 Ac ymhob plwyf mwy niawl 13 anrhydedd 
 
 vni. 
 
 Cnawd yngberedigionroddion mewn dp-fa 14 
 Ac ami das Ceirch Môch 15 Meirch a Mod- 
 
 ryda 
 A garw llais dyn allawn bai 16 yngorseddfa 
 
 rs. 
 
 Cnawd yngkeniais drais a di resyni 17 
 Ac Emlyn yn dyn ai dynnion yn rhoddi 
 A pbebidiog yn daeog a dieitbr 18 heb berchi 
 
 X. 
 
 Cnawd ynghaio gaeau crinion 19 
 A chri a chowain ac achwyn ar ladron 20 
 A 'geifr yw gwerthu ar oed 21 a choed a 
 Chadacbe 22 brithion 
 
 XI. 
 
 Cnawd ym Muellt gwellt a Gwydd 23 
 
 Ac ymhob plwyf llwdn hydd [iÊenydd 
 
 A morwyn yn dirwyn coel a gwr moel ym- 
 
 ^dyfal. 
 
 «Salwedd. 
 
 3 Coed i cawn. 
 
 4 Neu, ar goedydd. 
 
 5 Gan waith. 
 
 6 Gwrs. 
 
 7 Ar gychwyn baner. 
 8 Ar. 
 9 Chyngan. 
 
 10 Yn rheoli. 
 
 11 Yn ymgyweirio. 
 
 12 Each Mionedd. 
 
 13 A nwyf a mawr. 
 
 14 Tngheredigiaw garedig- 
 wydd rhwydd a rhodd 
 mewu tyrfa. 
 
 15 Ceirch \Ieirch, &c. 
 10 Allyn llawn. 
 
 17 A drysni. 
 
 ls Phibidiawg daeawg. 
 
 19 Gae draenion. 
 
 20 A chwain a ch waen o lad- 
 ron. 
 
 21 A Gwerthu geifr ar oed. 
 22 Chadw. 
 83 Gweunydd. 
 
 XII. 
 
 Cnawd yn elfel haelioni 
 A march a merch a mynych roddi 
 A Brecheiniog yn llawn brad a chad yn 
 ystrad towri 
 
 xni. 
 
 Cnawd Bheudus ni yngwyi' 1 hyd ymro 
 A G^vjv ac arfau yn ymdaro 
 Bhyngthyn' i hunain bydd gwyth a chost- 
 owglwyth ymhenfro 
 
 XIY. 
 Cnawd ym Morgan wg ddiwg ddynion 
 A gwragedd mewn mawredd a niuriau 
 
 gwnion 
 A gwyr mewn marchnad o garliad a gol- 
 
 udog ddynion 
 
 XV. 
 
 Cnawd yngwent rent aroglau 
 Ac ymborth a thorth a thir or goreu 
 Bost am wragedd a maswedd a moesawl 
 wvbodau 
 
 XVI. 
 
 Cnawd yn euas gas ac oerfel 
 Ynglyn bwch trwch trychu chwedel 
 A lledrad ynhalgarth a gwarth a gwerth a 
 Chwnsel 
 
 AWDL FAB. BHYS GRUG. 
 
 Dewi Mtntw. 2 
 Llawek deigr hydr aer ar hynt 
 Hidl am Bys rysfa monwent 
 Llyw dinefwr gwr gwychblant 
 Llew trin ai brenin ai braint 
 
 Breiniawg Bhys brenin cyfoeth 
 Brain borthiad cad canhymddaith 
 Nevd ethol walch weilch hydwyth 
 Nevd evthym am draig nid aethwyth 
 
 Aethwy ym brwyn gwyn geithyw 
 Eithym heb fed llafvrvd llew 
 Aeth Bys fab Bys rhos preiddiaw 
 I ddiwedd fannedd Fyniw 
 
 Geir Myniw llyw llew howrffordd 
 I gwelais Bys ros ymwrdd 
 Teyrn wawr yn gad fawr fvrdd 
 Teyrn yn heyrn yn hardd 
 
 Hardd Uys Bys rhos gaethiwed 
 Bhwyf llv tra fv i fowyd 
 Balchgrvg barabl balchgledd drvd 
 Bar dwys anghymwys ynghad 
 
 1 Rheidussi yn Gwyr. - Neu, Llywarch Brydydd 
 
 y Moch. 
 
358 
 
 ENGLYNION EIRY MYNYDD. 
 
 Cad gyrchiad llafn dorchiad Hew 
 Fv Bys rvglfar rhyddbar liw 
 Crvg deyrn loyw evrgyrn lew 
 Crair oedd i lvoedd i law 
 
 ENGLYNION EIRY MYNYDD. 
 
 Allan o amryw Ltvkau. 
 I. 
 Eiry mynydd blin y6'r byd 
 Ni 6yr neb ddamóain golud 
 Nid a traha i 6eryd 
 Ni pliery dim ond eriyd 
 Gna6d gorfod yn ol adfyd 
 Tóyllo góirion sy ddybryd 
 Byth ni lóydd un dyn a g6yd 
 Ar dduó'n unig rhown oglud 
 
 II. 
 
 Eir mynydd g6yn corn m6g 
 Hoff gan leidr dyóyllóg 
 G6yn ei fyd a fo diddróg 
 Ha6dd cymmell diriaid i ddróg 
 Nid da i digöydd trythyllóg 
 Gna6d galanas o liir gilóg 
 Ar bennaeth bai sydd amlóg 
 Coelia'n llai'r glust na'r ol6g 
 
 III. 
 Eira mynydd ma6r ar Ros 
 Gofal Herór y6 hirnos 
 Anaml lies o rodio'r nos 
 Cyn credu myn yr aclios 
 Cam ffordd i ddierth na ddanços 
 Na 6reicca ond yn agos 
 Nag anifeilieid * ar gefn Rhos 
 L1y6odraeth g6yr fydd annos 
 
 IV. ' 
 Eira mynydd ceir góeled 
 Nad da mynych nag am ged 2 
 Nid cybydd yw pob caled 
 Na lióia i neb moi dynged 
 Heb fai nid heb ar aned 
 O fynych antur ceir colled 
 Ni l6ydd a 6neir dr6y hocced 
 Góaetha stor oil or merched 
 
 V. 
 
 Eira mynydd mae'n ysbys 
 Gna6d y difyrróch o frys 
 Dr6g fydd llyferydd beius 
 Anodd cydfodd eiddigus 
 Ni fa6r g6sg un gofalus 
 Ma6r góenóyn y góenieithns 
 Pell amcan y deallns 
 Ffola dyn y cynfigenus 
 1 Enfiliaid. 2 Nad da mynych nag amged. 
 
 VI. 
 
 Eira mynydd da y6'r hedd 
 Cyn dechreu góel y di6edd 
 Ma6r gofal dyn me6n blinedd 
 Gna6d adfyd ynol traósedd 
 G6edd6a un peth j6 bonedd 
 Oni clianlyn rhy6 rin6edd 
 I órthnebu 1 aruthredd 
 Ystryó dyn y sydd ryfedd 
 
 VII. 
 Eira mynydd dail ar onn 
 Tryma dim dóyn gofalon 
 Caletta cl6y clefyd calon 
 M6ya cam a dyn góirion 2 
 Nid g6r i'r byd y6'r cyfion 
 M6y ir ofnir y traósion 
 Dr(5y filoedd o beryglon 
 Du6 a óeryd y Góirion 
 
 VIII. 
 Eira mynydd melus g6in 
 P6y a 6yr dranc mab 6rth feitlirin 
 Ni chair parch ar rygynnefin 
 Nid parhaus Ily6ia6dr góerin 
 Am bechod y cyffredin 
 I rydd Du6 annoeth Frenin 
 G6ir a ddy6a6d Taliessin 
 Namyn Du6 nyd oes De6in 3 
 
 IX. 
 
 Eira mynydd 116m ych Hog 
 Bychan Teyrnas i chwannog 
 Gna6d dyn ifanc yn ddifiog 
 Ami tro ar fedd6l serchog 
 Na thyn chöare ar daeog 
 Na fydd ry hy ar ryóiog 
 G6ae'r neb a fo dyledog 
 Lie bo annoeth dyóysog 
 
 X, 
 
 Eira mynydd hoff y6 clod 
 Ni waeth digon na gormod 
 Yn ol traha gnaód gorfod 
 Ma6r y6 cariad aur dafod 
 Ar ddim na 6na mor difrod 
 Na 4 ludd l gael y parod 
 Nid llai'r heiniar er cardod 
 CyÖîra cydymaith priod 
 
 XI. 
 
 Eira mynydd Du6 sydd ner 
 Gnotta c6ymp o'r uchelder 
 Anhardd ar Bennaeth balchder 
 Y 6isg oreu i ferch jo g6ylder 
 Hardd ia6n ar 6r y6 hyder 
 G6ell nag Athro y6 arfer 
 
 1 "Wrthnifia w. 3 Nid y w'r dd wy linell y ma 
 
 2 Mwya cam cam a'r gwir- yn Llyfr Dewi Fardd 
 
 ion. 4 Ni. 
 
ENGLYNION EIRY MYNYDD. 
 
 359 
 
 Góedi profi ffyrdd llaóer 
 Mae'r byd i gyd yn ofer 
 
 XII. 
 Eira mynydd llydan mor 
 Gorau ar hen ei gyngor 1 
 Dyro i'tli 6el] ei ragor 
 G(5ell celfyddycl na tlirysor 
 Ffol in 6y thus ha6dd ei liepcor 
 Uu focld a Hong ar gefnfor 
 Heb raff heb hóyl nag angor 
 Ydy6r ieuanc digyngor 
 
 MERFYN GWAWD RYDD AI CANT. 
 
 2. Englynion eraill i'r Eira o waith 
 
 y Mab claf neu y Maer Glas 
 
 yab Llywarch Hen. 
 
 I. 
 
 Eiry mynydd G6yn tir pant 
 Hy fydd pa6b ar ei fabsant 3 
 Ni char góraig chóegr na llysblant 
 Nid gnaód góeledd gan Anant 
 I 6rthladd dróg i roi ffyniant 
 Ond i Ddu6 nid oes feddiant 
 
 II. 
 
 Eira mynydd g6yn llaór bro 
 Hygar pa6b wrth a garo 
 Na enabled neb yr eiddo 
 Dyled ar ba6b ei addo 
 Ni char ffol ai cynghoro 
 Ar bob da Duw sydd Athro 
 
 III. 
 Eira mynydd g6yn gaeaf 
 Pa6b a garant eu góalaf 
 Pei g6eief pa6b ei ystoriaf 
 Odid un dyn dianaf 
 Cyd boed balch perchen alaf 
 Nid Ner ond Du6 goruchaf 
 
 IV. 
 
 Eir mynydd g6yn Ionor 
 XJchel brig tonn ar gefnfor 
 Göae hen a gollo i mogor 
 Góae ieuanck ni 6nel gyngor 
 G6ir a ddyóed saint Grygor 
 Namyn Du6 nid oes Bemior 
 
 V. 
 Eira mynydd g6yn tir maith 
 Braód i Eud pob anghyfiaith 4 
 Ni dda6 da o ddr6g araith 5 
 Ol6yn yn rhych ych yn y óaith 6 
 A wnel Du6 nid a'n adóaith 
 Odid o'r cant cydymaith 
 
 1 Gynor, * Arwydd drwg mwg yn 
 
 2 Llyfr Mr. Davies Bangor, niffaith. 
 
 felly ai cair mewn copi 5 Neu, obeith. 
 
 arall hen. 6 Gwan a gwyn ac ni 
 
 3 Golwg pawb ar ei adf ant. chwyn d — . 
 
 VI. 
 
 Eira mynydd g6yn traethell 
 
 Ni fa6r ddiolchir rhodd gymmell 
 
 Nid anrhegir tlaód o bell 
 
 Goreu un tudded mantell 
 
 O For a thir a Chastell 
 
 Du6 a ed6yn bob dichell 
 
 3. Englynion eraill i'r Eira. 
 
 I, 
 Eira mynydd g6yn bronn mur 
 Ni chair g6lad nef heb lafur 
 Odid cael el6 heb antur 
 G6ell goddef cam na'i wneuthur 
 Ysdir 1 nithio yd yn y bo pur 
 Ond Du6 nid oes Bennadur 
 
 II. 
 Eira mynydd g6yn blaen drain 
 Gna6d mab taeog yn filain 
 Ni choelir neb ar ddigrain 
 Ni 6yr neb beth y6 ei ddamóain 
 Os góir geirieu 'r Eurgelein 
 Trythyllóg dr6g ei ddich6ain 
 
 III. 
 Eira mynydd góyn llaór tre 2 
 Lla6 pa6b ar ei anaele 
 Nid góió góylder rhag eisieu 
 Ymhob rhith y da6 angeu 
 O bob creff a phob campeu 
 Góeddio Du6 sydd oreu 
 
 IV. 
 Eira mynydd gwyn tal bronn 
 Brodyr pob cydgerddorion 
 Gnaód ar Eiddig ofalon 
 G6yn ei fŷd a fo union 
 Mai i'r a i'r mor bob afon 
 I'r a i'r nef bob g6irion 
 
 V. 
 Eiry mynydd g6yn maen 3 sarn 
 Gogóydd march oddiar ei bedóarcarn 
 Ni 6na les llyn 4 heb wasarn 
 Gnaód j6 caru me6n perllan 5 
 Ni bydd g6an heb iddo 6 gadarn 
 Dyn a ddyóaid Du6 a fam 7 
 
 VI. 
 Eira Mynydd góyn bronn dar 
 Y mud a ocar llafar 8 
 Nid ha6dd hardd heb idda6 gymmar 9 
 Ni H6ydd hil rhy ddichellgar 10 
 Tri thir a chód a heiniar 
 Cesail bryn g6ar pant a thalar 
 
 1 Neu, vstyr. 
 
 2 Bre. 
 
 3 Neu, tal. 
 
 * Neu, odyn. 
 
 5 Lie g — caredig tafarn. 
 
 6 Neu, ei. [fam. 
 
 7 Gwae'r neb a roddo gam 
 
 Y myd a ran eg i laf ar. 
 9 Md hawdd ardd ychheb 
 
 gyinmar. 
 10 Tri thri a chwanega'r 
 heiniar 
 Cesail bryn gwaelatalar. 
 
360 
 
 ENGLYNION E1RY MYNYDD. 
 
 YII. 
 Eira mynydd g'6yn Gardden 1 
 Lla6 Ian diogel ei pherchen 
 Nid oes g6yl rhag rlioddi elusen 
 Kid oes undydd 2 rhâg tynghedfen 
 Nef a daiar a ffurfafen 3 
 I Ddu6 ni allan 4 absen 
 
 VIII. 
 Eiry mynydd g6yn bron goal 
 Drég fydd penaeth anóadal 
 Lie bo góraig sercliog anial 
 Rhaid i'r g6r fod me6n gofal 
 Góeniaith a chelóydd anial 
 Sy'n g6en6yno pob ardal 
 I'r lioll fyd Duw sydd róndóal 
 Ymgroesed pa6b yn dclyfal 
 
 IX. 
 
 Eiry mynydd hydd ar des 
 Dr6g fydd gorniod o rodres 
 Ni wna balchder ddim o'r lies 
 Parabl clifalch sydd gynhes 
 Göae'r ieuanc diried dues 
 Ni 6nel cynghor synwyr-les 
 G6r dysgedig o'i fon6es 
 
 X. 
 
 Eiry mynydd ma6r y6'r g6la6 
 Hardd ar fercli fod yn ddistaô- * 
 Hardd ar 6r ymgell6eiria6 
 Ni chais neges yn 6agla6 
 Rhag it gael nag am danaó 
 Góell y6 crotbell bach yn Ua6 
 Na gleisiad a fo'n nofiaó 
 Ni 6yr neb pa fyd a dda6 
 
 XI. 
 
 Eiry mynydd góyn caen ifos 
 G6g o bell góraig o agos 
 Melina i dlaód ei góynos 
 
 a cbarchar birnos 
 
 G6ir a ddyóed pob llios 
 
 Ni 6naetb D116 ddim beb acbos 
 
 XII. 
 
 Eiiy mynydd g6yh tra red 
 Eli ci cell agored 
 Rhediad d6r ar i 6ared 
 Nid cadarn ond dinióed 
 Rhag pob dolür a dr6g dynged 
 Du6 a ddichon roi góared 
 
 XIII. 
 
 Eiry mynydd g6yn Ua6 myg 
 G6yn ei fyd a fo diddig 5 
 I'r móyaf ei róysg a'i ryfyg 
 
 1 Gaden. 2 Neu, nawdd. 
 3 Yn nef ac uffern a ffurfafen. 
 K Neu, ellir. ' 3 Neu, diddryg. 
 
 Nid oes o'r byd ond bentbyg 
 Rhag pob dolur a dróg ddiflyg 
 Du6 a ddichon roi medclyg 
 
 3IAER GLAS AI CANT. 1 
 
 4. Englynion eraill i'r Eira. 
 I. 
 Eira mynydd 116m brig 2 ca6n 
 Ni chyclfydd ded6ydd a diddaón 
 Lie ni bo dysg ni bydd da6n 3 
 
 II. 
 
 Eira mynydd pysg yn rryd 
 Cyi'ched gar 6 culgróm g(5m clyd 
 Gofal Dyn Dn6 ai góeryd 4 
 
 III. 
 Eira mynydd miniog Thi6 
 Chóannog annoeth i ymlió 
 Ni 6yr neb p6y pieu heddió 
 
 IV. 
 Eira mynydd cell 5 hafodór 
 Hydd yngarth i6 i barth 
 Di6edd lleidr caffael góarth 6 
 
 5. Eraill o Lyfr arall. 
 I. 
 
 Eira mynydd brith bryniau 
 Cyrchid hyddod i'r glynnau 7 
 Ni ch6sg I)ed6ydd y borau 8 
 
 II. 
 Eira mynydd g'6yn brig llóyn 
 Cnaód yngaiaf pilio bróyn 
 Na chadó stor o For6yn 
 
 III. 
 Eira mynydd G6yn to Tai 
 Gológ pa6b ar a gai-ai 
 Ni 6yl y diriaid arno Fai 
 
 IV. 
 Tira mynydd Góydd 9 Tafaól 
 G6yn ei fyd a fo ddeddfa6l 
 Ni bydd dyn diriaid heb ha6l 
 
 V. 
 
 Eira mynydd rhydd rhydau 
 Ta6ed doeth anoeth ni thau 
 Wrth 10 ammhóyll póyll sy orau 
 
 VI. 
 
 Eira mynydd dos hediaid 
 Ond geni dedóydd nid rhaid 
 Ni all Du6 dda i ddiriaid 
 
 1 Felly metvn copi arall. 2 Lion blaen. 
 
 3 Gwyn brig gwrysg pysg yn eigiawn. 
 Crwm blaen gwrysg pysg yn eigiawn. 
 4 Hiraeth am farw ni weryd. 5 Neu, gell; 
 6 Eiry mynydd Hydd yngarth 
 Cell Hafodwr jw ei barth 
 Diwedd Lleidr caffael gwarth. 
 ; 1 gymmau. a Hun forau. 9 Gwyn. l0 Wrth bob. 
 
ENGLYNION EIRY MYNYDD. 
 
 361 
 
 VII. 
 Eira mynydd g6yn broun 1 claódcl 
 Cnawd yn eglwys caffael nawdd 
 Cynghori diriaid nid hawdd 
 
 VIII. 
 Eira mynydd llwm afall 
 Ni bydd cyfoethog rhygall 
 Cnawd am air serth un arall 3 
 
 IX. 
 Eira mynydd llawn beudy 
 Clydwr dafad yw ei clmu 
 Ni haedd diriaid ei garu 
 
 Eira mynydd cwn yn cyfarth 3 
 Glas fydd adladd hen fuarth 4 
 Bid drwg gwraig o fynyeh warth 
 
 XI. 
 
 Eira mynydd cryn dail gardd 
 Heb ei gymmer ni cheir liardd 
 Bid drwg gwraig a fynych chwardd 
 
 XII. 
 Eiry mycydd rhewyd rhos 
 Gwynfyd lierwr yw hirnos 
 Gnawd uwch ben dedwydd diddos 
 
 XIII. 
 
 Eira mynydd march cadarn 
 Ar ei siwrne sathred Sarn 
 Dyn a lefair Duw a farn 
 
 XIY. ' 
 Eira mynydd hydd ym mro 
 Cyrched bryn ai disgwylio 
 Cas fydd gweled 5 a geisio 
 
 XV. 
 
 Eira mynydd hydd ar dwyn 6 
 Pnrddn bran pryd i gychwyn 7 
 Iach rhydd rhyfedd pa gwyn 
 
 XVI. 
 
 Eira mynydd brith fy nghi 8 
 Gochwiban gwynt nwch 9 gweilgi 
 Nid esmwyth ymgyflogi 
 
 XVII. 
 Eira mynydd trwm i troes 
 Cnawd gorphwys y lie bo croes 
 Gwaetha anaf y w drygfoes 10 
 
 XVIII. 
 Eira mynydd loyw lyb ia 
 Trwm ei fyd a brydera 
 Cnawd o benn trythyll traha 
 
 1 Pob. [arall. 6 Yn llwyn. [wyn). 
 
 2 Gnawd o air serth gael 7 Buan iyrchwyn (gyrch- 
 
 3 Cwn ar barth. 8 Mynci. 
 4 ,Diflas odlau heb gyfarth. 9 Wrth. 
 5 Yneb. 10 Anfoes. 
 
 XIX. 
 
 Eira mynydd gwlyb glan naint 
 Nid lafnnis Haw gywraint 1 
 Ni bydd cyttun hun a haint 
 
 XX. 
 
 Eira mynydd rhndd rhedyn 
 Gorchwiban gwynt nwch ewyn 
 Goreu canwyll pwyll i Ddyn 
 
 XXI. 
 
 Eira mynydd gwynt yn tanu'- 
 Gnawd 3 i farn fynychi gann 
 Ni ddaw da o hir 4 gysgu 
 
 XXII. 
 
 Eii'a mynydd Llawn goddaith 
 0]wyn 5 yn rhych ych yngwaith 
 Odid o'r cant cydymaith 
 
 xxm. 
 
 Eira mynydd llawn aber 
 Hawd eiriol ar a garer 
 Hyd tra fych na fydd ofer 
 
 XXIV. 
 Eira mynydd cwn ar graig 
 Hhewid rhew rhyd yr enaig 
 Gwaer gwr a gaffo ddrygwraig 6 
 
 XXV. 
 Eira mynydd llwm ar ddwr 
 Bhewid rhew tri argysswr 
 Gwae wraig a gaffo ddrygwi* 7 
 
 TERFYN. 
 
 Ereill. 
 
 Eiry Mynydd caled grawn 
 Dail a'r gychwyn llynwyn llawn * 
 Nag ymddiried i estrawn 
 
 Eiry Mynydd gwangcns Iâr 
 Gochwdban gwynt ar daiar 
 Yn yr ing goran yw'r car 9 
 
 Eiry Mynydd glâs morfa 
 
 1 Anhunog pawb yn hen- 3 iTid gnawd. 
 
 aint. [ty). * Ni chair da o dra 
 
 2 Gwyn ei gnu. (gwyn pob b Aradyr. 
 6 Eiry Mynydd gwynn bronn craig 
 
 Cysgod Gwenyn eu Saig. 
 Gwae 'r gwi' a gaffo drygwraig 
 
 Eira mynydd brith bron craig 
 Crin calaf alaf dichlaig 
 Gwae wr a gaffo ddrygwraig 
 1 Eiry Mynydd gwynn bron Tvvr 
 Khewjd Ehew hyd argysswr 
 Gwae r wraig a gaffo drygwr 
 
 Eira mynydd brith bron twr 
 Cyrchid anifail glydwr 
 Gwae wraig a gaffo ddrygwr 
 
 8 Dail yn syrthio llyn yn llawn. 
 
 9 Eira mynydd gwagul iar 
 Gochwiban gwynt gan flaen ar. 
 Yn yr ing goreu y w car. 
 
362 
 
 ENGLYNION E1RY MYNYDD. 
 
 Gnawd Rhyfel y Cyuliaua 
 Ni clieidw diriaid ei dda 
 
 Eiry Mynydd gwynn brig gwrysg 
 Gochwiban gwynt yn nherfysg 
 Trêch sydd 1 anian nag addysg 
 
 Eiry Mynydd gwangcus Hŷdd 
 Odid dyn atcas dedwydd 
 Nid ystyr serch ciwilydd 
 
 Eira Mynydd llwrn yw yd 
 Gnawd dyn atcas heb olucl 
 Pawb a gnitli Cedor ynfyd 
 
 Eiry mynydd gwynn gorwydd 
 Gnawd gelanedd yn fforestydd 
 Gwaetha gwir yw gwaradwydd 
 
 Eiry Mynydd Hydd ar dês 
 Hwyad ar llynn cynn achles 2 
 Hwyr hen hawdd ei orddiwes 
 
 Eiry Mynydd 11 wm brig Onn 3 
 Go chwiban gwynt gan flaen Tonn 4 
 Trydydd Troed i hen ei ffonn 
 
 Ehy Mynnydd gwynn bronn rhych 
 Gafael gan \vr grym gan ŷch 
 Gwell dynoliaeth da na drych 
 
 Eiry Mynydd glas gwyddfyd 
 Naturiaeth pawb a'i dilycl 
 Ni bydd doeth yn lrii* niewn Hid 
 
 Eiry Mynydd gwyn to tai 
 Beitraethai dafod 5 a wypai 
 Ni byddai gymmydawg neb rhai 
 
 Eiry Mynydd rhewid Khos 
 Gwynfyd Herwr yw hirnos 
 Gnawd pob dedwydd yu niddos 
 
 Eiry Mynydd yn gofrenydd 
 Gnawd bod dâ clan law dedwydd 
 Yn mhob dirgelŵch Duw a fydd 
 
 Eiry Mynydd glâs Egin 
 Gnawd gofal ^v^-th gaffael trîn 
 Lie ni fynn Duw ni bydd dim 
 
 Eiry Mynydd Brain yn nhraeth 
 Celfydd caled ei arfaeth 
 Ni thyrr Duw ar a wnaeth 
 
 Eka mynydd gwyn ceunant 
 1 Drwg. a Hydd ym mron. 
 
 s Hyfaidd yn llyn jçwyn 4 Uwch blaen on. 
 acbes. a Ceudawd, 
 
 Llawer dau a ymgarant 1 
 A phyth ni cyfarfyddant 
 
 Eira mynydd hydd esgud 
 Gnawd ymhrydain gynrheid drud 
 Khaid oedd deall rhyalldud 
 
 Eira mynydd hydd ar dro 2 
 Chwerddid brvd wi*th a garo 
 Cyd dy weter wrthyf chwedl mi a adwen 
 
 fen lie y bo 
 
 Eiry mynydd hydd esgud 
 Odid am didawr o'r byd 
 Khybydd i drwch ni weryd 
 
 Eeeill. 
 Eiry Mynydd Hydd ar ffô 
 Go chwiban gwynt ym mlaen to 
 Nid ymgel Cariad lie bo 
 
 Eiry Mynydd tywyll Celli 
 Purddu Bran buan Milgi 
 Nawdd Duw rhagod ddireidi 
 
 Eiry Mynydd caled grawn 
 Go chwiban gwynt ymlaen cawn 
 Lie ni bo Dysg ni bydd Dawn 
 
 Ereill o'r Llyvyr Coch. 
 
 Eira mynydd graenwyn gro 
 Pysg yn rhyd elyd i ogo' 
 Cas fydd a oreilyto 
 
 Eira mynydd hydd ar darf 
 Gnawd gan gynrhan eirian ai*f 
 A disgyn bar ar farf 3 
 
 Eira mynydd hydd cyngrwn 
 Llawer a ddywedais os gwn 
 Annhebyg i hafdydd hwn 
 
 Eira mynydd hydd hellawd 
 Gochwiban gwynt i uch bargawd 
 Twr trum aur yw pechawd 
 
 Eiry mynydd hydd ar naid 
 Gocliwibaa. gwynt uwch gwenblaid uche 
 Gnawd tawel yn delaid 
 
 Eiry mynydd hydd ym mro 
 Gochwiban gwynt ymlaen to 
 Nid ymgel drwg y lie y bo 
 
 Eiry mynydd hydd ar draeth 
 
 Collid hen ei fabolaeth 
 
 Dau corem a wna dyn yn gaeth 
 
 Rhag rhuthr gwynt 2 Eira mynydd ffel cadno. 
 gwydd gwjTant. 3 Ac escynnu o du corf. 
 
GORCHAN Y MAIN GWYRTH. LLYMA DDAROGAN. 
 
 363 
 
 Eiiy mynydd hydd mewn brwyn 
 Oer mignedd medd yngherwyn 
 Gnawd gan bob anafus gwyn 
 
 Eiry mynydd hydd yn fibs 
 Cyvyd Heidi' a hirnos 
 Cysgid gwenyn yn ddiddos 
 
 Eira mynydd cynglenydd afon 
 Hwyrweddawg ynghynydd 
 Ni mocli dial mefl merydd 
 
 Eira mynydd pysg yn llyn 
 Balch hebawg vacwyawg unbyn 
 Nid ef a geiff pawb a ofyn 
 
 Eiry mynydd coch blaen pyr 
 Llidiawg lliosawg ongyr 
 Och rhag hiraetk fy mrodyr 
 
 Eira mynydd bnan blaidd 
 Ystlys diffeithwch a draidd 
 Gnawd neb anaf ag diaidd 
 
 Eiry mynydd hydd nid hwyr 
 Digwyddid gwlaw o awyr 
 Megyd tristyd lledfryd llwyr 
 
 Eira mynydd eilon ffraeth 
 Gowlychyd tonau blaen traeth 
 Kelfydd celed ei arfaeth 
 
 Eira mynydd hydd mewn glyn 
 Gwasdad vydd haf araf llyn 
 Barnwyd rhew glew i erchwyn 
 
 Eiry mynydd brith bron gwydd 
 Cadarn fy mraich am ysgwydd 
 Eiddunaf na fwyf ganmlwydd 
 
 Eira mynydd hydd yn nghoed 
 Na cherdda dedwydd ar droed 
 Mecyd llwfr llawer addoed 
 
 Eira mynydd hydd arnaw 
 Hwyad yn llyn gwyn alaw 
 Diriaid ni myn gwrandaw 
 
 Eira mynydd coch traed ieir 
 Bas dwfr men yd lefeir 
 Anchwanecyd mefl mawreir 
 
 Eira mynydd gwyn ei gnu 
 
 Ys odidawg wy ku 
 
 O gar gyda mynych athreiddu 
 
 Eiry mynyd dydd ai droeth 
 Bid glaf bob trwm llwm llednoeth 
 Gnawd pob anaf ar anoeth diwedd. 
 
 GORCHAN Y MAIN GWYRTH. 
 
 Taliesin ai Cant. L. H. Y. 
 
 Pan gyfyd gorsedd o'i gorweddfa 
 
 A chyrch maen Gwyrth gan gymanfa 
 
 Ag elgan edwain ar lawr Gwyddfa 
 
 A phawb yn cyfarch parch i'r penna 
 
 Yna bydd creulon balchder a thraha 
 
 A'r cam ar gadfarch a'r gwir yn isa 
 
 A'r cywir dan garn yn y sangfa 
 
 Ag ymladd ym mhob Gwlad gan luedda 
 
 A laddo lle'r. el a fydd penna 
 
 A ddywetto 'n groch a fernir yn ddoetha 
 
 Yna i rhifer y gwŷr draw ag yma 
 
 A phrin yr ymborth ag eisiau bara 
 
 A meirw gan ddrud ymud yma 
 
 Yna syrth yn ein plith chwith gymanfa 
 
 A'r Gormes an cymmhell i'r ffordd bella 
 
 Pan daw ewig lwyd i iynydd Asa 
 
 A'r Eryr at wŷr i ben Garth-Ganna 
 
 Gwae frodir Essyllt gan ai treisia 
 
 Gwyn fyd ym Mhowys y cyfrwysa 
 
 Gwibiolion ddynion heb Aneddfa 
 
 Gobaith a dderfydd gan hir draha 
 
 Gwystlon yn drychion a gyrchir i drennfa 
 
 Y Paun o'r Llwyfenni au cymmell i'r 
 
 Gwyddyl ar y tir a welir yna [ddalfa 
 
 A g i Faelawr fawr yr ymgyfeiria 
 
 Yna y bydd dedwydd Brynn y Wyddfa 
 
 Ag o hynny allan Sais a ddiflanna 
 
 Taliesin Ben Beikdd ai cant o Flaen 
 Arthur yn Nghaerlleon ar Wysg. 
 
 LLYMA DDAROGAN 
 
 A Gant Heinin Fardd i Faelgwn Gwynedd. 
 L. H. Y. 
 
 I. 
 
 Cyntaf daroganaf o'm daroganair 
 Cwynfan Brynn Melarth cad gyflefair 
 A'r Gwanwyn dunoeth a'r dygn Gyngrair 
 A sul y Pasg gwyl gyhydedd Gwen Fair 
 
 II. 
 
 Daroganaf arnaw yr Haf hir felyn 
 
 A phob Dyffryn yn Uawn o'r grawn di- 
 
 newyn 
 A gorescyn llydan y Rhydain llwydwynn 
 Lie daw ai arfau ai blaid i'r gorllewyn 
 Llew goruchel Rhyfel yn goresgyn 
 Lie bynnag y del y bydd derwyn 
 
 III. 
 Gobaith rhagllaw y daw i lywenydd 
 Yn ymgyweiriaw a phob deunydd 
 Gwyr a Meirch Llydaw llydan eu lluydd 
 Yn rhoi 'r alanas ar elorwydd 
 
364 
 
 PROPHWYDOLIAETH Y BERGAM. 
 
 IV. 
 A llynges draw yn hwyliaw i'r Wenn Yn- 
 
 ys 
 
 Addaw Llydaw llwydion eu hemys 
 A dig ymarwar moroedd dyrys 
 Yman a ddaw gan ddewr ymgyfrys 
 Prifion milwyr arfog yn eu hystlys 
 Am Frynn Dinewyr dydd a'u dengys 
 
 V. 
 
 Pan ddel llu dihafarcli o barth goglçdd 
 I Aberdaugleddau heb ymyr pmmedd 
 Ag i Aberhodni deuant diau y diwedd 
 Gwae wynt y Beilchion gwyn eu byd lie 
 
 bont yn hedd 
 Pan ddyifo Dofydd yn Maledd 
 Ys damgel a fo da ei fuchedd 
 
 VI. 
 
 Llu tramawr yn lielau tonnau Teifi 
 Uchel eu rhwysg rhwyf rhycldyfysgi 
 
 Tair breuddwyd a brofir 
 
 Eu bod yn wir a gwir 
 Tak Rhandir yn ymrysoni 
 
 VII. 
 
 Tair Blynedd o'u blaen wynt a glywir 
 Tair naw a ddwg ffrwyth wedi 'r wyth y 
 
 gwisgir 
 Tair Asgell ar well a gynhelir 
 Tair buwch mewn buartli ni welir 
 Tair anesgor a wasgar bob rhandir 
 Tair gwraig anniwair ar lawr mae'n 
 
 gywir 
 Un yn lie y ddvvy a gynhelir 
 Cynnullawg yw'r amser gwelir 
 A Lloegr i'r Llew a orestyngir 
 
 VIII. 
 
 Mi a ddanfonaf faen a thri mor ynddaw 
 Ag a wnaf gafod a main brwd i'th ddys- 
 
 trywiaw 
 Mi a wnaf baladr yn gadr o Lydaw 
 Mi a ddanfonaf dy aelodau cyn peidiaw 
 A'th eppil a'th had gad gynhulliaw 
 At y cwn ar bleiddiaid a'r brain iw bwyt- 
 
 taw 
 Mi a ddanfonaf anwiredd i'r lie y daw 
 Mi anfonaf wledd o'r sygnedd i'r neb ai 
 haeddaw 
 
 Mi anfonaf ddiwedd i'r anghywirion 
 
 Mi anfonaf rad yn y mor a'r donn 
 Mi anfonaf wiail Beirddion i flodeuaw 
 
 IX. 
 
 Mi osodaf ffynon yn yr uchelion 
 Mi osodaf rhyfel rhwug hen elynion 
 Mi osodaf lanw mewn saith afon 
 
 A Hid llif Tomi 
 
 Yn saith Aberon 
 Mi anfonaf nifer yn berchennogion 
 
 cyfrad- 
 
 Mi osodaf blu ar y rhai noethion 
 Ag a rof iechyd i'r rhai cleifion 
 Fal y bo'r byd am hyun yn ymryson 
 Mi osodaf y cyfoeth rhwng annoethion 
 Pal y bont gurawg gan ymryson 
 Mi osodaf hedd a choledd i bob 
 
 Ion 
 Pum naw a ddeholant Estronion 
 
 Pum tri yn ymryson 
 
 Yn bleidiau blinion 
 
 Gracia Tempora terra 
 Tarw maen mawr i'r llawr a ollynga 
 Llynges o foroedd a dramwya 
 Hyd amdiroedd Ammyr mein a'u harweinia 
 
 HEININ BARDD MAELGWN GWYNEDD 
 AI CANT. 
 
 PROPHWYDOLIAETH Y BERGAM 
 
 O FAELOR. 
 
 L. H. Y. 
 
 Traethaf yt fardd daf 
 Cyd cyíanned o gof a'th gaf 
 Diynigyd a byd bydaf 
 
 Bryd ar hunaw 
 Traethasom awenydd 
 Y dydd y daw cynnydd 
 Ar fro ag am foydd 
 Heb orddwyn cwyn cilydd 
 
 Caled ddifiaw 
 
 II. 
 
 Pan ifrwytho coedfryn 
 
 A chad ar y Brynn gwynn 
 
 A choelfain byd cynglyn 
 
 Conglau dreiddiaw 
 Pan chwarddo Ofydd 
 Lle'dd ymgyferfydd 
 Yn niffaith maith mynydd 
 Ag yn y sylf o dan y gwydd 
 
 Dydd ymdeithiaw 
 
 III. 
 
 Arth o Feli a rydd 
 Ryddyd a chynnydd 
 I Bowys dwys drefydd 
 Ag i bob Cymro y bydd 
 Pawb cyfun ai gilydd 
 Un cyfar cyfannydd 
 Ar y byd a ddyfydd 
 A hedclwch hir ysblennydd 
 A fynno Duw diau y bydd 
 
 BERGAM O FAELOR AI ('ANT. 
 
PROPHWYDOLIAETH IEUAN TRWCH Y DARAN. CANUAU Y MAB CRYG. 365 
 
 PROPHWYDOLIAETH IEUAN 
 TRWCH Y DARAN. 
 
 O L. H. Y. 
 
 Pennau'r Byd i'r llawr a ddigwyddan 
 
 Mab y Dyn a'r Erỳr o hynny allan 
 
 Y Byd ai lioll wledydd a feddianan 
 
 Yna bydd Tangnefedd a llafar y Gan 
 
 Hyd wyneb y byd a phob diddan 
 
 Ag ar y ddaiar daioni cyniman 
 
 Ag ymchwel gwynfyd i bawb yn gydgyf- 
 
 ran 
 Ag i Dduw'r gogoniant yn yr uchelfan 
 
 Y MAB CRYG AT CANT. 
 
 O L. C. H. 
 
 Duw diadnair a niair mae'r cynghorion 
 A wnaf rhag lladron dynion daimod 
 Aethpwyd am teiriair taeriaitli ffyrnig- 
 
 rwydd 
 Tramgwydd naws arwydd y nos arall 
 Ni fu 1 ryw lefain dainwain dymmestl 
 Ac a í'u eclios i'm diddos dy 
 Er pan laddawdd cawdd y cath losgyrn- 
 
 grin 
 Y ci lledfegin llwyd a fegais 
 Dyfod y carnlleidr gwrmeidr garmal 
 Ac yspeilio'r ty hyd nos tywyll 
 Arfaethu mynnu cawell mynnaedd teg 
 A dwyn fy nhaedeg murchweg raawr- 
 
 chwedl 
 Edrych a orug ífug uffern drum 
 Ar hyd y ty clyd bryd bf edychfoes 
 Ac arganfod rhidyll y tringod 
 A drylliau fy ffon drwy'r un ffenestr 
 Cafas y lleidr was gyda 'm llawdr wael 
 Cyfaillt anniwyd bryd i brydydd 
 Crib ffyrtling nidling neddwallt gymman- 
 
 fa 
 A llwy droed gwtta drud a gattel 
 Hirgroo- i'r diriaid oer daid od ai 
 Am gwal poen gofal byd pan gafas 
 Hengod íyngwliegr rhwng hengist at-hil 
 A thyllau gwiril yn y gwarag 
 Nid edewis ym dim grym giymiant 
 O'r trysor trawsfyg lawdr byg bagan 
 Dieithr clwyd nawieir bywion hwngyrdl- 
 
 awd mellt 
 Wrth dda refíyn wellt gyssellt gasaf 
 Cigfrain a weler uwch y wilers 
 Yn dial f' anrhaith gwaith gwythlonder 
 Ar ddinas maelawr lie mae molest sôn 
 Ysgwyd pren lladron am eu lledrad 
 Feu, bu. 
 
 Y MAB CRYG AI CANT. 
 
 O L. C. H. 
 
 Crist Crair unmab mair mawr ryfeddod 
 
 Am gri bilain sais trais wtreswr 
 
 Nad a hë'yrn chwyrn chwyrnd\vrcli gwadd- 
 
 awd bias 
 Y doeth y lleas cyn glas gloeslif 
 Can oedd celwyddawg ríiochgawg rhech- 
 
 gawr 
 A ffalst ac anglilaer murdaer mawrdwyll 
 A ffugiawl ti-ethawl trutbain amrhydferth 
 A serth ac anferth swrth ac ynfyd 
 Am fy ngliarcliaru tru tra digter 
 Trwy weithred Grrifíri cablgi cwblgas 
 Prif afonydd rhydd rhwng Cwy a hafren 
 Modrybedd cymmen mi ai cyrnmerth 
 Un oedd defeidiad ddifrad ddyfrys 
 Enwog brif afon tros Fôn traws fodd 
 Eurgaddug can dug y dogi gwaddawd saig 
 I'r oreu carrwraig yn dwyn corwrysg 
 Ar ail dwfr gynnail deifr ar gynnwrf 
 Oer yw i ddedwydd cerydd cares 
 Dig oedd Ieithon son seingul raeawdo 
 Deffro rhwyd ortho be rliaid wrthi 
 Trydedd mawr gocliwecld er marw gy- 
 
 chwedl 
 Bei ceffid trwy lid adled bu erw 
 Ofer gleiriach sach sarrug ei wagffon 
 Afon cymmaron ai cymmerai 
 Ceisiaw GriíFri ddeifrgi ddwfrgwymp 
 Gwnaeth ar ei thrawsryd pyd pedwardyn 
 Glawedawg feinawg fwynaf cyíhithderw 
 Clwyflif dros ganerw glwysferw glasfor 
 Porth Duw i' r pontpren Uethr asgen llithr 
 
 Ar saer ai docles yn odidawg 
 Amddychwelu cnu cnecc bwch gynhorthwy 
 Gan felyn fordwy falaen fawrdwysg 
 O gwlychawdd Griffri cri crin foelfors 
 Uchlaw Trefycclawdd fawdd faetbgennau 
 Sycbed ei fìîlcas bengam ffwlcwd wyll 
 Dibwyll arth frwrndwyll wrth uíFerndan 
 
 Y MAB CRYG AI CANT. 
 
 O L. C. H. 
 
 Duw am rbo deall call rhag cellwair 
 Dyn wyf yn gwarthrwyf oddigartbref 
 I brydu canu ceinwawd gyfiawni 
 I walch balcb bylcbwin fyddin faddau 
 Coethrydd hael Ddafydd cynnydd cannyn 
 Caith a ddioddef rhag lief a llosg 
 Carcu cil eiddil eiddun hedd ddichlais 
 Cerennydd a Sais rhag trais traethawd 
 Ni bu ddigon rhydd greddf onnwydd grym 
 Balchwyr clod ddadweir mawreir meurig 
 
366 
 
 YR IUSTUS LLWYD A'l CANT. 
 
 Pan fu glau 'r hyntau yn Norhamtwn dref 
 Pan oedd ddioddef ynglef Englis 
 Cyffelyb a'r son y digones 
 Dafydd yn nhrefydd seisnig ryfedd 
 Ac y digones deg anwych dercyn 
 Maredydd ar llynn yn Llann Rhystyd 
 Pan welas Dafydd liwylddydd haelddeddf 
 Y gwyr yn ynigur tyst ddolur tost 
 Myfyr oedd gantaw rhac antnr ymladd 
 Brwydr nadd gwyrs niawrradd gwers y 
 
 nieirw 
 Can ni ddel yngawr llawr llwyddgyrch 
 Maith yw ei wirawd a'i wasgawd wisg 
 Llyw rhwysg Beirdd liyfrwysg rhwng 
 
 hairen a Gwy 
 Lie ynu i ofwy drwy dref Raiadr 
 Can ni bon undad mad ymodwrdd 
 Maredudd gyfiawn dawn a Dafydd 
 Brodyr ungalon wrth ymgiliaw ynt 
 I goed gad luchynt i gydlechn 
 
 YR IUSTUS LLWYD A'I CANT. 
 
 L. C. H. 
 
 I Dduw y diolchaf 
 Dewin plant Addaf 
 A'i Ddoniau cwplaf 
 
 Euraf eryr 
 Caethed ym faerdy 
 Coeth iawn yw hynny 
 Fal cwthr iar anhy 
 
 Yn eirina 
 Gruffudd iarll Mawddwy 
 Groth hanner aerwy 
 Grw th brau m ewn bm-wy 
 
 Wrth hen bared 
 Grem Hem llo truan 
 Groen boen hen- weinian 
 Gyrrawdd n allan 
 
 Garran ellyll 
 Gwyr nid gwiw i fro 
 GwaiTOg aseth dro 
 Gwyredd llo yn ffo 
 
 Bhag dwy ffiol 
 Gwaeg budrgengl rawn 
 Gwy^^edd henraw fawn 
 Gweddaidd y w ei ddawn 
 
 Dilawn deulu 
 Gwarant ef ni eill 
 Er gwarae eraill 
 Gwyrawdd ei ddwygaill 
 
 O eiddigedd 
 Gwe he hen ddyfrchwil 
 Gwain fain faw rombil 
 Gwae a gais ymbil 
 
 A'i gas henbeth 
 Gẁyd fryd frys godech 
 Gwadd glaf glun ffallech 
 Gwedd elech feinsech 
 
 Drwg fa f 'ansawdd 
 Gydag ef echnos 
 Heb gudeb agos 
 Gedor bran wythnos 
 
 Wrth bren aethnen 
 Bum yn dirwestu 
 Bawa dyn a fu 
 Bwa gwrych tradu 
 
 Gwrâch mewn troedog 
 Yn Llys Buffyddyn 
 Lief cath mewn odyn 
 I'm lias o newyn 
 
 Ar llawr ei neuadd 
 Ynghroth loth ledpai 
 Ynghred na's llanwai 
 Nid mawr i'm dygai 
 
 Y mae'r digelo 
 Na bwyd na diawd 
 Na medd na bragawd 
 
 JDam mawd yn wassawd 
 
 Tan ei weision 
 Gruffudd ysgeler 
 Groth efnys tryfer 
 Gwddf amner maelier 
 
 Wrth glun miliast 
 Breiddfyw yw Gruffudd 
 Ebrwyddfudr drabludd 
 Brvd ffrwyn o goludd 
 
 Y bengaled 
 Brys bran yn corddi 
 Braich adain eli 
 Brwyd o grwyn dyfrgi 
 
 Gan adargwn 
 Brenin cwm llygod 
 Braidd fu jmiddyfod 
 A'r lie anorfod 
 
 Uwch Llanurful 
 Pennaeth moel Benddin 
 Heb gael pynnau gwin 
 Pin wrth din yswin 
 
 Heb hossanau 
 Gwedi mod noswaith 
 Gwell myned ymaith 
 Yd y llys diffaith 
 
 Gerllaw ystyffwl 
 Gwag oeddwn dranoeth 
 Yn gadu'r cyfoeth 
 Fel bran esgeimoeth 
 
 Brin ysgornach 
 Yscornach codowrach 1 ci 
 Ys gwyi* newyn hoenyn hwch 
 Ysgwydd cylionyn isgell 
 Ysgawd o fewn bargawd bwth 
 
 x Neu, cod owrach. 
 
YR IUSTUS LLWYD AI CANT. 0FFIC1UM B. MARI/E. 
 
 367 
 
 YR IUSTUS LLWYD AI CANT. 
 
 O L. C. H. 
 
 Madawg gorynnawg gwr anelw ei fyw 
 Gwas drygryw ceillsyw collswydd Rhydd- 
 
 erch 
 Medrawdd ni gedawdd ei hen gadach ym 
 Nid modur gẅiẃrym miullym manllaes 
 Madws i'r bawdlws bocllon ni byddaf 
 Ni cbaf y gauaf dim o'i gyfoeth 
 Medr gpelgant rammant ramiwr 1 puteiuiaid 
 Moelsaid nid callnaid yn oed collnef • 
 Mair a'i mab gwir grair gwawr Grist gym- 
 
 myrrecld 
 Yssydd aurhydedd marannedd mad 
 A ddifao y llo lleithgabl o wanas 
 A gan denebras ar din ebrwydd 
 Ar wair mul-gont gul gant gwas faidd for- 
 
 dwy 
 A'i inwn mal aerwy march Maelorig 
 Hawdd ganthaw adclystr pe i herchid 
 A phyth ni chetíid odid eden 
 Eddewis er's 2 mis a mwy no blwyddyn 
 Ym ei gedechyn cefndedyn cul 
 Sorrais na's cefais cyfyng offeiriad * 
 A'i dad oedd reiniad taergad dyfrgwn 
 Swrcodan druan adrywedd noethi 
 A fn am Fénlli yn hen fonllawdr 
 Hi a fu yngwydd llu fab Llyr llediaith 
 Hi a fu gairwaith yn hen gonach 
 Hi a fu am wyneu 3 wenn cabl rheidusion 
 Hi a fu am Wydion ac am Eudaf 
 Hi a fu yn rhynnu 'n oes rhan duran 
 Hi a fu yn Human cregyn llenmeirch 
 Hi a fu yn babwyr i'r aurbibau 
 Hi a fu yn llymu rhag llymed ei charn 
 Ar ol pais Badarn rhac pas bydawl 
 Hi a f u yn nychu yn achos ei haint 
 Hi a fu am Eraint ac am Arwy 
 Hi a fu yn gwasgu gweisgion ar fara 
 Hi a fun Sacsonia y mewn Senedd 
 Hi a fu'n gresawu Sawel benuchel 
 Hi a fu'n gawclel i hen Gadell 
 Hi a fu'n mygu ynghylch megin ledr 
 Hi a fu am fam Bedr yn cael bedydd 
 Hi a fu'n cyrchu cyrch ebawl cattus 
 Hi a fu am Fruttus yn hen frettyn 
 Hi a fu yn malu ym melin Reinallt 
 Ar hyd cae llugallt yn rhwyd llygod 
 Hi a fu yn tyllu nid clillyn clerwr 
 Hi a fu yn Neuddwr ac yn neiddef 
 Hi a fu yn llechu lluwch Eiry mynydd 
 Bellach am gybydd ymae'n hen gebystr 
 Hi a fu'n crynu rhac crined ei llain 
 Hi a fu'n llefain am hen llafais 4 
 Hi a fu'n tarnu turnen wraig fab Pyll 
 Hi a fu yn bebyll i hen Babo 
 
 l Neu, rimrwr. 2 Neu, es. 
 4 A r (?«, llawes. 
 
 *Neu, wyncu. 
 
 Hi a dynnwyd yn rhwyd ar hyd cwm sas- 
 
 nast 
 I geisiaw dyfrast yn ei dwyfron 
 Hi ni chad trwy frâd mae'n fradw ei Ilun 
 Gan berchen co-run byth ni'n curied 
 Madawg y w hwnnw meudaf 11 wy haiarn 
 Calon cul faen sarn earn corn iyrchell 
 Gwisgawdd am danaw uch Dinerih yn 
 
 Rhos 
 Swrcod anniddos cylch cylch ei neddair 
 Byth yn rhodd o'i fodd nid Rhydderch 
 
 gampau 
 Noeth yw fy ysgwyddau anosgeiddig 
 Ni welir am ddyn eddewid ganthaw 
 Ni ddaw o'i ddurllaw Fadawg dclyfrllyd 
 Madyn gi gelyn gogaled wyncu 
 Yn y ddel esgob du o din dyfrgi 
 Hi a ddoeth yn noeth o neithiawi' Fran wen 
 Hyd yn Llys Facsen nid llaes focsach 
 
 OFFICIUM B. MARINE. 
 
 Gwasanaeth Mair wedi ei dynnu o'r Lladin Ynghym- 
 raeg y gan Ddafydd Ddu o Hiraddug hyd mae 
 pawb yn tybiaid ac a gopiwyd yma er mwyri cael 
 gweled y dull oedd gan yr oes honno ar gyfieithu. 
 O L. E. D. 
 
 Hyn a ddywedir o flaen pob awr — 
 Henpych gwell Fair cyflawn o rad Duw 
 gyd a thi bendigaid wyt ym mhlith y gwrag- " 
 edd a bendigedig yw ffrwyth dy groth di 
 Iesu. Amen — Argiwydd agor fy ngwef- 
 usau. Am genau a fanaig dy foliant. Duw 
 ystyria yn gynhorthwy ym. Argiwydd 
 brysia i'm cymmorth Gogoniant i'r tad a'r 
 mab a'r yspryd glan. Megis ydd oedd yn 
 y dechrau ac y mae yr awr hon ac yn 
 wastad ac vn oes oesoedd. Amen. 
 
 Salm 95. 
 
 Deuwch ymddiychafwn wrth yr Arg- 
 iwydd canwn i Dduw ein iachawdur ni. 
 Rhagacbubwn ei wyneb ef ynghyffes a 
 chanwn Sailm iddaw. Canys Argiwydd 
 mawr yw Duw a brenin mawr ar yr holl 
 dduwiau can ni wrthladd yr argiwydd ei 
 blwyf canys yn ei law ef y mae holl der- 
 fynau y ddaear ac ef a edrych uchelder y 
 mynyddoedd. Canys of a biau y mor ac 
 a'i gwnaeth ai ddwylaw a seiliawdd y dy- 
 warchen. Deuwch, addolwn a syrthiwn 
 rhac bron Duw wylwn yngwydd yr Arg- 
 iwydd a'n gwnaeth. Canys ef yw ein 
 Harglwydd ni a ninnau yw ei bobl ef a 
 defaid ei borfa ef. chlywch heddyw ei 
 lef ef na chybydded eich calonnau megis 
 ynghellwair herwydd dydd prawf yn y di- 
 
368 
 
 0FF1CIUM B. MARIJL 
 
 ffaith yn y lie ydd ym brofasant eich tadau 
 chwi — hwynt am profasant ac a welsant fy 
 ngweithredoedd. Deugain mlynedd y bum 
 gyfnesaf ir genhedlaeth hon a mi a ddy wed 
 ais y mae eu calonnau yn wastad ynghyf- 
 ailorn ac nid adnabuant hwy fy ffyrdd i. 
 Wrth y rliai y tyngais yn fy Hid na ddeu- 
 ynt i mewn "i'm gorphwysfa. Gogoniant 
 i'r tad &c. 
 
 Emyn. Quem terra pontus &c. 
 
 Mair addwyn forwyn fawredd a ymddug 
 
 Y gwr a'i gorug o'i drugaredd 
 
 Mawr foliant mab sant saint orsedd nef- 
 
 awl 
 Mair ddeddfawl ddwyawl ddiwael bensedd 
 Mor llafar daear duedd ac awyr 
 Haeía lloer yn llwyr llwrw teyrnedd 
 Mair greawdr llywiawdr llyw hedd tŵr 
 
 doniau 
 Tair ffyrf defnydcliau gwiw radau gwedd 
 Mirain wyry ysgain osgedd gwynfydig 
 Wyt Fair fawrhydig fawr anrhydedd 
 Morwyn yn ymddwyn em ddawn feuedd l 
 
 byd 
 O ysbryd gleindyd glan etifedd 
 Moliant gogoniant gwnedd i'r Drindawd 
 Tair person undawcl undeml fonedd 
 
 Amen. 
 
 Salm 8. 
 
 Arglwydd ein harglwydd wyt a gwyllt a 
 
 gwâr 
 Mor rhyfedd dy henw yn yr holl ddaear 
 Canys clrychafedig yw dy fawredd 
 A'r uchaf nefoedd Dduw ben teyrnedd 
 
 enau maibion yn dyfhu gwnaethost fol- 
 iant 
 
 1 ladd dy elyn a dialwr clrwant [edd 
 Can gwelaf nefoedd gwaithredoedd dy fys- 
 Lloer a ser y rhai a seiliaist i'th anrhydedd 
 Beth yw dyn canys coffei ef 
 
 Neu fab dyn a dramwy o nef 
 
 Lleiheist ef noc engylion gwisgaist o goron 
 
 enrhydedd 
 A gosodaist ef ar weitliredeodd dy ddwy- 
 
 law o'th drugaredd 
 Pob peth a ddarestyngaist dan ei draed ef 
 
 yn rhycld 
 Defaid ac ychen ac anifeiliaid y maesydd 
 Ehediaid nef a pliysgod y wailgi 
 Y rhai a hwyliant lwybrau môr heli 
 Arglwydd ein harglwydd wyt a gwyllt a 
 
 gwar 
 Mor rhyfedd dy enw yn yr holl ddaear 
 Gogoniant i'r tad &c. 
 
 1 Neu, reufedd. 
 
 Salm 19. 
 
 Gogoniant yr arglwydd a ddatgan y nef- 
 oedd 
 A'r ffurfafen a ddengys ei ddwylaw weith- 
 
 redoedd 
 Dydd i ddydd a ddiguddia gair diwyd 
 A'r nôs a ddengys i'r nos gelfyddyd 
 Nid oes barablau nac ymadroddion 
 Ar ni chlywo llefoedd y gwyr doethion 
 I bob tir ydd aeth eu sain ac eu llafar 
 I ymylau cylch y ddaear 
 Yn yr haul y gosodes ei annedd a'i gell 
 Ac yntau mal gwr priod yn dyfod o'i ys- 
 
 tafell 
 Ymddrychafawdd fal cawr i ffordd ryediad 
 Bu o nef uchaf ei hynt fynediad 
 Ai gyferbyniad hyd uchelder 
 Nid oes a ymgudclio rhag gwres ei gallder 
 Difagl gyfraith yr arglwydd a ymchwel en- 
 
 eidiau y rhai truain 
 A'i gwir dystiolaeth a ddyry ddoethineb i'r 
 
 rhai bychain 
 Cyfiawnder Duw a lawenhaa calonnau ar 
 
 naid 
 A'i eglur orchymmyn a oleuhaa llygaid 
 Sanctaidd ofn Duw a drig yn oes oesoedd 
 A'i famau a gyiiawnheir ar gyhoedd 
 Eiddyn ynt yn fwy nag aur nac emmau 
 A pherach ynt no mel a'i ddilyfau 
 Ath was a'i cedwis yn ddianwadal 
 Ac am eu cadw dirfawr iawn fydd ei dal 
 Pwy a ddyaill ei feiau glanhaa fi o'm dir- 
 
 geloedd 
 A rbed itli was am ei arallion gamweithred- 
 
 oedd 
 Onid arglwyddasant arnaf difagl fyddaf 
 Ac ef am glanheir o'r gweithredoedd mwyaf 
 Ac ef a ranga ei fodd ymadroddion fy 
 
 ngenau 
 A meddwl fy holl galon ger dy fron dithau 
 Arglwydd fy nghyn north wyawdr 
 Tydi yw fy mhryniawdr 
 Gogoniant i'r tad. 
 
 Salm 24. 
 
 Duw biau y ddaiar a'i chyflawnder 
 Byd y daierydd a'i breswyl nifer 
 Canys ar y moroedd ef a'i seiliawdd 
 Ac ar yr afonydd ef a'i cy weiriawdd 
 Pwy a esgyn ar fynydd yr Arglwydd 
 Neu pwy a saif yn ei santeiddrwydd 
 Diargywedd o ddwylaw a glan o galon 
 A diorwag ei enaid a difrad i'w gymmyd- 
 
 ogion 
 Hwn a gaifF fendith gan y creawdr 
 A thrugaredd gan Dduw ei Iachawdr 
 Hon ydyw'r genhedlaeth a'i cais efo 
 
OFFICIUM B. MARINE. 
 
 369 
 
 Ac a wyl \vyneb Duw Arglwydd pobl Iago 
 Agorwcli eich pyrth dwysogion a cb en well 
 
 foliant 
 Ymddrycliefwcli dragywydd byrth i frenin 
 
 y gogoniant 
 Pwy'r brenhin gogoniant hwn á ddaw at- 
 tain yn ddirgel 
 Arglwydd cadarn cyfoethawg a galluus yn 
 
 rhyfel 
 Agorwcli eicli pyrtli dwysogion a clienwch 
 
 foliant 
 Ymddrycliefwcli dragywydd byrtb i frenin 
 
 y gogoniant 
 Pwy'r brenin gogoniant hwn wrth gael 
 
 moliant 
 Arglwydd y nertlioedd y w brenin y gogon- 
 Gogoniant i'r tad &c. [iant 
 
 dy gynliortliwy or a anrhydeddo dy goffad- 
 uriaeth canys o banot ti y ganed Haul cyf- 
 iawnder Christ ein Duw ni. 
 
 Llith Luc 1, 26. 
 
 Gabbiel a anfoned yn gennad y gan 
 Dduw i ddinas yn Galilea yr hwn a elwir 
 Nasraeth i briodi morwyn a gwr a elwid 
 Ioseph o lwyth Dafydcl. Ac enw y forwyn 
 oedd Mair. A phan ddaeth yr angel i 
 mewn attai y dywawd ef hanpych gwell 
 Fail- gyflawn o râd Duw gyd a thi bendig- 
 aid wyt ynghyfrwng y gwragedd. A phan 
 gigleu Fair hynny cynhyrfu a wnaeth a 
 meddyliaw pa ryw gyfarch oedd honno. 
 
 A Dywedyd a orug yr angel wrthi nac 
 ofnhaa Fair canys ti a gefaist rad y gan 
 Dduw ti a ymddygu feichiogi ith grôth ac 
 a esgory ar fab a elwy ei enw Iesu a hwnnw 
 a fydd gwr mawr a mab y gelwir i'r Goruch- 
 af ac ef a rydd yr Arglwydd Dduw iddaw 
 eisteddfa Dafydd ei dad ac ni bydd diwedd 
 ar ei deyrnas ef. A dywedyd a orug Mair 
 wrth yr angel pa fodd fydd hyn can nid 
 adwaen i wr ] .A dywedyd a orug yr angel 
 gan atteb iddi yr yspryt glan a ddaw ynot 
 ti a nerth y Goruchaf a'th wasgoda wrth 
 hyn y peth santaidd a aner o honat ti mab 
 Duw y gelwir. A llyma Elsbeth dy gef- 
 nithderw' gwedi ymddwyn mab yn ei hen- 
 aint a hwn y w y chweched mis iddi yr hon 
 a elwir yn anfab can nid oes un gair diallu 
 herwydd Duw. Ac yna y dywawd Mair 
 llyma fi yn llawforwyn i'r Arglwydd bid i 
 minnau herwydd dy eiriau di. 
 
 Tithau Arglwydd trugarhaa wrthym. 
 Diolchwn i Dduw. Dedwydd yn ddihau 
 wyt gyssegredig wyry Fair a theilwng wyt 
 o bob rbyw foliant canys o hanot y ganed 
 Haul cyfiawnder Christ ein Duw ni. 
 Gweddia dros y bobl cyfrwng dyred dros 
 yr ysgolheigion cyfrwng ddarestwng dros 
 ofunedawl wreigawl ysglen l synnient bawb 
 
 v Neu, ystlen. 
 2b 
 
 Emyn Ambbosa ac Awstin. Te Deum. 
 
 Ti dduw addolwn ti a weddiwn 
 A thi addefwn eiddun Ddofydd 
 Ti Arglwydd nefawl tad tragywyddawl 
 To daiar ath fawl y sawl y sydd 
 Engylion gerdclau nef a'i fecldiannau 
 Oil ath fawl dithau rhiau rhiydd 
 Serubin gynnwys Seraphin frowys 
 A ganant yn lwys leiswawd newydd 
 Sant sant sant Arglwydd Sabaoth culwydd 
 Santaidd fawr hylwydd hwyl haul loyw- 
 
 ddydd 
 Llawn yw nefawl chwant o'th fawr ogoniant 
 A hylldo ariant holl daierydd 
 Gogoneddus gôr ebystl nefawl bôr 
 Ath fawl falch gyngor gangau dedwydd 
 Molliannus i' n rhi rhif y proffwydi 
 Ath fawl Grist celi colofn bedydd 
 Canheid-lu creudwysg a gerddant ith wysg 
 Yn llu aur dur-frwysg yn llwyr dorfrydd 
 Santes eglwyswawd drwy'r holl fedyssawd 
 Dyro hael ddefawd o'th lin Ddafydd 
 Ein tad trugaredd anfeidrawl fawredd 
 Ai haddef pob gwedd gwiwddawn elfydd 
 Dy anrhydeddus unmab moliannus 
 A fawl crefyddus ffyrf gampus iFydd 
 Dy gyd cldiddanwch sant ysbryd el well 
 A folir yn fflwch ffloyw leferydd 
 Crist bennadur creel brenin gogoned 
 Ti yw'n eidduned ydiwedydd 
 Tragywyddawl blant dragywydd dad sant 
 Ti biau moliant mil oedd beunydd 
 Ti a gymmerth cnawd o fru morwyndawd 
 A dynawl giwdawd o nawd newydd 
 I ryddhau dyn y gan ei elyn 
 uifern clerfyn dwrf uselydd 
 Ti a egoraist i ddyn a geraist 
 Nef pan in prynaist ar bren palmwydd 
 Y mae d'eistedcliad ar ddehau dy dad 
 Ath breswyl gwastad mad mydr sillydd 
 Ti Arglwydd Iesu a ddaw i farnu 
 A fo ac a fu llu llewenydd 
 Nertha dy weision gwerth dy waed gwirion 
 Gwyrthfawr dy goron goralw grefydd 
 Par eu gobrwyaw gyd a'th Saint adlaw 1 
 A'r fuchedd rhagllaw llyw Uiossydd 
 Gwared dy bobloedd gwerin dy wladoedd 
 Gweryd ar nefoedd naf rhysfaydd 
 Llywia hwynt nef ner llywiawdr uchelder 
 Drychaf uch no'r ser muner mynydd 
 Ti a fendigwn ti a addolwn 
 Gwastad i'th garwn i'th gerennydd 
 Molwn dy gampus enw anrhydeddus 
 l JS T eu, aelaw. 
 
370 
 
 Byth yii barhäus yborë'ydd 
 Teilynga heddiw ein cadw yn gywiw 
 Rhag pecliod yinliw ymlaen lluydd 
 Trugarhaa naf nef trugaroccaf 
 Wrth bobl plant Addaf addurn gynnydd 
 Gobaith ein gorsedd bid yn ddiommedd 
 I'n dy drugaredd heb dro gerydd 
 Archwnein gobaith er erchyll dy laith 
 Na'n llygrer yn faith fyth tragywydd 
 
 Amen. 
 
 OFFICIUM B. MARI^. 
 
 Moliannau. Ad laudes. 
 Duw ystyria yn gynhorthwy ym 
 Arglwydd brysia i'm cymmorth 
 
 Gosroniant i' r tad &c. 
 
 Salm 93. 
 
 Duw a wledychawcld tegwch a wisgawdd 
 Gwisgawdd gadernyd ac ymwregysawdd 
 Ef a gadarnhaawdd cylch y ddaiar 
 Hyd na's cydgyffroi'r fytb o'i darpar 
 Er bynny parawd yw dy eisteddfod 
 Duw er yn oes oesoedd gwir yw dy fod 
 Drychafasant arglwydd yr afonydd 
 Drycbafasant lefoedd eu lleferydd 
 Drychafawdd afonydd donnau mawredd 
 Gan liaws lefoedd llawer o ddyfredd 
 Khyfedd yw dirnadau'r môr a'i son 
 Rhyfedd yw yr arglwydd yn yr uchelion 
 Credadyn yn ddirfawr y w dy dystiolaethau 
 Santeiddrwydd a weddai ith dy yn hyd 
 ddyddiau 
 
 Gogoniant i'r Tad <fcc. 
 
 Salm 100. 
 
 Pob tir cenwch foliant i Dduw dofydd 
 Gwas'naethwch iddaw trwy lawenydd 
 Deuwch i mewn yn ei wydd ger ei fron 
 Yn hu lawen o lawenydd calon 
 A gwybyddwch mai'r Arglwydd yw Duw 
 
 ein rhi 
 Nid hwynt'wy namyn efo an gwnaeth ni 
 Ei bobl a defaid ei borfa agorwch ei byrth 
 
 trwy gyffes 
 Agorwch ei lysoedd cyffeswch iddaw ar 
 
 emynnau lies 
 Molwch ei enw hynaws yw yr Arglwydd 
 
 tragywydd ei drugaredd 
 Hyd enedigaeth a genedigaeth byd y bydd 
 
 ei wirionedd 
 
 Gogoniant i'r tad &c. 
 
 Salm 63. 
 Duw fy nuw i ti a folaf 
 Attad o leufer y gwiliaf 
 Ynot y sychawdd fy enaid i 
 
 Mor liosawg Duw yw ein gwawd itti 
 Mewn tir diffaith diffordd diddwfr yn sant 
 
 yt ydd ymddangosais 
 Yn y welwn dy nerth ath ogoniant yn 
 
 garuaidd lednais 
 Canys gwéllyw dy drugaredd no bucheddau 
 Wrth hynny dy foliant a wna fy ngwefusau 
 Felly yn fy mywyd i'th fendigaf 
 Ac ith enw fy nwylaw a ddrychafaf 
 Fal y llanwer fy enaid i o floneg a brasder 
 I'th fawl fy ngenau a'm gwefusau nef 
 
 muner 
 Eelly ar fy ngwely ith goffeais ti a'm ceraist 
 Y bore i'th feddyliaf canys ti a'm nerthaist 
 Dan wasgawd dy adenydd ydd ymddrych- 
 
 afaf innau 
 Glynodd fy enaid wrthyt fe a'm cymmerth 
 
 dy ddehau 
 Ofer y ceisiasant fy enaid i eithafion y 
 
 ddaiar ydd ant 
 Mewn dwylaw cleddyfau y rhoddir a 
 
 rhannau cadnoaid fyddant 
 Ef a lawenheir y brenhin yn nuw a molir 
 
 a dyngo i'r gwirionedd 
 Canys distrywedig fydd y genau a ddywetto 
 
 enwiredd 
 
 Salm 67. 
 
 Duw a drugarhäo wrthym ac ef a'n ben- 
 
 dicco 
 Eglurder ei wyneb arnam ac ef a drugarhäo 
 Yn y adnappom ar y ddaiar dy ffyrdd di 
 Ac yn yr holl genhedloedd dy iechyd Geli 
 Cyffesed y bobl yt Dduw Arglwydd 
 Cyffesed y bobloedd oil yt yn dy wydd 
 Llawenhaed y cenhedloedd canys cyfiawn 
 
 arnynt y berny 
 Ymddrychafent y bobloedd canys y cen- 
 hedloedd a gyweiry 
 Cyffesed y bobl yt Dduw Arglwydd 
 Cyffesent y bobloedd oil y f yn dy wydd 
 Can rhoddes y ddaiar ei ffrwyth beunydd 
 Bendiged ni ein Duw ni bendiged ni Ddof- 
 
 ydd 
 
 Ac ofnhaed ef gan ei foli yr holl ddaierydd 
 Gog. i'r Tad &c. 
 
 Llyma ganiad y trimaib yn y gynneu 
 
 dan : Ananias Azarias a Misael. 
 Bendigwch Dduw ei ddinam weithredoedd 
 Drychefwch molwch mil o oesoedd 
 Bendigwch engylion Dduw Ion Ddofydd 
 Bendigwch y nefoedd naf nôs a dydd 
 Bendigwch Dduw ddyfredd uch y nefoedd 
 Bendigwch Dduw ddawn nerth yr holl 
 
 nerthoedd 
 Bendigwch yr hael Dduw haul a lleuad 
 Bendigwch syr nef serennawl wlad 
 
OFFICIUM B. MARINE. 
 
 371 
 
 Bendigwch Dduw cywir cawad y gwlith 
 Bendigwch Dduw pob yspryd bendith 
 Bendigwch Duw ddiddan a than a tliês 
 Bendigwch oerfel y gauaf a haf hywres 
 Bendigwch Dduw ddurrew a rhew crimp- 
 
 iawg 
 Oerfel a glasrew a glwyswlith deifniawg 
 Bendigwch Dduw eirian ac eiry a ia 
 Nosau a dyddiau deddf a wedda 
 Bendigwch Dduw eich llyw y lluchedennau 
 Tywyllwch lleufer wybr ac wybrennau 
 Bendiged y ddaiar Dduw gwâr gwiraf 
 Druchafed moled nioliannusaf 
 Pobniynyddbronnydd brynniau bendigwch 
 Naf daiarolion a phellennigion fflwch 
 Bendigwch ffynhonnau Dduw rhiau rhydd 
 Moroedd mordon hysson ac afonydd 
 Bendigwch Dduw y morfeirch a morbysg- 
 
 awd 
 Molwch ehediaid nef naf gwiraf gwawd 
 Bendigwch Dduw y bwystfil a'r gwyddfilod 
 Holl feibion dynion a dof lydnod 
 Bendiged Israel Dduw hael ehalaeth 
 Arddrychafed moled a moliant ffraeth 
 Bendigwch Dduw ddiwair offeiriaid 
 Ai ufuddion weision nefolion haid 
 Bendigwch Dduw telaid saint o galonnauw 
 
 ATAXIA AzARIA A MlSAEL. 
 
 Bendigwch molwch Dduw moliannus hael 
 Bendigwn drychafwn drychafiawdr bid 
 Duw dad a mab mad nieidrawl yspryd 
 Bendigaid wyt naf nef yn y ffurfafen 
 Moliannus amherawdr greawdr graen 
 
 Salm 148. 
 Molwch yr Arglwydd o'r nefoedd 
 Molwch ef uchelion leoedd 
 Molwch ef ei holl engylion 
 Molwch ef ei nerthoedd gleinion 
 Molwch ef yr haul a'r lleuad 
 Molwch ef ser a goleuad 
 Molwch ef nefoedd y nefoedd 
 Molwch ef ddyfredd i ar y nefoedd 
 Canys ef a ddywawd ac hwynt a wnaeth- 
 
 pwyd 
 Gorchmynnawdd ef ac hwynt a grewyd 
 Ef a'i hansoddes yn dragywydd rhag Haw 
 Gosodes ef orchymmyn ac nid a dostaw 
 Molwch Dduw Arglwydd y nef a'r ddaiar 
 Sairph a holl eigiawn mor anafar 1 
 Tan cenllysg eiry ia tymhestlau 
 Y rhai a wnant ei air a'i orchymynnau 
 Mynyddedd brynniau a gwydd ifrwythlawn 
 
 ddwyn 
 A holl gedriwydd pob coed pob llwyn 
 Bwystfilod ysgrybl dof anifeiliaid 
 1 Neu, arllasar. 
 
 Ac adar edynogion ehediaid 
 Brenhinedd y ddaiar a'i holl bobloedd 
 Tywysogion a brawdwyr y gwladoedd 
 Iefaing henion gwyryfon molant Dduw 
 
 ben cûn 
 Canys drychafedig yw ei enw ef ei hûn 
 Ei gyffes ef ar nef a daiar 
 Ef a ddrychafawdd corn y bobl hygar 
 Emyn i bawb o'i saint sant geisiaw 
 Maibion yr Israel pobl agos attaw 
 
 Salm 149. 
 
 Cenwch i'r Arglwydd ganiad newydd 
 Yn Eglwys y saint ei foliant fydd 
 Llawenhaed yr Israel yn yr hwn a'i 
 
 gwnaeth 
 Ymgyfoded merched Sion wrth ei frenhin- 
 
 iaeth 
 Molent ei enw gan grwth drwy synwyr 
 Canent iddaw dinipan a Sallwyr 
 Can ranghawdd bodd yr Arglwydd ei bobl 
 
 dda ddiwyd 
 Ef a ddrychafawdd ei ledneision ar iechyd 
 Saint a ymgyfodant ar ogoniant 
 Yn eu gwelyau y llawenhäant 
 Llawenydd Duw yn eu mwnwgl ffodiawg 
 Ac yn eu dwylaw cleddyfau miniawg 
 I wneuthur dial ar y cenhedloedd 
 A chosbaduriaeth ar y bobloedd 
 I rwymaw eu brenhinedd mewn caledion 
 
 efynnau 
 Ai boneddigion mewn haiarnolion gadwyn- 
 
 au 
 Wrth wnenthur ac hwynt yr ysgrifenedig 
 
 farn 
 Hyn yw gogoniant holl Saint Duw cadarn 
 
 Salm 150. 
 
 Molwch yr Aglwydd yn ei wirdda saint 
 
 Molwch ef ar gedernid ei nerth a'i fraint 
 
 Molwch ef yn ei nerthoedd y gwir Arg- 
 lwydd a'n medd 
 
 Molwch ef herwydd lliosogrwydd ei fawr- 
 edd 
 
 Molwch ef ar sain trwmp holl genedl dyn 
 
 Molwch ar Sallwyr a cherdd delyn 
 
 Molwch ef ar grwth a thimpan 
 
 Molwch ef ar dannau ac organ 
 
 Molwch ef ar sainodron glych clych llawen- 
 ydd 
 
 Pob yspryd moled ei naf tragywydd. 
 Goeron. i'r Tad. &c. 
 
 Cabidwl Ecc. xxiv. 23. 
 Megis Gwinllan y ffrwythaisi arafwch 
 aroglau a'm blodau i ffrwythau anryfedd 
 ac addwynder ynt. 
 
372 
 
 OFFICIUM B. MARIiE. 
 
 Emyn. 
 
 Gogoneddus Fair war weddus feinus fanon 
 Gam drychafìad gan y gwirdad geiniad 
 
 ganon 
 Ac uch no'r ser o'r uch elder muner mwyn- 
 
 ion 
 Ti a fegaist ac a borthaist a byrth dynion 
 Ar laeth gorau cyssegr fronnau frenin 
 
 doethion 
 Gwr ath. fagawdd ac ath greawdd greawdr 
 
 liinon 
 Drygwaith Efa Mair Faria morwyn wirion 
 A'i gwrageddawdd pan wir greawdd gred- 
 
 adunion 
 
 Y drwy fenestr nefawl ffenestr ffin engyl- 
 ion 
 
 Y caiff Cristiawn a pliob fryddlawn iolad 
 ffyddlonion 
 
 Drws drawst eurin uchel frenin freiniawl 
 
 ddeon 
 Forth eslurder eglur leufer lafar tirion 
 A egored Fair otli weithred beb hoccedion 
 Caned pob llais Cristiawn difflais Christ 
 
 elëison 
 Mawr ogoniant i'r tad a'r plant sant saint 
 
 goron 
 Mab a aned i'n digodded yd y gwyddon 
 
 Fair forwyn yn fawr orllwyn yn ar- 
 llwynion 
 
 Moliant hefyd i'r glan yspryd gweryd 
 
 gwaron 
 Mawr anrhydedd mirain fawredd mur nef- 
 
 olion 
 
 1 Dduw trindawd ddwywawl undawd un 
 tair person Amen. 
 
 Caniad Zacharias offeiriad pan aned 
 Ieuan Fedyddiwr. .Luc. i. 68. 
 
 Bendigaid fo Duw arglwydd pobl yr Is- 
 rael 
 
 Gan gofwyawdd a phrynawdd ei blwyf yn 
 ddiwael 
 
 Drychafawdd ini gorn yr iechyd 
 
 Yn nhy Dafydd ei was diwyd 
 
 Megis y dywawd trwy enan y proffwydi ' 
 
 Y rhai a fuant er yn oes oesoedd yn ddifri 
 Ef a barawdd ini iechyd o'n gelynion 
 
 Ac o ddwylaw pawb o'n digasogion 
 "Wrth wneuthur tragaredd gycl an teidiau 
 A chofíau yn wastad ei sanctaidd orch'niyn- 
 
 nau 
 Llw a dyngodd wrth ein tad ni Abram 
 
 Y rhoddai ei hnn drosom ni an cam 
 Yn y wasanaethom ni Dduw bennydd 
 Oddiwrth ein gelynion yn ddiofn rydd 
 Drwy gyfiawnder a santeiddrwydd 
 üer ei iron ef bennydd ac yn ei wydd 
 
 Tithau fab yn broffwyd ith elwir i'r Gor- 
 
 uchaf 
 Ti a'i rhagnaeni ef i arlwyaw fìyrdd Dduw 
 
 dy naf 
 I roddi celfyddyd o iechyd i'w blwyf 
 Yn faddeuant iddynt o'u pechodau tra- 
 
 gywydd 
 Drwy ymysgaroedd Dduw ddwywawl nêr 
 Yn y rhai i'n gofwyawdd ddwyrëawr o 
 
 uchelder 
 Wrth egiuraw i'r eisteddiaid yn y tywyll- 
 Yn y tywyllwch a gwasgawd angau [wch 
 Ac i gyweiriaw ffyrdd ein traed ninnau 
 Gogon. i'r Tad &c. 
 
 Omittuntur orationes ad B. Mariam. 
 
 Dros Heddwch. 
 
 Dyro heddwch Arglwydd yn ein dyddiauni 
 Can nid oes neb arall a ymladdo drosom 
 
 eithr tydi ein Duw ni 
 Duw bid heddwch yn dy nerthoedd 
 A bid amlder yn dy dyrau di 
 
 Gweddi. 
 
 Duw gan yr hwn y mae saint euddun- 
 eddau iawnion gynghorau a chyfiawnion 
 weithredoedd dyro ith weision yr heddwch 
 yr hwn nis dichon y byd ei roddi yn y 
 rodder ein calonnau ni ith orchymynion 
 di drwy wrthladd ar feiau ein gelynion a 
 bod ein amseroedd ni trwy dy amddiffyn di 
 yn heddychlon wastad drwy ein Harglwydd 
 ni Iesu Grist dy fab di yr hwn a fuchedd- 
 occa ac a wledycha gyda thi a'r yspryd glan 
 yn dragywyddawl ac yn oes oesoedd. 
 Amen. 
 
 Llyma ddiwedd y Pylgain a dechreu 
 yr awr Brim. 
 
 Duw ystyria yn gynhorthwy ym — Ar- 
 glwvdd brysia i'm cymmorth. Gogoniant 
 i'r Tad &c. 
 
 Emyn. 
 
 Coffa Dofydd Duw tragywydd 
 Dy gerennydd bydd bodd warant x 
 Wrth bobl efrydd bŷd aflonydd 
 Ath blwyf bedydd bydawl orsedd 
 Yt ry-gymrud ein cnawd ehud 
 B-heg diolud rhag dialedd 
 A fu greulud fal i'n carud 
 A'n prynu'n ddrud o alltudedd 
 Er anrhydedd dy etifedd 
 Maddeu garedd model ein geiriau 
 Mab cyflawn rad mab Dofydd dad 
 i Neu, waredd. 
 
OFFICIUM B. MARLE. 
 
 373 
 
 Bhag Uffern gad rhwyg y ffwrn gau 
 Differ dy wlad dwg fi attad 
 Yn aur angad yn Awr Angau 
 Mawl caredig i'r pendefig 
 Yw arbennig bennaeth tri-byd 
 Mab genedig o'r wyry ddiddig 
 Mair fawrydig radau gleindyd 
 Miloedd a wnant mawl a gaiiant 
 Ar fryn a pliant a pliynt esbyd 
 Mawl ogoniant miloedd foliant 
 A'r tad a'r plant a'r sant yspryd 
 
 Amen. 
 
 Salm 110. 
 Ar Dduw y llefais pan ym trallodid 
 Ac ef a'm gwrandawawdd i'm gofid 
 Arglwydd rhyddhaa fy enaid pan el o'm 
 
 cnawd 
 Bhag enwirion wefusau a bradychus defawd 
 Beth a rodder i tithau beth a chwanegcaer 
 Ar fredychus dafawd wrth ei ddrwg ai 
 
 ddifer 
 Saethau y cyfoetliogion blaenllymion 
 Ynt i gyd a marwar diffaethion 
 Gwae fi belled fy nghiwdadaeth 
 Cyd breswyliais a phreswylwyr Cedar 
 Dirfawr dir ddiwylliawdr fa fy enaid " 
 Ymhlith y giwdawd anbygar 
 Tangnefus oeddwn gyd-a digasogion y 
 dangnefedd pan ymddiddanwn ag liwynt 
 ym gwrthleddynt mal trwy gywrysedd. 
 Gogoniant i'r Tad &c. 
 
 Salm 121. 
 Drychefais fy llygaid hyd ar y mynydd- 
 
 edd 
 O babam ym daw cynbortbwy yn y diwedd 
 Fy nghymiorthwy i y gan Dduw Arglwydd 
 A greawdd nef a daiar yn bylwydd 
 Ni roddo dy droed ar gyffro 
 Ac ni bepia a'tb geidw o'i fro 
 Ni cbwsg ac ni liepia yn wael 
 Y gwr a geidw wlad yr Israel 
 Duw atb geidw a Duw d'amddinyn 
 Ar dy law ddebau ar bant a bryn 
 Ni'th lysg yr haul un awr o'r dydd ' 
 Na'r lloer yn nôs nac yn elfydd 
 Bhag pob drwg ith geidw yr Arglwydd 
 A Duw a geidw dy enaid yn rhwydd 
 Duw a geidw dy ddyfodiad 
 Yn dragywydd a'th fynediad 
 Gogon. i'r Tad &c. 
 
 Safedigion oeddynt ein traed ni 
 Gaerusalem ith lysoedd di 
 Caernsalem a adeilwyd megis dinas 
 A'i chyfranniad ynddi ei hun yn gyfaddas 
 Canys yno ydd esgynnawdd llwyth yr 
 
 Arglwydd 
 Tystiolaeth Israel yn cyffessu yn gylwydd 
 Erchwch hyn a fo yng Haerusalem hedd- 
 
 wch 
 Ac i'r a'th garo o gariad fflwch 
 Duw bid heddwch yn dy gampau 
 A bid amlder yn dy dyrau 
 O achaws fy mrodyr i a'm cyfneseifiaid 
 
 Y traethwn dangnefedd am danat yn hon- 
 naid 
 
 achaws tŷ Dduw ein gwir arglwydd ni 
 
 Y ceisiais dangnefedd a da itti 
 
 Gogon. ir Tad &c. 
 
 Arglwydd gwrandaw fy ngweddi 
 A deued fy lief hyd attad ti 
 
 GWEDDI. 
 
 Arglwydd ni a adolygwn iti -ddineu dy 
 rad i'n meddyliaii ni ac megis adnabuam 
 gnawdoliaeth dy fab di Iesu Grist drwy 
 gennadwri yr Angel vd berffaith ein dwyn 
 ninnau felly drwy ei grog ai ddioddef i 
 ogoniant cyfodedigaeth ein cnawd trwy ein 
 Harglwydd ni Iesu Grist. Amen. 
 
 Salm 122. 
 Llawen wyf am yr hyn a ddywetpwyd ym 
 Ni awn i dy yr Arglwydd yn gyflym 
 
 Llyma awr anterth. 
 Duw ystyria yn gynhorthwy ym Ar- 
 glwydd brysia ym cymmorth. Gogoniant 
 i'r tad &c. 
 Coffa Dafydd &c. Cais yn yr awr Brim. 
 
 Drychefais fy llygaid Arglwydd attad 
 
 Y gwr a breswylia nefoedd Duw dad 
 Llyma fegys llygaid gweision 
 
 Y mewn dwylaw eu harglwydd tirion 
 Mal llygaid llawforwynion yn llaw eu har- 
 
 glwyddes 
 Felly fy llygaid ar drugaredd Duw drwy 
 
 gyffes | 
 Trugarhaa wrthym, Arglwydd, trugarhaa 
 Canys cyflawn yw ein h enaid o dremmyg 
 Gwarth i'r llawn a threnimyg i'r trahausion 
 Gog. i'r tad &c. 
 
 Salm 124. 
 Pan ni bai yr Arglwydd ynom dyweded 
 
 Israel 
 Pan ni bai yr Arglwydd ynom ni byddem 
 
 ddiwael 
 Pan gyfottai ddynion yn aflonydd 
 Hwynt a'n llyngcynt oil yn fyw agatfydd 
 
374 
 
 0FF1CIUM B. MARI.E. 
 
 Pan littiai i'n herby neu cynddaredd 
 Dwfr a'n llyngcai agatfydd o'r diwedd 
 Ein henaid a drywanawdd drwy garrawg 
 
 soniawr ei llif 
 A drywanawdd agatfydd drwy ddwfr an- 
 
 oddef 
 Bendigaid fo yr Arglwydd ni'n rhodes 
 Ynghaethiwed eu dannedd er afles 
 Ein henaid ni a dynnwyd mal aderyn y to 
 O hoenyn yr helwyr ac o'u twyll ymdro 
 Yr hoenyn a dorred ac a ddrylliwyd 
 A ninnau o honaw a ryddhawyd 
 Bid ein canhorthwy yn enw yr Arglwydd 
 Gwnaetli nef a daiar Duw mawr eulwydd 
 Gogon. i' r tad &c. 
 
 Salm 125. 
 A ymddirietto yn yr Arglwydd mal myn- 
 
 ydd Sion heb gyffro 
 Ni chyfíröir yn dragywydd Gaerusalem 
 
 a'th breswylio 
 Mynyddedd yn ei gylch, Duw oedd yng- 
 
 hylch ei bobloedd 
 O hyn yn dragywydd fyth ac yn oes oes- 
 
 oedd 
 Can ni ad Duw wialen y pechaduriaid ar y 
 
 wirionedd 
 Ac na estynnont eu dwylaw ar anwiredd 
 Gwna dda, Arglwydd, i dda ddynion 
 Ac o'u calonnau yn gyfiawnion 
 Ymchweliaid a ddwg Duw mewn trafael 
 A gweithredwyr anwiredd heddwch ar 
 
 Israel 
 
 Gogon. i'r tad &c. 
 
 Capitwl. 
 As felly ym drychafwyd i yn Sion, ac yn 
 gyffelyb i hynny y gorphwysais yn y fant- 
 awl ddinas, am gallu i Gaerusalem. Diolcli- 
 wn i Dduw. 
 
 Arglwydd gwrandaw fy ngweddi; 
 A deued fy lief hyd attat ti 
 
 Omittuntur orationes ad Mariam. 
 Gweddi — Arglwydd, ni a attolygwn iti 
 ddineu, &c. Cais or blaen. 
 
 AWR HANÎÍER DYDD. 
 
 Duw ystyria, &c. Gogon. i'r Tad, &c. 
 Emyn. Coffa Dofydd, &c. Cais yn awr 
 Brim. 
 
 Salm 126. 
 Ymchweled yr Arglwydd ni o gaethiwed 
 
 Sion 
 Ef a'ngwnaethbwydni megis diddanedigion 
 Yna y llenwid ein genau ni o lawenydd 
 
 A'n tafod o orfoledd Duw a'i gerennydd 
 Yna y dywedir y rhwng y cenedloedd 
 Ef a fawrhaodd Duw eu gwneuthur ar gy- 
 
 boedd 
 Mawrbaodd yr Arglwydd ein gwneuthur 
 Yn llawenion i'n gwnaeth heb ddim awdur 
 Ymchwel, Arglwydd ein caetbiwedig 
 Megis carrog yn nehau cräig 
 
 Y rhai a hëont eu had mewn dagrau 
 Yn llawenydd y medant eu ffrwythau 
 
 Y mynediaid a aent ac wylaint 
 Gan anfon eu hadau yn nagreuaint 
 Dyfodiacl yn wir y deuant mewn gorfoledd 
 Yn dwyn eu dyrneidiau drwy dangnefedd 
 
 Gogon. i'r Tad. &c. 
 
 Salm 127. 
 Onid yr Arglwydd a adeilia y tŷ 
 Ofer fydd llafur yr adeilwyr a gweccry 
 Onid yr Arglwydd a gaidw y dinas 
 Ofer i'r ceidwaid yw gwyliaw y plâs 
 Ofer ywch gyfodi cyn lleufer eglur 
 Cyfoclwcb o'cb eistedd bwyttëaid bwyd 
 
 dolur 
 Pan roddo hun i'w garedigion efyrllid 
 Llyma dreftad Duw ífrwytb crôth meibion 
 
 cyfnewid 
 Megys saethau yn Haw meddiannusion 
 Eelly meibion ysgydwedigion 
 Gwyn ei fyd y gwr a gyflenwis o honynt 
 
 ei eidduned 
 Ni lygrir pan ymddiddano a'i elynion wrth 
 
 borth gwared. 
 
 Gogoniant i'r tad. &c. 
 
 Salm 128. 
 Gwyn ei fyd pawb a ofhhäo yr Arglwydd 
 Ac a gerddo yn ei ffyrdd cyfarwydd 
 Hwn a fwyttei lafur dy ddwylaw 
 Gwynfydig wyt a da fydd yt rhag Haw 
 Dy wraig a geffi mal ami winllan 
 Yn ystlysau dy dŷ fal pren perllan 
 Dy feibion ytt mal oliwydd 
 Ynghylch dy ford a phawb yn ddedwydd 
 Llyma fal y bendigyr y dyn 
 A ofnhäo yr Arglwydd rhag ei elyn 
 Bendicced yt Arglwydd o Sion elíÿdd 
 Yn y welych ddäoedd Caerusalem beun- 
 
 ydd 
 Ac yn y welych feibion dy feibion 
 A heddwch ar Israel a'i holl ddynion 
 Gogon, i'r Tad. 
 
 Cabidwl. 
 Mi a wreiddiais yn yr anrhydeddus bobl 
 ai dreftad ef yn rhannau fy Nuw i, a'm 
 cynhaliad i ynghyflawnder y Saint. 
 
OFFICIUM B. MABIvE. 
 
 375 
 
 Gweddiau. 
 Llyma. Duw ystyria, &c 
 Emyn. Coffa Dofydd, &. 
 
 G. i. t. &c. 
 
 Cais ar Brim. 
 
 Salm 129. 
 
 Mynych ydd ymladdasant a mi o'm ieu- 
 
 engtid 
 Dy weded Israel yr awr hon yn eu hefyrllid 
 Mynych ydd ymladdasant o'm iengtid a mi 
 Ac ni allasant ddim i'm herbyn o ddifri 
 Pechaduriaid gwDaethant ar fy ngefn ofail 1 
 Gwnaethant hwylau eu henwiredd ym harail 
 Yr Arglwydd cyfiawn dyrr gwarrau y 
 
 pechaduriaid [plaid 
 
 Llyngcer digasogion Sion gwradwydder eu 
 Bydd mal gwair tai heb ei gynhullaw 
 Yr hwn a wiwawdd er cyn ei ddiwreiddiaw 
 Ni lenwis ei law o honaw ei fedelwr 
 Na'i arffed o dra dyrneidiau ei gynhullwr 
 Ac ni ddywedasant y cerddediaid heibiaw 
 
 cyfarwydd 
 Bendith Dduw arnawch, bendithiwn chwi 
 
 yn enw yr Arglwydd 
 Gogon. ir tad, &c. 
 
 Salm 130. 
 O'r eigiawn y llefais arnad, Arglwydd 
 Arglwydd gwrandaw fyngweddiynrhwydd 
 Bint dy glystiau yn ystyredigion 
 Wrth lef fy ngweddi a gwawdd fy nghalon 
 Od edrychi ar enwiredd 
 Arglwydd pwy a'i dioddef rhag dialedd 
 Canys gennyd ymae Trugaredd rwydd 
 • Am dy gyfraith i'th oddefais, Arglwydd 
 Ymgynhaliawdd fy enaid yngáir culwydd 
 Gobeithiodd fy enaid yn yr Arglwydd 
 O'r bore bylgain yn y fo nôs 
 Gobeithied Israel yn yr Arglwydd agios 
 Canys gan yr Arglwydd ymae trugaredd 
 A dirfawr brynedigaeth heb gynddaredd 
 Gobaith yr Israel yn yr Arglwydd nefoedd 
 O hynn yr awrbon ac yn oes oesoedd 
 Gogon. i'r tad. 
 
 Cabidwl Ecc. xxiv. 17. 
 Megis Cedrwydden y'm drychafwydi yn 
 Libano, ac megis Sipriswydden ym nryn- 
 ydd Sion. Megis Palmidwydden y'm 
 drychafwyd i yng' Hades, ac megis plan- 
 nedigaeth rhôs yn Sierico. 
 
 Diolchwn i Dduw, àc. 
 
 Gweddi. 
 Arglwydd maddau bechodaud y waision, 
 ac megis na allwn ni mewn grym roddi 
 bodd iti o'n gweithredoedd àc. 
 y Neu, efail. 
 
 &C. 
 
 Llyma ddechrau y gosper bellach. 
 Duw, ystyria &c. Gogoniant i'r Tad. 
 
 Salm 110. 
 
 Dywawd yr Arglwydd wrthfy Arglwydd i 
 
 Eistedd ar fy nehau gyda mi 
 
 Yn y ddottwyf dy elynion 
 
 Yn faingc y dan dy clraed ti santeiddion 
 
 Gwialen dy nerth di a enfyn Duw o Sion 
 
 Gwledychawdd yr Arglwydd ym mherfedd 
 
 dy elynion 
 Gennyd y mae dechrau eglurder y saint 
 Mi ath fegais o'r groth cyn Lusiffer ai fraint 
 Tyngawdd yr Arglwydd ac ni's penyttia 
 
 yndeg 
 Offeiriad wyt yn dragywydd wrth urddas 
 
 Melchiseg 
 Yr Arglwydd oddiar dy ddehau dy ddawn 
 
 delid 
 A yssigawdd y brenhinedd ar ddydd ei lid 
 Ef a farn y Cenhedloedd ac a leinw gwymp- 
 
 au 
 Ar dir lawerion ef a waghaa y pennau 
 Ar y fíyrdd cyfreithlon o garrawg ydd ŷf 
 
 ddiawd 
 Wrth hynny y drychaif ei ben ar ffawd. 
 Gogon. i'r Tad &c. 
 
 Salm 113. 
 Canmolwch faibion fy Arglwydd 
 Molwch ef hyd yn henaint enw culwydd 
 Bendigaid fo enw Arglwydd nefoedd 
 O hyn yr awrhon ac yn oes oesoedd 
 O'r lie y cyfyd haul hyd lie y dygwydd 
 Bendigaid folianus fo enw'r Arglwydd 
 Aruchel yw'r Arglwydd yn yr holl gen- 
 
 hedloedd 
 A'i fawr ogoniant fydd uwch no'r nefoedd 
 Pwy mal ein Harglwydd ni a breswyl yn 
 
 uchelion 
 Ef a edrych i'r ddaiar ar ei ufuddolion 
 DeiFry ef eisiwedig o'r ddaiar 
 A ddrychaif o'r fudredd dlawd 1 anhygar 
 Wrth eu llehau gyd a thywysogion 2 
 Yr hwn a wna preswyliaw diflrwyth yn y 
 
 Mam meibion yn gorfoledd yn ei gwely. 
 G. I. T. &c. 
 
 Salm 147. 
 Canmawl, Gaerusalem, dy Arglwydd Iôn 
 Canmawl dy Arglwydd dithau Sion 
 Canys cadarnhaawdd gloiau dy byrth 
 Bendigawdd dy faibion ytt yn yngyrth 
 Dodes heddwch ith derfynau a da 
 Wew, wlad. 2 Ban ar goll yma. 
 
376 
 
 OFFICIUM B. MARLE. 
 
 O frasder y gwenith ef atli gyfiawnhaa 
 Ef a enfyn i'r ddaiar ei barabl 
 Ebrwydd y rhydd ei ymadrawdd digabl 
 Y gwr a rydd yr eiry megis y gwlan 
 Niwl a'i gwasgara megis lludw man 
 Ef a enfyn y crisiallt megis tammeidiau 
 Pwy oddef rhag wyneb ei oerus loesau 
 Enfyn ei air ac ef a ddaw i werthnebedd 
 Dywawd ei yspryd hwy a lithrant i ddyfr- 
 
 edd 
 Yr hwn a fenyg i Iacob ei air diwael 
 Ei gyfìawnder ai farnau i bobl yr Israel 
 Ni wnaeth efe felly i bob cenedl yn hawdd 
 A'i farnau iddynt ni's daralewychawdd. 
 G. I. T. &c. 
 
 Cabidwl Eccles xxiv. 20. 
 Megis safwyrusion neiddau Sinam a 
 Bâm y rhoddais aroglau ; ac megis Myrr 
 etholedig y rhoddais hygar safwyr. Diolch- 
 wn i Dduw. 
 
 Emyn. Ave maris stella. 
 Mair wyry ddisglair ddiwair wawr fore- 
 
 ddydd 
 Môrseren lwyswen laeswann leferydd 
 Hanpych gwell ddiell ddi'en fam Ddofydd 
 Hampom hwyl ddiifrom ddiffrost ddigel- 
 
 wydd 
 Hanpo heb un-bro trefydd — dy ganmawl 
 
 Bucheddawl borth nefawl ddydwawl 
 dded-wydd 
 Cymmeraist cefaist cymmeriad ufydd 
 Cyfarch ytt er parch perchen llawenydd 
 Engylawl annerch ferch Anna glodrydd 
 Par i'n dangnef nef naf rhiydd y maeth 
 
 Fam pennaeth ehalaeth o hil Ddafydd 
 Gellwng rwym echwng achwyn llu bedydd 
 Gwrthladd Fair oi gradd greddfawl aflon- 
 Cynnull olau dull y deillion efrydd [ydd 
 Cynnal ith ardal ardeml gyfluydd 
 Cannerth di drafìerth drwy ffydd a geisiwn 
 Ci'edwn y caífwn coifau cerennydd 
 Dangos glod o'th fod ith fadien gynnydd 
 Yn hael fam ddinam Dduw nef tragywydd 
 O'n gweddiau geiriau boenau beunydd 
 Dy fab diärab daierydd ifurfawdr [nydd 
 
 Nef-greawdr nyf-hwylawdr haul ysplen- 
 Odidawg wyry ddoniawg ddawn gynhelydd 
 Didawl wawr ddwywawl ddiwael geren- 
 
 nydd 
 Gwna fi, fam Geli, o gyliau yn rhydd. 
 Yn ddi weirioes gerennydd. 
 Mammaeth beunydd nefawl 
 Ath fawl foliant areglydd 
 Tro wedd ein buchedd o bechawd merydd 
 Trwy hynt ddiogel rbag trwm ufelydd 
 
 Heb gwl na meddwl na modd anghelfydd 
 I gael gorfoledd gair foliant newydd 
 A gweled myned mynydd mawr allu 
 lesu ifrwyth dy fru frenin holl wledydd 
 Moliant mawr i'r Tad tadawg pob defnydd 
 A'r plant a'r yspryd sant saint ardemlydd 
 Holl nerthoedd nefoedd y naf o'n bröydd 
 Gorfoledd rhysedd eu rhysfeydd 
 Gogoniant meddiant meddydd cywirdawd 
 I'r drindawd undawd undud preswylydd. 
 Amen. 
 
 Caniad Mair wrth yr Angel. 
 Luc i. 46. 
 Ef a fawrhaa fy enaid i Dduw fy Arglwydd 
 Yniddrychafawdd fy yspryd yn fy Iachawdr 
 Can drychdawd ufuddeawd ei forwyn Ar- 
 glwydd nefoedd 
 
 hyn allan gwynfydig y'm dywaid holl 
 genhedloedd 
 
 Canys mawredd a' in g\vnaeth Arglwydd o 
 
 nef 
 Galluus yw a sanctaidd ei enw ef 
 Pery i ofnusion ei drugaredd o etifedd 
 
 dynawl 
 Gallu a meddiant o feddwl a wasgarawd 
 Tynnawdd o'u heisteddfa feddianusion 
 Drychafawdd Duw o nef ei ufuddion 
 Cyflewnis ef o dda yr eisiwedigion 
 A gorwag ydd edewis y cyfoethogion 
 Cymmerth Israel ei was i nawdd 
 A'i drugaredd ef a goff äawdd 
 Mai y dywawd wrth ein tadau ni ar gy- 
 
 hoedd # 
 
 1 Efream a'i etifedd yn oes oesoedd 
 
 G. I. T. &c. 
 Gweddi. 1 
 
 Gweddia dros y bobl 
 Ora pro populo. 
 
 Cyfrwng dyred tros yr ysgolheigion 
 Interveni pro clero. 
 
 Cyfrwng ddarestwng tros ofunedawl wreig- 
 
 iawl ystlen 2 &c. 
 Intercede pro devoto femineo sexu &c. 
 Llyma weithion ddechre Cwmplin. 
 Ymchwyl Dduw ein Iachawdr ni 
 A thro dy lid oddiwrthym, Geli. 
 Duw ystyria &c. G. I. T. &c. 
 
 Salm 132. 
 
 Duw iawnfedr argledr erglyw fi, Arglwydd 
 Coffa Daiydd a chwbl o'i ledneisrwydd 
 Megis y tyngawdd i'r Arglwydd yn ddi- 
 gyffro 
 
 1 Ond na weddia dy fel hyn. 
 
 Dduw yn unig, ac yma edrychar yr iaith yn unig. 
 Wew, ysglen. 
 
0FFIC1UM B. MARI^. 
 
 377 
 
 Gofuned a ofunedawdd i Dduw Iago 
 Od af i mewn i ardeml fy nghartref 
 Od esgynnaf i'm gwely o hun oddef 
 O rhoddaf hun i'm llygaid anolau 
 Ac ycliydig lieppian i'm liamrannau 
 Na gorphywys i'm heneidrwydd yu y fro 
 Lie i'r Arghvydd ardeml i Dduw lago 
 Ni a'i clywsam yn Ephrata erioed 
 Ni a'i cawsam hi ym maesydd y coed 
 Ni a awn attei i mewn hyd yn ei hardeml 
 Ni a weddiwn lie safawdd traed y disyml 
 Cyfod f th orphwysfa, Arglwydd 
 Ti ag ysgrin dy sancteiddrwydd 
 Gwisged dy ofìeiriaid y cyfiawnder 
 Ymddrychafed dy saint ar ffyddlonder 
 A rglywdd, o aclios Dafydd dy was di 
 Na thro dy deg wyneb oddiwrthym ni 
 Tyngawdd Duw i Ddafydd y wirionedd, ni 
 
 bydd ofer 
 Dodaf ar dy eisteddfa ffrwyth dy groth 
 
 yngwydd llawer 
 O chaidw dy feibion fy neddf yn gyfun 
 A'r tystiolaethau a ddysgwyf iddun 
 Ei meibion hwythau a eisteddant yn rhydd 
 Ar dy eisteddfa di yn dragywydd 
 Canys etholes yr Arglwydd Sion 
 Etholes Duw hi yn breswyl gysson 
 Hon yw fy ngorphwysfa i yn oes oesoedd 
 
 difflais 
 Yman y preswyliaf canys hi a etholes 
 Bendigaf ei weddw a- llanwaf o dda 
 Cyflawnaf ei dlodion oil o fara 
 Ei offeiriaid a wisgaf o iechyd buchedd 
 Ei saint a ymddrychafant o gwbl orfoledd 
 •Yno ydd hebryngaf goron i Ddafydd 
 Parattoais lugorn i'm Cristiawn cilydd 
 Gwisgaf ei elynion o lwgr a diraidi 
 .Arno ef y blodeua fy sancteiddrwydd i. 
 Gogon. i'r Tad &c. 
 
 Salm 133. 
 Llyma mor dda mor ddigrif mor eiddun 
 Yw cydbreswyliaw o frodyr yn gyfun 
 Megis iraid gwyrthfawr ym mhen dynion 
 A ddisgynnawdd ym marf, barf Aaron 
 A ddisgynnawdd yn ymylau ei wisg mal 
 
 gwlith yn Hermon 
 Yr hwn a ddisgynnawdd o'r nef hyd ym 
 
 mynydd Sion 
 Canys yno y gorchymmynnawdd Duw ei 
 
 fendith 
 
 A buchedd barhaus yn oes oesoedd wastad 
 ddichwith G. I. T. &c. 
 
 Salm 134. 
 Llyma bendigwch yr Arglwydd 
 Yr awr lion ei holl weision rhwydd 
 Y rhai sydd yn sefyll yn nhy Ddofydd 
 Ym mhlassoedd ein Duw ni naf tragy wydd 
 Drychefwch ar y nosydd ar y Sant eich 
 
 dwylaw 
 Bendigwch yr Arglwydd ac ad'lygwch 
 
 iddaw 
 Bendiged yr Arglwydd o Si'on di 
 Yr hwn a wnaeth nef a daiar, Geli. 
 
 Gogon. i'r Tad &c. 
 
 Cabidwl Eccces xxiv. 18. 
 Megis mam lwys gariad ac ofn. ac ad- 
 nabod, a santawl obaith. 
 
 Can Simeon Sant pan gymmerth Iesu 
 yn fâb rhwng ei ddwylaw yn y Demi. 
 Yr awrhon, Arglwydd y gellyngi dy was 
 Herwydd dy air ith heddwch a'th d'yrnas 
 Canys gwelsant fy llygaid i 
 Yr awrhon dy iachwyawl di 
 Yr hwn a barattoaist ar gyhoedd 
 Ger bron wyneb yr holl Genhedloedd 
 Goleuad arddamlewychiad y Cenhedloedd 
 A gogoniant dy blwyf Israel yn oes oes- 
 oedd 
 
 G. I. T. &c. 
 
 Gweddi. 
 
 Holl gyfoethawg dragywyddawl Dduw 
 yr hwn a arlwyaist yn iawn rhyfedd corph 
 ac enaid yr ogoneddus fam Grist, wyry Fair 
 wrth haeddu ei gwneuthur yn deilwng 
 Demi a phreswylfod ith un mab di dyro i 
 ni gael ein rhyddhau oddiwrth bob rhyw 
 gyndrychawl ddrwg a pherygl ac oddiwrth 
 dragywyddawg Angau, drwy Iesu Grist 
 ein Harglwydd. Amen. 
 
 Bendigwn yr Arglwydd. Diolchwn. 
 Gwareddawg gyfrwng 
 Pia intercessio. 
 
 Y Copi yr ysgrifenvjyd hwn allan o honaio a ys- 
 grifenwyd yn Llanharri ym Morgannwg, ynghylch y 
 30 o Harri 8 ynghylch yjlwyddyu 1537. Ac a ysgrif- 
 ennwyd yma (medd Dr. Davies, h. y. ym Mallwyd) yn 
 Yfiwyddyn 1631. 
 
ATTODIAD 
 
 AMRYW AWDLAU DIENW 
 
 ALLAN OR LLYVYR DU LYTHYR YN LLYTHYR. 
 
 AWDYL. 
 
 Gogonedauc argluit 
 hanpich guell. Athue 
 dicco de egluis. achagell. A. 
 kagell. ac egluis. A. vast- 
 ad. a diffuis. A. Teir fin- 
 haun yssit. Due uch guit. 
 ac vn uch eluit. A. yrif- 
 gaud ar dit. A. Siric ap' 
 wit. Athuendiguiste aw- 
 raham pen fit. A. Yuchet 
 tragiuit. A. adar aguen- 
 en. A. attpaur. 1 a dien. 
 Athuendiguste aron a mo- 
 esen. A vascul a femen. i 
 Seithnieu a ser. A. awir. 
 ac ether. A. llevreu a lly- 
 ther. A. piscaud in hydir- 
 uer. A. kywid. a gueith- 
 red. A. tyuvod a thydued. 
 A. ysaul da digoned. Ath- 
 uendigaf de argluid gogo- 
 ned. Gogonedauc. a. h. g. 
 
 AWDYL. 
 
 Arduireaue tri trined in 
 celi. yssi im a thri. lin- 
 ed un ynni. Ynguirth oe 
 teithi. un dim diuoli. ath- 
 uolaf uaurri maur dy ur- 
 
 l Neu, atepaur. 
 
 hidri. Dy uolaur. ysguir. 
 Dy uolaudir ys mi. ysbud 
 bartoni ar helv eloy. han- 
 pich guell cristi. pater. & 
 fili. &, spu. domni. on. ad- 
 onay. Arduireaue Dev. 
 yssi vn a deu. yssi tri hep 
 ev. hep hant y amhev. aw- 
 naeth fruith afreu afop. 
 amriffreu. Duu y en v. in deu. 
 Duyuau. y kyffreu. Duu y env. 
 in tri Duyuuaul y inni. Dim 
 y enu in vn. Duu paul ac an- 
 nlmn. Arduyreaue. vn. is- 
 y Deu ac un. issi tri arnun. is- 
 si Duu y bun. Aunaeth maur- 
 th a lluu. Amascul abun. ac 
 nat kyuorun bas ac anot- 
 nn. Aunaeth tuim ac oer. a. 
 heul a lloer. allythn. ig- 
 cuir afflam im pabuir. a. 
 serch in sinhuir. abun hyg- 
 ar huir. allosci. pimp kaer 
 oty aeti. wir. 
 
 AWDYL. 
 
 Ynenu domni meu y voli 
 maur y uolaud. Molawe 
 douit maur y kynnit ar y 
 cardaud. Duu anamuc. 
 Duu angoruc. Duu angu- 
 araud. Duu angobeith. 
 
AWDLAU. 
 
 379 
 
 teilug pirfeith. tec y pur 
 faud. Duu andyli. Dim is- 
 si vry. vrenhin trindaud. 
 Duu abroued ini truyted i 
 y trallaud. Duu a dyfu. oe 
 garcharu gan vuildaud. 
 Guedic deduit angunel in 
 lit erbin dit braud. Andu- 
 ch ir gulet iry varet. ae. 
 werindaud. ym paradui'. 
 impur kynnuis rac puis 
 pechaud. An gunel iecliid 
 iry penid ae pimp dirna- 
 ud. Dolur eghirith. Duu 
 andifhrth ban kymirth 
 cnaud. Duu a collei bei nasprin- 
 hei diuei devaud. Or croc crevled y 
 deutli guared ir vedissyaud. kad 
 arn bugeil crist nid adweil. y teily 
 
 gdaud. 
 
 AWDYL. 
 
 Adwin caer yssit ar Ian llyant. Adwin yd 
 
 rotir 
 y pawb y chwant. Gogywarch de gwinet 
 
 boed tev wy- 
 ant. Gwaewaur rrin. Bei adarwant. 
 
 Dyv merch 
 ir. gueleisse guir yg cvinowant. Dyv iev 
 
 bv. ir. 
 guarth. itadcorssant. Ad oet bryger coch 
 
 ac och 
 ar dant. Oet llutedic guir guinet. Dit 
 
 ydeutbant. 
 Ac am kewin llech vaelwy kylchuy wriw- 
 
 ran 
 Cuytin y can keiwin llv ocarant. 
 
 AWDYL. 
 
 Ystarnde wineu fruin guin. redec 
 hiraethauc raun rin. ren new. oet 
 reit duu genhin. Ystarnde winev 
 birr y blev. ruit igniw rygig. ot- 
 ew. mynyd vo truin. yt uit trev. 
 Ystarnde winev hir y neid. ruit yg 
 nyw rygig. Woteid. ni lut ar lev. 
 trev direid. Trum kyduod daear. 
 tev deil dris. chuerv vuelin met 
 melis. ren new ruitade vy neges. 
 O eissillit guledic. A gueith wtic. wos 
 prid. a phedir pen pob ieith. Sanf- 
 
 freid suynade in imdeith. Heul eir 
 ioled arouned argluit. crist kely. 
 colowin ked. Dy wyccviff wympe 
 chawd am gueithred. 
 
 AWDYL. 
 
 Brenhin guirthvin 
 guirth uchaw yssit. yssi pen 
 plant adaw. Yssi per gadeir 
 gad arnaw. Yssi hael diwael diweir 
 haw. Yssi baul uraul gurhaw. Acli 
 wir. issi owir id priclaw. y Duv 
 maur. y duv llaur llariaw. y duv 
 guin guengert aganaw. Yn y wuy 
 w. y duv indin digerit. or devnit 
 y challaw. O pechu a pechuis ada 
 w. O pechaud kin braud pryder 
 aw. Erbin oed y dit. y del paup oe 
 Bet. iny devret in devraw. Mai y 
 bv ban fu oreuhaw. in vnllv ir un 
 lie teccaw. Hid impen vn brin er 
 bin ev barn v. or teulv teilyghaw. 
 Teilygdaud wascaud. osgort nav 
 grad new. Yy Dewis kinvllaud. 
 Yy Devs domenvs menaud. Yj 
 bardeir. y Beirt y ueudissiaud. Yy 
 maurhidic nen. Yy perchen. Yy par- 
 ch, kin tywarch. kin tywaud. Am 
 gadu y traethu traethaud. yth vo- 
 li kin tewi tawaud. Ac im cow. val 
 ioff. a diwaud wrth y gureic. y am 
 dreic vffyldaud. Ban dywu guas 
 duv diwarnaud attav. ir imbrav. 
 ae briaud. Botesew dirneid. kin 
 dirnaud. a bilwis obilion. y gnaud. 
 Canydoet hagen higaff. y rotion. a. 
 rothei o nebaud. Gönaeth du6 tru 
 gar gardaud. In evr coeth kyvo 
 eth. y trindaud. Y mas maeistaud 
 y mae moli duv. adwin y coti. a. 
 diwad pechaud. wid. weti. achw. 
 in kelv brad keli. Culuit argluit 
 new nav kanmaul attad. guen- 
 glad vad veidroli. Gwenvlit rit 
 rieitun voli. Gwîngar kar. gvar 
 guironet kedwi. Ni chedwis eva 
 irawallen per. barauys duv. vr 
 thi. Am y cham nychimv ahi. guy- 
 th golev a orev erni. Byv duted ed 
 mic. ogyllestic guise. Aguiscvis im 
 deni. Periw new ap'is idi. imp'uet 
 y chiwoeth y noethi. Ac eil guirth 
 awnaeth ehalaeth argluit a ergliw 
 y voli. Ban winnvis gochel y deli. 
 Sew fort y ffoes iti. Inytoet arad- 
 
380 
 
 AWDLAU. 
 
 ur in eredic tir. herwit guir igu- 
 eini. y diwaud y trindaud keli. ew 
 ae mam dinam daun owri. Agur 
 guin. Turr guir gwydi ny. adav 
 y geissav inguesti. ar owris y win 
 iti : Agueleiste gureic amab genti. 
 Adiwed titliev irolev guironet. ny 
 thomet ingweti. In gueled imy 
 ned hebti. y randir a rad duv er- 
 ni. Ar hinn y doeth digiwoeth 
 gwerin. llin kain kadeithi 
 Toriw an war enwir ev hinni. Turr 
 keisseid y keissav keli. Y diwod vn 
 gurthwn gurtharab. Yrth ygvr 
 aweli. A gueleiste dinion din. 
 gowri. In myned hebod heb dros- 
 si. Gueleis ban llyuneis y lleu- 
 tir deguch aweluch y medi. Sew 
 awnaethant plant kai y vrth 
 y medel ymcliueli. Druy eirol- 
 ed meir mari oe gvybod guybv 
 duv o heni. Yt oet iny diffrid. y. 
 gid ahi. ysprit glan a gleindid. 
 indi. 
 
 AWDYL. 
 
 Dinas maon duv daffar. Pendevic adwin 
 
 adviar. asich heul. Agulich edar 
 Dinas maon cas vnbin teernet. kymynad 
 
 kad degin. asich heul agulich mervin. 
 Dinas maon gulad adav. amdifiyn duv am- 
 
 danav. asich heul. agulich. nynhav. 
 Mad dodes ymortuit armerchin march lluid. 
 
 kadeir deur am diwurn. asich heul aglich 
 
 maelgun. 
 
 AWDYL. 
 
 Gwin y bid hi y vedwen in diffrin in guy 
 
 Asirth 
 ychegev pop vn. pop dvy. Ac auit pan vo. y 
 gad in ardudvy. A chimrevan biv am rid 
 
 vochnvy 
 Apheleidr agaur inyganhvy. Ac edwin 
 
 imon 
 ban giuedichuy. Argueisson gleisson ys- 
 
 ca t 
 
 vodi. Ar dillad rution in ev roli 
 
 Gwin y bid hi y vedwen. ym pimlumon. a 
 
 wil ban vit ban baran eilon. Ac awil. y. 
 
 1 Merddin ai cant medd rhai. 
 
 freigc in lluricogion. ac am gewin iraeluid 
 
 bv- 
 id balawon. a mineich in vynich invarch- 
 
 ogion. 
 Gwin ybid hi y veduen yguarthaw din 
 vythuy. Avibid ban vo ygad in ardud- 
 wy. Arpeleidir kychuin amedrywuy. A. 
 phont ar taw. ac arall ar tawuy. Ac arall. 
 amwall am dwylan gwy. Ar saer ae gunel 
 wy. bid y env garvy. Arbenygaul mon ae. 
 guledychuy. Guraget dan ygint. Guir yg 
 
 kystvy. 
 Dedwytach no mi aeharhowe. Amser 
 kadwaladir kert a ganhwi. 
 
 AWDYL. 
 
 Duv in kymhorth in nerth in porth in 
 canhorthuy. 
 
 Y valch deeirn dinas unbin degin 
 
 adwi. Hywel welmor. kimry oror kyghor 
 
 arvy 
 Terruin trochiad. torwoet ueitad vab gor- 
 
 onvy 
 Godrut y var. gurt in trydar g6ae rycoth6y. 
 
 Pe- 
 dridauc heul. Muyhaw y treul. uchel 
 
 kylchwy. 
 Tir brycheinauc. dy iaun piaud. paup ae 
 gwelhóy. Nev rydadlas am luith eur- 
 gvas euas lyvuy. Ergig anchvant. guent. 
 gulad morgant. DyfrVin mynvy. Gv- 
 hir penrin ystradvi brin. Tywin. wa- 
 rvy. Dyued duycaun. Kerediciaun. kif- 
 laun owuy. Ameirionit. ac ewionit. ac 
 ardudóy. A llein drav. ac aberffraó. a. 
 dygan6y. Ros rowynniauc. ran arder- 
 chauc. rugil yg gortuy. Tegigil artal. 
 Edeirnaun ial. arial arl6y. Byuel eb- 
 ruit. a diffrin cluit. A nant conóy. 
 Powis enwauc. A chyueilanc ac avo 
 mwy. Dynrin hawren. keri dygen. ky- 
 ven venvy. Elwael buellt. Maelenit 
 guell. pell y treithvy. Teir rac ynis. ar 
 Teir inis. Ar tramordvy. Hyuel gul- 
 edic. vt gweithvutic. id y guystlvy. 
 
 Y tharkiveir arpennic penn. o. 
 plant nevuy. Goruir edwin. gur- 
 aul breenhin. dilywin denvy. Dreic 
 angerdaul turvf moroet maur. Meuit 
 achupvy. Pywiscuis llaur am y vyss- 
 aur eur amaervy. Bei na chaned. y. 
 tyernet anhvyet rvy. Or saul penn 
 aeth ageis inaeth. arvaeth camrvy. 
 Hydir y kymhell. hywel env o pell. 
 Guell yv noc vy. Dipryderant di 
 
AWDLAU. 
 
 38 
 
 yscarant. rac. y dibvy. Diliev utu- 
 nt. trallaud kystut. a chur kystvy. 
 Gwerin werid. gwedy clevid crid 
 a chymvy. Na dav metic hid orph- 
 en bid-hid ynottvy. Hyuel haelaf. 
 Yaur eilassaw gorescynhvy. Caf- 
 faud liyuel urth y hoewet. wy ry- 
 buchvy. Vy rypuched y colowin. 
 ked. clod pedrydant. Byuel dywal 
 Yrien liaval. arial vytheint. Gurisc 
 gueilgi dowyn. kyoid hekowin colofyn 
 ruilcant. llugirn deudor. lleuoet agor gur. 
 bangor breint. Prydus p'chen p'odaur ben. 
 
 pen 
 pop kinweint. Gorev breenhin or gor- 
 
 llewin. 
 hid in llundein. Haelaw lariaw. levaf tec- 
 
 caf. 
 o adaw plant. Gwerlig haeton vant 
 veitaton vaton vetveint. Goruir meiric 
 
 mnr gwerenic 
 gurhid gormant. Terruin am tir. ri reith 
 
 kyw- 
 ir. o hil morgant. Omorccanhvc o rieinvc 
 
 radev 
 rvytheint. Oteernon kywrid leon. galon 
 
 reibeint. 
 vn vid veneid y ellyspp bid. gelleist porth- 
 
 ant. Ho- 
 ethil liir ac ew. A chein y atew trvi art- 
 
 uniant. 
 Yrten arnav. rad ac anaw. affav aphlant. 
 
 AWDYL. 
 
 Mi aegowinneis y offereid bid. ae 
 hesgip ae higneid ba beth orev 
 rac eneid. Pader a buyeid a bendic 
 eid creto. ae canho rac eneid. hid wra- 
 ud goreu .gorty wneid. Yscythrich fort 
 a delhich ti. a llunbich tagneuet. ny- 
 thvi tranc artrugaret. Po vyd. y. 
 newynauc. a dillad y noeth a chenich 
 golychuid. o kyuil dienil dothnid. 
 Syberu asegur dolur ar eu knand. 
 guerth myned dros uessur. ystir nith 
 iau ny bo pur. Pyhun a ryuetuda- 
 ud. a riwiraud o vet. a rietillter. o. 
 gynaud. llyna chuec chuerv erbin 
 brand. Anndon am tir. a brad ar 
 gluid. a diuanv llaugar. dit braud 
 bitaud ediwar. O kyuocli pilgeint 
 adeueint dnhnnan. ac ymeitnnav 
 ar seint. id keiiF. pop cristaun. kyr 
 reiueint. 
 
 AWDYL. 
 
 Gvledic arbennic erbin at 
 tad. Erbarch o kyuarch. o. 
 kyuaenad. Y"nigabil bara- 
 bil ar y parad. Yy kert ith kirjDui- 
 11. kanuill kangulad. Can vid pri- 
 odaur. canuid meidrad maur. Ca'uid 
 highoraur gaaur goleuad. Canuid 
 bron proifuid. Canuid inad. Canuid 
 riev hael. canuid. rotiad. Canuid 
 athro im. namethryad. oth. vann. oth 
 varan, oth virein gulad. Namditaul oth. 
 wt. vt echeiad. nam gwellic ymplic im- 
 pled dirad. Nam gollug oth lav. 
 
 guallus 
 trewad. Nam ellug gan llu du digarad. 
 Gwledic arbennic. Ban geueise. o. 
 honaud. nid ower traethaud imi. ac a 
 tretheis. Nid eissev. wykerd. yg keinev. 
 reis nid eissywed ked men y keweis. Nid 
 
 ew 
 ym crevis dews diffleis. yr guneuthur. 
 amhuill na thuill. na threis. Nid ew 
 duhunaur ahandeneis. Nid ew rotir new. 
 ir neb nvy keis. Nid ruy o awit. awenyt 
 eis. nid rvy o obruy a obryneis. Nid por 
 thi ryuic ryuegeis im bron. Nid porthi 
 penid. ry vetyleis. In adaud wy ren 
 damvneis. Pydid im eneid. reid ryioles. 
 
 AWDYL. 
 
 Bendith y wenwas. ir dec diyrnas. 
 breisc ton. bron ehalaeth. Duv 
 y env in nvfin impop ieith. Dyllit 
 en weir meir rymaeth. Mad dev- 
 thoste yg corffolaeth. llyna mab gowri 
 gobeith. Adylivas idas y leith. Bu divi- 
 vewil. athuyllvriaeth. in hudaul gvar 
 guassanaeth yargluit. Bu hywit. ac 
 nybu doeth. Ac hid vraud. ny vn yar- 
 vaeth. Kyffei bart pridit. Ar yssit in 
 eluit. Ar hallt ar echuit. Ar graean. 
 ar mir. ar sir syweditiaeth. Beirnad 
 rodiad llara llau fraeth. Mui y dinwas 
 sune gunaune eddwaeth. Kyuoethev. ri 
 nisrdraeth. Maur duv hetiv. moli 
 
 dyvrdaaeth 
 Bendith nautoryw new 
 ir keluit creaudir. kyuothauc duu 
 douit. Ap'is lleuver lleuenit. hael. 
 vynver heul indit. Eil kanuill cristaun. 
 a leuich uch eigaun. Lloer vilioet vilenh- 
 i it. Athrydit ryuet. yv merwerit mor. Cv 
 
„82 
 
 AWDYL. 
 
 threia. cud echwit. 1 Cuda. evdynida. Cv. 
 treigil. Cvthrewna. Pa hid. a. nev cud vit. 
 Y pen yseith mlinet. y due ren y risset. 
 ydad 
 
 1 Digones per. w. pedwerit yvet» Redec. uc duwyr. 
 chwit. 
 
 wet. ynyduit. Iolune ara beir. kyvoe- 
 
 thauc 
 duu vab meir. ap'is new uc eluit. Pan 
 
 deuth 
 oste y passe diwedit. ovffern. awu ran iti. 
 bv rit. Pen new ryphrinomne digerenhit. 
 
 DIWEDD Y FARDDONIAETH. 
 
A COLLECTION 
 
 HISTORICAL DOCUMENTS 
 
 Division II.— PROSE, 
 
 "Nid doeth ni leo." "He is not informed who doth not examine." 
 
 Adage. 
 
 DEDICATED TO 
 
 THOMAS JOHNES, esquire, of hafod uchtryd, lord lieutenant, custos rotulorum and 
 
 MEMBER OF PARLIAMENT FOR THE COUNTY OF CARDIGAN, THIS VOLUME, CONTAINING ORIGINAL 
 DOCUMENTS OF BRITISH HISTORY, IS RESPECTFULLY INSCRIBED ; WITH THANKS FOR THE USE OF 
 HIS VALUABLE COLLECTION OF ANCIENT MANUSCRIPTS TOWARDS SUPPLYING THE CONTENTS OF 
 IT; AND AS AN ACKNOWLEDGMENT OF HIS PATRIOTISM, 
 
 FEOM THE EDITORS. 
 
 THE PREFACE. 
 
 The contents of this volume, 1 the second 
 of the A rchaiology of Wales, is composed 
 of such materials as were deemed by the 
 editors most important towards the elu- 
 cidation of British history ; and these are 
 comprised under the heads of Triads, 
 Genealogy of Saints, Chronicles, and 
 Ancient Topography. 
 
 The Triads may be considered amongst 
 the most valuable and curious productions 
 preserved in the Welsh language, and 
 they contain a great number of the me- 
 morials of the remarkable events which 
 took place among the Ancient Britons. 
 Unfortunately, however, they are entirely 
 deficient with respect to dates ; and, con- 
 sidered singly, they are not well adapted 
 to preserve the connection of history. 
 Yet, a collection of Triads, combined 
 together as these are, condense more 
 information into a small compass than is 
 to be accomplished perhaps by any other 
 method; and consequently, such a mode 
 
 'This division forms the second volume in the 
 original work. 
 
 2d 
 
 of composition is superior to all others, for 
 the formation of a system of tradition — a 
 system which was matured to the highest 
 state of perfection under the bardic insti- 
 tution, and which was applied to the 
 purpose of preserving every kind of know- 
 ledge and science. These historical Triads 
 are not to be considered as the produc- 
 tions of any one individual, or of any one 
 period of time; but an accumulation, 
 formed successively, by national concur- 
 rence, as the various events appeared and 
 became recognized in public observation- 
 Therefore, some of them are extremely 
 ancient ; others record many things which 
 happened within the scope of the ordinary 
 track of history, and some even reach to 
 as late a period as the twelfth century. 
 Copies of these, generally varying in the 
 extent of the collections, abound in a great 
 number of our old manuscripts ; and the 
 result of such a circumstance the reader 
 will perceive in the variety of the readings 
 which are given of them. 
 
 After the Triads, the Genealogies of 
 
*r 
 
 384 HISTORICAL 
 
 the British Saints are to be considered as 
 next in antiquity, and worthy of atten- 
 tion, on account of the use they may 
 be susceptible of towards the elucidation 
 of history. Amongst other things, they 
 show that most of the churches of Wales 
 were founded by those British chiefs who 
 had lost their possessions in consequence 
 of the growing power of the Saxons, or 
 by their immediate descendants • who, to 
 soothe their misfortunes, had embraced a 
 religious life in the solitary recesses of the 
 mountains. 
 
 Then follows a connected history to the 
 death of Cadwaladyr, being the last who 
 had any pretension to the appellation of 
 king of Britain. This comprises two 
 different chronicles, for the sake of 
 distinction, called " The Chronicle of 
 Tysilio," and the " Chronicle of G. Ab 
 Arthur," 1 collated with two others, under 
 the signature of A and B. The first of 
 these four Chronicles should have been 
 called after the name of Walter Mapes, 
 archdeacon of Oxford ; for there is no 
 authority for asserting that Tysilio wrote 
 anything besides some poetry, and because 
 that, at the conclusion of the Chronicle, 
 are added the following words : — " Myvi 
 Gwallter, Archiagon Rhydycain, a droes y 
 Llyvyr hum o Gymraeg yn Lladin; ac, yn 
 fy henaint, y troes i ev yr ailwaith o Ladin 
 yn Gymraeg." — "I Walter, Archdeacon of 
 Oxford, did turn this book out of Welsh 
 into Latin ; and, in my old age, I turned 
 it the second time out of Latin into 
 Welsh." This passage is involved in a 
 difficulty, which, probably, must be thus 
 explained. Walter translated the meagre 
 and unadorned Chronicle above-mentioned 
 into Latin ; then Jeffrey takes it in hand, 
 and produces a more elegant Latin version, 
 which makes the other to be soon forgot- 
 ten. It is the original work, thus rendered 
 more popular by the poetical talents of 
 Jeffrey, which is translated by Walter, in 
 his old age, and is probably the one 
 printed second in order, under the name 
 
 1 The "Welsh name of Jeffrey of Monmouth. 
 
 DOCUMENTS. 
 
 of G. ab Arthur. In order to consider 
 this point more fully, it may be proper 
 to adduce also the concluding words added 
 to the version of Jeffrey, which are these : 
 — "The kings of the Saxons, who fol- 
 lowed in succession, I have commended 
 to William of Malmsbury, and to Henry of 
 Huntingdon; and to those I have thus 
 commended to write of the kings of the 
 Saxons, and to desist with regard to the 
 Welsh, since they are not possessed of 
 that book which Walter, archdeacon of 
 Oxford, turned into Latin ; and he treated 
 faithfully and completely of the before- 
 mentioned British princes, and all that I 
 also have again translated from the Welsh 
 into Latin." The Chixmicle marked A 
 agrees in many parts, word for word, with 
 the one under the name of G. ab Arthur ; 
 therefore, only such passages of it are 
 given as disagree with the other. The 
 Chronicle under the signature B is a 
 different composition altogether from either 
 of the others ; but agreeing nevertheless, 
 in general, as to the subject. It is 
 worthy of observation that several of the 
 fabulous parts are inserted in some, 
 and omitted in others, according to the 
 credulity or incredulity of the different 
 writers. But the principal fable — the 
 story of the Trojan Origin, is adopted by 
 them all, notwithstanding that it runs 
 contrary to the pure stream of British 
 History, as developed by the Triads. At 
 what period the fiction of the coming of 
 Brutus to this island was invented may 
 be doubtful, after all the investigation that 
 can be made ; but the editors are certain 
 that it must have been anterior to the 
 chroniclers of the twelfth century 1 — and 
 that, most probably, it originated amongst 
 the Bomanized Britons — who, learning the 
 manners and imbibing the notions of their 
 conquerors, had the vanity to adopt such 
 
 : There is a copy of Nennius in the Vatican Library 
 — the oldest that is known —undoubtedly written in 
 the beginning of the tenth century, which contains 
 the story of Brutus. An edition of this valuable copy 
 is now preparing for publication, by the Reverend 
 Mr. Gunn. 
 
THE PREFACE. 
 
 385 
 
 an invention, in order to claim a common 
 descent with them ; and, by their assump- 
 tion of sovereignty over the other tribes of 
 Britain, their history, decorated with the 
 tale of Brutus, consequently obtained also 
 a general reception. Copies of these 
 chronicles are pretty common, apparently 
 written in the twelfth century, and from a 
 collation of a variety of those, the present 
 edition is made. 
 
 Where the history of the kings of Britain 
 concludes, begins another series of Chron- 
 icles, wherein are recorded the events 
 which happened amongst those Britons, 
 who were still independent ; but the 
 supreme authority of whose government 
 was divided, and vested in the hands of 
 chiefs, who bore the less assuming titles of 
 princes in the different regions of Wales. 
 These are known under the common 
 appellation of Brut y Tywysogion, or the 
 Chronicle of the Princes; and they were 
 written by Caradog of Llangarvan, who 
 flourished in the middle of the twelfth 
 century. Two copies of them are printed 
 entirely, because they have not the least 
 identity with respect to composition or 
 course of narration. The second copy is 
 printed on the lower half of the page, with 
 the text of another valuable Chronicle, 
 entitled Brut y Saeson, or Chronicle of the 
 Saxons; a name which it bears, not because 
 that it is peculiarly a history of the Sax- 
 ons, but from its connecting with the 
 affairs of Wales a general review of the 
 transactions of all Britain. To accompany 
 the two last mentioned Chronicles, at the 
 bottom of the page is also given another, 
 which appears to be a short summary of 
 the history of Wales, and which was 
 thought might possibly be of use towards 
 illustrating some of the transactions 
 recorded in the others. 
 
 The next article following the general 
 Chronicles of Wales is a particular history 
 of Gruffudd ab Cynnan ; one of the princes 
 who died, after a long reign, in the year 
 1137. This valuable piece of ancient 
 biography is still preserved in several 
 
 transcripts; and the edition of it, printed 
 in this volume, is made from collating two 
 copies, agreeing together very closely, 
 excepting the curious circumstance that 
 the one given as a text is in the dialect 'of 
 North Wales, and the notes are the pre- 
 vailing characteristics of the language of 
 South Wales, which pervade the other 
 copy. 
 
 As a necessary appendage for illustrating 
 the before-mentioned historical documents, 
 the volume concludes with some typo- 
 graphical pieces. One contains the divi- 
 sions and subdivisions of the three princi- 
 palities of Wales into cantrevi, or cantons ; 
 and cymydau, or communes. The other is 
 a list of all the towns and parishes in those 
 districts. 
 
 It has been already noticed, according 
 to the order of arrangement, that the 
 different copies of the Chronicles — but 
 more particularly that by Caradoc — are 
 not alike, with respect to their phraseology 
 — a circumstance which may induce per- 
 sons to suspect the authenticity of one 
 copy, and to give to another the prefer- 
 ence. But such variations, however, in 
 ancient manuscripts, may be accounted 
 for, on the idea of the very great possibi- 
 lity, and even probability, that each of the 
 very various copies attributed to the same 
 author may be equally authentic. Many, 
 perhaps most of the copies of Caradoc 
 of Llangarvan differ from each other in 
 mode of expression, and in length, or 
 brevity of narration. We may thus, 
 conjecturally, account for it. Caradoc 
 very possibly, and even most probably, 
 was, like most of his age who furnished the 
 literary part of the community with books 
 — a copyist, or compiler of history, by 
 profession ; preparing for sale copies of 
 different prices, ample or brief, in various 
 proportions, according to a variety of 
 prices, for purchasers of various descrip- 
 tions : again, copies intended for one part 
 of Wales might contain what might not 
 have been equally interesting in another 
 part, and there of course omitted : again, 
 
386 
 
 HISTORICAL DOCUMENTS. 
 
 some copies might have been written in 
 an early part of life — from which others 
 written at a more advanced period would 
 very naturally differ, from an accession of 
 additional or more correct knowledge of 
 facts; to which an adaption of copies, 
 subsequently written, would be no viola- 
 tion of the truths of history; but on the 
 contrary, a more faithful display of them, 
 and an incumbent duty on the writer. 
 After a long practice in this profession, 
 the writer's memory would naturally 
 become charged with most of the facts and 
 dates; he would then have no real 
 occasion to consult his originals for every 
 line, or for every particular, or otherwise 
 than occasionally to keep himself and his 
 narrations under the general control of 
 an original copy. Words and modes of 
 expression would thus unavoidably vary, 
 be more contracted or diffused, and still 
 be perfectly adherent to truth. Thus 
 keeping facts and dates, in unison with the 
 original, he might easily, as he wrote on, 
 use words and modes of expression that 
 spontaneously occurred at the moment. 
 Truth requires not a severe formality of 
 language, and modes never to be deviated 
 from, any more than that several persons, 
 witnessing the same incident, should be 
 under the necessity of each using precisely 
 the very words used by the other ; or that 
 the same person should, in relating any 
 circumstance, be tied down to the very 
 words and arrangement of them, which he 
 expressed himself in on a former occasion. 
 Where differences not very material occur 
 in the chronology of different manuscripts, 
 it may be, because, in one copy, the writer 
 — as naturally led by causes and impulses, 
 only known to his own experience — might 
 enter on the scene of action just at its 
 commencement ; in another, at its height, 
 or any other stage of its progress ; in a 
 third, about, or after the close of it. An 
 annalist, who had no room for ample 
 details, would be often under the necessity 
 of doing so ; having been inavoidably, or 
 at least naturally, led thereunto by con- 
 
 nections and dependencies, which might 
 have arisen from the manner wherein he 
 handled the subject, from his mode of 
 conducting; the narration. There is no 
 violation of historical truth in all this. 
 
 Admitting that we have thus justly 
 accounted for the variations of manu- 
 scripts, on the same subject, by the same 
 author, and under the same title, it may 
 be asked, By what criterion are we to 
 know which of such copies is the best? 
 which the first? which the subsequently 
 improved? To such questions, it must 
 be confessed, no satisfactory answer can 
 be given ; nor do the editors know of any 
 conduct more proper to be pursued than 
 that of publishing the obviously authentic 
 copies that are known ; and where each of 
 such copies agree sufficiently in facts and 
 dates, it would be rather difficult to show 
 good reasons why the authenticity of one 
 should be supposed greater than that of 
 another: hence again the propriety of 
 preserving the whole. Considerable dif- 
 ferences of this nature appear in the 
 various copies of Brut y Breninodd, or 
 History of the British Kings. The Saxon 
 Chronicle is in the same predicament, its 
 various copies considerably differing from 
 each other. Books seldom become fixed 
 and permanently unalterable in language, 
 and other circumstances, till they become 
 properly minted from the press, if we 
 may use the metaphor. How far ancient 
 manuscripts may have been affected by 
 the interpolations of subsequent copyists, 
 cannot with ease, and satisfactorily, be 
 ascertained. In order to come at some 
 knowledge of this, and also of determining 
 which of various ancient copies should be 
 preferred, we must compare them with as 
 many contemporary writers on the same 
 subject as can be met with ; we must well 
 consider the complexion of the times, 
 wherein anything worthy of criticism 
 occurred. There are some analogies 
 that will assist us : the works of the Bri- 
 tish bards will throw much light on the 
 subject — even from the language much 
 
THE PREFACE. 
 
 387 
 
 may be inferred. An impartial critic may 
 do himself some credit, and be of some 
 use, on such an occasion, and such it is 
 hoped may be found. 
 
 The copy of Caradoc, which is collated 
 with the Saxon Chronicle, comes down to 
 the year 1196; whereas that which was 
 translated by Humphrey Llwyd, and 
 published by Dr. Powell, comes down to 
 the year 1157. One of Caradoc's first 
 copies might have been written about 
 1157, he being then about from 25 to 30 
 years of age; another, written when he 
 might be from 65 to 70 years old, would 
 come down to the year 1196. It is known 
 that a modern marginal note, in one copy 
 of Brut y Breninodd, says that Caradoc 
 died about 1157. It doth not appear on 
 what authority this has been said: per- 
 haps it was only inferred from the circum- 
 stance of the translated and published 
 copies coming down no lower than that 
 date. But this, after all, is of no great 
 importance : Caradoc's history might have 
 been continued, by a later copyist, down 
 to the year 1196. Perhaps a critic of 
 sagacity might detect some interpolations 
 in this copy: it is the opinion of the 
 editors that he may; and amongst them, 
 perhaps, two or three mistakes — and one 
 in particular, in the account of the time 
 when Robert Duke of Normandy was 
 confined in Cardiff Castle. At the same 
 time, they are not sure that their con- 
 jecture is well founded : a passage omitted 
 in one copy may be deemed an interpola- 
 tion in another ; but that it is so is not a 
 necessary consequence, when no better 
 reason appears, than the not being able to 
 find in one copy what is found in another. 
 We must however confess, that to abridge, 
 to simplify, to interpolate, and to alter, 
 were practices that were frequent before 
 the art of printing was known ; and that 
 these were suggested by a more perfect 
 knowledge of the subject which the copyist 
 possessed, is not only possible, but highly 
 probable. If so, it is very possible that, 
 
 in rejecting what may appear to be inter- 
 polations, we may reject many of the most 
 important and interesting truths of history 
 Old manuscripts should always be publish- 
 ed as we find them, even with all their 
 supposed errors and imperfections. To 
 discriminate between truth and error, to 
 detect mistakes — in short, to sift truth 
 from the chaff which may be seen amongst 
 it — is the business of the learned critic, 
 the philosophical historian, and not that 
 of the publishers of ancient documents. 
 They should be severely true to the 
 manuscripts ; and there are cases (perhaps 
 it is so in every case) where they cannot be 
 allowed to alter even the orthography of a 
 single word, however erroneous ; and the 
 foolishly fastidious critic who thinks other- 
 wise has not well acquainted himself with 
 such subjects. All that the editors of 
 ancient manuscripts have to do, or ought 
 to do, is to publish them as they find 
 them, to inform the public whence they 
 had them, and where the originals may be 
 seen by those who may wish, or think it 
 necessary to consult them. To vouch for 
 the truth or correctness of everything in 
 ancient manuscripts is not walking the 
 legal, the honest, the open highway of 
 truth : there are local, national, political, 
 and other prepossessions and prejudices; 
 nor are those of pedantry and hypercriti- 
 cism less virulent, but rather more so. 
 Yet, what has the philosophical searcher 
 after truth to do with all such things, or 
 with those who indulge in them % The 
 editors are prepared for persons of such 
 dispositions : they are on their guard, 
 not indeed against them — from them there 
 is nothing to fear ; but against any devi- 
 ation from that path of rectitude which 
 should always be pursued by all who, from 
 sources such as are now explored, endea- 
 vour to bring long hidden truths to light, 
 long neglected remains of genius into a 
 renewed celebrity, which they so justly 
 merit. 
 
 The Editors. 
 
388 
 
 TRIOEDD YNYS PRYDAIN 
 
 LYVYR ME. R. VAUGHAN, O'R HENGWRT, 
 
 A GYMHARID OANDDO A'r AMRYW HEN LYVRAU HYN. 
 
 Cyfres I. 
 
 Llyvyr John Balmer. 
 Llyvyr Robert Vaughan. 
 Llyvyr Maredudd Llwyd. 
 y llyvyr cwta.1 
 
 A LLYVYR O LAW JOHN JONES O'R GeLLI LYFDY. 
 
 Mae'n canlyn y trioedd ym mhob un o'r llyvrau uchod 
 sev, pa un sydd gyntav, ail, a thrydydd, &c. 
 
 Llyvyr John Balmer, a gynnwvs ynddo 
 Llyvyr Robert Vaughan - 
 
 y llyvyr cwta 
 
 Llyvyr Maredudd Llwyd - 
 
 Llyvyr John Jones 
 
 Angwhaneg o'r 24 marchog Llys Arthur 
 
 Trioedd. 
 
 - 70 
 
 - 34 
 
 - 56 
 
 - 56 
 
 - 53 
 
 1. Tri henw yr ynys lion. 
 
 Y Cyntaf cyn ei chyfanneddu y gelwit 
 hi Clas Merdin. 2 Wedi ei chyfanneddu y 
 gelwit hi y vel ynys, ag wedy ei gorescyn 
 O Yryt y dodes arni Ynys Bryt, mewn 
 rhai llyfrau fal hyn, ag wedy ei gorescyn 
 o Prydain mab Aedd mawr y dodes arni 
 ynys Prydain. 3 
 
 2. Teir prif rann ynys Prydain. 
 Lloegr, Cymru ar Alban, sef yw hyt yr 
 
 Ynys honn o Benrhyn Blathaon ym 
 Mhrydyn hyd ym Mhenbryn Penwaeth 
 yg Hernyw naw cant milldir. ai llet o 
 Griccyll ym Mon hyt yn Sorain, pump cant 
 milldir yw hynny. 
 
 A hi a gynhelir tan un goron a thair 
 talaith, ag yn Llundain gwisgo y goron, 
 ag ym Mbenryn yn y gogledd un or tal- 
 aethau, arall yn Aberfraw ar 3dd yngher- 
 nyw. 
 
 3. Teir prif rag ynys y sydd iddi. 
 
 1 Y 4 hyn ar f emrwn. 
 
 2 Clas Meitin medd Uyfr arall R. Y. 
 
 3 G-wedi gwladogi o Brydain ab Aedd mawr arni 
 y galwyd hi ynys Prydain ; a chyn ei chyvanneddu 
 llawn coedydd y a bleiddiaid, ac eirth, ac eveinc, ac 
 ychain banawg ydoedd.— Ll. Lor. Gwilym. 
 
 Ore, Manaw. ag Ynys Weith. a seith 
 rag ynys a thrugaint ereill y sy iddi, a 
 pheclwar prif anrhyfedd ar ddeg sydd 
 ynddi. 
 
 4. Teir prif afon ynys Prydain. 
 Temys, Hafren a Hymyr. a their prif 
 
 Aber a deugaint a chant y sydd ynddi : a 
 phedwar porthfa ar ddeg a deugaint, ag wyth 
 ar ugaint o brif gaerydd. nid amgen, 1. 
 Caer Alclut. 2. C. Efrawc. 3. C. Geint. 
 4. C. Wyrangon. 5. C. Lundein. 6. C. 
 Lirion. 7. C. Golun. 8. C. Loyw. 9. C. 
 Seri. 10. C. Wynt. 11. C. Went. 12. 
 C. Grant. 13. C. Dawri. 1 14. C. Lwyt- 
 coet. 15. C. Urnach. 16. 0. Fuddei. 17. 
 C. Gorgyrn. 18. C. Lleon. 19. C. Sele- 
 mion. 20. C. Gorgorn. 21. C. Mygit. 
 22. C. Lysidit. 23. C. Beris. 24. C. Lion. 
 25. C. Weir. 26. C. Caradoc. 27. C. 
 W^idawlwir. 28. C. Esc. 2 
 
 5. Teir prif borthfa ynys Brydein. 
 
 1 ,C. Dawn. — JVennius. 
 
 8 Rhai llyfrau sydd yn cyfrif saith Gaer angwhan- 
 eg : viz. 29. Caer'Lyn. 30. C. Ffawydd. 31. Caer Gei. 
 3'2. Caer Fyrddin. 33.C.Arfon. 34. C. Ennarawd. 
 35. C. Faddon. Rhai o honynt sydd wedi eu di- 
 wreiddio yn wallus, ereill yn gyfanedd etto. 
 
TRIOEDD YNYS PRYDAIN. 
 
 389 
 
 Portli ysgewin yngwent. porth wygyr 
 ym Moll a jDorth wyddno yn y Gog- 
 ledd. 
 
 6. Teir Arcliesgobot yn Prydein. 
 
 Un o Lundein, yr eil o Gaer Efra wg, ar 
 drydedd o Gaer Lleon ar wysg. Llyfrau 
 eraill fal hyn Uu o gaer Geint, yr ail o 
 Gaer Efrawc, ar drydedd o Eynyw. 
 
 Ac nyt oes dylyet y neb ar yr ynys lion 
 namyn y genedl Gymry ei hun, gweddill- 
 yon y Brutannyeit a ddaethant gynt o 
 Gaer Dro. 
 
 7. Tri lleithic llwytli ynys Prydain. 
 Arthur ym Penteyrnedd Ynghaerlleon 
 
 ar Wysg, a Dewi yn pen escub ; a Maelgwn 
 Gwynedd yn pen Heneif. 
 
 Arthur yn Penteyrnedd Ynghelliwig 
 Ynghernyw, a Betwini 1 yn pen escub, a 
 Charadawc Yreichvras yn pen hyneif. 
 
 Arthur yn pen teyrnedd yn Penryn 
 Rhioriydd yn y gogledd, a Chyndeyrn 
 Garthwys ym pen escub, a Gwerthmwl 
 wledig yn pen heneif. 
 
 8. Tri hael ynys Prydein. Bhydderch- 
 hael ap Tutwal Tutclut. Mordaf hael 
 mab Servan. A Nudd hael fab Senyllt. 
 
 9. Tri gwyn Teyrn ynys Prydain ; 
 Bhun mab Maelgwn, Ywein mab Urien, a 
 Bhufawn befr mab Deorath 2 wledig. 
 
 10. Tri deifniawg ynys Prydain; 
 Gwalchmai mab Gwyar ; Llecheu mab 
 Arthur, a Bhiwallon wallt Banhadlen. 
 
 11. Tri phost cad ynys Prydein. Du- 
 nawt 3 Pur Mab Pabo Post Prydein, Gwall- 
 awc mab Lleenawg. A Chynfelyn yn 
 drwsgyl. 
 
 12. Tri tharw cad ynys Prydein, Cyn- 
 fawr Cad Cadwc mab Cynwyd Cynwydyon. 
 Gwendoleu mab Ceicliaw, ag TJrien mab 
 Cynfarch. 
 
 13. Tri tharw unben ynys Prydein El- 
 mur mab Cadeir. 4 Cynhafal mab Argat, 
 Afaon mab Taliesin (Tri meib beirdd oedd- 
 ynt ell tri.) 
 
 14 Tri lleddf unben Y. P. Manawyd- 
 an 5 mab Llyr lledieith, Llywarch hen mab 
 Elidir Lydanwyn, a Gwgawn gwrawn mab 
 Peredur, mab Elifer Gosgorddfawr, ac ys 
 sef achaws y gelwyd hwy lleddf unben, 
 wrth na cheissynt gyfoeth ac na allai neb 
 ei luddias iddynt. 
 
 15. Tri unben Llys Arthur. Goronwy 
 mab Echel Yorddwytwll, a Chadreith mab 
 
 1 Betwini Escop Pennaf Kernyw.— R. V. 
 
 2 Dewrarth.— LI. Argraf . 
 
 3 Dunawd fwr ap Pabo Index. But in Brut y 
 Brenhinoedd it is Dunawd Fyrr : in Davies' MS, of 
 Bonedd y Saint, Dunawt uwrr. 
 
 4 Cadegyr. 
 
 s Meddian. 
 
 Porthfawr gadw, a ffleidwr fflam mab 
 Godo. 1 
 
 16. Tri unben Deifr a Brynych. Gall 
 mab Dysgyfedawc, 2 a Diffedel mab Dys- 
 gyfedawg, 3 a Tri meib beirdd oeddynt ell 
 tri. 4 
 
 17. Tri Gwaewrudd 5 Beirdd Y. P. 
 Tristfardd Bardd Uryen : Dygynnelw 
 bardd Owein a mian 6 Eerdic Bardd Cat- 
 wallawn mab Catfan. 
 
 18. Tri ofer feirdd Y. P. Arthur, Cat- 
 wallawn mab Catfan, Rhyhawt eil Morgant. 
 
 19. Tri chynweissiat Y. P. Caradawc 
 mab Bran, a Chawrdaf mab Caradawc 
 Freichvras ac Ywein mab Maxen wledig. 
 
 20. Tri llynghessawg Y. P. Gereint mab 
 Erbin Gwenwynwyn mab Naf, a March 
 mab Meirchiawn. 
 
 21. Tri gwrdd faglawg, Y. P. Bineri 
 mab Tangwn a Thinwaed Faglawg, a 
 Efryder mab Dolor Deifr a Bryneich. 
 
 22. Tri eur hualog Y. P. Bhiwallon 
 wallt banhadlen a Bhun mab Maelgwn, a 
 Chatwaladyr Fencligait, a sef y gelwit y 
 gwyr hynny yn hualogyon, wrth na cheffit 
 nieirch a berthynei 7 iddynt rhag eu 8 
 Meint, namyn dodi hualeu eur am y heg- 
 wydled ar bedrenneu eu Meirch tra eu cefn- 
 eu, a dwy badell eur a dan eu glinieu, ag 
 wiẅ hyny y gellir padellec y glin. 
 
 23. Tri Chadfarchawc Y. P. Caradawc 
 Ereichfras, Menwaed o Arllechwedd, a 
 Llyr llwyddawc. 9 
 
 24. Tri Galofydd 10 Y. P. Greidiawl, 11 
 Galofydd mab Enfael Adran, a Drystan 
 mab Tallwch. 
 
 25. Tri rhuddfoawg Y. P. Arthur, 
 Bhun mab Beli a Morgant mwynfawr. 
 
 2Q. Tri thaleithiawc cad Y. P. Drystan 
 mab Tallwch Hueil mab Caw, a Chei mab 
 Cynyr 12 Ceinfarfawg, 13 ag un oedd daleith- 
 awc arnaddunt wynteu ell tri, Bedwyr 
 mab Pedrawc oedd hwnnw. 
 
 27. Tri glew 14 Y. P. Grudneu, Henpen 
 ac Aedenaw 15 eu cynneddfau oedd nad cynt 
 o gad namym ar eu heloreu. 
 
 28. Tri Thrahawc Y. P. Sawyl ben 
 
 1 Ffleidur.— LI. Argraf. 
 
 2 The 3d omitted in the printed edition. 
 
 3 Dyssyfndod. — LI. Argraf. 
 
 4 Mr. Llwyd Arch. Brit. Lett. A. makes Arovan 
 Bardd Selys ap Cynan to be one of these, p. 254. 3. col. 
 
 5 Gwawdrwy. — LI. Arg. [Argraf. 
 6 Avanneddig. — E. Llwyd. Avan Ferddig..— LI. 
 
 7 A digon uchel iddynt. — LI. Argraf. 
 
 8 Hyd au. — LI. Argraf. . 
 9 Lluyddauc. — LI. Argraf. 
 
 10 Glewfryd.— LI. Argraf. 
 
 11 Gwgon Gwron. — LI. Argraf. 
 
 12 Cenyr. 
 
 13 TJawrchawg. — LI. Argraf. 
 
 14 Unben.— LI. Argraf. 
 
 15 Aedenawc [Meibion. LI. Argraf. & Caifor Aed- 
 enaw] Mab Gleisar or Gogledd a Haiarnwedd eifam. 
 
390 
 
 YSGRJFENIADAU HANESYDDOL. 
 
 uchel, Pascen mab TJiyen a Bhun mab 
 Einawn. 
 
 29. Tri Ysgyuiniydd aereu. Gilbert 
 mab Cadgyffro, Morfran eil Tegit, a Gwgan 
 Cleddvfrudd. 
 
 30. Tri gwrddfeichiad Y. P. Drystan 
 mab Tallwch a getwis moch March mab 
 Meirchiawn tra aeth y meichiat y ercbi 
 y Essyllt dyfot y gynnadl ac ef, ag Arthur 
 yn ceissiaw Un hwch, ae y twyll, ae y treis 
 ac nys cafas. a Phryderi mab Pwyll anrwyn 
 a getwis moch Pen daran Dyfet yn Glyn 
 Cuwch yn Einlyn, a Choll mab Collfrewy 
 a getwis Henwen Hwch Dallweir Dal- 
 ben, a aeth yg gorddodo hyt y Mhenryn 
 Awstin yg Cernyw, ac yna daeth yn y 
 Mor, ag yn Aber Torrogi yg Gwent is 
 Coet i doeth ir tir, a Choll mab Collfrewy 
 ac law yn y gwrych pa ffordd bynnag i 
 cerddai, nac ar for nag ar dir. Ac ym 
 Maes Gwenith yg Gwent i dodwes gwen- 
 ithen a gwenhynen, ag er hynny y mae 
 goreu lie y Wenith y lie hwnnw. — Ac 
 oddyna ydd aeth hyt y llonwen ym Penfro 
 ac yno dotwes ar heidden a gwenhynen, ag 
 er hynny y mae goreu lie heid Llonwen. 1 
 Ac oddyna y cerddes hyt Riw gyferthwch 
 yn Eryri, ac yna dotwes ar geneu bleidd 
 ac ar cyw eryr. ar Eryr aroddes Collfrewy 
 i Frynach Wyddel or Gogledd, ar Bleidd 
 a ddodes i Fenwaed o Arllechwedd, ar rhei 
 hynny fu fleidd Menwaed ag Eryr Bry- 
 nach. Ac oddyna ydd aeth hyt y maen 
 du yn Llanfair yn Arfon ac yno y dodwes 
 ar ceneu cath A ceneu hwnnw a fyryws 
 Coll mab Collfrewy y Menai, a honno wedi 
 hyny fu cath Paluc. 
 
 31. Trywyr Hut a Lledrith Y. Pryd- 
 ein. Menyw mab Teirgwaed, Eiddilic 
 Corr, a Math ap Mathonwy. 
 
 32. Tri prif hut Y. P. Hut Math mab 
 Mathonwy a ddysgodd y Wdyon mab Don, 
 a hut 2 Uthr Bendragon, a ddysgodd y Fen- 
 yw mab Teirgwaet, ar trydydd hut Bhud- 
 Iwm Gawr 3 a ddysgodd i Coll mab Coll- 
 frewi. 
 
 33. Tri phrif lledrithiawc 4 Y. P. Coll 
 mab Collfrewi Menyw mab Teirgwaet, 5 a 
 Drych eil Cibddar. 
 
 34. Tri diwair teulu Y. P. Teulu Cat- 
 wallawn mab Catfan a fuont seith mlyn- 
 edd yn Iwerddon gyt ag ef, ag yn hynny o 
 yspeit ni ofynnasant ddim iawn iddaw rac 
 gorfot arnaddunt y aclaw. A Theulu 
 
 1 Neu Llovion neu Llonion neu Llonwen. 
 
 ,{ Sev Myrddin. 
 
 3 Gwythelin Gorr. — LI. Argraf. 
 
 * Lledurithiauc. 
 
 *Teirgwaedd. — LI. Argraf. 
 
 Gafran mab Aeddan pan fu y difancoll ' a 
 aethant yr môr dros eu harglwydd. A 
 Trydydd teulu Gwenddoleu mab Ceidiaw 
 yn Arderydd a gynnalasant y vrwydr 
 pythefhos a mis wedi lladd eu Harglwydd, 
 sef oedd rifedi teuluoedd pob un or gwyr 
 hynny un cann wr ar ugaint. 
 
 35. Tri anniweir deulii Y. P. Teulu 
 Goronwy Pesyr o Benllyn 2 a ommeddas- 
 ant eu harglwydd o erbynieit y gwenwyn- 
 waew gan Lew Llaw gyffes 3 yn Llech 
 Oronwy ym blaen Cynfael yn Ardudwy. 
 A theulu Gwi-gi a Pheredur a adawsant 
 eu harglwydd Ynghaer Greu 4 ag a oedd b 
 ymládd trannoeth uddynt ag Eda 6 Glin- 
 inawr ac yna y lias ell 7 deu. Ar trydydd 
 teulu Alan Fyrgan a ymchoelasant y wrth 
 eu harglwydd yn lledrat 8 ar y ffordd, ae 
 ollwng ynteu ai weision y Gamlan, ac yna 
 y lias. 
 
 36. Teir gosgordd adwy 9 Y. P. Gos- 
 gordd Mynyddawc Eiddyn yn Cattraeth, a 
 Gosgordd Melyn mab Cynfelyn, a gosgordd 
 Drywon mab Nudd yn Bodwyd Arderyt. 
 
 37. Trtwyr a wnaeth y teir mat gyf- 
 lafan Y. P. Gall mab Dysgyfedawc a ladd- 
 awdd deu ederyn Gwendolen, a ieu o eur 
 oedd arnynt, a dwy celein or Cymry a 
 yssynt ar eu ciniaw, a dwy ar eu cwynos* 
 Ac Yscafell mab Dysgyfedawc a laddawt 
 EdelfEet 10 frenhin Lloegyr, a Diffeddell mab 
 Dysgyfedawc a laddawt Gwrgi Garwlwyd, 
 a Gwrgi hwnw a laddei celein beunydd or 
 Cymry, a dwy bob sadwrn, rhag lladd y 
 sul yr un. 
 
 38. Tair anfad gyflafan Y. P. Eidyn 
 mab Einygan a laddawt Aneurin Gwawt- 
 rydd medeyrn u beirdd. A llawgat trwm 
 bargawt. Eidyn 12 a laddawd Afaon mab 
 Taliesin, a Llofan Llawddino a laddawdd 
 Uryen mab Cynfarch. 
 
 39. Teir anfad fwyellawt Y. Pr. B wyell- 
 awt Eidyn ym pen Aneurin, ar fwyellawt 13 
 ym pen Iago mab Beli, ar fwyellawt ym 
 pen Goliden Fardel. 14 
 
 40. Tri chyfor a aeth or ynys hon ac ni 
 ddoeth yr un drachefyn o naddynt. Un 
 
 *Vid. Bede, lib. 1. c. 34. He fought this battle 
 under his father, A. D. Q03. 
 2 Bowys— LI. Argraf. 
 3 Lien (q. Llywelyn). — LI. Argraf. 
 4 Gren.— LI. Argraf. 
 s Chyfnod. 
 
 6 Adda. — LI. Argraf. 
 'A. D. D. 584.-R. V. 
 8 Wrthaw o hyd nos.— LI. Argraf. 
 9 Addwyn. q. 
 
 10 Edelffled fflesoc— E. Llwyd. 
 
 11 Mechdeyrn, q. 
 
 12 Neu Llowgat Trwm Bargot neu Lwra bargot 
 Eiddyn. 
 
 13 Fweyllawt. 
 
 u Golyddan Fardd.-Ed. Llwyd. 
 
TRIOEDD YNYS PRYDA1N. 
 
 391 
 
 aetli gan Yrp Lluyddawc hyt yn Llych- 
 lyn a ddoeth yina yn oes Cadyal 1 mab Eryn 
 y erclii cymhorth yr ynys lion. Ag nyt 
 archodd o bob prifgaer namyin cymmeint 
 ag a ddelei gantho iddi ; ac ny ddoeth gant- 
 aw ir gaer gyntaf namym ef a Mathutafwr 2 
 ei was, ac ardustru fu gan wyr yr ynys 
 honn roddi liynny iddaw. A liwnirw eissoes 
 llwyra lluydd a fu a aetli or ynys honn, ac 
 ni ddoeth drachefyn neb o naddynt nae 
 llinys : sef lie trigwys y gwyr hynny yn 
 dwy ynys yn ymyl Mor Groec. Sef ynt y 
 ddwy ynys Gals ac Afena. Eil cyfor a aeth 
 gan Gaswallawn mab Beli a Gwenwynwyn 
 a Gwanar meibion Lliaws mab Kwyfre ac 
 Arianrhodd Merch Beli eu mam, ac o Ar- 
 llechwedd 3 y hanoedd y gwyr hynny Ac 
 ydd aethant y gyt a Chaswallawn eu hew- 
 ythr yn ol y Cessaryeit trwy for, sef lie y 
 maent yn Gwasgwyn. Y trydydd a aeth 
 gan Helen luyddawc a Chynan ei brawt, 
 sef eiryf a aeth ym mhob un or lluoedd 
 hynny 61,000, a'r rhei hynny oedd y tri 
 arianllu sef achaws y gelwit felly, wrth 
 fynet eur ag ariant yr ynys ganthynt, ae 
 hethol o oreu i oreu. 
 
 41. Teir gormedd a ddoeth yr ynys 
 honn ac nyt aeth yr un drachefyn. Cyw- 
 dawt y Coranyeit a ddoeth ant yma yn oes 
 Lludd mab Beli, ac nid aeth yr un o nadd- 
 ynt drachefyn. Eil gormes y Gwyddyl 
 Ffichdi ag nid aeth yr un drachefyn. Try- 
 dydd gormes y Saesson, ac nid aethant 
 drachefyn. 
 
 42. Tri Sanctaidd Linus Y. P. Llinus 
 Bran ab Llyr, 4 a llinus Cunedda Wledig, 
 a Llinus Brychan Brycheiniawc. 
 
 43. Tri gwestai gwynfydedig Y. Pr. 
 Dewi, Padern a Theiliaw. 
 
 44. Tri chorff a wnaeth Duw er Teilaw, 
 un sydd yn Llandaf y Morgannwc, yr eil 
 yn Llan Deilo fawr, y trydydd ymhen 
 Alun yn Dyfet. mal y dyweit yr ystoria. 5 
 
 45. Tri chudd a thri datcudd 6 Y. Pr. 
 Un o naddynt pen Bendigeit Fran fab 
 Llyr a gladdwyt yn y Gwynfryn yn Llun- 
 dein, a hyt tra fa yn yr ansawdd honno, 
 ni ddoe ormes ir ynys honn fyth. Eil, 
 
 ' esgyrn Gwrthefyr Yendigeit a gladdwyd 
 ym mhrif byrth y ddinas y drydydd cudd 
 y dreigiau yn ninas Pharan yg creigiau 
 Eryri ar tri chudd hynny anpoyt 7 gwaeth 
 
 1 Ye allai Cadell, mab Gereint, y 43 brenin wedr 
 Brutus, ogylch 300 miwydd cyn Crist, 
 1 Mathuta fawr, q. 
 3 Erch a Heledd.— E. Llwyd. 
 
 4 Joseph o Arimathea, mewn rhailiyvrau ; ond yn 
 cebyg mai y mynaich ai dodes yn lie yr enw arall. 
 
 5 Legend. ; 
 
 6 Tri Matgudd a thri annf atgudd. 
 1 Hanpwyt. 
 
 oi datcuddiaw. Arthur a ddatguddiodd 
 benn Bendigeid Fran or Gwynfryn yn 
 Llundein. Can ny oedd ofer ganthaw 
 cadw yr ynys o Gadernid neb namyn yr 
 eiddaw e hun. Gwrtheyrn Gwrtheneu a 
 ddatguddiodd esgyrn Gwrthefyr fendigeid 
 ei fab o serch ar Ronwen ei wreig, ag hefyd 
 a ddatguddiodd y dreugiau o ddinas ffaran, 
 yr hon a elwit wedy hynny dinas Emrys. 
 
 46. Teir drut aerfa Y. P. un o naddynt 
 pan ddeuth Medrawt y Gelliwig yng 
 Hernyw, nyt edewis yn yllys na bwyt na 
 diawt nys tr 3 euliei a thynnu Gwenhwyfar 
 oi rhieingadair. Yr eil pan ddaeth Arthur 
 i lys Medrawt, na bwyt na diawt nys 
 treuliei, na dyn na llwdn yn fyw yn y 
 Cantref : ar trydydd aerfa pan ddaeth 
 Aeddan Yradog hyt yn Alclut i lys Bhydd- 
 erch hael nyt edewis na bwyt na llynn, na 
 llwdn yn fyw. 
 
 47. Teir ofergat Y. P. un fu gat 
 Goddeu Sef y gwnaethpwyt o achaws gast 
 ar iwrch fochyll l a Chornigill, yr eil fu 
 gwaith Arderydd a wnaeth pwyt o achaws 
 nyth yr ehedydd, ar drydydd oedd w^aethaf 
 Sef oedd honno Camlan, a honno a wnaeth- 
 pwyd o gyfryssedd Gwenhwyfar a Gwen- 
 hwyach Sef achaws y gelwit hwynt yn 
 ofergateu wrth eu gwneuthur o achaws 
 mor ddiffrwyth a hwnnw. 
 
 48. Tri anfad gyngor Y. P. rhoddi i 
 Vlcassar a gwyr Rhufein le i garneu blaen 
 eu meirch ar y tir ym Pwyth meinlas. yr 
 eil gadel Hors a Hengys a Bhonwen yr 
 ynys honn. ar trydydd rhannu o Arthur 
 y wyr teirgweith a Medrawt yng Camlan. 
 
 49. TRihualogion 2 teulu Y. P. Teulu 
 Catwallawn 3 Llawhir a ddodasant hualeu 
 eu meirch ar eu traed pob deu o naddynt 
 wrth ymladd a serrigi wyddel yng Cerrig 
 y Gwyddyly Mon, a theulu Rhiwallon 
 mab "Uryen yn ymladd ar saeson, a Theulu 
 Belyn 4 o Leyn yn ymladd ag Etwyn ym 
 mryn Ceneu 5 yn Rhôs. 
 
 50. Tri goruchel garcharawr Y. P. 
 Llyr Lledieith yng Carchar Oeuroswydd 
 wledig, ar eil Madog mab Medron, ar 
 trydydd Geyr mab Geyrybet. 6 ac un oedd 
 Oruchelach na'r tri, sef oedd hwnnw Arthur 
 a fu deirnos yng Caer Oeth ac annoeth A 
 theirnos y gen Wen Bendragon a theirnos 
 yg carchar kudd dan y llech a chymmreint 7 
 ag un gwas ae dillyngwys or tri charchar 
 
 1 Fechwys. 
 
 2 Hualoc— LI. Argraf. 
 3 Casswallon.— LI. Argraf. 
 *Beleu.— LI. Argraf. 
 
 5 Edwin. — LI. Argraf. 
 
 6 Geyryoet. 
 
 7 Echemeint.— LI. Argraf. . - - - ■- *'' 
 
392 
 
 YSGRIFENIADAU HANESYDDOL. 
 
 hynny, Sef oedd y gwas Goreu fab Cus- 
 tennin y gefnderw. 
 
 51. Tri anfat palfawt Y. P. Palfawt 
 Matholwch Wyddel, ar Yranwen niercli 
 Llyr, a plialfawt Arthur ar Fedrawt, a 
 plialfawt Gwenhwyfar ar Wenhwyfach. 1 
 
 52. TRi^gwyn dorllwyth Y. P. Uryen 
 ac Eurddyl plant Cynfarch hen a faant yn 
 un torrllwyth ynghalon Nefyn merch 
 Frychan eu Mam. yr eil Owein ap Urien 
 a Merwydd 2 ei chwaer a fuant yn un torr- 
 lwyth ynghalon Modron merch Afallach. 
 y trydydd G-wrgi a Pheredur a Cheindrech 
 pen ascell plant Elifer gosgorddfawr a fu- 
 ant ynghalon Eurddyl ferch Cynfarch eu 
 mam. 
 
 53. Tri Serchawg Y. P. Caswallawn 
 mab Beli am Elur merch Fugnach Gorr, a 
 Thrystan Mab Tallwch am Esyllt gwreig 
 March Meirchiawn ei ewythr, a Chynon 
 ab Clydno Eiddan am Forwydd ferch 
 Urien. 
 
 54. Tri diweirferch Ynys Pryd. Treul 
 difefyl ferch llynghesawl llawhael, Gwen- 
 fadon ferch Tutwal Tutclud, a Thegeu 
 Eurfron. 
 
 55. Teir diweirwreig Y. P. Ardun 3 
 gwraig Cadcor i ap Colwyn, 5 Efilieu gwraig 
 wydyr drwm, 6 ag Emerchred 7 gwraig 
 Fabon 8 ap Dewen hen. 9 
 
 56. Teir anniweirwreig Y. P. Teir- 
 ferched Culfynawyt Prydein. Essyllt 
 Fyngwen gordder 10 Trystan, aphenarwen 
 gwreig Owein mab Urien, a Bun gwreig 
 Fflamddwyn. 
 
 57. Tair priflys Arthur, Caer Llion ar 
 wysc Ynghymry, a Chelliwig yg kernyw, 
 a Phenryn rhionedd yn y gogledd. 
 
 58. Tair pryfwyl yn y teirllys hyn. 
 Pasc, Nadolic a Sulgwyn. 
 
 59. Teir prif riain Arthur. Gwenhwy- 
 far merch Gwythyr mab Greidiawl, a 
 Gwenliwyfar Gawryd Ceint, a Gwenfwy- 
 far ferch Ogyrfan gawr. 
 
 60. Teir prif gariadwreig Arthur, 
 Garwen ferch Henyn A Gwyl ferch Eud- 
 awd, ac Indeg ferch Afarwy hir. 
 
 61. Tri Marchawg llys Arthur a gaw- 
 sant y greal. Galath vab Lawnselot dy 
 Lak, a Pheredur mab Efrawc Iarll, a 
 Port mab brenin Bort. Y ddeu gyntaf 
 
 1 Gwenhwy fach. 
 
 2 Morfudd. 
 
 3 Arddun. — LI. Argraf. 
 4 Cadrot.— LI. Argraf. 
 
 5 Gorolwyn.— LI. Argraf. 
 6 Drwn.— LI. Argraf. 
 7 Emythryd,— LI. Argraf. 
 8 LI. Argraf, Mabon ap Dowengan. 
 9 Dewyngen.— LI. Argraf. 
 10 Gordderch. 
 
 oeddynt wery o gorph a'r trydydd oedd 
 ddiweir am na wnaeth pechawd cnawdol 
 ond unweith a hynny drwy brofedigaeth 
 
 yn yr amser yr ennillawdd ef x o ferch 
 
 Brangor yr hon a fu ymerodres yn Con- 
 stinobl, or honn y doeth y genhedlaeth 
 fwyaf o'r byd, ag o genhedlaeth Joseph o <-- 
 Arimathea y hanoeddyn ell tri, ac o lin 
 Dafydd brophwyd mal y tystolaetha ystoria 
 y Greal. 
 
 62. Tri anheol llys Arthur, Etheu mab 
 Gwrgon, a Choleddawg mab Gwynn, A 
 Gereint hir mab Gemeirnon hen. 
 
 63. Teir neges a gaffad o Bowys, un o 
 honynt yw Cyrchu Myngan o Yeigen hyt 
 yn Llan Silin erbyn anterth drannoeth 
 y gymryt y cynneddfeu y gan Gadwallawn 
 Fendigeit, wedi lladd Ieuaf a Griffri hyt 
 ym Mryn Griffri erbyn y bore drannoeth 
 wrth ymchwelyt di ar Edwin y 3 
 
 64. Teir gwrofryn Y. Pr. un oedd Llew- 
 ei ferch Seithwedd, a Pore ferch Usber, a 
 Mederei badellfawr. 
 
 Q5. Tri Arfeddawg ynys Pryd. Selyf 
 mab Cynan Garwyn, ac Afaon mab Tal- 
 iessin a Gwallawc mab Lleenawc. Sef 
 achaws y gelwit hwynt yn Arfedogion 
 wrth ddial eu cam oc oe bed. 
 
 66. Tri phorthor gweith Perllan Fan- 
 gor, Gwgon gleddyfrudd, a Madawc ap 
 Rhun, 2 a Gwiawn ap Cyndrwyn. 3 
 
 67. Tri ereill o bleit Lloegyr. Hawystl 4 
 Drahawg, a Gwaettym 5 Herwnden 6 a 
 Gwiner. 7 
 
 68. Tri eurgelein Y. P. Madoc mab 
 Brwyn A Cheugan 8 Peilliawt, a Ruawn 
 Pefyr ap Gwyddno. 9 
 
 69. Tri tharw ellyll Y. P. Ellyll Gwid- 
 awl A ellyll Llyr merini, ag ellyll Gyrth- 
 mwl wledig. 
 
 70. Tri gwydd Ellyll Y. P. Ellyll Ban- 
 nawc, ac Ellyll ednefedawc drythyll ac 
 Ellyll Melen. 10 
 
 71. Tri thrwyddedawc ag anfoddawc 
 Llys Arthur. Llywarch hen, Llemenig, 
 a Heledd. 11 
 
 72. Teir Llynges gynweir ynys Prydain 
 llynges Llawr mab Eirif, a llynges Difwg 
 mab Alban, a llynges Doler mab Mwrchath. 
 
 73. Teir gwenriain Y. P. Creirwy 
 
 I Yr enw ar goll.— LI. P. P. 
 2 Y Cynneddfau.— LI. Argraf. 
 
 3 Gwgon Gyndrwyn,— LI. Argraf. 
 
 4 Hastyl. 
 
 5 Gwentym. 
 
 6 Herwm. 
 
 7 Gwymor.— LI. Argraf. 
 
 8 Cyngein. 
 
 9 Aaron ap Gwyddno Befyr, — LI. Argraf. 
 
 10 Melu.— LI. Argraf. 
 
 II Llwmhunic ap Mauon a Heledd ferch Gyndrwyn. 
 
TRIOEDD YNYS PRYDAIN. 
 
 393 
 
 merch Ceritwen l ac Arianrhod ferch Don, 
 a Gwenn ferch Cywryd ap Ciydon. 
 
 74. Teir gohoyw riein Y. P. Angharat 
 ton felen merch Rhydderch hael, ac Anan 
 merch Meic 2 mygotwas, a Phenvyr. ferch 
 Run ryfeddfawr. 
 
 75. Tri budr Hafren. Catwallawn pan 
 aeth y weith Digoll a llu Cymry ganthaw 
 ac Etwin or parth arall a llu Lloegr gan- 
 thaw ac yna y budrawdd Hafren oi blaen 
 tua ai haber : ar eil cyfarws Golydan y 
 gan Einiawn fab Bed Brenhin Cernyw, ar 
 drydedd 3 Calan faerh Idon ap ~Nevy gan 
 Faelgwn. 
 
 76. Tri brenhin a fuant o feibion eillion, 
 Gwryat vab Gwiyan yn y Gogledd, a 
 Chadafacl vab Cynfedw yng Gwynedd, a 
 Hyfeidd fab Bleiddig, yn Deheu-barth. 
 
 77. Tri Eurgryd Y. P. Casswallawn 
 mab Beli pan aeth y geisiaw Flur 4 hyt yn 
 Rhufein, a Manawydan mab Llyr. pan fu 
 hyt ar Ddyfet A Llew Haw gyffes j>an fu 
 ef' a Gwdyon yn ceissaw henw ac arfeu y 
 gan Riarot y Fam. 4 
 
 78. Tair rhiain ardderchawg llys Arth- 
 ur, Dyfyr wallt eureid, Enit Yerch Iniwl 
 iarll a Thegeu Eurfron. 
 
 79. Tri pheth a orchfygodd Loegyr. 
 Cynnwys dieithraid, ryddhau Carcharor- 
 ion, ac anrheg y gwr moel. 
 
 80. Tri dyfal gyfangân ynys Prydein, 
 un oedd yn ynys Afallach, yr ail ynghaer 
 Garadawc, ar trydydd y Mangor ; ymhob 
 un or tri lie hyny yr oedd 2400 o wyr 
 crefyddol ac or rheini 100 cyfnewidiol bob 
 awr or 24 yn y dycld ar nos yn parhau 
 mewn gweddieu a gwasanaeth i Dduw yn 
 ddidrangc ddiorphwys. 
 
 81. Teir prif ormes Mon a fagwyd yn- 
 ddi, Cath Paluc, yr eil oedcl Daronwy, ar 
 trydydd Edwin frenhin Lloegr. 
 
 82. Tri marchog aurdafodiawc llys Ar- 
 thur, Gwalchmai mab Gwyar, Drudwas 
 mab Tryphin ac Eliwlod mab Madawc ap 
 Uthur. Gwyr doethion oeddynt, ac mor 
 deg a llaryeidd ac mor hyawcil a hynaws 
 yn eu hymadroddion ac i byddei anodd i 
 neb ballu iddynt or negesseu a geisynt. 
 
 83. Tri brenhinol farchog oedd yn 
 Llys Arthur Nasiens brenhin Denmarc, 
 Medrod mab Llew ap Cynfarch, a Hpvel 
 mab Emyr Llydaw. Gwyr mor llaryeidd 
 hynaws a theg eu hymadroddion oeddynt 
 ac i byddei anodd gan neb ballu iddynt ar 
 a geisynt. 
 
 84. Tri chyfiawn farchawg oedd yn llys 
 
 1 Caridwen wrach Gwraig Tegit. 
 
 2 Mogotwas Aneirin. 
 
 s Merch Iddon mab Ynyr Gwent. 
 4 Fram, mewn rhai llyvrau. 
 
 Arthur. Un oedd Bias mab tywyssog 
 Llychlyn yr eil Cadawc mab Gwynlliw fil- 
 wr ar trydydd oedd Padrogl paladr ddellt, 
 eu cynnecldfeu oedd amddiffynn amdclifaid 
 gweddwon a gwyryfon rhag trais, cam a 
 gorddwy, Bias trwy gyfraith fyd, Cadawc 
 trwy eglwys, a Phedrogl trwy gyfraith 
 Arfeu. 
 
 85. Trywyr a ddianchasont o Gamlan, 
 Morfran Mab Tegit, Sanddef bryd Angel, 
 a Glewlwyd gafaelfawr : Morfran rhag ei 
 haccred canys pawb yn tybyed mai cyth- 
 reul oedd, ai gochelent Sandde gan ei lan- 
 ed ai decced ni chododd neb law yn ei er- 
 byn gan dybied mai Angel oedd a Glew- 
 lwyd rhag ei faint ai gryfed pawb a ffoent 
 rhagddaw. 
 
 86. Tri chynghoriad farchog Llys Ar- 
 thur, Cynan ap Clydno Eidclun, Aron ap 
 Cynfarch, a Llywarch hen ap Elidir Lyd- 
 anwyD. 
 
 N. B. Nesaf yn llyvyr Mr. Yychan y 
 canlyn trioedd y meirch, y rhai a adawaf 
 heibio tan y diweddaf. 
 
 87. Teir gwydd balfawt ynys Prydein. 
 Palfawt Matholwch Wyddel ar Franwen 
 merch Llyr yr eil palfawt a drewis Gwen- 
 hwyfach ar Ŵenhwyfar, ag o achaws honno 
 y bu waith Canilan wedi hynny, ar trydydd 
 a drewis Golyddan Fardd ar Gadwaladr 
 Fendiceit. 1 
 
 88. Tri chyndynniawc Y. P. Eiddilic 
 Corr. a Gweir gurhyt fawr, a Drystan. 
 
 89. Tri gogyfurdcl Llys Arthur. By- 
 hawt eil Morgant, a Dalldaf eil Cunyn 
 Cof, a Drystan eil March. 
 
 90. Tri dyn goreu wrth osp a phellen- 
 igion 2 Gwalchmai fab Gwyar Gadwy fab 
 Gereint, a Chadyrieith Saidi. 3 
 
 91. Trywyr gwarth Yn. Pr. y cyntaf 
 o naddunt Afarwy vab Lludd ap Beli 
 mawr : ef a ddyfynawdd Iul Cesar a gwyr 
 Rhufein yr ynys honn ac a beris talu 
 3,0001. o ariant bob blwyddyn yn teyrn- 
 get o'r ynys hon i wyr Rhufein yr eil fu 
 Gwrtheyrn M. Gwrtheneu, a roddes tir 
 gyntaf ir saeson yn yr ynys honn, ac a ym- 
 ddywedcliodd gyntaf ac wynt, ac a beris 
 lladcl Custenniu Yyn. mab Custennin 
 Fendigeit oe dwyll, a dehol ei frodyr Em- 
 rys ac Uthur Bendragon or ynys honn hyt 
 yn Llydaw, ac yn y diwedd dychwelsant 
 ac ai llosgosant ynteu Ynghastell Gwerth- 
 rynniawn ar lann Gwy er dial eu brawd. 
 Trydydd gwaethaf oil fu Medrawd ap 
 Llew ap Cynfarch pan edewis Arthur lyw- 
 
 1 Gwel Tri. 51 a 47. 
 
 2 ]STeu fal hyn, Trywyr goreu yn llys Arthur wrth 
 osp a phellennig. 
 
 3 Mewn lie arall, a chadeiryeith Sadi. 
 
394 
 
 YSGRIFENIADAU HANESYDDOL. 
 
 odraeth Ynys Piydein ganthaw, a chwedi 
 ei fyned ynteu trwy for yn erbyn yr ym- 
 erawdwr tu hwnt y fynnydd Mynneu lie i 
 lias goreugwyr Arthur Pan glybu Med- 
 rawd gwahanu nifer A rthur. 
 
 92. Tri phrif fardd ynys Prydein Merdd- 
 in Emrys, Merddin mab Morfryn a Thal- 
 iesin benn Beirdd. 
 
 TRIOEDD Y MEIRCH. 
 
 1. Tri meirch a ddugynt y tri March- 
 lwyth Du moroedd, march Elidir Mwyn- 
 fawr a ddug arnaw Seithnyn a banner o 
 Benllech Elidir yn y Gogledd hyt ym 
 Mhen llech Elidir y Môn. Sef y Seith- 
 nyn oeddynt Elidir ag Enrgain ei wraig, 
 merch Maelgwn Gwynedd, a Gwynda 
 gyoet, 1 a Gwynda Reinyat 2 A mynach 
 Nowmon 3 y gynghorwr, a phrydelw nien- 
 estyr gwallofyad, ac arianfagl ei was a 
 Gelbenefin ei gog a nones ai ddwylaw ar 
 bedrain y march a hwnnw fu hanner y 
 dyn. Yr eil Marchlwyth a dduc Cornan 4 
 march meibion Elifer Gosgorddfawr, 5 a 
 ddwg Gwrgi a Pheredur arnaw a Dunawt 
 uwr 6 a Chynfelyn Drwscyl y edrych ar 
 fygedorth 7 Gwenddoleu yn Arderydd. 
 Ar trydydd marchlwyth a ddug 8 Gweir a 
 gleis ac Arthanat yn erbyn Allt Faelwc 9 
 yng Heredigyawn yn dial eu tat. 
 
 2. Tri rhoddedig farch ynys Prydein 
 Meinlas march Caswallawn ap Beli a Mel- 
 yngan mangre march Hew 10 Haw gyffes, 
 a Lluagor march Caradawc freichfras. 
 
 3. Tri phrif eddystr ynys Prydein; Du 
 hir tynnedig march Cynan Garwyn, ac 
 Awyddawr u breichir march Cyhoret eil 
 
 ^ywet. — LI. Argraf. 
 
 8 Gwyn Dareiniat.— LI. Argraf. 
 
 3 Namon, Nawmod. — LI. Argraf. 
 
 4 Corman.— LI. Argraf. 
 
 s 01ifer.— LI. Argraf. 
 
 «q. Dunawt fyr. Vid.— Tri 11. 
 
 'Rygndorth.— LI. Argraf. 
 
 8 Llwyn Gweir Pengleis Rhiw Arthen ac Allt 
 Faelawr 301 NgharedigioD. 
 
 9 AUtFaelwr. 
 ^ w Lies.— LI. Argraf. 
 " ii Trwyddawc— LI. Argraf. 
 
 Cynan. 1 Rhuddfreon Tuthfleidd march 
 Gilbert mab 2 Cadgyfiro. 
 
 4. Tri anrheithfarch Y. P. 3 Carn Af- 
 lawg march Ywein mab Uryen, Tafawt 
 hir march Catwallon mab Cadfan, a Buch- 
 eslan march Gwgawn Gleddyfrudd. 4 
 
 5. Tri gordderch farch Y. P. Fferlas 
 march Dalldaf eil Cunin cof. a Rhudd- 
 frych march Rahawt eil Morgant, a Gwel- 
 wgan gohoywgein march Morfran eil 
 Tegit. 
 
 6. Tri gohoew eddystr Y. P. Llwyt 
 march Alser mab Maelgwn, a Gwineu 
 gwddwf hir march Cei. a Chethin carn 
 aflawg march Iddon mab Ynyr Gwent. 
 
 7. Tri thorn eddystr Y. P. Du march 
 Brwyn Mab Cunadaf ac Arfwl felyn march 
 Pascen mab Uryen a rhuddlwyd, march 
 Rhydderch hael. 5 
 
 8. Tri rhedegfarch ynys Prydein y torr- 
 llydan a gloyn deufarch Collawn mab 
 Berchi, ar Cethin cyflym march Dinogan 
 mab Cynan Garwyn. 
 
 9. Tri ymladdfarch ynys Prydein Llu- 
 agor march Caradawc Yreichvras, a Mel- 
 yngan mangre march Llew Llaw gyffes ag 
 awyddawc freichir march Cynhored eil 
 Cynon. 
 
 10. Tri prif ychen ynys Pryd. Melyn 
 gwanwyn 6 a gwinau ych Gwlwlwyd ar 
 ych brych bras o benrhew. 7 
 
 11. Teir prif fuwch ynys Pryd. Brech 
 fuwch Faelgwn Gwynedd a thonllwyd 
 buwch meibion Olifer Gosgorddfawi* a 
 Chornillo buwch Llawfrodedd farfawc. 8 
 
 Felly terfynes troedd y meirch herwydd 
 Sion B aimer. 
 
 x Euthr. reon, ruddfrom, rathr reon, Rudd fron 
 Tuthbleid a ruthrfrom. 
 2 Tair.— LI. Argraf. 
 
 3 Carnaflaw Gr. ap Maredudd. 
 
 4 Bucheslom seri inarch Gwgon Gleifrudd. 
 
 5 Ellemenic. Medd Sion Balmer yn lle'r olaf, ac 
 Ysgwydfrith march Llemenic mab Mawan. Mr. 
 Vychan ydoedd wedi chwanegu at Trioedd y Meirch 
 wrth Tri 7 val hyn ; Tri thorn eddystr ynys Prydain 
 Gwineu gwddwf hir march Cai, a Grei march Edwin 
 a llwyd March Alser ap Maelgwn. 
 
 6 Gwaynhwyn. 
 
 7 Bras y benrea. 
 
 8 Farchawc. ' 
 
395 
 
 TRIOEDD YNYS PRYDAIN 
 
 ALLAN OR 
 
 LLYVYR COCH O HEKGEST. 
 
 CYFRES II. TrI DYNION A GAVSANT GAMPEU AdAF. 
 
 1. Tri dyn a gauas kedernit Adaf. Erculf 
 gadarn ac Ector gadarn. a Sampson gad- 
 arn. Kyn gadarnet oedynt yll tri ac Adaf 
 ehun. 
 
 2. Tri dyn a gauas pryt Adaf. Absa- 
 lonn ab Dauyd. A Jason vab Eson. a 
 Pharis vab Priaf. Kyn decked oedynt yll 
 tri ac Adaf ehun. 
 
 3. Tri dyn a gauas doethineb Adaf. 
 Cado ben. a Beda. a Sibli ddoeth. Kyn 
 doetliynt oedynt yll tri ac Adaf ehun. 
 
 4. Teir gwragedd a gauas pryt Eua yn 
 trithraean. Diodema gorderch Eneas 
 ysgwydwyn. ac Elen uannawc y wreic y 
 bu distriwedigaeth Tro druy y phen. A 
 Pholixena verch Priaf hen yrennhin Tro. 
 
 5. Pan aeth llu y Lychlyn. porth a aeth 
 gan Yrp Lluydawc hyd yn Llychlyn. a'r 
 gwr hwnnw a daeth yma yn oes Gadyal 
 ybyry y erchi dygyuor o'r ynys hon. Ac 
 ny doeth gantau namyn ef a Mathutauar 
 y was. ac ys ef a erchai o dec prif gaer ar 
 hugeint yssyd yn yr ynys hon. a den 
 kymnieint a elei gantau i bob un o nadunt 
 y dyuot gantau o honynt ymeith. Ac ny 
 doei gantaw yr gaer gyntaf namyn ef ae was. 
 Ac y bu ardustur gan wyr yr ynys hynny ac 
 y rodassant idaw a hwnnw vu lwyraf llu or 
 a aeth or ynys hon. Ac ef a orescynnaud 
 ar gwyr hynny y fford y kerdaud. Ac ys 
 ef lie y trigayaud^y gwyr hynny yn y duy 
 ynys yn ynryl Môr Groec. nyt amgen Clas 
 ac Auena. Ar eil a aeth gan Elen lu- 
 ydawc. a Maxen wledic hyt yn Llydaw. 
 ac ny ddoethant byth yr ynys honn. a'r 
 trydyd a aeth gan Gaswallou ap Beli. a 
 Gwenwynwyn. a Gwanar. veibion Lliav 
 vab Nuyfre. Ac Aryanrot verch Veli eu 
 mam. Ar gwyr hynny o Erch a Heled, 
 panuanhoedynt. ac a aethant gyt a Chas- 
 wallawn eu hewythr ar vysc y Kessaryeit 
 
 or ynys honn. Sef lie y mae y gwyr hynny 
 jg Gwasgwynt. sef riuedi a aeth gan bob 
 un o nadunt un uil ar hugeint. arhei 
 hynny uu tri aryanllu ynys Brydein. 
 
 6. Trywyr gwarth a uu yn ynys Bryd- 
 ain. un o nadunt Afaruy vab Llud vab Beli. 
 Ef a dyuynnaud Julius Cesar a guyr 
 Buvein yr ynys honn yn gyntaf. ac a beris 
 talu teirmil o bunnoed aryant bob bluydyn 
 yn deyrnget or ynys honn y wyr Rufein. o 
 gyfryssed Caswallawn y ewythr. Ar eil uu 
 Gwrtheyrn Gwrtheneu a rodes tir gyntaf y 
 Saesson yn yr ynys hon. ac a ymdy wediaud 
 yn gyntaf ac uynt.'ac a beris lladd Custennin 
 Vychan vab Cystennin Vendigeit oe vrat 
 a dehol y deu uroder. Emrys Wledic ac 
 Uthur Pendragon or ynys hon hyd yn Lly- 
 daw. a chymryd y goron ar vrenhiniaeth o 
 dwyll yn y eidiau ehun. ac yn y diuod 
 Uthur ac Emrys a losgasant Wrtheyrn 
 ygcastell Guerthrynyawn ar lann Gwy yn 
 unfflam y dial eu brawt. Trydyd guaethaf 
 vu Yedrawt pan edewis Arthur lywodr- 
 aeth ynys Prydein ganthaw pan aeth ynteu 
 drwy vor yn erbyn Lies amherawdyr 
 Buvein a anvonassei gennadeu at Arthur 
 hyd yg Caer Llion y erchi teyrnget idaw 
 or ynys honn. ac y wyr Buvein ar y messur 
 y talpuyt y Gatwallawn vab Beli hyt yn 
 oes Gustennin vendigeit teit Arthur. Sef 
 atteb a rodes Arthur y gennadeu yr am- 
 herawdyr. nat oet well y dylyei wyr 
 Buuein deyrnget y wyr ynys Prydein. noc 
 y dylyei wyr ynys Prydein udunt hwynteu. 
 Canys Brân vab Dyunwal a Chwstennin 
 vab Elen a uuassynt amherodron yn 
 Buvein. a deu wr o'r ynys hon oedynt. ac 
 yna y lluydawd Arthur gordetholwyr y 
 gyvoeth drwy vor yn erbyn yr amherawd- 
 yr. Ac y kyuaruuant y tu hwnt y vynyd 
 Mynneu. ac aneirif o nadunt o bob parth 
 
396 
 
 YSGRIFENIÁDAU HANESYDDOL. 
 
 a las y dyd hwnnw. Ac yn y diwed y 
 kyuaruu Arthur ar amlierawdyr. ac Ar- 
 thur ai lladawd. ac yno y llas goreugwyr 
 Arthur, a phan gigleu Vedraut gwahanu 
 nifer Arthur, y dymchwelawd ynteu yn 
 erbyn Arthur ac y dyunaud Saessoii a 
 Ffichteit. ac Yscottyeit ac ef y gadw yr 
 ynys honn rac Arthur. A phan gigleu 
 Arthur hynny yd ymochelawd dracheuyn. 
 ac a dihengis gantaw oe niuer ac y dreis y 
 ar Vedrawt y kauas dyuot y dir yr ynys 
 honn. ac yna y bu weith Camlan y rwgg 
 Arthur a Medrawt. ac y lladawd Arthur 
 Vedrawd. ac y brathwyd Arthur yn ang- 
 heuaul ac o hynny y bu varw. ac y myun 
 plas yn ynys Afallach y claduyt. 
 
 Dechreu y trioed yw y rei hyn. 
 
 7. Tri goruchel garcharawr ynys Pry- 
 dein. Llyr llediaith. a Mabon mab Mod- 
 ron. a Geir vab Geiryoed. ac un oed 
 oruchelawr no'r tri. Ef a vu deirnos yg 
 garchar Hut adan Lech echymmeint. Sef 
 oed hwnnw Arthur, ac un gwas ae gelly- 
 gawd o'r tri carchar hynny. nyt amgen 
 Goreu vab Custennin y geuynderw. 
 
 Tri gwynndeyrn ynys Prydein. 
 
 8. Owein vab Uryen. a Eun vab Mael- 
 gwn. a Ruvawn Beuyr vab Dorarth Wledic. 
 
 9. Tri oueruard ynys Prydein, Arthur 
 a Raawt eil Morgant. a Chadwallawn vab 
 Caduann. 
 
 10. Tri matkud ynys Prydein. Pen 
 Bendigeit Uran vab Llyr a gudywyt yn 
 y Gwynuryn yn Llundein. ac wyneb ar 
 Freinc. A hyt tra vu yn yr ansawd y 
 dodet yno. ny doei ormes Saesson byth yr 
 ynys hon. yr eil amatkud. y dreigiau yn 
 ninas Emrys a gudyawd Llud vab Beli. ar 
 trydyd esgyrn Gwrthevyr vendigeit. ym- 
 prif pyrth yr ynys honn. A hyt tra 
 vydynt yn y kud hwnnw, ny doei ormes o 
 Saesson byth ir ynys honn. A llyna y tri 
 anuatkud pan datkudy wyt. A Gwrtheyrn 
 Gwrtheneu a datkudyawd escyrn Gwrth- 
 efyr Vendigeit yr Serch gwreic. Sef oed 
 honno Ronuen baganes. Ac ef ddatgudy- 
 awd y dreigieu. ac Arthur a ddatgudyawd 
 pen Bendigeit Uran or Gwynnvrynn. Kan 
 nyt oed dec gantau kadu yr ynys o ge- 
 dernit neb. namyn or eidau e hun. 
 
 11. Tri marchlwyth Ynys Prydein. Du 
 y moroed march Elidyr Mwynfawr. a due 
 Seithnyn a hanner arnaw o benn Llech 
 Elidyr yn y Gogled hyt ym pen Llech 
 Elidyr ym Mon. Sef Seithnyn oedynt. 
 Elidyr Mwynfawr. ac Eurgein verch Vael- 
 gwn y wreic a Gwyn da gyued, a Gwynda 
 Reimat. a Mynach Nawnon y gyghorwr a 
 
 Phetryleu Yenestyr y wallovyat. ac Aran- 
 uagyl gwas. ac Albeinnyn y goc. a noofes 
 ae duylaw ar bedrein y varch. a hwnnw vu 
 hanner y dyn. ar eil Marchlwyth aduc 
 Cornann March meibon ElifFer gosgort- 
 uawr, a due Gwrgi a Pheredur arnaw. ac 
 nys gordiueclawd neb namyn Dinogat vab 
 Kynan Garwyn yar y Kethin kyirym ac 
 aruidiawt. ac aglot a gauas yr hynny hyd 
 hediw. a Dunawd wr vab Pabo, a Chyn- 
 velyn drwscyl y edrych ar vygedorth llu 
 Guendoleu yn Arderydd. Yr trydyd 
 Marchlwyth a due Erch march meibon 
 Grythmwl Wledic. a clue arnaw Achlen. 
 ac Arthanat yn erbyn riu Yaelaur Yg 
 Keredigyawn y dial eu tat. 
 
 12. Teir llynges gynniweir ynys Pry- 
 dein. Llynges Llary vab Yryf. a llynges 
 Dignif vab Alan, A llynges solor vab 
 Urnach. 
 
 13. Teir gwith balvawt ynys Prydein. 
 Un o nadunt a trewis Matholwch Wydel 
 ar Yranwen Verch Llyr. Ar eil a drewis 
 Guenhuyvach ar Wenhwyuar. ac o achaws 
 hynny bu weith Cad Gamlan wedy hynny. 
 Ar drycled a drewis Golydan Yard ar 
 ar Gadwaladyr Vendigeit. 
 
 14. Teir drut heirva ynys Prydein. 
 Un o nadunt pan doeth Medrawt y lys 
 Arthur yg Kelli wic yg Kernyw. nyt ed- 
 ewis na bwyt na diawt yn y llys nas treul- 
 yei. a thynnu Gwenhwyuar heuyt oe 
 chadair Vrenhinyaeth. ac yna y trewis 
 balvawt erni. yr eil drut heirua pan doeth 
 Arthur y lys Medrawt. nyt edewis nac yn y 
 llys nac yn y Cantref na bwyt na diawt. 
 
 15. Teir neges a gahat a Bowys. un o 
 nadunt yu kyrchu Myngan o Veigen hyt 
 yn Llansilin erbyn Anterth drannoeth. y 
 gymryt kynnedueu gan Gadwallawn Ven- 
 digeit. wedi Had Ieuaf a Griffri. Yr eil yu 
 kyrchu Griffri hyd ym bryn Griffri erbyn 
 y bore drannoeth wrth ymchwelyt at Etwin 
 y drydet uu kyrchu Hywel vab Ieuaf hyt 
 yg Keredigyawn. Owein Gwynedd y ymlad 
 a Ieuaf ac a Iago yn yr aerva honno. 
 
 Trioed yw y rei hyn. 
 
 16. TEiRprif riein Arthur Gwenhwyfar 
 uerch Guryt Gwent. a Gwenhwyuar 
 Uerch Vab Gredyawl, a Gwenhwyuar 
 
 /uerch Ocurvran gawr. 
 
 C 17. Ae deir karedigwreic oed y rei hyn. 
 Indec verch Aruy hir. a Garwen verch 
 Heuinbrên A gwyl uerch Eudaf. 
 
 18. Teir gwrvorwyn ynys Prydain. 
 Un o nadunt Llewei verch Seitwed. a 
 Rore verch Usber. a Mederei Badelluawr. 
 
 19. Teir gosgord aduyn ynys Prydain. 
 
TRIOEDD YNYS PRYDA1N. 
 
 397 
 
 Gosgord Mynydawc yg Kattraeth. a Gos- 
 gord Dreon Lew yn Rotwyd arderys. ar dry- 
 ded Gosgord Velyn o Leyn erythlyn yn Ros. 
 
 20. Teir prif hut ynys Prydein. Hut 
 Math mab Mathonwy a dysgawd y Wyd- 
 yon vab Don. a Hut Uthur Bendragon a 
 dysgawd y Yenw vab Teirgwaed. ar dryd- 
 ed Hut Rudlwm Gorr a dysgawd y Goll 
 vab Collureuy ynei. 
 
 21. Tri chynweissyeit ynys Prydein. 
 Gwydar vab Run vab Beli. ac Owein vab 
 Maxen wledic. a Chaurdaf vab Cradauc. 
 Tri deifnyawc ynys Prydein. Riwallaun 
 Wallt Banhadlen, a Gwall vab Gwyar a 
 Llacheu vab Arthur. 
 
 22. Tri anuat gyghor ynys Prydein. 
 rodi y Ulkessar a gwyr Ruvein lie y 
 karneu blaen y eu meircli ar Ytir ym 
 Pwyth Meinlas, ar eil gadel Hors a Hein- 
 gyst a Ronuen yr ynys honn. ar trydyd 
 rannu o Arthur y wyr deirgweith a Med- 
 rawt yg Kamlan. 
 
 23. Tri thaleithawc ynys Prydein. 
 Gweir vab Gwystyl a Chei vab Cynyr a 
 Drystan vab Tallwch. 
 
 24. Tri ruduoawc ynys Prydein. Pun 
 vab Beli. a Llew llaw Gyffes. a Morgan 
 Mwynvawr ac un o nadunt oed rudvogach 
 nor tri Arthur oed y enu. bluydyn ny doei 
 na gwellt na llysseu y fford y cerdei 
 Arthur. 
 
 25. Tri llynghessur ynys Prydein. Ger- 
 eint vab Erbin a March vab Meirchion. a 
 Gwenwynyn vab Nav. 
 
 26. Tri unben llys Arthur. Gronw uab 
 Echel. a Fneudur nlaru uab Godo. a Chae 
 dyiieith 4 uab Seidi. 
 
 21. Tri tharw unben ynys Prydein. 
 Adaon vab Taliessin. a Chynhaual vab 
 Argat ac Elinwy vab Kardegyr. 
 
 28. Tri unben Deifr a Bryneich a thri 
 beird oedynt. a thri nieib Disgyuyndawt a 
 wnaethant y teir niadgyulauan. DilFeidell 
 vab Disgyuyndawt a ladawd Gwrgi Garw- 
 lwyd. ar gwr hwnnw a ladei gelein beunyd 
 or Kymry a duy bob sadwr rac Had un y 
 Sal Ysgatnuell vab Dissyuyndawt a ladawt 
 Edelfflet Ffleissawc Yrenhin Lloegyr. Gwall 
 uab Dissyuyndawt a ladawd deu ederyn 
 Gwendoleu y rhai oedynt yn cadw y eur 
 ae aryant. a deu ddyn a yssynt beunyd yr 
 eukinyaw. ar gymmeint arall yneu kwynos. 
 
 29. Tri Gwythur ynys Prydein a 
 wnaethant y teir anuat gynlafan. Lloan 
 Llawddiffro a ladawt Uryenva'o Kynvarch. 
 Llougat grum uargot Eidin a ladawd Avon 
 vab Talyessin. a Heiden vab Euengat a 
 ladawd Aneurin Gautryd Yeckteyni beird. 
 y gur a rodei gan myw bob sadwrn yng- 
 
 hervyn ennaint yn Talhaearn. ae trewis a 
 bwyell gynnut yn y phen. a honno oed y 
 dryded vwyellawt. ar eil kynmintei o 
 Aberffraw a drewis Golydan a bwyall yn 
 y ben. Ar dryded uab Beli a drewis y wr 
 e him a bwyall yn y benn. 
 
 30. Tri aervedawc ynys Prydein. Selyf 
 uab Kynan Garwyn. ac Auaon vab Tal- 
 yessin a Gwallawc uab Lleimawc. 1 Sef 
 achaus y gelwit hwy yn aervedogyon wrth 
 dial eu cam oc eu bed. 
 
 31. Tri phost cad ynys Prydein. Dun- 
 awt vab Pabo A Chynvelyn drwscyl. ac 
 Uryen Yab Kynvarch. 
 
 32. Tri hael ynys Prydein a Rhyderch 
 hael vab Tutual Tutclyt. a !Nud hael vab 
 Senyllt a Mordaf hael uab Serwan. 
 
 33. Tri glew ynys Prydein. Gruduei a 
 henbrien ac Aedenawe. ny ddoynt o gat 
 namyn ar eu geloreu. ac yssef a oedynt y 
 rei hynny tri meib Gleissiar Gogled o 
 Haernwed Yradawc eu mam. 
 
 34. Tri trahawc ynys Prydein. Gwibei 
 drahawc a Sawyl ben uchel a Ruuawn 
 Peuyr drahauc. 
 
 35. Tri lledyf unben ynys Prydein. 
 Manauydan uab Llyr, a Llywarch hen, a 
 Gwgon gwron vab Peredur vab Eliffer, ac 
 yssef achaws y gelwit hwy lledyf unben. 
 wrth na cheissynt gyuoeth ac ny allai neb 
 y ludyas uddunt. 
 
 36. Tri galouyd ynys Prydain. Greid- 
 awl galofyd, a Drystan vab Tallwch, a 
 Gwgon Gwron. 
 
 37. Tri esgemyd aereu ynys Prydein 
 Moruran eil Tegit. a Gwgon gleclyfryd. a 
 Gilbert Kadgyffro. 
 
 38. Tri phorthawr gweith Perllan 
 uangor. Gwgon gledyfrud. a Madawc vab 
 Run. a Gwiawn vab Cyndrwyn. 
 
 A thri ereill o bleit Lloegyr Hawystyl 
 Drahawc. a Gwaetrym Herwnden. a 
 Guiner. 
 
 39. Tri eur gelein ynys Prydein. Mad- 
 awc uab Brwyn. a Cheugan Peillyawc. a 
 Ruuawn Peuyr ab Gwydno. 
 
 40. Tri hualhogyon deulu ynys Prydein. 
 Teulu Gatwallawn Lawhir a dodassant 
 hualeu eu meirch ar draet pob un o nadunt 
 yn ymlad a Serygei Wydel ygkerrig y 
 Gwydyl y Mon. ar eil Teulu Riwallon vab 
 Uryen yn ymlad a saesson. a Theulu Belen 
 o Leyn yn ymladd ag Etwin ym Mryn 
 Etwin yn Ros. 
 
 41. Tri diweir deulu ynys Prydein. 
 Teulu Katwallawn yn y buant hualogion, 
 a theulu Gauran vab Aedan pan uu y 
 diuankoll. a Theulu Gwendoleu ab Kei- 
 
 1 Lleenawc. 
 
398 
 
 YSGKIFENIADAU HANESYDDOL. 
 
 dyau yn Arderyd. a dalyassant yr ymlad 
 pythewnos a mis gwedi Had eu hargluyd. 
 Sef oet eiryf pob un o'r teuluoed un kan 
 wr ar ugeint. 
 
 42. Tri anniweir deulu ynys Prydein. 
 Teulu Gronw peuyr o Benilyn a onmied- 
 assant eu Harglwyd o erbyn y gvenuyn- 
 uaew y gan lew Llaw Gyffes. a theulu 
 Gwrgi a Pheredur. a adawssant eu Har- 
 glwyd yg Caer Greu a Chynoeth ac ymlad 
 udynt drannoeth. ac Eda Glin Gawr ac yn 
 y lias ell deu. ar trydyd teulu ar Lan 
 Ffergan. a yinadawssant ac eu harglwyd 
 yn lledrat y ar y fiord yn myned Gam lan. 
 Piuedi pob un o'r teuluoed un can wr ar 
 hugeint. 
 
 43. Tri hualoc eur ynys Prydein. Riw- 
 allon Want Banhadlen. Pun a Maelgwn 
 a Chadwaladwyr Vendigeit, ac yssef 
 achaws y gelwit y gwyr hynny yn hualog- 
 ion wrth na cheffid nieirch aberthynei ud- 
 unt, rac eu meint. namyn dodi bualeu eur 
 am eu hegwytledd ar bedreiueu eu Meirch 
 dra e kefyn. a dwy badell eur a dan eu 
 glinieu. Ac y wrth hynny gelwir padellec 
 y glin. 
 
 44. Tri charw ellyll ynys Prydein. Ellyll 
 Gwidawl. ac Ellyll Llyr" Marini. ac Ellyll 
 Gwrthmwl Wledic. 
 
 45. Tri gwyd Ellyll ynys Prydein. Ell- 
 yll Manawc ac Ellyll Ednyuedawc drythyll. 
 ác Ellyll Helen. 
 
 46. Tri thrwydedawc llys Arthur, a thri 
 anvodawc Llvwarch hen a Llemenic a 
 Heled. 
 
 47. Tri diweir ynys Prydein. Ardun 
 wreic Gatcor vab Gorolwyn. ac Eneilyan 
 wreic Wydyr drwni ac Emerchret wreic 
 Uabon uab Dewengan. 
 
 48. Tri gwaywrud ynys Prydein. Dy^ 
 gynnelw vard Owein. ac Arouan vard seleu 
 uab Kynan. Ac Avanueclic uard Kat- 
 wallawn vab Katvan. 
 
 49. Tri goruchel garcbarawr ynys Pryd- 
 ein. Llyr Lletieith a vn gan euroswyd 
 ygkarchar. ar eil Mabon mab Modron. ar 
 trydyd Gweir uab Gweiryoed. ac un oed 
 goruchelach no'r tri a uu deirnos ygkarchar 
 ygkaer Oeth ac Annoeth. ac a vu deirnos 
 ygkarchar gan Wenn Bendragon. ac a vu 
 deirnos ygkarchar Hut y clan lech Echym- 
 meint. ac ysef oed y goruchel garcharawr 
 hwnnw Arthur, ag un gwas aegollyngawd 
 o'r tri charchar. ac y sef oed y gwas hwnnw 
 Goreu uab Custennin y geuynderw. 
 
 Trioed y meirch yw y rei hyn. 
 
 50. Tri rodedicuarch ynys Prydein. 
 Meinlas march Casswallawn vab Beli. a 
 
 Melyngan Gamre march Llew Haw gyffes, 
 a lluagor march Karadawc vreichnras. 
 
 51. Tri phrifurach ynys Prydein. Du 
 hir tywedic march Kynan garwyn. ac 
 Awydawc Vreich hir march Kishoret eil 
 Kynan. a End broen tuth bleid march 
 Gilbert uab Kadgyffro. 
 
 52. Tri anreithvarch ynys Prydein. 
 Karnavlawc march Ywein uab TJryen. a 
 thavawt hir march Cadwallawn vab 
 Katvan. a Bucheslom march Gwgawn 
 gledyfrud. 
 
 53. Tri thorn edystyr ynys Prydein. 
 Gwineu Guduc hir march Kei. a Grei 
 march Edwin, a Llwyd march Alser mab 
 Maelgwn. 
 
 54. Tri gorderchuarch jrnys Prydein. 
 Fferlas march Dalldaf eil Kynin. a gwel- 
 ugan gohoegein march Caredic vab gwall- 
 awc. A Gurbrith march Paawt. 
 
 55. Tri phrifuarch ynys Prydein a 
 dugant y tri marchlwyth. y mae eu henweu 
 dracheuyn. 
 
 56. Tri gwrveichyat ynys Prydein. 
 Pryderi mab Pwyll pen Annwn wrth voch 
 Pendaran Dyuet y datmaeth ac ysef y 
 katuei y glyn Cuch yn Emlyn. ac ys ef 
 achaws y gelwit hwnnw yn wrueichyat. 
 Kany allei neb na thwyll na threis arnau. 
 Ar eil Diystan vab Tallwch wrth voch 
 march fab Mencbyawn. Tra aetb y 
 meichyat yn gennat ar Esyllt Arthur a 
 March, a Chei. a Bedwyr a uuant oil 
 petuar ac ny chawssant cymmeint ac un 
 banw, nac o dreis nac o dwy 11 nac o ledrat 
 y gantau. ar dryclyd Coll vab Collvreuy 
 wrth voch Dallwyr Dallben ygglyn Dall- 
 wyr yg Cernyw. ac un or moch oed 
 dorrawc Henwen oed y henw. a darogan 
 oed yr hanei waeth ynys Prydein or torr- 
 llwyth. Ac yna y kynnullawd Arthur 
 llu ynys Prydein ac yd aeth y geissyaw y 
 diva. Ac yna y daeth hychen yngordodu. 
 ac ym Penryn Austin yg Kernyw yd aeth 
 yn y mor. ar gwrdueichyat yn y hoi. ac 
 ym Maes Gwenith yg Gwent y dotwes ar 
 wenithen a Gwenynen. ac yr hynny hyd 
 heddyw y mae goreu lie gwenith yg Gwent. 
 ac yn Llouyon ym Penuro y dotwes ar 
 beiden a gwenhitben. ac am hyny i diar- 
 hebir o heid Llouyon. ac yn riw gyvnerth- 
 wch yn Arvon y dodwes ar geneu Cath a 
 Chyw Eryr. Ac y rhoed yr eryr y Vreat 
 tywyssawc o'r gogledd ac wynt a hanfuant 
 waeth o nadunt. Ac yn Llanueir yn 
 Anion a dan y maen du y dodwes ar geneu 
 Cath, ac y ar y maen y byryawd. y gwr- 
 veichyat yn y mor. a Meibon Paluc y 
 Hon ae Hagassant yr drwc udunt. a 
 
TRIOEDD YNYS PRYDAIN. 
 
 399 
 
 honuo uu gath Paluc. ac a viiun o deir 
 prif ormes Môn a vagwyt yndi. ar eil oed 
 Daronwy. ar drydet Etwin frenhin 
 Lloegr. 
 
 57. Tri anuyl llys Arthur, a thri chat- 
 varchawc, ac ny nrynnasant penteulu 
 arnynt eiryoet. ac y Cant Arthur eglyu. 
 
 Sef pi vyn tri Chad uar chaw c 
 
 Mened a Llud llurugawc 
 
 A cholouyn Kyniry Karadawc. 
 
 58. Tri eurgryd ynys Prydein. Cas- 
 wallawn vab Beli. pan aeth y geissyaw 
 Flur hyd yn Rufein. a Manauydan uab 
 Llyr pan uu hyt ar Dyuet. A Llew Haw 
 
 gyffes pan uu ef a Gwydyawn yn ceissaw 
 enw ac arveu y gan aranrot y nam. 
 
 59: Tri brenhin a vuant veibon eillon. 
 Gwryat vab Gwryan yn y Gogled. a 
 Chadauael vab Kynuedw yg Gwyned. a 
 Hyseid vab Bleidic yn Deheubarth. 
 
 60. Tri budr Hafren Katwallawn pan 
 aeth y weith Digoll. a llu Kymru gantaw. 
 ac EtAvin o'r parth arall. a llu Lloegyr 
 gantaw. ac yna y butrawd Havren oe blaen 
 hyt y Haber. Ar eil kyuarws Golydan y 
 Gan Einyawn vab Bled brenhin Kernyw, 
 ar drydet calain uerch Idon vab Ner y gan 
 Vaelgwn. 
 
 2 E 
 
400 
 
 LLYMA 
 
 DKIOEDD YNYS PRYDAIN 
 
 SEF YPYNT TRIOEDD COF A CHADW A GWYBODAETH AM HYNODION O DDYN10N AC O 
 
 BETHAU A FUANTT YN YNYS PRYDAIN AC AR DDAMWAIN A DAMCWYDD 
 
 I GENEDL Y CYMRY ER YN OES OESOEDD. 
 
 Cyfres III. 
 
 1. Tri enw a ddocled ar Ynys Piydain 
 o'r dechreuad : Cyn ei chyfanneddu y 
 doded ami Clas Merddin, a gwedi ei chyf- 
 anneddu y doded ami y Fel Ynys, a gwedi 
 gyrru Gwledigaeth ami y gan Piydain ab 
 Aedd Mawr y doded ami Ynys Piydain. 
 Ac nid oes dylyed i neb ami namym i 
 Genedl y Cymry, can ys hwy ai goresgynas- 
 arit gyntaf, a chynn no liynny nid oedd neb 
 o ddynion yn byw ynddi, eithr llawn Eirth, 
 a Bleiddiau ac Efeinc, ac Ychain bannog 
 ydoedd. 
 
 2. Tair Prif Ardal Ynys Piydain: 
 Cymru, Lloegr, a'r Alban, a Braint Teyrn- 
 edd a ddylid i bob im o'r Tair. A than 
 Unbennaeth a Rhaith Gwlad ai gwladoler 
 herwydd Dosparth Piydain Ab Aedd 
 Mawr, ac ar Genedl y Cymry y mae dodi 
 yr Unbennaeth wrth Raith Gwlad a Chen- 
 edl, herwydd Braint a Dyled gyssefin : ac 
 yn nawdd hynn o ddosparth y dylid Teyrn- 
 edd ymhob Gwlad yn Ynys .Piydain, ac 
 yn nawdd Rhaith Gwlad pob Teyrnedd : 
 sef achaws hynny y dywedir ar ddihareb, 
 Trech Gwlad nag Arglwydd. 
 
 3. Tair Colofn Gwladoldeb Ynys Piyd- 
 ain : Rhaith Gwlad, Teyrnedd, ac Yng- 
 neidiaeth, herwydd Dosparth Piydain Ab 
 Aedd Mawr. 
 
 4. Triphost Cenecll Ynys Piydain : 
 Cyntaf, Hu Gadarn a ddaeth a Chenedl y 
 Cymry gyntaf i Ynys Prydain, ac o Wlad 
 yr Haf a elwir Deffrobani y daethant : sef 
 y lie mae Constinoblys : a thrwy For 
 
 P l Y Trioedd canlynol a gymmerwyd allan o Lyfr 
 ysgrifeniedig y diweddar Barchedig Mr. Richards o 
 Lanegwad yn Ystrad Tywi, a fu ym menthyg gyda'r 
 Parchedig Mr. T. Walters o Landocha ym Morganwg, 
 gennyf fi Iolo Morganwg. 
 
 Tawch y daethant hyd yn ynys Prydain a 
 Llydaw lie ydd arhosasant. Ail, Prydain 
 Ab Aedd Mawr, a wnaeth Wladoliaeth a 
 Theyrnedd gyntaf ar ynys Pry dam, a chynn 
 no hynny nid oedd o lawn namyn a wnelid 
 o Addwynder, na Deddf namyn y trecha 
 treisied. Trydydd, Dj^fnwal Moelmud, ac 
 efe a wnaeth Ddosparth gyntaf ar Gyf- 
 reithiau, a Deddfau, a Defodau, a Breiniau 
 Gwlad a Chenedl : ac achaws y pethau 
 hynny eu gelwid hwynt yn Dri phost 
 Cenedl y Cymry. 
 
 5. Tair Ciwdawd Addwyn ynys Pryd- 
 ain : Cyntaf oeddynt Genedl y Cymry a 
 ddaethant gyda Hu Gadarn i ynys Pryd- 
 ain, sef ni fynnai efe wlad a thiroedd o 
 ymladd ac ymlid, eithr o gyfiawnder ac yn 
 nhangnef ; Ail oeddynt AI y Lloegrwys a 
 ddaethant o Dir Gwasgwyn ac a hanoedd- 
 ynt o brif Genedl y Cymry; Trydydd oedd- 
 ynt y Biython, ac o Dir Llydaw y doeth- 
 ant a'u hanas o gyssefin AI y Cymry, a'r 
 Tair Hedd-Giwdawd a'u gelwir, am ddyfod 
 o honynt y naill wrth fodd y Hall yn hedd- 
 wch a thangnef ; a'r Tair Ciwdawd liynny 
 a hanoedclynt o gyssefin Genedl y Cymry, 
 a chyfiaith cyflafar y Tair Ciwdawd. 
 
 6. Tair Ciwdawd Nawdd a ddaethant i 
 ynys Prydain, ac yn Nhanc a Chennad 
 Cenedl Cymry y doethant, heb arf heb os- 
 sawd : Cyntaf oeddynt Ciwdawd Celydd- 
 on yn y Gogledd ; Ail oedd yr AI Wyddyl, 
 ac yn yr Alban y maent ; Trydydd Gwyr 
 Galedin a ddaethant yn y llongau moelion 
 hyd yn ynys Wyth ban foddes eu Gwlad, 
 a chael o honynt Le Tîr gan Genedl y 
 Cymry ; ac nid oedd iddynt Fraint o Hawl 
 yn ynys Prydain, namyn y Tir a'r Nawdd 
 a rodded iddynt dan derfyneu, a dodi 
 
TRIOEDD YNYS PRYDAIN. 
 
 401 
 
 arnynt nas gellid Braint Cyniry cynhenid 
 iddynt liyd ym mlien y nawfed Ach. 
 
 7. Tair Ciwdawd Ornies a ddaethant i 
 ynys Prydain, ac nid aethant fytli ohoni : 
 Cyntaf, oeddynt y Corraniaid, a ddaethant 
 o Wlad y Pwyl ; Ail, y Gwyddyl Ffichti, 
 addaethant i'r Alban drwy For Llyclilyn ; 
 Trydydd, y Saeson ; sef lie y mae y Cor- 
 raniaid am Afon Hymyr a Glann Mor 
 Tawch ; ac yn yr Alban y mae y Gwyddyl 
 Ffichti, yng Ngiann Môr Llychlyn : a 
 myned yn un a wnaethant y Corraniaid 
 a'r Saeson, a dwyn, Rhëal y Lloegrwys 
 yn ogyfun â hwynt, o drais a gorfod ar- 
 nynt, a chwedi liynny dwyn Coron yr 
 Unbennaeth oddiar Genecll y Cymry. Ac 
 nid oes o'r Lloegrwys nad aethant yn 
 Saeson namyn a geir yng ISTgherniw, ac 
 yng Nhwmmwd Carnoban yn Neifr a 
 Bryneich. A Chiwdawd gyssefìn y Cymry 
 a gadwasant en Gwlad an Hiaith colli 
 Teyrnedd ynys Prydain a wnaethant achos 
 Brâd y Ciwdodeu nawdd, ac anraith y 
 Tair Ciwdawd Ormes. 
 
 8. Tair Ciwdawd Ormes a ddaethant i 
 ynys Prydain ac a aethant o honi : Cyntaf 
 y Llychlynnwys, a gwedi dwyn o Urb 
 Lluyddawg y goreuon o Genedl y Cymry 
 o'r ynys honn : sef oeddynt en rhif tairmil 
 a thrugaint ac un mil o wyr cyfallawg 
 meirch a rhyfel, a gyrrn y Llychlynnog- 
 ion drwy For hyd yng Ngwlad yr Almaen 
 a wnaethant y Cymry ymhenn y drydedd 
 oes ; Ail y bn Lluoedd Ganfal Wydclel a 
 ddaethant i Wynedd, ac a fuant yno naw- 
 mlynedd a'r hngain, hyd yn a'u gyrrwyd 
 hwynt i'r Môr y gan Gaswallawn ab Beli 
 ab Mynogan ; Trydydd y bn 'r Caisariaid 
 a fuant o drais yn yr ynys honn amgen na 
 phedwar canmlynedd yn ydd aethant i 
 wlad Bufain i wrthosod Cadgyffrwd yr 
 Ormes ddu, ac ni ddaethant fyth yn ol i 
 ynys Prydain ; ac o hynny nid arhoses yn 
 yr ynys honn namyn Gwragedd a Phlant 
 bychain y dan nawmlwydd oedran, a 
 myned yn Gymry a wnaethant y rhai 
 tyny. 
 
 9. Tair Bradormes ynys Prydain : 
 ■ Cyntaf y Gwyddyl Coch o'r Werddon, a 
 ddaethant i'r Alban ; Ail y Llychlynnwys; 
 a Thrydydd y Saeson, sef y daethant i'r 
 ynys honn yn Nhanc a Chennad Cenedl 
 y Cymry, ac yn nawdd Duw a'i wirionecld, 
 ac yn nawdd Gwlâd a Chenedl, ac a 
 wnaethant ossawd o frâd a diriedi ar 
 Genedl y Cymry a dwyn i arnynt a ellynt 
 o gyfoeth Teyrnedd ynys Prydain, a chyd- 
 ymwerinaw a'u gilycld a wnaethant yn 
 Lloegr a'r Alban, lie yr arhosasant hyd yr 
 
 awr honn, ac yn oes Gwrtheyrn Gwrthenau 
 y buad hynny. 
 
 1 0. Tri Difancoll ynys Prydain : Cyntaf 
 Gafran ab Aeddan a'i wŷr a aethant i'r 
 mor ynghyrch y Gwerdonau. Llion, ac ni 
 chlywyd mwyach am danynt ; Ail Merdd- 
 yn Bardd Emrys Wledig a'i naw Beirdd 
 Cylfeirdd a aethant i'r mor yn y Ty 
 Gwydrin, ac ni h\\ son i ba le ydd aethant ; 
 y Trydydd Madawg ab Owain Gwynedd, 
 a aeth i'r mor a thrichannyn gydag ef 
 mewn deg Hong, ac ni wyddys i ba le ydd 
 aethant. 
 
 11. Tair Gormes a ddaethant ar ynys 
 Prydain ac a ddarfu am danynt : Cyntaf 
 Gormes March Malaen, a elwir Gormes 
 Galanmai ; a Gormes Draig Prydain ; a 
 Gormes y Gwr Lledrithawg : sef y cyntaf 
 tramor, yr ail o Wynofaint Gwlad a Chen- 
 edl dan wasg anrhaith ac amrawd Teyrn- 
 edd; Dyfnwal Moel Mud ai diffoddes 
 drwy wneuthur dosparth gyfiawn ar Frawd 
 a Chymmrawd, ac ar Deyrn a Chytteyrn, 
 ac ar Wlad a Gorwlad ; y Drydedd a fu 
 yn .amser Beli ab Manogan, a Bradgyfarfod 
 ydoedd, ac efe ai diffoddes. 
 
 12. Tair Haint Echrys ynys Prydain: 
 Cyntaf, Haint o Gelanedd y Gwyddyl a 
 laddwyd ym Manuba gwedi gormesu o- 
 honynt ugain mlynedd a naw a'r wlad 
 Wynedd; Ail, Haint y Fad felen o Bôs, 
 ac achos celaneddau lladdedigion y bu 
 honno, ac od elai neb o fewn eu gwynt 
 cwympo'n farw yn ddioed a wnelai; a'r 
 drydydd Haint y Chwŷs drewllyd achos 
 llygru yr yd gan wlybaniaeth yn amser 
 Gormes y Normeinwyr, y gan Wiliam y 
 Bastardd. 
 
 13. Tair Engir Ddichwain ynys Pryd- 
 ain : Cyntaf Torriad Llynn Llion a myned 
 bawdd hyd wyneb yr holl diroedd yny 
 foddes yr holl ddynion namyn Dwyfan a 
 Dwyfach, a ddianghasant mewn Hong 
 foel, ac o honynt hwy ydd adepiliwyd 
 ynys Prydain; Ail fu Dychryn y Tan 
 rhyferthwy bann holltes y ddaear hyd 
 annwn, ac y difaëd y rhan fwyaf o bob 
 byw ; Trydydd, yr Haf Tesog, pan aethant 
 y coedydd a'r llysiau ar dan gan angerdd 
 gwres yr haul, a cholli llawer o ddynion 
 ac anifeiliaid a rhywiau adar, a phryfed, a 
 choedydd, a llysiau yn anesgorawl. 
 
 14. Tair Cyforddwy a aethant o ynys 
 Prydain : Cyntaf, yr un a aeth y gan TJr 
 ab Erin Luyddawg o Llychlyn, ac efe a 
 ddaeth i'r ynys honn yn amser Gadial ab 
 Erin i erchi cymmorth yr ynys honn dan 
 adduned na chaisiai o bob Prifgaer namyn 
 y rhif a ddelai ganthaw iddi ; ac ni ddelai 
 
402 
 
 YSGRIFEN1ADAU HANESYDDOL. 
 
 ganthaw amgen nag un i'r Gaer gyntaf, 
 namyn ei hûn a'i was Mathatta fawr, ac o 
 honno cael dau, ac o'r eilgaer pedwar, ac 
 o'r drydygaer myned yn wyth, ac o'r nesaf 
 unarbumtheg, a herwydd hynny o gyfedryd 
 o bob Caer arall, hyd onid oedd o'r Gaer 
 ddiweddaf nis gellid eu rhif yn yr holl 
 ynys. A chydag ef y ddaeth teirmil a 
 thrugaint, ac un mil, ac nis gellid iddaw 
 fwy no liynny yn yr boll ynys o wyr cyfalleu 
 gan nad oedd namyn plant a henawgwyr 
 ar ei ôl. A llywra lliiydd a fu erioed 
 oedd Ur ab Erin Luyddawg : ac ar ddi- 
 ystyrdod y bu gan Genedl y Cymry roddi 
 hynny iddaw dan adduned aoesgorawl, 
 canys o bynny y cafas y Corraniaid le 
 i ddwyn cyrch Gormes i'r ynys honn. Ac 
 o'r Gwyr bynny ni ddaethant drachefu yr 
 nn onaddynt, nag o lin nag o epil iddynt. 
 Sef ydd aetbant ar gyrcb Gorddwy byd 
 ym Mor Groeg, ac aros yno yn Nhir Galas 
 ac Afena byd heddyw, a myned yn Roegiait. 
 
 Ail Cyforddwy a ddyweiniwyd y gan 
 Gaswallawn ab Beli ab Manogan a Gwen- 
 wynwyn a Gwanar meibion Lliaws ab 
 Nwyfre, ac Arianrod f'ercb Beli eu Mam. 
 Ac o Arllechwedcl Galedin, ac Essyllwg, 
 ac o Gydwelyddon y Bylwennwys ydd 
 banoeddynt ; a rhif y Gwyr bynny oeddynt 
 driugaint ac un mil : a myned a wnaetbant 
 y gyda Chaswallawn eu bewytbr ar ol y 
 Caisariaid drwy For byd yn Nhir Geli 
 Llydaw, a banoeddyn o Rial y Cymry : ac 
 ni ddaetb un o bonynt na'u heppil yn eu 
 hoi i'r ynys honn, eithr aros a wnaetbant 
 yng Ngwìâd Gwasgwyn ym mysg y Caisar- 
 iaid, lie maent byd yn awr ; ac ynghyrch 
 dial yr Orddwy honno y daeth y Caisariaid 
 gyntaf i'r ynys honn. 
 
 Trydydd Cyforddwy a ddyweiniwyd o'r 
 ynys honn y gan Elen Lüyddawg a Cbynan 
 ei brawd, arglwydd Meiriadawc, hyd yn 
 Llydaw, lie y cawsant Diroedd a Chyfoeth 
 a Theyrnedd y gan yr ammberawdwr 
 Macsen Wledig, am ei gan lion* yn erbyn 
 Gwyr Rhufain. A'r Gwyi- bynny a ban- 
 oeddynt o Dir Meiriadawc, ac o Dir 
 Seisyllwg, ac o Dir Gŵyr a Gorwennydd : 
 ac ni ddaetb yn eu bol yr un o honynt, 
 eithr aros yn Llydaw, ac yn Ystre Gyfael- 
 wg a wnaethant hwy gan wladychu yno. 
 Ac achos honn o Gyforddwy y bu wanhâd 
 a diffyg Gwyr arfawc ar Genedl y Cymry 
 onid aethant y Gwyddyl Ffichti yn ormes 
 arnynt ; ac o hynny y gorfu ar Wrtheyrn 
 Gwrthenau gyrchu Saeson i ladd yr ormes 
 honno, a'r Saeson yn gweled Gwendid y 
 Cymry, a droesant yn Fradormes drwy 
 Gystlyniad y Gwyddyl Ffichti a'r Gwyr 
 
 difrawd a hwynt, a dwyn eu tiroedd oddiar 
 y Cymry, a dwyn hefyd oddiarnynt eu 
 braint a'u coron. A Thair Traba gadarn 
 Cenedl y Cymry y gelwir y Tair Cyfor- 
 ddwy yma ; a hefyd y Tri Arianllu, achos 
 dwyn o honynt o'r ynys honn yr aur 
 a'r ariant hyd y gellid eu cael o dwyll a 
 dichell a difrawd, yn gystal ac o iawn a 
 bodd ; a'r Tair annoeth Luyddawd a'u 
 gelwir, am wanhâu drwyddynt yr ynys 
 honn gymmaint ag y rhoed lie drwy hyny 
 i'r Tair Gormes Gadarn, sef y Corraniaid, 
 a'r Caisariaid, a'r Saeson. 
 
 15. Tair Gormes Gadarn Ynys Prydain 
 a gystlynasant yn un, ac o hynny ydd aeth- 
 ant yn un Ormes a ddug oddiar y Cymry 
 eu braint a'u coron a'u tiroedd : sef cyntaf 
 y Coraniaid, ac ymgystlynu a wnaethant 
 a'r Caisariaid onid aethant yn un ; ac ail 
 or Tair y bu'r Caisariaid : Trydydd oedd- 
 ent y Saeson, ac ymgystlynu a'r ddwy 
 eraill a wnaethant yn erb3'ii y Cymry : ac 
 o Dcluw y bu hynn er dial y Tair Traba 
 Gadarn Cenedl y Cymry, can nas gellid o 
 gytiawnder eu cynghyd. 
 * 16. Tri phrif Welyddon Cenedl y 
 Cymry : y Gwenbwyson, sef Gwyr Essyll- 
 wg ; y Gwyndydiaid, sef Gwyr Gwynedd 
 a Phowys ; a Gwely Pendaran Dyfed, sef 
 ydynt Gŵyr Dyfed, a Gŵyr, a Cheredig- 
 iawn, ac arbenniccter ar y Gymraeg i bob 
 un o naddynt. 
 
 17. Tri Unbenn Rhaith Ynys Prydain ; 
 Un, Caswallawn ab Lludd ab Beli ab 
 Mynogan ; Ail, Caradawc ap Bran ap Llyr 
 Llediaith; Trydydd Owain ab Macsen 
 Wledig : sef o Raith Gwlad a Chenedl y 
 doded arnynt yr Unbennaeth, lie nad 
 oeddent Hyneifiaid. 
 
 18. Tair Gwelygordd Santaidd Ynys 
 Prydain : Gwelygordd Bran Fendigaid ap 
 Llyr Llediaith, sef y Bran hwnnw a ddug y 
 Ffydd yng Nghrist gyntaf i'r ynys honn o 
 Rufain, lie y bu ef yngharchar drwy Frad 
 Aregwedd Föeddawg merch Afarwy ab 
 Lludd ; Ail Gwelygordd Cynneclda Wledig, 
 a roddes Dir a Braint gyntaf i Dduw a'r 
 Saint yn Ynys Prydain ; Trydydd ydoedd 
 Brychan Brycheiniawg, a ddug ei blant a'i 
 wyrion ar ddysg a bonedd, fal y gallent 
 ddangos y Ffydd yng Nghrist i Genedl y 
 y Cymry, lie ydd oeddent yn ddiffydd. 
 
 19. Tri Gwesteion Gwynwyddedig Ynys 
 Prydain : Dewi, Padarn, a Theilaw; sef 
 au gelwid felly am ydd elynt yn Westeion 
 i Dai Bonedd, a Gwreng, a Brodor, ac 
 Aillt, heb gymmeryd na rhodd na gobr, 
 na bwyd na llynn, eithr dysgu'r fíydd 
 Ynghrist a wnaent i bawb heb na thai na 
 
TRIOEDD YNYS PRYDAIN. 
 
 403 
 
 diolch, eithr i dlawd ac anghenus yrhodd- 
 ynt roddion o'u haur a'u harian, a'u gwisg- 
 oedd, a'u bwydydd. 
 
 20. Tair Bradgyfarfod Ynys Piydain : 
 Cyfarfod Afarwy ab Lludd a'r Gwyr Di- 
 frawd a roddasant le ar dir i Wyr Rhufein 
 yn Ynys Prydain ym Mhwyth Mein a 
 Glas, ac nid mwy ; a'r diwedd o hynny fu 
 ynnill o wyr Rhufain Ynys Prydain ; Ail, 
 Cyfarfod Goreugwŷr y Cymry ac Ardclel- 
 wyddiaid y Saeson ar Fynydd Caer Carad- 
 awc, lie bu Frad y Cyllyll hirion, o frad 
 Gwrtheyrn Gwrthenau, sef o'i gynghor ef 
 yn gyfrin a'r Saeson y lias Dyledogion y 
 Cymry agos oil yno; Trydydd, Cyfarfod 
 Medrawd ac Iddawc Corn Prydain a'u 
 Gwŷr yn ]^"anhwynain, lie y gwnaethant 
 Frad Arthur, ac o hynny Cadernyd i'r 
 Saeson yn Ynys Prydain. 
 
 21. Tri Charnfraclwr Ynys Prydain : 
 Afarwy ab Lludd ab Beli Mawr a wahodd- 
 es Iwl Caisar a Gwŷr Rhufain i'r ynys 
 honn, ac a beris ormes y Rhufeiniaid ; 
 sef yr ymrocldes efe a'i wŷr yn gyfarwedd- 
 iaid i wyr Rhufain, a derbyn y ganddynt 
 ged o aur ac ariant bob blwyddyn, ac 
 o hynny y daeth gorfod ar wŷr yr ynys honn 
 dalu tair mil o ariant bob blwyddyn yn 
 Deyrnged i wŷr Rhufain hyd yn amser 
 Owain ab Macsen Wledig, ac efe a om- 
 meddes y Deyrnged honno, a than rith 
 boddlondeb i hynny o beth y tynnasant 
 Wyr Rhufain oreuon Gwyr ynys Prydain, 
 a ellid Gwyr Rhyfel o honynt i Wlad 
 Arafia a phell o Wledydd eraill, ac ni 
 ddychwelasant yn eu hoi ; a Gwyr Rhufain 
 a oeddent yn ynys Prydain a aethant hyd 
 yr Eidal, hyd nad oedd o honynt namyn 
 Gwragedd a Phlant by chain ar eu hoi ; ac 
 fal hynny y gwanhëid y Bruttaniaid fal 
 nas gellynt wrthosod Gormes a Gormedd 
 eisiau Gwyr a Nerth. Ail ydoedd Gwrth- 
 eyrn Gwrthenau, ac efe wedi lladd Cys- 
 tenyn Fendigaid a dwyn Coron yr ynys o 
 drais ac anraith, a wahoddes y Saeson 
 gyntaf i'r ynys honn yn amddiffynyddion 
 iddaw ac a briodes Alis Ronwen merch 
 Hengist, ac a roddes Goron yr ynys i'r 
 mab a fu iddaw o honi, a'i enw ef oedd 
 Gotta, ac o achos hynny y gel wyr Brenhin- 
 oedd Llundain yn Blant Alis : sef achaws 
 Gwrtheyrn y collasant y Cymry eu Tiroedd 
 a'u Braint a'u Coron yn Lloegr. Trydydd 
 y bu Medrawd ap Llew ap Cynfarch, pan 
 edewis Arthur Lywodraeth ynys Prydain 
 yn adneu y gydag ef, tra fun myned yn 
 erbyn yr Ammherawdr yn Rhufein, ac 
 yna y dug Fedrawd y Goron oddi ar Ar- 
 thur o drais a llathlud, ac fal y cadwai efe 
 
 hi ymgynghreiriaw a'r Saeson a orug, ac o 
 achaws hynny y collasant y Cymry Goron 
 Lloegr a Theyrnedd ynys Prydain. 
 
 22. Tair Brad ddirgel ynys Prydain : 
 Cyntaf, bradychu Caradawc ap Bran y gan 
 Aregwedd Föeddawg, ferch Afarwy ab 
 Lludd, a'i rocldi yn Gaethglud i'r Rhuf- 
 einiaid ; a bradychu Arthur gan Iddawc 
 Corn Prydain a ddatrinwys ei Rin ef ; a 
 bradychu Tywysawg Llywelyn fab Gruff- 
 udd gan Fadawg Mîn, ac o'r tair Brad 
 hynny y bu lwyr ortrech a'r Genedl y 
 Cymry, ac nis gallasai namyn Brad eu 
 gortrech. • 
 
 23. Tri glewion Unbennaid ynys Pryd- 
 ain : Cynfelyn Wledig, a Charadawc ab 
 Bran, ac Arthur : sef y gortrechaint ar eu 
 galon hyd nas gellid, namyn o frad a 
 chynllwyn, eu gorfod. 
 
 24. Tri phrif Gatteyrn ynys Prydain : 
 Caswallawn ab Beli, Gweirydd fab Cyn- 
 felyn Wledig, a Charadawc ab Bran fab 
 Llyr Llediaith. 
 
 25. Tri Gwyndëyrn ynys Prydain: 
 Rhun ab Maelgwn, Owain ab Urien, a 
 Rhuawn Befr ab Dewrath Wledig. 
 
 26. Tri Eilldë'yrn ynys Prydain : Gwrgai 
 fab Gwrein yn y Gogledd, a Chadafael fab 
 Cynfedw yng Ngwynedd, a Hyfaidd Hir 
 fab Bleiddan Sant ym Morgan wg: sef y 
 rhodded Teyrnedd iddynt am eu campeu 
 a'u cynnedfeu clodforion a rhadforior, 
 
 27. Tri Hueilogion Teulu ynys Prydain : 
 Teulu Caswallawn Lawhir, a Theulu 
 Rhiwallon ab Urien, a Theulu Belyn o 
 Lëyn : sef eu gelwid felly am nad oedd na 
 phenn na theyrnedd arnynt hyd y cerddei 
 braint eu Teuluoedd a'u Cyfoeth, cyt bei 
 a holid o fewn y terfyneu hynny, namyn 
 Rhaith Gwlad a Chenedl. 
 
 28. Tri Aurhualogion ynys Prydain : 
 Rhiwallon wallt Banhadlen, a Rhun mab 
 Maelgwn, a Chadwaladr Fendigaid : sef y 
 rhodded iddynt wisgaw hualeu euraid am 
 eu breicheu, ac am eu glinieu, ac am en 
 gyddfeu, ac ar hynny y rhodded braint 
 Teyrnedd ymhob Gwlad a Chyfoeth yn 
 ynys Prydain. 
 
 29. Tri Chadfarchawg Teyrn ynys Pryd- 
 ain : Caradawc Freichfras, a Llyr Liu- 
 yddawg, a Mael ab Menwaed o Arllech- 
 wedd ; ac Arthur a gant iddynt hynn o 
 Englyn, 
 
 Sef ynt fy Nhri Chadfarchawg, 
 Mael hir a Llyr Lluyddawg, 
 A Choi of ii Cyrnru Caradawg. 
 
 Sef goreugwyr oeddynt o bawb ar feirch. 
 cad a gosawd, ac yn hynny rhodded idd- 
 ynt Teyrnedd er gallu a iynnynt ; a'u 
 
404 
 
 YSGR1FENIADAU HANESYDDOL. 
 
 cynneddfau oeddynt ni wnelynt onid a fai 
 dosparthus a chyfiawn, ba wlad a chyfoeth 
 bynnag ydd elynt. 
 
 30. Tri Haelion Teyrnedd ynys Pryd- 
 ain : Bhydderch Hael ab Tudwal Tudclud; 
 a Mordaf Hael ab Serfan ; a Nudd Hael 
 ab Senyllt ; a'u cynneddfau oeddynt ni 
 phellyDt o un peth bynnag o'r byd ac o 
 ryw i'r neb ai ceisiai hyd y bai ganddynt, 
 nag a gaent yn rodd, neu yn echwyn, neu 
 o gyfarch : na char na chas na t bras nag 
 estron, ai ceisiau. 
 
 31. Tei Bhuddfannogion ynys Prydain : 
 Arthur, Morgan Mwynfawr, a Khun fab 
 Beli : sef pan ydd elynt i ryfel ni fynnai 
 neb aros gartref rhag maint ai cerid, ac 
 nid oedd na rhyfel na maes nas ynnillynt 
 lie ni bai frad a chynllwyn, ac am hynny 
 diarheb yw, Tri gwr a wnaint ŵyr lie 'dd 
 elynt : Arthur, Morgan Mwynfawr, a 
 Khun fab Beli : Triwyr a wnaint wyr lie 
 i byddynt, Gwyr Arthur, Gwyr Morgan 
 Mwynfawr, a Gwyr Rliun fab Beli. 
 
 32. Tri Gal Ofydd ynys Prydain : Gal 
 Ofydd Greidiawl, ac Enfael mab Adran, a 
 Thrystan ab Tallwch ; a braint iddynt nis 
 gellid a elei yneu herbyn lie bynnag y 
 mynynt yn ynys Prydain hyd nad elynt 
 yn amrarawd. 
 
 33. Tri Esceniniydd Aerau ynys Pryd- 
 ain: Grudnew, Henpen, ac Eidnew; a'u 
 cynneddfau nad elynt o gad a rhyfel onid 
 ar eu heloreu, gwedi nas gellynt symniud 
 na bys na thafawd. 
 
 34. Tri Unbenn Dygynnull ynys Pryd- 
 ain : Cyntaf, Prydain fab Aedd Mawr pan 
 rodded Teyrnedd ddosparthus ar ynys 
 Prydain a'i rhagynysoedd ; Ail, Caradawc 
 ap Bran pan ddoded arnaw ef Gatte'yrnedd 
 holl ynys Prydain er attal Cyrch Gwyr 
 Bhufain; ac Owain ab Macsen Wledig 
 pan gawsant y Cymry 'r Dëyrnedd yni 
 mraint eu cenedl eu hunain y gan yr ym- 
 herawdr Bhufein : sef a'u gelwir y rhain 
 y Tri Unbenn Dygynnull am eu breiniaw 
 felly y gan ddygynnull gwlad a gorwlad dan 
 holl derfynau Cenedl y Cymry, a chynnal 
 dygynnull ymhob Cyfoeth, a Chwmmwd, 
 a Chantref yn ynys Prydain a'i rhagynys- 
 oedd. 
 
 35. Tri Menwedigion Teyrnedd ynys 
 Prydain : Bran fendigaid ab Llyr Lled- 
 iaith a ddygwys gyntaf ifydd yng Nghrist 
 i Gênedl y Cymry o Bufain, lie y bu efe 
 saith mlynedd yngwystl ei fab Caradawc a 
 ddug Gwyr Bhufain yng ngharchar gwedi 
 ei fradychu drwy hud a thwyll a chynllwyn 
 Aregwedd Fôeddawg ; Ail, Lleirwg ab 
 Coel ab Cyllin Sant, a elwir Lleufer Mawr, 
 
 a wnaeth yr Eglwys gyntaf yn Llandaf, a 
 honno fu'r gyntaf yn ynys Prydain, ac a 
 ddodes fraint Gwlad a Chenedl a brawd a 
 briduw ar a fyddaint o'r ffydd yng Nghrist ; 
 Trydydd, Cadwaladr Fendigaid a roddes 
 nawdd o'i diroedd a'i holl ddäoedd ei hun 
 i'r ffyddloniaid a ffoynt rag y Saeson di 
 grêd a'r Ammrodorion a fynnaint eu lladd. 
 
 36. Tri Bancewyddion Teyrnedd ynys 
 Prydain ; Prydain ab Aedd Mawr; Dyfn- 
 wal Moel Mud ; a Bran ab Llyr Lled- 
 iaith : sef goreu Trefh eu Trefn hwy ar 
 Deyrnedd ynys Prydain hyd onis beirnid 
 hwy 'n bennorawl ar bob Trefneu eraill a 
 wnaed yn holl ynys Prydain. 
 
 37. Tri Charnfeddwon ynys Prydain : 
 Ceraint, feddw brenin Essyll wg, a losges yn 
 ei feddwdod yr holl yd ym mhell ac yn 
 agos hyd glawr gwlad, ac o hynny dyfod 
 newyn bara ; Ail, Gwrtheyrn Gwrthenau, 
 a roddes ynys Daned yn ei ddiawd i 
 Hors, am gael ymodinebu a Bhonwen 
 ei ferch ef ; a rhoddi hawl hefyd a wnaeth 
 efe i'r mab a enid o hynny ar Goron Loegr : 
 ac yn un a hynny Brad a Chynllwyn yn 
 erbyn Cenedl y Cymry ; Trydydd, Seith- 
 inyn feddw ab Seithyn Saidi, brenin Dy- 
 fed, a ollyngwys yn ei ddiawd y môr dros 
 Gantre'r Gwaelod, oni chollwyd o dai a 
 daear y maint ag oedd yna, lie cyn hyny y 
 caid un dinasdref ar bymtheg yn oreuon 
 ar holl drefydd a dinasoedd Cymru, a 
 gadu yn amgen Caerllion ar Wysg : a 
 chyfoeth Gwydnaw Garanhir, brenhin 
 Ceredigiawn ydoedd Cantre'r Gwaelawd ; 
 ac yn amser Emrys Wledig y bu hynny ; 
 a'r Gwŷr a ddianghasant y rag y bawdd 
 hynny a diriasant yn Ardudwy, a Gwlad 
 Arfon, a mynyddoecld yr Eryri, a lleoedd 
 ereill nad oeddynt gyfannedd cyn no 
 hyny. 
 
 38. Tri lleddf Unben ynys Prydain : 
 Manawydan ab Llyr Llediaith, gwedi 
 dwyn yngharchar teulu Bran ab Llyr ei 
 frawd ; a Llywarch Hen ab Elidir Lydan- 
 wyn ; a Gwgawn Gwron ab Eleufer Gos- 
 gorddfawr ; a meib o feirdd oeddynt y tri; 
 ac ni cheisynt gyfoeth a theyrnedd gwedi 
 eu myned wrth gerdd, cyd nas gellid ei 
 lluddias idd}mt ; sef achaws hynny eu gelw- 
 id yn Dri Lleddf Unben ynys Prydain. 
 
 39. Tei Unben Deifr a Bryneich ; Gall 
 ab Dysgyfedawg, a Diffedel ab Dysgyfed- 
 awg, ac Ysgafhell ab Dysgyfedawg; a meib 
 beirdd oeddynt y tri ; a gwedi eu myned 
 wrth gerdd y rhoddwyd arnynt Unbenaeth 
 Deifr a Brynaich. 
 
 40. Tri Gwaywruddion Beirdd ynys 
 Prydain: Tristfardd, bardd Urien Kheged; 
 
TR10EDD YNYS PRYDAIN. 
 
 405 
 
 Dygynnelw, bardd Owain ab Urien; ac 
 A fan Ferddig, bardd Cadwallawn ab Cad- 
 fan ; a meib o feirdd y tri hynn, ac nis 
 gellid ai deliorai. 
 
 41. Tri Chynweisiad ynys Prydain : 
 Caradawc ab Bran, ab Llyr Llediaith ; a 
 Chawrdaf mab Caradawg Freichfras ; ac 
 Owain fab Macsen Wledig ; sef an gelwid 
 felly am fyned, o'u gwir fodd, holl wyr 
 ynys Prydain o deyrn i aillt yn wyr 
 iddynt, wrth raid gwlad, rag rhuthr gal a 
 difrawd ; a phan elynt y triwyr liyn i 
 ryfel nid oedd nebnn o wyr ynys Pryd- 
 ain nad elai yn eu gosgorddau ; ac ni fyn- 
 nid aros ynghartref : A thri meib beirdd 
 oeddynt. 
 
 42. Tri Hualogion Teyrnedd ynys 
 Prydain : Morgan Mwynfawr o Forganwg ; 
 Elystan G-lodrydd rhwng Gwy a Hafren ; 
 a Gwaithfoed brenin Ceredigion ; sef en 
 gelwid felly achaws y gwisgynt hnalan yn 
 noil y gwneleint brif deyrnedd ynys Pryd- 
 ain, ac nid taleithian, sef coronau. 
 
 43. Tri Theyrn Taleithiawg ynys Pryd- 
 ain : Cadell brenyn Dinefwr ; Anarawd 
 brenin Aberflraw ; a Merfyn brenin 
 Mathrafal ; sef a'u gelwid y Tri thy wysog 
 Taleitliiog. 
 
 44. Tri Estron Deyrn ynys Prydain : 
 Gwrddyled G-awr, a Morien Farfawc, a 
 Chystenyn Fendigaid. 
 
 45. Tri Charnfradwr a fnant achaws i'r 
 Saeson ddwyn Coron ynys Prydain oddiar 
 y Cymry : Un oedd Gwrgi Garwlwyd, ac 
 efe wedi cael bias ar gig dynion, yn llys 
 Edelffled, brenin y Saeson, ai carai gym- 
 maint ag nis bwytëai amgen na chig dyn 
 fyth gwedi liyny ; ac am hynny ymgyfnn- 
 aw a orag efe a'i wŷr ag Edelffled brenin y 
 Saeson : ac efe a wnai ossawd lladrad ar 
 Genedl y Cymry, ac ai dygai yn wryw ac 
 yn fenyw y rhai ienanc y maint ag a fwyt- 
 ëai beunydd ; a phawb o'r gwyr difrawd 
 o Genedl y Cymry a gyrchynt atto efe a'r 
 Saeson, lie caent braidd ac yspail en gwala, 
 a ddygid oddi ar frodorion yr ynys honn ; 
 Ail ydoedd Medrawt, a roddes ei hnn a'i 
 wyr yn nn a'r Saeson er cadarnhau iddaw 
 a Deyrnedd yn erbyn Arthnr ; ac achaws 
 hynny o frad ydd aethant laweroedd iawn 
 y'r Lloegrwys yn Saeson ; Trydydd ydoedd 
 Aeddan Fradwr o'r Gogledd, a ymroddes, 
 efe a'i wyr, dan derfyneu ei Gyfoeth yn 
 Saeson, fel y ceffynt ymgynnal ar Annos- 
 parth ac Anraith, yn nawdd y Saeson : ac 
 o achaws y tri charnfradwyr hynny y colles 
 y Cymry en tir a'u coron yn Lloegr ; a 
 phei na buassei y braden hynny, ni allasent 
 y Saeson ynnill yr ynys oddiar y Cymry. 
 
 46. Triwyr o Feirdd a wnaethant y tair 
 madgyflafan ynys Prydain : Cyntaf, Gall 
 mab Dysgyfedawg a laddwys ddau Ederyn 
 Llychwin Gwenddolen ap Ceidiaw: sef 
 ydoedd iau o aur amddynt a dwy gelein 
 o'r Cymry a yssynt beunydd ar en ciniaw, 
 a dwy ar eu cwynos ; Ail, Ysgafnell mab 
 Dysgyfedawg a laddwys Edelffled brenin 
 Lloegr ; ac efe a fynnai bob nos dwy riain 
 ddyledawg o Genedl y Cymry, ac a wnelei 
 anfodd arnaddynt, a thrannoeth y lladdei 
 efe wynt ac a'u hyssai; Trydydd ydoedd 
 Diffedel mab Dysgyfedawg, a laddwys 
 Gwrgi Garwlwyd yttoedd briod a chwaer 
 Edelffled, ac a wnaeth frad a chyflafan yn 
 nngyrch ag Edelffled ar Genedl y Cymry ; 
 a'r Gwrgi hwnw a laddei gelein o Gymro 
 a Chymraes bob dydd, ac ai hyssai, a dydd 
 sadwrn efe a laddei dwy gelein o fab a dwy 
 o ferch, rhag lladd ar y snl : A thri meib 
 o feirdd oeddynt y triwyr hynn a wnelynt 
 y tair madgyflafan. 
 
 47. Tair Anfad Gyflafan ynys Prydain : 
 Eiddyn mab Einygan, a laddwys Anenrin 
 Gwawdrydd niycleyrn beirdd ; a Llawgad 
 Trwm Bargawd, a laddwys Afáon mab 
 Taliesin ; a Llofan Haw dino, a laddwys 
 Urien mab Cynfarch ; sef trimcib o feirdd 
 oeddynt a las, gan y triwyr hynnj'. 
 
 48. Tair Anfad Fwyellawd ynys Pryd- 
 ain : bwyellawd Eiddyn ab Einygan ym 
 mhen Aneurin Gwawdrydd j a bwyellawd 
 a roddes Cadafael Wyllt yn mhen Iago ap 
 Beli ; a'r fwyellawd a rodded yn mhenn 
 Golyddan Fardd, achaws y balfawd a rodd- 
 es efe a'r Gadwaladr Fendigaid. 
 
 49. Tair Engir balfawd ynys Prydain : 
 palfawd Matholwch Wyddel ar Fronwen 
 ferch Llyr ; a phalfawd a roddes Wen- 
 hwyfach i Wenhwyfar, a honno a beris y 
 Gad Gamlan ; a phalfawd Golyddan fardd 
 ar Gadwaladr Fendigaid. 
 
 50. Tair Ofergad ynys Prydain : Cyntaf 
 oedd y Gad Godden, a honno achaws gast 
 a iwrch a chorniccyll ; ac yn y Gad honno 
 y lias trugain mil o wyr ac unarddeg o 
 filoedd ; ail y bu waith Arderydd, a nyth 
 ehedydd a fn achaws honno, lie lladdwyd 
 pedwar ugain mil o wyr o Genedl y Cym- 
 ry ; Trydydd fur Gad Gamlan y rwng 
 Arthur a Medrawd, lie y lias Arthur a 
 chydag ef cannmil o wyr yn oreuon Cenedl 
 y Cymry : ac achaws y tair ofergad y bu 
 i'r Saeson ynnill Gwlad Loegr i ar Genedl 
 y Cymry ; sef achaws nad oedd o wyr 
 rhyfel a allai wrthosod y Saeson, a Brad 
 Gwrgi Garwlwyd, a Hud Eiddilic Gorr. 
 
 51. Tri Anfad Gynghor ynys Prydain ; 
 Can hiadhau lie i Ü1 Caisar a Gwyr 
 
406 
 
 YSGRIFENIADAü HANESYDDOL. 
 
 Rhufein i flaen carneu eu nieircli yn Mhwyth 
 Min y Glas yn ynys Daned ; sef o hyny y 
 cafas y Caisariaid le i oresgyn ynys Pryd- 
 ain, ac i ynigystlynu a Brad Afarwy ab 
 Lludd ; sef y rhodded hyny o ganniadhad 
 i'r Caisariaid am fod yn ofer gan Genedl y 
 Cymry amddifiyn eu gwlad namyn drwy 
 nertli arfau a gwroldeb a cbalondid gwlad, 
 lie nas gwyddid yn y byd am fradgyfarfod 
 Afarwy ab Lludd a Gwyr Rhufain ; Ail 
 anfad gynghor oedd gadael Hors a Hengist 
 a Rhonwen i ynys Prydain, gwedi eu gyru 
 drwy for i' r Ŵlad lie ydd banoeddynt ; a'r 
 Trydydd, gadu i Arthur rannu ei wŷr 
 a Medrawd deirgwaith yn y Gad Gamlan, 
 ac o hynny y colles Arthur y maes a'i 
 fy wýd ; lie ydd oedd Medrawd yn un a'r 
 Saeson. 
 
 52. Tair Aerfa Ddrud ynys Prydain : 
 Cyntaf, pan aeth Medrawd i Gelliwig, ni 
 edewis ef yn y llys na bwyd na diawd a 
 borthai wybedyn, eithr ei yssu a'i dreuliaw 
 i gyd, ac a dynnes Wenhwyfar o'i rhiein- 
 gadair, ac a wnaeth anniweirdeb a hi ; 
 Ail ydoedd pan aeth Arthur i lys Med- 
 rawd, ac yno ni edewis na bwyd na diawd 
 nas difethai, ac a leddis bob byw yn y 
 cantref, yn ddyn ac yn ysgrubl ; Trydydd, 
 pan aeth Aeddan Fradawg i lys Rhydd- 
 erch Hael, ef a ddifethis y bwyd a'r 
 diawd oil yn y llys, heh adu a borthai 
 ednogyn, ac nas gadai yn fyw na dyn na 
 llwdû, eithr difa 'r cyi an; a'r tair Aerfa 
 ddrud y gelwir y rhai hynny, am orfocl ar 
 Genedl y Cymry, herwydd Deddf a Def- 
 awd, atteb a dodi iawn am a wnaed yn 
 hynny o fodd annosparthus, ac annefodawl 
 ac anneddfawl. 
 
 53. Tair Cudd a Datgudd ynys Prydain : 
 Cyntaf, Pen Bendigeidfran ab Llyr, a 
 guddiawdd Owain ab Macsen Wlsdigyny 
 Gwynfryn yn Llundain ; a thra bai yn 
 hyuny o ansawdd ni ddelai Ormes i'r ynys 
 honn ; Ail ydoedd Esgyrn Gwrthefyr 
 Fendigaid, a gladdwyd ym mhrif borth- 
 laddoedd yr ynys ; a thra baint yn eu cudd 
 analledig gormes i'r yuys honn ; Trydydd 
 oedd y dreigiau a guddiwyd gan Ludd ab 
 Beli yn ninas Pharäon yng Nghreigiau 'r 
 Eryri : a'r tri chudd hynny a ddoded yn 
 nawdd Duw a'i riniau, ac anpoed Gwaeth 
 o'r awr a'r un a'u datguddiai. Gwerth- 
 eyrn Gwrtheneu a Jdatguddiawdd y dreig- 
 iau er dial anfodd y Cymry parth ag ef, ac 
 a wahoddes y Saeson dan rith gwŷr porth 
 i ymladd a'r Gwyddyl Ffichti ; a gwedi 
 hyny y datguddiawdd efe Esgyrn Gwrth- 
 efyr Fendigaid, o serch ar Ron wen ferch 
 Hengist Sais ; ac Arthur a ddatguddiawdd 
 
 Ben Bendigeidfran fab Llyr, can mai bach 
 oedd ganthaw gadw yr ynys namyn oi 
 Gadernyd ei hun ; a gwedi 'r tri datgudd 
 y cafas Gormes y goreu ar Genedl y Cymry. 
 
 54. Tair Gwrthrym Ardwy ynys Pryd- 
 ain : Hu Gadarn yn dwyn Cenedl yjCym- 
 ry o Wlad yr Haf, a elwir Deffrobani, hyd 
 yn ynys Prydain ; a Phrydain ab Aedd 
 Mawr yn gyrru Gwlad a Rhaith ar ynys 
 Prydain ; a Rhitta Gawr a wnaeth iddaw 
 ei hun ysgin o farfau brenhinoedd a wnaeth 
 efe yn eillion am eu gormes a'u difrawd. 
 
 55. Tri Madoreilittiwr ynys Prydain : 
 Prydain ab Aedd Mawr yn goreilid y 
 ddraig Ormes, sef oedd honno gormes an- 
 rhaith a difrawd a faged yn ynys Prydain; 
 a Charadawg ab Bran ab Llyr, yn goreilid 
 Gormes y Caisariaid ; a Rhitta Gawr yn 
 goreilid Gormes ac Anraith y Brenhinoedd 
 annosparthus. 
 
 5Q. Tri Chyfarwysawg Cenedl y Cymry : ' 
 Cyntaf Hu Gadarn, a ddangoses y ffordd i 
 aru tir gyntaf i genedl y Cymry, pan 
 oeddynt yng JNgwlad yr Haf, sef y lie y 
 mae Constinoblis yn awr, cyn no'u dyfod i 
 ynys Prydain ; a Choll ap Coll Frewi, a 
 dclaeth gyntaf a Gwenith a Haidd i ynys 
 Prydain, lie nid oedd namym Ceirch a 
 Rhyg cyn no hynny ; ac Elldud farchawg 
 Sant o Gor Dewdws, a welläes y modd a 
 erid Tir ac a ddysges well nag a wyddid 
 o'r blaen i Genedl y Cymry, ac a roddes 
 îddynt y drefn a'r gelfyddyd ar aru tir ys- 
 ydd yn awr, canys cyn nog amser Elldud 
 ni chyferid tir eithr a chaib ac arad arsang 
 yn unrhyw a ffordd y Gwyddelod. 
 
 57. Tri Chynofydd Cenedl y Cymry : 
 Hu Gadarn, a wnaeth Glud a Gosgordd 
 gyntaf ar Genedl y Cymru ; a Dyfnwal 
 Moel Mud, a wnaeth ddosparth gyntaf ar 
 gyfreithiau, a breiniau, a defodau Gwlad 
 a Chenedl ; a Thydain Tad Awen, a 
 wnaeth drefn a dosbarth gyntaf ar Gof a 
 chadw Cerdd Dafawd a'i pherthynasau ; 
 ac o'r drefn honno y dychymygwyd Brein- 
 iau, a Defodau dosparthus ar Feirdd a 
 
 I Barddoniaeth ynys Prydain gyntaf. 
 
 58. Tri Chyntefigion Beirdd ynys Pryd- 
 
 j ain : Plennydd, Alawn, a Gwron; sef 
 j oeddynt y rhai hynny a ddychymygasant y 
 
 Breiniau a'r Defodau y sydd ar Feirdd a 
 í Barddouiaeth ; ac am hynny eu gelwir y tri 
 
 chyntefigion; hagen ydd oedd cyn nohynny 
 
 Beirdd a Barddoniaeth, ac nid oedd arnynt 
 i ddosparth drwyddedawg, ac nid oedd idd- 
 | ynt na Breiniau na Defodau, namyn a 
 I gaid o addwynder a syberwyd, yn nawdd 
 Í Gwlad a Chenedlcyn nog amser y tri hynn : 
 
 a rhai a ddywedant mai yn amser Prydain 
 
TRIOEDD YNYS PRYDAIN. 
 
 407 
 
 ab Aedd Mawr y buant ; ac eraill y 
 ddywedant mai yn amser Dyfnwal Moel 
 Mud ei fab ef y buant ; ac yn rhai o'r hen 
 lyfrau y gelwir ef Dyfnfarth ab Prydain. 
 • 59. Tri Mattëyrn ynys Prydain : Pryd- 
 ain ab Aedd Mawr, a wnaeth ddospartli 
 Brodoriaeth gwlad a chenedl, a dospartli 
 ar wlad a gorwlad gyntaf yn ynys Prydain ; 
 a Dyfnwal Moel Mud a wnaeth wellhad 
 a mwyhad ar Ddeddfau, a Chyfreithiau, 
 a Breiniau, a Defodau Cenedl y Cyrnry, 
 nial y bai iawn a chyfiawn i bawb yn 
 ynys Prydain a faent yn nawdd Duw a'i 
 dangnef, ac yn nawdd Gwlad a Chenedl ; 
 a Hy wel Dda fab Cadell ab Rhodri Mawr, 
 brenin Cymru oil a wnaeth wellhad ar 
 Gyfreithiau ynys Prydain, nial y gofynnei 
 y troion a'r trafodeu a fuant ar Genedl y 
 Cymry, rhag myned ar goll a fai daionus, 
 a rhag na chaffai a fai daionus ei le, a'i an- 
 sawdd, a'i waith yn nosparth Gwlad a 
 Chenedl, a goreuon ar bob Deddfwyr y 
 buant y Triwyr bynny. 
 
 60. Tri Gyrddion ynys Prydain : Gwr- 
 nerth Ergydlym, a laddes yr arth mwyaf 
 ac a welwyd erioed a saeth wellten : a 
 Gwgawn Lawgadarn, a dreiglis Maen 
 Maenarch o'r glynn i benn y mynydd, ac 
 nid oedd llai na thrugain ych ai tynnai ; 
 ac Eidiol Gadarn, a laddes o'r Saeson 
 ym mrad Caersallawg chwecbant a thri- 
 gain a chogail gerdin o fachlud haul yd yn 
 nhywyll. 
 
 61. Tri Theulu Teyrnedd a ddyged yng 
 ngharchar o'r gorhendaid i'r gorwyron, 
 heb adu yn nianc un o honynt : Cyntaf, 
 Teulu Llyr Llediaith a ddyged yng 
 ngharchar hyd yn Rhufein y gan y Cais- 
 ariaid; Ail, Teulu Madawg ab Medron, 
 a fuant yngharchar y gan y Gwyddyl 
 Ffichti yn yr Alban ; Trydydd, Teulu 
 Gair ap Geirion arglwydd Geirionydd, y 
 gan Raith Gwlad a Chenedl yng ngharch- 
 ar Oeth ac Anoeth ; ac o'r rhai hynny nag 
 un nag arall o honynt yn nianc ; a llwyraf 
 carcharu a wybuwyd erioed a fu ar y 
 Teuluoedd hynny. 
 
 62. Tri Archescobawt ynys Prydain : 
 Cyntaf, Llan Daf, o ddawn Lleurwg ab 
 Coel ab Cyllin, yr hwn a roddes diroedd a 
 braint Gwlad gyntaf i'r rhai a gystlynasant 
 gyntaf a'r fFydd yng Nghrist ; Ail, Caeref- 
 rawc, o ddawn Cystynin amherawdr; sef 
 oedd efe y cyntaf o'r amheroclron yn 
 Rhufain a ynigystlynwys a'r ffydd yng 
 Nghrist ; Trydydd, Llundain o ddawn yr 
 amherawdr Macsen Wledig; a gwedi 
 hynny y buant Gaerllion ar Wysg, a'r 
 Gelliwig yng Ngherniw, a Chaer Rianedd 
 
 yn y Gogledd ; ac ynawr y mae Mynyw, a 
 Chaerefrawc, a Cbaer Gaint. 
 
 63. Tair prif Orsedd ynys Prydain : 
 Cyntaf, Llundain ; ail, Caerllion ar Wysg; 
 a Thrydedd, Caer Efrawg. 
 
 64. Tri Lleitbig Llwyth ynys Prydain : 
 Un, Caerllion ar Wysg, ac yno Arthur yn 
 Benrhaith, a Dewi Sant ab Cunedda 
 Wledig yn Benescob, a Maelgwn Gwyn- 
 edd yn Bennhynaif ; ail, Celliwig yng 
 Ngherniw, ac yno Arthur yn Benrhaith, 
 a Bedwini yn Benescob, a Charadawg 
 Freichfras yn Benn Hynaif ; a'r Trydydd, 
 Penrhyn Rhionydd yn y Gogledd, ac yno 
 Arthur yn Benn Rhaith, a Chyndeyrn 
 Garthwys yn Benn Escob, a Gwrthmwl 
 Wledig yn Bennhynaif. 
 
 65. Tair Porthladd Freiniawl ynys 
 Prydain : Porth Ysgewin yng jNgwent, 
 Porth Wygyr ym Môn, a Phorth Wyddnaw 
 yng ISTgheredigiawn. 
 
 66. Tair prif Afon ynys Prydain : 
 Hafren yng Nghymru, Tain yn Lloegr, 
 a Hymyr yn Nyfr a Bryneich. 
 
 67. Tair PJiagynys Gyssefmynys Pryd- 
 ain : Ore, Manaw, a Gwyth ; a gwedi 
 hynny y torres y môr y tir onid aeth Môn 
 yn ynys ; ac yn unwedd ynys lore a dorred 
 onid aeth yno liaws o ynysoedd, a myned 
 yn ynysoedd a wnaeth mannau eraill o'r 
 Alban a Thir Cymru. 
 
 68. Tri Llynghesawg ynys Prydain : 
 Geraint mab Erbin ; Gwenwynwyn mab 
 Naf ; a March mab Meirchion : a chwe- 
 ugain llong gan bob un o'r Llynghesogion, 
 a chweugain llongwyr ymhob llong. 
 
 69. Tri Thaleithiog Cad ynys Prydain : 
 Trystan mab Tallwch; Huail mab Caw 
 o Brydyn, arglwydd Cwm Cawlwyd; a 
 Chai mab Cynyr Cainfarfawc ; ac un gwr 
 yn Daleithiawc y arnynt eill Tri, sef oedd 
 hwnnw Bedwyr mab Pedrawc. 
 
 70. Tri Daifnogion ynys Prydain: 
 Gwalchmai ab Gwyar ; a Llecheu ab Ar- 
 thur ; a Rhiwallawn Wallt Banhadlen : ac 
 nid oedd nas gwypyn ei ddefnydd a'iddeifn- 
 ogaeth, ai o ryw ai o rann, ai o ansawdd, 
 ai o gyfanfawdd, ai o ddychymmod, ai o 
 ddychymmyg, ai o anian ai o aniad y byddei. 
 
 71. Tri phost Cad ynys Prydain : Dun- 
 awd Ffur fab Pabo Post Prydain ; Gwallawc 
 fab Lleenawg ; a Chynfelyn Drwsgl : sef y 
 niedrynt Dospartli ar Gad a Chatteyrnedd 
 yn oreuon o bawb oil ar a fuant erioed*. 
 
 72. Tri Tharw Cad ynys Prydain : 
 Cynfar Cadgadwg ab Cynwyd Cynwydion : 
 a Gwenddoleu ab Ceidiaw ; ac Urien mab 
 Cynfarch : sef y rhuthrynt ar eu galon yn 
 ail i darw, ac ni ellid ai dehoraint. 
 
408 
 
 YSGRIFENIADAU HANESYDDOL. 
 
 
 73. Tri Tharw Unbenn joiys Prydain : 
 Elmur eil Cibddar ; a Chynhafal fab Ar- 
 gad ; ac Afäon mab Taliesin Ben Beirdd : 
 a Beirdd oeddynt y tri hynn, ac nid oedd 
 a ofhynt yng ngliad a brwydr ; eithr 
 rhuthraw ynddynt a wnaent, ac nid ofhynt 
 gyflafan. 
 
 74. Tei Thrahäawg ynys Prydain : 
 Sawyl Bennuchel ; Pasgen mab Urien ; a 
 Khun mab Einiawn : a thrahäusaf ar bob 
 trahäus eu traha wynt, ac achaws hynny 
 dwyn difrawd ar ynys Prydain ; a'r ddi- 
 frawd honno a ddamgystlynes a'r Saeson, ac 
 o'r diwedd myned yn Saeson. 
 
 75. Tri Gwrddfaglawg ynys Prydain ; 
 Rhineri mab Tangwn ; a Thinwaed Fagl- 
 awg ; a Phryderi mab Doler Deifr a Bryn- 
 eich. 
 
 76. Tri Aerfeddawg ynys Prydain : 
 Selyf ab Cynan Garwyn ; ac Afäon mab 
 Taliesin ; a Gwallawg mab Lleenawg : sef 
 achaws yu gelwyd hwynt yn Aerfeddog- 
 ion, am ddarfod dial eu cam oc eu beddau. 
 
 77. Tri Eurgelein ynys Prydein : Mad- 
 awe mab Brwyn ; Ceugant Beilliawc ; a 
 Rhuawn Befr ab Gwyddnaw Garanliir : 
 sef yu gelwid felly achaws rhoddi eu pwys 
 yn aur am danynt o ddwylaw au lladdes. 
 
 78. Tri Chyndynnawc ynys Prydain : 
 Eiddilic Gorr, a Thrystan ab Tallwch, a 
 Gweirwerydd Fawr ; ac nid oedd au 
 trothai o iwrtli eu harfaetheu. 
 
 79. Tair Gosgordd Addwyn ynys Pryd- 
 ain: Gosgordd Belyn fab Cynfelyn yng 
 nghadfel Caradawc ab Brân ; a Gosgordd 
 Mynyddawg Eiddin yng ngliattraeth ; a 
 Gosgordd Dry won ab Nuclei Hael yn 
 Rhodwydd Arderydd yn y Gogledd : sef 
 ydd elei bawb yn y rliai hyny ar eu treul 
 eu hunein heb aros gofyn, ac heb erclii 
 na thai nag anreg y gan Wlad na chan 
 Deyrn ; ac achaws hynny au gelwid hwy 
 y tair Gosgordd Addwyn. 
 
 80. Tri Theulu Diwair ynys Prydain : 
 Teulu Cadwallawn eil Cadfan, a fuant 
 gydag ef saith mlynedd yn y Werddon, ac 
 yn hynny o amser ni ofynasant na thai nag 
 iawn yn y byd, rhag gorfod arnaddynt ei 
 adaw, ac nis gallai efe 'r iawn a ddylesynt; 
 Ail, Teulu Gafran ab Aeddan, pan fu 'r 
 difancoll, a aethant y'r mor dros eu har- 
 glwydd. Trydydd, Teulu Gwenddoleu 
 mab Ceidiaw, sef cynnal y frwydr a 
 wnaethant chwenydd a deugaint gwedi 
 llâdd eu harglwydd ; ac nid elynt o gad a 
 brwydr, yny dielynt ei alanas ef ; a rhif 
 pob un o'r Teuluoedd hynny uncant ar hu- 
 gain o wyr glewion, a chymmeint eu gwrol- 
 oldeb ag nis gallesid eu gormedd. 
 
 81. Tri Anniweir Teulu ynys Prydain: 
 Teulu Goronwy Befr o Benllynn, a om- 
 meddasant eu harglwydd o erbynniaid y 
 Gwenwynwaywau y gan Llew Llaw Gy- 
 ffes yn Llech Oronwy ym Mlaen Cynfel 
 yn Ardudwy ; a Theulu Gwrgi a Phered- 
 ur, a adawsant eu harglwydd yng Nghaer 
 Greu, a chyfnod ymladd a oedd drannoeth 
 iddynt ag Edaf Glin Mawr, ac au lias 
 wynt ill dau ; Trydydd, oedd Teulu Alan 
 Forgan, a ymchwelasant oddi wrth eu har- 
 glwydd yn lledrad ar y ffordd, a'i ollwng yn- 
 tau a'i weision i Gamlan mann ai lladdwyd. 
 
 82. Tripheth a fu achaws gorchfygu 
 Lloegr, a'i dwyn oddiar y Cymry: cyn- 
 nwys Dieithraid, rhyddhau Carcharorion, 
 ac anreg y Gŵr Moel. 
 
 83. Triwyr Diane o'r Gad Gamlan a fu : 
 Morfran ab Tegid rhag ei haccred, sef y 
 tybiei bawb mai cythraul o Uffern ydoedd, 
 ac a ffoynt rhagddaw ; Sandde Bryd Angel 
 gan ei hardded, a'i laned a'i decced ; ni 
 chodai neb law yn ei erbyn, gan dybied 
 mai angel o'r nef ydoedd ; a Glewlwyd 
 Gafaelfawr rhag ei faint a'i gryfder, nid 
 oedd a safai o'i flaen, a phawb a ffoynt 
 rhagddaw : sef namyn y Triwyr hynny ni 
 ddiengis neb o'r Gad Gamlan. 
 
 84. Tair prif Gyfangor ynys Prydain : 
 Bangor Illtud Farchawg yng Nghaer 
 Worgorn ; Cor Emrys yng Nghaer Carad- 
 awg ; a Bangor Wydrin yn ynys Afalleu ; 
 ac ym mhob un o'r tair Bangor hyny ydd 
 oedd pedwar cant ar hugain o saint, sef 
 oedd cant ar bob awr o'r dydd a'r nos yn 
 eu cylch yn cynnal mawl a gwasanaeth 
 Duw heb orphwys heb yspaid. 
 
 85. Tri Buelydd Gosgordd ynys Pryd- 
 ain : Bennren Fuelydcl yng Ngorwennydd, 
 a gedwis Fuel Caradawc ab Bran o'i Os- 
 gordd ; ac yn y Fuel honno ugain mil ac un 
 yn Wartheg blithion ; Ail, Gwydion fab 
 Don a gedwis Wartheg Gosgordd Gwyn- 
 edd Uch Conwy, ac yn y Fuel honno ugain 
 mil ac un ; Trydydd, Llawfrodedd Farf- 
 awc a fuelis Wartheg Nudd Hael fab 
 Senyllt, ac yn y Fuel honno ugain mil 
 ac un yn Wartheg blithion. 
 
 86. Tair Llynges Gynniweir ynys Pryd- 
 ain : Llynges Llawr mab Eidrif ; a Llyng- 
 es Difwg mab Alban ; a LlyDges Dolor 
 mab Mwrchath brenin Manaw. 
 
 87. Tair prif Ddinas ynys Prydain: 
 Caerllion ar Wysg yng Nghymru, Caer 
 Lundain yn Lloegr, a Chaerefrawc yn 
 Neifr a Bryneich. 
 
 88. Tair Gorchwyl Gadarn ynys Pryd- 
 ain : codi Maen Cetti, adeiliaw Gwaith 
 Emrys, a thyrru Cludair Gyfrangon. 
 
TR10EDD YNYS PRYDA1N. 
 
 409 
 
 89. Tri Gwyn Seronyddion ynys Piycl- 
 ain : Idris Gawr, a Gwydion mab Don, a 
 Gwyn ab Nudd ; a chan faint eu gwybod- 
 au am y ser a'u hanianau a'i hansoddau y 
 darogenynt a chwennychid ei wybod hyd 
 yn nydd brawd. 
 
 90. Triwyr Hud a lledrith ynys Pryd- 
 ain : Math ab Mathonwy, ac efe ai dang- 
 oses ei bud i Wydion mab Don ; a Men- 
 yw fab Teirgwaedd, a ddysges ei hud i 
 Uthyr Bendragon; a Bhuddlwru Gawr, 
 ac efe a ddysges ei hud y gan Eiddic Gorr 
 a Choll mab Collfrewi. 
 
 91. Tri Mad-Gyrfinydd ynys Prydain : 
 Corfinwr bardd Ceri Hir Lyngwyn, a 
 wnaeth Long, Hwyl, a Llyw gyntaf i Gen- 
 edl y Cymry ; Morddal Gwr Gweilgi, saer 
 Ceraint ab Greidiawl a ddysges waith 
 Maen a Chalch gyntaf i Genedl y Cymry 
 yn yr amser y bu Alecsander ammherodr 
 yn dwyn y byd y danaw; a Choel ab 
 Cyllin ab Caradawg ab Bran a wnaeth 
 Melin, Bhod, ac Olwyn gyntaf i Genedl y 
 Cymry : a thri meib beirdd oeddynt. 
 
 92. Trt Deifnogion Cerdd a Cheudawd 
 Cenedl y Cymry : Gwyddon Ganhebon, a 
 wnaeth Gerdd Dafawd gyntaf o'r byd; a 
 Hu Gad-am a ddodes gyntaf ar Gerdd Daf- 
 awd gynnal Cof a Cheudawd ; a Thydain 
 Tad Awen, a ddodes gelfyddyd gyntaf ar 
 Gerdd Dafawd, a dosparth ar Geudawdj 
 ac o'r a wnaethant y triwyr hynny y cafad 
 Beirdd a Barddoniaeth, a dodi yn nosparth 
 Braint a Defawd y pethau hynny y gan y 
 tri beirdd cyntefigion, nid amgen, Plen- 
 nydd, ac Alawn, a Gwron. 
 
 93. Tri Chynfebydd ynys Prydain: 
 Tydain Tad Awen, Menyw Hen, a Gwr- 
 hir bardd Teilaw yn Llan Dâf : a thri 
 meib beirdd oeddynt. 
 
 94. Tri Tharw Ellyll ynys Prydain: 
 Ellyll Gwidawl, ac Ellyll Llŷr Merini, ac 
 Ellyll Gwrthmwl Wledig. 
 
 95. Tri Gwydd Ellyll ynys Prydain : 
 Ellyll Bannawc, ac Ellyll Melan, ac Ellyll 
 Ednyfedawc Drythyll. 
 
 96. Tri Gwrforwyn ynys Prydain : 
 Llewei ferch Seithwedd Saidi, a Mederai 
 Badellfawr, a Bhorei Eawr ferch Usber 
 Galed. 
 
 97. Tri phrif Orchest waith ynys Pryd- 
 ain : Llong Nefydd Naf Neifion, a ddug 
 ynddi wryw a benyw o bob byw bann 
 dorres Llynn Llion ; ac Ychain Bannog 
 Hu Gadarn, a lusgasant Afanc y llynn i dir 
 ac ni thorres y llynn mwyach ; a Main 
 Gwyddon Ganhebon, lie y darllenid arnynt 
 toll gelfyddydau a gwybodau Bŷd. 
 
 98. Tri Gwynfebydd ynys Prydain : 
 
 Cadawg ap Gwynlliw yn Llangarfan ; 
 Madawg Morfryn yng Nghor Illdud ; a 
 Deinioel Wynn yng Ngwynedd : Tri meib 
 beirdd oeddynt. 
 
 99. Tri Defeidydd Gosgordd ynys Pryd- 
 ain : Colwynn defeidydd Gosgordd Bran 
 ap Llyr Llediaith yn Morganwg ; Pybydd 
 Moel defeidydd gosgordd Tegerin Llwyth 
 Llwydiarth ym Môn ; a gwesyn defeidydd 
 Gosgordd Goronwy ab Ednywain brenin 
 Tegeingl yn Bhyfoniog ; ac o'i enw ef y 
 gelwir Gwesyn ar fugail defaid : sef oedd 
 rhif a gadwai bob un o'r triwyr hynny, 
 chweugain mil, ac y danynt bob un dri - 
 chant o feibion eillion yn nawdd Cenedl y 
 Cymry. 
 
 100. Triwyr y rhodded hwy a'u heppil 
 hyd y byddei byd dan warth ac ammraint, 
 ac nis gellir arnynt amgen na braint nieib- 
 ion Eillion ; Cyntaf, Afarwy ab Lludd, a 
 wahoddes y Bhufeiniaid gyntaf i'r ynys 
 honn yng ngosgordd Iwl Caisar eu hem- 
 mherawdr, ac a roddes daiar iddynt yn 
 ynys Daned ; Ail oedd Gwrtheyrn Gwrth- 
 enau, a wahoddes y Saeson gyntaf i'r ynys 
 honn yn gannllawiaid iddaw yn ei draws- 
 deyrnedd, ac a roddes dir iddynb yn yny» 
 Daned, ac hanfydded gwaeth i'r neb a 
 rothai dir a daiar i estron yn yr ynys 
 honno ; ac efe a ymddyweddies a Bhonwen 
 ferch Hors ; ac i'r mab a gafas efe o honno 
 a'i enw Gotta fab Gwrtheyrn, y rhoddes 
 efe o drawsfraint Unbennaeth ynys Pryd- 
 ain ; ac achaws hynny y collasant y Cymry 
 Unbennaeth ynys Prydain ; Trydydd yd- 
 oedd Medrawt ap Llew ap Cynfarch, a 
 gafas deyrnedd ynys Prydain yn Adneu- 
 fraint, tra fai Arthur yn gwrthladd Gwyr 
 Bhufain y draw i Fynydd Mynnau, pan 
 fynnynt attychwel yn Ormes i'r ynys honn, 
 ac yno y lias goreuon Gwyr Arthur, a 
 phan glybu Medrawd, ymgystlynu a'r 
 Saeson a orug, a pheri ymladd y Gad 
 Gamlan, lie y lias Arthur a'i wyr namyn 
 tri, ac o hynny ydd aethant y Saeson yn 
 ormesgyrch ar deyrnedd ynys Prydain, a 
 lladd a deol o Genedl y Cymry y neb nad 
 elai ganthynt, ac ni chaid namyn Ciwdod- 
 eu Gwlad Gymru a fynnynt Wrthladd 
 Gormes y Saeson : a Gwŷr Bhufain yn 
 cadarnhau braint a thiroedd i'r Saeson yn 
 ynys Prydain, mal pei y naill Genedl or- 
 mes yn ymddyweddiaw ar Hall, onid aeth 
 iddynt wyr Bhufain mal y modd y llosges 
 gemigen ei pherchen o ddyfod yr Ormes 
 Ddu arnynt. 
 
 101. Tri Gwrddfeichiad ynys Prydain: 
 Cyntaf fu Pryderi fab Pwyll Pendaran 
 Dyfed, a getwis foch ei dad tra yttoedd yn 
 
410 
 
 YSGRIFENIADAÜ HANESYDDOL. 
 
 Annwn ; ac yng Nglyn Cwch yn Euilyn 
 y cetwis efe wynt. Ail, Coll ab Collfrewi 
 a getwis Hwcli Dallwaran Dalben, a 
 ddaeth yng ngorddodwy hyd ym Mhen- 
 rîiyn Penweclic yng Nghemiw ; ac yna 
 myned yn y mor, a'r lie y datkoedd i clir 
 Abertarogi yng Ngwent Iscoed \ a Choll 
 inab Collfrewi a'i law yn y gwrych íforcld 
 bynnag ydd elei, ai ar for ai ar dir ; ac 
 ym niaes Gwenith yng Ngwent y dodwes 
 dri Gwenhithyn a thair Gwenhynen ; ac 
 er bynny y mae goreu Gwenitli a niêl yng 
 Ngwent : ac o Went y cerddei lryd yn 
 Nyfed, ac y dodwes ar Heiddyn a Phorch- 
 ellan ; ac er hynny goreu Haidd a Mocli 
 yn Nyfed; ac yn Llonnio Llonnwen y 
 dodwes y rhain. Gwedi hynny y cerclcí- 
 wys hyd yn Arfon, ac yn Lleyn y dodwes 
 ar y Gronyn Rhyg ; ac er hynny goreu 
 Rhyg yn Lleyn ac Eifîonydd ; ac er ystlys 
 Rhiwgyferthwch y dodwes ar Genau Blaidd 
 a Chyw'r Eryr ; a rhoddi'r eryr a wnaeth 
 efe i Frynach Wyddel o Ddiuas Affaraon, 
 a'r blaidd y rhoddes efe i Fenwaed ar- 
 glwydd Ä rllechwedd : a llawer o son y 
 sydcl am Flaidd Brynach ac Eryr Men- 
 waed : ac oddiyna myned yd y Maen Du 
 yn Aríbn, lie dodwes ar geneu Cath ; a 
 Choll mab Collfrewi ai teflis yra Menai ; 
 a lionno oedd y Gath Balwg, a fu n Ormes 
 ynys Mon wedi hynny. Trydydd, Tryst- 
 an ab Tallwcb, a getwis foch March fab 
 Meîrchion, tra aethai y meichiad yn gen- 
 nad at Essyllt i erclii oed a hi; ac Arthur, 
 a Marchell, a Chai, a Bedwyr, a fuant eill 
 pedwar ar ymgais a chyrch, ac nis gailas- 
 ant gael C3*nimaint ac nn banw, nag o 
 rôdd, nag o brŷn, nag o dwyll, nag o drais, 
 nag o ledrad. Sef achaws au gehvid y 
 Gwrddfeicliiaid am nas gellid nag ynnill 
 na gortrech arnynt am nn o'r moch a 
 gedwynt, eithr eu dadfer a wnaent ar eu 
 llawn gynnydd i'r rhai au pieuffynt. 
 
 102. Trt Serchogion ynys Prydain : 
 Cyntaf, Caswallawn ab Beli am Eflur ferch 
 Mygnach Gorr, a myned yn ei chyrch hyd 
 yn Nhir Gasgwyn, yn erbyn gwvr Phuf- 
 ain, a'i dwyn yraaith, a lladd chwemil o'r 
 Caisariaid ; ac yn nial hynny o alanas y 
 daethant wyr Ehufain i ynys Prydain ; 
 Ail fu Trystan fab Tallwch am Essyllt 
 ferch March ab Meirchion ei Ewythr ; 
 Trydydd, Cynon am Forfydd ferch Urien 
 Reged. 
 
 103. Tair diweirferch ynys Prydain : 
 Trywyl ferch Llynghesawl Llaw hael : 
 Gwenfronn ferch Tudwal Tudclud ; a 
 Thegau Eurfronn, yr honn oedd un o dair 
 Gwenriain Llys Arthur. 
 
 104. Tair diweirwraig ynys Prydain : 
 Arddun gwraig Catgor ap Collwyn ; Efil- 
 iau gwraig GAvydyr Drwm ; ac Emerchred 
 gwraig Mabon ab Dewein Hen. 
 
 105. Tair, Anniweirwraig ynys Pryd- 
 ain, sef oeddynt tair merched Culfynawyd 
 Prydain : un, Essyllt Eyngwen gordderch 
 Trystan ab Tallwch ; Ail, Penarwen 
 gwraig Owain ab Urien ; Trydydd, Bun 
 gwraig Fflamddwyn. 
 
 106. Tair Gohoyw Riain ynys Prydain : 
 Angharad Tonnfelen, merch Rhydderch 
 Hael ; Annan ferch Maig Mygedwas ; a 
 Pherwyr ferch Rhun Rysseddfawr. 
 
 107. Tair Gwenriain ynys Prydain : 
 Gwenn ferch Cywryd ab Crydon ; Creirwy 
 merch Ceridwen ; ac Arianrod ferch Don. 
 
 108. Tair Gwenriain Llys Arthur : 
 Dyfir wallt euraid ; Enid ferch Yniwl 
 larll ; a Thegau Eurfronn : sef oeddent 
 Tair Rhiain Ardderchawg Llys Arthur. 
 
 109. Tair Gwrasedd Arthur, sef oedd- 
 i ent ei Dair Prif Riain ; nid amgen, Gwen- 
 | hwyfar ferch Gwythyr fab Greidiawl ; a 
 | Gwenhwyfar ferch Gawrwyd Ceint ; a 
 I Gwenhwyfar ferch Ogyrfan Gawr. 
 
 110. Tair Prif Gariadwraig Arthur: un, 
 Garwen ferch Henyn Tegyrn Gwyr ac 
 Ystrad Tywy; a Gwyl ferch Eutaw y 
 Gaerworgorn ; ac Indeg ferch Afarwy Hir 
 o Faelienydd. 
 
 111. Tair Priflys Arthur : Caerllion ar 
 Wysg yng Nghymru ; Celliwig yng Ngher- 
 niw; a Phenrynn Rhionydd yn y Gogledd, 
 ac yn y tair hynny cynnal y tair Prifwyl 
 Arbennig, nid amgen, y Nadolic, y Pasg, 
 a'r Sulgwyn. 
 
 112. Tri Thrwyddedawg Hanfodawg 
 Llys Arthur: Llywarch Hên ab Elidir 
 Lydanwyn, a Llemmenig, a Heiddyn Hir : 
 sef meib beirdd oeddynt. 
 
 113. Tri Gogyfurddion Llys Arthur : 
 Dalldaf mab Cynin Côf; a Thrystan mab 
 March ab Meirchion, a Rhyhawd mab 
 Morgant ab Adras. 
 
 114. Tri Unben Llys Arthur: Goronwy 
 ab Echel Forddwydtwll, a Chadraith ab 
 Porthor Godo; a Fleidur Fflam mab Godo : 
 sef oeddent yn Dywysogion yn Berchen- 
 nogion Gwlad a Chyfoeth, a gwell oedd gen- 
 ddynt no hynny aros yn Farchogion yn Llys 
 Arthur, gan y bernid hynny yn bennaf ar 
 bob anrhydedd a bonheddigeiddrwydd, a 
 ellid wrth a gair y Tri Chyfiawn Farchawg. 
 
 115. Tri Marchogion Aurdafodogion 
 Llys Arthur: Gwalchmai ab Gwyar, a 
 Drudwas fab Tryphin ab Madawc fab 
 Uthur, a doethaf ar bob doethion o'u ham- 
 ser oeddynt, ac mor deg a llaryeidd eu 
 
 
iMRYWIAETHAU 1R TRIOEDD. 
 
 411 
 
 hymddwyn, ac mor hyawdl a hynaws eu 
 holl ymadroddion, fel nas gallai neb ball 
 iddynt ar a geisiynt. 
 
 116. TRi^Marchog Cynghorddoeth Llys 
 Arthur: Cynon mab Clydno Eicldin ; 
 ac Arawn fab Cynfarch; a Llywarch Hên 
 mab Elidir Lydanwyn: ac ni chaid amgen 
 na llwydd i bob Cynghor o'u heiddaw a 
 wnaed, ac aflwydd a gaid lie bynnag nas 
 gwneid yn oil eu cynghoreu. 
 
 117. Tri Marcliawg Cyfìawnbwyll Llys 
 Arthur : Bias mab Tywysawg Llychlyn, a 
 Chadawg fab Gwynlliw Filwr, a Phadrogl 
 Paladrddellt niab Brenin yr India : Cyn- 
 neddfeu y rhai hynny oedd amddiffyn pob 
 gweinion ac amddifaid, a gweddwon, a 
 gwyryfon, a phawb a roddent eu hunain 
 yn nawdd Duw a'i dangnef; a phob tlawd, 
 a gwann, a dieitlir, a'u gwared rliag trais, 
 a chani, a gorddwy: Bias drwy Gyfraith 
 fydawl; a Phadrogl drwy Gyfraith Arfau; 
 a Chadawc drwy Gyfraith Eglŵys a Deddf- 
 eu Duw : ac ni wnaent nac o barch nac o 
 ofn, nac o sereh nac o gas, nag o bwyll, 
 nag o ddarwedd, nag o ddig, nag o drugar- 
 edd yn y bŷd, naniyn a fyddai iawn a 
 chyfiawn herwydd deddf Duw, ac ansawdd 
 daioni, a gofynnion cyfiawnder. 
 
 118. Tri Marchawg Brenhinawl Llys 
 Arthur : Morgan Mwynfawr ab Adras ; 
 a Medrawd ap Llew ap Cynfarch ; a Hywel 
 mab Emyr Llydaw: cynneddf iddynt, oedd, 
 eu bod mor hynaws, a llaryaidd, ac acldwyn 
 eu hymadroddion, ag y byddei anhawdd 
 gan undyn o'r byd ommedd a naccau idd- 
 ynt a geisiynt. 
 
 119. Tri Marchog Serchogion Llys Ar- 
 thur, a goreu wrth osb a phellennig, a haelaf 
 o'u roddion a'u cymmwynas : Gwalchmai 
 ab Gwyar, a Garwy mab Geraint ab Erbm, 
 a Chadeir eil Seithin Saidi ; ac nis gallei 
 neb naccau a geisiynt rhag eu serchocced, 
 a chymmaint eu sercli hwy tuag at bob 
 dŷn fal nas ceisiynt amgen nog a geisiai 
 gâr y gan a garai yn gywir. 
 
 120. Tri Anhiiol Farchogion Llys Ar- 
 thur : Eithew mab Gwrgawn, a Choledd- 
 awg mab Gwynn, a Geraint hir fab Cym- 
 
 ■ mannon Hen : sef gwŷr gwreng oeddynt 
 o feibion eillion ; ond cystal eu gair a'u 
 cynnheddfau am addwynder, a hynawsder, 
 a llaryeidd-der, a doethineb, a gwrolder, a 
 chyfiawnder, a thrugaredd, a phob campau 
 a gwybodau moliannus, yn heddwch ac 
 yn rhyfel, fal nas gweddai amgen na 
 Llys Arthur, ai breiniau, ai thrwydded 
 iddynt. 
 
 121. Tri Marchawg Llys Arthur a 
 gadwasant y Grëal : Cadawc fab Gwynlliw, 
 
 ac Illdud Farchawg a sant, a Pheredur 
 fab Efrawc. 
 
 122. Tri Diweir Farchogion Llys Ar- 
 thur : Cadawc ap Gwynlliw, ac Illdud 
 Farchawg, a Bwrt mab Bwi-t brenin 
 Llychlyn : sef ni wnaeth un o honynt 
 bechawd cnawdol erioecl, ac ni fynnynt 
 gyfathrach, na chyd a gwragedd, naniyn 
 bucheddu yn weryddon, a bod wrth ddecldf 
 Duw a'r Ffycld yng Nghrist. 
 
 123. Tri Oferfeirdd ynys Prydain : Un, 
 Arthur ; Ail, Cad wall awn ab Cadfan ; 
 Trydydd, Bhyhawd eil Morgant Morganwg. 
 
 124. Tri Eurgryd ynys Piydain : Cas- 
 wallawn ab Beli ; pan aeth hyd yng 
 Ngwasgwyn i gyrchu Filur merch Mygn- 
 ach Gorr, a ddyged o Lathlucl yno i Gaisar 
 amheroclr y gan a elwid Mwrchan Leidr, 
 brenin y Wlad honno, o châr Iwl Caisar ; 
 a Chaswallawn ai dyges yn ol i ynys 
 Prydain ; ail, Manawydan ab Llyr Lled- 
 iaith, pan fu hyd ar Ddyfed yn dodi Gor- 
 ddodau ; a Llew Llaw Gyffes, pan fu ef 
 gyda Gwydion mab Don yn ceisio Enw ac 
 Arfaeth y gan Riannon ei fam ef. 
 
 125. Tri Phrifardd Bedydd ynys Pryd- 
 ain : Merddin Emrys, Taliesin Ben Beirdd, 
 a Merddin ap Madawg Morfryn. 
 
 126. Tair Talaith Teyrnedd a ddodes 
 
 Bodri Mawr yng Nghymru : un, Dinefwr ; 
 
 ail, Aberffraw ; Trydydd, Mathrafal ; a 
 
 Thywysawg Taleithiawg ym mhob un o'r 
 
 Tair Talaith ; a'r hynaf ei oed o'r tri 
 
 thywysawc, bynnag y bydclai o honynt, yn 
 
 Benn Teyrnedd ; sef hynny brenin Cymru 
 
 oil ; a'r ddau eraill wrth ei air ef, a gair 
 
 ei air ef ar bob un o naddynt, a phenraith 
 
 a phenhynaif hwnnw ym mhob Gorsedd 
 
 Ddygynnull, ac ym mhob Cyffro Gwlâd a 
 
 Chenhedl.- 
 
 Ac felly terfyna chwech ugain a chwech o Drioedd 
 Ynys Prydain. 
 
 A'r Trioedd hynn a dynnwyd o Lyfyr 
 
 Caradawc IsTant Garfan, ac o Lyfyr Ieuan 
 
 Brechfa, gannof fi Thomas Jones o Dre- 
 
 garon ; a hynn a ellais i gael o'r trichant. 
 
 —1601. 
 
 AMRYWIAETHAU I'P TRIOEDD 
 BLAENOROL, 
 
 ( Yn declireu yn tudalen 388). 
 Allan o Lyvyr Mr. Paul Panton. - 
 
 3. Teir rhag ynys : Mon a Manaw ac 
 Ynys Weith ; a seith ragynys arugeint ; 
 a phedwar anrhyfedd ar ddeg. 
 
 4. Teir prif Aber a seith ugeint y sydd 
 ydanei ; a phedwar porthfa ar ddeg a 
 deugeint ; a their prif gaer ar ddeg ar 
 
412 
 
 AMRYW1AETHAU IR TRIOEDD 
 
 hugeint, &c. — Yn lie Gaer Seri, G. Grant, 
 G. Urnach, G. Selemion, G. Lifidit, G. Ex, 
 darllen Caer Siri, C. Grawnt, C. Urnaws, 
 C. Selymon, C. Ligidit, C. Exson. 
 
 7. Yn lie Gaerlleon ar Wysg, darllen 
 Mynyw : Yn lie Betwini yn pen escub, 
 darllen Betwini escob : Yn lie Penryn 
 Rhionydd darllen Penryn Bhionedd. 
 
 11. Tei chyfor a aeth or ynys ho-n ac ni 
 ddaeth yr iui onaddunt drachefn : un a 
 aeth gan Elen Lluddyawc a Chynan i 
 brawt, a hwnnw ni ddaeth drachefyn ; yr 
 eil aeth gan Irp Luydawc a ddaeth ym an 
 yn amser Cadyal mab Erin i erchi cyni- 
 morth ir ynys hon ; ac ni ddoeth ganthaw 
 ir gaer gyntaf, namyn ef ai was. Sef a 
 archei o bob prif gaer yr ynys deu cym- 
 meint ac a ddelei ganthaw iddi ; ac ni 
 ddoeth ganthaw ef i mywn namyn ef ai 
 was. Ac i bu mor arddustru gan wyr yr 
 ynys hon hynny, ac i rhoddasant iddaw ef 
 j cymmorth ; a hwnnw eissioes llwyraf 
 llu a aeth or ynys hon : ac ni ddeuth 
 drachefyn na hwy nau llinys ; sef i trigas- 
 ant wy yn y dclwy ynys yn ymyl mor 
 Groec ; sef oedd y gwyr hynny eu henwau 
 Gals ac Afena. 1 Y trydydd llu aeth gan 
 Gaswallawn mab Beli, a Gwenwyn a 
 Gwanar meibion Lliaws mab JSTwyfre ac 
 Arauron 2 ferch Beli eu mam y fynet trwy 
 for a rhwysc y Kesseryeit or ynys hon. 3 
 Sef i mae y gwyr hynny yn Ghascwyn. 
 Sef oedd y rhif a aeth gan bob un o 
 naddunt un fil a thriugeint. 4 A rhei 
 hynny a oedd Tri Arianllu. Sef oedd yr 
 achaws i gelwit felly, achaws mynet eur 
 ac ariant yr ynys ganthunt, a dethol gwyr 
 o oreu i oreu. Ac un llu haeach fu gym- 
 maint ar tri llu hynny a aeth gyda Maxen 
 Wledic i Lydaw, a phan ddanfonawdd 
 Cynan Meiriadawc at Dunawt tywysawc 
 Cernyw i gaffael Ursula ei ferch ydd aeth 
 or dyledogion un fil ar ddeg o forwynion 
 merthyri y sydd yng Coloyn : ac hefyd 
 deugein mil o wragedd ereül, ac ni ddoeth 
 yr yn drachefyn. 
 
 12. Yn lie Tri tharw cad, darllen Tri 
 tharw kaddug : yn lie Cynfawr Gad 
 Gardwc, darllen kynfawr katgadduc. 
 
 1 Arall— Yrp Lluyddawg yn oes Cadyal mab Eryn, 
 a ddaeth yman i erchi cynimorth, ac nid archei o bob 
 prif gaer namyn deu cymmeint ac a ddelei ganthaw 
 iddi ; ac ni ddoeth ganthaw ir gaer gyntaf, namyn ef 
 ai was; ac arddustru fu rhoddi hynny iddaw. A 
 hwnnw eissioes llwyraf llu a aeth or ynys hon, ac ni 
 ddoeth drachefyn neb o naddunt. Sef y lie y trigws 
 y gwyr hynny yn ddwy ynys yn emyl mor Groec ; 
 sef y w y ddwy ynys hynny Gals ac Afena. 
 t 2 Arall, Arianrhot. 
 
 3 Arall, trwy for yn ol y Cessarieit. 
 
 * Arall, sef eirif a aeth ym pob un or lluoedd hynny 
 un fil ar ugeint. 
 
 13. Yn lie Elmur mab Gadeir, darllen 
 Elinwy ap Cadegyr. 
 
 1 4. Tri lleddf unben ynys Prydein : 
 Llowarch hen mab Elidir Lydanwyn a 
 Manawydan mab Llyr Lledieith a Gwgon 
 Gwron mab Peredur mab Eliffer Gosgordd - 
 fawr. 
 
 15. Tri unben llys Arthur : Gowronwy 
 mab Echel forddwytwll, a Chadeeit mab 
 Porthawr gadw a Fneudur fflam. 
 
 16. Tri unben Deifyr a Brenych Gal 
 (Kail) mab Dysgyfdawd, ac Ysgafhell 
 (Ysgwfnell) mab dysgyfdawt, a Diffyddell 
 mab Disgyfdawd : a thri meib beirdd 
 oeddynt ell tri. 
 
 17. Yn lie Gwaewrudd, darllen Gwarth- 
 rudd, Gwaurudd : neu Gwawdrudd : Un 
 lie a onian Ferdic, darllen Afan Eerddig. 
 
 21. Yn lie Rineri, Tinwaed a Ffryder, 
 darllen Bhiferi, Dinawc a Phryder. 
 
 24. Yn lie Enfael, darllen Enwael ; a 
 chwanega — a Gweir Gwrhyd fawr. 
 
 27. Tri glew Y. P. Tri meib Haiarnfedd 
 Fradawg : Grudner, a Henpen, ac Edenawc. 
 
 30. Yn lie Pwyll amwyn, darllen Pwyll 
 pen Annwuyn : yn lie Dallweir Dalben, 
 Dallwyr Dallben : yn lie Gorddodo, Gor- 
 dody : yn lie Lloniven, Llonion : yn lie 
 Eryr a roddes Collfrewy i Frynach, Eryr 
 a roddes Coll mab Collfrewy i Vrerynach : 
 yn He Eryr Brynach, Eryr Breunach. 
 
 32. Tri phrif Hut Y. P. Hut Math ap 
 Mathonwy, a hut Uthur Bendragon, a hut 
 Gwyddelyn gorr. 
 
 33. Yn He lledrithiawc, darHen lledur- 
 ithawg : yn lie Menyiu, Menw : yn lie 
 Gibddar, Kilidar. 
 
 34. Yn lie ni ofynnasant ddim iawn 
 iddaw rac gorfot arnaddunt y adaw, dar- 
 llen ni ofynnasant ddim iddaw : l yn lie 
 pan fu y ddifancoll a aethant yr mor, 
 darllen a aethant ir mor. 
 
 35. Yn lie Eda Glinmawr, darllen Oda 
 Glinvawr (a Damglymor) ; darllen y tryd- 
 ydd fal hyn, A theulu Alan Ffyrgan a 
 ymchwelasant i wrthaw hyt nos ae ellwng 
 ae weision i Gamlan ac yno i lias. 
 
 36. Teir Gosgordd adwy Y. P. Gosgordd 
 Mynyddawg Eiddyn, a gosgordd Melyn ap 
 Cynfelyn, a gosgordd Dryon mab Nudd. 
 
 37. Yn lie Trywyr a wnaeth y teir mat 
 gyflafan Y. P. darllen Trywyr a wnaeth 
 teir mat gyflafan Tri meib Deisyfdawt ; 2 
 yn lie dwy celein, deuddyn ; yn lie Yscafell, 
 Yscafhell ; yn lie Diffeddell, Diffet dell. 3 
 
 1 Arall, Teulu Caswallawn ap Beli pan f uant hual- 
 ogion. 
 
 2 Arall, Dysgyfdawd. 
 
 3 Arall, Diffydel, 
 
AMRYWIAETHAU i'ít TRIOEDD. 
 
 413 
 
 38. Yri lie Eidyn mab Einygan darllen 
 Eiddyn mab Einiawn ; 1 yn lie a Llofan 
 Llawddino a laddawdd Uryen mab Cyn- 
 farch, darllen a Chynon mab Clydno 
 Eiddin a Dyfynnawl mab Mynedawc 
 Eiddin a laddodd Urien niab Cynfarch. 2 
 
 41. Yn lie gormedd, darllen gornies : 
 yn lie Lludd mab Beli, Caswallawn m. 
 Beli ; a chwanega ar ol drachefyn, ac or 
 Afia pann hanoeddynt : y drycledd fal 
 hyn, Gormes y Saeson a Hors a Hengist 
 yn beniiaduriait arnaddunt. 
 
 45. Yn lie tri chudd a thri datcudd Y. 
 P. darllen Tri matcudd pan guddiwyd, a 
 thri anfad datcudd ynys Prydain pan dat- 
 cuddiwyd ; mal hyn yr ail cudd, Esgyrn 
 Gwrthefyr fendigeid a gladdwyd ym mhri- 
 ffyrdd (mhrif pyrth) yr ynys hon, a hyt 
 tra fei yno ni ddoei ormes ir ynys : mal 
 hyn y trydydd, cndd y clreigien a gudd- 
 iawdd Llndd mab Beli yn ninas ffaran yng 
 Cerrig Eryri. 3 
 
 51. Yn lie Matholwch Wyddel, darllen 
 Mathonawc ; yn lie Branwen, Bronwen. 
 
 53. Yn lie March Meirchiaivn, darllen 
 Marach. 
 
 59. Yn lie prif riain, darllen prif- 
 wragedd; darllen yn olaf Gwenhwyfar 
 fercli Gawrydd Keint. 
 
 61. Yn lie Tri marckawg yn llys Arthur 
 o gawsant y Great, 41 darllen y tri marchawg 
 gwyry oedd yn llys Arthur, nid amgen. 
 Galath ap Lawnselot dy Lac ; Pereclur ap 
 Efrog iarll ; Burt ap Burt brenin Gas- 
 gwyn, pa le bynnac i delei y rhai hyn, lie 
 na bei na chawr na neb rhyw betli an- 
 ysbrydol er kadarned vei eu harfeu a däed 
 vae eu kallonneu ni ellynt ddini oe baros. 
 Yn lie Galath, Galaad ; yn lie Brangor, 
 brenin Brangor. 
 
 65. Tri aerfeddawc Y. P. Selyf mab 
 Cynan Garwyn, ac Urien mab Cynfarch, 
 ac Afaon m. Taliessir. 
 
 72. Yn lie Difwg rnah Alban, darllen 
 Difwng mab Alan : yn lie Doler mab 
 Mwrchath, Golor mab Murthacb. 
 
 82. Tri marckawg eur dafodiawc oedd 
 yn llys Arthur ; nid amgen Gwalchmai 
 ap Gwyar, Drudwas ap Trynîn, Eliwlot 
 ap Madog ap Uthur ; canys nid oedd na 
 
 1 Arall, Heiddyn mab Einygan. 
 
 2 Arall, a Llofan Llawddif o a ladawdd Urien mab 
 Cynfarch. 
 
 3 Arall, Tri chudd a tbri datcudd ynys Prydein; 
 Bendigeituran m. Llyr a gladdwyt yn y Gwynfryn 
 yn Llund in, a hyt tra vei y pen yn yr ansawdd ydd 
 oedd yuo ny ddoe ormes byth ir ynys hon. Eil 
 esgyrn Gwerthefyr vendigeit a gladdwyt ym prif 
 ^yrth yr ynys hon. Trydydd y dreigieu a gladdwys 
 Lludd m. Beli yn Dinas Emrys yn Eryri. 
 
 * Arall, a ennillodd y Greal ac eu dug i nef . 
 
 brenin na iarll, nag arglwydd ag i del- 
 ei y rhai hyn attunt nas gwrandewynt ; 
 a pha neges bynnac a geissent hwy 
 yntwy ai mynnynt naill ai o fodd ai o 
 anfodd. 
 
 83. Tri brenhinol farchawg oedd yn 
 llys Arthur, nid amgen Nasiews, brenin 
 Denmarc ; Medrod ap Llew ap Cynfarch ; 
 Howel ap Emyi* Llydaw ; ac nid oedd nag 
 ainmerawdyr na brenin a ballei ou neges 
 ir rhei hynny o achos eu tecced au doethed, 
 pan ddelynt mewn heddwch ; a hefyd nid 
 oedd na rnilwr na rhyswr a allei eu haros 
 pan ddelynt mewn rhyfel er daed vae eu 
 harfeu ; ac am hynny y gelwid hwynt yn 
 farchogion brenhinawl. 
 
 84. Yn lie tywyssog Llychlyn, darllen 
 iarll Llychlyn : yn lie eu cynneddfeu oedd, 
 &c. darllen cynneddfeu y rhei hynny, pwy 
 bynnac a wnelei gam a dyn gwan, pwy 
 bynnac vei, hwynt a hymleddynt yng 
 kweryl y kyfiawnder ag er kadarned vae 
 hwynt ae gorfyddynt kanys ymroddi a 
 wnaethaeddynt i gadw kyfiawnder ar dyn 
 gwann hwy au helpynt ymhob un or teir 
 kyfreith : nid amgen Bias yn y gyfraith 
 vydol j Kadawc o gyfreith eglwys ; Pedr- 
 ogl o gyfreith arfeu : am hynny i gelwit 
 hwynt Tri Chyfiawn Farchawg. 
 
 85. Yn lie Trywyr a ddiangasant o 
 Gamlan, &c. darllen Tri Gwrthwyneb 
 farchawg oedd yn llys Arthur, nid amgen, 
 Morfran ap Tegit, Sanddef bryd Angel, a 
 Glewlwyd Gafaelfawr : kynneddfau y rhai 
 hyn oedd, gwrthwyneb oedd gan neb ballu 
 uddunt j^a neges bynnag ac y geissynt : 
 Sanddef rhag ei deccecl, Morfran rhag ei 
 hacred, a Glewlwyd Gafaelfawr rhag ei 
 faint ai gryfed ; ac am hynny ni wyddiad 
 neb beth oedd oreu ai rhoi ai pallu uddunt 
 y neges a geissynt ; ag am hynny i gelwid 
 hwynt gwrthwyneb farchogion. 
 
 86. Tri chynghoriad farchawg oedd yn 
 llys Arthur, nid amgen Kynan ap Clydno 
 Eiddun ; ac Aron ap Kynfarch ap Meirch- 
 ion gul ; a Llywarch hen ap Elidir Lydan- 
 wyn : ar tri marchawg hynny a oeddynt 
 gynghorwyr i Arthur, pa ryw ryfel bynnag 
 na bygwth a vae arno, hwynt ae kynghor- 
 ynt hyd na chae neb y gorvod ar Arthur, 
 ac am hynny i gorfu ef ar bob kenedloedd 
 drwy dri pheth a oedd yn ei ganlyn, nid 
 amgen gobeith da ac at'feu kyssegredig y 
 rhai a ddanfones Iesu Grist iddaw, a rhin- 
 wedd ei filwyr : ac am hynny i gwiscodd 
 ef ddeuddeg coron am ei ben, ac i bu ef 
 amherawdyr yn Bhufain. 
 
 90. Yn He tri dyn goreu wrth osp, 
 darllen Trywyr goreu yn llys Arthur wrth 
 
414 
 
 AMRYWIAETHAU I'R TRIOEDD. 
 
 osp : yn lie a Chadyrieith Saidi, a Chadyr- 
 yeit m. Saidi. 
 
 TRIOEDD Y MEIRCH, td. 20. 
 
 1. Yn lie o Renllech Elidir, darllen o 
 Benllech : yn He Gwynda gyoet , a Gwynda 
 JReinyat, Gwyn da gyfed, a Gwyn da 
 remat : yn lie Pryelelw, Prydelaw : yn lie 
 ■GelbeneAn, Gilbenefyn : ar ol pedrain y 
 March, darllen ai clraet yn y dwfyr : ar ol 
 y try dy dd marchlwyth a ddug, darllen 
 Heid march Gwrtlmrwl wledig a ddug ; yn 
 lie Gweir a Gleis ac Arthanat, darllen 
 Gueir a Gleis ac Arthynad. 1 
 
 3. Yn He tynnedig, darllen rhynedig ; 
 yn lie ac Aivyddawr breichir march Cyhoret 
 eil Cynan, a Rhuddfron Tuthvleidd march 
 Gilb ap Cadgyffro : yn lie Ehuddfreon 
 Tuthfleidd march Gilbert mob Cadgyffro, 
 ac Awyddawc vreich hir, march Kyhoret 
 eil Cynan. 
 
 4. Yn lie Bucheslan, darllen Bucheslom, 
 neu Buchesdom. 
 
 5. Yn lie Cunin, darllen Cwfin : yn lie 
 Rhuddfrych, Arwlvrith ; yn lie Gwelwgan 
 Gohoywgein, Cronach Arwch. 
 
 6. Yn lie earn aflawg, darllen cyflym. 2 
 
 1 Avail o lyvyr gorhynol.— Tri marchlwyth ynys 
 Prydein ; Du inoroedd, march Elidir mwynfawr, a 
 ddug seithnyn a hanner arnaw o ben Llech Elidir yn 
 y Gogledd hyd ym mhen Llech Elidir ym Mun ; sef 
 rhei oeddynt Elidir ac Eurgein ferch Faelgwn ei 
 wreig, a Gwynda Gynydd, a Gwynda Rhieiniad, a 
 Manach Nawmon yn gynghorwr, a Phedrillaw fen- 
 estyr, ac Arian fagyl ei was, a Gellfeinesin. a nofies 
 ai ddwylaw ar beclrain y march a hwnnw fu hanner 
 y dyn. Ar eil marchlwyth fu Goron march meibion. 
 Oliti'er Gosgorddfawr, a ddug Gwrgi a Pheredur a 
 Duncd vurr a Chynfelyn Drwscl, l edrych mygedorth 
 Gwynddole. Ar trydydd, march meibion Gwrth- 
 mwl wledig, a ddug arnaw Gwair a Chlais ac Arth- 
 enad yn erbyn yr Allt Faelwr yng Ceredigiawn i 
 ddial eu tad. Cynneddf oedd ar Faelwr, na chaye i 
 borth er un marchlwyth, ac yna i lladdassant. 
 
 2 Arall, Cethin Carnaflaw march Iddon mab Enyr 
 Gwent. 
 
 7. Yn lie Cynadaf, darllen Cuneddaf ; 
 yn lie Arfiol, Arwl ; yn lie Rhuddlwyd, 
 Dulwyd. 
 
 10. Yn lie Giuhulwyd ; darllen Gwyl- 
 wlycld. 
 
 11. Yn lie Olifer, darllen Eliffer ; yn 
 lie Cornillo, Carnillo. 
 
 CHWANEGIAD O L. P. P. 
 
 Tri chat farchawc oedd yn llys Arthur : 
 nid amgen Cadwr iarll Kernyw, a Llawn- 
 slot dy Lac, ac Ywain, ap Urien Bheget. 
 Kynneddfau y rhai hyn oedd, ni chilynt 
 nag er gwaew nag er saeth nag er kleddyf, 
 ac ni chafas Arthur gywilydd me^vn 
 brwydyr y dydd i caffai ef weled eu hwyn- 
 ebeu ac am hynny i gelwit hwynt kat- 
 varchogion. 
 
 Tri lledrithiog farchawg oedd yn llys 
 Arthur : nid amgen Menw ap Teirgwaed, 
 Trystan ap Tallwch, Kai hir ap Cynyr 
 farfog, canys ymrithio a wneynt yn y rhith 
 i myunynt, pan vae galed arnynt, ac am 
 hynny ni attai neb eu gorfod rhwng eu 
 kryfder au dewrder au hud au lledrith. 
 
 Wrth y Trioedd, o ba rai y tyned yr 
 anirywiaethau uchod, y mae y geiriau 
 hyn : — "Y Trioedd uchod a gefais i yn 
 ysgrifennedig mewn llaw ewingron a ys- 
 grifennesid uwchlaw chwechan mlynedd 
 cyn no hyn, ac a gollasei eu dechreuad 
 hwynt, ond cymmeint ac a gefais mi au 
 hyscrifennais yn y modd i cefais. 
 
 Sic Jones." 
 
 Wrth y Trioedd, o ba rai y tyned y 
 chwanegiadau uchod, y mae y geiriau 
 hyn : — "Ac fal hyn a escrifennais i o law 
 Simwnt Fychan y terfyna y 2. dydd o fis 
 Chwefror 1640. ' Jo. Jones," 
 
415 
 
 BONEDD SAINT YNYS PRYDAIN 
 
 LYYYR HAYOD YCHDRYD. 
 
 Dewi mab Sant. mab keredic. mab kuneda 
 Avledic. a nonn vercli gynyr o gaer gauck 
 ym mynyu y vam. 
 
 Docuael mab ithael mab keredic mab 
 kuneda wledic. 
 
 Tyssul mab corun. m. keredic. m. kun- 
 eda wledic. 
 
 Carannauc. m. corun. m. keredic. m. 
 kuneda wledic. 
 
 Pedyr mab corun. m. keredic. m. kun- 
 eda wledic. 
 
 Teilyau. m. enoc. m. hedun dun. m. 
 keredic. m. kuneda wledic. 
 
 Guynlleu m. kyngar. m. gartliauc. m. 
 keredic. m. kuneda wledic. 
 
 Auan buellt m. kedic. m. keredic. m. 
 kuneda wledic. 
 
 Kyngar m. garthauc. m. keredic. m. 
 kuneda wledic. 
 
 Kyndeyrn m. kyngar. m. garthauc. m. 
 keredic. m. kuneda wledic. 
 
 Kynuelyn m. bleiddut. m. meiryaun. m. 
 tybiaun. m. kuneda wledic. 
 
 Edern m. beli. m. run. m. maelgun. m. 
 katwallaun llauhir. m. einyaun yrth. m. 
 kuneda wledic. 
 
 Einyaun vrenhin yn llyyn. a seiryoel. 
 ympenn mon. a meiryaun ymmerthyr. 
 
 Meiryaun yngkantref meibyon owein 
 danwyn. m. einyaun yrth. m. kuneda 
 wledic. 
 
 Katwalaudyr vendigeit. m. katwallaun. 
 m. katuan. m. iago. m. beli. m. run. m. 
 maelgun. m. katwallaun llawhir. m. einy- 
 aun yrth. m. kuneda wledic. 
 
 Deinyoel mab dunaut vyr. m. pabo post 
 prydein. a dewei verch leennauc y uam. 
 
 Assa m. sawyl ben uchel. m. pabo post 
 prydein. a guenassed verch rein o rieinuc 
 y vam. 
 
 Kyndeyrn. m. garthwys. m. owein. m. 
 
 1 Corf y llyyyr hwn ydoedd Meddyginiaeth Medd- 
 ygon Myddvai ; a Bonedd y Saint yn ei ddiwedd. 
 2 F 
 
 uryen. a denu verch leudyn luydauc odinas 
 eidin yny gogied y vam. 
 
 Gorust mab gueith hengaer. m. elphin. 
 m. uryen. ac eiryoruy merch glydno eidin 
 y vam. 
 
 Kadell. m. Uryen. 
 
 Buan m. ysgun. m. llywarch hen. 
 
 Lleudat yn henlli. a baglan yngkoet 
 
 ac eleri ym penn nant guytherin yn 
 rywynnyauc. atheguy. athevrydauc iscoet. 
 meibyon dingat m. nud hael m. senillt. m. 
 kedic. m. dyfynwal. m. edynyuet. m. 
 maxen wledic. a thenoi verch leudun 
 luydauc. odinas eidin yny gogied eu mam. 
 
 Katuan sant yn henlli. m. eneas ledewic 
 o lydau. a guenteirbronn merch emyr 
 llyclau y uam. 
 
 Hennen 1 m. guyndaf hen o lydau per- 
 iglaur y gatuan. ac yr seint a unant ynghyt 
 oes ac ef yn henlli. 
 
 Kynan. a dochduy. a mael. a sulyen. a 
 thanuc. ac eithras. a llewen. a llenab. a 
 theguyn. adoethant gyt achatuan yr ynys 
 honn. 
 
 Padarn m. petrun. m. emyr llydau. 
 kevynderu y gatuan. 
 
 Tedecho. m. annun du. m. emyr llydau. 
 kevynderu y gatuan. 
 
 Trunyau m. diuuc. m. emyr llydau. 
 kevynderu y gatuan. 
 
 Maelrys. m. guydno. m. emyi* llydau. 
 kevynderu y gatuan. 
 
 Tegei ym maes llann glassauc yn ar- 
 llechwed. atherillo yndineirth yn ros. 
 meibyon ithael hael olydau. allechit yn 
 arllechwed. chwaer uduht uynteu. 
 
 Kybi mab selyf. m. gereint. m. erbin. 
 m. cystennin gorneu. 
 
 Padric. m. alvryt. m. goronuy o wared- 
 auc yn aruon. 
 
 Katuarch sant yn aberrych ynllyyn. 
 athangun yn llann goet ym mon. a maethlu 
 1 Henwyn. — Llyvyr Brook o Vawddwy. 
 
416 
 
 BONEDD SAINT YNYS PRYDAIN. 
 
 yngkarnedaur yni mon. meibyon caradauc 
 vreiclivras mab llyr niarini. 
 
 Beuno. m. bugi. m. guynlliu. m. gliwys. 
 m. tegit. m. kadell. aplieren verch leudun 
 luydauc odinas eidin yny gogled y vam. 
 
 Carmen sant x ra. guydlleu. m. guynlleu. 
 m. gliwys. m. tegit. m. kadell. olann gaduc 
 yngguént. 
 
 Tussiliau. m. brochuael ysgitkrauc. m. 
 kyngen. m. kadell dyrnlluc ac ardun vercli 
 pabo post prydein or gogled y vam. 
 
 Llywelyn ortrallung. m. tegonuy. m. 
 teon. in. guineu deu vrencluyt. a gurnertli 
 sant. m. yr llywelyn oed hunnu. 
 
 Elliaearn ynimaes kegitua ympowys. a 
 lluckkaearn yngketewein. a chynhaearn o 
 ynys gynhayrn yneidyonycl. meibyon hyr- 
 garuael mab kyndruyn oles tinwynan 
 yngkaereinyaun ympowys. 
 
 Gnydnarch m. amalarns tywyssauc y 
 puyl. 
 
 Ystypkan m. mawan. m. kyngen. m. 
 kadell dyrnlluc. 
 
 Pedrauc m. clemens tyuyssauc o gernyu. 
 
 Tutclut. aguennoedyl. a merin. a tliutno 
 yngliyngreadur. a seneuyr. meibyon y 
 seithennin vrenliin o vaes guydno aores- 
 gynnaud ymor ydir. 
 
 Peris sant kardinal o ruuein. 
 
 Bodo. a guynnin. a brotlien sant. meib- 
 yon Glanauc. m. helyc voel otyno helyc. 
 
 Tyvredauc ymmon. adwenyr ymottyfar- 
 ru yntegeingyl. a tlieyrnauc jmdyffryn 
 cluyt. a thudyr yndarywein ynkeueilyauc. 
 brodoryon. meibyon liaustyl gloff. a diuan- 
 ned merch amlaud wledic eu mam. 
 
 Keidau m. ynyr guent. 
 
 Madrun veren wertkeuyr brenliin yr 
 ynys konn. ac annun llauvoruyn idi. 
 
 Tecuan sant ym mon. m. carcludwys. m. 
 kyngu. m. yspuys. m. kadraut calcli uynyd. 
 a ckenaf vercli tewdyr maur y vam. 
 
 Elaetk vrenhin. m. meuric. m. idno. ac 
 
 1 Cadwg Cutt, q.—Llyvyr Brook o Vawddwy. 
 
 onnen grec vercli wallauc vab lleennauc y 
 uam. 
 
 Mechyll m. ecliwys. m. guynn gokoeu. 
 
 Kowy m. y mirvinen hen. a ckainell 
 gureic ovot angkarat. yngkolemaun y vam. 
 
 Deunauc sant. m. kaurdaf. m. kradauc 
 ATreiclivras. 
 
 Collen mab petrun. m. coledauc. m. 
 guynn mel angell. merck kyuelck. m. tut 
 dawal tutclut. o etkni wydeles y vam. 
 
 Idloes m. guidnabi. m. llawrodet varuauc. 
 
 Nidan ym mon. m. goruyn. m. pasgen. 
 m. uryen. 
 
 Dwyvael m. pryder. m. dolor dyfyr 
 dieif} 7 !* a bpmeick yny gogled. 
 
 Eurgein niercli uaelgun guyned. m. 
 katwallaun llawkir. m. einyaun yrtk. m. 
 j kuneda wledic. 
 
 Llonyan llau vur. 1 m. alan ffergan. m. 
 , emjrr llydau. 
 
 j Guenan a noetkon. meibyon gildas m. 
 kadu. 2 
 
 Gwriiei m. kadu 3 o penn ysteryueit yn 
 aruistli. 
 
 Garmon m. ridicus. ac yn oes gurtkeym 
 gwi'tlieneu ydoetli i'r ynys konn. ac o freinc 
 yr kanoed. 
 
 Dona ymmon. m. selyf. m. kynan garu- 
 yn. m. brockuael yscitkrauc. 
 
 Peblic sant yn y gaer yn anion, m. 
 maxen wledic. amperaudyr ruuein. ac elen 
 vercli eudaf y vam. 
 
 Elien keimyad m. alltu redegauc m. 
 carcludnys. m. cyngu. m. yspuys. m. cadr- 
 j aud calckvynyd. atkecvan 4 verck teudur 
 maur y vam. 
 
 Yma y tervyna boned seint cymry. 
 
 1 Lloniaw llawhir.— Llyvyr Brook o Vawddioy. 
 * • Gwynyawg a Noethon raeibion Gildas ab Caw. — 
 Ibid. 
 
 3 Gwr mab Caw.— Ibid. 
 
 4 Gwel Tegvan yn y blaen, lie y dywedir Cenaf 
 verch tewdyr maiir. Mae camgymmeriad yma ; ac 
 o lyvyr Brook o Vawddwy y tynwyd ach Elien 
 uchod, gan vod peth o'r diwedd ar goll yn Llyvyr 
 Havod Ychdryd. 
 
417 
 
 BONEDD Y SAINT 
 
 ACHAU SAINT YNYS PRYDAIN. 
 
 Y casgliad hwn a wnaed gan Lewis 
 Morris, yn y vlwyddyn 1760, allan o 
 ami-yw ysgrivlyvrau lien iawn, dan enw 
 Bonedd y Saint, ac Achau y Saint, drwy 
 eu cyrnharu gyd a'u gilydd ; ac hevyd 
 drwy eu cyweirio, o gynnorthwy llyvrau 
 ereill. 
 
 Un o'r llyvrau, o ba rai y crynôwyd 
 hyn, ydoedd o waith Thomas Wyn ab 
 Eduiwnd ab Rhys ab Robert ab Ieuan 
 Yychan, B. A. 1577. Hwn yn gyfredin 
 a elwid Llyvyr Watkin Owain, gan ei vod 
 eiddo y gwr liwnw, a oedd byw yn Ngwydyr 
 wrth Lanrwst. 
 
 Thomas Wyn a wnaethai y llyvyr hwnw 
 allan o'r Ysgrivlyvrau canlynol. 
 
 Llyvyr o eiddo W. Salesbury, o'r Plas 
 Isav wrth Lanrwst ; ac wedi hyny o eiddo 
 Mr. Wyn o Yodysgallen. Arwydd am y 
 llyvyr hwn yw S. 
 
 Llyvyr John Brook o Yawddwy. Hwn 
 sydd dan arwydd B. 
 
 Llyvyr Robert Bavies o'r Llanerch ; yr 
 hwn ydoedd o groen, ac yn hen iawn ; a 
 Brat y Breninodd yn rhan vwyaf o honò. 
 Hwn sydd dan arwydd D. 
 
 Heblaw llyvyr Watkin Owain, a'i am- 
 ryw awd'uron, bu y llyvrau canlynol yn 
 gynnorthwy i Lewis Morris. 
 
 Llyvyr Bodeidwyn, yn Mon, o eiddo 
 Ieuan ab Sion Wyn ; wedi ei ysgrivenu 
 yn 1579. Hwn sydd dan arwydd C. 
 
 Llyvyr Henry Rowland, dan arwydd B. 
 
 Llyvyr Llywelyn Offeiriad. 
 
 Llyvyr Coch o Hergest. 
 
 Llyvyr Achau Robert Yyclmn, o'r Hen- 
 gwrt. 
 
 Llyvyr Llywelyn ab Meredudd, neu 
 Llelo Gwta. 
 
 Bau Lyvyr y Br. Thomas Williams, o 
 Achau y Saint, a ysgrivenid rhwng 1578 
 a 1609. Un o honynt a dyned allan o 
 lyvyr Thomas ab Llywelyn ab Ithel o 
 
 swydd Flint ; yr hwn ydoedd adysgriviad 
 o Lyvyr y Llanerch, gyda c\wanegiadau, 
 o lyvrau ereill. Y Hall ydoedd gasgliad o 
 waith y Dr. Thomas Williams ei hun, 
 allan o amryw lyvrau ; ac yn cynnwys 
 llawer o nodau cywrain, nad ydynt yn y 
 llyryr arall, o waith y gwr dysgedig hwnw. 
 Nid ynt y ddau uchod yn ol trevn yr 
 egwyddor, eithyr, nial yn llyvyr Llanerch, 
 Dewi Sant sydd yn y dechreuad. 
 
 A. 
 
 Arianwen Ych Biychan, gwraig Ior- 
 werth hnflawdd a mam Caenawc mawr. 
 T. W. 2. Hwyrach mai Gwenlliw. yn 
 LI. S. Gwel. T. W. 2.— Cloc Caexog. 
 
 Arthen ap Brychan, ym Manaw y mae 
 ef yn gorwedd. C. a T. W. 2. Mae lie 
 a elwid Rhiw Arthen wrth Aberystwyth. 
 — Rhiw Arthen. 
 
 Ane ap Caw Cowllwg. C. Mae Capel 
 a elwid Coed Ane yn Mon. — Coedaxe 
 Mox, 
 
 Arddun benasgell verch Pabo post 
 Prydain mam Tyssilio ap Brochwel 
 Tcythrog. Y Cyth roc. S Gwel Tyssil- 
 iaw — Dol Arddux. 
 
 Arddun Benascell uerch Pabo post 
 Prideyn, mam Tissiliaw m. Brochvael 
 esgithrauc. D. LM. 
 
 Asaph ap Sawl ap Pabo P. P. a Gwen- 
 assed ach Renn hael o Ryfoniog i Yam. 
 C. velly T. W. 2. 
 
 Asaph, Assa ap sawel benuchel ap Pabo 
 post prydain, a Gwensaeth ch Rhein o 
 Remwg i fain. B. 
 
 Assa mab sawyl benuchel mab Pabo 
 post Prydein a Gwenassed uerch Rein o 
 Rieinwic e Fam. D. — Llaxhassa. 
 
 Mae plwyv yn Nyfryn Clwyd, a elwir 
 Llanassa ; ac esgobaeth Llanelwy a ddug 
 yr enw hwn hevyd. — St. Asaph. 
 
 Assa ap sawl benuchel ap Pabo post 
 
418 
 
 BONEDD Y SAINT. 
 
 Piydain ei fam oedd Gwenasetli vercli 
 Run hael o Ryfoniawg. Th. W. 1. Assaph, 
 &c. I. Reyn hael o Ryfoniog ei fam. 
 T. W. 2. 
 
 A van Buellt, m. Cedic m. Ceredic m. 
 Cuneda "Wledic o Decued vch Degit voel 
 o Benllyn e vam. D. LM. — Llanayan 
 vawr. Llanavan vach. Llanavan y 
 Trawsgoed. 
 
 Avan Buellt m. Cedic m. Ceredic m. 
 Cunedda a Tliegvedd vch Degid voel o 
 Benllyn i vam. C. Cefnder Dewi. Th. 
 W. 1. 
 
 Avan Buellt ap Caredic ap Cunedda 
 Wledic a Thegvedi vch Tegyd Yoel o 
 Benllyn i vam. B. Eglwysi yn dwyn 
 enw Avan y\v, Llanavan vawr, Llanavan 
 vechan yn Muallt ; a Llanavan y Traws- 
 goed yn Ngharedigion : ac yn Llanavan 
 vawr y mae ei vedd hyd heddyw a'r geiriau 
 hyn ami — 
 
 HIC JACET SANCTUS 
 •SilJOOSUa SilNVAV 
 
 Mae Lewis Glyn Cothi yn son am dano 
 vel hyn, Prydaf i Afan Buallt. 
 
 Aelhaiarn St. Gwel Elhaiarn. — Llan- 
 
 AELHAIARN. 
 
 Llanaelhaiarn yn Arvon ; ac arall yn 
 Meirionydd. 
 
 Arthne. Llanarthne, eglwys yn Nghyd- 
 weli, swydd Gaerfyrddin. — Llanarthne. 
 
 Amo. Llanamo, eglwys yn swydd 
 Vaeshyved. — Llanamo. 
 
 Rhosyr yn Mon a elwir Llanamo, yn 
 hen lyvyr i R. Vycban o'r Hengwrt ; ond 
 Llannano yw yr enw yn y gymmydogaeth. 
 
 Anhun, llawforwyn i madrun verch 
 Werthevyr frenhin ynys brideyn. D. 
 L.M. 
 
 Aidan neu Aedan ap Gwruyw wyr 
 Urien Reged, ni wyddys pa un ai Aidan 
 frenhin ai Aiden Yoyddog ycloedd yr hwn 
 a rydd enw i Laniden ym Mon. Rowland. 
 Ond gwel Nidan. 
 
 Amaethlu eg Carnedavr e Mon mab 
 Caradauc CJreichuras m. Llyr Marini. 
 D. LM. Gwel Maethlu. 
 
 Aelgyfarch ap Heli ap Glannog. T. "YV. 
 2. Gwel Boda. 
 
 Ailfyw fab dirdan a danadlwen verch 
 Ynyr o Gaergawch ei fam. Th. W. 1. 
 
 B. 
 
 Beuno, ap Hywgi ap Gwynllyw ap 
 Glywis ap Tegyd ap Cadell osser ufferen 
 vch. S. 
 
 Beuno ap Bugi ap Gwynlls ap Tegid ap 
 Cadell deyrnllwg. — B. 
 
 Beuno m. hywgy m. Guyn llyu m. 
 Gliwis m. tegit m. Cadell a Pherferen 
 uerch Lewdwn lluydauc o dinas Eidin en 
 e Gogled e vam. D. LM. 
 
 Beuno ap Ingi ap Gwynlliw ap Prise a 
 Theneu verch Leuddyn Luyddog o ddinas 
 Edwin yn y gogledd i fam. T. "YV. 1. 
 
 Beuno ap Binsi 1 &c. ap Cadell deyrnllug 
 
 Peren verch lawden luyddoc o ddinas 
 
 Edwin, &c. T. W. 2. 
 
 Bag] an ynghoed Alun, ap Nudd hael ap 
 seuyllt ap Cedig ap Dyfnwal hen ap 
 Ednyvet ap Macsen wledig, a Thebri vch 
 Lewdwn lueddawc o Dclin Eiddin yn y 
 Gogledd i vam. B. — Llanvaglan. Gwel 
 Lleuddad ei frawd. C. 
 
 Llanvaglan, ei eglwys, sydd yn agos i 
 Gaerynarvon. 
 
 Bagian ynghoed Alun ap Dingat ap 
 Nudd, &c. megys Lleuddad. D. L.M. 
 Gwel Lleuddad, Eleri, Tygwy, Tyvriawg, 
 Gwytherin. 
 
 2. Bagian a Thanwg a Thwrog meib 
 Ithel hael. Th. W. 1. 
 
 Boda a Gwynnun Sant, &c. D. L.M. 
 meibion Helic ap Glanauc. Gwel Brothen. 
 
 Boda a Gwynnyn, a Brothen a Chelynin 
 a Rhychwyn ac Aelgyfarch meibion Heli 
 ap Glanawc. T. W. 2. 
 
 Neu Bodfan ap Heli ap Glannog o 
 ddyno Heli i goresgynnodd mor eu tir. 
 T. W. 2. 
 
 Brothen, St. mab Helic m. Glannawc o 
 
 Dyno a oresgynnws mor ei dir. D. 
 
 Ei frodyr oedd Boda a Gwynnun. D. 
 L.M. Gwel Bodfan. 
 
 Buan ap Pascen ap Llywarch. S. 
 
 Buan ap Llywarch hen. Nage ap Yscwn 
 ap Llyw. hen. Ysgwyn. C. Gwel Cadell 
 a Catyel. 
 
 Buan m. esgun m. Llywarch hen. D. 
 L.M. 
 
 Buan ap Ysgwn ap Llywarch hen. T. 
 W. 1. 
 
 Brychan Brycheiniog 2 ap Anllech gor- 
 onawc 3 Brenhin Ewerdclon, a Marchell 
 'ch Tendric 4 ap TithfFalt ap Teithrin ap 
 Tathal ap Amun 5 ddu Brenin Groec, i 
 Fam. C. Velly T. W. 2. 
 
 Tair Gwreig a fu i Frychan, nid amgen 
 no 1. Eurbrawst. 2. Rhybrawst. 3. a 
 Pheresgri, a'i blant ef sydd yn un o'r tair 
 Gwelygordd Saint Ynys Prydain, a'r ail 
 yw Plant Kunedda "Wledic, y drydedd yw 
 plant Caw o Brydein. C. 
 
 2 Brycheiniog. 
 3 Gorunawc— T. W. 2. 
 * Teudric— T. W. 
 s Annun.— T. W. 
 
BONEDD Y SAINT. 
 
 419 
 
 Mewn lie arall or un llyvyr dywedir 
 mai mam Kynawc vab Bryehan oedd 
 Banhadlwedd 'ch Banhadle o Fanhadla 
 Ymhowys. 
 
 ENWATJ PLANT VBYCHAN. 
 (O Lyvyr Bodeulwyn). 
 MEIBION VRYCHAN. 
 
 1. Kynawc. 2. Cledwyn. 3. Dingad. 
 4. Arthen. 5. Kyvlevyr. 6. Rhain. 7. 
 Dyfnan. 8. G-erwyn. 9. Kadawc. 10. 
 Mathayarn. 11. Pascen. 12. Neffei. 
 13. Pabiali. 14. Llecheu. 15. Kynbryd. 
 
 16. Kynfran. 17. Hycliati. 18. Dyfric. 
 19. Kvnin. 20. Docvan. 21. Rhawin. 
 22. Khun. 23. A Chledawc. 1 C. 
 
 MERCHED VRYCHAN. 
 
 1. Gwladus. 2. Arianwen. 3. Tan- 
 ghvst. 4. Mechell. 5. Nevyn. 6. Gwawr. 
 7. Gwrgon. 8. Eleri. 9. Lleian. 10. 
 Nefydd. 11. "Rhiengar. 12. Goleuddydd. 
 13. Gwenddydd neu Wawrddydd. 14. 
 Tydieu. 15. Elined. 16. Keindrych. 
 
 17. Gwen. 18. Kenedlon. 19. Kym- 
 orth. 2 20. Dwynwen. 21. Keinwen. 
 22. Tydvyl. 23. Envail. 24. Hawystl. 
 ac yn 25. Tybie. — C. 
 
 Bigel, lrwyrach Vigilius. — Llanvigel, 
 Eglwys ym Môn. — Llanvigel. 
 
 Maen y Bigel, careg yn y mor yn ymyl 
 Mon ; arall wrth Enlli. 
 
 Bach ap Karwed, a adeiloedd yr Eglwys 
 Vach yn swydd Ddinbych, os gwir y 
 cliwedyl. — Eglwys Yach. 
 
 Berrys. — Llanverrys. Eglwys yn Ial. 
 Dinbych. — Llanverrys. 
 
 Brynacli. — Llanvrynach, Eglwys ym 
 Mrecheiniog. — Llanvrynach. 
 
 Brynach Wyddel a enwir yn y Triodd. 
 
 Y Brid, [Saint y Bride], li. y. St. Brides 
 yn Saesoneg : Eglwysi or enw yn Mor- 
 ganwg, Penvro, a swydd Vynwy. — Saint 
 y Brid. 
 
 Y Wyddeles St. Brigid. yw hon, yn 
 Gymraeg a elwir San Ffraid Leian. — Gwel 
 Llan Saint Ffred. 
 
 Mae 2 eglwys iddi yn Maeshysed, 1 yn 
 Brych. 2 yn Morgan wg, a 2 yn Mynwy, i 
 gyd 12 eglwys. 
 
 Bodfan, 
 
 Bodfan, Ernin, Brothen a Brenda meib- 
 ion Helic ap Gwannauc 3 y rkain a ores- 
 gynnodd mor eu tir. Th. W. 1. 
 
 Bodfan Sant yn Abergwyngregin yn 
 
 1 Cayan sydd eisia yma. 
 
 2 Cymorth sydd yma yn lie Clydai. 
 
 3 Glannawc. 
 
 Arllechwedd uchaf mab Helig ap Glannog. 
 T. W. 1. 
 
 Yn llyvyr Llanerch vel hyn, Boda 
 Gwynnun a Brothen, meibion Helig ap 
 Glannauc. L.M. 
 
 Brenda St. 
 
 Gwir a ddywaid saint Brenda 
 Nid llai cyrchir y drwg na'r da. 
 
 Bliglyd a Gwynlioydyl a merini a 
 Thyneio ynghyngreawdr, meibion i seith- 
 inin frenbin a oresgynnodd mor eu tir o 
 faes gwyddno. T. Ẁ. 2. 
 
 Camgymmeriad yw yr enw yma, mae 
 yn debyg, am y darlleniad bwn yn llyvyr 
 Llanerch, Tutglyt, Gwynhoedyl, merin a 
 
 Thudno vender a Sennevyr meibion 
 
 Seithinin frenhin. 
 
 C. neu K. 
 
 Kadwc, neu Kadauc neu Kadawc neu 
 Kadwc Sant ap Gwynlliw ap Glywis ap 
 Tegid ap Kadell, S. — Cadwc Sant m. 
 Gwynllyw m. Gliwis m. Tegid m. Cadell. D. 
 — Llangadog vawr, swydd Gaervyrddin. 
 
 Cadwg ap Gwynlliw ap Glwys ap Tegid, 
 ap Cadell o Langadog yn Gwent. B. 
 Gwel Cattwg. — Llangatwg dyfr. Wysg 
 LI. Gattwg meib. Afel LI. Gattwg Clennig. 
 i gyd yn Mynyw. 
 
 Kadawc ap Brychan yn ffrainc y Gor- 
 wedd. C. velly T. "W. 2. 
 
 Kadell ap TJrîen. B. 
 
 Catyel m. Uryen. D. L.M. 
 
 Kadell ap Urien ap Buan ap Ysgwyn 
 ap Llywarch hen &c. C. Gwel Buan. 
 
 Camddarllead yw hwn hevyd o lyvyr 
 Llanerch, yn mha un nid oes dim perthyn- 
 as rhwng Buan a Chatyel. 
 
 Kadvan St. yn Enlli ap Elieas ledwyr 
 o Lydaw, a Gwen teirbron'ch Emyr 
 Llydaw i vam. C. velly T. W. 2. Elias 
 Letwyr. — Llangadvan, Cd. Caereinion. 
 
 Catvan. Sant en Enlli m. Eneas Ledewic 
 o Lydav a Gwenteirbron, merch Emhyr 
 llydav e nam. — D. L.M. Eneas Ledwig. 
 Th. W. 1. 
 
 Kadvan St. yn Enlli ap Eneas Ledewig 
 o Lydaw a Gwen Teir e fon 1 'ch Emyr 
 
 1 Yn 11. Llanerch Gwen Teirbron merch emhyr 
 llydav e vam. 
 
 It is surprising how these MSS. agree in this 
 blunder Teirefon ! 
 
 This Cadvan being a nobleman and son-in-láw of 
 the king of Armorica, came over with Uthur Ben- 
 dragon, or his son King Arthur, and a great number 
 of pious and learned men in his retinue, and chose 
 for his residence Ynys Enlli (that is the Monastery 
 in the Isle of Bardsey), where he was an Abbot, and 
 many of his followers had churches dedicated to 
 them. See Cynon and Kynan, Padarn, Tydecho, 
 Trunnyaw, Hewyn, Dochtwy, Mael, Sulyen, Tanwc, 
 Eithras, Llywan Llyuab, Tecwyn Maelrys. 
 
420 
 
 BONEDD Y SAINT. 
 
 Llydaw i vam. B. S. I Gadvan y perth- 
 yn Eglwys Towyn Meirionydd. 
 
 Kaffo St. mab Caw o Frydain, H. 
 Rowland. Ei eglwys yw LlangaiFo yn 
 Mori. — Llangaffo Mon. 
 
 Mae Fynnon Gaffo yn y plwyv hwnw, 
 lie yr aberthid ceiliogod ieuainc, i' r sant i 
 rwystro i blant grio. — Yr oedd y rlrai hyn 
 yn dda en bias i'r eglwyswr. L.M. 
 
 Cadvarclr St. yn Abereirch yn Llŷn ap 
 Carawdawc Yreichfras, àc. B. 
 
 Kadarch St. yn Abererch yn Lleyn S. 
 ap Cowrda ap Car. I. Freichfras, &c. S. 
 
 Kadvarch St. yn Aberercli yn Lleyn ap 
 Cowrda ap Cariadawc Freichfras. C. 
 Gwel Tangwyn a Maethlu ei frodyr. C. 
 
 Catvarch Sant yn abererch yn lleyn a 
 Thangvn yn llangoed ac aroaethlu ynghern- 
 edclawr ymmon meibion Caradanc freich- 
 fras ap Llyrmerini. D. L.M. o degau 
 eurfron eu mam. T. W. 2. 
 
 Kayan nen Caian. — Tregayan. 
 
 Tiegayan eglwys yn Mon, a hwyrach 
 Llangian yn lleyn. h. y. Llangaian. 
 
 Cayan ap Brychan yn Llangayan. T. 
 W. 2. 
 
 Karanawc ap Corun, megys Tyrnoc. 
 C. Gwel Padran. — Llangranog yn 
 Ngheredigion. 
 
 Kathan ap Cowrda. B. — Llangathan, 
 swydd Gaervyrddin. 
 
 Cathan ap Cowrda ap Caradog freichfras 
 ap Glywys ap Tegid ap Cadell a Fferyfferen 
 ferch Lewddyn Luyddog i fam. T. W. 
 
 Kattw. 
 
 Kattwg. Llangattwg. Gwel Kadauc 
 a Cadwc. — Llangattwg, Mynyw. Llan- 
 gattwg. Brych. Llangattwg Glyn Nedd. 
 Morg. 
 
 Kedwyn, ap Gwgon Megwron ap Predur 
 ap Oliver, a Madrun 'ch Gwerthevyr Yren- 
 hin e vam. — Llangedwyn, S. Ddinbych. 
 
 Camgymmeriad yw hyn oil. Gwel 
 Keidiaw, Madrun ac Anhun. 
 
 Kedwyn ap Gwgon me Gwron ap Pred- 
 ur ap Oliver Gosgorclclfawr a Madren vch 
 Gwrtheyrn i Yam. C. 
 
 Yelly yn T. W. 2. eithyr Madryn. Bai 
 etto yw hwn. Gwel Madrun. 
 
 Nid oes perthynas rhwng Kedwyn, 
 Keidiaw, Madrun ac Anhun. 
 
 Caw Arglwydd Cwra Cawlwyd. C. 
 
 Keinydr St. Gwel Rhiengar. C. 
 
 Keinclrych vch. Brychan, ynghaer God- 
 olawr. C. 
 
 Keindrych neu Ceindreg'ch Brychan 
 ynghaer Godolaur. T. "VV. 2. 
 
 Keinwen 'vch Brychan ym Mon. C. 
 velly T. W. 2. — Llangeinwen, Mon. 
 
 Kenedlon 'vch Brychan y sydd yn y 
 Mynýdd. C. yn Mynydd Cymorth. T. 
 W. 2. 
 
 Kledawc ap Brychan y sydd ynghaer 
 Gledawc yn Lloegr. C. velly T. W. 2. — 
 Clitaucus. Lib. Landav. donat. 
 
 Mewn llyvyr arall, Y'nghaer Llydaur 
 yn Lloegr. Qu. ai y Dre hir l yn Euias. 
 
 Kledwyn ap Brychan a oresgynawdd 
 Ddeheubarth. C. a T. W. 2. 
 
 Klydai 'ch Brychan yn Emlyn. C. velly 
 T. W. 2. — Eglwys Clydai, yn S. Benvro. 
 
 Kollen, 2 ap Gwynawc ap Clydawc ap 
 Cowrda ap Caradawc freichfras, &c. ac 
 Ethni Wyddeles ei iam. C. velly Tho. 
 W. 2. Ethin wyddeles T. W. 2. & 
 Gwyniawg. — Llangollen, swydd Ddinb. 
 
 Keidiaw, Ane ac Aeddan Yoeddog ap 
 Caw Cowllog, a oeddynt a'u heglvvysi yn 
 y Coedane a Bhodwydcl Geidio. H. Bd. 
 — Egl. Bhodwydd Geidio yn Mon. Llan- 
 geidio jii Arvon.j 
 
 Keydyau m. Enyr Gwent. D. L.M. 
 
 Kristiolus yn Lledwigan ym Mon, a 
 Rysted yngheredigion Meib. Howel Yych- 
 an ap Howel ap Emyr Llydaw. C. velly 
 T. W. 2. Bhystut. — Llangristiolus yn 
 Mon. 
 
 Onid yn llyvyr H. Rowland. 
 
 Kristiolus ap Owen ap Yner o Frydain 
 fach. 
 
 Cristiolus fab Hywel ap Ymyr Llydaw. 
 Th. W. 1. 
 
 Kwyfen. Kwyns, LI. Watkin Owain. — 
 Llangwyvan ym Mon. Llangwy ven. Dyffr. 
 Clwyd. 
 
 Kwyfen ap Brwyneu hen ap Corthi o 
 Gwyn dyfnoc ap Medrod ap Cowrda ap 
 Caradoc Freichfras, &c. C. 
 
 Kwyfen ap Brwynew hen. Th. W. 1. 
 
 Cwyfen ap Brwyneu hen ap Corthi o 
 Leyn. T. W. 2. 
 
 Kwyuyeu m. Hwrrwineu hen a Chamell 
 gureic o Uot angharet eg Coleiaun e vam. 
 D. 
 
 Kybi. ap Seleft ap Gereint ap Cwsten- 
 nin ap Gornu. S. — Caergybi, Mon. 
 Llangybi, Arvon. Llangybi, Caredigion, 
 Llangybi, S. Yynwy. 
 
 1 Perhaps Langtown, in Herefordshire, near the 
 river Munnow, or Mýnwy. 
 
 2 The transcriber of which says, or Mr. Ed. Llwyd, 
 
 "In Msto quodam recentiore in quo Buchedd 
 Collen, Sic legimus, 
 Collen St. ap Gwynawg ap Cadellawg ap 
 Cowrdaf ap Cariadawg Yreichfras, &c." 
 
 The words of the Davies MS. are these :— " Collen 
 m. Petrwn m. Coledauc m. Guynn. — D. L. M. And 
 the sentence following is another Saint, Melangell 
 merch EicwlíF, m. Tudawal tudclyt ac Ethni wydd- 
 eles e mam. Gwel Melangell. 
 
BONEDD Y SAINT. 
 
 421 
 
 Cybi ap Selyf ap Geraint ap Erbin ap 
 Cwstennin Corneu. B. 
 
 Kebi m. Selyf m. Gereint m. Erbin in. 
 Cwstennin Gornen. D. L.M. 
 
 Kybi ap Selyf ap Geraint ap Erbin ap 
 Cnstenin Kornen a Gwen 'ch Gyngyr o 
 Gaer gawch yn Myniw i Earn. C. 
 
 Eraill mai Tonwen 'ch Gynyr y gelwid 
 hi. C. velly T. W. 2. 
 
 Nai Gyngar ac Iestin ydoedd, ac Esgob 
 Môn, medd rhai. H. Rowland. 
 
 Cybi fab Selyf fab Geraint fab Erbin 
 fab Custennin goronoga Gwen ferch Ynyr 
 o Gaergawcli i fam. T. W. 1. 
 
 Mewn man arall, — ap Custennin Gorn- 
 eu. T. W. 1. 
 
 Cybi, &c. — Custennin Gornveu a Gwen 
 verch Gyngar o Gaergawch yn Mynyw ei 
 fam. T. W. 2. 
 
 Kadwaladr Yendigeid ap Caclwallon ap 
 Cad van ap Iago ap Beli ap Rhun. C. — 
 Llakgadwaladr, Mon. — Llangadwal- 
 adr, Swydd y Waun. 
 
 Ond yn veins vel hyn mewn llyvrau 
 ereill, 
 
 Kadwaladr Yencligeit ap Kyswall. 
 
 Kadwaladr 1 Yendigt. ap Cadvan ap 
 Iago ap Beli ap Rhun ap Maelgwn. &c. — B. 
 
 Y naill yn canlyn bai y llall. 
 Mai hyn yn llyvyr Llanerch. 
 
 Cadwalader Yendigeit m. Catwallawn 
 m. Catvan m. Yago m. Beli m. Run m. 
 Maelgun m. Catwallawn llauhir m. Einn- 
 yawn yrth m. Cunecla Wledic. L>. L.M. 
 
 Kynan, a ddoeth gyda Chadvan i'r 
 Ynys hon. B. 
 
 Kenon a ddaeth o Lydaw ygyta Chatvan 
 er enys hon. D. Gwel Kynon. 
 
 Kynawc, ap Brychan Merthyr. ac ym 
 Merthyr Kynawc ym Mrecheiniog y mae'n 
 Gorwedd a Banhadlwedd 'ch Banhadle o 
 Fanhadla ym Mhowys i vam. C. a T. W. 
 Llangynog ym Mechain Mochnant. Llan- 
 gynog yn Derllysg, S. Gaervyrddin. 
 
 Tebyg mai cariadwraig oedd hon : Gwel 
 Brychan a'i dair gwraig. 
 
 1 Llangadwaladr, in Anglesey, is a church dedica- 
 ted to this royal saint. He was the last king of the 
 Ancient Britains, and was be-monkt and sainted by 
 the Pope of Rome, Sergius. A.D. 665. R. Y. but 
 688. Galfr. and Caradoc. 
 
 His grandfather, Cadvan, had been buried at this 
 church, whose ancient name was Eglwysael, but 
 afterwards was dedicated to St. Cadwaladr. 
 
 The inscription on Cadvan's tomb is on a stone, 
 put as a lintel over the south door of that church ; 
 part of it hid in the wall by the incurious mason. 
 
 CATAMANUS EEX SAPIENTISIMUS 
 OPINATISIMUS OMNIUM KEGUM. 
 This I copied from Rowland's Mona, but I would 
 have the stone again more narrowly examined. — L.M. 
 
 Kyndeyrn Garthwys ap Ywein ap Urien 
 a dengw 'ch Lewdwn Luydauc, &c. i vam. 
 B. K. &c. — Llangyndeyrn, swydd Gaer- 
 vyrddin. 
 
 Kyndeyrn Garthwys ap Y . ap U Reged 
 ap Cynfarch ap Meirchiawn gul ap Grwst 
 ledlwm ap Cenau ap Coel, a Dwynwen 'ch 
 Ladden lueddog o ddinas Edwin (Eidyn) 
 yn y Gogledd i vam. C. 
 
 Yr oedd Cyndeyrn arall. 
 
 Kyndeirn ap Arthawc ap Keredic ap 
 Cunedda. C. 
 
 St. Kentigern yn Llanelwy. MS. 
 Yn llyvyr Llanerch vel hyn — 
 
 Kyndeyrn garthwys m. Ewein m. Uryen 
 a Diuw verch Lewdvn lluydauc e vam. D. 
 
 Yn llyvyr Th. W. vel hyn a Deuei 
 verch Lewddun Luyddawg i fam o ddinas 
 Eiddin yn y Gogledd. Th. W. 1. 
 
 Kyngar. ap Arthawc ap Keredic, &c. 
 C. 
 
 Cyngar ap Arthawg ap Ceredig ap 
 Cunedda Wledig. T. W. 2. 
 
 Yr oedd Kyngar arall. 
 
 Kyngar ap Geraint. Gwel lestyn. C. 
 
 Kyngar, lestyn a Caw Cowllog (tad 
 Keidio Ane ac Aiclclan Yoeddawg) oeddynt 
 blant Geraint. Gwel Geraint ac lestyn. 
 H. Rowland. 
 
 Cyngar yn Llangefni. H. R. 
 
 Llangyngar yn swydd Fflint. 
 
 Cyngar ac Iestin a Cataw a Selyf, 
 meibion Gereint ab Erbin ap Custennin 
 Corueu ap Cynfor ap tutwal ap Eurmwr 
 (neu morfawr) ap Caden ap Cynan ap 
 Eudaf ap Caradoc ap Bran ap Llyr lled- 
 iaith. T. W. 2. 
 
 Kynhaval St. ap Elgud ap Cadfarch o 
 Lun ap Carad. freichfras Tub tabrawst neu 
 Tuthlwyniaid i vam. C. — Llangynhav- 
 al, Dytfryn Clwyd. 
 
 Cannavel Sant ap Elgud ap Cadfarch 
 ap Caradog freichfras. Tubrawst a hanoedd 
 o'r T. W. 1. 
 
 Cynhafal sant ap Elgud ap Cadvarch o 
 Leyn ap Caradoc freichfras. Tubrawst 
 ferch Tuthlwyniait ei fam. T. W. 2. 
 
 Kynbaearn St. yn Efionydd ap Cynwel 
 ap Cyndrwyn olys Tudwynnan yn Kered. 
 S. — Llangynhaearn. Arvon. 
 
 Kynhaearn yn Eiddionydd a Hugarva" 
 ap Cyndryoyn o lystin Wennan Ynghaer 
 Einiawn. B. 
 
 Yn 113^^" Llanerch vel hyn — 
 
 Cynhaearn en eidyonyd m. kervael m. 
 kendrwyn o lystin wynnan en Kereinny- 
 aun. D. LM. Gwel ei frodyr Elhaearn 
 a Llwchaearn. 
 
 Cynhaearn yn Ynys yn Efionydd mab i 
 
422 
 
 BONEDD Y SAINT. 
 
 Garanvael ap Cyndrwyn o Lystenwynnen 
 yngheredigiawn. T. W. 1. yn veius o D. 
 Ei frawd alhaearn yngliegidva ymhowys. 
 T. W. 1. 
 
 Kynbryd ap Bryclian y sydd St. yn 
 Llanddulas. C. velly T. W. 2. 
 
 Kyrnryd neu Kyvryd. Ed. Lhvyd. 
 
 Kynvyw a Kyniw, Kynvyw St. ap 
 Gwynlliw ap Gliwys ap Tegid ap Cadell. 
 S. — Llangyniw, Powys, Cwmd. Caerein- 
 ion. 
 
 Kynvyw sant m. Gwynllyv m. Gliwis 
 m. tegit. m. Cadell. D. LM. 
 
 Kynon, a ddaeth i'r ynys gyda Chadvan. 
 C. Gwel Kenon. Gwel Cadvan. 
 
 Kynvarch. Sanctus Kynvarch yn ffen- 
 estr Eglwys Llanvair Dyffryn Clwyd. 
 
 Kynvarch a ddyveisiawdd yr Ysgrifen 
 ar y garreg wrth Langollen. 
 
 Conraarch pinxit hoc Chirographum 
 Rege suo Poscente Concen, &c. 
 
 Kymorth'ch Bryclian yn Enilyn ai 
 chwaer Clydai gyda hi. C. 
 
 Clydai yu Emlyn. T. W. 2. 1 
 
 Kynvarwy ap Awy ap Llehenog Ar- 
 glwydcl Kerny w. — Llechcynvarwy. 
 
 Ei Eglwys yn Llechgynvarwy Mon. 
 H R. 
 
 Kynin ap Bryclian sydd sant yngwlad 
 ddyfed, yn y lie a elwir Llangynin a'i 
 Weision, neu a'i Veibion. C. velly T. W. 
 2. neu Kynyn. — Llangyxin, S. Gaervyrdd- 
 in. Yn anghywir Llangynan. 
 
 Kynvran ab Bryclian y sydd Sant yn 
 Llysvaen yn Bos. C. velly T. W. 2. 
 
 Bhad duw a Chynfrau lwyd ar y da, 
 Meddynt wrth offrwm dros wartheg yn 
 ffynon Gynfran yn Uysvaen, medd Ed. 
 Llwyd yn ei Itinerary. 
 
 Kynydyn ap Bleiddid ap Meiriawn ap 
 Tibiawn ap Cunedda Wledic. B. 
 
 Ai onid jy un a Canotinn, yn yi- argraf 
 ar gareg yn mynwent Llanwnnws yn S. 
 Garedigion ì L. M. 
 
 Kyflefyr ap Br} r chan Merthyr, ac a sydd 
 yn Gorwedd yn Sant Yngheredigion yn 
 Neheubarth. C. velly Th. W. 2. 
 
 Kwyllog Stes. chwaer i Gildas ap Caw, 
 medd íl. B. a gwraig Medrawd. — Llan- 
 gwyllog. Mon. 
 
 Kedol. — Llangedol Arvon. 
 
 Llangedol yn nihlwyv Pentir wrth 
 Bangor Vawr. 
 
 Klynin ap Heli ap Glannog. T. W. 2. 
 Gwel Bocla. — Llanglynin. 
 
 Llanglynin yn Arvon ; arall yn Meirion. 
 
 1 But with him there is no daughter of Brychan 
 called Cymmorth. One of them called Cenetlon lies 
 in Mynydd Cymorth,— L.M. 
 
 Kelert. — Bedd Kelert. Llangeler. 
 
 Bedd Kelert, yn Arvon ; hevyd Llan- 
 geler yn S. Gaervyrddin. 
 
 Kedyrn. — Llangedyrn. 
 
 Llangedyrn yn Lleyn. 
 
 Kurig x St. Eglwys yn Arwystli a elwir 
 Llangurig. — Un a ddwg — Gurig lwyd dan 
 gwrr ei glog. — Llangurig. Arwystli. Eg- 
 lwys Hid a Churig. Morgan wg. Egl. Porth 
 Gurig. Morg. Capel Curig a'i fam Iulita, 
 yn Arvon. 
 
 Kynllo St. yn Bhaiadrgwy fab Mar fab 
 Cenau fab Coel. T. W. 1. — Llangynllo. 
 Ceredig. Llangynllo. Maesyved. 
 
 Kwnllo. — Llangwnxlo. Cered. wrth 
 Kilkenm. 
 
 Kynvelyn St. — Llangynvelyn. Cered- 
 igion. Geneu 'r Glyn. 
 
 Kenvelyn m. Bleidud m. Meiriawn m. 
 Tibyawn m. Cuneda Wledig. D. LM. 
 
 Karawn neu Caron yn Neheubarth. 
 T. W. 1.— Tregaron. Ceredig. 
 
 Kolmon neu Kolman St. — Llangolmon. 
 S. Benvro. 
 
 Katrin neu St. y Catrin. — Eglwys 
 Saint y Catrin. Tir Dewi. Llaniestin 
 yn Mon. 
 
 Sain Cler neu St. Clares. 2 — St. Clare. 
 S. Gaervyrddin. 
 
 Caio. — Cynwyl Gaio. 
 
 Kynheidion neu Kynhaiddion. Gwe 
 Tegiwc. — Llangynheidion. Cydweli. 
 
 Cynneiddian 3 ap Ynyr gwent a Thegiwg 
 ei chwaer, eu mam oedd Fadrun verch 
 Gorthefyr frenhin. T. W. 2. Gwel Ceid- 
 iaw. 
 
 Kwnnwr. — Llangwnnwr. S. Gaer- 
 vyrddin. 
 
 Kenych neu Kynych. — L. G. Gothi. — 
 Llangenych. S. Gaervyrddin. 
 
 Kammarch St. — Llangamarcii. Brych- 
 ein. 
 
 Kanten — Llangenten. Brychein. 
 
 Kynydyr St. — Eglwys Mair a Chyn- 
 ydyr. Brych. 
 
 Kenau St. — Llangenau Brych. 
 
 Krallo St. — Llangrallo. Morg. 
 
 Kynwjd St. — Llangynwyd fawr. 
 Morg. 
 
 Karvan. — Llangarvan. Morg. 
 
 Kiwg St. — Llangiwg. Morg. Llangiwg. 
 Mynwy. 
 
 KyfelachSt. — Llangyfelach. Tir Gwyr 
 Morg. 
 
 Kyoydd St. — Llangynydd. Tir Gwyr. 
 
 Koven. — Llangoven. Mynwy. 
 
 l See his Legend in Giraldus Cambrensia. — Itin. 
 Cambr. 
 
 2 This is a Norman Saint. 
 
 3 Over Cyneiddian is interlined Ceidiaw. 
 
BOXEDD Y SAINT. 
 
 423 
 
 Kyvy w St. neu Kiviw. — Llangyviw 
 neu Llangiyiw. Mynwy. 
 
 Kiwa St. — Llangiwa. Mynwy. 
 
 Keydyav in. enyr guent. D. LM. 
 GwerKeidiaw ap Caw. — Cappel Ceidio. 
 
 Ceidiaw ap Yrnyr gwent. T. W. 1. 
 
 Cowrda yn Llaiigoed ym Mou. Th. 
 W. 1. 
 
 Caminab Sant (brawd Cadog) ap Gwyn- 
 llyw. T. W. 1. 
 
 Cwyfyn fab Arthalun o Lyn achlach. 
 T. W. 1. 
 
 Cataw ap Geraint ap Erbin. Gwel 
 Cyngar. T. W. 2. 
 
 Cedol Sant ynihlwy Pentir, wrth Fan- 
 gor fawr yngwynecld. T. W. 1. Gwel 
 Kedol. 
 
 D. 
 
 Deinioel ap Dynot ap Pabo Post Pryd- 
 ain. — Llanddelnioel. 
 
 Deiniol ap dynot Va ap Pabo P. Pryd- 
 ain a dwywai'ch Leenawg i vam. B. — 
 Deinioel mabsant Bangor vawr. Llan- 
 ddelnioel. S. Garedigion. 
 
 Deiniol ap dunawd ap P. P. P. ap Arth- 
 wys ap Avar ap Cenau ap Coel, &c. a 
 dwynwe 'ch Gwellawc Llienawc i vam. 
 C. 
 
 Deinyoel m. Dunaut TJwrr m. Pabo 
 post prydein o Dwywei uerch Lennauc e 
 vam. D. LM. 
 
 Deinioel ap dunawd Wr ap Pabo post 
 Prvdain a dwywei ferch Lennawc i fam. 
 Th. W. 1. 
 
 Mewn lie arall, dwywy ferch Banallic i 
 fam. Th. W. 1. 
 
 A Dwvwe ferch Gwallawg ap lleenauc 
 ei fam. T. W. 2. 
 
 Deinioel neu Deiniel fab. mab y Deinioel 
 uchod. — Llanddeiniel fab. yn Mon. 
 
 Dewi l ap Sant 2 ap Cedic ap Caredic ap 
 Cunedda wledic a Nort (neu Noun) 'ch 
 Gynyr o (neu Ynyr o) Gaergawch i vam. 
 B. 
 
 Dewi m. Sant. m. Keredic m. Cuneda 
 wledic a Nonn uerch Kenir o Gaer Gauch 
 e Menyv e vam. D. LM. 
 
 Dewi ap Sant ap Ceredic ap Cunedda 
 wledic ap Edyrn ap Padran beisrudd. C. 
 
 Mam Dewi oedd jSTon'ch Gynyr o Gaer- 
 gawch y Myniw. C. 
 
 Mam Cynyr o Gaergawch oedd Anna 
 verch Uthur Bendragon. Sim. Yychan 
 apud Tho. W. 2. 
 
 1 Dewi ddyfrwr— i. e. David the waterman ; because 
 he lived on water before he accepted of a bishopric. 
 
 2 Xanthus. 
 
 Y saith Gefnder sant 
 Dewi a Chybi achubant beunydd 
 Dwyn Beuno yn Warant 
 Din gad Cynfarch a bar chant 
 A Deinioel a Seirioel sant. . 
 
 Dyna'r saith eurfaith arfer gan Feudwy 
 
 Gwynfydu bob auiser 
 
 A fu 'n y Maen graen grynder 
 
 A'r saith a l rifodd y ser. 
 
 Dier, (Chwaer Tyfrydog) merch Arwystl 
 Gloff. B. Gwel Diheyuyr. 
 
 Dier ymodffarri ynghegengl. C. 
 
 Dier ymhot varu ynhegeingl. C. m. 
 Arwystl Gloff, &c. Gwel Tyfrydog. 
 
 Digan. 
 
 Digain yn Llangerniw ap Custenin 
 Gorveu. C. 
 
 Digain yn Llangemyw ap Custennin 
 Gorneu. T. W. 2. Gwel Ysgin. 
 
 Dingad ap Brychan, yn sant yn ISTgwent 
 is Coed y mae'n Gorwedd. C. a T. W. 2. 
 
 Dingatt ap ISTuclcl hael oedd Tad Lleu- 
 ddat. Gwel Lleuddat. 
 
 Dochdwy, Dochary a ddoeth gyda Chad- 
 van i'r Ynys hon. C. 
 
 Dochdwy a ddaeth i'r Ynys hon gyda 
 Chadvan. C. velly Th. W. 1. 
 
 Dothdwy, a mael a sulyen, &c. a doeth- 
 ant o Lydau ygyt a Chatvan e'r enys hon. 
 D. LM. 
 
 Dogfael (Dochvael) ap Ithael ap Ceredic 
 ap Cunedda Wledic. B. a C. — St. Dog- 
 mael. S. Benvro. 
 
 Dochvael ap Ithael hael. 
 
 Docvael. C. 
 
 Dogfael ap Ithael hael ap Cedic ap 
 Ceredic ap Cunedda wledic cefnder Dewi. 
 — T. W. 1. 
 
 Docuael m. Ithael hael m. Keredic m. 
 Kuneda wledic. D. L.M. 
 
 Dogfel yn Nhalebolion. T. W. 1. — 
 Llanddocwel. Mon. 
 
 Dogvan. 
 
 Docvan a Rawin a Bun meib Brychan 
 ni wn i pie i maent yn gorphowys. C. 
 velly T. W. 2. 
 
 Dona ynghathgoed ym Mon ap Selyf ap 
 Cynan Garwyn ap Brochwel Ysgithrog, 
 &c. C. velly T. W. 2. ac 3 Ynglîrafgoed 
 uwch ynghathgoed ym Mon. — Llajstddona. 
 
 Dona ap Brochwel Ysgythrog. S. 
 
 Don m. Non ap Selyf ap Cynan garwyn 
 ap Brochwel Ycithrog. — B. 
 
 Dwyn wen 2 'ch Yrychan a Cheinwen ei 
 chwaer, sydd Santesau yn Llanddwyn ym 
 Mon. C. velly T. W. 2. — Llanddwyn, 
 ym Mon. 
 
 2 This Saint; among the Welsh, was, like Venus 
 among the Romans, the protectress of all love affairs. 
 David ap Gwilym's Petition to her is a master-piece. 
 
424 
 
 BONEDD Y SAINT. 
 
 Dwyvael ap Pryderi neu Pryder ap 
 Dolor' deini o Ddeifr a Brynacli yn y 
 gogledd. C. velly Th. W. 2. yn veius yn 
 lie, Dwyuael m. Pryderi m. dolor deiuyr 
 o deiuyr a brennych en e gogled. D. L.M. 
 
 Dwyfel yn Llanvair yn Lleyn. T. W. 1. 
 
 Dyfnan ap Brychan yni Mon ; y Llan- 
 ddyfnen y mae yg Gorwedd. B. 
 
 Dvfnan ap Brychan yn llanddyfhan. 
 T. Ẃ. 2. 
 
 Dyfnog, Dynawc sant ap Medrawd ap 
 Sawdaf ap Caradawc freiclifras. B. 
 Camddarllead o — 
 
 Dyfnauc Sant m. Medrant m. Courdaf 
 m. Caradawc ureichuras. D. L.M. 
 Camddarllead o — 
 
 Dyfnog ap Madredd ap Cowrda ap Car- 
 adauc freiclifras. Th. W. 1. 
 
 Dyvrig ap Brychan sydd sant ynghered- 
 ion. C. velly T. W. 2. 
 
 Dubricius archesgob Llandaf. Gwel 
 Lib. Landau. 
 
 Dwywe. — Llanddwywe yn Arddudwy. 
 
 Ar y sul Cyntaf ar ol dygwyl Ddywa y 
 cedwir gwylmabsant Dimmeirchion. Ed. 
 Llwyd. 
 
 Diheyuyr e mot y Uarru en tegeingl m. 
 Hawystel gloff o Ly wanned uerch Amelavd 
 wledyg ei fam. D. L.M. Gwel Dier. 
 
 Dolor ap deifr o ddeifr a bryneich yn y 
 Gogledd. T.W.I. 
 
 Dannwc a Samarws y Saint ym Mhenial 
 ym Meirionydd. Th. W. 1. Gwel Tanwc. 
 
 Doget. T. W. 1. — Llanddoged. 
 
 Dogecl ap Cedig ap Cunedda wledig 
 frenhin. T. W. 1. 
 
 Dolgar merch Gildas ap Caw arglwydd 
 Cwm Cawlwyd. T. W. 2. Gwel Gwyn- 
 nawg. 
 
 Derfel gadarn Sant a Dwywei, meibion 
 Hywel ap Emyr llydaw. T. W. 2. Gwel 
 Herbert's Life of H. 8. — Llandderfel. 
 
 E. 
 
 Edwen, Santes o Lin Saeson, naill ai 
 Merch ai nith i Edwin frenhin Northum- 
 berlant yr hwn addygpwyd i iynu yn llys 
 Gadvan ynghaersegaint \ ym Mod mae ei 
 heglwys. R. — Llanedwen. Mon. 
 
 Edyrn, neu Edeyrn ap Beli ap Khun ap 
 Maelgwn ap Cad wal lawn law hir ap Ein- 
 iawn Yrth ap Cunedda wledic. B. — 
 Eglwys Edern. Lleyn. 
 
 Edyrn ap Lludd ap Beli, &c. ap Cys- 
 wallon. C. 
 
 Edern m. Nudd m. Beli m. Run. m. 
 Maelgun Gwyned m. Catwallawn llavhir 
 m. einnyaun yrth m. Cuneda wledic. D. 
 L.M. — Bodedern. Mon. 
 
 Edern ap Beli ap Bun, <fcc. mal yn D. 
 Th W. 1. 
 
 Egryn ap Gwryclr drwm ap Gwedrawc 
 ap Geraint ap Garanawc ap Glewddigar 
 ap Cynwae Rychwain o fod Rychwain yn 
 Eos. C. velly Tho. W. 2. eithyr Cynwag 
 Bhychwain. — Llanegryn. 
 
 Egryn ap Gwydrdrwm ap Gwedrawg ap 
 Geraint ap Caranog ap Glewdigar ap 
 Cynwal ap Rychwin o vod Bhychwin yn 
 Rhos. T. W. 1. 
 
 Einion Frenin ap Einion Yrth ap Cun- 
 edda wledic. S. — Llanengen neu Llan- 
 eignton. yn Lleyn. 
 
 Einion frenin yn Llŷn ap Ywain danwyn 
 ap Einiawn Yrth ap Cunedda wledic. B. 
 
 Einnyawn frenhin en Lleyn m. Ewein 
 danwyn m. Einnyawn Yrth m. Cuneda 
 wledic. D. L.M. 
 
 Einion frenin yn Llun, a Seiriol ym 
 Mhenmon a Meirion yn y Cantref, Meibion 
 Ywain Danwyn ap Einion Yrth, &c. C. 
 
 Elldycl. — Llanelltyd yn Meirion. 
 
 Am dano nis crybwyllir amgen nag 
 Elldyd farchog ydoedd. — Ed. Llwyd's 
 Itinerary. 
 
 Eurgain, 'ch Maelgwn Gwynedd. S. B. 
 C. — Llaneurgain. 
 
 Eurgein uerch Vaelgwn Gwynedd m. 
 Catwallawn llauhir m. Einyaun yrth m. 
 Cuneda wledic. D. L.M. 
 
 Eithrias a ddaeth gyda Chadvan i'r 
 Ynys hon. B D. 
 
 Eithras a ddaeth, &c. C. 
 
 Eithras a doeth o Lydav ygyt a Chatvan 
 er Enys lion. D. L.M. 
 
 Elaeth frenin ap Meuruc ap Idno, ac 
 Omen Grog * verch Wallawc ap Lleenawc 
 ei Fam. B. — Capel Elaeth. Mon. 
 
 Elaeth frenin ap Meuruc ap Idno ac 
 Elen wallawc luyddawc ei fam. C. Elen 
 vch Gwallawc ap Llienawc. 
 
 Elaeth vrenhin m. Mauryc m. Idno ac 
 Onnen uerch wallavc m. lleennavc e vam. 
 D. L.M. 
 
 Elaeth, &c. ap Meirchiawn ap Grwst ap 
 Cenau aji Cael Godhebog o Elen walldawc 
 luyddawc ei fam. T. W. 2. 
 
 Bai o'r un achos a'r un yn C. 
 
 Elen 'ch Goel godeboc, a honno a gavas 
 y groes vendigaid wedi ei chuddio o'r 
 Iddewon 2 yn y ddaiar. C. velly T. W. 2. 
 
 Enghenel wyr Frychwel yscithroc ym 
 Mon. y mae ei Lann. — Llanenghenel. 
 
 Elhaearn ynghedigfa ym Mhowys ap 
 Hugarvael ap Kyndrwyn o Lystinwennan 
 ynghaereiniawn. B. — Llanaelhayarn. 
 
 1 Darllen Onien Greg. 
 2 Iuddeon— T. W. 
 
BONEDD Y SAINT. 
 
 425 
 
 Aelliayarn yn Cegidva yn Powys ap 
 Kyrvael ap Kyndrwyn o Lys Tydwynnan 
 yngheredigion. S. 
 
 Elhaearn eg kegitva em Powys m. 
 Keruael m. Kendrwyn o Lystinwynnan 
 en Kereinyaun. D. L.M. 
 
 Morfael ap Cyndrwvn o Lyswynnan. 
 T. W. 2. 
 
 Elian Keimiad ap Kallgu redegoc ap 
 Carcludwys ap Cyngan ap Yspwys a 
 Chenaf 'ch Dewdwr mawr i fam, Chwaer i 
 Rys ap Tewdwr niawr. C. 
 Bai garw. 
 
 Elien keimied ap alltu redegawc ap 
 Carcludwys ap Cyngu ap Yspwys ap 
 Cadrawd Calchvynycld a Thegvan verch 
 Tewdwr raawr ei fam. B. 
 
 Dyma y darllead iawn — 
 
 Elyen keimyat m. Alltu redegavc m. 
 Carlcludwys m, Kyngu m. Yspwys in. 
 
 Cadravt calchuenyd nav uercli 
 
 teudwr mavr e vam. D. L.M. 
 
 Elien ap Alltu redegawc ap Carcludwys 
 ap yspwys ap Cadrawd Calchvynydd o 
 Gyna verch tewdwr mawr ap Eniyr llydaw 
 ei"Fam. Th. W. 1. 
 
 Elen Ceimiad ap Callgu redegawg ap 
 Carcludwys ap Cyngen, <fcc. a chena ferch 
 Tewdwr mawr ap Madawc ap Emhyr 
 llydaw ei fam. Th. W. 2. Uwch Cena yr 
 oedd Gyna wedi ei yscrivenu. L.M. 
 Gwel ystori Elien Ceimiad gan Gwilym 
 Gwyn. 
 
 Elined verch Yrychan ynghorsebawl 
 neu Cruc gorseddawl. T. W. 2. 
 
 Eleri vch Yrychan gwraig Keredig ap 
 Cunedda wleclig a mam Sant ap Keredic 
 Tad Dewi archesgob Mynyw. C. velly 
 T. W. 2. 
 
 Eliri neu Eleri ymhenant, &c. hyd 
 Maxen wledig. 
 
 Gwel Baglan a Tlevoc 'ch Lewdwn 
 Rediawo o ddinas Eiddyn yn y gogledd i 
 vam. B. 
 
 Eleri ymhenant Gwytherin yn Rhyfon- 
 iawg, a Theon ei fam. Buchedd Gwen- 
 frewi. Th. W. 1. 
 
 Eleri em Pennant. D. L.M. Gwel 
 Lleudat. — Avon Eleri, yn Caredigion. 
 
 Erbin ap Custennin brawd oedd i Ddig- 
 ain. C. 
 
 Eugrad ap Caw y Frydain. Gwel Peirio 
 ei frawd. 
 
 Elnog. 
 
 Elnoc Sant o Gaergybi. 
 Yn debyg mai Eluot yw hwn. h. y. 
 Elvodugus neu Elbotus. 
 
 El wad 1 fab Gowlwyd, a fu Esgob 
 1 This is certainty Xe.mius's Elbotus. 
 
 ynghaergybi pan vu oedran Crist. 773. 
 Th. W. 1. 
 
 Eluoc Sant o Gaergybi. T. W. 2. cam- 
 ddarllead am Eluot. 
 
 Envael. 
 
 En vail 'ch Yrychan sydd sautes ym 
 Merthyr Envail. C. velly T. W. 2. 
 
 Erwyn. 
 
 Enddwyn. — Llanenddwyn. yn Ardud- 
 wy, 
 
 Euddog. — Llaneuddog, wrth Dulas, 
 yn Mon. 
 
 F. 
 
 Fabiati. Camddarllead o Fabiali, mae 
 yn debyg. 
 
 Fred Leian. Gwel Sanffraid leian. C. 
 
 Ffinan oeddddiscybl i Aidan. R,. Mon. 
 Ant. p. 153. Gwel Flaherty's Ogygia. 
 
 Fflewyn St. mab Ithael hael. Gwel 
 Gredivael. 
 
 Fabiali ap Brychan. Gwel Neffei a 
 Pascen. C. 
 
 G. 
 
 Gallgo ap Caw o Frudain. Gwel Peirio. 
 Rowland. — Llanallgo, Mon. 
 
 Gurhei m. Caw o ben ystrywyeyt en 
 Arwystli. D. L.M. 
 
 Garmon ap Redgitus o Ffrainc i'r henyw 
 ac yn amser Gwrtheyrn Gwrthenau i doeth 
 i'r ynys hon. T. W. 2. — Llanarmon. 
 Capel Garmon. St. Armon. St. Harmon. 
 
 Garmon ap Ridicus ac en oes Gortheyrn 
 gortheneu y doeth er enys. D. 
 Ond yn yr hen lyvyr — 
 
 Garmavn m. Ridicus, &c. L.M. 
 
 Goleuddydd 'ch Frychan sydd santes yn 
 Llanhesgin yngwent. C. velly Th. W. 2. 
 
 Grwst neu Gorwst ap Gwaith Hengar 
 ap XJrien ac Eironwy 'ch Clydno Eiddyn i 
 vam. B. — Llanrwst. 
 
 Gorwst m. Gweith hengaer m. Elphin 
 m. Urièn, &c. 
 
 O lyvyr Llanerch, mae yn debyg. 
 
 Gorwst m. gueith hengaer m. elfin, m. 
 uryen ac euronwy uerch glytno eidin e 
 vam. D. 
 
 Grwst ap Gwaith Hengar ap Elfin ap 
 Urien ac felly i Goel godeboc, a Chreirwy 
 'ch Cludno Eiddun ap Cynwyd Cynwydion 
 ap Cynfelyn i vam. C. velly Tho. Wm, 
 1 a 2. 
 
 Gerwyn ap Brychan sydd sant vnghern- 
 yw. C. velly T. W. 2. 
 
 Gwenteirbron 'vch Emyr llydaw oedd 
 vam St. Cadvan. C. 
 
 Gwenddydd 'vch Brychan sydd santes 
 yn y lie a elwir y Towyn y meirionydd. 
 C. velly T. W. 2. Eraill ai geilw hi 
 
426 
 
 BONEDD Y SAINT. 
 
 Gwawrddydd gwraig i Gadell Deyrnlluc, 
 a mani Cyngen tad Frochwel Ysgithrog. 
 C. velly T. W. 2. Gwel Tangwystl. 
 
 Gwery. 
 
 Gwladis. Gwladus'ch Bryclian a fu 
 wraig i Wynlliw ap Gliwys ap Tegid ap 
 Cadell deyrn Hue a mam i Gadawc sant, a 
 main i Gliwys Keirnyw, ei frawd sant. 
 C. velly T. W. 2. 
 
 Gwawr 'ch Biychan gwraig Elidir Lyd- 
 anwyn mam Llywarcli hen. T. W. 2. 
 
 Gwrnerth neu Gurnerth Sant ap Llyw- 
 elyn sant o'r Trallwng. S. a B. 
 
 Gurnerth Sant m. Llywelyn sant o'r 
 Trallwng. D. L.M. 
 
 Gwyddfarch Erienot ap Amlarys tywys 
 sawc o'r Pwyl. S. 
 
 Gwyddvarch ym Meivot ap Malarys 
 tywyssawc y pwyl. B. 
 
 Gwydduarch e Meiuot m. Amalarus, 
 tywyssauc or Pwyl. D. L.M. 
 
 Gwynnun a Boda a Brotlien Sant meib- 
 yon Helic ap Glannauc o Dyno Helic a 
 oresgynvs mor eu Tir. D. 
 
 Gwynlliw. 
 
 Gwynllen ap Cyngar ap Garthauc ap 
 Cunedda wledig. B. 
 
 Guynlleu m. Cyngar m. garthauc m. 
 Keredic m. Cuneda wledic. D. L.M. 
 
 Gwenlliw ap Kyngar ap arthawg ap 
 Keredig ap Cunedda wledic. C. 
 
 Gwynlliw ap Cyngar ap Caraclawg ap 
 Cunedda wledig. Th. W. 1. 
 
 Cefnder i Gyngar oedd Cynfelyn ap 
 Bleuddud. Gwel Kynvelyn. T. W. 1. 
 
 Gwynog. 
 
 Gwynawc. 
 
 Guynnauc m. Gildas m. Caw. D. L.M. 
 Gwel Noethon. 
 
 Gwynnoc a thnotha meib Gildas ap...C. 
 
 Gwnnog a Noethan meibion Gildas ap 
 Caw. Th. W. 1. 
 
 Gwynnawg ap Gildas ap Caw arglwydd 
 Cwm Cawlwyd a Dolgar ei chwaer. T. 
 W. 2. 
 
 Gwyngawr ap Gildas ap Caw. B. 
 
 Gwynodl neu Gwynoedyl m. seithennin 
 vrenhin o vaes Gwydno a oresgynnis mor 
 ei dir. D. — Llangwnodl, yn Lleyn. 
 
 Gwen verch Vrychan yn Nhalgarth 
 eraill mai Clotfaith sydd yno. T. W. 2. 
 Dyma Gwennan, yn llyvyr S. mae 
 yn debyg. 
 
 Gwytherin en Rywyniawc m. Dingat, 
 àc. T>. Gwel Lleuddad, Baglan, Eleri, 
 Tygwy, Tyfriawc. Yn eglwys a monwent 
 Gwytheriu y mae Cerrig beddau Hynodol 
 ac arch Gwenfrewi, a'i llun gan Ed. Llwyd. 
 — 3d Itinerary. 
 
 Gredifael a Fflewyn meib. Ithel hael o 
 Erydain ymhenmynydd a Llanfflewyn ym 
 Mon. Bowland. 
 
 Gredevel m. Ithael hael o Lydaw. S. 
 
 Gredifel ymhenmynydd. Th. W. 1. 
 
 Gwrgon 'vch Biychan gwraig Cadrod 
 Calchfynycld a dreissiodd Tynwedcl Yagloc 
 yn rhỳdeu Tynwedcl. C. velly T. W. 2. 
 Eithyr Gwgon yn lie Gwrgon. 
 
 Gwrtheli neu Gartheli. 
 Capel Gwrtheli ymhlwy Llandewi brefi. 
 Gwrthiau alarch Gwrtheli. 
 
 Gwenvaen Santes, chwaer Peulan. R. 
 — Cappel Gwenfaen^ yn Bhoscolun, a 
 Ffynnon Wenvaen. 
 
 Gwel hevyd Gwyngenau brawd arall. 
 
 Gwenvaen chwaer Peulan, ac Angad 
 Coleion eu mam. Th. W. 1. 
 
 Gwenllwyfo neu llwyddog. Mon. — 
 Llanwenllwyfo. 
 
 Gwyngenau fab Pawl hen o'r Gogledd. 
 Th. W. 1. — Capel Gwyngenau, wrth 
 Gaergybi. 
 
 Gwel Peulan a Gwenvaen. 
 
 Gwynllwg. Th. W. 1. 
 
 Gredfiw yn Llanllyfni. T. W. 1. 
 
 Gorfyw Sant. — Capel Gorfyw, ym 
 Mangor uwch Conwy. T. W. 1. 
 
 H. 
 
 Hawystl 'ch Biychan sydd santes 
 ynghaerhawystl. C. velly T. W. 2. 
 
 Helic ap Glannauc. Tad Broth en, 
 Gwynnun a Boda, o dyno helic, a ores- 
 gynws mor eu tir. D. L.M. 
 
 Hychan ap Biychan sydd Sant yn 
 Nyffryn Clwyd. C. velly T. W. 2. 
 
 Honwyn neu Hywyn ap Gwyndaf hen 
 o Lydaw periglawr Caclvan a'r Saint a vu 
 yn Enlli yn unoed a hwynt. B. 
 
 Hywyn ap Gwyndaf hen o Lydaw perig- 
 lawr i Gad van ac i'r saint a fu yn unoes ac 
 efyn Enlli. C. velly Th W. 1. 
 
 Hewyn m. Gwyndaf hen o Lydau, per- 
 iglaur e Cat van ac er seint a vu en un oes 
 ac wynt en Enlli. D. L.M. 
 
 Howyn yn Aberdaron. T. W. 1. 
 
 Hil 
 
 ary. 
 
 Gwel Elian. 
 
 Iddew Corn Brydain ap Cowrda ap 
 Kriaclog freichfras ap Llyr Merini. S. 
 
 Idlos ap Gwyddnabi ap llawfrodedd 
 Yarvog coch. C. — Llanidloes. 
 
 Idloes m. Gwydnabi m. llau uroded 
 uaruawc. D. L.M. 
 
 Idloes ap Gwyddnabi ap Llawfrodedd 
 farchog Coch. T. W. 2. 
 
 1 In Llanilar, Cardiganshire, the wakes are kept 
 on dyddgwyl liar (neu liar bysgodwr). 
 
BOXEDD Y SAINT. 
 
 427 
 
 Iestin ap Geraint ap Cwstennin ap 
 Gorreu. S. — Llaniestin. 
 
 Iestin ap Geraint ap Erbin ap Custennin 
 Cornell ap Cynfar ap Tudwal Kurmwr neu 
 Morvawr. C. velly T. W. 2. 
 
 Yestin m. Gereint m. Erbin m. Custen- 
 nin gorneu. D. L.M. 
 
 Iestin ap Caden ap Cynan ap Eudaf ap 
 Caradoc ap Bran ap Llyr Llediaith. C. 
 
 Iestin ap Geraint ap Erbin. 1 
 
 Llechid yn Arllechwedd 'ch Ithel liael 
 o Lydaw. B. — Llanllechid. — Chwaer i 
 Degai a Thrillo. C. velly Tho. W. 1. a 
 2. Ae i Rychwyn. T. W. 1. 
 
 Lleian 'ch Vrychan Gwraig Gawran 
 mam Ayddan vradoc. C. velly T. W. 2. 
 
 Gafran ap Aeddan ap Gafran ap Dyfn- 
 wal hen a briodoedd Lleian vch Brychan, 
 medd R. Yychan. 
 
 Lleiddad nen Lleudat Sant en Enlli m. 
 dingatt m. nud hael m. senyllt m. Kedic 
 m. Dyfyniwal hen m. Ednevet m. Maxen 
 wledig a Thynoy ver . . . Lewdwn lluydyauc 
 o dinas eidin en e gogled e vam. D. L.M. 
 
 Ei frodyr oedclynt Baglan Gwytherin 
 Tygwy a Thivriawc, ai chwaer Eleri. D. 
 L.M. 
 
 Lleiddat yn Enlli ap Dingat, &c. mal 
 o'r blaen. B. 
 
 Lleuddad a ddaeth gyda Ghadvan. C. 
 Gwel Sulien. 
 
 Lleuddad 2 yn Enlli a Maelgan neu 
 Baglan yn Nghoed alun, Eleri ym Mhen- 
 nant, Gwytherin yn Rhyfonioc a Theccwy 
 yn Ardudwy a Thyfrydoc yngheredigion 
 iscoed, meibion i dclingad ap Neddhael ap 
 Seysyll ap Kedic, kc. a Thonwy 'ch Law- 
 dden lueddawc o ddinas Edwin i mam. 
 C. velly Tho. W. 2. a Thonwy ferch Law- 
 dden. 
 
 Llonio neu Lloniaw lawhir ap Alan 
 Yyrgan ap Emyr Llydaw. B. 
 
 Llonyav llavnwr m. alan Yyrgan m. 
 emhyr Llydav. D. L.M. 
 
 Llonio ap Alan Efrigan ap Ynyr llydaw. 
 C. 
 
 Llwchaearn yn Kedewein ap Cynfael ap 
 Cyndrwyn. S.— -Llanllwchaearn. 
 
 1 He was buried at Llaniestin, near Beaumaris, in 
 Anglesey, whose tombstone I have seen there, with 
 an inscription upon it ; Avhich is falsely copied by 
 Mr. Rowland in his Mona Antiqua, p. 1 56. 
 
 2 Leuddad's legend is in L. Gl. Cothi's works, p. 
 276, where he calls Dingad Brenin Bryn Buga ap 
 Nudd hael. He also calls him Llowddog. 
 
 Llowddog fy llw a oddef . 
 Lleuddad ap Dingad yw ef.— L. G. Co. 
 H. Dafydd ap Ieuan ap fthys in Cywydd Enlli 
 calls him Llewdad. 
 Cennad at Lewdad Lwydwyn.— H. D. I. Rh. 
 
 Llwchaearn ynghyd dewein ap Kygar- 
 vael Cyndrwyn o Lystin wennan. B. 
 
 Llwch haern en Kedewyng m. Kervael 
 m. Cyndrwyn. o Lystinwynnan yn Keren- 
 yaun. D. L.M. 
 
 Lluuab a ddoeth gyda Chadvan i'r ynys 
 hon. B. 
 
 Llyuab a ddoeth o Lydau ygyt a chatvan 
 er Enys hon. D. L.M. 
 
 Llywelyn Sant ap Bleiddyt ap Tegonwy 
 ap Teon ap Gwinau dau freuddwyd. S. 
 
 Llywelyn o'r Trallwng ap Tegonwy ap 
 Teon ap Gwinau dau freuddwyd. B. 
 
 Llywelyn m. Bleidud m. Tegonwy m. 
 Teon m. guineu deu XJreudvyt. D. L.M. 
 Gwel Gurnerth. 
 
 Llywyn neu Llywen a ddaeth gyda 
 Chadfan i'r ynys hon. B. 
 
 Llywen a doeth o Lydau ygyt a Chatvan 
 er enys hon. D. L.M. 
 
 Llecheu ap Brychan yn Llangan 1 ym 
 Mon neu Tregayan ym Mon. C. 
 
 M. 
 
 Marchell 'ch Arwystl gloff a Thywan- 
 
 wedd 'ch amlawd wledic ei mam. Capel 
 
 Marchell yn Llanrwst. T. W. 1. — Ys- 
 trad Marchell. 
 
 Marchell 'ch arwystl gloff o dwywannedd 
 vch amlawd, &c. C. 
 
 Gwel Tyfrydog ei brawd. 
 Marchell verch Hawystel gloff o Lyw- 
 annedd 'ch amalavd wledyc e mam. D. 
 L.M. 
 
 Mathaern ap Brychan yngheredigion y 
 gorwedd. C. velly T. W. 2. 
 
 Mechell 'vch Yrychan gwraig Gynyr 
 varfdrwch. C. velly T. W. 2. 
 
 Mechyll neu Mechyl m. Cochwyl m. 
 Gwyn gohoew. D. 
 
 Yelly y darlleoedd rhai, ond val 
 hyn y dylai vod — 
 Mechyl ap Arthwys, &c. h. y. Mechyll. 
 Mechell ap Echwydd fab Gwyn, &c. 
 Rowland, p. 156. — Llanvechell. 
 
 Mechyll ap Mochwys ap Gwyn gohoew 
 ap Cynfarwy o Gerniw. Th. W. 1. 
 
 Meigent neu Meugant ap Cyndaf gwr 
 o'r Israel. C. velly T. W. 2. 
 
 Meirion neu Meiriawn ap Ywein dan- 
 wyn. S. 
 
 Meiriawn yn y Cantref ap Ywein dan- 
 wyn ap Einiawn Yrth, &c. B. 
 
 Meiryaun yn y Cantref mab Ewein 
 danwyn m. Einnyaun yrth m. Cuneda 
 wledic. D. L.M. 
 , Yn Llanveirion ym Mon. Rowland. 
 
 1 Llecheu ap Brychan yn Nhal-y-llecheu. — T. W. 
 2. That is certainly a blunder; for that is Tal y 
 Llychau, from the two Lakes. 
 
428 
 
 BONEDD Y SAINT. 
 
 Gwel Seirioel ac Einion frenin. 
 
 Maelog ap Caw o Fiydain. — Llanvael- 
 og. Mon. 
 
 Meryn neu Meiryn ap Seithennin o vaes 
 gwyddno a oresgynnodd mor en dir. S. 
 neu B. 
 
 Merin a Thutclyt a Gwynoedyl a Thud- 
 no a vennder a senneuyr, meibion 
 
 seithennin vrenhin o Yaes Gwydno a or- 
 esgynnws mor eu tir. D. LM. 
 
 Merini. Th. W. 1. Gwel Bliglyd. 
 
 Melangell 'ch Tndwal ap Credic l ap 
 dyfnwal hen ap Ednyved ap Maxen Wledic. 
 C. — Pennant Melangell. 
 
 Melangell ferch Tutwal ap Ceredic ap 
 Dyfnwal hen ap Edn ap Maxen wledig ac 
 Ethin wyddeles ei mam. T. W. 2. 
 
 Melangell merch Ricwlff m. Tudawal 
 tutclyt ac Ethni wyddeles e mam. D. 
 L.M. 
 
 Melangell merch Cuwlch m. Tydwal 
 tudclyd. Th. W. 1. 
 
 Mael 2 a doeth o Lydau ygyta chatvan 
 e'r enys hon. D. L.M. Gwel Sulien. 
 
 Mael ap Sulien ynghorfaen. T. W. 2. 
 Yn debyg mai Mael a Sulien. 
 
 Maelrys. — Llanvaelrys. 
 
 Maerlys ap Gwyddno ap Emyr llydaw 
 Cefnder i Gadvan. C. 
 
 Maelrys m. Gwydno m. Emhyr llydav 
 keuendv e Catvan. D. L.M. 
 
 Maethlu ynghaerneddoc ym Mon ap 
 Caradoc freichfras hyd Cunedda Wledic, o 
 De^au Eurfron i vam. Gwel Cadvarch a 
 Tangl. — Llanvaethlu. Mon. 
 Gwel Amaethlu. 
 
 Madrun uerch Wertheuyr urenhin enys 
 brideyn. D. L.M. 
 
 Madrun verch i wrthefyrn brenin o'r 
 ynys hon. T. W. 1. Ac anhun llawfor- 
 wyn. T. W. 1. 
 
 Mwrog, ym Mon. — Llanvwrog. Mon. 
 Gwel ei Ystori. 
 
 Mordeyrn St. — Capel Mordeyrn, St. 
 yn Nantglyn i'r oedd. T. W. 1. 
 Mae Cywydd o'i Ystori. 
 
 Mwynen verch Yrychan, hevyd ei dwy 
 chwaer Gwennan a Gwenlliw, yn ol llyvyr 
 S. Ond ni welais mo eu henwau mewn 
 llyvrau ereill. L.M. 
 
 K 
 
 Neffei, ap Brychan ai frodyr Pasgen a 
 Ffabiali o'r Ysbaenes a rei hynny aethant 
 
 1 Cedic. 
 
 2 Ar wyl Mael a Sulien y ceidw gwyr y Cwm yn 
 Nhegengl eu Gwylmabsant. 13 o Fai. 
 
 Y sul gwedi y dydd y cadwent nid yn unig yma 
 ond yn agos drwy Gymru oil eu Gwylmabsannau.— 
 Ed. Llwyd's Itinerary. 
 
 yn saint ac yn benrheithiau yn yr Ysbaen. 
 C. velly T. W. 2. Gwel Pasgen a Ffab- 
 iali. 
 
 Nefydd'ch Yrychan gwraig Tudwal 
 bevyr sydd Santes yn y lie a elwir llecli 
 gelyddon ym Mhrydyn. C. velly T. W. 
 2. — Llannefydd, S. Ddinbych. 
 
 Nevyn'ch Yrychan gwraig Cynvarch 
 oer ap Meirchion gul ap Grwst ledlwm ap 
 Cenau ap Coel godebog a mam Urien ap 
 Cynvarcli yr hwn a elwid Urien Reged ne 
 urien reget, e Mam Eurddul y wraig a fu 
 i Olifer gosgordclfawr. C. velly T. W. 2. 
 
 Nidan ym Mon ap Gwyrnyw ap Pasgen 
 ap Uryen. B. — Llan Nid an, Mon. 
 
 Nidan ym Mon ap Gwrfyw ap Pasgen 
 ap Cynfarch ap Meirchion ap Grwst ap 
 Cenau ap Coel godheboc. C. 
 
 Nidan e mon m. Guruyw m. Pasken m. 
 Uryen. D. L.M. 
 
 Noethan neu Noethen ap Gildas ap Caw. 
 B. 
 
 Noethon 1 m. Gildas ap Caw. D. L.M. 
 Gwel Gwynnavc. 
 
 Non mam Dewi. — Llan Nonn. 
 
 O. 
 Olert ap Brychan. 2 
 Oswald yn Northumberland ap Oswi 
 
 Aelwyn. Th. W. I.] 
 
 P. 
 
 Pabo post prydain ap Arthrwys ap Mar 
 ap Ceneu ap Coel godhebog. yr hynaf o 
 seiniau mon. Rowland Llanbabo. 
 
 Padarn ap Petrwn ap Emyr llydaw, 
 Kefnderw i Gadvan. B. — Llanbadarn. 
 
 Padern m. Petrwn m. Emhyr Llydau 
 kuendu e Gatuan. D. L.M. 
 
 Padarn ap Pedrwn ap Emyr Llydaw 
 Cefnder i Gadvan. Th. W. 1. 
 
 Padric ap Alvryt ap Gronoy o Waredog. 
 S. — Llanbadrig. 
 
 Padric ap Gronwy o Waredog. B. 
 
 Padric m. Aluryt m. Goronwy o Wared- 
 auc en Arvon. D. L.M. Yelhy yn un 
 man yn llyvyr Tho. W. 1. 
 
 Padric Sant ap Alfryd ap Gronwy o 
 waredawc yn arfon. C. yn llyvyr Tho. W. 
 o Wrydog yn arfon. 
 
 Padrig, Brython o Ystrad clwyd yn y 
 gogledd a bioedd Lanbadrig ym Mon fo 
 yrrasid gan y Pab Ccelestine i droi'r 
 gwyddyl. Rowland. 
 
 Padric Sant ap Alfryd ap Gronwy ap 
 
 1 NearEglwys Llangwm Dinmael, the chapels of 
 Gwynnog and Noethon are now converted to a mill 
 and a kiln. 
 
 An old Louse there called Llys dinmael. . 
 
 2 A mistake for Eleri verch Brychan. 
 
BONEDD Y SAINT. 
 
 429 
 
 Gwdion ap don o waredawg yn arfon. 
 T. W. 2. 
 
 Pascen ap Brychan. Gwel Neffei. 
 
 Peblic Sant yn y Gaer yn Arfon ap 
 Maxen wledig amherawdyr Rhufain ac 
 ElenVch Eudaf ei fam. B. a C. — Llax- 
 beblig. Arvon. 
 
 Peblic yn y gaer yn Arfon ap Maxen 
 wledic brenhin y Brutaniaid ac Inierawtr 
 yn Rhufain, ac Elen verch Eudaf ei fam. 
 T. W. 2. 
 
 Pedrog. 
 
 Pledrauc m. Clemens tywyssauc o Gern- 
 yw. D. L,M. 
 
 Hwyrach y dylasai vod yn Pedranc. 
 " L.M. 
 
 Pedrog ap Clemens tywyssawg Cerniw. 
 T. W. 1. — Llaxbedrog. 
 
 Pedyr m. Corun m. Keredic m. Kuneda 
 wledig. D. — Llaxbedr. 
 
 Padern ap Corun ap Keredic ap Cunedda 
 wledig. T. W. 1. 
 
 Peris Sant Cardinal o Rvuein. D. L. 
 M. — Llaxbebis. 
 
 Peris Sant Cardinal o ruvain a Gwynnin 
 a Brothen meibion i Lannawc ap Helig, o 
 ddyno Helig yn y gogledd. T. W. 1. 
 
 Yn llyvyr Llanerch vel hyn — Boda a 
 Gwynnin a Brothen, meibion Helig ap 
 Glannawc, &c. 
 
 Peulan ap Palcen o Fanaw, cliwaer iddo 
 oedd Gwenfaen o Roscolyn. Rowland. — 
 Llaxbeulax. 
 
 Peulan a Gwrgenau meibion Pawl hen 
 o Fanaw. Th. W. 1. 
 
 Camddarllead yw Gwrgeneu yn lie 
 Gwyngeneu. Gwel hwnw. 
 
 Peugan yn JSTyiFryn Clwyd. Th. W. 1. 
 
 Padran ap Corun. Gwel Caranaue, 
 Tyrnog, Pedyr. 
 
 Padran ap Hedd ap Emyr Llydaw. C. 
 Eraill a ddywaid mai — 
 
 Padran mab Peitwn mab Emyr llydaw. 
 C. 
 
 Hwyrach mai — 
 
 Padern m. Petrwn. Gwel Padern. 
 
 Peirio mab Caw o Frydyn ym mon y 
 mae. H. Rowland. — Rhosbeieio. 
 
 Gwel ei vrodyr — Gallgo, Eugrad, Mael- 
 og, Caffo, a'i chwaer Cwyllog. H. Row- 
 land. 
 
 R. 
 
 Rhain ap Brychan sydd sant yn Swydd 
 Lincol ac mae iddo deml ym Manaw. C. 
 velly T. W. 2. 
 
 Rhawyn ap Brychan Gwel Docvan. 
 C. 
 
 Rhun ap Brychen. Gwel Docvan. C. 
 
 Rheingar neu Rhieingar sydd santes yn 
 
 Llech Maelienydd, a mam Geinydr sant o 
 Faelienydd. 
 
 Nid yw hyn yn llyvyr D ; ond i mae 
 yn llyvyr. T. W. 2. 
 
 Rhvstud mab Howel vychan ap Howel 
 ap Emyr llydaw. C. velly T. W. 2. 
 
 Rhystut. T. \V. 2. Gwel Cristiolus. 
 — Llaxrhystud, Caredigion. 
 
 Ehystud Sant rhyw astud ferch 
 A roe' lin ar ryw larnerch. D. G. 
 
 Rhediw St. yn llanllyfni. Ffynnon 
 Recti w, Cadeir rediw, ol troed march red- 
 iw. ol bawd rediw, Dydclgwyl Rediw a 
 gedwir yno yn y gauav. 
 
 Rhwyclrys ap Rhwydrim neu Rocti^em 
 brenin Conacht. S. 
 
 Yn y werddon. R. 
 
 Rhwydrys vab Rhwydrhieni brenin 
 Conach o I werddon. Th. W. 1. 
 
 Rhychwyn Sant ap Ithael hael o Lydaw. 
 Th. W. 1. — Llaxrhychwyx. 
 
 Gwel Tegai, Trillo a Lie chid. 
 
 Rhychwyn ap Heli ap Glannog. T. W. 
 2. Gwel Boda. 
 
 Saxffbaid leian verch Cadwrthai wydd- 
 el. C. 
 
 Sanflraid leian verch Dwyppws ap Cef- 
 yth o rieni Yscotiaid. T. W. 1. 
 
 Sanffred leian verch Cadwthlac wyddel. 
 T. W. 2. — Llaxsaxffbaid. 
 
 Saeran ap Geraint Saer o Iwerddon. 
 
 C. a T. W. 2. Yn Llanynys mae Eglwys 
 Saeran yn nghantref dyffryn clwyd medd 
 Llelo Gwtta lie dangosir ei vedd medd Ed. 
 Llwyd, ogylch 3 neu 400 mlwydd oed. 
 
 Saiarn. 
 
 Seirioel em Penmon m. Ewein dauwyn 
 'mab Einyaun yrth m. Cuneda wledic. 
 
 D. L.M. — Capel Seieioel. 
 
 Gwel Einyaun a Meiryaun. Yelly 
 B. a S. 
 
 Selyf ap Geraint ap Erbin. T. W. 2. 
 Gwel Cyngan Iestin a Cataw. 
 
 Seneuyr ap Seithennin frenhin o faes 
 gwyddno. B. 
 
 Senneuyr, ap Seithennin vi^enhin o Yaes 
 gwydno a oresgynnws mor eu tir. D. L. 
 M. Gwel Tutglyt, Gwynoedyl, Merin, 
 Tudno a vender. 
 
 St. Siad yn yr Holt. T. W. 1.— St. 
 Chadds Lat. Cedda. 
 
 Siat Rhadynfre ap Cadfan llwycoed. 
 T. W. 2. a C. 
 
 Hwp-ach mai Cadvan abad Enlli. 
 
 Sylien neu Sulien a ddoeth gyda Chad- 
 van i'r ynys hon. B. a D. 
 
 Sulien, Kynon, Dochdwy, Mael, Tanwc, 
 
430 
 
 BONEDD Y SAINT. 
 
 Eithras, Lleuddad, Llywyn a ddaethant o 
 
 Lydaw gyda Chadvan. C. — Llansilin : 
 
 Capel Silin, yn îsgwrecsam. T. "VV. 1. 
 
 Yn amser Arthur yr oedd hyn, mae 
 
 yn debyg. 
 
 Styphan m. Mavon. m. Kyngan ni. 
 Cadell dyrnlluc. D. L.M.— Llanstyphan. 
 
 Styffan neu Ystyffan ap Mawan ap 
 Cyngen ap Cadell debyrn llyc. C. — ap 
 Cadell èeyrnllwch. B. 
 
 Sadwrn, Sant. — Llansadwrn, yn Mon 
 ac yn Emlyn, S. Gaervyrddin. 
 
 Sadymyn * Lat. Saturn inns. — Llansad- 
 yrnyn, S. Gaervyrddin. 
 
 T. 
 
 Tanawg a ddoeth gyda Chadvan. B. 
 — Llandanwg. 
 
 Tanuc a ddoeth o Lydaw ygyt a Chatuan 
 e'r Enys hon. D. L.M. 
 
 Tanwg. mab Itliael hael. Th. W. 1. 
 Gwel Twrog a Bagian. 
 
 Tangwn yn llangoed yni Mon. S. 
 
 Tangwn yn Llangoed ym Mon ap Car- 
 adawc freichfras ap Llyr, &c. B. 
 
 Tang-vn en Llano-oet e mon mab Carad- 
 auc ureichuras m. Llyr Marini. D. L.M. 
 Gwel ei vrodyr Catvarch ac Amaetlilu. 
 
 Tangwyn yn llangoed yni Mon. C. 
 
 Tangw^ystl neu Tanglwst. 
 
 Tangwystl verch Brychan, gwraig Cy- 
 ngen ap Cadell deyrnllyg mam Brochwel 
 ysgitlirog a Maig a Ieuaf. T. W. 2. 
 
 Teccwy neu Tegwy yngheredigion is 
 coed ap Dingat, <L r c. i Faxen wledig. B. 
 — Llandegwy. 
 
 Gwel Bagian. 
 
 Tecwyn neu Tegwyn a ddoeth o Lydav 
 ygyta Chatvan. D. — Llandecwyn, Meir- 
 ion. 
 
 Teccai neu Tegai ym Maes Llanglassawg 
 mab Ithel hael o Lydaw. S. — Llandygai, 
 Arvon. 
 
 Tegai Glassawc yn Maes ythan ap Ithel 
 o Lydaw. B. 
 
 Tegai ym Maes llanglassawg mab Ithel 
 hael o Lydaw. C. Gwel Llechid ei 
 chwaer. C. a Thrillo. C. 
 
 Tygei em Maes Llanglassauc m. Ithael 
 hael o Lydav. I). L.M. 
 
 Gwel ei vrawd Terillo. 
 
 Tegai ym Maes Englysawg a Thrillo yn 
 Ninerth yn rhos a Bhychwyn Meibion 
 Ithel hael o Lydaw, a Llechid chwaer 
 iddynt. 
 
 Tegiwc. 
 
 Tegiawc 'ch Ynyr Gwent, ei Mam oedd 
 
 1 Morgan ap Sadyrnin is mentioned in Mr. R. V. 's 
 papers of the .Northern wars. 
 
 Vadrun 'ch Gorthefyr frenhin. Gwel 
 Kynaiddion. T. W. 1. 
 
 Tecvan neu Tegvan Sant. 
 
 Tecuan Sant e Mon. m. Carcludwys m. 
 Kyngu m. Yspwys m. Cadraut Caluenyd. 
 D. L.M. — Llajntoegvan-, Mon. 
 
 Tegfan Sant ym Mon ap Carcludwys ap 
 Cyngen ap Yspwys ap Cadrawd Calch- 
 fynydd ac i goel godhebog frenin wyr i 
 Gadrod. Rowland. 
 
 Tegfan ap Carcludwys ap Cyngen ap 
 Ysbwys ap Cadrawt Calchfynydd a Thena 
 verch Dewdwr mawr ei fam. T. W. 1. 
 
 Teilaw l ap Enlleu ap Hwdwn bwn ap 
 Keredic ap Kuneda Wledic. B. — Llan- 
 deilo, eglwys Llandaf. Llandeilo Eawk. 
 
 Teilav m. eusych m. hydwn dwnn m. 
 Keredic m. Kuneda wledic. D. L.M. 
 
 Teilaw ap Cursith ap Hydwn dwn, C. 
 eraill a ddywaid mai — 
 
 Teilaw ap Enoc ap Hydwn dwn ap 
 Keredic ap Kunedda wledic. C. velly T. 
 W. 2. Nai fab Cefnder i Ddewi. C. 
 
 Teilaw ap Enos ap Hyddun dwnn ap 
 Keredic ap Cunedda wleclig nai fab Cefn- 
 der i ddewi a Thegfedd verch Tegid foel o 
 Benllyn ei fam. Th. W. 1. 
 
 Teilaw ap Cussith ap Hydwn. T. W. 
 2. neu Enoc. 
 
 Tibie 'ch Brychan, sydd Santes yn Llan- 
 dybie yn Ystraddewi. C. Darllain — 
 Ystrad Tywi. 
 
 Trillo yn dinerth yn Rhos, Gredevel m. 
 Ithael hael o Lydaw. S. — Llaxdeillo. 
 
 Trillo yn rhos ap Ithel o Lydaw. B. 
 
 Terillo en Dineirth en ros mab Ithael 
 hael o Lydav. D. L.M. 
 
 Trillo yn yddinerth yn rhos mab Ithel 
 Lael o Lydaw. C. 
 
 Gwel Llechid ei chwaer. Gwel 
 hevyd Gredevel. 
 
 Trmiaw ap Diwng ap Emyr llydaw 
 Cevender i Gadvan. B. — Llandrinnio. 
 
 Trunnyav m. Diuwng m. Emhyr llydav 
 Keuendv e Gatuan. D. L.M. 
 
 Triniawg fab duf^vng fab ymyi* llydaw 
 Cefnder i gadvan. Th. W. 1. 
 
 Tudno ap Seithennin. B. neu Seither- 
 in. — Llandudno, Arvon. 
 
 Tudno m. Seithennin frenhin o Vaes 
 gvydno a oresgynvs mor eu dir. D. L.M. 
 Gwel Gwynoedyl, merin, Tutglyt, senneu- 
 yr vender ei frodyr. 
 
 Tudfyl'ch Brychan sydd Santes ym 
 Merthyr Tudfyl ym Morganwc. C. velly 
 T. W. 2. — Merthyr Tudfyl. 
 
 1 This was St. Teliaus of Llandaf. In the "Welsh 
 Charter, in the Liber Landavensis, he is written 
 Teliau, being the Patron Saint of Llandaf. 
 
 Tri chorph a wnaeth Duw i Deilaw.— Triadea. 
 
BONEDD Y SAINT. 
 
 431 
 
 Tudyr yn Narwain Ynghyveiliawg ap 
 Arwystl gloff ap Seithenin vrenhin o Yaes 
 gwyddno. B. 
 
 Tuder en Darewein eg Keveilliauc m. 
 hawystel gloíF o Lywanned uerch amalaud 
 wledyc e Yam. D. L.M. 
 
 Tudur Sant yn Arwain ynghefeiliog 
 mab arwystl gloff, &c. o Dwywannedd 
 verch anilawcl wledig ei fam. C. 
 
 Tudur yn JSTarywain ynghyfeiliog, Ty- 
 frydog yin Mon, dier yn nhegengl ym Mot 
 fari a marchell ei ferch Meibion i Arwystl 
 gloff o ddifanwledd ferch amwlad wledig i 
 fam. T. W. 1. 
 
 Tutglyt m. Seithennin. Gwel Merin. 
 
 Tutglyt ap Sochmyn (Seithennin) frenin. 
 T. W. 2. 
 
 Tydie 'ch Brychan, yn y Tri gabelogwar. 
 C. velly T. W. 2. 
 
 Tydecho ap Annwn ddu ap Ynyr llydaw 
 Cefnderw i Gadvan. S. — Capel Tydecho. 
 
 Tedecho m. Annun du m. Emhyr llydav 
 Keuuend'v e Gatvan. D. L.M. 
 
 Tedecho ap Anun ddu ap Emyr, &c. 
 C. He had his Cloister at Llandegvan in 
 Anglesey. Rowland. 
 
 Tydecho ap Gildas ap Caw. S. 
 
 Twrnoc ap Arwystl Gloff yn Nyffryn 
 clwyd o Dwywannedd verch amlawd 
 wledig ei vam. C. — Llandyrnog. 
 
 Tyrnawc yn Nyffryn clwyd ap Arwystl 
 gloff a Thynwannedd verch amlawdd wled- 
 ic ei vam. B. 
 
 Teyrnauc en deffrynt Clwyt m. Hawys- 
 tel gloff. D. L.M. 
 
 Tyrnoc ap Corun ap Keredic ap Kuneda 
 Wledic. C. velly T. W. 1. gan chwanegu 
 — Cefnder Dewi. 
 
 Tyssul m. Corun m. Keredic m. Kuneda 
 Wledic. D. L.M. — Llandyssul. 
 Yelly C. velly T. W. 1. 
 
 Tyssilio. — Llandyssilio. 
 
 Tyssiliäw ap Brochvel Ysgithrog, &c. o 
 
 Arddun 'ch Pabo post prydain ei vam. C. 
 
 . Tyssilyav m. Brochuael esgithrauc m. 
 
 Kyngen m. Cadell dyrnlluc ac Arddu ben 
 
 ascell uerch Pabo post prydeyn e vam. 
 D. L.M. 
 
 Tyssiliaw ap Brochwel ysgithrawc ap 
 Cyngen ap Cadell dehyrnlluc ac Addun 
 ferch Pabo post Prydein. T. W. 1. 
 
 Tyvriawc yngheredigion is coet ap 
 Dingat, &c. i Eaxen wledig. Gwel Bag- 
 Ian. B. — Llandyfriog, Ceredigion. 
 
 Tiuriauc eg Keredigyaun iscoet m. Din- 
 gat. m. Nudd hael m. Senyllt m. Kedic m. 
 Dyuymwal hen m. ednevet m. Maxen 
 
 wledic a Thynoy ver Lewdwn lluyd- 
 
 yawc o Din as Eidin en e Gogled e vam. 
 D. L.M. 
 
 Gwel ei vrodyr, Lleuddat, Baglan, 
 Grwytherin, Tygwy, a'i chwaer Eleri. 
 
 Tyfrydawc ym Mon ap Arwystl gloff a 
 Thysvanwedd ei vam. B. — Llandyfryd- 
 og, Mon. 
 
 Tyfrydog ym Mon mab Arwystl gloff, 
 &c. o Dwywannedd verch amlawd wledig 
 ei vam. C. velly Th. "W. 2. 
 Gwel Dier, Twrnog, Tudur, a marchell 
 eu chwaer. C. 
 
 Tyurydavc em Mon m. Hawystel gloff, 
 D. L.M. o lywanned uerch amalavd wledig 
 ei fam. D. 
 
 Gwel ei vrodyr, Diheyuyr, Teyrnauc a 
 Thuder a marchell eu chwaer. D. 
 
 Twrog Sant. — Llandwrog, Arvon. 
 
 Twrog, Tanwg a Baglan meibion i Ithel 
 hael. Th. W. 1. 
 
 Tyneio. Gwel Bliglyd. — Eglwys Dyn- 
 eio, Ymhwllheli. 1 
 
 17. 
 
 XJst a Dyfhig y Saint yn Llanwrin 
 ynghyfeiliog a ddoethant i'r ynys hon gyda 
 Chadvan. ""Th. W. 1. 
 
 Y. 
 
 Ystyphan. Gwel Styphan a Stephen. 
 Ysgin ab Erbin ap Custennin Gorneu. 
 
 T. W. 2. 
 
 Gwel Digain. 
 
 1 From Heli ap Glannog. 
 
 2 G 
 
432 
 
 BRUT BRENINODD Y^YS PRYDAIN 
 
 BRUT Y BRENOODD. 
 
 HYSBYSIAD. 
 
 Tma y canlyn dau ddarlleniad o Hanes Breninodd 
 Ynys Prydain, o waith Tysilio ; ac a helaethed gan 
 Gwallter o Bydychain ; a chan Grufudd ab Arthur, 
 yr hwn a elwir yn gyfredin Geofrey o Vynwy. 
 
 Y darllead cynfcav, tan enw Brut Tysilio, sydd yn 
 ol y 'lyvyr Goch o Hergest, yn Bbydychain. 
 
 Yr ail ddarllead, tan enw Brut G. ab Arthur, 
 ydyw yn ol adysgriviad y pai'chedig Evan Evans o 
 hen lyvyr croen, o eiddo Paul Panton yswain, o'r 
 Plas Gwyn, yn Mon. 
 
 Yn canlyn cynnwysiad y ddau lyvyr uchod gwelir 
 amrywiaethau tan arwydd A. a B., at ba rai y cyf- 
 eirir drwy y ffugrau. 
 
 Yr amrywiaethau tan y llythyren A. a ydynt yn 
 ol llyvyr yn perthyn i Ysgol y Gymry, yn Llundain, 
 wedi ei ysgrivenu yn y vlwyddyn 1613 ; ac anidano 
 mae yr ysgrivenydd yn dywedyd — "Hyn a gasglais 
 allan o amryveilion lyvrau, o achaws nad oedd yr un 
 llyvyr heb lawer ar goll ynddo ; etto, myvi a gevais 
 y cwbyl yinewn pauip o lyvrau hen, dau ohonynt o 
 groen, wedi eu hysgrivenu er agaws i 5ü<) rnlynedd 
 wrth dyst ; heblaw tri ereill o hen lyvrau." 
 
 Yr amrywiaethau tan y llythyren B. a ydynt yn 
 ol hen lyvyr croen, o gylch 5U0 mlwydd oed, eiddo 
 2'homas Juhnes yswain, o Havod Ychdryd, marchog 
 dros Swydd Caredigion. 
 
 Y KAGARAWD. 
 
 Prydain l oreu or ynyssoed yr lion a elóyt 
 gynt y wen ynys ygorlle6ina6l * eigawn 
 r6g freing ac i6erdon y mae 3 gosodedic 
 wythcant milltir ysyd yny hyt 4 adeu cant 
 ynylled apheth bynnac avo raid ydynaól 
 arver oanifygedic 5 frwytlilonder hi ae 
 gwasanaetha ygyt 6 hynny cyfla6n j6 obob 
 kenedyl móyn a metael hevyt frwythlawn 
 j6 or maesdired llydan 7 amyl abryneu 
 arderchaoc adas ydir diwylloclraeth troy 
 yrei ydeuant amryualon genedloed froytheu 
 yndi. Hevyt ymaent coedyd allwyneu 
 kyflawn oamgen genedloed aniueileit ab- 
 wystuileit. Ac ygyt ahyny amlaf kenu- 
 einoed or gwenyn oplith yblodeuoed yn 
 kynnullao mel. Ac ygyt ahyny gweir- 
 gloden amyl ydan awyrolyon vynyded yny 
 rei ymaent ffynhoneu gloyó eglur or rei 
 ykerddant iFrydyeu. Ac alithrant gan 
 glaer seint amurmur ar wystyl kerdd ahun 
 
 1 Brytaen. 
 
 2 Y gorllewyn. 
 
 3 Fraing a r Iwerddon megis y mae. 
 *Ynyhyd. 
 
 * Y dynion arver o honaw o aniffigedic. 
 7 Gwasanaetha hwynt a chid. 
 
 • Cyflawn yw hi o*r maesdir llydan. 
 
 yóyrei hyny yrneb agysco ar eu glaneu- 
 Ac ygyt ahynny llynneu ac auonoedd 
 kyflawn o amryual genedloedd byscawd 
 ysydd ynddy. Ac eithyr yperuedduor 
 ydeir drostaw yifreinc teir auon boneddic- 
 eydd ysydd ynddy. Tenuis ahumur ahaf- 
 ren. 1 Ar rhai hyny megys deu vreich 2 
 ymaent yn rannu yr ynys, ac ar hyd y rei 
 hyny y deuant amryual gyfnewidyeu or 
 góladoedd tramoroedd. Ac ygyt ahyny 
 ydoedd ynddi gynt wyth prif ddinas ar- 
 hugeint ynythecau. A rei oneddunt hyd- 
 iw ysydd diifeith gwedy diwreiddaw yn 
 wallus. Ac ereill etwa yn feuyl yn iach 3 
 a themleu Seint ynclynt ynmoli duw A 
 
 1 Addas a hafnau lie daw amrafaelion frwythau 
 tramor iddi. A hefyt y mae yndi goedyd a llwynau 
 cyflawn o amrafaelion genhedloed o anifailiaid a 
 bwystvilait. Hefyt amyl genvainoed o wenyn ym- 
 lith y blodau yn cynyll mel. A chida hynny llynoed 
 ac afonyd cyflawn o amrafaelion genedloed byscod. 
 Ac velly tair afon vonheddic y syd yndi nit amgen 
 temys a hymer a hafren. 
 
 2 Tair braich. 
 
 3 Daw amrafaelion gyfnewidiau o wledydd tramor 
 a hefyt yddoedd yndi hi gynt dair prif dinas ardderc 
 ar hygain ynythecau hi ; rhai o honynt y syddheddiw 
 y difaith wedi diwraidio y myroed ; ac eraillysydgyf- 
 annedd. 
 
Y RAGARAWD. 
 
 433 
 
 muroedcl achaeroedd arddyrchawc yn eu 
 teccau. Ac ynny temleu teuluhoedd 
 achyfenhoedd o wyr agwragedd yntalu 
 gwasanaeth dylyedyc yn amseroedd keu- 
 gant yeu cryawdyr yn herwydd kriston- 
 ogawl ffyd. Ac or diwedd 1 pymp cenedl- 
 aeth y sydd yny chyfaneddu hi, nyd amgen 
 normanneit orytanyeit asaesson affichdeit 2 
 
 1 Y voli dirw. Ac velly. 
 
 2 Bryttaniait, normaniaid Saesson fichtiaid. 
 
 ac Yscotiaid. Ac or rei hynny hagen 
 cyntaf ygwledychwys ' y Bryttanyeid o uor 
 rudd 2 hyd vor Iwerddon, hyd pan daeth 
 ygan Duw dial arnaddunt ameu syberwyt 
 ygan yfficliteit ar saeson ; a niegys ydeuth- 
 ant ygormessoed hyny ni ae dainlleóychón. 
 rae lla6. Yma yterisp na y prolog. 3 
 
 1 Rhei hynny oil cynta y gwledhoedd. 
 
 2 Hi o vorrydd. 
 
 3 Amynt am y pechodau yr hwn a dangosswn ni 
 rac Haw. Ac yna y tervyna prolog. 
 
434 
 
 BRUT TYSILIO 
 
 <&& 
 
 Eneas Yscwydwyn. G-6edi cael y gaer 
 y foes Eneas ac Esgannys x y vab gydac ef 
 ac y doethant meón llongau hyd yngólad 
 yr Aidial 2 yr hon a elóir g6lad Byf- 
 ain. Ac yn amser h6n6 yr oed Latinus 
 yn vrenin yn yr Eidal a liónó arvolles 
 Eneas yn anrydeddus. Ac yna g6edi yrn- 
 lad o Eneas a Thyrru Yrenin yr Yttyl ai 
 lad ef o Eneas, ac yna cael o Escannys 
 Lavinia merch Lattinys yn wraic iddaw. 
 Ac 6edy Eneas Yscannys a ónaethbwyt yn 
 6r niaór. 3 ac 6edy drychafel o Esgainus ar 
 vrenhinawl gyfoeth ef adailiod din as ar Ian 
 avon Daiberys. Ac yna inab a anet iddaó 
 a elóid Sylliys amrode y ledradaól odineb. 
 ac velly gorderchy a oruc ev ar nith ai 
 baichogi. Ac 6edy g6yb od o E sannys y 
 dad ev hyny. erchi a oruc ev oe dewinion 
 dyóedyd idclaó p6y a vaichogassai y voroyn. 4 
 ac deóiniaó o lionynt a chael dehayróyd am 
 y pónc hönnw h(5y a dywedassant vod y 
 vorwyn yn vaichoc ar vab a ladai yvam 
 aedad, ac 6edy darfai ido draiglo lla6er o 
 óladoed y daóai ev y orychelder anryded. 
 ac ni thóyllóys y deóinion hóynt. 5 Ac yna 
 6edy dyvod oed y voroyn esgor yn y g6ely- 
 vod y by hi var6, ac yno y lladod ev y 
 vam. Ar mab a enóid yn Yryttys 6 ac a 
 roed ar vaeth ac 6edy y vaithrin yny oed 
 ev bymtheng mluyd ydoed ev diwarnot yn 
 canlyn y dat yn liela ac val yr oerlynt 
 velly nachav gar6 ma6r yn dyfod haibio 
 sef aoruc Bryttys anely y v6a a saethu y 
 car6 ac ar yr ergit hyny y treuis ev y dat 
 a saeth dan benn y vron ac y by var6 ev. 
 Ac velly y Had oed ev y dat hefyd. 7 Ac 
 yna g6edy mar6 Sylhys y deholes g6yr yr 
 Eidial Yryttys ymaes oi 6lad canit oed 
 daylung ydynt y gymryt yn vrenin arnynt 
 y neb a 6nelai gymaint o gyilafn a lad y 
 vam ai dat. 8 Ac wedy y deol o dyno y 
 daeth ev hyd yngroec. Ac y göeles ev 
 yno o welygord Elenys ap priav o etived- 
 ion troyav meön caethióet dan Bendrassys 
 vrenin groec. cans Pyrr ap Achilaróy y 
 dye y genedlaeth hono ganto göedy distróy 
 troyav y dial y clat arnynt ac ai góarchayod 
 hóynt me6n caethiöed yn hir o amser. 9 
 
 Ac yna wedy adnabot o Yryttys y genedl 
 y hun trigio a oruc ev yno gydac h6ynt. 
 Ac yn y lie wedy cenefina6 o bryttys ac 
 ymgydnabot o ba6b o honynt ac ev cymaint 
 vy y dawn ev yny plith hóynt ac y by ev 
 gymeredic gan y brenhinoed ar tyóysogion 
 a hyny oil o achos y bryt ai deg6ch ai 
 deórder ai haelioni ai villi riaeth ai glot sev 
 oed hyny doethav oed ev ymhlith y doeth- 
 ion a dewrav ymhlith y rhai ymladgar. 
 A hefyd pa beth bynac a damhwainiai nac 
 aur nac ariant na mairch na dillad hynny 
 oil a rannai ev rung y gyt varchogion ac 
 y ba6b ac ai cymerai ganto. ac velly g6edy 
 hedec y glod ev dros óladoed groec ac ym- 
 gynyll atto o ba6b ac oed o genedlaeth 
 droyav yno o bob lie hyd ydoed dervynau 
 groec ac erchi idaw ev vod yn dy6yssa6c 
 arnynt ai rydhau hwynt o'r caethiwed 
 hynny ! Ac h6ynt adywedynt y gallai ev 
 hynny yn hawd cans cymaint o niver oed- 
 ynt g6edy ymgynnyll ynghyd ac ydoedynt 
 saith mil o 6yr ymlad heb ychwanec. a 
 hevyd y mae y gwas bonedicav yngroec o 
 bart y dat ai vam ev a hanoed o genedl 
 droyav ac y mae ev yn ymdired y ni ac yn 
 gobaitho cael nerth mawr genym sev achos 
 y6 hynny g'6yr y 6lad hon y syd yn ryvely 
 arno gida braót undat y syd ido o achos 
 mam h6nn6 ai dat a heniaó o roec. a lyvel 
 ma6r y syd ryngtynt o achos tri chastell 
 adeóid y dat yr mab hyny ar y varwolaeth 
 yn ragor noc y vra6d. Ar haini y mae 
 g6yr groec yn caissio y d6yn arno ev am 
 hanvot y vam o droyav. Ac am hynny y 
 mae g6yr groec y daly gyda y vraot yn y 
 erbyn ev. Ac yna g6edy göelet o Yryttys 
 amlder a rivedi y g6yr a góelet y cestyll 
 yn gedyrn ac yn barod idaó, haód vy ganto 
 yvydhau ydynt a chymryd y dyóissogaeth 
 arnaw. 
 
 Ac yna wedy drychav Bryttys yn dy- 
 6yssa6c ar aniver troyav ac yna cadarnhau 
 cestyll Assaracys a oruc ai llen6i o 6yr ac 
 arvau a b6yd, ac 6edi darvod hyny cychóyn 
 a oruc ynte ev ac Assaracys ai holl aniver- 
 oed ai da gantynt hyd yn anialóch y difaitli 
 goedyd lie y ffoassant, ac yna y danvones 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 435 
 
 Bryttys lythyr at Bendrassys vrenin groec 
 yn y mod hwnn. 
 
 Bryttys tyóyssaóc góedillion cenedl 
 droyav yn anvon llythyr at Bendrassys 
 vrenin groec gan vanegi nad oed dailóng 
 idaw gad6 nac attal me6n caethióed eglyr 
 vrenhinawl genedl o lin dardan nai caeth- 
 i6a6 yn amgenach noc y dlynt o heróyd y 
 boned. Am liyny y mae Bryttys yn 
 manegi idaw ev vod yn 6ell gantynt hoy 
 bresswylo yn y difaith ac ymborthi val 
 anifailiait ar gic amród a llyssau gan rydd- 
 it. noc me6n gwledau a melyster dan 
 gaethióed. ac velly os codi goryóchelder 
 dy vediant di ath gyvoeth a 6na hyny ac 
 na dot yn y herbyn namyn madau ydynt. 
 cans anian a dlyed y6 y bob caeth lavyriao 
 y gaissiaw dyfot y hen dailyngdaód ai 
 ryddit. ac 6rth hyny y harchón ni dy 
 drygared di yn y genettayeh ydynt bress- 
 6ylio yn y coedyd rai foassant gan ryddit 
 ac oni edy ydynt ryddit yth deyrnas nai 
 gell6ng hèynt y óladoed eraill y gaissio lie 
 y bressóylio heb gaethióed. 
 
 A fan 6yby Bendrassys ystyr y llythyr 
 ryvedy yn va6r a oruc anvon atto y rhy6 
 genadóri hono. ac yn y lie galó y gynghor- 
 iaid atto sev oed y cyngor cynyll lly ma6r 
 a myned ar y hoi yr difaith, ac velly pan 
 oedynt yn myned haibio heb laó y castell 
 a elóir Ysbaradinys ai cyrchu a oruc Bryt- 
 tys a thair mil o 6yr arvoc ganto yn diryb- 
 yd ai cael yn diarvod a oruc a gónaythyr 
 aerva vawr arnynt. Ac yn y lie fo a 
 wnaethant yn gywilydys ai brenin yn y 
 blaen a chyrchu yr avon a elóir Ystalon a 
 rac maint y brys ai hovn rac Bryttys ran 
 o nadynt a vodes a ran a las ar Ian yr 
 avon. ar dryded ran a foes, ac velly y cavas 
 ev y vydigoliaeth arnynt. Ac yna g6edy 
 g6eled o Antigonys. dolyriaó yn vaur a 
 oruc a gal6 y gy dmaithion atto ai bydinau 
 a chyrchu g6yr troyav a bod yn 6ell ganto 
 y lad tr6y glot noc dianc troy anglod. ac 
 anoc y lu a oruc y ymlad yn èrawl a b6r6 
 dyrnodau maór a oruc ev y hun ac ychydic 
 a ryngaóys idaw hynny cans Bryttys ai 
 6yr oed yn gyóair o arvau. A hóynte yn 
 amharot heb gael ennyd y wisgo y harvau. 
 Ac velly yn y lie y cafas Bryttys y gorau 
 arnynt. A daly Antigonys braód y brenin 
 a oruc. Ac yna Bryttys a gadarnhawys 
 castell Assaracys a rodi chwechant march- 
 awe yndaw. A myned a oruc ynte yr coet 
 ai lu gydac ev yr lie ydoed y hanedau. 
 Sev a oruc Pendrassys cyd bai ofalys am y 
 fo a daly y vrawt hefyt. Cynnull a oruc 
 y maint a diangyssai oi lu a fan oed hi dyd 
 drannoeth y dayth ev am ben y castell. 
 
 Cans yna y tybiod ev dybot Bryttys ai 
 vrawt ev yngharchar ar carcharorion eraill 
 hefycl. ac wedy y dyfot yno rannu y lu a 
 oruc ynghylch y castell ac yn vnoedic y 
 ran voyav y gadw y pyrth rac dyfot neb 
 allan a roi arall y droy y d6r odiórth y 
 castell. Ar dryded ran y ónaythyr pair- 
 iannau y ymlad ac ev ac y gaissio y v6r6 
 yr llaör a faób o nadynt ar ethrylithr 
 gorau ac a vedrai gan yfydhau y orchymyn 
 y brenin ac velly pan dayth y nos arnynt 
 ethol y góyr cleóraf a oruc y ymlad ar 
 castell a gady yr hai blin y gysgu rac difot 
 Bryttys am y pen ai lu ganto yr ailwaith. 
 Ac yr oed y castellóyr yn górthóynebu 
 ydynt yn 6rol ac yn y saethu ac yn b6r6 
 tangóyllt arnynt ac yn y cymell ocüórth y 
 myroed a fob amrafael gelvydyt. 
 
 Ac yna wedy gossot pairianau 6rtho a 
 dechrau y glady orty dano sev a oruc y 
 castellóyr b6ró tan góyllt a d6r beróedic ar 
 y pennau ai cymell odiórth y walh. 32 Ac 
 yna 6edy blinaó o nadynt gan benydiaól 
 lafyr ac anhyned y nos a newyn a syched 
 arnynt. Ac yna anvon cenadau a orugant 
 at Yryttys y gaissio nerth ganto rac goróot 
 arnynt roi y castell y fynyd. 33 A fan gigle 
 Yryttys hyny govalys vy ganto am na 
 óydiat pa del6 y gallai y haniddiffin cans 
 nid oet ganto allu y roi cad ar vaes ydynt 
 h6y. Sev a oruc ynte arvaethu d6yn cyrch 
 nos am y pennau a medylio Had y góylóyr 
 a oruc ai caissio hóynte yn y c6sc a meddól 
 na allai ev hynny heb nerth o 6yr groec. 
 Sev yna y gelóis ev Anacletys cydymaeth 
 oed h6n6 y Antigonys a thynny cledyv a 
 oruc Bryttys gan y brico. ev yn fest a 
 dyóedyt órtho val hyn. ti di was ieuanc 
 etholedic llyma dy angau di ath dervyn 
 oni 6nay y peth a gaisswyv genyt yn 
 fydlawn cans heno y rov i gyrch nos am 
 ben g6yr groec. ac val hyn y mynav i ti y 
 tóyllo hóynt val y galloyv i gael y ford yn 
 ruyd am y pennau hóynt. Dos di at y 
 góylóyr a dyóaid dy dianc di ac Antigonys 
 om carchar i ac y ti y adaw ev nieón glyn 
 coedaóc ai vod ev yno heb ally dyvot 
 ymhellach rac try met yr hayrn y syd arno 
 ac arch ydynt dyvot y gyrchu ev gyda thi. 
 Ac o gónau di velly mi a gav 6j 6llys 
 arnynt. ac yna pan 6«las Anaclettys Yryt- 
 tys yn gogyvadao y angau iddo roi 116 a 
 oruc ev ar vot yn gy6ir y Yryttys' troy 
 ida6 gael Antigonys gydac ef. Ac velly 
 cychwyn a orugant parth a góyr groec ac 
 velly pan dayth ev att y góylóyr y gylch- 
 yny a 6naethant a gofyn ido ai gónaythyr 
 y brat h6ynt ydoed ev yno. Nage yn 6ir 
 ond ar vynghefii y dygym i Andigonys o 
 
436 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 garchar Bryttys yn lledrat a mi ai gadew- 
 ais ev yn llechu ymysc y drain ar dryssi 
 yn y glynn issod ac yn gyflym dowch gida 
 mi y gyrchn ev. Ac velly ydoedynt yn 
 ofni mynet gydac ev rac ofh tóyll. Àc 
 ydyóat un oi gydnabot ev y bot yn dyóedyt 
 góir. Ac yna ymgynhillóys y g6yl6yr y 
 gyt a mynet gidac ev hyt y lie y dyóedas- 
 sai vot Antigonys ac yno y rythrwys 
 Bryttys ydynt ai Had heb ada6 un ac yna 
 cerdet yn reolys a ónaethant yn y doethant 
 ymysc y llu ac ni levassod neb dywedyt 
 un gair yn y dayth. Bryttys ai vydin 
 ynghylch pebyll y brenin ac yna canu y 
 gorn a oruc Bryttys ar drós y pebyll a 
 dechrau y Had hóynt yn y c6sc. Ac yna 
 gan goynvan y rhai lladedic y defroys y 
 llaill heb 6ybot y pa le y foynt nes y Had 
 y gyt. A phan 6yby y castellwyr liyny 
 dyfot y maes y 6naethant a phan dayth 
 Bryttys o fewn pebyll y brenin y daly a 
 oruc ai róymo gan dybiaid y cae v6y o 
 daioni o hynny noi lad ev. Ac velly 
 6edy troylio y nos. ai mynet yn dyd y 
 gelwys Bryttys y 6yr y gyt atto ac y ran- 
 nod yr ysbail rynglynt yr h6n oed eidaó y 
 rhai lladedic megis y mynnynt y hun ac 
 velly yr castell y dayth Bryttys ar brenin 
 ganto yn garcharór a chadarnhau y castell 
 a oruc ev o 6yr ac arvau. A phan darvy 
 ydynt gael y vydigoliaeth. Gal6 y gynghor 
 atto a oruc Bryttys y gael gwybod beth a 
 gynghorynt iddaw y erchi yr brenin cans 
 yn mediant ni y mae y gorff ef a pha beth 
 bynnac a gaisser ganto ef a ryd er y ryd- 
 hau. Ac y clyóat y gynghor 6rtho mae 
 gwell oed gymryt da ganto ev no thrigio 
 ymplith y gelynion. Ac wedy hir ymrys- 
 son y safoed g6r doeth y vynyt a el wit 
 Membyr ac erchi gostec a oruc a dywedyt 
 val hyn Arglwydi vrodyr pa hyt y petrys- 
 s6ch chui am yr h6n y tebygav i y vot yn 
 iechyt i ch6i rac llaw. Nicl amgen no 
 chenat y vynet ymayth val y cafFoch ch6i 
 lonyd yn dragódawl y ch6i ac ych etifedion. 
 cans os gellóng Pendrassys vrenin a 6ne6ch 
 a chymryd ran o roec y bressóylio yndi ni 
 cheöch ch6i dilis hedwch vythtra bo by6 
 dyn o roec hóynt a goffant y nos naithóyr 
 hyd pan y dialont naill ai arnoch ch6i ai 
 ar ych etifedion ch6i y chwyl honn. Am 
 hynny vy nghynghor i y ch6i gymryt y 
 verch hunaf idaw ev yr hon a elóir Enogen 
 yn 6raic briod y ch6i a dry da hi aur ac 
 arian a llongau a g6in a g6enith a phob 
 peth ac a fo rait ai genat ynte y vynet y 
 6ledyd eraill yr lie y danvono Du6 ni y 
 gynnal yn ryddit rac caethióet g6yr groec 
 arnom ni an ettifedion. Ac velly ai ym- 
 
 adrawd ev y cyttunóys pa6b. Ac yna y 
 paróyt dóyn Pendrassys vrenin yr cenol a 
 Bryttys a dywat oni 6nai ev bob peth ar 
 y gassyd ganto y caffai ev y angau a ffan 
 dayth ev gar bron y gosodet aistedva ido 
 uchlaó pa6b ac yna y attebod ynte val hyn 48 
 y cythroylion duwau am rodes i yma mi 
 ac Antigonys vy mra6t ych dóylaó ch6i 
 rac colli vy myóyt rait j6 ymi yfydhau y 
 chói yr h6n adaf i y brynny genóch ch6i 
 mi am bra6t Antigonys. Ac nid ryfed y 
 mi yfydhau y chói o heróyd mae difai j6 
 genyfi roi vy anóyl verch yr gwas ievanc 
 raco cans mi a 6n y vot ev yn hanvot o lin 
 Briaf ac Enssisses ai glot ev ai deurder y 
 syd yn dangos hynny yr a6r hon. Poy 
 ond evo allai rydhau alldydion troyaf 6edy 
 y bot meón caethi6et cyt ac y byont a than 
 y saól dyóysogion mewn caethióed 1 Póy 
 allai hefyt gydac anifer mor vychan ac oed 
 ganto 6rth6yneby brenin groec a roi cat ar 
 vaes ido ai yrry ar ffo ont evo. ac ny diwed 
 y daly ai r6ymo. ac am hynny mi a rof vy 
 merch ida6 ev ac a rov gyda hi aur ac 
 arian a thlyssau maóróerthioc a g6in ac oel 
 a góenith a maing6erthva6r a llongau digon 
 ar maint a vo raid y chui o bethau eraill 
 ac Enogen vy merch. 51 Ac or mynnóch 
 chwi drayan vy mrenhiniaeth a mi a drigav 
 gyda ch6i yn garcharor nes y ch6i gael 
 c6bl och addewid. ac yna y gellyngóyt 
 cenadau y bob porthva yngroec y gynyll 
 y llongau oil yr un borthva. Sef oed y 
 rifedi y gyt pedair Hong ar hygain a thry- 
 chant ac yn y He y Hen6 a 6naethb6yd or 
 gyffelyb daoed a dyóetbóyd vry a fob 
 cyvry6 fróythau ac yna y gellyngóyt y 
 brenin yn ryd. Ac 6edy y mynet yr 
 llongau i roed Enogen y sevyll yn y lla6r 
 issav yr llong róng dóylo Bryttys ac yr 
 oed hi yn llefain ac yn 6ylo o hiraeth am 
 y g6lat a Bryttys oed yn y didanu hi ac 
 yn dyóedyt yn dec 6rthi yn y dygóydoed 
 cysgu arni óedi blino yn 6ylo. Ac velly 
 y byant yn hóyliaó dau dyd a nosóaith ar 
 góynt yn y hoi yny doethant y ynys a 
 elóit legetta a difaitli oed hono heb neb yn 
 y chyvanedy wedy yr genedl a elóit y 
 Pyrattas y distrywo. ac yno geHyng6ys 
 Bryttys drychant marchog yr tir y edrych 
 oed neb yno. ac 6edy na 6elsant yno neb 
 helyaónaethant o amrafaelion voystvilaid. 53 
 a phan dayth nos arnynt y doethant y hen 
 dinas maur difaeth ac yno ydoed del6 y 
 diana yr hon a roe 6rtheb yr sa6l a caissai 
 ar neb hefyt a gaissae esbysróyd genti ev 
 ai cae. A thrannoeth yr llongau y doeth- 
 ant ai llóythau o gic hely gantynt o am- 
 rafaelion anifailiait a mynegi y Vryttys 
 
ERUT TYSILIO. 
 
 437 
 
 megis y göelsynt yn yr ynys hono. ac 
 aimoc ido ynte vynet yr demyl y abertliu 
 yr Duóes honno ac y ovyn idi pa le y 
 cafai ev le y bresswylio ac o gynghor y 
 g6yr hynny y cymerth Bryttys Gerion y 
 dewin gydac ev a daydengöyr o henaögóyr 
 a mynet yr Demyl a d6yn gantynt yr hen 
 a vai rait 6rtlio a phan dayth ev yno y 
 g6isgod Bryttys d6f o dail y góin 6yd am 
 y ben a dyfot a oruc ev y dr6s yr hen 
 demyl honno. 57 Ac yn yr hen dedyf yr 
 aberthit yr tri du6 nit anigen Iubiter a 
 Mercyóri a Diana. Ac yna Bryttys y hun 
 a dayth gair bron allor y duóes ac yn y 
 lla6 assau ydoed Hester yn llawn o 6în ac 
 yn y lla6 dehan ido corn yn lla6n o 6aed 
 e6ic 6 en. A drychav y 6yneb a ónaeth 
 yn erbyn y del6 a dy6edyt val hyn. Ai 
 ty di y ssyd Argl6ydes gyfoetha6c ar hela 
 ti y ssyd gaid6at ar y baed coed y ti y mae 
 cennat y ymdaith tr6y l6ybrau yr a6yr a 
 thróy dai uffern dyóait ym pa dir a gaiss- 
 wyv y bress6ylia6 ynda6 ac yth anrydedy 
 dithau tr6y oessoed a blynydoed a mi a 
 6nav demyl yth anrydedy ti. Ac 6edy 
 dy6edyt o hona6 ev hynny na6aith cylchyny 
 yr allor a oruc bedairgóaith a roi y g6în 
 yngenau y dy6es a gor6ed a oruc ev ar 
 oarthav croen e6ic 6en. Ac val ydoed ev 
 y dryded aór or nos yr amser ydoed velys- 
 sav y hun ev a dybyai welet y cly6es gair 
 y vron ac yn dy6edyt 6rtho val hyn. 60 
 Bryttys heb hi dan dyg6ydedigaeth yr haul 
 y parth dra6 y deyrnassoed frainc y mae 
 ynys me6n eigion yng6archau ar mor o bob 
 parth idi yr hon y by ge6ri yn y chyfanedy 
 ar a6r hon diffaith y6. dos di y honno cans 
 hi yssyd adas y ti ac yth etifedion a honno 
 a vyd ail clroyav yth vaibion di ac yno y 
 genir brenhinoed oth lin di yr hai y byd 
 darostyngedic yr holl daiar ydynt. Ac 
 6edy g6elet y weledigaeth hono y deffroes 
 Bryttys ac na 6ydiat ev pa beth a 6elsai 
 ac y doethant yn llaóen yr llongau a 
 drychav h6ylau a holldi y cefh vor ac o 
 ve6n y na6fet dycl y doethant yr Affric ac 
 odyno y doethant y allorau y felystjmion. 
 ae yno y ca6sant berigl ma6r yn ymlad ar 
 • pyraniaid yr hai oed genedl groylon. Ac 
 eissioes y vydygoliaeth a gafas Bryttys ac 
 ymgyfoethogi ar ysbail hyny a oruc ev. 
 Ac odyna y h6yliasant oni doethant y dîr 
 Mauritania, Ac yna rac eissiau b6yd a 
 diot y by rait ydynt vynet yr Ian ac an- 
 raithio yr ynys oil. Ac odyna y daethant 
 hyt yngogofau Erc6lf gadarn. ac yno ym- 
 gynyll6ys yn y cylch la6er or morvailet yr 
 hai a el6ir y morvor6ynion ac y bu agos 
 yi* haini a sodi y llongau h6ynt. ac odyna 
 
 y daethant hyt y mor tyren ac ar emyl y 
 traeth h6n6 y cyfaróy ac h6ynt bedair 
 cenedl o alldydion troyav yr hai a foassant 
 odyno gydac Antenor ac yr oed g6r ma6r 
 yn dy6ssa6c araynt yr h6n oed gryfach a 
 de6rach no neb yr h6n a el6it Coronegys 
 ac nid oed anos ganto ev ymlad a cha6r 
 noc a mab bl6yd. Ac 6edy ymgydnabot 
 o nadynt a g6ybot ydnabot or un genedl 
 ymgydymdaithiaó a orugant a g6rhau a 
 oruc Corinays y bryttys. Ac ymhob 
 bröydr ac ymladau nerthu Bryttys a 6nat 
 ev yn 6ell no neb. Ac yna y doethant 
 hyt yn Acc6itania ac y borth Lingyrys y 
 me6n a b6r6 angorau yna sayth di6arnot y 
 edrych ansa6d y 6lat. Ac ydoed yn vrenin 
 yno 6r a elóit Coffarffichdi. A phan 
 gly6as h6n6 disgin y llynges yn y 6lat ev 
 anvon cenadau a oruc attynt y 6ybot beth 
 a vynnynt y gael ai hedèch ai ryfel. Ac 
 velly val ydoed y cenadau yn mynet ty ar 
 llongau y cyfarvy gorinays a h6ynt ac ev 
 yn hely a gofyn or cenadau p6y a roesai 
 gennat ida6 ev hely yn forest y brenin ac 
 y dy6at ynte na chaisysai ev genat gan 
 neb y hely He mynnai ev. Sev a oruc un 
 or cenadau yr h6n a el6it Mynbert anely 
 y v6a a b6r6 Corinays a saeth sev a oruc 
 ynte gochel y saeth ac yn gyflym cael gafel 
 me6n Mynbert a thynny y v6a yn ar6 oi 
 la6 ac ar b6a y daro ar y ben nes bot yr 
 holl ymhenyd ynghylch y b6a ac o vraid o 
 nerth y bedestric y diengys y Hall. 79 A 
 manegi a oruc h6n6 y Goffarffichdi val y 
 lias Mymbert. Ac yna cynyll llu ma6r a 
 oruc Goffarffichdi ar v6riat dial ar Gorin- 
 eys lad y genat. A phan glyby Vryttys 
 hyny cadarnhau y llongau a oruc a roi y 
 g6raged ar plant ar llailldy a mynet ar 
 holl ymlad6yr yr tir yn erbyn Goffarffichdi 
 ac ymlad yn groylon a wnaethant. a ch6ilyd 
 ma6r a gymerth Corineys welet y g6as 
 g6niait yn g6rthneby ydynt ac na 6elai ev 
 6yr troyav yn gorvot arnynt. Ac yna 
 gal6 y 6yr y hun a oruc Corineys a g6nay- 
 thyr bydin o ba rth y dehau yr llu a Had y 
 bobl hyny heb orfföys ai gyrry ar ffo heb 
 ado un ar ni las o hanynt cans pan gafas 
 ef y voyall dau vinioc yn y la6 ev a lade 
 y sa6l a gyfarffai ac ev cans ev ai hoHdai 
 o warthav y ben hyt y Ha6r a ryfedy yn 
 va6r a oruc y elynion oi 6elet ev velly 
 Ar gairiau hyn a dywedai ev 6rthynt pa 
 le y ffowch chui 6yr ofnoc Hesc ymled6ch 
 a Choryneys g6ae chui rac cy6ilyd ffo rac 
 ofn un g6r a bit diogel genn6ch gael ffo 
 cans mi a yrr6n ffo ar y ce6ri. Ac 6edy 
 dy6edyt o honaw ev hyny amhoelyd a 
 oruc iarll Siart a chant marchog gidac ev. 
 
438 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 Ai cyrcliu h6ynt a oruc Corineys a drychav 
 y voyall ai daro ev ar oarthav y benffesting 
 ai holldi hyt y llaór ac 6edy liyny troy y 
 voyall yn y gylcli a oruc ev heb orffoóys a 
 chymyny y elynion ar neb y gyfarffai ac 
 ev y lad neu ynafu a 6nai ar un dyrnot. 
 Ac yna góelas Bryttys ev yn y gofyt Ii6nn6 
 ac atto y dayth ai vydin yn borth ida6. 
 Ac yna y by aerva va6r ryngtynt ar am- 
 rafaelion genedloed. Ac yn y lie wedy 
 hynny y cymhellóyd Coffarffichdi ar ffo ai 
 lu ganto. Ac yr aeth ev y ffrainc at y 
 genedl y gaissio nertli y dial y lit ar 6yr 
 troyav cans yr amser h6n6 or un dailyng- 
 dawt ar un arglóydiaetli ar un llyóodraeth 
 y cynlielynt y gólat. Eithr brenin Caróet 
 oed y6ch y dailyngdaót noc lióynt cans 
 ydoed daudec brenin ar ffrainc ar haini ai 
 herbynnaód ev yn hygar la6en ac ado nerth 
 ido y 6rthlacl estron genedl iórtli y 6lat 
 ev ai tliervynau. Ac yna góedy cael o 
 Yryttys y vydigoliaeth cyfoethogi y 6yr a 
 oruc ev ac ysbail yr hai lladedic. A c 6edy 
 hyny ailóaith bydinaó y 6yr a oruc ev a 
 mynet yr 6lat a d6yn pob ry6 da ac oed 
 yndi gantynt yr llongau a, Uosgi y dinessyd 
 a chymryt y haur ai bariant ac a el lit y 
 gychóyn o daoed eraill a Had c6bl or bobl 
 ac 6edy darvot ida6 losgi dros 6yneb gas- 
 g6in ac odyno yr lie a elóir yr a6r bon 
 dinas tyrri. Ac yno g6edy góelet o bona6 
 le adas o gadernit messuro a oruc ev le 
 adas y bebyllau a gónaythur cadernit yn y 
 cylcb megis y gellynt gynnal bróydr o bai 
 rait cans ofni doedynt dyfot Coffarffichdi a 
 brenbinoed eraill ac amlder o luoed gydac 
 ev ac ynte oed yn y baros b6ynt yno. Ac 
 yna pan gigle Goffarffichdi y bot bóynt 
 yno ni orffwysoed ev na dyd na nos nes 
 dyfot lie y góelas ev yr boll gadernit ac y 
 dy6at ev ocb och rac cyóilyd trist o dyng- 
 hedven y6 bon 6elet estron gened] <5edy 
 gossod pebyllau ym teyrnas góisgóch óyrda 
 amdanocb a delócli hóynt megis daly defait 
 me6n ffalt a rannón lióynt yn garcbarorion 
 ac yn gaetbion ymbob mann yn gólat ni y 
 dial yn Hit an digofaint arnynt. A bydinaó 
 y g6yr yn daydec bydin a dyfot yn erbyn 
 g6yr troyav. Sev a oruc Bryttys pan 
 6yby byny góisgaó y arvau ev ai 6yr a 
 dyfot yn erbyn Caffarfficbdi ai cyrcbu yn 
 diofn a chynghori y ly y gyrchu pan vai 
 amser ac y aros pan vai rait. Ac velly y 
 gorvot a oruc g6yr troyav ar yr rythyr 
 cyntav a cbymell Coffarficbdi y ffo ev ai 
 <3yr ac ar y ffo. byny y lias dóyfil o nadynt. 
 Ac velly dec cymaint oed anifer Coffar- 
 ffichdi ar ffrainc noc anifer Bryttys cans 
 bob a6r ydoed rai yn dyfot attynt. 90 Ac 
 
 yna ailóaith y doethant am ben g6yr troyav 
 a gónaythyr aerva va6r arnynt ai cymell 
 yr cestyll drychefn. Ac velly 6edy cael 
 or ffrainc y vydigoliaeth hono eisted a 
 orugant yn y cylch a medól y góarchau yn 
 y vaynt var6 o ne6yn neu y gellit y roi y 
 angeu a vai hagrach no hyny. Ar nos 
 hono cynghor a gymerth Bryttys ev a 
 Chorineys fev oed y cynghor mynet o 
 Gorineys yn da6el o'r lluestau ac ymgydiat 
 mewn llówyn o goet oed yn agos yno. A 
 thrannoeth pan elai Vryttys y ymlad ac 
 hóynt. Codi o hona6 ynte o'r ty arall a 
 roi cri arnynt a roi aerva va6r ar y ffrainc. 
 A hyny a oruc Corineys mynet allan ar 
 hyt nos a thair mil o 6yr arvoc gydac ev 
 ac ymgydiaó yn y coed. Ar borau dran- 
 noeth bydinaó y 6yr o Vryttys yn reolys 
 ac yn gyóair a roi cat ar vaes yr ffrainc ai 
 cyrcliu hóynte or ffrainc yn llidioc ac yna 
 y lias llaóer o viloed o bob part. Ac yno 
 ydQed was ievanc a hanoed o droyav a nai 
 oed ev y Vryttys ai hen6 ev oed Dyrri cans 
 ond Corineys de6rav oed ev cans ai gledyv 
 y nun ev a ladoed chóechannór ac yna y 
 ffrainc ai lladoed ynte ac yno y cladwyt 
 ev. Ac o hen6 ev etto y gelóir y lie h6n6 
 dinas Tyrri am y glady ev yno. Ac yny 
 nachav Gorineys yn dyfot heb 6ybot ydynt 
 or tu cefn ai cyrchu yn diannot a phan 
 6elas Bryttys hyny ymgadarnhau me6n 
 deórder a oruc ev ai 6yr a rac maint y 
 cri a roddes Corineys digalonni a oruc y 
 frainc gan dybiet vot yno v6y anifer nog 
 oed a dechrau gado'r maes a oruc y frainc 
 a fo ai hemlit h6ynte a oruc g6yr troyav 
 yny gaóÖant y vydigoliaeth arnynt ac velly 
 hyt bai la6en Bryttys o gael y vydigoliaeth 
 trist oed ev am lad Tyrri y nai. Ac velly 
 llaihau ydoed anifer Bryttys beynyd a 
 móyhau ydoed anifer y frainc. sev yna y 
 cafas Bryttys yn y gynghor mynet y longau 
 a ran voyav o'i 6yr yn iach ganto a chlot 
 y vydigoliaeth heíỳt. Ac yna mynet parth 
 ar ynys a vanagassai y duóes ida6 ac yn di- 
 annot tróy gynghor y óyrcla mynet yr 
 llongau a orugant a d6yn gantynt a vana- 
 sson o bob cyfryw da ar a oed yn y 6lat 
 hono. 
 
 A drychav h6ylau a chael y maónóynt 
 ac yr tir y doethant y draeth talnas. Sev 
 oed y lie h6n6 yr Alban yr hon a elóir yn 
 gymraec y 6en ynys ac nid oed neb yn y 
 chyfanedu namyn ychydic o ge6ri ac an- 
 sa6d dec oed yndi nit amgenllaóer oafonyd 
 tec a fysgot yn amyl yndynt a choedyt tec 
 oed yndi. Ac velly bodlon vy gan Vryt- 
 tys ai gyfaillion ossodiat yr ynys ar ce6ri 
 oed yn fo yr mynydoed ac yna gan genat 
 
BRUT TYSILIO, 
 
 439 
 
 y tyoyssogion ranuu yr ynys a ónaethont 
 ryngtynt a dechrau aredic ac adailiady tai 
 ami ai chyfanhedy meón encyt byclian 
 megis y tybygit vot cyfaned yndi er ys 
 Ha6er o amseroed. Ac yna y rayiinod 
 Bryttys al6 yr ynys ar hen6 ev y hun ac 
 en6 y genedl oed yn y chyfanedy y brytan- 
 nait sev oed hyny aclios y lienó ev y hun 
 o lieróyd y mynnai ev gafel ido yn dra- 
 gódaól hyt dyd bra6t ac o hyny allan y 
 gelóit iaith y genedl hono bryttanec. Ac 
 y roes Corineys ar yr rann a dayth ido 
 ynte cernió cans ev a gafas y dewis ymlaen 
 paób. A c ynte a deóissod y ran hono or 
 ynys o achos amlav oed y ceóri yno cans 
 digrifach oed ganto ev ymlad ar haini. Ac 
 yn y myfc hóynt yr oed ry6 anghynvil yr 
 h6n a elóit Gogmagog a daydec cyfyd oed 
 yn y hyt a heíÿt cymaint y dyóedynt vot 
 y nerth ev ai gryfder ac y tynnai ev y der- 
 wen voyav yn y coet yr llaór dan y draet oi 
 góraid cyn haóded a thynny góialen goll 
 vechan. Ac velly val ydoed Vryttys yn 
 ryfely ar dyd g6ylva yn y lie y dathoed ev 
 y dir gyntav yr ynys hon nachav Gogmagog 
 yn dyfot ar y daydegvet ga6r ac yn 
 gónaythyr croylon aerva. ar y Bryttaniait. 
 Ac yna ymgynyll a oruc lla6er o nadynt 
 ynghyt ac ymlad ac 6ynt yn 6ra6l ai lad 
 oil eithr Gogmagog cans Bryttys a berîs y 
 adaó ev yn vy6 cans digriv oed ganto 6elet 
 Corineys yn ymlad ac ev achos hyny ydoed 
 ev yn y damynaó. Ac yna pan 6elas 
 Corineys yr anghynvil hónó yn dyfot en- 
 nynii o laóenyd a oruc a b6ró y arvau 
 odiórtho ac erchi yr ca6r dyfot i ymdrech 
 ac ev. A dyfot y gyt a orugant a sefyll 
 6yneb yn 6yneb a chymryt o bob un afel 
 ar y gilyd a urynych ymdafodi a ónaethant 
 
 yny oed y sa6l oed yn y hemyl gana y 
 
 hanadl hóynt. Ac yn y lie góasgu or 
 ca6r Gorinays atio oi holl nerth yny dorres 
 tair assen ida6 d6y or ty assa6 ac un or ty 
 dehau ac yna llidiaó a oruc Corineys a 
 chymryt yn erth atto a drychav y ca6r ar 
 y ysgóyd a rydec ac ev ty a chraic y mor 
 a dyfot ac ev y ben tarren ychel ai v6r6 
 dros y graic yr mor yny aeth ev yn vil o 
 dryllau yn y lióis y doc oi 6aet ev yn hir 
 o amser ar lie hónó o hyny hyt hedió a 
 el6ir 11am y ca6r neu naid Gogmagog. Ac 
 yna g6edy rannu yr ynys chónychu a oruc 
 Bryttys ónaythyr dinas. A cherclet ar hyt 
 yr ynys a oruc y gaisiaó lie a vai adas y 
 ónaythyr y darpar ac or di6ed ev a dayth 
 hyt ynglan avon Demys a gorymdayth 
 hono a oruc ar hyt y traethau. Ac 6edy 
 cael o hona6 le advoyn a ryngau y vod ev 
 adail6ys dinas yno ac ai gelols hi troyav 
 
 neóyd ac velly y gelóit hi yn hir o amser 
 ac yna tróy lygredigaeth y henó ef y gel- 
 6it hi Trynovant ac 6edy y chael hi 1yd 
 ap Peli maór braót Casswallaón y g6r am- 
 ladoed oc Ilcassar. Ac 6edy cael y vren- 
 hiniaeth or Llyd hónnó y cadarnhaóys ev 
 y dinas o diroed a miroed o anairiv gel- 
 vydyt a chyóraindeb ac y herchis ev y 
 galó hi o hynny allan caer Lyd oi hen 6 ev 
 ar Saisson ai gel wis hi London ac am hyny 
 y by r6ng Lyd a ISTyniaó y vra6t amrysson 
 ma6r am difa hen6 troyav. Ac yna g6edy 
 darvot o Yryttys adailiat y dinas ai chad- 
 arnhau o vyroed a chestyll ai chyssegru 
 a oruc a gossot cyfraithiau cadöedic yncliyr 
 neb ai pressóyliai yn dangnefedys a gossot 
 na6d ar y dinas ac ystynny braint icli. Ar 
 amser h6n6 ydoed heli effairiat yn góled- 
 ychu yn yr Iudea ac yno yr oed yr arch- 
 ysteven yngharchar gan yr Pilisteóission. 
 Ac yn troyav yr oed mab y Ector gadarn 
 yn góledychu 6edy y órthlad o ettifedion 
 Antenor o heni. Ac yn yr Eidial yr oed 
 Sylhys ap Ysgannys ap Eneas yn góledychu 
 eóyrth Bryttys o oed hónó yn dry dyd 
 brenin yn o Latinys. 
 
 Ac yna y by y Yryttys o Enogen y wraic 
 dri maib nid amgen Locrinys Camber ac 
 Albanactys ar tri maib hyny góedy maró 
 y tat y bedóred vloydyn ar hygain 6edy 
 dyfot yr ynys hon. Ac yna hóynt a ran- 
 assant yr ynys yn dair ran. Locrinys 
 cans hynav oed a gymerth canol yr ynys 
 ar ran hyny oi hen6 ev a elóir Lloegr. 
 Camber a gafas y ran arall ty yna y hafren 
 ar ran hono a elóir Cymbry ac Albanactys 
 a gafas o avon hymyr hyt ymhenryn 
 bladon a hono a elóir Ysgotlond ac oi hen6 
 ynte Alban. Ac velly y byant yll tri yn 
 cidóledychu. Ac yna y dayth hyrnyr 
 vrenin hunaót a llynges va6r ganto ir 
 Alban y dir ac ymlad a oruc Albanactys 
 a chymell pobl y 6lat hono y ffo hyt att 
 Locrinys. Ac anvon a oruc ynte att Gam- 
 ber y vraot a chynyll a ónaethant holl 
 ientit y dau gyfoeth a mynet yn erbyn 
 hymyr ai yrry ar ffo yny vodes ev yn yr 
 avon hono ac o hynny hyt hedió y gelóir yr 
 avon hono hymyr. Ac yna 6edi cael o 
 Locrinys y vydygoliaeth ev a rannod ysbail 
 yr hai Haded ic ar maint a gafat o aur ac 
 arian yn y llongau. Ac yna tair morovn 
 6ych y pryt ai tegóch a daliós ev ac un o 
 nadynt oed verch y vrenin Germania a dyg- 
 assai hymyr ganto o dyno pan anraithassai 
 ev y 6lat a dóy voroyn eraill gida hi ai 
 henó hi oed Essyllt. a gónnach oed y 
 chnaód hi nor aira gonnav neu ala6 neu 
 asgórn morvil. A fan y gwelas Locrinys 
 
440 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 hi ennyiiu oi chariat a oruc ai chymryt lii 
 ar y 6ely niegis góraic briot ida6. A phan 
 6yby Gorineys hyny llidiaó yn va6r a oruc 
 cans ado a ónaethoed Locrinys gymryt y 
 verch ev yn briot idaó. Ac yna cyrchu'r 
 brenin o oruc Corineys gan ysgydiaó y 
 v6yall arno a dyóedyt val byn. Ai val 
 hyn 6as y tely di i mi y gynifer bratli a 
 góeli a gefas i gyclath dat ti tra vyom ni 
 yn ymlad ac estron genedl drostaó ev ai 
 velly was y tely di y mi pan ettyt ti 6all 
 ar vy merch i a chyinryt moróyn achyfiaith 
 yn y blaen hi nit a hyn yn rat gennyt ti 
 tra vo nerth ym dóyfraich i cans tr6y y 
 voyall honn y colles llaóer caór y byóyt a 
 hyny gan ysgydóait y uóyall dau vinioc 
 arno megis be bai yn mynny y daro ev. 
 Ac yna yr aeth cydniaithion rynto ev ar 
 brenin. A.c yna 6edy tangnofedy ryngtynt 
 y cymhellóyt ar Locrineys gymryt merch 
 Gorineys yn briot. Ac er hynny nit yni- 
 órthodes ev a chariat Essyllt namjm g6n- 
 aythyr seler yn llyndain idi dan y daiar a 
 gorchymyn i anóylaid y chadw. a phan elai 
 etti y dyóedai y vot yn mynet y 6naethyr 
 aberth dirgeledic y duó cans ni lefassai ev 
 rac ofn Corineys y chad6 hi ar goed ar y 
 6ely ac velly y bu ev yn tramóy etti hi 
 saith mlyned. Ac 6edy maró Corineys 
 gadau Góendolau y verch ev a oruc Loc- 
 rinys a chymryt Essyllt ar goed ar öely y 
 vrenhines. Ac yna dolyrio a oruc Góen- 
 dolau a mynet hyt ynghernió a chynyll holl 
 ienctit y chyfoeth etti a dechrau ryfely ar 
 Locrinys. Ac yna y cyfaróy y dau lu ar 
 lann yr avon a elóit Yyrram a bróydr 
 groylon a vy yno. Ac yna y treóis Loc- 
 rinys a saeth yn y dalken ac y lias ev. Ac 
 yna y cymerth Góendolau lyóodraeth yr 
 ynys yn y llaó y hun. A fieri a oruc hi 
 gymryt Essyllt a Hafren y merch ai bodi 
 ylldóy yn yr avon ac o hynny allan y 
 gelóir yr avon Havren dros góbl o ynys 
 Brydain ac velly y gelóir hi hyt dyd braót 
 o achos y vorwyna vodet yndi megis y delai 
 gov yn dragóydaól amverch Locrinys. Ac 
 6edy Locrinys y llyóiaód y vrenhines y 
 dyrnas daydeng mlyned a day dec eraill 
 bysai Locrinys yn yllyóiaó. A phan dayth 
 Madoc y mab hi me6n oed dedvol yr hyr- 
 d6yt ev yn vrenin a lyóiaó cernió a oruc 
 hi y hun tra vy vy6. Ac yna góraica a 
 oruc Madoc a dau vab a vy idaó o honi nit 
 amgen Membyr a Mael ac yna llyóiaó y 
 dyrnas a oruc Madoc yn dangnofedys deng 
 mlyned ac yna y by ev varo. Ac yna y 
 by anundeb r6ng y deu vab ev am y dyr- 
 nas cans pob un omadynt a vynnai y chael 
 hi ido y hun. a roi cennat a oruc Membyr 
 
 y Yael y vraot y dyfot ymdidan ac ev ar 
 vessyr tanghefed ac yna tr6y vrat y peris 
 Membyr lad y vraod. Ac 6edy cael o 
 honaó ev yr ynys yn hollaól cymaint o 
 groylon der a gymerth ev yndo y hun hyt 
 pan ladoed ev gymaint o 6yrda ac oed yn 
 yr ynys megis na beynt h6y yn góledychu 
 yn y ol ev a hefyt gaclo y 6raic a oruc yr 
 hon oed vam y Efroc cadarn. ac ymroi a 
 oruc y bechot Sottma a Gomorra ac ym- 
 hoelyt yr anian piyffaith ni 6rth6yneb ar 
 y ganvet vloyclyn oi dyrnas dióarnot ydoet 
 ev yn hela a mynet a oruc ev ychydic odi- 
 6rth y g*6yr meön glyn coedaóc ac yna y 
 dayth blaidau ac ai ladassant ev ac ai llaó- 
 ssant. 
 
 Ac vecly maró Memb) 7 !' y dayth Efroc 
 y vab yn vrenin cadarn y gynnal y dyrnas 
 ac ai cynhelis hi deng mlyned ar hygain. a 
 chyntav brenin aeth 6edy Bryttys a llynges 
 y frainc vy ev. A llat a llosgi a oruc ev 
 yno a d6yn y hanraithiau ai haur ai har- 
 ian a dyfot y drev a chlot y vydigoliaeth 
 ganto vedy llosgi y dinessyd a dystryó y 
 ca)T.yd ar cestyll yn llóyr. Ac ev yn 
 gyntaf aclailióys y parth draó y Hymyr y 
 dinas a elóir oi hen6 ev y hun dinas Efroc. 
 Ar amser hónó Dafyd oed vrenin Carissa- 
 lem. A lieiytev aclailióys Caer Efroc gyf- 
 erbyn ac Alban. Ac ev adailóys castell 
 mynyd Angnet a h6n a ehvir hedió castell 
 y morynion neu vynyd dolyr ac velly 
 ygain maib a vy y Efroc o ygain góraged a 
 dec merchet ar hygain. Ar dyrnas hon a 
 lyóiod ev daygain mlyned. hunav or maib- 
 ion oed Vryttys darian las Gilins Bun 
 Moryd Bleidyn lago Calan Cynar Ys- 
 bladen Gwryl Dardan Eidiol Ivor Góychyr 
 Gronóy Ector Cyhelyn Bat Assaracys 
 Howel. Ar maibion ar merchet a dan- 
 vones y tat yr Eiclial att Silmins Alban y 
 g6r a vy vrenin 6edy Siliys Lattinys ac 
 yna rodet hóynt y 6yr bonedigion o genedl 
 troyav. Ar|maioion oil hefyt ac Asaracys 
 yn dwófoc arnynt aethant a llynges gan- 
 tynt hyt yn Sermania ac o ganhorthóy 
 Silmins Alban y goresgynasant Sermania 
 ac y caósant y vrenhiniaeth hono. 
 
 Bryttys darian las a drigiod g) 7 da y dat 
 ac ev a óledychod 6edy y dat deng mlyned. 
 Ac ar y ol y bu Leon ga6r y vab ynte a 
 g6r da vy hónó yn vi^enin yn cynnal g6ir- 
 ioned a chynaónder. 
 
 Ar Lleon h6n6 a róydhaóys lyóodraet 
 y dyrnas ac adailióys yn y part dra6 yr 
 gogled o ynys Brydain dinas a elwir Caer 
 Lleon. ar amser h6n6 ydoed Selyv ap 
 Dafyd yn adailiat temyl Iessu Grist yn- 
 gharissalym. A c yna y dayth Brenhines 
 
BRUT TYSILIO 
 
 441 
 
 y dehau y 6rando doethineb Selyv. ac velly 
 pymlyned ar hygaint y by Leon yn góled- 
 ychu yn vrenin. Ac ynióed y oes llesc vy 
 ev ac am hyny y codes tervysc yn y dyr- 
 nas a ryfel ryngtyut y lnm. 
 
 Ac yni ol ynte y góledyclióys Run baladr 
 brâs y vab onit un vloydyn daygain. A 
 h6n6 a due y bobl oi ryfel y dangnefed. 
 Ar Run hónó adailioys Caer Caint aint a 
 Chaer Wynt a Chaer vynyd y paladr 
 ac yno yr oed yr Eryr yn proffóydo 
 daroganau ir ynys lionn ac v gorffen- 
 6ys Selyv ap Dafyd y deniyl yn Gaer- 
 salem. 
 
 Ac yn y ol ynte y daytk Blaidyt y vab 
 ac ygain mlyned y goledyckod ynte. Ac 
 ev adailioys Gaervadon ac a óriaeth yr 
 ennaìn tóyni par hays bytli y vedignaetku 
 y neb y bai rait iclo 6rtko. Ac ev aberth- 
 6ys yr deóines a elóir Minerva osot tan lieb 
 diffodi bytli yny losgi y dyni lioelai yr... 
 oaitk yn bellenai tân ac ams r h6n6 y 
 góedióys y proffóydi kyt nar rodai du6 dim 
 gla6. ac yna ni by un dafh gla6 dair blyned 
 a saitb mis. A g6r etkrylithys oed Vlaid- 
 yt ac ev gyntav a due nigrornans ar kyt 
 ynys brydain. ac ni orffóyssóys ev yn g6n- 
 aytkyr celvyd yny onaetk escyll ac aderiyd 
 idaó ac ekedoed y oryckelder aóyr ac odyno 
 y syrtkiod ev ar ben temyl AjdoIo yn Llyn- 
 dainyny aetk ev yn gant o dry lieu. Ac yn 
 ol Blaidyt y daytk Llyr y vab ynte yn 
 vrenin yr k6n a vy daygain mlyned yn Hy6- 
 ia6 y dyrnas yn 6ra6l clangnofedys. Ac ev 
 adailioys Caer ar Ian avon Soram yr kon a 
 elóir Caerlur o Gymraec ac o Saesnec Less- 
 edr. Ac yr Llyr Ii6n6 ni by un mab namyn 
 tair mercket sev oed y kenoau Coronilla a 
 Ragaó a Ckordalia. Ai tat ai carai k6y yn 
 vwy no mesyr. a mwy y carai ev Gordalia y 
 verck ioyav ida6 nor d6y vercket eraill. Ac 
 yna 6edy y kenaidio ev ai drymkau medd- 
 yliaó a oruç ev rannu y gyfoetk yn dair ran 
 ai roi koynte y 6yr a tkrayan y gyfoetk 
 gida fob un o " nadynt ac kefyt 6edy 
 g6ypai pa un voyav oi vercket ai carai ev a 
 rodai y kono y ran voyav oi gyfoetk. ac 
 yna gofyn a oruc ev yr verck kynav pa 
 gymaint y carai ki y tkat. ac y tyngóys 
 liitkau mae m6y y carai ki y tkat nor 
 enait oedyn y ckorf. Ac y dyóat ynte 
 6rtkie er móyn dy vot ti ym carv i yn v6y 
 nor koll vyt vyngkarediccav verck mi atk 
 rodav di yr g6r moyav a garyck a tkrayan 
 vy ngkyfoetk gyt a tki. Ac yn y lie gofyn 
 a oruc ev yr ail verck kynav pa gymaint 
 y carai ki y tkat. Ac y dyóat kitke na 
 vedrai ki draytky ar y tkafot vaint y carai 
 hi y tkat a tkyngu y carai ki y tkat yn 
 
 v6y nor koll greadyriait y dayar. Sev a 
 oruc ynte y ckaru ki yn vaor a rodi idi yr 
 ail ran oi gyfoetk. Ac yna y dywat Cor- 
 daila 6edy góelet y dóy clîóioryd yn y 
 dóyllo ev troy gariat falst t6y]lodrys profi 
 a oruc ki daly atteb ressymaól idaó ev. 
 Ac yna gofyn a oruc ev y6 verck ieyav pa 
 gymaint y carai ki y tkat. Arglóyd dat ev 
 alle vot rai yn cyrnryt arnynt garu y tat 
 yn v6y nog y carant. eitkr Arglóyd mi 
 atk garav di megis y dyly merck garu y 
 tkat. cans megis y bo clefnyd y cariat 
 y carav i dy di vy Arglwyt dat. Sev a oruc 
 y tkat yna llidiaó yn va6r 6rtki gan dyb- 
 iait mae o lóyr eóyllys y ckalon y dyóed 
 assai ki kynny 6rtko ev. Ac yna y dyóat 
 ynte val hpn. yn y mod ydóyt ti ym cam 
 i yn vy kenaint y carav inau ditkau rac 
 lla6 cans mi atk ankailyngav di otk ran o 
 ynys brydain bytk ac ai rodav ytkoy 
 ckoioryd di. Ac ni dyoedav i na rodoyv 
 i di y 6r os tyngkedven ai d6c cans vy 
 merck i 6yt ti. Ac er kynny ni rodav i 
 gyda tki na da nac anryded megis dy 
 ckv/ioryd di cans mi atk geraist di yn v6y 
 no k6y ylldóy a tkitkau keb vy ngkary i. 
 Ac velly o gyngkor y óyrda y rodes ev y 
 dóy vercket kynav y dau dóyssoc nit amgen 
 noc y dóyssoc cernió a tkoyssog y gogled 
 ar cyfoetk yn dau kanner ryngtynt. Ac 
 6edy kyny y damóhainóys y Ganipys 
 vrenin ffrainc glybot clot ma6r y Gordalia 
 a dyóedyt mae dyn goyck oed ki. ac anvon 
 cenadau a oruc y kercki ki y tkat yn 6raic 
 briot ida6. ac yna dyóedyt 6rtk y tkat or 
 genadóri. Ac ynte a dyóat y rodai ki y 
 6r keb ardemyl or byt gida ki candaroed 
 ida6 rodi y gyrfoetk ai aur ai arian yr d6y 
 vercket eraill. ac er kynny pan 6yby 
 vrenin frainc decet oed y voroyn cynaón 
 vy ev oi serck ki a dyóedyt vot ganto ev 
 digon o aur ac arian a ckyfoetk ac nat oed 
 rait ida6 ev 6rtk dim namyn góraica g'6yck 
 y caffai blant o keni yn ettifedion ar y 
 gyfoetk. ac yn diannot y gonaitkboyd cyfr- 
 atkack ryngtynt. Ac yna y cymertk y 
 tyóssogion eraill oresgyn or cyfoetk yr k6n 
 a gynkalassai ev yn 6ra6l yn kir o amser 
 ac y rannassant y dau kaner ac y cymertk 
 Maglaón tyóssoc yr Alban Lur attaó a 
 daygain marckoc gidac ev rac bot yn g6ilyd 
 ganto vot keb varckogion yn y ganlyn. 
 Ac 6edy bot Lur gidac ev góarter blóyclyn 
 blyngkau a oruc Coronilla gan vaint oed o 
 varckogion gida y tkat ki a rac y góasn- 
 aetkoyr koynte yn tervysgu y llys. A 
 dyóedyt a oruc ki 6rtk y g6r mae digon 
 oed dec marckoc ar kygain gidac ev a 
 gell6n yr kai eraill ymaitk. ac 6edy dyóedyt 
 
442 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 hynny y Lur y dyóat ynte troy lit ymad- 
 a6ai ev a Maglaón ac ydai ev att larll 
 Cernió. ai erbynnait a oruc y larll yn 
 anrycledys ac velly ymhen y flóydyn y 
 codes ryfel a tbervysc r6ng gósnaethóyr. 
 Ac yna y sorres Hagaó 6rtli y tliat ac a 
 erchis idaó ellóng y varchogion odiórtho 
 oil onit pymp rnarchoc ai gósnaethai ev. 
 Ac yna tristau yn va6r a oruc llur a chodi 
 odyno ty ac att y verch hynav yr ailóaith 
 gan clybiait y bot hi 6edy dat digiaó órtlio 
 am gynnal y varchogion gidac ev. sev y 
 ónaeth hitheu tyngu troy lit niaór na chai 
 ev drigio yno oni ellyngai y holl varchogion 
 odiórtho onit un rnarchoc ai gósnaithai a 
 dyóedyt nat oed rait y 6r hen dim or lyos- 
 ogróyd hynny. Ac yna g6edy na chai ev 
 dim ar a gaissiai gan y verch. gellóng a 
 oruc y holl varchogion odiórthaó onit un. 
 Ac yna medyliaó a oruc am y dailyngdaót 
 ai anryded a thristau yn va6r a oruc a 
 medyliet mynet y ymóelet ar verch athoed 
 y frainc ac ofhi hynny a ónaeth rac raor 
 digariat y gellyngasai ev hi yno. ac eisioes 
 ni alloed ev diodev y merchet eraill yn 
 hoy ac yna codi ty a frainc a oruc. ac yna 
 pan oed ev yn mynet yr Hong ac na 6elai 
 gidac ev neb namyn tri rnarchoc a than 
 6ylo y dyóat ev val hyn. dynghedven- 
 noed pa le y cerdóch chói cans m6y o boen 
 y6 coffai cyfoeth góedy y coller no godev 
 tlodi heb ordyfnait cyfoeth cans yr amser 
 yr oed y saól gannór gida mi ym canlyn 
 pan vym yn ymlad ar cestyll ar dinesyd ac 
 yn anraithio cyfoethau vy ngelynion a 
 godev 6edy hynny angenoctit a thlodi y 
 6naeth y g"6yr hyn y mi yr hai a vydai yr 
 amser I16116 dan vynraet i. och duo pa bryt 
 y da6 amser y galloyv i dial arnynt h6y 
 hynny. Och vi Gordaila mor 6yr vy 
 dymaclrod di pan dyóedaist di mae val y 
 bai vynghally i am cyfoeth y caryt ti vy 
 vi. Ac velly tra vy vynghyfoeth ym lla6 
 ac yn gaily rodi roclion ma6r pa6b am 
 carai. Ac velly pan gilióys y rodion y 
 foes y cariat. Ac 6rth hyny pa deló y* 
 gallav i rac cyóilyd gaissio nerth gennyt ti 
 o achos ym sorri órthyt am dy doethineb 
 di yn doethach noth chóioryd cans 6edy i 
 mi roi vynghyfoeth ydynt h6y hóynt am 
 gónaethant i yn alldyt om gólat am cyfoeth. 
 a chan góyno y drafel velly ev a dayth hyt 
 ymharis y dinas ydoed y verch ev yn trigio. 
 Ac yna anvon annerch at y verch a oruc 
 ac y vanegi idi y rió anghyfnerth a gyfar- 
 fyssai ac ev. Ac 6edy dyóedyt or gennat 
 nat oed yno onit ev y hunan ac un rnarchoc 
 gidac ev. Sev a oruc hithau anvon amlder 
 o aur ac arian ida6 ac erchi y that vynnet 
 
 yr dinas oed gair lla6 yno a cly6edyt y vot 
 yn glav a gónaythyr ennaint ida6 ai 6isga6 
 ev meón góisc neóyd oed daylong y vrenin 
 y góisgaó. A dóyn atta6 daygain march- 
 a6c ai góisgaó yn hard o veirch ac arvau a 
 dillat. ac yna anvon llythr a oruc ev at y 
 vab ynghyfraith ac at y verch. A phan 
 glyóas y brenin hynny y dayth ev ai óyrda 
 yn y erbyn ai arvoll ev yn anrydedys 
 megis dlyai vrenin. Ac yna cynyll 11 u 
 maór a oruc Acanipys dros holl frainc ac 
 yn unóedic yr holl varchogion arvoc a dyfot 
 ylldau a orugant y Loegr. Llur a Chor- 
 daila y verch ar llu h6n6 y ymlad ai dau 
 vab ynghyfraith a chael y gorvot arnynt 
 ac 6edy goresgyn o lur y gyfoeth yr ailóaith 
 ni by ev by6 namyn tair blyned. Ar un 
 amser y by varo Acanapys vrenin frainc. 
 Ac yna y cas Cordaila y vrenhiniaeth yny 
 llaó y hun ac yna hi a beris clady y that 
 meón gogov a ónaethodit dan yr avon a 
 elóit soram ynghaer Lur ar daerdy hónó 
 a daroed y 6naythyr yn anrydedys yr du6 
 a elóit biifrons ac yno ymgynyllai holl 
 sairi a chrefftwyr y dyrnas y waithio pob 
 gwaith ac y vedylynt y wnaythyr hyt 
 mhen y flóydyn y dyd hynny y dechroynt 
 y ónaythyr. ac velly by Gordaila yn llyóiaó 
 y dyrnas yn hedychlon dangnofedys. Ac 
 yna y codes yn y b erbyn hi y dau nai 
 maibion y chóioryd mab Maglaón tyósaóc 
 y gogled a mab Einion tywsaóc cernió. A 
 henóay y maibion oed Morgan ap Maglaón. 
 A chyneda ap Einion gan dyóedyt vot yn 
 anhailóng vot góraic yn llyóiaó y dyrnas. 
 Ac velly llidiaó a oruc pob un o nadynt a 
 dechrau anraithiaó y góladoed. Ac yno 
 bróydro a hithau ai dala ai roi yngharchar 
 ac yn y carchar o digofaint a Hit ydym- 
 golles hi y him. Ac yna y rannod y g6yr 
 hynny yr ynys rynttynt yn dau hanner ac 
 y rodet y vorgan y ran val y dycai hymyr 
 yr lion a elóir Ysgottlont. Ac y Gyneda 
 y ran ynte or parth arall ty ar gorlleóyn. 
 ac ymhen y d6y vlyned 6edy hyny y dayth 
 at Vorgan y neb a garai dervysc a ryfel ac 
 a dyóat vot yn góilid idaó o achos ev a 
 dylai o henafiaeth Iy6ia6 y dyrnas o g6bl 
 ai vot ynte yn daly dan arall a bot day- 
 jmrth y cyfoeth gan Gyneda. Ac yna 
 dechrau anraithaó a llosgi a oruc Morgan. 
 Ac yna y cynyllod Cynecla lu inaór yn y 
 erbyn ynte ai yrry ar fo ai ymlit o 6lat y 
 6lat ac o le y le yny doethant yr maes 
 ma6r ynghymry ac yno y by'r vr6ydr ac y 
 lias Morgan y Morganóc yn y lie y mae 
 Monach loc Yargan yn sefyll ac yna y 
 cladwyt ef. Ac yna 6edy caffel o Gyneda 
 y vydigoliaeth y by ef vrenin ar góbl or 
 
BRUT TYS1LI0. 
 
 44$ 
 
 dyrnas dair blyned ar dec ar bygain yn 
 llaóen ac yu dangnofedys ac unved dyd ar 
 dec cyn calau mai nesaf att byny y de- 
 cbray 6yd adailiat Ryfain gan dan vrodyr 
 a el(5it Boudlys a Baimes. Ac 6edy mar6 
 Cyneda y daytb Eiallou y vab yute yn 
 vrenin yn y ol ef. A g6as ievanc oed 
 bono a hedychór tangnofedys. Ef a lyóiod 
 y dyrnas yn hedycblon ac yn y amser ef y 
 dayth gla6 góaed dri dióarnot a tliairnos a 
 niarvolaeth ar y dynion. 181 
 
 Ac 6edy Eiallon y dayth Gor6st y vab 
 yntan yn vrenin. Góedy ynte y dayth 
 Saifyllt yn vrenin g'6edy ynte y dayth 
 Iago nai Gor6st yn vrenin. Góedy Tago 
 y dayth Cynvarch ap Saisyllt yn vrenin. 
 Góedy Cynvarch y dayth G6rvy6 yn vrenin 
 ac y hónnó y by dau vab yr ai a elóit 
 ffervex a fforex. 182 Ac 6edy dygóydaó y tat 
 me6n henaint a chlefyt y codes tervysc 
 r6n y dan vrodyr am y vrenhiniaeth. ac y 
 6ybot p6y ai caffai. Sev a oruc Porex 
 ennyny o lit a digofaint 6rth y vra6t a 
 darparn y lad ev. A phan giglan ffervex 
 hyny yr aeth ev y ffrainc y gaissio porth a 
 nerth gan Sióart vrenin ffrainc a dyfot 
 ailóaith a oruc y ynilad ai vraot. Ac yna 
 fforex ai lias ev ar ran voyav oi In. sev a 
 oruc mam y day vab daly Hit wrth fforex 
 y mab oed yn vj6 a dyfot hi ai moryuion 
 pan i cafas hi ev yn cysgu a hi ai lias ev 
 yn y g6sc ac ai torres yn darnau man. 
 Ac 6edy hyny y by dervysc róng y bobloed 
 yn hir o amser a ryfel ryngtynt y hunaint 
 am y dyrnas hyt pan y rannassant hi yn 
 bym ran r6ng pym brenin o naddynt ar 
 bain bob ailóers yn ymlad ba6b ai gilyd. 
 Ac yna ymhen llaóer o amser 6edy hyny 
 y codes clot y 6as ievanc a elóit Dyfn6al 
 Moel Myt cans mab oed hónó y Glydno 
 Iarll Cernió a ragor oed idaö o clegóch a 
 deórder rac holl vrenhinoed ynys Brydain. 
 ar g6as h6n6 6edy mar6 y dat a gymerth 
 y cyfoeth yn y laó y hun. Ac yn y lie 
 6edy hyny ymlad a oruc ev ar pymet 
 brenhin Lloegr a Had liónó. Ac yna pan 
 glyóas îíydaós Vrenin Cymbry hyny a 
 The6d6r vrenin Ysgotlant y daythant 
 hóynte ai lluoed y gyfoeth Dyfnóal a 
 dechrau anraithiaó a Uosgi. A ffan glyóas 
 dyfnóal hyny dyfot a oruc a deng mil ar 
 hygain o 6yr arvoc gidac ev ac ymlad ac 
 hóynt a throylaó llaóer or dyd h6n6 heb 
 arvot o un ar y gilyd. Ac yna pana 6elai 
 Dyfnóal y vot yn cael y vydygoliaeth galó 
 a oruc atto chóaygainöyr or g6yr gorau a 
 roi arvau y g6yr lladedic yn y cylch ac 
 ynte y hun a roes arvau un or g6yr mairó 
 andanaó a thynny ymmayth y arvau y hun 
 
 ac yn gyllyin dyfot yr He ydoed Nyda6c 
 vrenin ai lad a mynet ai chóaigainóyr yr 
 lie ydoed Deódór ac erchi ydynt rythraó 
 idaó ac yn gyflym y lad ynte a 6naithant 
 heb aim out ch6aigain6r gidac ev. Ac 
 yna rac ofn y lad oi 6yr y hun y góisóys y 
 arvau y hunan am danaó. Ac yna annoc 
 y 6yr o neóyd y lad y gelynion ac ni by 
 hir o ennyt yn y chafas ev y vydigoliaeth 
 ar göbl. Ac yna cerclecl a oruc ev ar hyt 
 y cyfoethau a goresgyn a distryó y cayryd 
 ar cestyll ac 6edy goresgyn cóbl o ynys 
 Brydain or mor y gilyd yn y eido y hun. 
 ef a beris óuaythyr coron o aur iddo ai 
 göisgaó a oruc ar y ben a d6yn yr ynys ar 
 y hen dailyngdaót a gossot cyfraithiau yr 
 hai a elóir etto cyfraithiau Dyfnöal Moel 
 Myd. Ac y maer Saesson etto yn y cynal 
 hóynt ac ev a rodes y braint yr temlau ar 
 dinessyd ac yr fyrd cyfraeth val y caffai 
 bob dyn na6d ac a foe attynt er a ónelai o 
 gam a mynet heb genat y elynion ford y 
 mynnai a hefyt llaóer o bethau eraill a oruc 
 ev yr h6n a vyd yn ry vlin y draythu val 
 ysgrifennóys Gildas hóynt cans braint 
 nodva a rodes ef yr fyrd a gyrchai y priv 
 dinessyd. A roi y priffyrd yr bobl 
 gyffredin y vynet yr dinessyd ar temlau. 
 ac yn y oes ev ni by na llaidr na thraissór 
 ac velly 6edy llyóiaó y cyfoeth yn y 6ed 
 hono daygain mlyned 6edy gónaithyr 
 Coron ai góisgo mar6 vy ev. Ac yn llyn- 
 dain me6n temyl a ónaethoed y hun y 
 cladóyd. A 6edy y varo y codes tervysc 
 ac anundeb róng y dau vab ev Beli a Bran 
 am y vrenhiniaeth ar goron cans pob un a 
 vynai y chael hi ido y hun. Ac yna y 
 gónaeth góyr da doethion dangnefed ryng- 
 tynt a rannu y cyfoeth yn d6y ran nit 
 amgen no gady y vely Loegr a choron y 
 dyrnas a ch6bl o gymry a chernió hefyt o 
 achos mae hunav oed ev cans o heróyd hen 
 dedyv g6yr troyav y mab hunav a gai y 
 dailyngdaód y gyt. Ac y vran y parth 
 dra6 y hymyr gan y vot yn darosiyngedic 
 j vra6t sev oed hynny y gogled oU. a 
 chaclarnhau hyny a 6naethb6yt ryngtynt 
 ac velly mynet pymlyned haibio yn dagn- 
 ofeclys. Ac yna rai a garai dervysc a 
 dayth at Vran a dyóedyt vot yn llesc ida6 
 ac yn góilydys eUóng y dlyet y vyny y 
 vraot ac ynte yn un vam undat ac ev ac 
 yn un vrait a dlyet. a hefyt móy y byost 
 di meón ymladau a chynnhennion noc y 
 by e^v. pan dayth Edóetro tyóssoc morien 
 yth 6lat ti a tlii ai gyn^aint ev unóaith ar 
 fo ymayth ac am hyny torr di y gyngrain 
 6rad6ydys yssyd rot ti ath vraot. a dos di 
 at vrenin Elychlyn a chymer di y verch 
 
444 
 
 BRUT TYS1LI0. 
 
 ev yn 6raic briot itti a thróy nerth Ii6n6 y 
 gelly di ynyll dy dlyet. Ac yna llidiaó o 
 Yran dróy y gairiau hyny ac yr aetli hyt 
 yn llyclilyn y briodi merch brenin llychlyn. 
 Ac 6edy manegi hyny y Yeli dróc vy ganto 
 ac anhailóng a llidiaó a oruc yn va6r am 
 vynct y vraot lieb gynghor y gaissio ford 
 hyny nertli yn y erbyn ev. A chynyll lu 
 ma6r a oruc Beli a mynet troy hymyr a 
 cbymryt y caeryd ar dinessyd a roi y 6yr 
 y nun yndynt. A phan gigle Yran byny 
 cynyll llu ma6r a oruc ynte o Lychlyn ac 
 velly val yr oed ev yn dyfot ar llynges 
 bono partli ai 6lat yn llaóen ar g'6ynt gidac 
 ev nacbav yn cyfarvot ac hóynt Wycblan 
 Yrenin dassia yr lion oed yn emlit ev o 
 gariat ar y voroyn a dygassai ev o Lycblyn 
 a fan 6yby bono mae Bran oed yn parattoi 
 y Lynges a oruc ac ymlad ac ev yn galet 
 yny gafas ev v6r6 bacbau am y Hong ydoed 
 6raic Bran yndi a tbynny ganto yny daitb 
 ev a hi yn ganol y Lynges y bun. Ac 
 yna nacbav ystorm o 6ynt yn dyfot ac yn 
 góasgaru y llongau y bob traetb troy 
 anifortyn ac velly dióarnot y byant yn 
 hóyliaó. Ac yna pan glyby 6yr y lat 
 bynny y daly a ónaetbant ai dóyn at Yeli 
 oed yno yn aros y vraot o Lycblyn. A 
 cbida llongau brenin Dassia ydoed dair 
 Hong eraill ac un o nadynt a hanoed o 
 longau Bran y vra6t ev. A da vy gan 
 Yeli gael honno y decbrau dial ar y vraot. 
 Ac ar ben ycbydic o dydiau g'6edy bynny 
 nacbav Yran yn dyfot g6edy casglu y 
 llongau yngbyt yr Ian yr gogled. Ac 6edi 
 manegi idaó y Yeli oresgyn y gyfoetb ev 
 a daly y 6raic anvon cenat a oruc ev at 
 Yeli y ercbi iddaó adveryt y 6raic ai 
 gyíoetb ida6 ev dracbefn. a dyóedyt onys 
 cae y banraithiai ev yr holl ynys or mor y 
 gilyd ac y llaclau ynte befyt o cbaffai górd 
 ac ev. A phan gigle Yeli bynny y naccau 
 a oruc or dau bone hyny oi 6raic ai gyfoeth. 
 Ac yna Beli a gynyllóys llu o boll varch- 
 ogion ynys Brydain a dyfot yn erbyn bran 
 ac arlóy a6 ymlad acev. Ac yn y lie pan 6yby 
 Yran hyny dyfot a oruc yn erbyn Beli hyt 
 y He a elóir llóyn caladyr. 197 ac yna ym- 
 gyrchu a orugant yn groylon cans g6yr 
 canmoledic ymr6ydr oed bob un o nadynt 
 ac o bob part y syrthiau'r g6yr megis y 
 syrthiau y cayrch y cynhauav gan y medel- 
 6yr. Ac yn y dióecl y gorvy y Bryttaniait 
 ac y ffoes g6yr Llychlyn yn vrioedic parth 
 ai llongau ac yn y vroydr hono y lias o 6yr 
 Llychlyn bymthengmil ac ni diengis neb o 
 nadynt yn iacb. Ac yna o vraid y cafas 
 Bran un oi longau ac yr aeth hyt yn 
 ffrainc ar anifer eraill y daethoed gidac ev 
 
 a ffoes yr lie cyntav y caóssant 6asgot. Ac 
 yna 6edy cael o Yeli y vydygoliaetb gal6 
 a oruc atto boll óyrda y dyrnas hyt 
 yngbaer Efroc y gymryt y cyngbor am 
 vrenin Dassia. A gellóng cenadau a oruc 
 h6n6 attaö ev y gynnic y órogaeth ida6 ev 
 a darostyngedigaeth o heróyd y da o dyrn- 
 get bob blóydyn er y ellóng ev yn ryd ev 
 ai ordercb. A hyny a oruc Beli o gynghor 
 y wyrda a chymryt cadernit a góystlon gan 
 vrenin Dassia ai ellóng ev yn ryd gida y 
 ordercb. Sef a oruc Beli yna 6edy 
 goresgyn yr ynys or mor y gilyd ac nat 
 oed neb ai górafynau. Ac yna cadarnbau 
 y cyfraithau a ónaethod a oruc a chrio 
 hedéch troy yr holl ynys ac yn gadarnav 
 yn y temlau ar dinessyd a roi y braint 
 pennav ar a vyssai ydynt er ioed. Ar 
 amser bynny ymrysson oed am y ffyrd ni 
 6ydid y tervyn yn hysbys. Ac yna y 
 gelóis ev atto holl Sairi main ynys Bryd- 
 ain a gorchymyn ydynt wnaythyr y fyrd 
 yn gyfreithlon o vain a chalch. Sef y 
 gónaithbóyt un o nadynt or lie ida penryn 
 cernió yr mor hyt ymhenryn bladon yn y 
 gogled a hyny y6 hyt ynys Brydain troy 
 briv dinessyd a vai yn unia6n ar y fford. 
 ac un arall a beris ev y gónaythyr ar 
 draós yr ynys nit amgen noc o gaer vynio 
 ar Ian y mor hyt ym north hamon sev y6 
 h6n6 Northamton. A d6y ford eraill a 
 erchis ev y gónaythyr yn resgóy ydynt ar 
 vessyr conglau yr ynys dr6y dinessyd hefyt 
 val y Haul. A fan darvy y gónaytbyr 
 ev a beris y cyssegru a rodi ydynt vraint 
 nodva. cans p6y bynnac a gaffai un or 
 ffyrd hynny er maint o gamai a 6nelai na 
 lefassai neb y lestair 200 ac yna y by Yeli yn 
 dangnofedys yn góledychu. A Bran y 
 vi-a6t g6edy mynet y ffrainc yn ofalys achos 
 tr6m oed ganto y deol oi 6lat ai gyfoeth ac 
 nat oed fford ida6 y chaffel hi drychefn ac 
 ni óydiait beth a 6nai. Ac yna ve aeth 
 ar y daydecved march at dóyssoc frainc a 
 dangos y damóain tryan ida6. Ac 6edy 
 naccau y nerthu o b6n6 yr aeth ev yn 
 union att dywssoc Byrg6in. A h6n6 a vy 
 laóen órtho ac a rodes y gydmaithias ai 
 gariat arno hyt nat oed yn y llys un cym- 
 aint y hanryded ac ev sev achos oed hyn- 
 ny ymhob peth ac a 6nelai nac yn ryfel 
 nac yn hedóch y bai y dangossai ev voliant 
 ac anrydecl hyt pan y caroed y tyóssaóc 
 ev yn gymmaint a fai bai mab ida6. cans 
 g6r tec oed Yran o edrych arno. Ac ael- 
 odau hirvainion oed ida6 a bonedigaid oed 
 a chyórain ;i doeth val y góedai ida6 vot. 
 Ac 6edy rodi or ty6ssa6c y gariat arno ev 
 velly ac unverch oed ido ac yn ettifed ida6 
 
BRUT TYS1LI0. 
 
 445 
 
 ac ev a rodes hono yn vraic briot y Yran 
 ac oni bai idaó ettifed arall ado Byrgóin 
 ida6 yn y ol ev ac o bai vab idaö adaó 
 porth a nertli ida6 ev y oresgyn y gyf- 
 oeth y linn. A liefyt ydoed un o dyóssog- 
 ion frainc 6edy ada6 porth a nerth ida6 
 megis yntau. Ac yna y priodes Bran y 
 voroyn ac velly tyóssogion y 6lat a darestyng- 
 a6d idaó. A llyóodri y cyfoeth a roes- 
 bóyt idaó 6rth y laó y hun. 202 Ac ni by 
 vloydyn 6edy hynny yn y vy varo y ty- 
 6ssa6c. Ac yna rannaód Bran yr tyóssog- 
 ion oed yn y gam ev yr hynn daoed a dy- 
 gassai y tyóssoc ar y taidian hóynt orblaen. 
 Ac velly y r6ymoed ev y cariat hóynt atto 
 o achos y haelder ev. A chida hyny 
 gónaythyr yr hón gorau gan 6yr Byrgóin 
 roi b6yt a diot y ba6b ac a delai ac ni 
 chayit un porth ragdynt. Ac yna 6edy 
 bot yr anifer hynny yn gitun ac ev medyl- 
 ia6 a oruc ev pa vod y gallai ev gael ym- 
 dial a Beli y vra6t am a 6naethoed ida6. 
 Ac velly ada(5 o ba6b borth a nerth ida6 y 
 vynet y oresgyn y lie a vynnai or byt. Ac 
 yna yn diochir cynyll llu ma6r a oruc a dy- 
 fot y ffrainc a gónaythyr cyngrair ar góyr 
 hyny ar gael mynet ai lu tróy y gólat hóynt 
 ty ac ynys brydain. Ac yna pan vy barot 
 y llongau ar draeth mandrys yr aethant yr 
 môr ar góynt yn y hoi yny doethant y ynys 
 Brydain. A fan gigleu Yeli vot y vra6t 
 yn dyfot a llynges va6r ganto cynyll llu 
 ma6r a oruc ynte a dyfot jn y erbyn y 
 ymlad ac ev. Ac yna val yr oedynt yn 
 mynet y ymgyrchu y dayth Tonwen y mam 
 attynt a bryssiaó a oruc hi tr6y y bydinoed 
 y gaiffio góelet Bran y niab o achos nas 
 góelsai er ystalym o amser ac velly yn ar- 
 grynedic ofnoc y cerdóys hyt y lie ydoed 
 Yran yn sefyll a rodi y dóylaö am y von- 
 6gl ev a rodi mynych gysanau a oruc hi a 
 dyóedyt val hynn troy igvan ac óylaó vy 
 an6yl vab coffa di y dóyfron hyn a signaist 
 di arnynt. coffa di galon dy vam yr hon a 
 thyc di naóuris dan y góregis coffa di y 
 trafel a gefais i yth ynidoyn di. Med6l di 
 hyny hedi6 er m6yn y creaódyr or nev ath 
 6naeth di dyro vadeyant yth vra6t a fait 
 ar Hit a gymeraist 6rtho cans ni 6naeth ev 
 y ti dim clefhycl Hit ac nit evo atheoles di 
 oth 6lat ath gyfoeth. Ac ni 6naeth ev 
 dim cam y ti ac ni etholes ev di er gest- 
 yngat arnat namyn er dy drychafu cans 
 g6r darostyngedic oedyt ti ida6 ev o ran 
 vechan or dyrnas a phan gollaist di hono 
 yd6yt ti yn gynebic ida6 ynte. Ac velly 
 ev a vy achóysaól ar dy drychafiat ti meón 
 yrdas ma6r. cans m6y yrdas yó bod yn due 
 o Byrg6in noc ar gyfran o ynys Brydain. 
 
 Edrych di nat oi achas ev y tyfod y ter- 
 vysc cyntav ryngoch namyn ty di a dech- 
 rayóys pan aethost di y vynny merch brenin 
 Llychlyn yn óraica ytt ac o nerth I16116 
 cassio y cligyfoethi ynteu 205 ac velly 6edy 
 dyóedyt o heni hi hynny 6rtho tr6y 6ylo 
 troi a oruc ynteu ar lonydóch a hedóch 
 troy y l6yr vryt ai vedol a gónaythyr 
 cynghor y vam a diot y helym ai benffest- 
 ing iam y ben a dyfot hyt y lie ydoed Yeli 
 y vraot. A fan 6elas ynte y vra6t yn dyfot 
 ty ac atto bóró y arvau odiórtho a oruc ynte 
 a mynet dóylo ymónógl ai vra6t. A ehyin- 
 odi yndiannot a orugant. Ac yna b6r6 or 
 lluoed y harvau ocliórthynt a chammol yr 
 hedóch a mynet o dyno hyt yn Llyndain. 
 acyna cymryt y cynghor h6y ai góyrda. 
 Sev oed y cynghor mynet y frainc a gores- 
 gyn yr holl óledyd 6rth y mediant y hun. 
 ac 6edy ybot yn Llyndain vloydyn y codass- 
 ant ty a frainc a dechrau anraithio y gólad- 
 oed a orugant. A fan gigie 6yr frainc hyny 
 ymgynyll a ónaethant holl frainc y gyt yr 
 unlle ac ymlad ac hóynt ac y cafas Beli a 
 Bran y vydygoliaeth a fo a oruc g6yr frainc 
 ai hemlit a oruc y Bryttaniait yny dalasant 
 y brenin ai gymell y darostóng ydynt. ac 
 yna destryóioy cayryd cedyrn ollawnaeth- 
 ant ac erbyn pen y vloydyn y darostyngas- 
 ant góbl or dyrnas. Ac 6edy hyny y daeth- 
 ant ai lluoed ty a Rufain a dechrau góas- 
 garu y cayryd a orugant ar hyt yr Eidial ac 
 yna goresgyn yr holl 6ladoed a orugant hyt 
 yn Bufain. 207 ar amser hónó ydoed yn Ruf- 
 ain dau dyósaóc ai henw oed Gabius a sor- 
 cena ac yr haini y daroed gorchymyn llyó- 
 odraeth y 6lat. Ac 6edy góelet or haini na 
 allai un genedl órthneb y groylonder Beli 
 a Bran ac o gyt gynghor sened Byfain y 
 gónaethant clangnefed ac hóynt a rodi rod- 
 ion ma6r ydynt o arian ac aur ac adaó tyrn- 
 get ydynt bob blóydynt er cady y cyfoeth yn 
 llonyd ydynt. Ac y cymmerth Beli a Bran 
 wystlon gantynt ar hyny. Ac o dyno y 
 daeth Beli a Bran ai llyoed ty a sermania. 
 Ac yna 6edy dechrau o nadynt ryfely ar y 
 bobloed eclifar vy gantynt yr amot aónaeth- 
 oedynt ar Bryttaniait a thorri a orugant 
 a mynet yn borth y 6yr sermania. 209 A phan 
 gigle Yeli a Bran hyny llidio a ónaethant 
 yn vaor a chymryt y cynghor pa vot ym- 
 ledynt ar dau lu cans nit oed haèd 6mro y 
 llu a dathoed o Ryfain ar cynghor vy ada6 
 Beli ar Bryttaniait oil gydac ev y ymlad 
 a g6yr sermania a mynet o Yran ai lyoed 
 ynte ty a Ryfain. 210 A fan gigle wyr Ryfain 
 hyny ymado a wnaethant a g6yr sermania 
 achai&siaó y blaen ar Yran ai lu cyn y dyfot 
 y Ryfain. 211 a ffan gly6as Beli hyny dyfot a 
 
446 
 
 BKUT TYSILIO. 
 
 wnaeth ev ai lu ar hyt nos yn y herbyn 
 hóynt hyt o ve6n glyn coedaóc oed ar y 
 fford a llechu a oruc Beli ae lu yno ai 
 ragot hóynt. A thrannoeth nachav 6yr 
 Byfain yn dyfot yr lie Ii6n6 ac yno y 
 góelynt h6y arvau y gelynion yn disglairio 
 ar hyt y glyn ac yna ofni yn va6r a 
 ónaethant gan dybiait mae Bran oed yno 
 a góyr Byrgóin gydac ev. 213 Ac yna y 
 cyrcnu yn gyflym a oruc Beli ac yn y lie 
 fo a oruc g'6yr Byfain a gado y inaes cans 
 ni chaóssynt na góisgaó y harfau na byd- 
 inaó. ai henilit a oruc Beli yn y dye y nos 
 yr aerva ragdo. 214 ac yna gwedy cael y vyd- 
 ygoliaeth o Yeli yr aeth ev hyt att Yran 
 y vraot y trydyd dyd wedy ida6 eisted wrth 
 gaer By fain. Ac yna wedy dyfot y dau 
 lu 6rth y gaer ynilad yn dirving a wnaeth - 
 anta ehyn bai vaorydrygiau a wnelynt y 
 wyr Byfain ac hwynt a ónaethant gorogóyd 
 with borth y gaer y grogi y gwystlon oni 
 rodynt y gaer y vynyd ai chynnal hi a 
 orugant er hyny. 215 Ac óaithiau ymledynt 
 ai peiriannau ac 6aith eraill yn ymsaethu 
 ac hóynt ac ymlad a orugant o bob ford 
 ac y gellynt. Ac yna góedy góeled o Veli 
 a Bran hyny ennyny o lit a wnaethant 
 ac erchi crogi y pedóar góystl ar hygain or 
 hai bonedicav yn y g6yd gair bron y gaer. 216 
 Sev yna a oruc g6yr Kyfain llyniaethu y 
 llu yn vydinoed a dyfot allan or gaer a 
 roi cat ar vaes ydynt cans cenadau a clath- 
 oed at 6yr Byfain odiórth y dau dy- 
 6ssa6c 6edy cynyll y gwasgaredic lu a 
 dywedyt y bot yn dyfot yn borth ydynt 
 ac erchi ydynt na rodynt y gaer y vyn- 
 yd er dim ac yna y dayth y bydinoed yn 
 dau lu am benn y Bryttamait a gwyr Byr- 
 gwin yn dirrybyd ac y gwnaethant aerva 
 va6r. 217 Ac yna pan óelas Beli a Bran 
 Had y cidvarchogion tristau a wnaethant 
 a bydinaó y g6yr ai hannoc y ymlad ai 
 gelynion ai gyrru ymhell yn y hoi a wnaeth- 
 ant ac yn y dióed 6edy lad milioed o bob 
 ty Peli a Bran a gawssant y vydygoliaeth 
 a lad Galins a daly forcena ar gaer a gaós- 
 sant. A rannu y söllt a oruc Beli a Bran 
 róng y cidvarchogion. 218 Ac yna oedy 
 caííàel y vydygoliaeth y trigióys Bran yn 
 amheraódr yn Ryfain a darostóng y bobl 
 a oruc o anvaidraol groylonder val y dy- 
 6edyr yn ystoria g6yr Byfain ni thraythais 
 i yma m6y o nadynt cans gormod o vlinder 
 vydai y traethu y gyt. 219 Ac yna ymhoeles 
 Beli yn y ol ty ac ynys Brydain ac a llyóiod 
 ev y dyrnas yn hedychlon y ran arall oi oes. 
 Ac adneódy y cayryd a oruc } 7 mhob lie ac 
 y beynt yn advailio a gónaythyr eraill o 
 neóyd. Ac ymysc yr hain yr adailiod ev 
 
 gaer ar Ian avon 6ysc ac yno ydoed arch- 
 esgopty Dyfed. Ac 6edy dyfot g6yr Byfain 
 yr ynys hon y gelóit hi caerllion cans yno 
 y bydynt hoy yn trigio y gayaf. A hefyd 
 yn Llyndain y gónayth Beli borth anryf- 
 edis ar Ian temys yr h6n a elóir Bilinsgat 
 ac ar oarthav hónó y gónaeth ev d6r an- 
 vaidraol y vaint a forthva adas dano yn 
 disgynva yr llongau. A hefyt cyfraithau 
 y dat adneóclod ev ym hob He. Ac ymrodi 
 y óirioned a oruc ac yn y amser ev y by 
 amlder o aur ac ariant ymysc y bobloed 
 hyt na by y gyffelyb na chynt na chóedy. 
 Ac nydióed pan dayth y dyd tervynedic y 
 vynet or byt h6n y llosged y gorff ev ac y 
 rodet y llydó hyny me6n Hester aurait ac 
 y cladóyt yn Llyndain o amrafael gelvydyt 
 ynihen y tor a dyóetbóyd vry. 221 Ac 6edy 
 mar6 Beli y dayth Górgant Varf-dr6ch y 
 vab ynte yn vrenin a g6r hynaós pryd oed 
 hónó a dilin góaithredoed y dat a oruc a 
 hedóch a góirioned a garai ev. A phan 
 gaissiau neb ryfely arno gleóder y gad a 
 gymerai ac ymlad yn groylon ai elynion ai 
 cymell y 6edy ida6 ac yna brenin Dassia a 
 gaissiod adtal y dyrnged ev yr h6n yr oed 
 yn y daly y dat ev ac ni fynnai y daly 
 ida6 ev. 222 Sev a oruc ynte mynet a 
 llynges ganto am ben brenin Dassia ac 
 ymlad yn groylon ar bobl hynny a lias y 
 brenin a gossot y 6lat yn gaeth ida6 ev y 
 hun vel y byssai y dat or blaen. 223 Ac 
 velly val ydoed yn dyfot y drev troy ynyss- 
 oed Ore y cyfarvy ac ev dec llcng ar hug- 
 ain o 6yr a góraged ac 6edy gwybot o 
 honaó y dyfodedigaeth hwynt ymafael a 
 oruc y brenin yn y tywssoc yr h(3n a el wit 
 Barthlome ac erchi na6d ida6 a oruc h6nn6 
 a dywedyt y deol or Ysbaen ai vot yn 
 trailo y moroed yn caissio lie y bressóyliaó 
 yndo ac erchi a oruc ev y Wrgant ran or 
 ynys hon y bresswylio rac diode v mordóy 
 gwailgi a vai h6y cans blóydyn a banner 
 y byssai ar y wailgi er pan dathoed oi 
 6lat. 2 - 4 Ac velly pan wyby Wrgant y 
 dyfodiat a pha genedlaeth ydoed ev a 
 danvones genat gydac hw)Tit hyt yn Iwer- 
 don yr hon oed diffaith yna a rodi hono 
 ydynt o hynny hyt hedió. Ac yna anilhau 
 a orugant a chyfanhedy y lie h6n6 ac er 
 113'nny hyt hedió y mae ettifedion yr haini 
 yn Iwerdon. Ac yna wedy tervyny bych 
 ed Górgant ai varo ynghaerllion ar wysc 
 ac yno y cladóyt ev yn y lie y gwnathoed 
 ev laóer o gadernit wedy maró y dat ev. 225 
 Ac wedy maró Górgant y cymerth Cy- 
 hylyn y vab ynte goron y dyrnas ac ev ai 
 llywiod hi yn hedoch dangnofedys tra vy 
 vy6 ai wraic ynte a el wit Marssia a dysg- 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 447 
 
 edyc oed hi ymhob celvydyfc a hono a gafas i 
 pob peth o anryfedoclau hi ai gwr priod o 
 athrylithr y gyfraith yr hon a elwis y 
 Bryttaniait cyfraith Marssia a hono a 
 droes Alvryd vrenin or Gymraec yn Saes- 
 nec ac ai gelwis hi Maicheneange o iaith 
 y Saesnec. 226 Ac wedy inarw Cyhylyn y 
 trigiwys llywodraeth y dyrnas yn llaó y 
 wraic ev ac yn Haw Saessyllt y mab hi 
 cans nit oed oet ar y mab hi pan vy varw 
 y dat saith mlwyd ac ni allai ev herwyd 
 oet lywiaó y dyrnas ac am hyny y gadóyt 
 y vam gidac ev o achos y doethineb hi ac 
 wedy maró y vam y cymerth Sayssyllt 
 goron y deyrnas. Ac wedy ynte Cynvarch 
 y vab a vy vrenin. Ac wedy ynte Daned 
 y vra6t a vy vrenin. Ac wedy Daned y 
 dayfch Moryd y vab ynte yn vrenin cans 
 mab oed hónó idaó ev o gariadwraic 
 a Ii6n6 gwr clodvaor canmoleclic vy nad- 
 ymrodassai yn ormod mewn croylonder 
 cans pan lidiai nit arbedai ev neb ac nas 
 lade os galle a thee oed ev a hael am rodion 
 ac nit oed yn y deyrnas un gwr dewrach 
 noc ev meón ymlad. 227 Ac yn y amser ev 
 y dayth Morien a llu ma6r ganto hyt y 
 gogled a dechrau anraithiaó y wlat. Ac 
 yna y dayth Moryd yn y erbyn ai In ynte. 
 A niwy a ladoed Moryd o nadynt noc a 
 ladoed yr holl In. Ac wedy gorvot o honaó 
 a chael y vydygoliaeth ni dewis ev un dyn 
 byw or llu ac y erchis ev dwyn pob un 
 atto ar ol y gilyd y gael y Had ac wedy 
 y Had y blingo a gorffwys ychydic a oruc 
 ac erchi blingo yr hai eraill yn vyw ac 
 wedy hyny y llosgi. Ac yna ev a dam- 
 hwainod dyfot ryw groylonder y difa y 
 diraidi ev ai enwired. cans ev a dayth 
 odiwrth vor Iwerdon ryw anifeil ni allóyt 
 erioed gyflewni y groylonder a hónnó heb 
 orphwys a lyngcai dynion a nifailiaid fford 
 y cerdai. A fan giglau Yoryd hyny ef 
 aeth atto y hun y ymlad ac ef ac ni thyg- 
 iwys ida6 cans pan darvy ida6 droylaó y 
 y cwbl oi arvau y neffaód y bwystvil atto 
 ai lyngcu yn vy6 megis y llyngcau bysgod- 
 yn mawr un bychan. 223 A thrimaib a vy 
 ida6 ac un o nadynt a el wit Gwrviniao. 
 A hónó a gymerth goron y dyrnas a gwr 
 da oed h6n6 cans nit oed neb a garai 
 gyfiawnder yn vwy noc ev. Ac velly trwy 
 holl dinessyd ynys Prydain adnewdy y 
 temlau a oruc ev ac ad ail eraill o newyd. 
 Ac yn y oes ev amyl oed aur ac ariant ac 
 anoc a wnai ev yr cyffredin lafyrio y dayar 
 ac ynte ai cadwai hwynt rac y neb wnay- 
 thur cam ydynt oi arglwyddi ev ai swydd- 
 ogion. ar gwaission ievainc a gyfoethogai 
 ev o aur ac arian val na bai rait y neb 
 2h 
 
 draissio y gilyd. Ac yna mar6 vy Wrvin- 
 iaó ac yn Llyndain y cladóyd. wc yn y 
 ol ynte y dayth Arthal yn vrenin y vraot 
 ynte ac nit oed debic y defodau ev y vraot 
 arall cans y bonedigion dlyedaóc a daros- 
 tyngau ev ac anvonedigion a drychafai ar 
 anryded ac anraiijiiaó y cyfoethogion ar 
 cyfiawnion ai cymell y roi teyrnget ida6 
 ev. ac yna y codes gwyr da y deyrnas yn y 
 erbyn ai wrthlad ev ymaeth oi vrenhin- 
 iaeth. A gwnaythyr Eleidir y vra6t yn 
 vrenin ai alw a wnaethant Eleidir va6r o 
 achos y drygared a oruc ev ai vraod cans 
 wedy myned pym mlyned haibio velly yd- 
 oecl Eleidir ynhely yn forest llwyn y cladyr 
 ac yna y cyfarvy Arthal y vraot ac ef yn 
 diarwybot ida<5 yr h6n a daroed y deol 
 or deyrnas wedy y vot mewn swrn o wledyd 
 yn caissio porth y oresgyn y cyfoeth ac ni 
 chawssai ev dim. Ac am na allai diodev 
 angenoctid yn hwy ymhoelod ev yr ail- 
 waith y ynys Brydain a dauddec marchog 
 gidac ev y gaissio gwelet cydmaithion. A 
 phan y gwelas Eleidir ev yno rydec a oruc 
 atto a mynet dwylo ymónógl ac ef yn 
 garedic gan y gyssanu ac wylo a oruc 
 Eleidr o achos y vraot oi vrenhiniaeth a 
 maint vyssai y anghyfnerth. Ac yna y 
 due Eleidr y vrawt gydac ev y dinas Alclyt 
 ai gydio yno mewn ystavell. 231 a chymryt 
 a oruc Eleidir arno vot yn glav ac anvon 
 cenadau a oruc y bob He dros wyneb ynys 
 Brydain y erchi y ba6b or tywssogion dyfot 
 y ymwelet ac ev. Ac wedy dyfot pa6b hyt 
 ynghaer Alclyd erchi a oruc yr porthor na 
 ellyngai atto onit un ar unwaith a dyfot 
 yn distaó rac bot yn vlin ar les y ben ev 
 glywet gormot son a chredy o ba6b hyny. 
 Ac yna gorchmynai Eleidir y wsnaethwyr 
 y daly ev a thorry y ben oni wrhai y 
 Arthal ailwaeth megis y byassai gynt ac 
 velly wedy cadarnhau o nadynt trwy 
 amodau ai bögóth y tangnofedawd ev ba6b 
 yn hedychlon ai vraot. 232 Ac yna y dayth 
 Eleidir at y vra6t y gaer Efrawc ac a 
 gymerth y goron iam y ben y hun ac ai 
 roes am ben Arthal y vraot ac o hyny 
 allan y gelóit ev Eleidir va6r. 223 Ac wedy 
 hyny y by Arthal yn vrenin deng mlyned 
 gan wellhau y dryc defodau anathoed or 
 blaen. Ac o hyny allan perchi bonedig- 
 ion a oruc a gostwn anvoned a gado y baób 
 y eido y hun a chynnal gwirioned ym hob 
 lie ac ynghaerlyl y cladóy t. 234 Ac ynaailwaith 
 y dyrchafwyt Eleidir yn vrenin. Ac yna 
 y dayth y dau vrodyr ieyav y ymlad ac ev 
 Owain a iFredyr a llu ma6r gantynt a chael 
 y vydygoliaeth a wnaethan a daly Eleidir 
 a mynet ac ev y Limdain yngharchar a 
 
448 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 ranny y gyfoeth ryngtyiit sev y dayth yn 
 ran Owain o hyrnyr hyt y gorllewyn nit 
 amgen Lloegr a chymry a cherniw. a ran 
 Bredyr oed o hymyr hyt y gogled ar gogled 
 oil. Ac ymhen y saitli rnlyned y by var6 
 Owain ac y dayth y vrenhiniaeth oil yn 
 lla6 Bredyr ac y llywiodtl ev y deyrnas yn 
 dangnofedys megis na chofait am nn oi 
 vrodyr ac y by varo Predyr. 235 Ac yna 
 y cyrchóyd Eleidir oi garchar ac y gwn- 
 aethbwyt yn vrenin y drydyd waith. Ac 
 wedy troylo y amser yn liedychlon y by 
 varo ev. 2b6 Ac yn y ol ynte y gwnayth- 
 b6yt Gorviniao y vab ynte yn vrenin a chy- 
 ffelyby dat vyevo uniaónder a chyóirder. 237 
 
 Ac yny ol ynte y dayth Morgan ap Arthal 
 yn vrenin ac y cynhalóys y dyrnas yn 
 hedóch dangnofedys. 238 Ac yn y ol ynte 
 y dayth Einion y vraot yn vrenin ac 
 anhebic vy y defodau ev y vraot yn Wj6- 
 ia6 jDobyl ar chweched vloydyn y bórióyt 
 ev oi vrenhiniaeth am y groylonder ac na 
 vynnai wirioned a hyny ai digyfoethei 
 ev. 239 Ac yn y o] ynte y dayth Eidóal 
 ap Owain yn vrenin y gar ynte a rac ofn 
 y damwain a dathoed y Einion uniaónder 
 a gynhelis ymysc y Bobloed. 240 
 
 Ac yn y ol ynte y dayth Run ap Predyr yn 
 vrenin. Ac yn y ol ynte y dayth Geraint 
 ap Eleidir yn vrenin. Ac yn y ol ynte y 
 dayth Cadell ap Geraint yn vrenin. Yn 
 ol Cadell y dayth Ooel yn vrenin. Yn ol 
 Coel y dayth Porex yn vrenin. Yn ol 
 Porex y dayth Cheryn yn vrenin ac y 
 I16116 y by drirnaib nit amgen fylgniws ac 
 Eidal ac Andras ar haini bob nn yn ol y 
 gilyd a vyant vrenhinioed. Yn y ol 
 hwynte y dayth Urien ap Andras yn 
 vrenin. Yn y ol ynte y dayth Elvryd yn 
 vrenin. Yn y ol ynte y dayth Clydoc ac 
 yn ol Clydoc y dayth Clydno. Yn ol 
 Clydno y dayth Gorwst. Yn y ol ynte y 
 dayth Mairiaón. Yn y ol ynte y dayth 
 Blaidyt yn vrenhin. Yn y ol ynte y dayth 
 Caff. Yn y ol ynte y dayth Owain gwedy 
 Owain y dayth Sayssyllt gwedy ynte Ble- 
 gy wryd. 241 gwedy ynte Arthmael y vra6t. 
 Gwedy ynte Eidol. gwedy ynte Rydion 
 gwedy ynte Rydderch gwedy ynte Sawl- 
 ben-ychel. Gwedy ynte y dayth Pirr. 
 gwedy ynte Capeir gwedy ynte Manogan 
 y vab a gwr hynaós oed h6nó ac uniaónder 
 a gwirioned a garai. 242 Gwedy ynte y 
 dayth Beli Ma6r y vab ac ynte a wledych- 
 a6d yn vrenin ynys Brydain daygain mly- 
 ned. ac y hó nó y by bed war maib Llyd a 
 Llefelys a Chasswallaón a Myniaó. a Llyd 
 oed y mab hunav. Ac wedy marö y dat 
 ev a gymerth lywodraeth yr ynys. A 
 
 chwairiaó rnyroed llyndain a oruc a dam- 
 gylchyny y gaer o anairiv diroed a thrigio 
 yno y ran vwyav or vloydyn a feri adailat 
 tai maórwaithioc o vewn y gaer megis na 
 bai y chyffelyb yn yr holl wnedyd an wledyd 
 ac ev ai gel wis hi Caer Lnd ac nydiwed y 
 gelóit hi Caer Lyndain. Ac wedy dyfot 
 estron genedl iddi hi y gelwit hi Caer 
 London. A llefelys a garai ev y voyav oi 
 vrodyr cans doeth a cymhen oed ev. Ac 
 wedy clybot o Lefelys varo brenm frainc 
 yn diettifed namyn nn verch ar cyfoeth yn 
 llaó hono ymgynghori ai vraot a oruc ev 
 am vyned att dywssogion frainc y erchi y 
 verch. ac yna yn diannot y vorwyn a rodet 
 idav. a choron y dyrnas gyda hi ac ynte ai 
 lly wiaód hi tra vy vy w yn hynaós garedic. 
 Ac yna wedy talym o amser tair gorines a 
 dygwydóys yn ynys Brydain ni welssid 
 erioed y cyfryó cans un o nadynt oed 
 genedl a elóit y Coraniait a chymaint oed 
 y gwybodau ac nat oed un ymadrod ac y 
 cyfarffuai y gwynt ac ev nas gwypynt hwy 
 ac 6rth hyny ni ellit drwc ydynt. Ar ail 
 oed diasspat a roit bob nos glammai ywch 
 benn pob aelwyt drwy holl ynys brydain 
 a bono ai trwy galonnau dynion ac ani- 
 failiait yn gymaint ac y collai y gwyr y 
 lliw ai nerth ar gwraged y baichogi ar 
 maibion ar merchet a gollai y synwyr ar 
 anifailiait a dawai ev yn diffróyth ar 
 coedyd. Y drydyd oed er maint vai yr 
 ordainiaeth a vai yn holl lyssoed ynys 
 Brydain ni chait byth dim o honaó ont y 
 troylit y nos gyntaf. Ac velly amlwc oed 
 yr ormes gyntav ar dóy eraill nit oed neb 
 a Avypai y hystyr ac yna prydery a gofaly 
 yn vaor a oruc Llyd am vot y ryw ormess- 
 oed hyny yn ynys Brydain. Ac yna cwair- 
 iaó llongau a oruc ev y vynet ymwelet a 
 Llefelys y vraot. Ac wedy gwybot o Le- 
 felys hyny dyfot yn y erbyn ynte a oruc a 
 mynet dwylo ym6n6gl ac ev. Ac wedy 
 gwybot o Lefelys ystyr y neges ev yno 
 peri a oruc ev wnaythyr corn hir megis y 
 gellit ymdidan drwy do megis na chai y 
 Coraniait dim or gwynt oi ymadroed 
 h6ynt rac gwybot o nadynt y cyfrinach ac 
 velly yny corn ymdidanassant. Ac nachai 
 un o nadynt glywet gan y gilyd namyn 
 ymdian chweró din dros ben ac adnabot o 
 Lefelys vynet cythrayl yn y corn a feri 
 golchi y corn a gwin a oruc ev. Ac yna 
 y rodes Llefelys y vraot ryw bryfet ac erchi 
 ido pan delai y drev y briwo hóynt ai 
 bóró me6n dwr oer. A dyfynnu pawb yn 
 gyffrediu atto y Bryttaniait ar Coraniait 
 or holl dyrnas a b6r6 y dwr h6n6 ar baób o 
 nadynt yn gyffredin. ac a lad yr holl Gor- 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 449 
 
 niait y gyt ac nit argyweda ev dim ar y 
 Bryttaniait. Yr ail ormes y syd yth 
 dyrnas di yw draic yr ynys a draic arall o 
 estron genedl y ssyd yn caissia6 a goresgyn 
 hi ac y dyrru ych draic cliwi rac Hit a dig- 
 ofaint a diasbot hynny a gly6ch chi. A 
 llyma heb ev val y gellóch cliwi wybot 
 hyimy. niessur di yr ynys y hyt ai Het pan 
 delych y drev ac yn y He y ceffych di ganol 
 yr ynys par di glad pwll yn y dayar a ffar 
 di roi ceróynait o ved or gorau ar a geffycli 
 me6n cerwyn yn y pwll Ii6n6 a ro di lenn o 
 bali ar wyneb y gerwyn. A byd dithau 
 dy bun yn y gwiliait hwy yno a thi a gly6y 
 y draigau yn ymlad yn arytlir yn yr awyr. 
 Ac wedy darffo ydynt vlino yn ymlad 
 bóynt a fyrthiant yn rith dau barcliell ar 
 warthav y lien ac a yfant y med ac a dyn- 
 nant y Hen gantynt byt yngóaelot y ger- 
 wyn ac yno y cysgant. Ac yno lapia di y 
 llenn yn y cylch b wynt ac yn y lie cadarnav 
 a geffy ch yth dyrnas clad di bwynt yn 
 dyfón yn y dayar a thra vont hwy yno ni 
 da6 un gormes yr ynys Brydain o un lie 
 arall. Y drydyd ormes yw gwr cadarn 
 lledrithioc y ssyd yn d6yn dy v6yt ti a 
 thiot trwy hyt a lledrith ac a bair y ba6b 
 gysgu. Ac am hyny rait j6 i ti dy bun 
 wHiad dy amser a cbadó dy armertb a rac 
 gorvot arnat gysgu gat gerwyniat o dwr 
 oer gair dy laó a fan vo y cysgu yth orvot 
 dos yr gerwiniat dwr. Ac yna ymboeles 
 Llyd y drev. Ac y dyfynóys holl wyr y 
 dyrnas ger y vron a b6r6y dwr yn gyffre- 
 din arnynt. Ac yn diannot y by var6 y 
 Coraniait ac heb argywedy dim ar y Brit- 
 taniait ac yn y lie wedy hyny Llyd a 
 baróys messyr yi* ynys y hyt hi ai llet ac yn 
 Bydychen y cafat y canol. Ac yno y 
 herchis ev wnaythyr pwll val y dyóedassai 
 Lefelys 6rtha6. Ac yn y lie ev a gafas 
 pob peth yn wir val y dywedassai y vra6t 
 ida6. Ac wedy cysgu or perchyll Llyd a 
 lapiöys y llenn yn y cylch hwynt ac yn 
 ninas Emrys meón cist vaen y cydióys ev 
 hóynt yn dyfn yn y dayar. Ac o hyny 
 allan y paidióys y diasbat dymhestlys 
 hono. Ac yna y peris y brenin arlwyaó 
 ' gwled va6r ac 6edy y bot yn barot gossot a 
 oruc gerwyniait o dwr oer gair y law ac 
 wedy y gwilióys ev y wled. Ac val yr oed 
 ev velly am la6er or nos ev a gly6ai y 
 cerdau tecav yn y byt yn y cymeryt ev y 
 gysgu sev a oruc ynte mynet yn dwr yn 
 vynych ac yna y gwelai ev wr ma6r yn 
 dyfot yn harnaissys y me6n a chaöell maór 
 ganto a roi yr holl armerth o vwyd a llynn 
 yn y cawell yny olwc ev ac yn cychwyn ac 
 ev ymaith. Ac yna erchi a oruc Llyd ido 
 
 ev aros a dyóedyt wrtho er y ti wnaythyr 
 collet y mi cyn hynn nis g6nau di bellach 
 oni bydy di trech no mi. Ar gwr dy 
 arhoes ac ymlad yn groylon a wnaythant 
 yn y oed y tan yn goleyo oi clefydau hwynt 
 ac ny dióed y gorvy Lyd yr ormes. Ac 
 yna erchi na(5d a oruc y gwr dy yr brenin 
 gan dyóedyt y gwnai iaón idaó am yr holl 
 golledau a wnathod ev ida6 hyt hyny ac y 
 bydai ev wr cy6yr yr brenin o hyny allan. 
 a hyny a gymerth y brenin ganto. Ac velly 
 y gwrthnebaód Llyd y tair gormes. ac wedy 
 y varw y cladóyt y gorf ev ynghaer Lyndain 
 gair Haw y porth o elóir yn gymraec porth 
 llyd ac o saesnec lwyd-gad a dau vab a vy 
 idaó Afarwy a Thenefan. ac am nat oedynt 
 meón oedran y lywiaó y dyrnas y hyrdóyt 
 Casswallaón ap Peli ewyrth y brenin. Ac 
 wedy yrdaó Casswalla6n yn vrenin ev am- 
 rodes y gam gwirioned a chyfiaónder. Ac 
 er y vot ev yn vrenin ni vynnai ev didymy 
 y niaint namyn roi rann va6r or cyfoeth 
 ydynt sev y rodesy Afarwy Lyndain a iarll- 
 aethgentacyrodesyDenefan iarllaeth Ger- 
 niw ac ev y hun yn vrenin ar g6bl. Ar amser 
 h6n6 y doeth Ilcasar amherawdr Byfain 
 yn goresgyn ynyssoed ac wedy goresgyn 
 frame ac odyno ev a gafas gwelet ynys 
 brydain a gofyn a oruc pa dir oed gyfair- 
 wyneb ac ev a rai a dy6at wrtho mae ynys 
 Brydain oed hono. Ac wedy gwybot o 
 Ilcassar ystyr yr ynys ar bobl oed yn y 
 chyfanhedy a dywedyt a oruc cyma yn 
 cenedl ni gwyr Byfain cans gwyr Byfain 
 ar Bryttaniait o genedl Droyav y doethom 
 cans Eneas wedy ymlad troyav vy yn hendait 
 ni ac ydynt hwynte cans Bryfctys ap sylhys 
 ap Ysgannys ap Eneas, a Bryttys a ores- 
 gyn6ys yr ynys racco yngyntav a thybyw 
 gennyv na byd anod i mi y darostóng yr 
 ynys racco dan Sened Byfain cans yn y 
 mor y maent hwy ac heb wybot ryfely na 
 dwyn arvau nac ymlad. Ac hefyt iawn 
 yw anvon cenadau attynt yn gyntav y 
 erchi ydynt na fellhaynt iwrth wyr Byfain 
 a thaly tyrnget ydynt megys pa6b or 
 cenedloed yny cylch. a hyny heb yrnlad rac 
 gorfot arnoni ni estóng y gwaet hwynt ac 
 hwynte yn geraint y ni a chodi boned yn 
 hendait ni Priav. Ac yna wedy y Ilcassar 
 danvon y llythr hyny ar gorchmynion y 
 Gaswallon wnaythyr velly. Eithr ni by 
 daüóng gan Gaswallawn hyny ac anvon a 
 oruc ynte lythr att Ilcasar ar ymadrod 
 hynn yndo. Caswallaón brenin y Bryt- 
 taniait yn anvon anerch at Ilcasar amher- 
 a6dr Byfain y vanegi vot yn ryfed gennyv 
 i chwant g6yr Byfain a maint yw arnynt 
 syched aur ac ariant ac na fynant hwy yn 
 
450 
 
 BRUT TYS1LIO. 
 
 bot ni yn diodev perigl yn y wailgi yn 
 preswyliaó rneón ynys yn y mor o diaithr 
 tervyn y byt heb gaissio cymell swllt arnom 
 or lie y byom ni hy t hyn yn y gael y ryd a 
 chwilicl ma6r y ti Ilcasar yw yr liwn a 
 orchmynnaist cans or un voned y disgyn- 
 assom ni a chóithau o Eneas ysgwydóyn. 
 Ac am hyny na cliais di yn dwyn ni y 
 gaethiwed tragwclaól am hyny gwybyd 
 di Ilcasar ymladwn ni dros yn ryddit a 
 thros yn gwlat ac or de6y di dros y mor 
 megis ydóyt yn ada6 dyfot yn gynt noc y 
 sengycb ar dir ynys Brydain. Ac velly 
 wedy gwelet o Tlcassar lvthr Caswallaón 
 ai attebion cwairiaó llynges a oruc ev a 
 dyfot hyt yn aber Temys ac yn y erbyn y 
 dayth jSTynniaó y vraot ac A.farwy y nai 
 twysaóc Llyndain a thrahayant iarll Cer- 
 niw a Chraclaöc vrenin yr Alban a Gwerth- 
 aet vrenin Gwent a Br ithael vrenin Dyfet. 
 Sef y doe than t yn diannot hyt ynghastell 
 Doral ac yn diannot cyrcliu y traeth a 
 orugant ac ymlad yn wychyr o bob 
 parth. ac yna y cyfarvy Nynia6 ac [lcasar 
 a drycliav y gledyv a oruc Ilcasar y gais- 
 ia6 pen Nynniaó ac erbynait a oruc ynte 
 ar y darian yny lynnaód y cledyv yndi. ac 
 ni allaócl ev dynnu odyno rac tewed y 
 bydinoed nymgymysgu ac hwynt. Ac 
 wedy cael y cledyv o Nynia6 ni safod neb 
 dan y dyrnot ev ac yna y cyfarvy Alibiens 
 iarll nynia6 ac yn diannot y lias ev liónó. 
 Ac velly 11 u Ilcasar a las gan v6yav a 
 gyrru fo arno ynte yn wradóydys liyt yn 
 frainc. Ac ymgyferbyn ac ev a oruc gwyr 
 frainc ac y ymlacl ac ev y gaissio bóró y 
 arglwycliaetli iarnynt yr lla6r cans tyb- 
 iait y daydaynt faely y gyrch ev ar y Bryt- 
 taniait ai gyniell ar fo odyno am glybot vot 
 llongau Casswallaón ar y mor yn y ymlit 
 ev. Sev a oruc ynte roi swmp anvaidraol 
 o da y dywsogion frainc a ryddit y ba6b ar 
 a oed dan y gaethiwed ev. Ac velly y 
 tangnofedod ev y bobl. Ac wedy y vyd- 
 ygoliaeth honoy dayth Caswallaóny L}m- 
 dain ai gydvarchogion gyclac ev y anrydedy 
 y duwau. Ar pymthegvet dyt wedy hyny 
 y by var6 Nynnia6 or dyrnot pen hyny ac 
 y cladóyt gair Haw porth y gogled ar 
 cledyv gidac ev cans yr angau coch y 
 gelwit. y cledyv cans pwy bynnac a han- 
 waydid ac ev maró fydai yn diannot. 253 
 Ar amser Ii6n6 y gónaeth [lcasar gastell 
 odinae rac damhwainio yr ailwayth y 
 wrthlad o wyr frainc. Ac velly ymhen y 
 dwy vlyned y dayth Ilcasar yr ailwaith y 
 gaissio dial y syrhaedau. ar y Bryttaniait. 
 A phan gigle Gas walla 6n hyny peri a oruc 
 ev blannu polon hayrn cyn braffed a 
 
 mordóyt gwr ar hyt canol Temys ar ford 
 llongen Ilcasar. ac yn dirybyd y dayth y 
 llongau ar ben y polon yny vriood y llong- 
 au a bodi milioed or gwyr. Ar sawl a 
 dayth yr tir Caswallaón ai herbynióys 
 hwynt a holl gadernit lloegr ac y cafas ev 
 y vydygoliaeth ac y foes Ilcasar hyt yn 
 raeth Moran ac odyna y daeth ev y gastell 
 odinae ac y dayth Csawallaón hyt yn Llyn- 
 dain ac yna y gwnaeth ev y wled va6r y 
 dywsogion ev ai wsnaethwyr. Ac yna 
 aberthu a oruc ev daydengmil ar hygain o 
 amrafaelion anifailiait ar haini a droyl- 
 assant nos dróy amrafaelion chóaryau. Ac 
 yna y daeth yn ystriv rwng dau was iev- 
 ainc arderchaóc wrth chwarau paled, ac 
 enw y naill oed Hirlas nai yr brenin ar 
 Hall oed Gyhylyn nai Afarwy ac yny 
 darvot hyny y lias Cyhylyn Hirlas nai y 
 brenin. Ac o hyny ydaeth cynwrf maór 
 yn y llys ac y llidióys y brenin yn va6r gan 
 vynnu cael nai Afarwy wrth vara y llys. 
 A fettrys oed gan Afarwy hyny gan dy- 
 6edyt mae pob cam a wnelit o vewn y 
 dyrnas mae yn Llyndain y dlit gónaythyr 
 ia6n am dano. Ac ynte parot oed y hyny. 
 Ac ni vynnai y brenin namyn cael Cyhyl- 
 yn wrth y 6yllys ev. Ac ni fynnai Afar- 
 wy hyny cany wydiat beth oedd eóyllys y 
 brenin ac am hyny y gade6ys Afarwy y 
 llys a mynet y gyfoeth y hun. Agwelet 
 or brenin hyny a dyfot yn y ol ev a llu 
 ma6r gan to a difa y gyfoeth ev yn llóyr o 
 dan a hayarn ac yna danvon o Afarwy att 
 y brenin y gaissio tangnefed ac heb y gael. 
 1c yna y medyliod Afarwy pa fod y gallai 
 ev órthnebu y brenin. ac y cafas yn y 
 gynghor anvon at Ilcasar y erchi ida6 dyfot 
 y ynys Brydain ac y bydai ev ganhorthóy 
 idaö ac y cadarnhae ev o dyfot ac y dar- 
 ostyngynt hwy ynys Brydain y Ilcasar. 
 Ac yn gadernit ar hyny y danvones Afar- 
 wy Gynan y vab a dayclec gwystyl arhygain 
 o vonhedigion ynys Brydain yn wystlon 
 ar hyny. 257 Ac yna cwairiaó llynges a 
 oruc Ilcasar a dyfot y borth Bwydon yr 
 tir. Ac Afarwy ai herbynaód yn anryded- 
 ys. Ac yna yr oed y brenin yn ymlad a 
 chaer Lyndain. ac wedy clybot o Gaswall- 
 a6n dyfot Ilcasar y ynys Brydain ym- 
 góairio a oruc y dyfot yn y erbyn a fan 
 dayth yr glyn coedaóc yn agos y gaer gaint 
 fev y gwelas bebyllau g6yr Ryfain. 260 ac 
 yna brwydro a orugant ac yna y bu aerva 
 va6r o bob parth. ac yn y diwed y gyrr6yd 
 y Bryttaniait y mynyd ychel. 262 a chadó 
 yno yn wraól a orugant a Had llaóer o wyr 
 Byfain. 263 a fan welas y Ryfain6yr hyny 
 damgylchynu y mynyd a orugant y gaissio 
 
BRUT TYSIL10. 
 
 451 
 
 neçmu y Bryttaniait. ac yna y danvones 
 Caswallaön at Afar6y y ervynnait ida6 
 wnaythyr tangnefed ryngto ev ac Ilcasar. 863 
 a ryfedy a oruc Afaróy a dyóedyt pan it 
 lleö meön hedöch gaissio hedychu. Ac yna 
 ef a dayth Afaróy at Ilcasar. ac a dyóat 
 <3rtho fal hynn. Arglóyd lieb ev mi adeó- 
 ais y ti darostyngedigaeth ynys Brydain a 
 llyma y ti hyny trwy y ti adel Caswallaón 
 yn vrenin danat ti trwy rodi o lionaö ynte 
 dyrnget y Sened Ryfain. A gwrtlióyneb 
 vy gan Ilcasar yr atteb I16116. Ac wedy 
 góelet o Afaróy hyny. dyóedyt a oruc ef. 
 Arglóyd er i mi ada<5 y ti darostyngedig- 
 aeth ynys Brydain nit adeóais i y ti 
 distryóio y nghenedl vy hun cany wnaeth- 
 ont dróc y mi hyt na a.llont ónaytliyr 
 iawn am dano ac ni chyttuav i difa 
 vyngbenedl. 258 Ac yna rode& Ilcasar dang- 
 nefed y Gaswallaón tr6y rodi tair mil 
 o bynnoed bob blóydyn y Sened Ryfain o 
 ynys Brydain. Ac wecly cadarnbau hyny 
 y daethant y gyt liyt yn Llyndain ac yno 
 y trigasant y gayaf hónö. 269 ar gwanóyn 
 rac wyneb yr aeth Ilcasar ty a Ryfain 
 ac yr aeth Afaróy gydac ev y daro 
 wrth y Pontenis yr lion oed yn cyn- 
 nal 3a* amerodraeth yr amser h6n6. 270 
 ac y trigiod Caswalla6n yn ynys Brydain 
 yn gwledychu saith mlyned ac wedy y var6 
 y clad6yt ynghaer Efroc. Ac yn ol Cas- 
 wallaón y dayth Tenefan ap 11yd iarll 
 cernió yn vrenin. 272 Ac yn y ol ynte y 
 dayth Cynvelyn y vab yn vrenin yr hón a 
 vagasai Ilcasar a rac maint y carai Gyn- 
 velyn wyr Ryfain nichassiod ev dóyn y 
 tyrnget arnynt. 273 Ac yn y amser ev y 
 ganet Iesu Grist 4 . Ac 6edy gwledychu o 
 gynv T elyn deydeng mlyned y ganet dau vab 
 idaó Góyder a Góairyd. Ac wedy mar6 
 cynvelyn y gwnaethbóyd Góydr yn vrenin 
 ac wedy ymgadarnhau o honaó yn y 
 gyfoeth y attalaód ev dyrnget gwyr Ry- 
 fain. Ac wedy góybot o wyr Ryfain 
 hyny an von Eloyócasar a wnaethant a 11 u 
 ma6r gantaó y ynys Brydain. A fan 
 dayth yr Amheraédr y tir cyrchu Caerberis 
 a oruc ac ymlad ar gaer. ac wedy nathyg- 
 •i6ys ida6 hynny cau pyrth y drev a 
 orugant a myr maen y warchau yr anifer 
 oed y mewn yn y vaynt vair6 o newyn 275 
 Ac wedy clybot o Wydr hyny cwairiaó 
 llu maór a oruc a dyfot wrth Gaerberis ac 
 yn diannot cyrchu gwyr Ryfain a m6y a 
 ladai wydr y hun o honynt noca ladai gan 
 m6yav yr holl hi. Ac yna y dayth Hamon 
 dwyllór yr h6n a dysgasai yr iaith gan y 
 gwystlon or Bryttaniait yn Ryfain. a b6r6 
 haibio y arvau y hun a chymryt arvau un 
 
 or Biyttaniait a las am danaw a chyrchue 
 ymlith y bydinoed. 276 a fan gafas ev gyfla 
 llad y brenin a oruc. Ac odyno llithro 
 tr6y un a thr6y arall a oruc oni dayth at y 
 vydin y hun. Ac yna bóró yr arvau 
 hynny ymaith a chymryt y arvau y hun. 277 
 Ac wedy góybot o wairyd lad y vraot diosc 
 y arvau y hun a oruc a chymryt arvau y 
 brenin ac anoc y wyr y ymlad yn wraól a 
 a oruc agyrryfo ar wyr Ryfain. 278 Acynay 
 foes Hamon arraun voyaf or llu gydac ev hyt 
 yllea elóirporth Hamon neu borth Hamónt 
 y gelóir ev hyt yr a6r hon ac yno y lias 
 Hamon. 279 Ac y dayth Gwairyd hyt y lie 
 ydoed Glywcasar yn ymlad a chaerberis. 
 A fan welas yr aniferoed yn y gaer y Bryt- 
 taniait yn dyfot yn borth ydynt. hwy ym- 
 doethant y maes i ymlad a g(5yr Ryfain. a 
 llacl llaóer o bob parth ac eissioes rac am led 
 gwyr Ryfain hóynt a enillassant y gaer a 
 a gyrru fo ar wairyd hyt ynghaer wynt. ac 
 yno y dayth Gloyw-casar ai lu a mynnu 
 gwarchau y Bryttaniait yny vaint vairo o 
 o newyn. 280 a fan wybu wairyd hyny cyw- 
 airiav y lu a oruc a dyfot allan. a fan welas 
 Gloyw Casar hyny anvon a wnaeth y 
 gaissio tangnefed at y Brittaniait. ac yn 
 diannot y gwnaethbóyt tangnefed ryng 
 tynt. ac y rodes Cloywcasar y verch yn 
 wraica y wairyd y gadarnhay y dangnefed. 
 ac wedy hyny o nerth y Bryttaniait y gor 
 esgynnod gwyr Ryfain ynyssoed Ore ar cyt 
 ynysoed eraill yny cylch. 282 ac wedy llithro 
 y gayav haibio y dayth y vor6yn o Ryfain 
 a diayret oed y ifryd ai thegóch ac y pri- 
 odes Gwayryd hono. Ac y g wnaeth 
 Gloywcasar dinas yr hon a elwis ev Caer- 
 loyw ar Ian Hafren yn y tervyn rung 
 Cymry a Lloegr. 2S4 Ar amser hónó y 
 diodefod Crist yngharisalem. 285 acy gosocles 
 pedr Ebostol gadair yn anossia ac o dyno 
 y dayth ev hyt yn Ryfain y drigio ac y 
 gynnal y Esgobaód ac y danvones ev Yarc 
 A thro ac Evengylor hyt yr Eiíft y bregethu 
 yr Efengil a scrifenassai y hun. 286 Ac 
 velly pan vy amser gan Gloyw-casar ef 
 aeth y Ryfain a gadel ynys llyóodraeth 
 ynys Brydain y Wairyd. Ac wedy y vynet 
 ev or ynys hon. y cymerth Gwairyd yndo 
 ryfic a balchder. ac attal tyrnget gwyr 
 Ryfain a oruc. ac wedy clybot o gloywcasar 
 hyny ev a danvones Yasbassian a llu mawr 
 ganto y gymryt tyrnget o ynys Brydain. 
 ac wedy parattoi y llynges yn barot hwynt 
 a doethant yr tir y borth rydipi. Ac yn 
 y herbyn y dayth Gwairyd ai lu. ai llydias 
 y dir a oruc sef y gwnaethont hwynte troi 
 y hwylau a disgin ymhorth totnais. 288 ac 
 wedy y dyfot yr tir cyrchu caer benh6yl- 
 
452 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 goet a orugant ac ymlad a hi. 289 Ac wedy 
 g6ybot or brenin hyny. ymgóairio a oruc 
 ynte ai lu ac ar ben y saithved dyd y 
 dayth ev yno a cliyrchu gwyr Ryfain ac 
 ymlad ac h6ynt. a Had llawer o bob part y 
 dyd h6n6. A thranoeth gan amlet oed 
 wyr Ryfain anod oed y gorvot. Ac yna y 
 dayth y vrenbines y dangnofedy ryngtynt 
 ac y gy* J doethant hyt yn Llyndain. Ac 
 yna anvon a wnaethant y cidvarchogion 
 hyt yn Iwerdon a goresgyn hi. Ac wedy 
 darvot y gayav ydaeth Yaspassian y 
 Ryfain ac y tyngóys ev Wairyd yn ynys 
 Brydain hyt ynióed y oes. Ac wedy y 
 var6 ev y cladóyt ev ymanachlog Caer- 
 loyw yr hon a wnaethoed Glow-casar. Ac 
 y nol Góairyd y dayth Mayric y vab ynte 
 yn vrenin ac yn oes h6n6 y dayth Rodric 
 vreniny ffichdiait o seithia a llu rnawr ganto 
 yr Alban ai goresgyn a oruc. Ac wedy 
 gwybot or brenin hyny ev a dayth yn y 
 erbyn ac ymlad ac hóynt a oruc a gyrru fo 
 arnynt ac yn y fo hyny y lias Rodric. ac 
 yna y roes Meiric or Alban yr bobl hyny 
 y breswylio yndi ac wedy cyfanedy y lie 
 h6n6 nit oed cymariait yr ffichdiait. ac y 
 daethant hwy at y Bryttaniait y erchi y 
 merchet hóynt yn wraged ydynt. ac ni by 
 dailóng gan y bryttaniait y roi ydynt. Ac 
 yna yr aeth y ffichdiait hyt yniwerdon a 
 chymryt y Gwydelessau yn wraged ydynt 
 ac or haini y heniw Ysgottiait. Ac wedy 
 y Yairic lonydu yr ynys hon. ev a rodes 
 dangnefed y wyr Ryfain tróy y vod ai 
 gariat. a gosot cyfraithiau ne6yd ym hob 
 lie yn y gyfoeth ac yn hedóch dangnofedys 
 y gwledychoed tra vy vyw. Ac wedy 
 mar6 Mayric y dayth Coel y vab ynte yn 
 vrenin yr h6n a vagasyd yn Ryfain. A 
 rac maint y carai ev wyr Ryfain cyt gallai 
 attal y tyrnget nis attalioed tra vy vy6. 290 
 Ac wedy Coel y dayth Lies y vab ynte yn 
 vrenin ac un annwyt ai dat oed ef. Ac 
 wedy ymgaclarnhau o honaó yn y gyfoeth. 
 ev a danvones att Eleuteriws esgob Ryfain 
 y ervynnait idaw danvon y ynys Brydain 
 dysgaódyr o Gristnogaól fyd megys y gall- 
 ai ev gredyy Grist troy dysc a fregethau. 291 
 ac ynte a danvones idaó dau dysgaódyr 
 Dyfan a Fagan ar haini a bregethawd idaó 
 o dyfodiat Crist yn gnaód. Ar haini ai 
 golches ev o Ian fydlaón Yedyd a holl bobl 
 y dyrnas wedy ynte. 292 ac yna y roes Lies 
 y temlau oed ossodedic yr gau Du6au. ev 
 a beris y cyssegru yn enó holl gyfoetha6c 
 Duw ar saint a gossot ydynt amrafaelhion 
 yrdolion y cyfanhedy ac y daly duóaól 
 wssanaeth y du6. 293 ar amfer h6n6 yr oed 
 wyth Esgobdy a thrygain yn ynys Brydain 
 
 a tri arch esgobdy yn benadyr ar y llaill. 
 ar tri hyny yn y tri dinas pennav yn yr 
 ynys. Llyndain a chaerefroc. a chaer-llion 
 ar wysc. A fan ranóyt róng yr arch 
 esgobdai. wrth Esgobdy Caer Efroc y 
 perthynóys deifyr a brynaich ar gogled oil 
 val y gwahanai hymyr. Ac wrth Arch 
 Esgobdy Llyndain Lloegr a Cherniw val y 
 caidó hafren. Ac wrth Arch Esgobdy Caer 
 llion Cymry o hafren y vynyd cans Caer 
 llion oed benadyr ar y dwy eraill. 294 Ac 
 wedy y roes y brenin ydynt rodion maór o 
 dir a dayar. Ac yn nghaerloyw y tervyn- 
 6ys y vyched ac ny vanachloc hono y 
 cìadóyt yr imvet vlwyddyn ar bymtheg ar 
 hygain a chant góedy dyfot Crist yngnaót. 
 Ar amser h6n6 y oed yn ynys Brydain 
 wyth temyl ar hygain. A thair temyl 
 hefyt oed odiar yr haini. Ac yr oed yr 
 wyth demyl ar hygain hyny dan vediant y 
 tair eraill ai harglóyddiaethau oil y vot 
 wrth orchymyn yr haini ac ymhob un or 
 temlau hyny ygossodwyt Esgob cyssegredic 
 ac ymhob un or tair pennav y gossodet Arch 
 Esgob yn y tri dinas pennav a ennwid or 
 blaen. Ac velly am nat oed ettifed y Les y 
 codes tervysc róng y Bryttaniait a gwyr Ryf- 
 ain. Ac wedi manegi hyny y sened Ryf- 
 ain hóynt a danvonassant severys senedór 
 o Ryfain a lleng o wyr ymlad ganto nit 
 amgen ygain mil. ac ev a oresgynóys yr 
 ran voyav ar y Brittaniait a rai o nadynt 
 a foes dros daifyr a brynaich a silien yn 
 dyóssoc arnynt. a mynych ymgyrchu a vy 
 ryngtynt. a gorthróm vy gan yr amher- 
 a6dr hyny. Ac yna y peris ev 6naythyr 
 claód róng daifr ar Alban o gyffredin dreth 
 or mor y gilyd val y bai haós gwrthneby y 
 Bryttaniait. a phan welas Silien na thyciai 
 ida6 ymlad ve ar Bryttaniait a g6yr Ryfain. 
 ef aeth hyt yn Seithia y gaissio nerth. Ac 
 wedy cael o hona6 holl iengtit y wlad 
 hono y gyt ev y dayth y ynys Brydain ac 
 yna cyrchu Caer Efraóc a oruc ac ymlas a 
 hi. Ac wedy mynet y ch6edl dros y 
 dyrnas. yna y ran voyav or Bryttaniait 
 amadeóis ar amheraódr ac a dayth at Sil- 
 ien. Ac yna yn diannot y dayth severys 
 ai lu ganto y ymlad a silien. A silien ai 
 brathóys ynte yn angeuaól ac o h6n6 y by 
 var6 severys ac y cladwyt ynghaer Efra6c 
 A dau vab oed y severys Bassian ac Etta a 
 mam Getta a hanoed o Ryfain. a mam 
 Bassian o ynys Brydain. ac wedy marö y 
 dat y cymerth gwyr Ryfain Getta yn 
 dyóssoc arnynt o achos hanvot y vam o 
 Ryfain. Ac y cymerth y Bryttaniait 
 Bassian yn vrenin arnynt hwynte am 
 hanvot y vam o ynys Brydain. ac yna y 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 453 
 
 codes tervysc róngy brodyr adióarnoty górd 
 acyny cord byny y lias Getta ac y cafas Bas- 
 sian y vrenhiniaeth yii y eido y bun. 299 Ar 
 amser h6n6 ydoed gwas ievanc yn ynys 
 Brydain. Caran oed y henw ac o genedl 
 issel y hanoed a chlodvaor oed ev o deórder 
 wedy y brofi nieón llaöer o vroydrau a 
 ckyrchu a orvc hon6 ty a Ryfain ac erchi 
 wnat a oruc y Senedóyr By fain y warch- 
 ad6 ynys Brydain ai longan rac estron 
 genedl a cada6 da niaóraoruc ev am byny. 300 
 Ac yna y daytb ev yr ailóaitb i ynys 
 Brydain a cbynyll cadernit yr ynys a oruc 
 a inynet yr mor y vynycb amrafaelion 
 borthyayd a gwnaytbyr cynorv ma6r ar 
 yr ynyssoed o gylcb ido gan y hanraithiaó 
 ei Had ai llosgi. a pbaób ac a garai drais a 
 lledrat a daóai atto ev yn y oed gyniaiut 
 y anifer ev ac nat oed arno ofn neb. 301 Ac 
 wedy gwelet o hona6 bob petb yn gynydy 
 ganto. An von a oruc at y Bryttaniait a 
 gofyn ydynt a gai ev vot yn vrenin arnynt 
 ac ynte a distry6ai wyr Ryfain ac ai 
 helhai or ynys bon ac ai rydbai h6ynt 
 odiórtb estron genedl. 302 ac wedy ida6 gael 
 y vydygoliaeth. ev a daytb a llu nia6r 
 ganto yn erbyn Bassian a gwyr Byfain ar 
 y fficbdiaid ac yn y vr6ydr gyntaf y troes y 
 fficbdiait yn erbyn gwyr Byfain ac yn y 
 vroydr bono y Has Bassian a gyrru fo ar 
 wyr Ryfain canu wydynt p6y oed yn y 
 berbyn p6y nit oed. Ac wedy cael o 
 Garan y vydygoliaetb tróy vrat y fficb- 
 diait ev a rodes Esgottlont ydynt bwy ac 
 yno y maent etto yn y lie a elwir Pryd- 
 yn. 303 A pban wyby Senedóyr Byfain 
 byny bwy a danvonassant Alectys Senedór 
 o Byfain a tbair lleng o wyr ymlad ganto 
 byt ynys Brydain ac yn y erbyn y daytb 
 Caran ai lu ac ymlad ac bóynt ac yn y 
 vroydr hono y lias Caran. A gwnaytbyr 
 dirvaor dymestl o Electys ar y Bryttaniait. 
 a tbr6m vy gantynt byny a detbol Alysgla- 
 pitólós yn dy6ssa6c arnynt sev oed b6n6 
 iarll Cerniw a niynet a wnaetbant am ben 
 Alectys hyt yn Llyndain lie ydoed ev yn 
 cynnal gwylva yr tadolion du6au a fan 
 adnaby Alectys ystyr y neges parattoi y 
 lu a oruc a cbyrcbu y Bryttaniait ac yna 
 y by aerva vawr ac nydióed y foes y 
 Ryfainóyr ai bemlit a oruc y Brytaniait a 
 llad milioed o nadynt ac yna y lias Alect- 
 tys. 305 A cbayet pyrtb Llyndain a oruc 
 gwyr Ryfain. Sef a oruc Beiysgalys cyd- 
 ymaetb y Alectys oed bono cymryt arno 
 vot yn dyóssoc gwyr Ryfain sev a oruc 
 Alisglapitólós cylcbyny y gaer ac anvon at 
 boll dyósogion ynys Brydain y vanegi y 
 vot ev yn eisted wrtb gaer Lyndain ac 
 
 erchi y baób dyfotyn diohir yn borth idav. 308 
 Ar clyfyn a daytb at y debayw6r ar gwyn- 
 dit a gwyr daifr a brynnaicb a gwyr yr 
 Alban. ac wedy y dyfot oil ymronn y 
 gaer a bri6o y myroed a orugant a tbr6y- 
 dynt a tbrostynt myned y me6n a decbrau 
 llad y Ryfainóyr a fan welsant bwynte 
 byny dyfot gair bronn y brenin a wnaetb- 
 ant ac ercbi na6d ida6 ai gellóng yn fyw y 
 gwlat. 307 Ac velly val ydoed y brenin yn 
 cymryt y codes gwyr Gwyned a ragot ar 
 wyr Ryfain ai llad o gwbl. Ac yna y 
 cymertb Alysglapit6l6s goron y dyrnas ai 
 llywio bi a oruc daydeng mlyned. 309 Ac 
 yn y amser ev y decbray6ys y dymestl a 
 wnaetb Diaclessian amherawdr Ryfain ar 
 y Cristnogion byt pan difaoed ev gan 
 mwyav yr boll Gristnogaetb. Ac yna y 
 daytb Maxen ac ErcólíF yn dau dyósaóc o 
 arcb y Croylaón b6n6 a distryó yr Eglwys- 
 au a llosgi Uyfrau ysgrytbr Ian ac yna y 
 lais y gwyr lieu ar Cristnogon. 310 ac yna y 
 lias Saint Alban o Virolan ac Aron o gaer 
 llion y gydymaitb ynte. 311 Ac yna y 
 codes Coel iarll Caerloyw a ryfely yn 
 erbyn Alysglapyt6l6s ac yn diannot y 
 lladod Coel ev. Ac yna y daytb Constans 
 Senedwr o Ryfain byt yn ynys Brydain 
 wedy y vot yn darestóng Ysbaen a ryfely 
 ar Goel a oruc a gosot dyd y daro a 
 mynnu ymgyrcbu. 312 ac yn diannot y tang- 
 nofedwyt bwynt ac ymben wythnos a mis 
 wedy byny y by var6 Coel a deng mlyned 
 y gwledycbaöd. 313 ac yna y cymertb Cons- 
 tans Elen un vercb Coel yn wraic briaód 
 idaó yr bon a elwit Elen lyda6c yr ni 
 welssit y cbyffelyb bi o bryt a gwed. 314 Ac 
 ydynt y by vab a' elwit Cystennin ap 
 Constant a bónnó a oresgynnot Ryfain ar 
 Yaxen groylaón ev ai dri Ewyrtb vrodyr 
 y vam nit amgen Llywelyn a Tbrabaern a 
 Mayric. ar Trabaern bono a daytb a tbair 
 lien o wyr arvoc i oresgyn ynys Brydain 
 odiar Eidaf iarll Erging ac Eyas ac y 
 caóssent gaerberis. 320 4c erbyn pen yr ail 
 dyd y daytb Eidav byt yn emyl Caer 
 wynt y vaes vrien ac yna y cafas y vydyg- 
 oliaeth gyntav. Ac y gorvy ar Drahaern 
 fo y6 longau ac yr Alban y daytb ev y dir 
 i ryfely. 321 Ac yna y gorfy drahayrn ar 
 Eidav ai emlit o le y le yny foes hyt yn 
 Llycblyn y gaissio nertb gan Gytbert 
 vrenin Prydyn ac ervyn idió dion wnaeth- 
 yr angau Trabayrn. Sev a oruc iarll y 
 castell cadarn dyfot o fewn glyn yr ford 
 y doe Drayhayrn ac yna llecbu ar y gan vet 
 marcboc. a pban daytb Trahayarn yno yn 
 diannot y lias ev. 323 Ac yna y goresgyn- 
 nod Eidav ynys Brydain ac y cymerth ev 
 
454 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 goron y dyrnas ac yn y lie ymgyfoethogi 
 a oruc a chynnal gwyr a maircli ac arvau 
 a da hyt nat oed haód i im brenin ymryson 
 ac ef. Ac velly y cynhelis Eidav y dyrnas 
 bon yny dayth dau Amheraódr o Ryfain. 
 nit amgen Grassiant ac Afala6nt a gwled- 
 ychu ynys Brydain a oruc o eissiau ia6n 
 ettifed hyt y diwed hayacb cans nit oed 
 ida6 ettifed namyn un verch. Ac yna 
 peri a oruc ev dyfynnu attaó boll wyrda 
 ynys Brydain i ymgyngbori ac hwynt am 
 lywodraeth yr ynys ac am gyfle y rodi 
 Elen y vercb a rai a gyngbores idaó roi 
 cyfoetb y Gynan Mairiadaóc y nai ap y 
 vra6d. 325 A roi Elen y vercb y Bryns o 
 ynys arall a digon o da or ynys lion gyda 
 hi. Eraill a gynghorau y roi bi y dyws- 
 saócyr ynys bonnar cyfoetb gentbi. Ac yna 
 y dywat Cradaóc iarll Cerniw dan dar- 
 ostyngedigaeth Sened Ryfain ydymni. 326 
 Cynghorywgenyve dan von hyt yn Ryfain 
 a detbol Maxen wledic cacsmab j6 bónóy 
 Lywelyn ewyrth Elen Lydaóc. a mercb 
 oed y vam ynte y dyóssoc Sened Byfain a 
 rodi dy vercb y b6n6 ar cyfoetb gida hi ac 
 o byny y cawn ni nerth sened Byfain y 
 ymdifim yn gwlat rac estron genedl. ac 
 ar byny y trigóyt. Ac yna y danvones Cra- 
 da6c iarll Yairyc y vab hyt yn Byfain. 327 
 Ac anvynycb vyd vot cytuncleb r6ng gwyr 
 Byfain a fa6b or ynyssed. Ac gwedy 
 gwelet o Yayric y terfysc bono. 328 dyóedyt 
 a oruc ev wrtb Yaxen ryfed yw geniv dy 
 vot yn diodev gan y gwyr raco. betb a 
 wnafi beb y Maxen. dyfot beb ef gyda mi 
 hyt yn ynys Brydain a friodi Elen verch 
 Eidav brenin y Bryttaniait a cbymryt y 
 cyfoetb gyda bi a befyt val y gellycb o 
 nerth y Bryttaniait darestóng pob ynys ac 
 a wrthnepo ytt ac ar byny y trigóys 
 Maxen. 229 Ac yna cyóairio llynges a oruc ev 
 a dyfot hyt yn frainc ai cymell y wnayth- 
 yr y ewllys ev a rodi ida6 aur ac arian. 330 
 Ac yna y dayth rybyd y vrenin y Bryt- 
 taniait vot llynges ar y mor ac na wydir 
 pa le y disgynnai ac yna y ercbais Eidav y 
 Gynan Mairiadoc dyfynnu giclac ev boll 
 iengtit ynys Brydain y warchadó y tir 
 rac estron genedl. Ac yna y dayth 
 a llu ma6r ganto hyt ymynd Cent. 331 
 Ae wedy gwelet o Yaxen vaint oed 
 y llu rythraó a oruc ev y Vayruc a 
 dyóedyt wrtbo vot yn rait cynghor da a 
 fowair wrtb lu a vai gymaint a b6nn6 ac 
 aróyd ymlad arnynt. 332 ac yna y detbolet 
 daydengóyr or bai hynav a doethav a gafat 
 ai hanvon mewn bad y dir ac yn lla6 bob 
 un o naddynt gwialen o oli6yd glas yn 
 ar6yd tangnefed. a dyfot a wnaetbant att 
 
 Gynan Mayriada6c. 334 a chyfarcb gwell 
 ido a manegi y bot yn genadau gan Yaxen 
 Wledic att vrenin y Bryttaniait. 335 sef y'gof- 
 ynnod Cynan pam y datboed ev a llu cyni- 
 aint a h6n6 ganto ar bed6ch. 336 ynte a 
 dy6at mae rac y ortbrymu ar y ford. 337 
 Ac wedy gwybot o Gynan y neges ev y 
 mynassai y wrtblad rac colli o honaö y 
 vrenbiniaetb ac yna dyóat Cradaóc iarll 
 Cerniw gellyngón ni hwy at y brenin ac a 
 vynno ev gwnaet ydynt ac yna y doetbant 
 y gyt ar gaer yn arvon lie ydoed Eydav ac 
 Elen y vercb yn cynal y llys. 339 Ac yn di- 
 annot y cymerth Maxen Elen yn wraic 
 briot idaó a llyóodraetb y dyrnas gida bi. 
 A pban wyby Gynan hyny mynet a oruc 
 hyt yr Alban a cbynnyll llu ma6r ganto. 341 
 a dyfot trwy bymyr ac anraithiaó y cyf- 
 oetb byny doetb Maxen a gyrry fo arnynt 
 ar ailwaitb y da}i:h Cynan ai lu ac y tang- 
 nefedóyt ryngtynt y git gael ac y git 
 golli. 342 Acymben ybymet vlwydyn wedy 
 byny ydaetb Maxen a Cbynan y frainc 
 yr lie ydoed Hymblat yn dy6ssa6c yno. 343 
 a Had b6n6 a wnaetbant ac yna y dy6at 
 Maxen wrtb Gynan Mairiada6c cyn dyg- 
 ym mi arnat ti ynys Brydain mi a rodaf 
 y titbau Mida6. 314 A llyna yr amser 
 cyntav ydaeth y Bryttaniait y lyda6. ac o 
 hyny allan y gelóit bi Bryttaen vecban. 
 Ac odyna y cerdod Maxen ty a dinas 
 Roam y Normandi ac y foes y frainc rac 
 y ofn a gado y cestyll ar dinessyd yn wac. 
 Ac odyno ydaetb Maxen ty a Ryfain a 
 ryfely yn erbyn Grassian Navala6nt amber- 
 odron Ryfain ac yn diannot y lladaód ev y 
 naill a deol y Hall a oruc yinaes o Ryf- 
 ain. 348 ar amser b6n6 yr oed mynych gyf- 
 rangau r6ng y Bryttaniait. o lyda6 ar 
 frainc. Ac wedy y bot velly yn hir o 
 amser medyliaó a oruc gwyr Llyda6 am 
 gael gwracae da ydynt 35 ° ac an von cenad- 
 au y ynys Brydain at iarll Cerniw yr hwn 
 adeóit yn gaidóat ar y dyrnas ac ervynnait 
 ida6 danvon un-vil-ar dec o verchet gwyr 
 anlyedaóc ir ynys yn wraicae ydynt hyt at 
 Gynan. A tbrygain o verchet maibiot 
 aillion a gwenedigion. 351 Ac wedy cynyll 
 byny o Yorynion cychóyn ai llynges a 
 orugant. ac ar y mor y dayth g6ynt 
 gwrtbóyneb a g6asgaru y llongau y amra- 
 faelion draetbau a bodi rai o nadynt. Ar 
 amser I16116 ydoed Gwnöas a Melóas yn 
 ryfely ar y mor ar wyr sermania o blegit 
 Grassian amberodr Ryfain. 353 sev y cyfarvy 
 ar gwyr byny d6y long or merchet hyny a 
 6asgarassit ar vor frainc ac 6edy cael 
 manec or gwyr a dywetbbóyt vry gan y 
 morynion ada6 ynys Brydain yn 6ac. troi 
 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 455 
 
 y hwylau a orugant a dyfot y ynys Brydain. 
 Cans Gwn6as oed vrenin hynot aMelóas oed 
 vrenin Paitto. Ac wedy y dyfot yr gogledyr 
 Ian Had y bobloed a ónaetbant ford y cerdas- 
 sant. 354 Ac wedy clyóed o Vaxen byny yn 
 Ryfain anvon a oruc dóy leng o wyr arvoc 
 a Grassian yn llywiaódr arnynt y amdiffin 
 ynys Brydain. Ac velly bróydr a vy ryng- 
 tynt ar ryfelwyr a Had llaöer o bob parth a 
 gyrry fo arWn6as a Melóas hyt yn Ióerdon. 
 Ar amser h6n6 y lias Maxen yn Ryfain ar 
 lioll aniferoed o hanodynt o ynys Brydain 
 ont adiengis hyt yn llydaó beróyd y ped- 
 estric. 355 Ac yn góedy clyóed o Grassian lad 
 Maxen ai oreygwyr ev a gyniertli Grassian 
 lyóodraetli ynys Brydain yn y eiclaó y bnn 
 ac a wisgod goron y dyrnas am y ben ac a 
 wledychod yn liir o amser troy groylonder 
 yn erbyn y brittaniait ac yny dióed y llad- 
 od y wyr y hnn ev. Ac 6edy clywet o 
 "Wn6as a Mel6as lad grassian oi wyr y hnn 
 cynyll a ónaethant hóynte wyr llychlyn a 
 Denmarc ar Ysgottiait ar mchdiait a dyfot 
 y ynys Brydain ai hanraithio o dan a 
 hayarn or mor y gilyd a lad y ceirvainoed. 
 Ac 6edy gwelet or Bryttaniait nathyciai 
 ydynt ym gyf erbyn nait ac hóynt. Anvon 
 a ónaethant hyt yn Ryfain y gaissio. nerth 
 gantynt. 356 Ac y caósant leog o wyr arvoc 
 a Severys yn dy6soc arnynt. ac 6edy y 
 dyfot y ynys Brydain cyórd ai geljmion a 
 6naethant ai górthlad y maes oi tervynan. 
 ac o gyt gynghor y gónaethant myr maen 
 o gyffredin drayl r6ng daifyr ar gogled val 
 y bai anos y estron genedl y gorthrymu 
 rac llaó. 357 Ac 6edy y dyfot odyno hyt yn 
 Llyndain y herchis gwyr Byfain y Gyhylyn 
 vanegi golli or Bryttaniait y gwyr ai swllt 
 ac ydynt hwy gosti y hanr ai harian mwy 
 noc y ga6ssant yr ioed o ynys Brydain yn 
 caissio amdiffin y Bryttaniait ac na lafyriynt 
 h6y o hynny allan i hamdiffin. 358 A llev 
 tryan a rodes y bobl boenedic am bally oi 
 holl nerthoed ydynt ac yna cyrchn o wyr 
 Ryfain ty ai llongau a mynet ty ai g6lat. 
 Ac wedy adnabot o Wynöas a Mel6as 
 hynny cynyll a ónaethant h6ynte y llu 
 m6av ac ellynt a dyfot yr Alban yr tir a 
 ryfely ar y Bryttaniait ai Had. a goresgyn 
 yr Alban hyt yn hymyr a g6naythyr 
 mynych gyrchau arnynt. Ac yna gwelet 
 or Bryttaniait na ellynt ymgyferbynait ai 
 gelynion ac anvon a ónaethant y gofydys 
 g6yn at Gittiös amherodr Ryfain. y adol- 
 wyn y nerth ev ymgyferbynait ai gelynion. 
 Ac 6edy g6ybot o Sened Ryfain y hadol- 
 wyn höynt y nacau o g6bl a orugant ac 
 ym6rthot ac ynys Brydain ai thyrnget o 
 hyny allan. ac 6edy adnabot or Bryttaniait 
 
 y gomed o wyr Ryfain. Anvon a omgant 
 Gyhylyn Archesgob Llyndain y Lydaó y 
 y gaissio nerth gan Ald6r vrenin llydaó 
 cans y pedóryd brenin oed h6n6 g6edy 
 Cynan Mairiadaóc. ac 6edy y Gyhylyn 
 vanegi yr brenin ofyt yr Bryttaniait gan 
 estron genedl. 369 dolyrio a oruc y brenin a 
 rhodi ydynt d6y vil o varchogion arvoc a 
 Chystennin y vra6t yn dyóssaóc arnynt. 370 
 ac wedy ydynt gafFel y llongau yn barot 
 hóyliaó a orugant parth ac ynys Brydain. 
 ac y borth Totnais y doethant y dir lloegr. 
 Ac 6edy clybot o Wn6as a Mel6as hyny. 
 ymbarattoi a orugant hóynte a chyfarvot 
 ynglryt a bróydro yn groylon a lad llyoss- 
 ogróyd o bob parth. Ac nyclióed Cystenin 
 ar Bryttaniait a gafas y vydygoliaeth dr6y 
 lad y gelynion. Ac 6edy hyny y doethant 
 y gaer Yydau. 372 ac ynay göisgod Cystennin 
 goron y d^Tnas ac y roded yn wraic idaw 
 verch un o dywssogion Ryfain a vagassai 
 Gyhylyn Archesgob. 373 Ac o hono y by 
 ida6 drimaib nit amgen Constant ac Emiys 
 ac Ythyr ben dragon. Ar Constant hwnw 
 a vagwyd ymanachlog Amûibalys ynghaer 
 wynt ar maibion eraill a roesbóyd at Gy- 
 hylyn ar Yaeth. 374 Ac Avedy gwledychu o 
 Gy T stennin daydeng mlyned mewn hedóch 
 tangnofedys. ev a dayth un or fEchtiait yn 
 rith ymdidan ac ev odiaithr niver ai vrathu 
 a chyllell dan ben y vron ac or brath hyny 
 y by ev varw. 375 Ac yna wedy mar6 Cus- 
 tennin y by anundeb r6ng gwyr da yr jnrys 
 am ónaythyi' brenin rai a vynnai ónaythyr 
 Ythyr yn vrenin. eraill a vynnai ónaythur 
 rai oi ceraint yn vrenin. Ac yn y dióed 
 6edy na by undeb rydynt y dayth Górth- 
 eyrn Górthenau o achos y vot yn un o 
 Anhawgwyr yny^s Brydain a m6yava 6nait 
 oi gynghor. Ac 6edy medyliaó o honaó 
 nadoed wir dlyedys ar yr ynys hon ont un o 
 Yaibion Gystennin. 376 A gofyn pa ryó 
 anryded a 6nai ida6 ev o farai y ónaythyr 
 ev yn Vrenin.* 77 Sev y adeóis y mynach 
 ido bob peth ac a fynnai er hyny. Ac yna 
 y cymerth Górthayrn y mab ymaith oi 
 vanachloc o anvod yr Abat ai gófaint ai 
 yrdaó yn Vrenin. 378 Ac ynte a wnaeth 
 Górtheyrn yn orychel ystiwert dros ynys 
 Brydain. Ac 6edy y vot ev velly dalyni o 
 amser medylia6 a oruc Górtheyrn dróy 
 vrat pa vocl y gallai ev vot yn vrenin y 
 hunan. Ac yna y manag6ys ev yr Brenin 
 vot llynghes ar y mor ac naóydiat pa le y 
 disgynai a bot yn orau cadarnhau cestyll o 
 wyr ac arvau a b6yt a llynn. Ac y 
 herchis y brenin idaó ónaethyr megis y 
 mynnai y hun. cans ev a rodassai ido 
 lyóodraeth yr ynys. 379 Ac 6edy cael o 
 
456 
 
 BRUT TYSÍLIO. 
 
 Wrthayrn atteb y brenin mynet a oruc ev 
 y hun o gastell y gastell ac yno dethol a oruc 
 ev bedóar-ygainwyr o Yaibion y dlyedogion 
 gorau ar y hannoed o genedlaetb y ffich- 
 tiait y 6aettan 6rth beu march y brenin. 
 Ac 6edy y bot velly dalym o amser. a 
 Gwrtheyrn oed ryngy bod yr haini o barch 
 a rodion ac ysmwythder. 3S0 Sev ycloedynt 
 nosóaith yneyad y brenin yn yfet g6in 
 6edy mynet y brenin y gysgu. cóyno a oruc 
 Gwthayrn 6rth y ffichdiait. nat oed gyfoeth 
 ganto ev megis y gallai ónaythyr cydmaith- 
 ias a neb onit bychan. a ffai gallon 6naythyr 
 anryded y neb mi ai gwnaón y chóchói 
 paham heb hóynt ponit ty di y ffycl vrenhin. 
 nagev yn wir nit oed y mi o gyfoeth ont 
 Erging ac Eyas. 3S1 Ac velly wedy mynt 
 Górtheyrn y gysgu. inyned a ónaethant y 
 stavell y brenin a Had y ben ev a dyfot att 
 Wrthheyrn a bóró y pen yn y arffet ev gan 
 dyóedyt cymmer di hónn a byd vrenin os 
 mynnu. A phari 6elas Górthayrn hyny 
 6ylo a oruc o dóyll ac nit o alar a fferi a 
 ónaeth eA>- daly y gwyr hyny ai carcharu. 
 Ac yna pan adnaby dlyedogion ynys Bry- 
 clain lad y brenin ymgynyllaó a orugant 
 hyt yn Llyndain a íFeri crogi y pedóar 
 ygainwyr a vyssai yn Had y brenin a 
 gorchymyn y cyfoeth y Wrtheyrn yn y 
 geffit brenin dlyedaóc arno. Ac yna 6edy 
 góybot o Gyhylyn lad y brenin. codi a 
 oruc ev heb 6ybot y Wrgant iarll Cent, ac 
 heb 6ybot y neb o wyrda yr ynys a phan 
 adnaby Avyrda'r ynys ai thyóssogion hyny 
 hefyt hagr vy gantynt a hefyt gan y vaib- 
 ion ynte or wraic arall sev oed y henóau 
 Cyndayrn a Goerthevyr a Ffasgen. 383 ar 
 amser h6n6 ydoed SimiaunEsgobaLippys y 
 gydymaeth ynte yn pregethu yn yr ynys 
 honn ac yn dysgu y ffyd yr Cristnogon 
 cans er pan dathoed y peganiait attynt 
 ydoed gamgret yn y plith trwy falst bre- 
 gethau angrist yr hón a el6it Pelagian cans 
 h6n6 a lygrassai fyd y Bryttaniait. A 
 thróy bregethau y gwyr sanctaid hyny y 
 troes y Bryttaniait yr fyd gatholic Ac 
 yna y dayth Hainssiestr att y brenin ac 
 ai gwahodes ev y sópper. Ac yr oed merch 
 y Hainster yn un or bobl lana yn y byd. 
 ac y chwenychóys y brenin gael cysgu gida 
 hi y nos hono ac ae cafas trwy amot y friodi. 
 Ac yna dyóedyt o Hainssiestr 6rth y brenin 
 dranoeth ty di waithion ysyd vab y mi a 
 minau yn dat y tithau ac am hyny ia6n 
 y6 i ti 6naythyr vynghyngor i o hyn allan. 
 a mi ath gynghorav di yn da rac dy godi o 
 estron genedl. Anvon di hyt yn Sermania 
 yn ol Octa vy mab i ac Assaf y eóyrth 
 ynte yfyd varchoc da clodvaor a ro di Ys- 
 
 gottlant yr haini y lie yssyd yth ortrechu 
 di o vynych ryfeloed ac h6ynt a gadóant 
 yno rac pellenigion. 400 A hyny a oruc 
 y brenin anvon hyt yn sermania y gyrchu y 
 gwyr hyny. ac yna y dayth o sermania 
 drychan llong o wyr arvoc ac Octav ac 
 A_ssav a Chledric yn dyóssogion arnynt hyt 
 yn ynys Brydain. 401 Ac 6edy góybot o 
 dyóssogion yr ynys hyny tristau a ónaeth- 
 ant rac maint yr anifer a glóssynt y dyfot 
 y dyr. Ac anvon a orugant att y brenin 
 y erchi ido y g6rthlad ymaeth or ynys ai 
 hely ymaith. 402 Ac 6edy adnabot hyny o 
 Wrtheyrn ni wnai ev ynamyn cynóys gwyr 
 sermania tr6y rodi tiroed a chyfoethau 
 ydynt. a phan 6yby y Bryttaniait hyny 
 dethol a orugant Werthevyr ap Górthayrn 
 yn A^renin arnynt a dechrau ryfely ar y 
 Saeson. 403 ac yna Goerthevyr a enillóys 
 bedwar maes arnynt. y maes cyntav a vy 
 ar deiwyn Avon, ar ail maes yn ryt y 
 pysgot ac yno y cyfarvy Gyndayrn a Hors 
 ac y lias pob un y gilyd o nadynt. Ar 
 trydyd maes a vy ynglan y mor ac y ffoes 
 y saesson hyt yn Ynys Danet a Goerthevyr 
 yn y hemlit hóynt ac yn y Had. A phan 
 welas y saesson nat oed le y dianc gado y 
 plant ai gwraged a 6naethant offoy hun- 
 ain y gwlat. 404 Ac 6edy gorvot o Werth- 
 evyr arnynt ev a dayth ty ac ynys Bry- 
 dain. 405 A phan gigle Rawn6en hyny 
 gwraic Górthayrn lad y Saeson yn llóyr 
 rodi aur ac ariant a oruc hi y ósnaethwr ev 
 y hun er gwenóyno y brenin. Ac yna pan 
 wyby ev clarfot y wenóyno dyfynnu a oruc 
 ev y holl dyósogion atto a chynghori pa6b o 
 nadynt y amdiífyn y gólat ai gwir dlyed 
 rac estron genedl a rannu y swllt a oruc y 
 baób oi dy6sogion. a gorchymyn llosgi y 
 gorf ev a roi y llydó h6n6 mewn deló o 
 evyd ar lun gwr a roi y del6 hono yn y 
 borthloed y bai estron genedl yn mynnu 
 dyfot yr tir a diau oed na delynt tra g6el- 
 ynt y lun ev yno. Ac 6edy maró Górth- 
 evyr ni 6naeth y tyAvsogion megis y harch- 
 asai ev ydynt namyn y glady ev yn Llyn- 
 dain. 407 a gónaythyr Górtheyrn yn vrenin yr 
 ailöaith o eissiau gwr dlyedaóc. Ac 6edy 
 cael o honaó ev ly6odraeth yr ynys ailóaith. 
 anvon a oruc Bawnóen hyt yn sermania 
 at Hainssiestr y that y erchi ido dyfot a 
 chyfot a chyfartalróyd o bobl gydag ev hyt 
 yn ynys Biydain a manegi idaó maró 
 G6rthevyr. 40b A phan wyby Hainssiestr 
 hyny ev a dayth a thrygain llong o wyr 
 arvoc gydac ev y ynys Brydain. A phan 
 6yby y bryttaniait dyfot y ry6 anifer hyny 
 yr tir. ervyn a wnaethant yr brenin y 
 górthlad. A phan 6yby y sermaniait hyny 
 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 457 
 
 manegi a oragant yr brenin ai dyösogion 
 na doetliant h6y yr ynys er molest or 
 byt at y bryttaniait namyn tybiaw na 
 bysai var6 G6rthevyr vendigait eithr rac 
 yu cyfarsangu o hona6 ev y daythom ni ar 
 anifer hyn gennym. ac velly gan y var6 ev 
 ervynnait yw gennym yr brenin wnaythyr 
 oetyd inewn lie tervynedic y wybot pa vaint 
 o enifer a vai eóllys ganto ydynt drigio 
 yma ar sawl ni bo amhoelant ailóaith y 
 gólad. Ar oedtyd h6n6 a dodet du6 calan 
 mai yn y maes ma6r ynghymry. a górafyn 
 na dygai neb dim arvau gantynt yr oedtyd 
 rac tyvy amryson róng y plaidiau Ac 
 6edy medyliaó o Hainssiest oi hen vrat 
 gorchymyn a 6naeth y bob un oi wyr ev 
 dóyn cyllaill hirion yn y sanau erbyn yr 
 oed tervynedic. A phan archai ev draw owd 
 iwr Sax tynnwch y cyllaill a lledóch y 
 bryttaniait yn diaróybot ydynt. 410 a phan 
 daythy dyd dyfot or brenin ai dyósogion 
 yr oet ar Saxoniait or parth arall. Ac 
 velly pan oed y tyósogion yn sefyll 
 yn un pentór y gymryt y cynghor 
 Hainssiestr a dyóat draw out iwr Saxs ac 
 yno y tynnod y saeson y cyllaill ac y llad- 
 asant drygain a phedwar cant iairll a 
 a bar6niait a ffenaethiait or Bryttaniait a 
 daly y brenin o Heinssiestr. 411 ac ni 
 diengis neb o holl dyósogion ynys Brydain 
 namyn Eidiol iarll caer loy6 a diengis o 
 nerth trosol a gafas ev dan y droet ac ar 
 trosol h6nó ev a las dengór a thrygainwyr. 
 Ac velly y diengis ev yn iach ac yr aeth y 
 gyfoeth y inm. Ac yna y dykboyt rac y 
 brenin Gaer Lyndain. a Cnaer Efroc a 
 Chaer Lincol. 412 ac yna y gellyngóyt y 
 brenin ac y gwrthladóyt o holl dervynau 
 Lloegr ac y foes ynte y gymry. Ac 6edy y 
 vot ev velly dalym o amser medyliaó a 
 oruc am adailiat castell rac y gyfarsangu o 
 estron genedl val y gónathoedynt gynt. 
 Ac 6edy edrych c6bl o dir cymry ev a gafas 
 le göedys y gastell yn y lie a el6ir yr a6r 
 hon dinas Emrys yn yr Yrri. 414 ac wedy 
 dyvynnu yno laóer o sairi main a dechrau 
 y g6ayth ymyr. Ac yna cymaint ac a 
 6aithit y dyd ev a syrthiau y nos. Ac 6edy 
 "bot velly yn hir o amser heb fynnu y góaith 
 ryfedy a oruc G6rthayrn a gofyn y daydec 
 Prifard beth a 6nai na safai y góaith. 415 Ac 
 yr aethant hóy yn y cynghor pa atteb a 
 rodynt ida6 ac yna dyóedyt o un y peth ni 
 alio bot o farón ni gaissio yr hón ni chair 
 byth ac velly y byd6n ni diadnair. Ac y 
 dy6edassant 6rth y brenin ba ceffit g6aet 
 mab heb dat ido a chymysgu h6n6 ar 
 morter y safai y g6aith. ac 6edy manegi 
 hyny yr brenin anvon a oruc ynte ar hyt 
 
 y gyfoeth y gaissio mab heb dat ida6 ac 
 6edy cerdet pob lie y dayth y cenadau hyt 
 ynghaer Vyrdin. sev achos y gelóir hi velly 
 am y sailia6 o vyrd o wyr. Ac yna y 
 gwelsant vaibion yn chöarau pel a thyfu 
 amryson róng clau o nadynt. ta6 heb er un 
 6rth y Hall athgyfraitha a mi cans bon- 
 nedic wyv i o dat a mam a thithau nit oes 
 ytt un tat. 417 A fan glyöas y cenadau 
 hyny ymafel ar mab a wnaethant. 417 ai 
 dóyn ev gair bron y mayr a gorchymyn 
 ida6 o blegit y brenin dan von y mab ai 
 vam gair bron y brenin a hyny a oruc 
 ynte. 418 Ac yna y gofynnod y brenin yr 
 wraic p6y oed dat y mab. naón ymcyfFes 
 heb hi namyn un verch oedón i y vrenin 
 dyfet ac yn ievanc ym roded i yn vanaches 
 y gaer Vyrdin ac val yr oedón ni yn cysgu 
 r6ng vychoioryd mi a 6el6n trwy vy hun 
 was iefanc yn cydiaó a mi a fan defroais nit 
 oed yno neb namyn mi am chóioryd ac yna 
 y baichogais i ac y ganet y mab hyn y mi 
 ac ym cyffes y du6 ni by achos rofi a gwr 
 er ioed namyn hyny. 420 ac yna y gofynnod y 
 brenin y Yaygan Esgob allai hyny vot yn 
 wir. gallai heb ev cans pan syrthiod 
 Lysyfer ai engylion dr6c a bechasant gydac 
 ev yn y lleoed ar mod ydoedynt pan erchis 
 Du6 ydynt baidio yn y leoed hyny y 
 maent hyt hedió ac y mae rai or haini yn 
 gaily ymrithio yn rith gwraged eraill yn 
 rith gwyr ac velly agatvyd y cofat y mab 
 h6n. 421 Ac yna y clyóat y brenin 6rth y 
 mab vot yn rait idaó gael y 6aet ev y beri 
 yr g6ayth sefyll y gymysgu ar morter. 
 pahani heb y mab beth a 6na vyngoaet i o 
 les ni6y na g6aet arall. am dyóedyt om 
 daydec prifard y mi hyny heb y brenin. 
 Gelóch yma y daydec prifard heb y mab. 422 
 A phan doetliant y gofynnod y mab ydynt. 
 paham y dyóedasoch chói y g6nai vy ngöaet 
 i yr gwaith sefyll. pa beth heb y mab y syd 
 dan y bróynfórn raco. 423 Na 6dom ni yni- 
 cytFes heb h6ynt. Ac yna y peris y mab 
 glady dan y br6yns6rn ac ydoed yno lyun 
 va6r o dór. pa beth waithion y syd yn y 
 Hyn heb y mab. na 6dom ni heb y baird. 
 disbydóch y llyn a ch6i a ge6ch yndi 
 gist vaen ac yn y gist hono y mae d6y 
 draic F yn cysgu a phan defront ymlad a 
 6nant a chan y cyffro h6n6 y syrth y góaith. 
 ac öedy na ellynt h6y disbydy y llyn Mer- 
 din oi gelvydyt ai gellyngod hi ym bymffrót 
 yn rydec. Annvab y llaian y gelóit ev 
 cynno hyny ac yn Vyrdin gwedy hyny am 
 y gael ev ynghaer Vyrdin. 425 Ac wedy 
 góybot o Wrtheyrn vot góybodau ma6r gan 
 y mab gofyn a oruc idaó pa beth a dervyd 
 y mi. dy lad ath losgi heb y merdin cans 
 
458 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 hedió 7 mae meibion Gystennin yn deehrau 
 h6}dia6 ar y mor ac y foru y daóant y borth 
 Totnais y dir Lloegr. a pha le bymmc yr 
 elycli góagel dau meibion Gystennin. 426 Ac 
 yna peris Górtheyrn agori y gist vaen ac 
 odyno y codes y d6y draic un wen ac nn 
 gocli a decliran ymlad yn groylon a orngant 
 ac yn y lie y gyrod yr nn wen y draic cocli 
 y ganol y llynn ac 6edy dolyrio or un gocli 
 y gyrrod hithau yr nn 6en drachefh y ganol 
 y llyn. Ac yna y gofynnod Górtheyrn y 
 V; din betn aröj^docae hyny. Ac y 
 dyóat ynte góai hi y draic coch cans y 
 hanóyd ysyd yn bryssio a gogofan a acliyb y 
 draic óenn yr hon aróydoca y saeson ar 
 draic coch aróydoca y Bryttaniait yr hon a 
 orchfygir gan y 6en. Am hyny y mynydoed 
 a óastattair val y glynnau ac avonyd y 
 glynnoed a lithrant o waed. Ac yna y 
 gofynnod G6rtheyrn y Vyrdin pa ry6 
 an gan ai dygai ev. ac y dyóat ynte gochel 
 di dan maibion Gystennin cans yna6r y 
 maent yn lledy höyliau ar draeth y mor 
 Llyclaó y dyfot ty ac ynys Brydain y ores- 
 gyn y cyfoeth y gan y Saxoniait ac yn 
 gyntav y lloscant hwy dy me6n twr cerric 
 cans ty di oth dóyll ath ystryó a vradych- 
 aist y tat hoynt ai bra6t ac a wahodaist y 
 saesson yr ynys hon er caissio nerth gantynt 
 ac y mae hyny yn annerth y ti hediw cans 
 dau angau yssyd yth dilin di. Un yw y 
 ssaesson yssyd yn goresgyn arnad ti. Ac 
 y voru y daw Emrys ac Ythr maibion 
 Gystennin a claydengmil o varchogion 
 arvoc gantynt ac hwynt a gochant 
 wynebau y ssaeson oi gwaed y hun ac 
 wedy Had Hainssiestr y coronir Emrys ac 
 y gwledycha y gwladoed ac adnewda yr 
 eglwyssi ac nydiwed a gwenwyn y lledir 
 ef. Ac ni ol ynte y coronir Ythyr y vrawd 
 ynte ac a gwenwyn hefyd y lledir ef o 
 ystry y saesson a baed Cerniw a dial hyny 
 oil. 4 '" Ac ni by h6y na thranoeth yny 
 dayth maibion Gystennin y dir lloegr a 
 fan vy honnait y dyfot y dir ymgynyllod 
 yr lioll Vryttaniait a dyfot y órhau y 
 Emrys ac ynte a óisgod y goron ac a gys- 
 egróyt yn vrenin. 430 Ac yna ymgynghores 
 Emrys ai wyr pa un gyntav a gyrthai ai 
 Görtheyrn air saeson. Sev y cafas yn y 
 gyngh or dyfot y Gymry a chyrchu castell 
 Gron6y cans yno y ffoassai Wrtheyrn. Sev 
 oed hyny yn Ergin ar Ian Gwy. a dyfot 
 yno a oruc Emrys a lly maór ganto a d6yn 
 ar gov a wnathoed Wrtheyrn idau ev o 
 gamau a dyóedyt 6rth y wyrda. ha wyrda y 
 gwr h6n a beris lad vynhat i am braót a 
 d6yn y saeson peganiait brad wyr yr ynys 
 hon am hyny ymlad6n yn wraól ar castell 
 
 raco ac heb oedi roi tan a orugant o gylch 
 yr castell a llosgi y maint oed ynto o dyn- 
 ion a da gida Górtheyrn. ac yna ofni a oruc 
 Hainssiestr. cans ev a glyóssai nad oed yn 
 frainc neb allai diodev Emrys heb angau a 
 hefyt doeth a hael a thrygaroc oed ev. sev 
 a oruc y saeson fo hyt y ty arall y hymyr 
 ac yno ymgadarnhae y drigio. A phan 
 gigle Emrys hynymynet a oruc. ynte ai hi 
 yn y hoi hóynt a thróm vy ganto 6eled yr 
 eglóyssai 6edy distry6 or saesson ac ada6 a 
 a oruc o delai yn vyó yr ailóaith y parai y 
 gónaythyr o neóyd val a byssynt orau er 
 ioed. A phan gly6as Hainssiestr* vot 
 Emrys yn ymgais am dana6 annoc y wyr 
 a oruc i ymlad yn wraöl a dyóedyt ydynt 
 nat oed va6r gaily Emrys o varchogion 
 Llydaó ac nit oed arnynt höynte ofh y 
 Bryttaniait cans ydoedynt daygain mil o 
 wyr arvoc. Ac yna mynet a ónaethant yi 
 lie a elóir maes Beli ar vedol d6yn cyrch 
 daisy vyt bradychys am ben Emrys ai lu. ac 
 ny ymogelod Emrys hyny a bydinaó y wyr 
 a oruc a roi gwyr Llydaó ai wyr y hun 
 blith drafflith ac hoynt a gosot a oruc ev 
 wyr Dyfet ar y brynnau ychel gan y hystlys. 
 a gwyr góyned meón coet gair y Ua6 
 megis y gellynt erbynnait y saeson pa ford 
 bynnac y delynt. ac or ty arall ydoed 
 Hainssiestr yn annoc y wyr ynte ac yny 
 dysgu. ac wedy Had llaóer o bob ty y foes 
 Hainssiestr ai lu yr lie a elóir Caer Cynan 
 ac Emrys ai lu yn y hemlit gan y Had val 
 y gordióedit. A ran va6r o nadynt a 
 diengis y gastell oed gair llaó yno ac yna 
 ailóaith ymvydinao a orngant o bob part 
 ac ymlad yn groylon ac nydióed bydinoed 
 Emrys a dylloed bydinoed y saeson ai 
 góasgaru tr6y dysc y gwyr pennav. Ac yna 
 ydoed Eidiol iarll Caer Loy6 yn ymgais am 
 Hainssiestr. 435 ac ymgórd ac ev or dióed ac 
 ymlad yn groylon a ónaethant yny óelit y 
 tan oi harvau megis mellt ymlaen taran. 
 ac val ydoedynt velly nachav Górlais 
 iarll ai vyclin yn dyfob attynt ac ar hynt y 
 gósgaru y saeson. Sev a Eidiol o hyder 
 hynny namyn cymryt Hainssiestr erbyn y 
 varv ai benfesting ai aróain hyt ynghanol 
 y vydin y hun gan dy6edyt o hyt y benn. 
 gorthrymóch y saeson bellach achos ev a 
 orvyoyt arnynt llyma Hainssiestr an a6r 435 
 ac o hyny allan y foes y saeson ac y foes 
 Octaf ap Hainssiest ar ran vyoav or llu hyt 
 ynghaer Efroc. Ac Ofav y eóyrth ynte a 
 foes a ran arall or llu hyt ynghaer Alclyt. 437 
 Ac 6edy cael y vydygoliaeth y dayth Emrys 
 hyt ynghaer Gynan a dyóetbóyt ychod ac 
 ev a galas y gaer ac yno y trigóys ev dridiau 
 yn beri clady y calaned a ladasit yn y rait 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 459 
 
 ac y vedignaetliu yr liai bratliedic ac yn 
 bóró y lluded odiórthynt. 437 Ac yna yr 
 aeth Emrys y gymryt y gynglior am 
 Hainssiestr. Sev oed yn y cynghor esgob 
 Caer-loyö ac Eidiol iarll y yraöt. A plian 
 6elas yr esgob Hainssiestr yn sefyll gair y 
 vron. y dyóat lia wyrda pa mynnechwi oil 
 rydliau Hainssiestr mi vy him ai Uad6n ev. 
 val y gónaeth Samuel brofóyt pan 6alas ev 
 Agafvrenin Amlech yngharchar ev a beris 
 y dorri ev yn clryllau man a dyóedyt 6rtho\ 
 val y gönaethost di vamau heb vaibion y 
 gonav innau dy vam dithau heb vab. Ac 
 yna y dayth Eidiol a Hainssiestr y ben 
 bryn ychel yn emyl castell ac yno y lias y 
 ben ev a gónaythyr cri ma6r y6ch y ben 
 megis ydoed arver o glady sawden. 439 Ac 
 odyna ydaeth Emrys hyt ynghaer Efroc y 
 gaissio Octav. Sev y cafas Octav yn y 
 gynhor ev* ai holl bobl cymryt cadóynau yn 
 y d6yla6 a thamet o brid ym ])en pob un. 
 ac velly mynet yn eóyllys Emrys. gan 
 dyóedyt 6rtho Arglwyd vrenin gorchyfedic 
 ydió yn du6au ni ac ni fettrysón ni vot dy 
 du6 di yn góledychu yr h6n ysyd yn cyniell 
 y sawl vonedigion hyn yn dy eóyllys di ny 
 mod h6n a llyma ni Arglóyd a chadóyn yn 
 lla6 bob un o hanom ac yn gymynol ac os 
 mynnu par yn roi ni y angau. Ac yna yr 
 aeth Emrys yn gynglior. ac yna y dy6at 
 yr esgob ac Eidiol chóchói bobl dr6c a dayth 
 och bod y erchi trygared megis y dayth 
 pobl yr Israel ac ai cawsant. Ac ni byd 
 góaeth yn trygared ninnau noc y by yr 
 Iecleóon. Ac velly y dayth Osav ai bobl y 
 drygared Emrys. Ac yna cymryt tir a 
 orugant gan Emrys tróy dragöydaól gaeth- 
 i6et sev oed h6n6 Ysgotlont. 440 Ac velly 
 y tangnofedóyt ryngtynt ac 6edy hyny y 
 dayth Emrys y gaer Efroc ac y dyfynnod 
 atto yr holl iairll ai varoniait ai archesgyb. 
 A chyntav dim a ga6sant yn y cynghor vy 
 góairio yr eglóyssau a distryóassai y saeson 
 ar gost Emrys oil dros óyneb ydyrnas. Ar 
 pymthegved dyd 6edy hyny ydayth ev y 
 Lundain. ac yna hefyt y peris ev adneódy 
 yr eglóyssau a góellau y cyfraithiau dr6c a 
 rodi y baób y tiroed a dygassyt yngham 
 arnynt a chynnal góirioned a faób a vynnai 
 ev. 441 A o dyna yclaeth ev hyt ynghaer 
 Wynt y 6naythyr yr un ry6. Ac 6edy 
 darvot ido lonydy pob lie ydaeth ev hyt yn 
 salstbri y edrych bedau y sa6l a barasai 
 Hainssiestr y Had o iairll a baróniait a 
 marchogion yrclolion. A thrychant o vyn- 
 aich oed yn gófent ymanachloc mynyd 
 Ambri cans velly y gelóit hi am y sailiaó o 
 6r a el6it Ambri. A thröm vy gan Emrys 
 oelet y lie h6n6 mor diardyn a hyny. A 
 
 dyfynny a oruc atto holl sairi main a rai o 
 sairi pren o ynys Brydain y 6naythyr 
 adyrn ethrylithys tragódaöl ynghylch y 
 veclraot bono. 44 - Ac 6edy dyfot y gynyll- 
 aidva ynghyt a fally ydynt a ethrylithr 
 nessau attynt a oruc Tramor archesgob 
 Caer-lleon. a dyóedyt 6rth Emrys. Arglóyd 
 heb ev. dyfynnócli attoch Yyrdin bard 
 Górtheyrn. cans I1611Ó a 6yr dechmygu 
 göaith ryfed dróy anitìic ethrylithr dragyó- 
 yd. 143 Sev y cafat Merdyn at Emrys a 
 lla6en vy y brenin 6rtho. Ac y erchis 
 Emrys idaó dyóedyt y darogauau a delynt 
 rac lla6 nyr ynys hon. 444 sev yr attebod 
 Merdin. nit ia(5n traethu or ryó bethau 
 hyny ont pan vo angenrait a faist dyóettón 
 i heb amgen yr ysbryt ysyd ym dysgu ai 
 odiorthiv pan vai rait ym i 6rtho. 443 Ac 
 yna ni fynnaöd y brenin y diriaó ev ymhell- 
 ach ont gofyn ido pa vod y dechmygai ev 
 6aith tec parhais y6ch ben y lie hónó. Sev 
 y cynghores Merdin mynet hyt yn Ióerdon 
 yr lie yr oed gor y ceóri ar vynyd Cilara. 
 cans yno y mae main amy fed y hansawd 
 heb wybot o neb dim odiórthynt. ac ni 
 chefìir hóynt. Arglóyd. nac o gadernit 
 nac o gryfder ont tróy gelvydyt. a fai 
 beynt hóynt yma val y maent yno hovnt a 
 safent yn drag6da6l. 44G Ac yna y dyóat 
 Emrys dan chóerthin. pa fyrv y gellit y 
 dóyn odyno. ac y dy6at Mp-din. na chyffro 
 di Arglöyd ar chöerthynr'cans ni dyoedav 
 i namyn prydder a göirioned cans main 
 rinóedóal yör haini ac ymrafaelion vydyg- 
 naetliu arirynt. a chewri gynt ai dye hóynt 
 yno o eitliafbedd Ysbaen ac ai roes val y 
 maent yno. Sev achos y dygassant pan delai 
 glefyt ar un o nadynt gónaethyr ennaint a 
 ónaynt ynghanol y main ac y golchynt y 
 maen a dór a h6n6 a rodynt yn yr ennaint. 
 a thróy hónó y ceffynfc góbl o iechyt ac or 
 góeliau a vai arnynt. cans llyssau a roynt 
 yn yr ennaint ar haini a iachaynt y 
 góeliau. 447 A phan glóas y brenin rinöed y 
 main yn diannot y daeth y cyrchu ac yn 
 bennav arnynt y daeth Ythr-ben-dragon a 
 fymthengmil o wyr arvoc ganto. A 
 Merdin hefyt am y vot yn orau o ethry- 
 lithr y gydoesi ac ev. 448 sev ydoed Gilamóri 
 yn vrenin Ióerdon. a fan gigie ynte hyny 
 dyfot a oruc a llu ma6r ganto yn y herbyn. 
 a gofyn ydynt ystyr y neges. A phan 
 6yby y brenin ystyr y neges chwerthin a 
 oruc a dyóedyt nit ryfed geny v i ally o bobl 
 lesc anraithia6 ynys Brydain. canydynt 
 mor unvyt a feri y bobl lóerdon ymlad ac 
 hóynt o blegit cerric. ac yna ymgyrchu a 
 orugant ac ymlad yn groylon a Had llaóer 
 o bob parth yn y foes Gilamóri ac a diengis 
 
460 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 oi wyr. 449 Ac yna y dyóat Merdin arver- 
 6ch ch6i o'r dechymic gorau ar a óypoch y 
 dóyn y main ymaith. ac ni thyciai ydynt. 
 Sev y naeth Merdin yna ch6erthin. ac heb 
 dim llafyr namyn ethrylithr dóyn y main 
 hyt y llongau yn r6yd. Ac velly y doeth- 
 ant ac bóynt hyt y mynyd Ambri. Ac yna 
 y dyfynnod Emrys atto boll iairll a bar6n- 
 iait ac ysgolhaigion yrclassol y dyrnas a 
 ardyrniaó y lie h6n6 trwy y cyngbor hóynt 
 o odidaóc adyrn. Ac yna y góisgod Emrys 
 goron y dyrnas am y ben ac y gónaeth 
 goylva y Sulgóyn yn yrdassiad dri dian 
 ynty. ac y rodes y ba6b or ynys g6bl oi 
 gwir dlyed. a rengi bod pa6b oi wyr megis 
 y góedai idaó o anr ac ariant a mairch ac 
 arvau. ac wedy darvot lluniaetbu pob peth 
 y herchis Emrys y Yerdin drycbafel y 
 main val yr oedynt yngbilara. ac velly y 
 gónaetb ev. Ac yna adnaby ba6b vot yn 
 6ell cyóraindeb na cbryfder. Ar amser 
 bono ydoed Pasgen ap Górtheyrn 6edy fo y 
 sermania a cbynyll yno y llu móyaf a gafas 
 ev y oresgyn ynys brydain odiar Emrys ap 
 Cystennin. a chredy y Basgen a orugant. 
 a dyfot gidac ev ac anairif o wyr arvoc. A 
 pban dayth y llynges yr ynys hon decbrau 
 anraitbiaó y g6ledyd a orugant. A phan 
 glyóas Emrys byny dyfot a llu ma6r a 
 oruc yn y berbyn a gyrru fo arnynt y 
 gyóilydys hyt yn Tóerdon lie doed Gilam- 
 6ri yn vrenin. A llaóen vy h6n6 6rth 
 Easgen. ac achóyn a oruc pob un 6rth y 
 gilyd rac maibion Gystennin. Ac yna y 
 daythant oi cyttundeb ylldau a llynges 
 gantynt y dir Mynió. a fan gly6as Ythyr 
 hyny argys6r ma6r a vy ganto. cans ydoed 
 emrys yn glav ynghaer wynt. ac nat oed 
 ganto ynte boóer y roi cat ar vaes y Basgen 
 a Chilamóri. 451 a phan gigle y dau wr hyny 
 llaóen vy gantynt vot Emrys yn glav gan 
 dubiaid na allai Ythyr y hun ymgyferbyn 
 ac 6j ylldau. Ac yna y dayth un or saeson. 
 Eppa oed y hen6 a dyfot at Basgen a gofyn 
 ida6 beth a roi o da yr neb a ladai Emrys. 
 Mi a rodav heb e Basgen fil o bynnoed am 
 cydmaithias innau tra v6y by6. ac o bydav 
 i brenin mi ai hanrydedav ev o dir a dayar 
 a chyfoeth val y bo ev bodlon. 452 Ac yna 
 y dyóat Eppa mi a 6n vedeginiaeth heb ev 
 órth Basgen a moes y Bryttaniait. dyro ym 
 gadernit am adyóedaist ym mi a 6nav 
 angau Emrys. 453 Ac yna ymgadarnhau a 
 orugant. Ac y peris Eppa eillio y benn 
 ai varv ar fyrv mynach. ac yna yr aeth 
 ev ty a llys Emrys ac offer medic ganto. 
 a manegi a oruc ev y rai or plas a dyóedyt 
 y vot yn vedic da. 454 Ac ni chaissynt hóynte 
 dim well no hyny a manegi hyny y Emrys. 
 
 ac ar hynt darparu diot o wen6yn yr brenin a 
 oruc. ai hyfet a 6naeth. a chynghori or 
 tóyllwr idaó lechu a gorfóys yn ol y diot. 
 megis y tróble y gwenóyn ev yn gynt. 
 Ac yn y lie difflannu a oruc Eppa er 
 llys. Ac yna ymdangoses seren anvaidraol 
 y maint i Ythyr ac un paladr idi ac ar ben y 
 paladr pellen o dan ar lun draic. ac o enau 
 y draic ydoed dau baladr yn codi ar naill 
 baladr yn ymystyn dros aithafoed Erainc. 
 ar paladr arall dros Ióerdon ac yn rannu 
 yn saith baladr bychain. 456 Ac ofhi a oruc 
 Ythr a fa6b ar a óelas y óeledigaeth hono. 
 a gofyn a orugant yr doethion pa beth ar- 
 óydocae hyny. 457 ac yna 6ylo a oruc Merdin 
 a dyóedyt genedl y Brytanniait. yn a6r 
 ydóych chói 6ed6 o EmrysWledic. y collet ni 
 ellir y ennill. ac er hynny nit ydych ch6i 
 amdifat o vrenin. a bryssia y ymlad ath 
 elynion. cans ti a vydi vedianys ar yr ynys 
 hon o gwbl. a thydi aróydoca y seren a 
 velaist di ar drain danaól deni. ar paladr a 
 estynnod dros Erainc mab a vyd y ti a 
 chyfoeth a6c vyd h6n6. a llaöer or byt a 
 vedianna ev. Ar paladr arall mereh a vyd 
 y ti. a maibion hono ai hóyron a vedianant 
 oil ol ynol. Sev a oruc Ythr yna cyt bai 
 bettrys ganto a dyóedasai Yyrdin cyrchu y 
 elynion a oruc. 458 ac ymlad ac h6ynt a Had 
 Ua6er o bob ty ac nydióed y gorvy Ythyr. 
 a gyrru fo ar Basgen a Chilam6ri ty ai 
 llongau gan y lied val y gordióedit. 459 ac 
 6edi y vydygoliaeth y dayth Ythyr hyt 
 ynghaer Wynt wrth glady Emrys y vraod 
 ac yno y dayth holl archesgyb ac abadau 
 yr ynys ac y cladóyt Emrys gair lla6 man- 
 achloc Ambri o ve6n cor y ce6ri. 461 Ac y 
 góahodes ythyr yr holl aniferoed hyny. ac 
 oi cyt cynghor oil y cyssegrwyt yn vrenin. 
 Ac y roded coron y dyrnas am y ben ev ac 
 yna y dayth cov y Ythr am a dyóedassai 
 Yerdin 6rtha6. ac y peris Ythr 6naythyr 
 d6y draic o aur yn y fyrf y góelsai ev ar ben 
 y paladr o anific gy6rainr6yd. ac un or 
 cleloav hyny a rodes Ythr yr eglwys ben- 
 nav ynghaer Wynt ar Hall a barai ev y 
 d6yn oi vlaen pan elai y vr6ydr. ac o hyny 
 allan y gelóit ev Ythr ben dragon. 462 Sev 
 a oruc Octav ap Hainssiestr ac Asav gwa6d 
 y saesson attynt. ac 6edy mar6 Emrys dy- 
 óedyt y bot yn ryd or 116 a roesynt ida6. 
 Anvon a ónaethaut hyt yn sermania y 
 gaissio nerth a hefyt att Basgen. 463 Ac 
 6edi cynyll anairiv o bobloed o nadynt a 
 goresgyn holl Loegr hyt ynghaer Efra6c, a 
 phan oedynt yn dechrau ymlad ar din as y 
 dayth Ythr ai lu ac y by ymlad croylon ac 
 or dióed y gyrróyt fo ar y saesson. ai hem- 
 lit hyt y lie a el6ir mynyd dannet. cans lie 
 
BRUT TYSILIO, 
 
 461 
 
 ychel cadarn oed I16116 o graige a clievric. 
 ar nos hono y byant yno ac y gelóis Ytlir 
 y gynghor atto. Ac y codes Górlais iarll 
 Cernió y vynyd a dyóedyt. llai ynt yn an- 
 ifer ni 110c hóynt. a fan vo y nos yn dy- 
 6yll. Arglóyd. aóu am y pennau ac ni ai 
 caón lióynt. 466 ac velly y gónaethant gores- 
 gyn y mynyd arnyt a Had lla6er a daly 
 Octav ac Assav a góasgaru y llaill oil. 467 
 Ac 6edy y vydygoliaeth hono y dayth Ythr 
 hyt yngliaer A-lclyt. a damgylchyny yr holl 
 gyioeth a chadarnhau cyfraithiau hyt na 
 lefassai neb 6naythyr cam ai gilyd. 466 Ac 
 <5edy góastatau pob peth y daeth y brenin y 
 Lundain. ac yno y peris carcharu Octav ac 
 Asav. ac y gwnaeth ev 6led y pasc a gwa6d 
 iairll a baruniait ai gw raged gidac lióynt 
 o g6bl o ynys Brydain a llaóen vy Ythr 
 6rth baób o nadynt a throylaó y 6led a 
 6naethant tröy esuióythder a digrifóch. 469 
 Ac yna y dayth Górlais iarll Cernió. ai 
 6raic ynte oed Eigr verch Amlaöd óledic. 
 ac nidoed yn ynys Brydain na góraic na 
 morwyn cyn deced a hono. 470 A phan ed- 
 ychod Ythr erni y chary yn vawr a oruc 
 megis na allai y gely. ac ni vynnai ev vot 
 hebdi eithr an von mynych anredion etti 
 a diodyd nieón fiolau aur. a gairiau amóys 
 hefyt. hyt pan adnaby Wrlais iarll hyny. 471 
 Ac yna llidiaó a oruc ynte a gado y llys 
 heb gennat y brenin. a phan 6yby Ythr 
 hyny y llidioed ynte. ac anvon cenadau yn 
 y ol y erchi y Wrlais dyfot drychefn. cans 
 syrhaet va6r oed ada6 llys y brenin heb 
 gennat. Ac anvon ail gennat ar dryded. 
 ac ni dayth ev dim. Ag y dyóat y brenin 
 y digyfoethai ev o dan a hayarn onit ym- 
 hoelai. Ac nit ymhoelod Górlais er b6g- 
 6th. 472 Ac yn diannot cynyll llu a oruc 
 y brenin a Had a llosgi troy holl gyfoeth 
 Górlais. Sev a oruc Górlais am nat oed 
 boóer gando y roi cat ar vaes yr brenin cad- 
 arnhau dau gastell oed id aw a oruc a roi y 
 wraic yn y castell cadarnav ac en6 y cas- 
 tell oed Dindagol ac ar Ian y mor ydoed. 
 Ac ynte y hun aeth yr castell a elóit Din- 
 blot rac y gofydiaö y gyt. 473 Sev y dayth 
 Ythr ai hi am ben y castell ydoed Wrlais 
 a gwasgaru y 6yr ac ai las hayach. Ac 
 yn y lie y daeth cennat y vanegi y Eigr 
 hyny. Ac yna y gelóis Ythr attaó Wlffin 
 o gaer Gradaóc cans marchaóc ida6 oed 
 h6n6. a manegi a oruc ida6 y holl ved6l ai 
 gariat ty ac at Eigr. a gofyn cynghor 
 idaó. 474 Sev y dyóat Wlffin. Arglóyd 
 vrenin heb ev ni thycia o gadernit gaissio 
 y castell y mae Eigr yndo ac ar ben craic 
 y mor y mae ac nit oes ford y vyned idaw 
 yn amyn un. ar ford hono tri marchoc ai 
 
 cadóai rac yr holl vyt. Eithr llyma vy- 
 nghynghor i y ti y6 dyfynnu Myrdin attat 
 a manegi idaó dy gyfrinach. ac o góna neb 
 y ti dim help. h6n6 ai g6na. 475 ar brenin a 
 ónaeth hyny. 47G Ac y dyóat Merdin os 
 hyny a vynnu di rait roi fyrv Górlais ar- 
 nat ti a minnau av yn fyrv Brithael an- 
 6yl6;vs y Wrlais. a mi a rov ar Wlffin fyrv 
 Medav o Dindagol anwylóas y Wrlais. ac 
 yna ni 6yr neb na bo Górlais ai dau 6as 
 ydym ni. 477 a phan darvy ydynt ymrithio 
 yn y fyrv hyny. 478 mynet a ónaethant hyt 
 ymhorth castell Dindagol dechraynos a 
 manegi yr porthor vot Górlais yno. ac agori 
 or porthor ac y meón y doethant ac yr aeth 
 Ythr y gysgu at Eigr a dechrau ymdidan 
 caredic tóyllodrus a oruc ev a dyóedyt mae 
 yn lledrat y dathoed or castell arall ym- 
 6elet a hi ac na allai ev er dim na delai. 
 A chredy hyny a oruc hithau ar nos hono 
 y enillwyt Arthyr ap Ythr. 479 Ac velly 
 pan 6yby lu Ythr nad ydoed ev gydac 
 hóynt ymlad yn le6 ar castell a orugant yny 
 vy rait y Wrlais dyfot allan y roi bróydr 
 ydynt. ac yna y lias Górlais a góasgaru y 
 wyr. 480 Ac yn y lie y dayth cennat y van- 
 egi hyny y Eigr. Ac ydoed Ythr gida 
 hi yn y g'6ely. Ac y dyóat ev dan 
 chóerthin yn rith Górlais argióydes nim 
 lias i etto. mi av y edrych pa vaint a goll- 
 ais i om góyr. 481 Ac yna yr aeth Ythr at 
 y lu y hun yn y fyrv y hynan. A dr6c vy 
 gan Ythr lad Górlais am un peth. a da 
 iaón am beth arall. Ac o hyny allan y 
 cymerth Ythr Eigr yn wraic dirgel ida6 
 ac y cafas vab a merch o heni nit amgen 
 Arthyr ac Anna y ch6aer. Ac 6edy hyny 
 cleíÿchóys Ythr o orthróm haint ac y by 
 ev yn nychy yn hir o amser yn y digiod y 
 gwyr oed yn cad6 Octav ac Asav. ac o 
 digofaint 6rtho y gellyngassant y tyóysog- 
 ion yn ryd y gólat ac yr aethant hwynte 
 gidac hóynt y sermania. Ac yna ofni a oruc 
 y Bryttaniait ac glybot vot g6yr sermania 
 yn dyfot i oresgyn yr ynys a góir vy 
 hynt. hóynt a doethant yr Alban a de- 
 chrau anraithio y 6lat ai llosgi. 483 Sev 
 ydoed Le6 ap Cynvarch yn dyóssoc llu 
 ar y Bryttaniait cans ev a briodassai Anna 
 verch Ythr ben dragónn a gwr ma6r hael 
 oed ev a charu gwirioned a 6nai ev. a 
 chynal llaöer o \r6ydre yn erbyn y saeson 
 a oruc. a mynycha y gorvydai y saeson ar- 
 na6 ev. Ac felly y byant yn hir o amser 
 yn y vy agos a cholli yr holl ynys a man- 
 egi hyny a wnadthböyt y Ythr na alle y 
 iarll darostóng y saeson. 484 A llidiaó yn 
 va6r a oruc Ythr. ac y peris dyfynnu holl 
 wyr yr ynys gair y vron y ymlié ac hóynt 
 
462 
 
 BRUT TYS1LI0. 
 
 am y llesged yn erbyn y saeson. Sev y 
 cafas Ythr yn y gynghor peri y d6yn ar 
 elor o vlaen y 11 u hyt yninas Verolan. cans 
 ynoydoedy peganiait saeson yn Had ac yn 
 llosgi. 485 A phan gigle Octav ac Assav vot 
 Ythr yn glav ac ni clóyn ar elor o vlaen y 
 llu ty ac yno. Uaóen vy gantynt liyny 
 tynt hyny ai gellóairio ev yn dirmygys ai 
 al6 yn banner gwr mar6. a mynet a oruc y 
 saeson yr dinas a gado'r pyrtb yn agoret o 
 watóar am ben Ytbr ai In. A pban 6yby 
 Ythr byny peri damgylchynu y gaer a 
 oruc a mynet a ónaetb llaóer y meón a Had 
 llaöer o bob ty yny vy nos. ar bore dran- 
 noeth y day th y saesson y maes or gaer ac ym- 
 lad yn groylon ar Bryttaniait. Ac yna y lias 
 Octav ac Osaf ac eraill a foes or tyósogion 
 saesson yn wradóydys. 487 yna y codes Ythr 
 o lawenyd yn y eisted ar y 6ely. A chyn 
 hyny ni throe out o nerth dau wr gryfion. 
 a dyóedyt a ónai y bradóyr tóyllwyr am 
 galó i yn hanner gwr maró. góell y6 banner 
 gwr marw a orffo. no banner gwr by6 a 
 a orferarno. a hefyt yw mar6 yn glodvaor 
 no byó yn gyóilydys. 488 Ac 6edy y vydyg- 
 oliaetb honno y góedillion a diengis or 
 saeson amgasglasant hyt yr Alban y 
 Ryfely val cynt sev y mynasai Ythr y 
 bemlit ac nisgai y gynghor ida6 rac mor 
 glav oed ev y d6yn ar elor. 489 . Ac am 
 hyny gleóach vy'r saeson a medól a ónaeth- 
 ant vradychu angau Ytbr ac anvon rei yn 
 rith rydyssion ymdidan ac ev. Ac y ca6s- 
 ant vanec nat yfai Ythr namyn dor fynnon 
 yr hon oed yn agos y dinas Verolam. 410 Sev 
 y ónaethant bóynte perigóenóyno'r fynnon 
 ac oed o dór yny hamgylch ac yna pan 
 yfóys Ythr or dór y by ev varo ar saól ai 
 byí'óys ar y ol nes ydynt gael góybot ac yna 
 llano y fynnon o brid a oruc y Bryttan- 
 iait. 191 Ac 6edy hyny y cladoyt Ythr 
 ynghor y Ce6ri. 402 Ac yna anvon aónaetb 
 y saeson hyt yn sermania y gaissio nerth y 
 ennill ynys Brydain. Ac y danvonet ydynt 
 Lynges dirvaor y maint a Cholgrin yn 
 dyósoc arnynt a goresgyn a ónaethant o 
 hymyr hyt ymhen ryn blaclon. 493 Ac 6edy 
 góybot hyny o wyrda ynys Brydain o 
 aflonydóch y saeson ymgynyll a ónaethant 
 hyt ynghaer Yydau y maynt oed o sgol- 
 haigion a llygion yn ynys Brydain ac y 
 caósant jn y cynghor yrdav Arthyr yn 
 vrenin. ac nat oed oedran arno y óisgo'r 
 goron yn bymthengmlóyd ac nit oed neb 
 hyt y clóyit yn un gampau ac ev. ac velly 
 nit oed Arthyr yn gordiwes o da agos y 
 gymaint ac a rodai. Ac 6edy peri o 
 dyóysogion yr ynys y Dyfric arch esgob 
 Caerllion gysegry Arthyr yn frenin a 
 
 góisgo'r goron am y ben ofn y saeson peg- 
 aniait. 
 
 Ac yna y dianuot y cynylloed Arthyr 
 lu ma(5r ac yr aeth hyt ynghaer Efra6c. 495 
 A fan gigle Golgrin hyny cynyll llu mawr 
 a ornc ynte or saeson ac ysgottiait ar 
 mchdiait a rodi cat ar vaes y Arthyr ar 
 Ian avon Dylas ac ymlad yn óychyr a Had 
 llawer o bob parth ac o'r di6ed y cafas 
 Arthyr y vydygoliaeth a gyrru fo ar Gol- 
 grin ac a diengis oi lu hyt ynghaer Efraóc 
 ac yna y crones Arthyr hóynt heb na b6yt 
 na diot. 496 Affan gigle Baldólf braót Gol- 
 grin hyny ev a dayth a chóemil o wyr 
 arvoc ganto hyt ar clengmilldir o gaer 
 Efroc. Ev a vysai yn aros Cledric tyósoc 
 o sermania ai nerth ynte yr saeson. Ac 
 yna y mynassynt d6yn cyrch nos am ben 
 Arthyr ai lu. 497 a fan 6yby Arthyr hyny 
 anvon a oruc ev gattór iarll Cernió a 
 chóechant marcboc ganto. a thair mil 
 o bettit y ragot ev or y ford. 498 Ac 6edy 
 cyórd ac bóynt ymlad o Gattór yn groylon 
 lidioc ai góasgaru a Had llyosogróyd o 
 nadynt ai cymmell ar fo. Ac yna tristau 
 a oruc Baldólf am na allod rydhau y vra6d. 
 a medylio a oruc pa deló y gónai. Ac y 
 peris ev bolio y ben a thori y 6allt ai 6arv 
 a mynet yn rith arestdyn a thelyn yn y la6 
 tr6y lyestau y bryttaniaitt yn y dayth ev 
 dan ystlys y gaer. 499 a chanu a oruc a chrio 
 yny attebóyd ev or gaer ac y tynóyt ev y 
 mewn a raffau dros y gaer. Ac yna ystyr- 
 io a oruc ev ve ai vraot pa del6 y gellynt 
 h6y ymrydhau odyno. Ac val yr oedynt 
 velly nachav genadau yn dyfot o sermania 
 a chóechant llong gantynt yn Ha6n o 6yr 
 arvoc a Chledic yn dy6soc arnynt ac yn 
 disgin yn yr Alban. 500 A phan gigle 
 Arthyr hyny gado caer Efroc a oruc a 
 mynet y Lyndain. ac yna dyfynnu y 6yrda 
 atto ymgynghori ac hóynt. Sev oed y 
 cynghor anvon at Howel ap Emyr Llyda6 
 y nai ap y chóaer yr h6n oed vr©nin 11yd- 
 a6 y ervynnait nerth ganto. 501 Sev y dayth 
 Howel a fymtheng mil o 6yr arvoc gidac 
 ev y Northamptwn y dir Lloegr. A lla6- 
 en vy Arthur órthaó. ac odyno y gyt 
 ydaethant hyt ynghaer Lóyttgoet. eraill ai 
 gailw hi Caer Lincol cans yno ydoed y 
 saeson. ac ymlad croylon a vy yno a róng 
 y Had ai bodi y collet yno chwemil or 
 saeson. ac a diengis o nadynt aethant hyt 
 ynghoet Celydon ac Arthyr yn y hemlit. 503 
 ac yna y by vroydr galet a Had llaóer o 
 bob ty cans o 6asgot y deri y brethynt y 
 bryttaniait ac yna y peris Arthyr dorri y 
 deri ai roi ;xr gyffion ycbel yngbylch y 
 saeson. ac yna y góarchóyt bóynt dri di- 
 
BHUT TYSILIO. 
 
 463 
 
 óarnot a thair nos lieb na b6yt na diot. Ac 
 yna rac y mairó o neóyn y rodes y saeson 
 y Arthyr yr lioll sóllt a thynigefc o serman- 
 ia liefyt ar y gellóng y gólat a roi góystl- 
 on ar hyny 505 Ac 6edy y mynet hyt 
 ynghefn g6ailgi edifar vy gantynt y hamot 
 ac Arthyr a throi y hóylau a (maethant ac 
 y borth Totnais yr Ian y dir Lloegr ac an- 
 raithiaó y 6lat hyt yn hafren ac odyno hyt 
 ynghaer Vyddau a damgylchynnu y gaer 
 ac ymlad a hi. 506 A phan 6yby Arthyr 
 hyny y peris ynte grogi 'r góystlon ]ieb o 
 hir. Ac yraado a oruc ev ar Ysgottiait 
 ar ffichdiait a gado Howel y nai yn glav 
 yno o orthróin haint ynghaer Alclyd 
 ymlith y elynion. 507 a dyfot am ben y 
 saeson hyt ynghaer Vydau. A dyóedyt 
 6rthynt chóchói dóyllwyr lladron ni chad- 
 6soch aniot a mi nis cadoav innau a ch6i- 
 thau. Ac yna ydaeth Dyfric arch esgob 
 Caer Llion y ben bryn ychel a dyóedyt o 
 hyt llev. ha wyrda heb ev y sa6l ysyd a 
 hanoch o gristnogaól fyd coffeóch hedió dial 
 g6aet ych rieni ar y peganiait Saeson a 
 thróy nerth Du6 y llafyr a gymeroch ar 
 angau a ylch ych pechodau ch6i yn Ian. 508 
 Ac yna y góisgod Arthyr amdano lyryg a 
 oed dailóng y vrenin ac am y ben helym 
 aurait a Hun draic o dan erni a del6 arall a 
 elóit prydóenn ac yndi hithe ydoed del6 
 vair yn ysgythredic a hyny a dygai Ar- 
 thyr gydac ev pan elai meón perigl bróydr- 
 au a chledyv a gymerth ev a elóit caled- 
 volch cans gorau oed ev yn holl ynys 
 Brydain yr h6n a naethbóyt yn ynys Af- 
 allach. a g6ay6 a gymerth ev yn y la6 
 yr h6n el6it Rongymyniat. 509 ac wedy y 
 ba6b wisgo am dano. tróy vendith yr arch- 
 esgob. cyrchu y gelynion yn groylon a or- 
 ugant ai Had yny vy nos. ac erbyn nos y 
 cyrchod y Saeson ben bryn ychel gan dyb- 
 iait y gellynt ymgado yno. A fan vy dyd 
 drannoeth y dye Arthyr y mynyd arnynt 
 ac er hyny ymlad yn groylon a orugant. 
 Ac yna llidio a oruc Arthyr a thynnu 
 Caledv6lch gan goffau en6 Mair a rythro 
 y elynion yn wra6l ar neb a gyfarffai ac 
 ev ar un dyrnot y lladai ac ni orffóyssod 
 Arthyr yny lada6d ev or Saeson dec a 
 thrygain a fed6ar cant. A fan 6elas y 
 Bryttaniait y brenin yn digoni trwy vilor- 
 iaeth ac e6llys cymryt llaóenyd a 6naethant 
 ai nerthoed attynt a chydgerdet ac ev ac 
 nydióed y lias Colgrin a Bald6lf y vra6t a 
 llaóer o vilioed gidac h6ynt acy foes Cledric 
 ac a diengis oi lu. 510 Ac yna y herchis 
 Arthyr y Gattór iarll Cernió a dengmil o 
 wyr arvoc y hemlit h6ynt ac Arthyr a gym- 
 erth y ford ty a Chaer Alclyt cans ev a 
 2 i 
 
 glösai vot Ysgottiait ar ffichdiait yn caiss- 
 iaö Howel allan or gaer. 511 Sev ygónaeth 
 Catt6r ai lu cyrchu llongau y Saeson ai 
 llenwi oi gwyr y hun ac ynte aeth ar ran 
 arall gydac ev y hemlit hóynt megis lleó 
 coedaól ac yna y lias Cledric y ty6sa6ch6ynt 
 a chymell y Haul yn gaeth tragyóyd. 512 
 Ac 6edy gorvot o Gattór ar y Saeson y 
 dayth ev ty a Chaer Alclyt He ydoed Ar- 
 thyr ac ynte oed 6edy cymell y ffichdiait 
 hyt y mor. cans h6n6 oed y trytyd ffo a 
 wnathoed Arthyr a Howel arnynt ac yna 
 y foasant wy hyt yn Hyn Llamonóy cans y 
 mae yn dyfod yr llyn hono o afonyd dryg- 
 ain a thrychant yr hai ysyd yn llithro o 
 vynydoed Prydain ac odyno yn un avon 
 yn mynet yr mor a Lleven y gelóir yr 
 avon hono. Ac ymhob ynys or haini y 
 mae craic va6r a nyth Eryr ar ben pob 
 craic a fan elai yr haini y ben un craic 
 y waidi. góybydynt hwy y da6 ry w ormes o 
 allólat yr ynys hono. Sev a oruc Arthyr 
 peri d6yn llongau. ac ysgraffau yno a dam- 
 gylchynny y llyn a chronni y bobloed hyny 
 yno yny vy vairo milioed o nadynt o ne6- 
 yn. 513 ac val yr oedynt velly nachav Gil- 
 amóri vrenin Ióerdon yn dyfot a llynges 
 vaor ganto yn borth yr Ysgottiait. cans or 
 un iaith y hanoedynt ac or un genedl. A 
 ffan óelas Arthyr hyny ymadaó a oruc ar 
 Ysgottiait ac yna y dayth yr esgobiait ar 
 abadoed cysegredic yn y góisgoed a gostóng 
 ar y gliniau gair bron Arthyr y ervynnait 
 tangnefed yr bobloed hyny. tróy gymryt y 
 sa6l a diangasai yn gaetli tragóydaól idaó 
 ev ai ettifedion a hyny a gymerth Arthyr. 
 Ac 6edy hedychu ev aeth y edrych an- 
 sa6d y llynn ai hamgylch. Ac yna y 
 dyöat Arthyr 6rth Hoóel. mae yma yn 
 agos lynn y syd ryfedach no honn ac ygain 
 troedfed yn y hyt ac ygain yn y lied 
 a fiymp troedved yn ỳ dyfnder a fedóar 
 ry6 bysgot yndi. yn ymhob cornel yr llyn 
 ac nit ymgymysc un o nadynt ai gilyd 
 byth. Acy mae llyn arall gair Ha6 hafren 
 yr hen a el6ir llyn lliaón a ffan lanóo y mor 
 y traia hithau ac ni chyfyt yr glannau er 
 maint o d6r croy6 el idi. A fan draio y 
 mor y Hain6 hithau megis mynyd ma6r 
 gan dawly tonnau o heni a ffwy bynnac y 
 cyfarffo y tonnau hyny ac ef obyd y wyneb 
 attynt o vraid y diainc yn vyw. os y gefn 
 a vyd at y llynn ef a dianc er nesset y savo 
 idi. 514 Ac o dyna ydaeth Arthyr hyt 
 ynghaer Efroc y gynnal y lys erbyn nadol- 
 ic. Ac yna tost vy gan Arthyr weled yr 
 eglwyssau wedy distryw or Saeson a lad y 
 maibion lien. 515 Ac y roes Arthyr y Aron 
 ap Cynvarch Ysgottlont ac y Elw ap 
 
464 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 Cynvarch iarllaetli Lindessi caus ef oed 
 vrawd yngyfraith y Arthyr ac y Wyar mam 
 Walchmai amherawdr. Ac y Yrien ap 
 Cynvarcli y roded Reged. Ac wedy dar- 
 vot y Arthyr wastattau ynys Brydain yn 
 y mod gorau ac y byssai er ioed. Ac yna 
 y góraicaod Arthyr ar Wenhwyfar verch 
 Gogvran gawr a mam hono a lianoed o 
 dledogion Ryfain a Chattwr iarll Cerniw 
 a'i magasai hi cans un or hai tecav yn ynys 
 Brydain oed hi. 516 Ac yna y parattoes 
 Arthyr lynges erbyn yr hav nesav y vynet 
 y Iwerdon. a phan y dayth Arthyr yno y 
 doed Gilamwri ai lu ganto yn barot y ym- 
 lat ac ef. Ac ni thygivys idaw ynamyn 
 ffo. ac ar y ffo liyny y dalwyd Gilamwri ac 
 y by raid idaw ev wrliau y Arthyr ev ai 
 lu. 517 Ac odyno ydaytli Arthyr y Islont 
 ac y goresgynnot y 6lat hono ar hynt. a 
 phan glyóas anifer or ynysoed eraill hyny 
 a bot Arthyr yn goresgyn ford y'cerdai ac 
 nas allai neb y lydias. sev a oruc Doldav 
 vrenin Ysgottlont a Góynóas vrenin Ore 
 dyfot yno oi bod y hnn y 6rhau y Arthyr 
 ac y roi tyrnget ida6 bob blwydyn ac wedy 
 myned y gayaf haibio y dayth Àrthyr y 
 ynys Brydain. Ac yna y by Arthyr day- 
 deng mlyned ynty yn gorfóys. 518 ac y peris 
 ev dyfynnu attaó wyr profadóy cloclvaor o 
 bob gólat y amlhau y niferoed. Ac yna y 
 hedaód y glot ev ai viloriaeth ev ai viloyr 
 o dewrder a haelder o voes ac arver yn y 
 oed hannait yr ynys hon megis nat oed un 
 brenin a ellit y gefflyby y Arthyr yny oed 
 ar bob brenin y ofn ev rac idao oresgyn y 
 cyfoethau. 519 a phan gigle Arthyr hyny 
 medyliaó a oruc vynet y góplae ai 6aith- 
 ret y clot a roet ida6 ar eiriau. Ac nit 
 oed lai y arvaeth no goresgyn holl Europ- 
 ia. sev oed hyny trayan yr holl vyt. Ac 
 nit oed na brenin nac arglóyd gallys na bai 
 yn caissio dysgyblo 6rth voes ac arver gwyr 
 Arthyr ac yna y parattoes Arthyr lynges y 
 vynet y Lychlyn cans mar6 vyssai Assych- 
 lym vrenin Prydain. a hónó a gymynassai 
 y vrenhiniaeth y Leó ap Cynvarch y nai 
 ev. ac ni mynnai wyr llychlyn hyny. nam- 
 yn gónaythyr Ricólfì' yn vrenin arnynt ac 
 ymgadarnhau yn y cestyll y gaissio cadó y 
 6lat arnynt. 520 ac yno ydoed Walchmai ap 
 Lleó ap Cynvarch yn trigio ar óssanaeth 
 esgob Ryfain lie danvonassai Arthyr y 
 eóyrth ev yno y dysgu moes ac arver a 
 marchogaeth mairch gan wyr Ryfain. Ar 
 esgob h6n6 a roes arvau gyntav y Walch- 
 mai. 521 Ac yna pan dayth Arthyr y Lych- 
 lyn ydoed Ricólfí' yno a llu ma6r ganto yn 
 erbyn Arthyr. Ac ymgyrchu a ónaethant 
 a Had Haóer o bob ty ac or dióed Arthyr a 
 
 ladoed Ricólff a goresgyn y 61 at oil ida6 y 
 hun a Denmarc hefyt a chymell y bobl y 
 wrhau idao ev. a gado Lle6 ap Cynvarch yn 
 vrenin yn y day le hyny. Ac odyno y 
 hóyliod Arthyr ai lynges parth a frainc. a 
 dechrau goresgyn frainc ac yn y erbyn yn- 
 te y dayth Frolo y gwr oed yn mediannu 
 frainc dan Leo amheraódr Ryfain. ac ym- 
 lad ac Arthyr a oruc ac ni thygióys idao 
 cans amlach oed varchogion Arthyr a gwell 
 hefyt. ac y foes frolho hyt Ymharis a galö 
 atto y llu moyav ac alloys. 522 Sev y 6naeth 
 Arthyr ai lu clamgylchyny y dynas vis o 
 ynty yny vy vairo llaóer o nadynt o neóyn. 
 a dolyrio a oruc frolho yn va6r a chynnic 
 mynet ev ac Arthyr ylldau y ynys oed yn 
 yr avon yr hon a el6ir Sain yssyd yn llith- 
 ro tr6y dinas Paris, ar un a orffai cymeret 
 gyfoetli y Hall a gado y Huoed yn llonyd. 523 
 ac nit oed dim 6ell gan Arthyr no hyny. 
 ac yr ynys yr aethant ylldau yn gyóair o 
 vairch ac arvau. ar dau lu yn edrych ar- 
 nynt. 524 Ac yn diannot cyrchu Arthyr a 
 oruc frolho a g'6ay6. sev a oruc Arthyr 
 gochel y gofyt hyny ac ar hynt gossot o 
 Arthyr ar frolho yn y aeth ev dan dorr f 
 varch a thynny y gledyv yna y gaissio y 
 lad. yna y codes frolho yn óyehyr y vynyd 
 a Had march Arthyr yny aeth Arthyr ai 
 varch yr llaór. a fan welas y Bryttaniait 
 hyny annod vy gantynt gad6 cyngrair ar 
 frainc. Ac yna yn Hidioc y codes Arthyr 
 a throi y darian ryngto a frolho ac ymar- 
 vot ac ev. Ac yna neóidio dyrnodau yn 
 groylon fyrv o bob un ai gilyd. Ac yna 
 frolho a v6ra6d dyrnot y Arthyr ac ai 
 treóis ar y dalken yn y oed y 6aed ev yn 
 frydio yr llaór ac ar hyt y 6yneb ai dóy- 
 vron. Ac yno y llidiod Arthyr a drychav 
 Caledvolch a tharo frolho ar 6arthav y ben 
 hyt pan holldes y gorf ai arvau hyt y 
 6regis. ac yno y syrthiód frolho yr lla6r 
 a maedy y llaór ai sodlau yny vy var6. Ac 
 yna y gwrhaóys cóbl o frainc y Arthyr. 525 
 Ac yna ev a rannod Arthyr y lu yn dau 
 hanner. ar llaill banner a ellyngod gida 
 Ho6el y nai y oresgyn Peitio. A chidac 
 ynte y hun y ran arall y oresgyn Gasgóin 
 ac Einssio. ac yna y cymhellóyt G óidrat 
 tyóssawc Peittio y órhau y Arthyr. a na6 
 mlyned y by Arthyr yn goresgyn y gólad- 
 oed hyny. Ac yn ol hyny ydaeth ev y 
 gynnal y lys y Baris. ac yna y góahodes 
 atto holl dyósogion yr ynysoed ar penaeth- 
 iait ar ysgolhaigion ar llygion. ac o gittun- 
 cleb yr holl aniferoed y gónaethbóyt cyf- 
 raithiau da dros óyneby tyrnasoed oil. Ac 
 yna y rodes Arthyr y Vedwyr y ben trylliat 
 iarllaeth Normandi ac y Geiy ben swydwr 
 
BRUT TYS1LI0. 
 
 465 
 
 iarllaeth Angiw. ac y bavvb oi wyrda val 
 7 ryglydiai ydynt. Ai röymo hwynt a 
 oruc ef ai haelder ai gariad yn gyttun. A 
 phan darvy idaw wastattan y gwladoed 
 hyny y gwanwyn rac wyneb y dayth Ar- 
 thyr i ynys Brydain drycliefn. 526 ac y cafas 
 yn y gynghor daly y lys ynghaer llion ar 
 wysc. cans tecaf He oed hwnw achyfoeth- 
 ocaf ac adassaf y vrenin gadw y wylva yn- 
 di. cans or llaill dy yr dinas y mae avon 
 vawr val y gallai longan o aithafoed byt 
 dyfot idi. ac or ty arall yr dinas gwair- 
 glodyd tec gwastat sychion. ac amgylch yr 
 haini y mae brynnau tec ycliel ac yn a.gos 
 ydoed fforest dec eang y liely bwystvilait. 
 ac o vewn yr gaer ydoed tai tec brenhin- 
 a6l ac am hyny y cefflybwyd y dinas hyn- 
 ys y Ryfain. a hefyd yn y dinas ydoed dwy 
 eglwys arbennic ac nn o nad ynta gyssegr- 
 wyt yn enw Siliws verthyr. Ac yno yd- 
 oed manacliloc manacliessan. ac eglwys ar- 
 all y Aron vertliyr a manacliloc canhon- 
 wyr oed bono. A hefyd yno ydoed y 
 trydyd archesgobdy pennav yn ynys Bryd- 
 am a hefyt daycant maner ossgolers oed yn 
 y dinas o amrafaelion gelvydodan ac yn 
 bennav y saith gelvydyd cans penaf lie 
 nyr ynys oed Gaer Llion ar Wsc. 531 Ac 
 yno y peris Arthyr ordainiaw gwled an- 
 vaidrawl y maint a anvon cenadau y bob 
 g6lat ar y oresgynassai. y wa6d holl vren- 
 hinoecl. a ffenadyriaid a llygion megis na 
 ellid rifedi arnynt yn dyfod y wled Gaer 
 Llion y rodi brainiau y bawb megis y dir- 
 perynt o herwydd y braint ai boned. 533 
 Ac velly or Alban y dayth Aron ap Cyn- 
 varch brenin Prydyn. ac Yrien ap Cyn- 
 varch arglwyd Reged. a Chasswallawn 
 Lawhîr arglwyd Gwyned. a Meyric vrenin 
 Dyfed. a Chattór iarll Cernió. a thri arch- 
 esgob ynys Brydain. a fennaf o nadynt 
 oed archesgob Caer Lliawn. cans braint 
 Legat oed idaw a gwr santaid oed h6nó. 
 Ac yno y dayth Moryd iarll Caer loyw. a 
 Mor iarll Caerrangon. ac Anaraód arglwyd 
 Amwythic a Madoc o gaer Wair. ac Owain 
 o gaer Yallawc ac o hen6 arall Salstbrl a 
 Gwrssalen o gaer Gynvarch ac Yrien o 
 gaer Yaddon a Bosso iarll Rydychen. A 
 chyda hyny llawer o wyrda a vydai ryvlin 
 y henói. Ac o ynyssoed eraill y daeth 
 Gilamwri vrenin Iwerdon. a Gilamwri 
 arall vrenin llawnt a Doldaf vrenin Ys- 
 gottlont a Gwynwas vrenin Ore. a Lle6 ap 
 Cynvarch vrenin Llychlyn. ac Achel vren : 
 in Denmarc. Ac o ynyssoed Frainc. 01- 
 dyn tywssoc Rwytton. a Bwttel tywssoc 
 Cenonia Leodegar o Yolwyn. a Bedwyr 
 ty6ssoc Normandi Cei tywssoc Angyw. a 
 
 Gwidard tywsawc Paittio a daydec gogy- 
 fnrd a Geraint Garwys yn Ysbaen a Ho. 
 ap Emyr LI y daw a llawer a vydai 
 ryhir y manigi. namyn ar vyrr ni dayth y 
 nn 6led er ioet gymaint o wyrda a gwrag- 
 eda a mairch da ac adar a ch6n a thlyssau 
 maór werthioc ac enr lestri a gwisgoed 
 ocliclaóc o baly a forfor ac ydayth yna. cans 
 ni by dyn or ty hóynt Ysbaen ar a vynnai 
 da na dayth yno y gymryt amrafaelion 
 rodion o bob ry6 rodion ar a vynnai 
 ba6b. A hefyt Ua6er y dayth yno y edrych 
 y 6led heb y gwa6d. 534 Ac óedy y dyfot y 
 y gyt y gelóit y tri Archesgob y 6isgo y 
 6isc vrenhinaol am dan y brenin ai goron 
 am y ben. a Dyfric a gannoed yr efferen a 
 phan aethant yr eglóys ydoed day arch- 
 esgob yn aróain Arthyr oed yn y vren- 
 hinóisc. ac yn y vlaen ev ydoed bedóar 
 gwyr yn dóyn pedóar cleclyv noethion 
 cans hyny oed vraint amheraódr. Nit 
 amgen Aron ap Cynvarch brenin yr Alban. 
 Casóallaón Laóhir brenin Góyned. a May- 
 rye vrenin Dyfet. a Chattór iarll Cerni6. 
 Ac ydoed y cófainoed yn canu amrafaelion 
 ganyan ac organ o bob ty ydynt or hai 
 tecav a goran er a brydoed mysic ac or ty 
 arall yr oed y vrenhines yn mynet yr 
 eglóys ac adyrn brenhines am deni ai 
 choron am y fen ac esgyb a manachessan 
 gyda hi a phedair gwraged y pedóar tayrn 
 gynan a cholomen wen yn Ha6 bob nn o 
 nadynt. Ac 6edy y mynet hi yr eglwys 
 y dechroyóyt y góssanaeth dróyr ysgolhaig- 
 ion goran ar pyngcian tecav ac a brydoed 
 dyn er ioed. Ac yna y g6elit reget vae 
 amyl o eglóys y gilyd y 6rando amrafaelion 
 ganyan. 535 Ac velly 6edy y feren dyfot yr 
 llys a ónaethant a diosc y góisgoed parch a 
 góisgo eraill am danynt a mynet yr neyad 
 y voytta ac or parth arall yr oed Wenhóy- 
 far ai harglóydessan gida hi megis ydoed 
 arver y brenhines vot. 536 ac velly wedy rodi 
 pa6b y eistet megis y dlynt. y codes Cai a 
 mil o 6yr gidac ev y ósnaethu or gegin. a 
 g6isc o ermin melyn am dano. ac velly 
 ydoed am bob nn o nadynt ac y codes 
 Bedóyr pen trylliat Arthyr a mil o wyr 
 gidac ynte yn ardyrnaid or un dillat y 
 óssnaethn'r ved gell a digoned o lestri anr 
 ac ariant. ac nit oed lai o anifer ardyrnaid 
 yn gósnaethu y vrenhines noc ar yr am- 
 heraódr Arthyr ai wyr ynte. Ac velly 
 nit oed nn dyrnas yngret allai ymgeflyby 
 ac ynys Brydain o bob da a moessan a 
 defodau. cans nn arver oed hollwyr llys 
 Arthyr a gwraged y gwyr hyny nn arver 
 oedynt o voessan a dillat ac ni vynnai na 
 gwraic na mor6yn na gwr na gorderch onit 
 
466 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 milwr campys profedic. Ac am hyny 
 de6rach vydai a góyr a di6airach y gwrag- 
 ed. 537 Ac wedy darvot cinio y daeth paób 
 allan odiórth y dinas y edrych amrafaelion 
 chóaryau. Ac y bennav ar ym6an a hefyt 
 nit oed dechymic ar chóaryau na beynt 
 yno ar gwraged ar vylchau y gaer yn 
 edrych ar hyny a fa6b or gwraged yn 
 dangos y gwyr moyav a gerynt. Ac am 
 hyny ydoed y gwyr yn gónaythyr y g6r- 
 hydri m6yav ac a ellynt. Ar neb a vai 
 vydygaol ar y chóare ev a gae yn da dros 
 y lafyr a hyny ar gost yr amhera6dr ai 
 dressor. Ac 6edy darvot ydynt droylo y 
 6led hono me6n tri diau a thair nos ar 
 pedóryd dyd y 6eiit yr hai a vyssai yn 
 gwssnaethu yn cael dros y llafyr cans y rai 
 o nadynt y roded dinessyd ydynt ac y ereill 
 gestyll ac y eraill esgobaethau lie bai rai 
 yn wac. 639 Ac yna y dayth Dyfric arch- 
 esgob Caerllion yn vaidoy ac a 6rthodes 
 yr archesgobaeth am 6elet maint vy'r 
 armerth yr 6led hono ar gynyllaidva ai 
 darvot me6n tri diau. Ac yna ystyriaó a 
 oruc ev mae darvodedic vyd poth peth yn 
 y byt h6nn. ac yna y caissiod ev beth 
 parhays ty ac at dyrnas gólat nev. Ac yn 
 y le ynte y roet De6i ap Sant yn archesgob 
 cans gwr dóyfol bychedol oed ev ac ewyrth 
 y Arthyr. Ac yn lie Samson archesgob 
 Caer Efroc y roet Tailo esgob Llandav. 
 A hyny o eiriol Howel ap Emyr Llyda6 
 cans gwr bychedol oed Dailo. 540 Ac yna 
 megis ydoed 6edy llyniaethu pob peth. 
 nachav y góelynt day dec mar choc yrdol a 
 chaing o olióyd yn lla6 bob un o nadynt 
 yn aróyt y bot yn genacla. Ac yna cyf- 
 arch g6ell y Arthyr ai annerch y gan Les 
 amherodr îlyfain ac yn roi llythyr yn y 
 laó ar gairau hynn yndaö. 
 
 Lles amheraódr Ryfain yn an von an- 
 nerch y Arthyr brenin y Bryttaniait val y 
 haedóys cans ryfed j6 genyv i dy groylon- 
 der di Arthyr ath ynvydroyd ath dra o 
 anian ynvyt y syrhaist di amheraót Ryfain 
 a ryhóyr ydöyt ti yn gónaythyr ia6n y 
 Ryfain a brenhinoed yr holl vyt yn dar- 
 ostóng idi namyn ty di. cans ty di yssyd 
 yn attal tyrnget a dlyet Ryfain y gael o 
 ynys Brydain yr h6nn a gafas Ilcassar ac 
 amherodron eraill 6edy ev. cans yr holl 
 ynyssoed ereill yssyd yn ardrethu i Ryfain. 
 eithr ynys Brydain a darestyngaist di ytt 
 dy hun a d6yn braint gwyr Ryfain. Ac 
 am hyny sened Ryfain ath varnod di erbyn 
 A6st nesav y dyfot y Ryfain y diodev y 
 varn a varner arnat. ac yth dyfynnu di 
 yno y doethom ni yma ac oni de6y di yno 
 erbyn yr oet góybyd di y don h6y yma y 
 
 ofyn ia6n y ti am syrhaedau Ryfain val y 
 barno y cledyv rot ti a hi. 542 Ac 6edy 
 góybot o Arthyr dyall y llythyr ev aeth 
 yn y gynghor am daly atteb y wyr Ryfain. 
 a chyntav y rodes Cattór iarll Cernió atteb 
 y Arthyr. Arglóyd vrenin heb ev y mae 
 arnav i ofn llesged a diogi y gael y gorvot 
 arnom ni y Bryttaniait gan hyt y byom 
 ni yn segyr gan ymroi y 6ledau ac ymdid- 
 anau a gwraged a hyny es pym mlyned 
 óaithian a hyny a dye yn deórder ni an 
 fynyant odiórthym. a ni a dlyem diolch y 
 wyr Ryfain yn cyffroi ni. 543 Ac yna y 
 dy6at Arthyr ha wyrda heb ev vynghyd- 
 varchogion ch6i a roessoch ymi hyt hynn 
 gynghorau da frwythlaón. ar a6r hon y 
 mae yn rait y mi 6rthynt. Ac am hyny 
 medyliwn ni ba6b gynghor grymys. ac o 
 byd da y cynghor ni a orvyclon ar wyr 
 Ryfain cans er cael o hanynt hóy dyrnget 
 or ynys hon er dyfot ai llyoed yn hamdiffin 
 ni rac estron genedloed. ar a6r hon ni 
 dlyant h6y yni dim. Ac velly y maent 
 h6y yn holi y ni beth anlydys ac am hyny 
 ni a holwn ydynt höynte beth dlyedys ar 
 cadarnav o nanom cymeret dyrnget gan y 
 Hall, cans yn rieni ni a oresgyimod arnynt 
 h6y nit anigen Beli a Bran maibion Dyfn- 
 6al moel myt cans hwynt a dygassant ygain 
 o vonedigion Ryfain yn 6ystlon gantynt 
 odyno y ynys Brydain. Ac 6edy hyny y 
 by Gastennin ap Elen a Maxen Ẅledic 
 gwyr dlyedogion o ynys Brydain ar haini 
 a oresgynnod hyt yn Ryfain hefyt ac a 
 vyon amherodron bob un ar ol y gilyd ac 
 or achos h6n6 nit attebón ni ydynt h6y 
 dim. namyn holón ni yn dlyed ydynt 
 h6y. 644 Ac yna y dyóat Howel ap Emyr 
 Llyda6 rofi a duó bai dyóettem ni bob un 
 ar llailldy ni bydai gystal ac y dy6at yr 
 amheraódr. ac am hyny arglwyd a6n ni y 
 amdifin braint y dyrnas cans gwyr Ryfain 
 a dechreyöys holi peth anlyedys yni. a 
 ferthynol yw y ti arglwyd ofyn peth dly- 
 edys ydynt hóynte cans Sibli doeth a dro- 
 ganod y bydai dri amheraódr o Gymry yn 
 Rufain sev y by dau hyt hynn a thithau 
 vyd y trydyd. Ac am hyny bryssión ni 
 yr hynt hono cans citun j6 pa6b oth wyr 
 a thi a mi a rodav y ti o gymorth dengmil 
 o varchogion arvoc. 545 Ac y dy6at Aron 
 ap Cynvarch rofi a du6 arglóyd ni allav i 
 draethu maint yó vy llaóenyd i am yr 
 amadrod a dyóedaist di am Ryfain ac am 
 hyny hyfryt y6 gennym gymryt dyrnodau 
 gan wyr Ryfain am yr hai a rodom ninau 
 ydynt hóynte y dial y taidiau an hen rieni 
 arnynt ac er drychav dy vraint dithau 
 arglóyd vrenin a mi a rodav y ti y vynet 
 
BRUT TYS1LI0. 
 
 467 
 
 yno d6y vil o varchogion arvoc a fettit 
 hefyt. 546 A fan darvy y ba6b dervyny 
 ymadrod a main a rodai bob un o wyr 
 arvoc y vynet y Ryfain. ac Arthyr a 
 diolches y ba6b o nadynt ar llailldy am y 
 rodion. Ac yna y cyfrifóyt y Arthyr y 
 maint rifedi a roessit idaó. sev amcan a 
 gafas o ynys Brydain heb law y rodes Ho. 
 idaó. trygain mil o varchogion arvoc prof- 
 edic ymróydrau ac ni ellynt riv ar y pettit 
 sev y cyfrif6yt ida6 gael or chóech ynys o 
 bettit chóaigain mil sev oed enóau yr 
 ynyssoed hyny Ióerdon. Islont. Ysgotlont. 
 Ore. Llychlyn. Denmarc. Ac o lioll 
 Frainc y cafas ev bedóar ygain mil o 
 varchogion arvoc. A chan y daydec go- 
 gyfwrd a chida Geraint Caeröys y dayth 
 mil a daycant o varchogion arvoc. Sev 
 amcan oil a gafat o varchogion arvoc. day 
 cant marchoc a daydeng mil a fedóar ygain 
 mil. ac ni 6idiat neb riv y pettit. 547 ac 
 velly 6edy g6 elet o Arthyr eöllys pa6b y 
 ceniady a oruc y drev ymbarattoi erbyn 
 A6st. Ac y managóys ev hyny y genadau 
 gwyr Ryfain ac nit y daly tyrnget ydyn. 
 Ac yna y daeth y cenadau ymaith. 543 A 
 phan gigle Les amhera6dr Ryfain hyny 
 ydaeth ev yn y gynghor vo a sened Byfain. 
 sev oed y cynghor anvon at vrenhinoed y 
 dóyrain y erchi nerth ydynt yn erbyn 
 Arthyr. Sev y rifedi o wyr ymlad a gafas 
 Lies amhera6dyr Ryfain daygainwyr a 
 chant a fedóar can mil o vilioed. Ac 6edy 
 darvot ydynt lyniaythn pob peth erbyn 
 A6st y codassant ty ac ynys Brydain. A 
 phan glyby Arthyr hyny cynyll y lu a ornc 
 ynte a gorchymyn y Yedrot y nai ap y 
 chóaer lyóodraeth y dyrnas ev a Gwen- 
 hóyfar yn da ac yn dióall yn y delai ev y 
 drev. Ac yna y cyrchod Arthyr anifer 
 oed borthva Northamptwn. a fan gafas 
 ynia6n6ynt hóyliaö a oruc ev ty a Frainc. 551 
 ac 6edy y vynet y ganol y 6ailgi ev a 
 syrthiod mar6 hun arno am dalym or nos 
 ac y góelai ev vraidoyt. ev a 6elai yn hedec 
 odiórth y dehau ry6 anghynvil a garó lais 
 ganto ac yn disgin ar vordir Frainc. ac a 
 6elai draic yn dyfot or gorlle6in a chan 
 oleyfer y llygait hi y golehae y mor. ac ev 
 a 6elai y draic ar arth yn ymgyrchu. ac 
 6edy hir ymlad ev a 6elai y draic yn b6ró 
 tanllachar o dan ar yr arth yn y losges ev 
 yn yl6 oil. a ryfed vy gan Arthyr y vraid- 
 oyt. Ac yna y deffroes ev ac y manegis 
 yr cydmaithion y óeledigaeth ev. ai deongl 
 a 6naethant val hynn. ty di. arglóyd am- 
 ledy a ryó anghynvil o ga6r ac ai gorvydy 
 ev. cans ty di aróydoca y draic ac ni 
 chredoed Arthyr dim o hyny namyn 
 
 tybiait mae ryngto ev ar amheraódr vydai. 
 Ac erbyn dyd drannoeth ydoed Arthyr ai 
 lynges ymhorthloed Barilio y Normandi. 
 ac ymaros a oruc ev góbl o wyr yr ynyss- 
 oed eraill adaósai borth ido. 552 Ac 6edy 
 manegi y Arthyr vot Lies amheraódr 
 Ryfain 6edy pebyllaó or ty arall yr avon a 
 elóir Góenn. ac anvaidrol lu ganto. Ar 
 nos hono y llyestod Arthyr or parth arall 
 yr avon. Ac anvon cenadau a oruc Arthyr 
 hyt att yr amheraódr y erchi idaó adaó 
 Frainc ai thervynau neu rodi cat ar vaes y 
 Arthyr drannoeth. Sev oed y canadau aeth 
 yno Góalchmaiap Góyar a Bosso iarll Rhyd- 
 ychen a Geraint Caróys tyóssoc o Frainc. 
 A llaöen vy gan lu Arthyr vynet Göalch- 
 mai yno gan dybiait y gónai ev ryó sireóed 
 a gwyr Ryfain i cymell y vroydro ac 6ynt. 
 Ac 6edy manegi y Les dyfot y cenadau ac 
 ystyriait ymadrod hóynt. Ac ynte a dy- 
 6at mae iaónach oed ida6 ev lywiaó Frainc 
 no mynet ymaith. Ac yna y dyóat Gei6s 
 nai yr amheraódr h6y o lawer y6ch tafod- 
 au ch6i y Bryttaniait noch cledydau. Sev 
 a ornc Góalchmai yno yn chwimóth tynnu 
 y gledyv a Had Geiós. ac yn esgyt esgynnu 
 ylltri ar y mairch a gwyr Ryfain yn y 
 hemlit y gaissio dial y gwr arnynt. Sev 
 yna a oruc Geraint cans olav oed ev brathu 
 y blaenav or ymlidwyr ai lad. Ac yna y 
 nesaód Marcinigys y gaissio dial Geiós ai 
 aros a oruc Göalchmai ai daro a chledyv 
 ar y ben yny holltes hyt y dwyfron ac 
 erchi ida6 vanegi y gytmaithion ev yn 
 Uifern vot yn h6y clefydau y Bryttaniait 
 noi tafodau. ac o gynghor Góalchmai aros 
 yn gyttun a orugant a Had pob yn wr or 
 ynilidwyr. Ac val yr oedynt velly yn 
 gyfagos y goet. nachav chóemil or Bryt- 
 taniait yn roi cri ar yr Ryfainwyr ac yn y 
 Had yn groylon ac yn daly eraill ac or di- 
 6ed yn y cymell y ffo. 564 A phan glyóas 
 Pentarainc hyny senedór o Ryfain y 
 dayth ynte ar hynt a dengmil o wyr arvoc 
 gidac ev y amdiffin gwyr Ryfain ac ar y 
 rythyr cyntav gyrru fo ar y Bryttaniait yr 
 coet y byassynt orblaen ac yna y lias llaó- 
 er o bob part. Ac ar hyny nachav Edyrn 
 ap Nyd a fymil o wyr arvoc gydac e v yn borth 
 yr Bryttaniait ac o neóyd y górthneby 
 a orugant yn wraól a chynnal y clot a 
 syberóyt. A Fedrainc yn anoc y 
 wyr y gyrchu yn groylon. 566 a fan óelas 
 Bosso iarll Rhydychen hyny. galó a oruc 
 anifer da atto a mynet ar y cyferbyn a 
 galó a Góalchmai atto a dy6edyt 6rtho ym- 
 wagelón ni rac yn syrthio yn y ran 6aeth- 
 av rac cael o honam ni geryd gan y bren- 
 in. ac am hyny moessóch y ni y gyt gaissio 
 
468 
 
 BRUT TYSILIO. 
 
 gorvot ar Bettrainc tróy y lad neu daly. 567 
 Ac yn diannot y daethant troy vydinoed 
 y Byfain wyr a thynnu Pettrainc odiar y 
 varch ai róymo yn fest. ac yna y by 
 vroydr galet o bob part, ac nydióed y gor- 
 vy y Bryttaniait a d6yn Pettrainc gantynt 
 y bydin y bun ac o neóyd mynet y ymlad 
 a gwyr Byfain. ac y nydióed y gyrru ar 
 fo. ac ar na by wi6 y daly. y Had ai sbailio. 
 Ac yna y daith y Bryttaniait ar carchar- 
 orion gantynt hyt y lie ydoed Arthyr. a 
 manegi ida6 ev g6bl or damóain. A Ha6- 
 en vy gan Artbyr mor r6yd vysai ragdynt 
 yn y apsen ev. Ac yna y gorchymynnaód 
 Arthyr y Vedwyr a Chattór larll Cernió 
 a dau dyóssoc eraill hebróng y carcharor- 
 ion hyt ymharis. Ac yna pan glywas 
 gwyr Byfain hyny y detboled pymtheng- 
 mil o wyr arvoc ai hanvon hyt nos y ragot 
 y carcharorion y gaissio y rydhau. ac o 
 vlaen yr anifer hyny ydoed senedór o 
 Byfain a el6it Achóintys. ac Ofander 
 vrenin Siria. a Sertorys Lybia. Ac velly 
 aros a onaethant nieón lie dirgel. A 
 thrannoeth y dayth gwyr Arthyr ar car- 
 charorion hyt y pant coedaóc lie ydoed y 
 Byfain wyr yn aros a chodi ydynt ai g6as- 
 garu yn dr6c. Sev a oruc y Bryttaniait 
 rann yn d6y ran. nit amgen Bedóyr a 
 Rissiart o Baldón y gad6 y carcharorion. 
 Ac o vlaen y vydin ydoed Gattór iarll 
 Cernió yn ymlad. a Borel tyóssoc. Ai 
 cyrchu a oruc y Ryfainwyr. Ac yna y 
 dayth Gwidart tyóssoc Paittio a thair mil 
 o wyr yn borth yr Bryttaniait. ac yna y 
 górthneby yn wra6l a orugant a dial ar- 
 nynt y t6yll ai brat. Ac yna y lias Bor- 
 el tyóssoc achos Ofander vrenin Siria ai 
 brathwys a gwayó yny vy var6 a fed oar 
 eraill o wyrda a las y Arthyr. Hirlas o 
 Eliaón a Mayric ap Cattór. a Halidyc o 
 Dindagol. a Chei ap Ithel. Ac er colli 
 hyny nidaóod y Bryttaniait un or carchar- 
 orion y golli namyn gyrru fo ar y Byfain- 
 wyr ac ar y fo hyny y lias Ofander vrenin 
 Siria a Vyltanys senedwr o Ryfain. Ac 
 yna 6edy gorvot or Bryttaniait y daethant 
 ar carcharorion y Baris a rai a dalwyt 
 hefyt y dyd h6n6. Ac yna yn llaóen dy- 
 fot y drev at Arthyr a manegi iclaó y dam- 
 6ain. Ac yna tristau yn va6r a oruc Lies 
 drycet vyssai damöain y wyr ynte a 
 mynet yny gynghor a oruc y 6ybod beth a 
 <5nelai ai my net y drev yn ol porth ida6 
 gan Leo amheraódr Ryfain ai mynet y 
 hun i ymlad ac Arthyr. Sev y cafas yn y 
 gynghor mynet hyt y Nafarn yr He a elwir 
 Leigrys ac yna y byant y nos hono. A 
 phan gigle Arthyr hyny myned a oruc 
 
 hyd y lie a elwir glyn Asnessia cans yno 
 y daèai Les amheraódr drannoeth, ac yno 
 y arhoes Arthyr h6ynt a roi y varehogion 
 ar llailldy a Moryd tyóssoc Caer Loy6 oi 
 blaen a bydinaö y lu a oruc ynte yn 6yth 
 bydin. Ac ymhob bydin ydoed bymcant 
 a thair mil o wyr profadóy. Ac velly 6edy 
 y parattoi hóynt yn gymhedrol. y dysgu a 
 oruc Arthyr y gyrchu ac y aros y cyfle. ac 
 ymlaen pob bydin ydoed dau varchoc clod- 
 va6r profedic. cans o vlaen y gyntav yd- 
 oed Aron ap Cynvarch. a Chattór Cerni6. 
 Ac y vydin hono oed or ty dehau. Acar 
 y Hall or ty as6 ydoed Bosso o Ryd-yehen. 
 a Geraint Caeröys. O vlaen y drydyd 
 vydin ydoed Achle vrenin Denmarc. a 
 Lle6 ap Cynvarch vrenin Prydain. ymlaen 
 y bedóred ydoed Ho6el ap Emyr Llyda6. a 
 Góalchmai ap G6yar. Ac yn ol y pedair 
 hyny ydoed pedair eraill a dau reolór ar 
 bob un o nadynt. Ymlaen y gyntav yd- 
 oed Gei hir a Bedóyr ap Pedrot. Ymlaen 
 yr ail ydoed Holdins tyósaóc Byttain. a 
 Góiclart tyóssoc Peittio. Ymlaen y dryd- 
 ed vydin ydoed Owain o Gaer Llion a 
 Góynnóas o Gaer Gaint. Ymlaen y bed- 
 6red vydin ydoed Yrien o Gaer Yadon. a 
 Górsalem o Dorsiestr. Ac yn ol hyny yd- 
 oed Arthyr a lleng o wyrda gidac ev. acoi 
 vlaen ydoed deló draic eurait yn ar6yd 
 nodva y baób or gwyr brathedic. Sev oed 
 amcan bydin Arthyr y hun chóegwyr a 
 thrychant a ch6e mil. Ac yna y pregeth- 
 oed Arthyr y lu val hynn. O wyrda hys- 
 bys y6. heb ev mae o achos ych nerth ch6i 
 ach cynghor y cafas ynys Brydain vot yn 
 bennav ar dec tyrnas ar hygain. ac etto 
 troy ych nerth ch6i ni a orvydon ar Byf- 
 ain ac a dîalón arnynt gaissio yn caethiwo 
 ni am y rydit. Coffeóch yr a6r hon am 
 segyryt a gaóssom estalym o amser trwy 
 ymdidan a gwraged. Coífeóch bellach y 
 chói ynnynnu yn ychgleóder ach milór- 
 iaeth. a bydón ni gyttun pan gyfarffom ni 
 a gwyr Byfain a chymynón hóynt megis 
 anifailiait cans ni thybygant lefassu o hon- 
 om ni roi cat ar vaes ydynt h6y. Ac os 
 chóychói wyrda a 6na vynghyngor i min- 
 au ach anrydedav chóche 6rth ych bod o 
 bob peth ar y vo ar vy mediant i. a faób o 
 nadynt a deóis gónaethyr gorchymyn 
 Arthyr. A phan gigle Les vot Arthyr yn 
 pregethu y lu sef a oruc ynte pregethu y 
 lu a manegi y dlyai yr holl vyt vot yn 
 yfyd y Byfain. a choífeóch mae ych tadau 
 chói a ged6is Byfain yn bennav lie or holl 
 vyt o deórder a milóriaeth a ffynniant ac 
 am hyny na wrthodóch chóithau angau er 
 cynal braint Byfain. ac ymledóch yn 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 469 
 
 gadarn megis y gallom ni ofyn tyrnget o 
 ynysoed eraill. ac am liyny wyrda coffeóch 
 na doethom ni yma er ifo nanym er ymlad 
 yn gyttun an gelynion a chyn bont hoy 
 gleó ar y declirau sasón ni ynghyt a ni ai 
 gorvydon h6ynt. A ff'an darvy ida6 hymiy 
 bydinaó y lu a oruc ev yn daydec bydin. 
 ac ymhob bydin o hyny lleng o varchog- 
 ion ac ymlaen pob bydin y roded dau 
 varchoc glodvaor yn reolóyr. A cliida 
 hyny ydoed Lies yn dysgu y wyr lie y 
 góelai raittav ac jnghanol y vydin y 
 herchis ev roi eryr anr me6n ystondart 
 yn ar6yd nodva yr neb y bai berigl arno. 
 ac yna ymgyrchu a orugant ac yn gyntav 
 y cyfarvy vydin brenin Ysbaen. a bydin 
 Aron ap Cynvarch a Chattór iarll Cerni6 
 a dechrau ymlad yn ffest. Ac yna nach- 
 av Geraint Caeróys a Bosso o Bydychen 
 yn dyfot ac yn tylly bydinoed gwyr Byfain 
 ac o hyny allan ymiFysto yn groylon a 
 6naethant blith draflith yn y gly6yt y t6r6 
 yn cyffro y dayar ar a6yr dan dróst sodlau 
 y milwyr yn ffysto'r llaór. ac yna y by 
 aerva va6r o bob ty val y roed vlin y 
 draethu. Ac yna y brathóys Bocys vren- 
 in Med Yedóyr a g6a6 dr6da6 yn vy var6. 
 Ac y brathóyt Cei yn angheuaól. ac er 
 hyny y vydin a due y gorff ev yny gyfarvy 
 a bydin Libia, a hono ai góasgarod hóynt. ac 
 er hyny hóynt a dygassant y gorff ev hyt lie 
 ydoed y draic aurait. Sev a oruc Hirlas 
 nai Yedóyr cymryt gydagev drychant 
 marchoc grymys profedic ac megis baed 
 coet ymlith llaóer o g6n rythro yni mysc 
 yny gafas ev g6rd a Bocys ai dynnu gydac 
 h6ynt ar gefn y varch net yn emyl corff 
 Bedóyr ac yno y dryllióyt ev. Ac yna y 
 dayth Hirlas at y vydin y hun ai hannoc 
 y ymlad yn wraól. ac yna y collet o bob 
 ty. 575 ac y lias o Byfainwyr. Aliffantys a 
 Milinys senedwyr o Byfain. 576 Ac y Has 
 o wyr Arthyr Holdins dy Byttain. a Leo- 
 degar o Volon a thri thyóssoc o ynys 
 Brydain. nit amgen Grissalem o Gaer 
 Gaint a Góalhoc o Amóythic. ac Yrien o 
 Gaer Yadon. Ac yno Cai a vy var6 or 
 brath a gaósai ev or blaen. 577 Ac yna y 
 góahanod y bydinoed blaen ac encyl hyt 
 att Yydin Hoóel ap Emyr Llydaó a 
 Góalchmai. Ac yna ymgryfau a orugant 
 ac yn 6ychyr cyrchu y gelynion o neóyd. 
 ar neb a gyfarffai a Góalchmai ar un dyr- 
 not y lladai. ac velly ni offóysod Góalch- 
 mai yny dayth y vydin amheraódr Byfain. 
 Ac yna góanhaóyt y Bryttaniait am 
 am lad Cynvarch tyóssoc Teiger a d6y vil 
 gydac ev. Ac yno y lias try6yr da nit 
 oed 6aeth y gwrhydri no thy6ysogion. 579 
 
 Sev a oruc Ho6el a Góalchmai ymgadó y 
 gyt a chynnal y hanryded a Had a gyfarffai 
 ac höynt a rodi dyrnodau ai cymryt. 580 ac 
 yn y dióed y cafas Góalchmai yr h6n yd. 
 oed yny damynaó. nit amgen cyórd a Lies 
 amheraódr Byfain. Ac nit oed dim 6ell 
 gan yr amheraódr ny chyórd a Góalchmai 
 a newidiaó dyrnodau a orugant a ffan oed- 
 ynt lidiocav yn ymfyst y dayth anairiv o 
 wyr Byfain am ben Ho6el a Góalchmai 
 yny vy rait ydynt encil hyt att Arthyr ai 
 vydin. 581 A ffan 6elas Arthyr hynny llid- 
 iaó yn va6r a oruc a rythro y wyr Byfain 
 ai cymyny a Chaleclvolch a dyóedyt yn 
 ychel 6rth y wyr nac oedóch wyrda dial 
 cam ych taidiau ar y gwyr góaigion. hynn 
 roóch ydynt dyrnodau llidioc ffyrv a gel- 
 6ch ych ffyniant attoch val y gönaethoch 
 er ioed ac ni bydón órthynt un cam. Ac 
 yna' o vlaen y wyr cyrchu y elynion a 
 oruc Arthyr val Te6 croylon ar saòl a gy- 
 farffai ac ev ar un dyrnot y lladai. ac am 
 hyny y foes pa6b ragdo val y foe anifail 
 góan rac lleó neónoc cans nithygiai y neb 
 y arvau rac y dyrnodau ev. Ac yna y 
 cyfarvy Arthyr ai dau vrenin Sertorius 
 vrenin Libia, a Foltetes vrenin Bettania 
 ac y lladod yr haini ar dau dyrnot. 582 Ac 
 yna pan óelas pa6b y arglóyd yn digoni 
 velly enynnu o lit a digofaint ac ymlad yn 
 wraól o hyny allan trwy dysc y harglóyd. 
 Ac^ velly gónaeth g6yr Byfain annoc y 
 gwyr hóynte ai cymfordi. a hefyt ni ellyt 
 rifedi yno ar a las o bob ty. 583 yna nachav 
 Yoryd iarl Caer-loyw a lleng o wyrda 
 ganto ac o neóycl cymynu g6yr Byfain. 
 Ac yna y dayth un or Bryttaniait a g6an 
 Lies amheraódr Byfain a göayó yny dy- 
 gwydod ev yn var6 p- Ha6r. ac ni 6is póy 
 ai lias. Ac yna y gorvy y Bryttaniait a 
 chymell gwyr Byfain ar fo gan y Had ai 
 nafu gaissio caethióo dlyedogion ryd y daly 
 tyrnget ydynt. 584 Ac yna y peris Arthyr 
 óahanu cyrff y wyr ev odiórth gyrff y 
 Byfainwyr ai clady yn anrydedys yn y 
 manachlogydnesav attynt. Ac yna y herch- 
 is Arthyr danvon cyrf gwyr bonedigion o 
 Byfainwyr gida y hanóylait y clady ac y 
 dygóyt corff Bedóyr hyt y Normandi y 
 dinas a ónaethoed y hun. ac yno y cladóyt 
 ev. A chorff Cei a dycbóyt y Beittio ac 
 yno me6n eglöys ermidwr y cladóyt. A 
 Holdin ty6ssa6c Byttain a dygóyt y 
 Flaóndyrs ar holl wyrda eraill a dycb6yt 
 yr eglóysau nessav attynt. Ac yna y 
 herchis Arthyr d6yn corff amheraódr 
 Byfain gair y bron essened Byfain a gor- 
 chymyn ydynt na delynt ailóaith y ynys 
 brydain y gaissio tyrnget. 585 Ac yno j 
 
470 BRUT TYSILIO. 
 
 trigiod Arthyr y gayav h6n6 yn darost6ng 
 Byrgóin. Ac velly pan oed Arthyr yr 
 6ytbnos gy ntav or hav yn my net ty a 
 By fain dros vynyd Mynnau y gordi6ed6ys 
 cenadau o ynys Brydain ev. a manegi ida6 
 darvot y Vedrot y nai ap y ch6aer 6isgo 
 coron Lyndain. a chymryt Góenhóyfar yn 
 wraic géely idaó ar cyfoeth oil. Ac yna 
 ymlioeles Arthyr ty ac yny Brydain a 
 gellóng Hoóel ap Emyr Llydaö y ostóng 
 góladoed y Byfainwyr. 587 Ac yna y gor- 
 vy ar Vedrot anvon Selix y 6ahod y Ser- 
 maniait y dyfot y ynys Brydain ar rifedi 
 moyav a geffynt yn borth ida6 ev ac ev 
 a rodai ydynt gymaint ac y roesse Wrth- 
 eyrn ydynt nit amgen noc o Hymyr h6nt 
 a swyd Gaint hefyt. Ac yna ydaeth Selix 
 y Sermania ac a dayth yr ail 6aith a saith 
 ganllon ganto yn llaón o beganiait arvoc. 
 ac erbyn y dyfot ev a daroed y Vedrot 
 gael undeb y Fichdiait ar Ysgottiait ar 
 Gwydil a fob ry6 genedl oed gas gantynt 
 Arthyr. yny gafas gydac ev bedóar ygain 
 mil o wyr ymlad. 588 a dyfot a 6naeth Med- 
 rot ar anifer hyny ganto hyt y Northamp- 
 ton y gaissio llydias Arthyr yr tir. ac Ar- 
 thyr ai lynges ar y mor a Medrot ar y Ian. 
 ac yna y lias llaóer o bob ty ac yn bennav 
 Aron ap Cynvarch a Góalchmai ap Góyar. 
 ac yn lie Aron y roet Yrien áp Cynvarch 
 a thrwy lafyr ma6r a cholli gwyrda y 
 dayth Arthyr yr tir a chymell Medro^ } r 
 ffo a góasgaru y wyr. Ac 6edy nos gal6 
 a oruc Medrot y wyr ynghyt a mynet y 
 gaer Wynt a chadarnhau y dinas arnynt. 589 
 A fan 6yby Wenhóyfar hyny mynet a or- 
 uc hi y Gaerllion a chymryt abit crefyd am 
 deni gidar manachessau eraill yneglóysSil- 
 iws verthyr. 590 Acymhenytrydyddydóedy 
 ido beri clady y wyr y daytli Arthyr hyt 
 ynghaer Wynt ai lu. Ac yno y dayth 
 Medrot ai lu y maes or gaer a roi cat ar 
 vaes y Arthyr Ac yna y by aerva va6r 
 ac y lias llaóer o bob ty ac nydióed y foes 
 Medrot ac y diengis hyt yngherniw. Ac 
 nit ambóyllóys Arthyr yna am beri clady 
 y wyr namym emlit Medrot dóyllwr ac 
 yn drist am y dianc dóyóaith arnaó. Ac 
 yna ar avon Gamlan y arhoes Medrot 
 Arthyr. Sev oed rifedi llu Medrot 
 ch6egwyr a ch6echant a thrygain mil ac 
 am hyny g6ell vy ganto ev aros Arthyr no 
 fo o le a bydinaó y wyr a oruc Medrot yn 
 na6 bydin sev amcan a rodes ymhob byd- 
 in Ueng o wyr. Ac yna yr adeóis Medrot 
 y ba6b os ev a orfíai ónaythyr y bod hóynt 
 oil o dyr a dayar a da rodion eraill. 591 Ac 
 yny erbyn ynte y bydinoed Arthyr. ac y 
 dyóat ha wyrda nit ymlad y bobl rac6 
 
 byth yn gittun cans pob casgal anghyf- 
 iaith ynt ysgymynedic nit ynt un galhon a 
 christnogion da a ninau y syd hefyt 
 ar y ia6n a hóynte ar y cam. Ac velly gan 
 dysgu y w y r y cyrchod Arthyr y elynion 
 ac ymlad o oruc ev ve ai lu yn chöerdost 
 yny oed y rai by6 yn mynet y maes oi 
 p6yll gan grio a llefain yr hai llet vair6.* 32 
 Ac yna 6edy troylaó llaóer or dyd y cyrch- 
 od Arthyr y vydin ydoed Vedrot yndriac 
 yn y lie góasgaru y vydin ai thylly a oruc 
 Arthyr val lle6 ymlith anifailiait dov. ac 
 ar y rythyr h6n6 y lladoed ev Vedrot a 
 milioed gydac ev. Ac er Had Medrot 
 bróydro a oruc pa6b or hai by6 y vroydyr 
 voyav ar a vy er ioed. A hynn a las o 
 dyössogion Medrot Eiaes. Brytt. Bóíÿnt or 
 Saeson. l6erdon Gilamóri a Gilafrad- 
 ric a Gilasg6r6m. ac Ilarch. Ar Fichdiait 
 ar Ysgottiait a las oil. Ac o barth Ar- 
 thyr y lias Ebras vrenin Llychlyn a Choel 
 vrenin denmarc a Chattor Lemennic. a 
 Chaswallaón a llaóer o vilioed gida hyny. 
 Ac yna y brathóyt Arthyr yn angheuaól. 
 ac odyno ydaeth ev y ynys Avallach y 
 vedignaethu. ac ni dyóedyr yma am angau 
 Arthyr m6y no hyny. Ac y Gystennin 
 ap Cattór y gorchymynnod Arthyr goron 
 y dyrnas. Oed Crist yno oed d6y vlyned 
 a daygain a fymcant. Llyma clióed Ystoria 
 Arthyr a Medrct. 593 Ac 6edy coroni Cys- 
 tennin yn vrenin y codes dau vab Vedrot 
 ar Saeson yn y erbyn ac ni thygióys yd- 
 ynt. 594 Ac yna y by var6 De6i archesgob 
 Caer Llion. ac y peris Maelgón Góyned y 
 glady ev yn anrydedys. ac velly 6edy lla6- 
 er o ymladau róng Cystennin ar Saeson y 
 foes y Saeson ac un o vaibion Vedrot hyt 
 yn Llyndain ac yno y lias ev ymanachloc 
 y brodyr. Ar mab arall a foes hyt yghaer 
 Wynt. ac yno y lias ynte yn eglóys Am- 
 ffidalys rac bron yr allor va6r. Ac yn y 
 dryded vloydyn oi dyrnas y lias Cystennin 
 y gan Gynan Wledic ac y clad6yt gair Ua6 
 Ytlir benn dragon ynghor y Ce6ri yn 
 Salsbri. 593 Ac y nol Cystennin y g6led- 
 ycha6d Cynan Wledic. gwr ievanc clod- 
 va6r oed h6n6 ac adas oed ida6 6isga6 
 coron. a chóannoc oed ev y dervysc ac ym- 
 ladau. ac 66yrth a oed ida6 ev a dlyai y 
 goron ac ev a daliod y g6r hynny ac a ladoed 
 y dau vab. ar ail vloydyn oi dyrnas y by 
 var6 ev. 597 Ac yn y ol ynte y dayth Mael- 
 gón Góyned a gwr ma6r oed hônnô a gores- 
 gynnwr ar laóer o vrenhinoed a de6r a 
 chadarn a chroylon oed ev. A chóbl o 
 gampau da pai namrodasai y bechot Sott- 
 mia ac Amorra. Ac am hyny ev a vy gas 
 gan du6. A chyntav brenin ar ol Arthyr 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 471 
 
 a enilloed ch6ecli ynys 6rtli ynys Brydain 
 vy ev. Sev oedyn Ióerdon. Islont. Ore. 
 LÌychlyn. Denmarcli. Ac ai due hóyiit 
 yn drethol dan ynys Brydain. ac yn eglöys 
 y brodyr y by varo pan 6elas ev y vail 
 velenn drwy doll ar drós yr eglóys. 598 
 
 Ac yny ol ynte y dayth Caredic yn 
 vrenin a hónó a gare dervysc r6ng cenedl- 
 oed ac am hyny y by ev gas gan du6 a 
 clian y Bryttaniait a fan 6yby y Saeson 
 hyny anvon cenadau a oruc ev hyt yn 
 Ióerdon at Ormónt vrenin yr Affric oed 
 yno yr lión a dathoed a llynges vaor ganto 
 i oresgyn Ióerdou. 600 Ac 6rth daisiv y 
 Saeson y dayth y Gormónt h6n6 yma a 
 tlirygain Hong ganto yn Ua6n o wyr arvoc 
 hyt yn ynys Brydain. ar Bryttaniait ar 
 ran arall ar y gwir dlyed ac yn gristnogion 
 da ac yn dr6c ryngtynt ar Saeson. Ac 
 <5edy dyfot y Gormónt h6n yn borth yr 
 Saeson. ymlad a ónaethant a Charedic a 
 chael y vydygoliaeth arno ai yrru ar ffo 
 hyt yn Sysedr. 601 Ac 6edy gorvot or Gor- 
 m6nt hón ar y Bryttaniait Imbert vrenin 
 Frainc a doeth y wrhae yr Gormónt hón 
 er cael y borth y oresgyn Erainc i gan y 
 eöyrth ai gyrrassai ev odiar y wir dlyet y 
 hun. A mynet a orugant y gyt hyt 
 ynghaer Vydau i ymlad ar dinas ac y 
 gaissio Caredic a góarchau y dynesswyr y 
 me6n heb ennill dim eithr colli y gwyr. 
 Ac yna y caósant yny gynghor daly adar 
 y to anifer ma6r o nadynt. a llenói plisg 
 cnau o dan a brómsdan a fyc ac yn agos yr 
 nos róymo y plisc wrth y daned hóynt ai 
 gellóng i hedec y do y tai yr dinas ac yr 
 dassau yt a g6air. Ac y cynnod y tan yn 
 y plisc gan 6ynt adaned yr adar yny .oed 
 y dinas yn boeth erbyn trannoeth. Ac 
 yna y dayth Caredic allan y roi cat ar vaes 
 y elynion ac ni thygióys idaó namyn fo a 
 oruc tr6y Hafren hyt ar dervynau Cymry. 
 Ac yn diannot Had a llosgi a oruc y Gor- 
 m6nt h6n ar Saesson y dinessyd ar cestyll 
 ae heb airiach neb nac ysgolhaic na llyc or 
 Bryttaniait megis na didorai neb y pa ley 
 fbai cans ni thyciai ydynt dim o achos hen 
 dra y rieni yn erbyn llyosogróyd ormessoed 
 genedl yr hai a danvonassai duo yn dial ar 
 y Bryttaniait. 605 Ac nit ryfeel genedl 
 dryain ynys Brydain ych darestóng ch6i 
 velly cans ■cjti hyn ych hen daidiau ch6i a 
 darostyngassai bobloed eraill yn oessoed. 
 ac yn a6r ydychwi yn ymhoelvt yn chóeró 
 hyt na ellóch amddiffin ych gölat ych hun 
 o la6 estron genedl. dryain ynys Brydain 
 cymeröch ch6i benyt megis y haedassoch 
 a chydnabydóch ah- du6 nyr efengil. pob 
 tyrnas a rennir ac a óahenir yndi y hun 
 
 yny syrthio y tai ar y gilyd. Ac velly an- 
 undeb y Bryttaniait ai cynghorvynt a 
 distryóis yr ynys hon. ac am hyny y mae 
 y peganait croylon yn darestöng ettifedion 
 yr ynys hon. Ac velly 6edy darffo yr 
 peganiait y hanraithiaó hi a llosgi or mor 
 y gilyd. cans ev a roes Caredic holl Loegr 
 yr Saeson. Ac yna y by dir y 6edillion y 
 genedl dryain drigiaó yn ymylay yr ynys 
 ty a Cherni6 ac yr lie a elöir Cymry a 
 godev mynych gyrchau gan y gelynion. A 
 fan 6elas Teon archesgob Uyndain. ac 
 archesgob Caerefroc yr eglóyssau 6edy y 
 distryóo. yna y cymerth yr esgob hyny yr 
 holl grairiau ac esgym ysaint afo ac lióynt 
 hyt y lie anialav yn yr Yrri rac ofh yr ys- 
 gymyn bobl hyny cael hóynt. a Uaöer o 
 nadynt aeth hyt yn Llydaó. canyt oed yn 
 un or d6y esgobaeth un eglöys heb distryóo 
 o peganait Saeson a Had y maibion Hen yn 
 llóyr. Ac velly dros serten ma6r o amser 
 y colles y Bryttaniait goron y dyrnas ai 
 harghvydiaeth. a chida hyny y ran a vyssai 
 yn y llaó or wlat hono. ac nit dan un 
 brenin yd oedynt yn daly eithyr dan dri a 
 mynj'ch ryfel arnynt. ac er byny ni chafas 
 y Saesson goron y dyrnas a mynych ryfel 
 a vydai ryngtynt y hun ac ar Bryttaniait 
 hefyt. Ac yna y dayth esgob o Byfain 
 bregetliu yr Saesson hyt yr ynys hon cans 
 daillion oedynt o fyd Grist, cans ev a dar- 
 oed ydynt distryó fyd Grist yn llóyr oi 
 plith. Ac er hyny ydoed y Bryttaniait yn 
 cynal fyd Grist yn góbl yny mysc er yn 
 oes Eleuteriws esgob Ryfain y gwr cyntav 
 a danvones fyd Grist yr ynys hon. 607 
 Pregethu yr Saesson a oruc a m<5y o la6er 
 ai gvratoarai noc a gredai idaó. ac y dayth 
 ev ty a mynyd y Saint ac anifer maór yn 
 y ganlyn. Ac yna meón pant ma6r y by 
 eissiau dwr arnynt. ac yno y g 1 ^^^ ev 
 ar yr arglóyd am dór. Ac a dayth angel 
 attaó ac a herchis ido na fetryse dim oi 
 arvaeth cans du6 a roessai ida6 bob peth 
 cyfiaón ac yno y tardod iHmnon or dayar 
 megis y cai ba6b digon o dór ac y by hoff 
 gan Awstin hyny. A dyfot a oruc ragdo 
 ty a Chain t. ac yno y pregethod yny dayth 
 y brenin y gredy y Grist ai holl aniferoed'. 
 Ac odyno ydaeth ev hyt yn rer riw a thra 
 vy ev yn pregethu yno vo daroed gónio 
 amrafaelion o losgyrnau anifailiait 6rth y 
 esgobóisc ev er gwattóar arno. Ac yna y 
 góediod ynte p6y bynnac a delai ymaes or 
 drev y vot yn llosgyrnoc. Ac odyno 
 ydaeth hyt yn Llyndain. ac ymofyn a 
 oruc ev yno am yr archescoptai. ar maib- 
 ion lien a daroed y Saesson y difa. Ac y 
 clyóas ev vot archesgopty Caerllion a saith 
 
472 
 
 BRUT TYSÍLIO. 
 
 esgob danaó yn góssnaethu yn grefydys a 
 manachlogyd hefyt a chóefent dóyfol yn- 
 dynt yn gósnaethu du6 ar saint. Ac ym- 
 lith yr hai hyny ydoed vanachlog Yangor 
 vawr y Maelor Saesnec ac yndi heb rifo 
 na friorait na sóydogion un cant ar hygaint 
 o vynaich ar haini oil yn ymborthi ar 
 lafyr y dwylaó. Ac abat y vanacliloc bono 
 a elwit Dynaót a h6n6 a óydiat ni6y o 
 gelvydyt no neb yn y oes ev. A fan 6yby 
 Aóstin hyny llaóen vy ganto. ac anvon a 
 oruc ev att Dynaót ac erchi ido dyfot y 
 bregethu yr Saeson y gaissio y d6yn y gret 
 sev y danvones Dynaót att Aóstin y van- 
 egi ida6 nat oed daylong ganto evbregetliu 
 yr bobl gro3^1on hyn a datlioed o allólat tr6y 
 y tóyll ai brat a Had o nadynt yn rieni ni 
 ai traissio oi g6ir dlyed. ac ni ferthyn y ni 
 na fregethu nac yfydhau ydynt ac y neb or 
 ynys onit y arcliesgob Caerllion cans liónó 
 ysyd brimas a fennav yn ynys Brydain. 609 
 Ac yna pan wyby Eclelflet vrenin Caint 
 hyn anvon a oruc ynte att Eclelflet arall 
 vrenin y gogled ac att y genifer penadyr ac 
 oed or Saeson y erchi ydynt yn diannot 
 lycliaó am ben Dynaót ai vanacliloc y dial 
 arno y aníýdaót ac yna ymgynullod y 
 Saeson gymaint ac oed yn ynys Brydain a 
 dyfot hyt ynghaer Llion sev ydoed yn 
 Yrochóel Esgithroc yn bennadyr ar y 
 Cymry a chida hynny ydoed yno anifer 
 maór o grefydwyr o bob manachloc o ran 
 y Brytaniait ac yn bennav o Vangor vawr 
 a brwydro ar Saeson a orugant ac yna fo o 
 Vrochoael hyt y Mangor a dyfynnu atto 
 g6bl or Bryttaniait. a fan 6elas Eclelflet 
 yno y sa6l grefydwyr ac adnabot y bydai 
 ladva va6r oi plegit y peris ev lad y 
 Mangor dau cant a mil o grefydwyr. 611 
 Sev y dayth o dyósogion Cymry yn borth 
 y Vrochoel hyt y Mangor nit amgen Bled- 
 ric tyóssoc Cernió. a Mredyd vrenin Dyfet. 
 a Chanvan vrenin Góyned. Ac yna y by 
 ymlad croy]on ryngtynt ar Saeson a Had 
 llaóer o bob ty. ac nydióed y gorvy y 
 Bryttaniait. a brathu Edelflet ai gymell y 
 fo ac a diengis ar Saeson gidac ev. Sev 
 rifedi a las or Saeson yna chóegwyr a 
 thrygain a dengmil. 612 Ac o barth y 
 Cymry y collet Cledric tyósoc Cernió a 
 ìlaôer gydac ev cans gorau un gwr a ged- 
 6is yr ymlad vy ev. Ac ymgynylloed y 
 Cymry y gyt ac aethant y gaer Lleon. 
 
 Ac yna y caósant yny cynghor ónaythyr 
 Cadvan ap lago yn benav arnynt ac emlit 
 Edelflet ar Saeson a oruc ev yny foassant 
 troy hymyr. Ac yna cynyll llu a oruc 
 Edelflet ac ymlad a Chadvan. 613 Ac 6edy 
 dyfot y lluoed yn gyfagos ynghyt y tang- 
 
 nofedóyt ryngtynt. nit amgen no gado 
 Edelflet yn vrenin ty dra6 y hymyr ac y 
 Gadvan ty yma y hymyr a choron Lyndain 
 y Gadvan. 614 ac 6edy ymróymo o nadynt 
 ar hyny tróy óystlon. sev y darvy y r6ng 
 Edelflet ai 6raic briot o achos gorderch 
 oed ida6. Ac y deholes Edelflet y wraic 
 briot oi dyrnas ev a hi yn vaichiog. sev y 
 dayth hithau hyt yn llys Cadvan y ervyn- 
 nait ida6 beri cymot idi. Ac ni wnai 
 Edelffled dim er ervyn Cadvan. Sev y 
 trigiod y wraic yn llys Gadvan nes geni y 
 mab idi. Ar un pryt y ganet mab y wraic 
 Gadvan. Ac en6 mab Gadvan oed Gad- 
 6allon. ac en6 mab Edelfflet oed Edwin ai 
 cydvaithrin a wnaethbwyt yn y vyant 
 vaibion ma6r. Ac y hanvonet hóynt yll- 
 dau at Selyv vrenin Llydaó y dysgu 
 moessau ydynt. a defoclau llys ac arver o 
 vairch ac arvau. 616 A llaóen vy Selyv 
 órthynt. A chynydy a ónaethant yna ar 
 gampau da hyt nat oed 6ell neb ymrwydra 
 ac ymladau noc hóynt. 617 Ac 6edy mar 6 
 Cadvan ac Edelíflet y dayth pob un or 
 maibion yn lie y dat ac ymróymo ar gyd- 
 maithias a orugant megis y byssai róng y 
 tadau. Ac ymhen y d6y vlyned erchi a 
 ónaeth Ed6in genat y Gadóallon y 6nay- 
 thyr coron ido val y gallai y góisgo pan 
 ónelai anrydet yngóylau y saint ty dra6 y 
 hymyr megis y gónai defot brenhinoed 
 cyn noc hóynt. a gossot oetyd a ónaethant 
 ar Ian yr avon a eìóir Dylas y dodi gwy 
 doethion y closparth am y neges. Ac y 
 rodes Cadóallon y ben ar lin Braint ap 
 Nefyn y nai. Sev a oruc Braint hir yna 
 6ylo yny syrthiod y d6r ar 6yneb Cadóallon 
 yny deffroes ev gan dybiait vot gla6. Ac 
 yna gofyn or brenin y Yraint paham yd- 
 oed ev yn 6ylo. 619 heb ynte defnyd 6ylo a 
 dayth yr bryttaniait o hedió allan. can 
 rodaist yr hónn oed o ragor dailyngdot ytti 
 ac yth genedl yr h6n oed yrdas yóch er yn 
 oes Maelgón Góyned hyt hedió yn y roi 
 yr Saeson tóyllwyr bradwyr peganiait 
 anfydlaón ónaythyr brenin o hanynt y 
 hun. ac yna hóynt amgynyllant ynghyt ac 
 a oresgynant góbl o ynys Brydain oi t6yll 
 ai hystryó. Ac am hyny iaònach oed y ti 
 y gestóng hóynt noi cynydy. paham na 
 da6 cov y ti arglóyd am a 6naethant h6y 
 a Górthayrn y gwr ai cynhwyssod höynt 
 gynta^ gydac ev yn lie gwyr cy6ir. Ac 
 hóynt a dalassant ida6 dr6c dros da. Ac 
 6edy hyny y g6naethant hoy vrat Emrys 
 Wledic ai 6en6yno ev ac Ythr ben dragwn 
 hefyt. Ac 6edy hyny y torassant y cret a 
 górhau y Vedrot yn erbyn Arthyr. ac yn 
 dioethav y dyfynassant Gormónt vrenin y 
 
BRUT TYS1LI0. 
 
 473 
 
 oresgyii cyfoeth Caredic ai deol oi vrenhin- 
 iaeth y 6r dóydys. 620 ac 6edy tervyny o 
 Yraint ymadrod y danvones Cadóallon 
 genadau at Edóin y vanegi idaó nat ydoed 
 y gynglior yn cenady ido vot im goron yn 
 ynys Brydain namyn coron Lyndain. Sev 
 a oruc Edóin dyóedyt y gónai ev goron er 
 drycet vai gan Gadóallon. A Chad6allon 
 a dyóat os góiiai y parai lad y ben ev dan 
 y goron. 621 ac o hyny allan y by dervyn 
 ryngtynt ac y cynyllod pob un y llu moyav 
 ac allai a bróydr va6r a vy ryngtynt. 
 Ac Edwin a orvy a gyrrn Cadwallon ar fo 
 liyt yn Ióerdon. ac y goresgynod Edóin 
 dróy lad a llosgi gwbl o gyfoeth Gadóallon. 
 Ac ynte yn caisio dyfot yr tir a pha 
 le bynnac y caissiai. ev a vydai Edóin ai 
 lu yny lestair tróy dysc deóin oed ganto 
 yr h6n a elóit Pelidys. Ac ar esgyll adar 
 ar ser y deóiniai ev bob peth yr brenin 
 Sais. A fan 6elas Cadóallon liyny annob- 
 aithio yn va6r a oruc. gan dybiait nat en- 
 illai byth y gyfoeth drychefn. Sev y 
 dayth y góynaó att Seliv vrenin Llyda6 ac 
 ervyn ida6 nerth a chyngor y gaissiaö y 
 gyfoeth. Ac val ydoed ev ai lynges yn 
 hóyliaó ty a Llydaó y dayth göynt górth- 
 óyneb ida6 a góasgaru pob llong odiórth 
 y güyd. ac yna y clefychod Casóallon o 
 orthróni haint hyt na allai gymryt na b6yt 
 na diot dri dióarnot a tbair nos nn ty ar 
 pedwryd dyd y codes Casóallon yn iach y 
 vynyd. 623 a phan gaósant y g6ynt gyntav 
 h6ylia6 a ónaethant ty a Llyclaó. A llaó- 
 en vy Selyv órthynt. ac addo porth y 
 Gadwallon a oruc yn dirion a thost vy 
 ganto ally o estron genedl y gorthrymu 
 mor wradóydys a hyny a ryfedy a oruc 
 lesget gwyr ynys Brydain yn erbyn y 
 Saeson a fob ynys yny gwrthlad namyn yn 
 twy. cans er pan dayth Maxen Wledic a 
 Chynan Mairiadoc a dlyedogion ynys 
 Brydain gyntav y Lydaw ac ni by neb yno 
 o hyny hyt hecliw a allai gynal braint ynys 
 Brydain. ac am hyny drwc j6 genyfi. na 
 allav i ymdial ar Saeson. A phan darvyy 
 Selyv dervyny ymadrod cywilydio yn va6r 
 .a oruc Cadwallon a diolch y Selyv y dir- 
 ionwch wrtho a dyóedyt val hyn Arglwyd 
 nafit ryfed genyt vot yn llesc y bobloed a 
 dewit yn ynys Brydain. ac ni adewit yno 
 un gwr bonhedic na dayth yma gida Chyn- 
 an Mairiadoc. A fan aeth m ediant yr ynys 
 yn llaó anlyedogion llesc diwybot ni fedr- 
 assant nai chadó hi nai chymial. namym 
 ymrodi y ormod bwyt a diot a godineb a 
 balched megis y dywat Gildas mae arver o 
 bechodau a darestóng y bobloed yny wneler 
 ia6n am danynt ac nafynnant hwy dim gan 
 
 vedic yr holl wirioned ac am hyny Argl6yd 
 nit ryfed vot yn gas gan duw y rai hyny. 
 ac am hyny y mae duw yn roi estron genedl 
 yn bennav arnynt ac yri y gostóng y dial y 
 pechodau. Ac am hyny Arglwyd y 
 day thy m i yma ymgystlóng carenyd a thi 
 cans Maelgwn Gwyned a vy y pedóryd 
 brenin wedy Arthyr ar góbl o ynys Bryd- 
 ain. a dau vab a vy idaö Einiona Run. A 
 mab y Bun oed Yeli. a mab y Veli oed 
 Iago. a mab y Iago oed Gadvan vynhat 
 inau. Run 6edy maró Einion y vrawt ai 
 deol or Saeson a roes y verch yn briot y 
 Howel Yychan ap Ho. ap Emyr Llydaó y 
 gór a vy gidac Arthyr yn goresgyn llaóer 
 o 6ladoecl. Ac y Ho Yychan or verch 
 hon y by vab a elóit Alan a mab yr Alan 
 h6n6 oed dy dat tithau a g6r cadarn grym- 
 ys oed h6n6. Ac yn Llydaö y trigiod 
 Cadwallon y gayav hyny ac y cafas yn y 
 gynghor ellóng Braint hir i ynys Brydain 
 ac y chóedleya am Belitys deóin y brenin 
 Sais. Ac yna y dayth Braint y ynys 
 Brydain yn rith cerdedór a bagl hayarn 
 yny la6 ac y dayth ev hyt ynghaer Efroc 
 lie doed llys Edwin. Ac val ydoed Braint 
 yno ymlith yr hai tlodion. Sev y góelai 
 ev y chóaer a Hester yn y Haw yn mynet 
 y gyrchu d6r y vrenhines ymolchi ac y 
 managóys y voroyn y Yraint ansaód y llys 
 a dangos y cleóin idaó a fan dayth y deóin 
 y rannu cardodau ymlith y bobl dlodion 
 y brathod Braint ev ar vagi hayarn tróydo 
 yny dygóyclod ev yn varo yr llaór a ni 
 óybyóyt pöy ai lias ev. Ac 6edy hyny 
 ydaeth ev hyt ynghaer Exon a dyfynu 
 atto la6er or Bryttaniait a chadarnhae y 
 clinas ar gaer a oruc a manegi y ba6b dar- 
 vot ido lad y de6in. Ac anvon y chóedl 
 hyny a oruc ev y Gadóallon a erchi ido 
 dyfot i ynys Brydain yn gyntav a gallai 
 ac ynte barai dyfynu c6bl or Bryttaniait 
 yn y erbyn. a fan gigle Bainda tyóssoc y 
 Saesson hyny dyfot a llu ma6r a oruc ev y 
 ymlad a chaer Exon. A fan gigle Gad- 
 6allon hyny dyfot a oruc i ynys Brydain a 
 dengmil o varchogion yn borth idaó y gan 
 Selyv vrenin Llyda6 ac ni orfóyssod yny 
 dayth hyt ynghaer Exon. Ac yno bydin- 
 a6 y lu a oruc yn bedair by din a chyrchu 
 y Saesson a Had llaóer o nadynt a daly 
 Pain da a rac y lad y górhaod Painda y 
 Gadóallon a mynet gydac ev i ymlad ar 
 Saeson a roi góystlon a oruc ar vot yn 
 gyóyr yr brenin. Ac yna ydaetb Cadóall - 
 on troy hymyr am ben Ed6in vrenin. A 
 dyfot a oruc ynte a llu or Saeson yn erbyn 
 Cadóallon ac yn y lie y lias Ed6in a Gor- 
 blot vrenin Ore ai holl luoed. Ac wedy 
 
474 
 
 BEUT TYSILIO. 
 
 gorvot o Gad6allon dechrau a oruc dileu y 
 Saeson ai distryó dróy lad a llosgi a Had y 
 Saessnesau a thynny y baichogi oi crothau 
 y gaissio difa y Saeson o ynys Brydain. 
 Ac yna y lias Offric vrenin ai dau nai a 
 Byanda vrenin Ysgottlont a dathoed yn 
 borth i Offric ai bobl oil a las. Ac yny le 
 ynte y daytli Oswall yn vrenin a Chad- 
 6allon ai hamlidiod ev o le i le. ac y foes 
 Oswallt o ve6n myr maen a ónathoed Sef- 
 erys amheraódr Ryfain r6ng Daifr a Bryn- 
 aich. Ac y danvones Cadóallon Baynda 
 ar ran voyav or llu y emlit ef. ai gylchyny 
 a oruc Paynda ny lie a elóir maes nefaól. 
 Sev a oruc Oswallt drychav deló y groc a 
 dyóedyt wrth y gydmaithion dygwydón ar 
 yn gliniau on llóyr eóllys a gwedión duó 
 boll gyfoethaóc yn rydbau ni y gan y ty6s- 
 soc croylon Pay n da. cans duo a 6yr mae 
 caissio rydhau yn cenedl ydym ni. a thran- 
 noetli y cyrcbod Osöallt y elynion gan yra- 
 diret y duo a gorvot a oruc ai ordióes yn 
 Vyrnwy ac yna y lladod Paynda Osóallt 
 vrenin. Ac 6edy Had Osóallt y daytb 
 Os6yt Aelóynn y vraot ynte yn vrenin yn 
 y le. A cbynyll s6llt a oruc ai banvon y 
 Gadóallon acbos ev oed oruchel vrenin ar 
 góbl or ynys a górhau a oruc Osóyt ida6ev. 
 Ac yna y codes y dau nai vaibion y vraot 
 y ryfely yn erbyn Os6yt. Ac 6edy na 
 tbyciod ydynt cymodi ac ef aónaethant. ac 
 at Baynda brenin y mars ydaetb Osóyt y 
 ervynait nerth ganto y ryfely ar Gadóall- 
 on. Ac y dyóat Paynda na lefassai ev 
 dorri ar brenin tra vai vyo oi órogaetb 
 heb y genat. Ar sulgwyn rac 6yneb daly 
 y lys a oruc Cadóallon yn Llyndain a 
 cbóbl o dywssogion Cymry a Saesson a 
 doethant yno 6rtb goron Cadóallon namyn 
 Osóyt Aelóynn. Ac y gofyn Paynda pa- 
 bam na dathoed Os6yt yno. Am y vot 
 yn glav heb y brenin. nagev os gwir heb 
 y Paynda ev a danvones attai y gaissio 
 gennyv gyttuno ac ev y dial y vraot arnat 
 ti. Ac am na chittunais ac ev an von cen- 
 adau a oruc y Sermania y óahod y Saeson 
 atto y dial y vraot arnat ti ac arnav innau 
 ac yn aróyd ar hyny ev a deholes y dau 
 nai y maes or ynys ac ev a gaissiod vy 
 nghittundeb i yn dervyn di ac am hyny 
 y mae ev yn torri hed6ch ynys Brydain. 
 A dyrro di arglóyd genat y mi y lad ev 
 neu ydeol ymaes or ynys. Ac yna ydaeth 
 Cadóallon yny gyngbor. Ac y dy6at 
 Mredyd vrenin Dyfet wrth y brenin. nid- 
 lit ti baidio ar darpar cyntav nit amgen 
 no dehol c6bl or Saeson or ynys hon. Ac 
 am hyny dyro genat y Baynda vynet i 
 ymlad ac Os6yt megis y llado pob un o 
 
 nadynt y gilyd. achos na dyly anfydlaón 
 gad<5 fyd 6rtho. ac velly y distryóir hóynt 
 o göbl. 642 Ac yna y rodes Cadóallon genat 
 y Baynda ryfely ar Os6yt. Ac y helaód 
 Paynda ev tr6y hymyr a dechrau Had a 
 llosgi y gyfoeth ev. Ac y cynigiod Os6yt 
 rawnswm maór o da y Baynda er cael y 
 hedóch. Ac nis cymerai ynte namyn 
 ryfely arno. Ac y rodes ar Du6 dervynu 
 ryngtynt. Ac yn y vruydr gyntav y lias 
 Paynda. Ac yna y rodes Cadóallon y 
 vrenhiniaeth ev y Wlvryt ap Paynda. Ac 
 yr aeth h6n6 y ryfely ar Edbart tyósoc y 
 Mars. Ac ny dióet y cymodi a oruc Cad- 
 óallon. 645 Ac velly y by Gadóallon yn 
 góledychu ynys Brydain ac yn benadyr 
 Cymry a Lloegr 6yth mlyned a daygain yn 
 y syrthiod ev me6n haint a chlevyt ar 
 pymthegvet dyd o vis ragvyr y by var6 ev 
 ac y hiraód y Cymry y gorf ev ac iraidiau 
 gwrthvaor ac ai roesant ev mewn del6 o 
 lattwn a 6naethb6yt trwy gyóreinwaith 
 anifìgedic ac a roesant y del6 hono ar varch 
 o lattón y6ch ben porth Llyndain i rythro 
 ar y Saeson. Ac yn y porth h(5n6 y 
 gónaethbóyt eglóys ai chysegry hi yn en6 
 Du6 a Marthin ac yno y cenit yfferenau 
 
 rac enait Cadóallon y g6r a 
 
 droganod 
 
 Merdin yn varchaoc efydaól. 461 
 
 Ac ni ol ynte y dayth Cydóaladr vendig- 
 ait y vab yn vrenin. Oet Crist yna. 647 Ac 
 yna y by Gydóaladr yn dangnefedys yn 
 cynal coron y dyrnas ai llyóodraeth un 
 vloydin ar dec ac yna y clefychod Cydóaladr 
 o hir nychdot. Ac i tyfod tervysc r6ng y 
 Cymry y hunain. cans mam Gydóaladr oed 
 chóaer un dat a fayncla ai mam hithau oed 
 6raic vonhedic o dlyedogionErgingac Eyas 
 cans pan gymodes Cadóallon a Faynda y 
 cymer ef y 6raic hono yn briot yr hon oed 
 vam Gydóaladr. 648 Ac yn y tervys hyny y 
 dayth mall a ne6yn ar y Bryttaniait yn 
 dial gan du6 am y pechodau megis na 
 cheíit dros 6yneb ynys Brydain un tamait 
 bara namyn cic hely ac ni allai yr hai byö 
 gladdy yr hai mairó rac neóyn ar hai a 
 ellynt vyned i ynyssoedd eraill h6y aynt gan 
 ddyóedyd góir ddu6 ti an roddaist ni yma 
 yn v6yd blaiddau megis defaid ac yna y 
 y peris Cadóaladr barattoi Uynges iddaó y 
 hun y vyned ty a Llyda6 gan . ddyóedyd 
 góai ni y pechadyriaid rac amled yn pech- 
 odau dróy yr hai y codassam ni ddu6 cans 
 ni a gaóssam oed y baidia6 ac ym 6nayth- 
 yr a du6 ac nis gwnaethom ac am hyny y 
 mae Duw yn dehol ninnau on g6ir ddlyed 
 canu alloys na gwyr Byfain na neb yn 
 góasgaru ni val hynn namyn dn6 y hun. 649 
 Ac yna yddaeth Cydóaladr dan 6ylo ty ac 
 
BRUT TYSILIO. 
 
 475 
 
 att Alan vrenin Llyda6 a Ua6en vyr bren- 
 in 6rtho. M0 ac ni adewid yn ynys Brydain 
 r6ng ne6yn a ball ond yr hai athoedd yr 
 yr difFaith y gaissio by<5 ar gic hely ac un 
 vloyddyii ar dec y parhaöys y vail hono yn 
 ynys Brydain. Ac yna góeddillion y 
 Saesson a danvones hyd yn Sermania y 
 vanegi vod ynys Brydain yn 6ac ac erclii 
 yddynt y chymryt hi yn rad ydynt y hun. 651 
 Sev a oruc y bobl hyny cynyll anvad ri- 
 fedi o wyr a gwraged a dyfot yr gogled yr 
 tir a chyfaneddy y góladoed o Lychlyn hyd 
 ynghernió achos nat oed o Yryttaniait ai 
 llyddiai ac o hyny allan y colles y Bryttan- 
 iait y llywodraeth ar ynys Brydain. 652 Ac 
 ymhen ysbaid g6edy hyny y herchis Cyd- 
 oaladr nerth y Alan vrenin Llydaó y dy- 
 fod y oresgyn ynys Brydain ar y peganiaid 
 Saeson oed 6edy y goresgyn. Ac yna y 
 dayth angel att Gydóaladr ac a erchis ido 
 nad elai y ynys Brydain canu mynnai Du6 
 vod y Bryttaniaid yno yny delai yr amsser 
 a droganoed Merdin Emrys gair bron 
 Górtheyrn ac y herchis yr angel y Gyd- 
 6aladr vyned y Ryfain y benydio y gorf ac 
 ev a gyfrifóyd yno ymlith yr hai g6yn- 
 vydedic ac y dy6ad yr angel 6rtho mae 
 dr6y y obróyn ev ai óaithredoed da y caif 
 y Cymry lyóodraeth ynys Brydain yr ail- 
 6aith pan vai gyflaón yr amser tynghed- 
 vennaol gan du(5 ac ni byd hyny heb yr 
 angel yny del dy esgyrn di o Byfain i ynys 
 Brydain a hyny a geffir pan dangoser es- 
 gyrn y saint oil a gydióyd gynt yn Kyf- 
 ain rac ofh y Sarssiniait a fan gafer hyny 
 y cayf y Cymry y mediant ai hargl6ydiaeth 
 o g6bl ar ynys Brydain. 853 Ac yna y dayth 
 Cyd6aladr at Alan vrenin Llyda6 a manegi 
 
 ida6 pob peth. ac yna y cymerth Alan holl 
 lyvrau Merddin Emrys a chanyau Sibli y 
 edrych oeddynt y gairiau yr angel, a fan 
 gafas yn cyórd da vy ganto ac annoc y 
 y Gydöalad vyned y Byfain a oruc ev. 
 Ac yna Cydóalad a danvones Ivor y vab 
 ac Ynyr y nai y gaissio cad6 ynys Brydain 
 o ia6n a dlyed cyfiaón rac dinannu cenedl 
 Gymry. 654 Ac yna y górthodes Cydóaladr 
 bob ryó beth bydaól o gariad du6 ac yr 
 aeth yr Byfain ac y cymerth y benyd. Ar 
 dayddegved dyd o vis Bag vyr y by varo 
 ac yr aeth yn enait yr nefoed yr 
 oythved vloyddyn a ffedóar ygain a chóe- 
 chant 6edy geni Crist. Ac yna cynyll llu 
 maór a oruc Ifor ap Cydóaladr ac Ynyr y 
 nai a dyfod i ynys Brydain a ryfely ar y 
 Saesson 6yth mlyned ar hugain ac ni 
 thyciod ydynt cans y dymestl hono oed 
 6edy Had y Cymry tryain hyd na ellynt 
 órthladd yr estron genedl oddiórthynt. Ac 
 o hyny allan ni elóid hwynt yn Yryttan- 
 iait namyn yn Gymry. Ac o hyny allan 
 y gónaeth y Saesson yn gall cad6 cittundeb 
 ryngtynt y him ac adailiad dinessyd a 
 chestyll ac velly y bórassant arglóydiaeth 
 y Bryttaniait odiórthynt ac 6ynt y hun yn 
 medy ar holl Loegr dan Edelstan y gwr 
 cyntav or Saesson a óisgod goron y dyrnas. 
 Ac o hyny allan y colles priaód genedl yr 
 ynys y hen6 ac ni allassant y gael o hyny 
 allan ond yn 6astad diodev caethióed y 
 Saesson arnynt aithr y tyóyssogion a vy ar 
 Gymry bob ailwers. 
 
 Myfi Gwallter Archiagon Bydychen a 
 droes y llyfr hónn o Gymraec yn Lladin. 
 Ac yn vy henaint y troes i ef yr ailwaith 
 o ladin ynghymraec. 
 
 D.S...Y mae y nodiadau at ba rai y mae'r ffigyrau yn y Brut hwn yn cyfeirio i'w cael yn niwedd 
 
 Brdt G. ab Arthur. 
 
476 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 Eneas Ysgwydwyn g6edy ymlad Tro a 
 dystrywedigaeth y gaer y gyt ac Ascanius 
 y vab ev. yr h6n a auet ydaw o Creusa 
 niercli Pryav brenin Tro a deuthant ar 
 longheu J t hyt yngólat yr Eydal : ac ys sev 
 llongeu a kavas yr a atlioed kan Alexander 
 Parys y Boec o eyryv dwy ar ugaint. Ag 
 ys ev eyryv o dynion a doeth gyt agev 
 6ythmyl ar ugaint yr róng g6yr a góraged 
 a hen a ieuanc. A g6edy eu dy^ot hyt yg 
 gwlat yr Eydal. Latinus brenin yr Eydal 
 ae harvolles wynt yn anrydedus. 2 Ac 
 wedy hynny Twrn brenyn Kwytyl a kyg- 
 horvynnws nrthau ac a ymladus ag ef. 
 Ac wedy ymlat o nadunt a Hat Twrn. 
 Eneas a kavas breuhynyaeth yr Eydal a 
 Lavviijra merch Latynus. ag o enó honno 
 y gelwys ev y Kastell Lavynyum. ac Eneas 
 a góledychus ar 6lat yr Eydal pedayr 
 blyned. Ac g6edy maró Eneas, ev a kym- 
 merth Ascanius y vap ev y Vrenbynyaeth 
 yr hwn a anadoet ydaó yn Tro o Creusa 
 merch Pryav. Ac a dugassey Eneas kan- 
 thau hyt yr Eydal. Ac g6edy hynny 
 Ascanyus a ecleóys Lavynyum y dinas 
 rywnathoed Eneas y tat oy lysvam. Ac 
 a edeilós ynteu y dinas g6yn ar Avon 
 Tyberym yr lion a elóyr Ruvein yr auron. 
 Ac a due dóyóeu y tat kanthau hyt y dinas 
 newyd ryónafchoed ynteu. Ac g'6edy 
 hynny y geu dóyóeu hynny eu huneyn a 
 ymchóelassant trachevyn hyfc yn Lavyny- 
 um. Ar eylweyth Ascanius a due y geu 
 dwyweu hyt y dinas gwynn. Ac wynteu 
 yr eyhveyth ac ymchwelassant hyt yn 
 Lavynyum. Ascanyus agen a vagaud 
 Sylvyus y vrat vraut ynteu y gyt a holl 
 gwared ac Amgeled. Ar Sylvyus hunnu 
 mab oet y Eneas o Lavynya merch Latynus 
 brenyn yr Eydal. Ac gwedy gwledychu 
 o Ascanyus teyr blynet ar dec ar ugeynt. 
 ev a edewys Sylvyus y vrawt yn trevtadauc 
 yn y ol gwedy ev. Ar Sylvyus hunnu a 
 ymrodes y letrat serch godinep. ac a vech- 
 yoges nyth y Lavynya. 3 Ac gwedy Klybot 
 o Ascanyus hynny ev a orchymynus oy 
 dewynyon ev gwybot pwy a veychogassey 
 y vorwyn honno a pha ryw ety ved a vydey 
 
 o honey. 4 Ac gwedy gwybot dyheurwyd 
 o nadûnt. wynt a dywedassant y bot yn 
 veychyauc hy o vap a ladey y vam ae tat. 
 A gwedy darfei ydau cruydrau llawer o 
 wladoet yn alldudet. or dywed ev a deuey 
 ar vlaenwet gorwehaf Anrydet. Ac ny 
 thwyllus eu dewyndabaeth wynt. 5 Kanys 
 pan doeth oet escor oy vam y bu varw hy 
 ar y thevytle ac gwedy hynny y map a 
 roclet arvaeth ac a elwyt Brutus. 6 Ac or 
 diwet gwedy bot y gwas yn pymthec mlwyd 
 ac y gyt ae tat yn hely ev a ladawt y tat 
 o ergyt anocleu. Kanys pan ydoedynt y 
 gweyssyon yn trossy y Keyrw yn eu her- 
 byn Brutus a ellyngus Saeth or odeu un 
 or keirw ac o honno y gwant y tab a dan 
 y vron. 7 Ac gwedy marw y tat gwyr y 
 kyvoeth a dyhollassant Brutus kanyt oet 
 teilwng kanthunt gwledychu arnadunt gwr 
 ar rywneley kyvlavaneu mor dybryt ar rey 
 ry wnaethoet ynteu. 8 Ac gwed alldudokau 
 Brutus oe wlat ef a kerdws racdau hyt yg 
 gwlat Roec. Ac yno y kavas gwelygort 
 Helen vap Pryaf yn arweyn keythywet 
 adan Arglwydyaeth Pandrassus brenyn 
 Groec. Ar kenetyl honno Pyrr vab Achel 
 gwedy dystryw Tro ae dugassey kanthau 
 ygkeythywed wrth dyal agheu y tat arnad- 
 unt. 9 Ac gwedy atnabot o Yrutus y kyt- 
 kenetyl ev a trygwys y gyt ag wynt. A 
 chynydu a oruc ar voliant a chlot a deured 
 a mylwriaeth. hyt pan oed kymeredyc a 
 charedyc y gan y brenhyned ar towyssogion 
 ym blaen holl iewenctyt yt hanoet o honey. 
 Kanys doeth oet ym plyth o doethyon. 
 Dewr a glew ym plyth yr ymladwyr. A 
 pha beth bynnac nac eur nag ariant ae da 
 arall a gasey neu a damwenyey ydau. 
 hynny yn hollaul a wascarey ac ar rodey 
 oy kytemdeythyon yn hael. 10 Ac gwedy 
 mynet y klot wrth hynny tros y gwladoet. 
 dechreu a gwnaetbant gwyr Tro ymkyn- 
 nullau attau ac erchy ydau ynteu bot yn 
 tywyssawc arnadunt. ac eu rydhau o key- 
 thywet gwyr Groec. 11 Ac wynt a kedern- 
 heynt y gallon ef hoey yn yscavyn hynny. 
 kanys kyn amlet oed eu heyryf ac yd 
 oedynt seyth myl o wyr ymlad. heb eu 
 
 f Y mae y nodiadau at ba rai y raae'r ffigyrau yn y Brut hwn yn cyfeirio i'w cael yn ei ddiwedd. 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 477 
 
 gwraged ac eu meybyon. Ac y gyt a 
 hynny lievyt yd oed gwas yeuanc bonedyc 
 o Roec yr hwn a elwyt Assaracus a hunnu 
 a oed yn kannwrthwyau eu pleyt hwynt 
 hevyt. kauys mam y gwas hwnnw a han- 
 oed o keuetyl Tro. Ac wrth hynny ym- 
 dyryat yn vawr a wnaey yndynt hyt pan 
 bey trwy eu nerth yntea y galley ynteu 
 gwrtliwynebu y Wyr Groec. Kanys brawt 
 ydau a oed yn gwaravun ydau try chastell 
 a rodassey y tat ydau pan vuassey varw. 12 
 Ae vrawt ynteu oed yn keissyau dwyn yr 
 rey bynny y kantliau kanys o karat wreyc 
 yd lianoed ef. Ac gwelet o Brutus amyl- 
 der o nyver a cliestyll Assaracus yn agoret 
 ydau liaus vu kantkau ef darestwng y eu 
 barch wynteu. 13 
 
 Ac gwedy y ardyrcbavael ef yn tywys- 
 sawc galw a oruc attau y Trovanwyssyon 
 pobloed o pob lie a chadarnbau cestyll 
 Assaracus a wnaeth o wyr ac arveu a bwyt. 
 Ac ynteu ac Assaracus y gyt ac eu boll 
 nyver y am bynny o wyr a gwraged a 
 kyrchassant y koedyd ar dyfFeythwch ac o 
 dyna yd anvones ef llytbyr at Pandrasus 
 brenyn Groec ar amadrawd hwn yndunt. 14 
 
 Brutus teóyssauc góedyllon 15 kenedyl 
 Tro yn an von annerch y Pandrasus brenyn 
 Groec. Kanys antbeilóng ac anóedus oed 
 yglur ettyved Dardan. eu traetbu ytb kyv- 
 oetb di yn amgen 16 noc y dyley eglurder 
 eu boned 6ynt. 17 6rth bynny yr aefch 6ynt- 
 eu yr koedydd ac yr dyíFaetbóch. Kanys 
 dewissacb kantbunt o bwystvylaol deva6t 
 ymbortb ar eye ac ar lyssyeuoed kan kyn- 
 hal eu rydyt 18 pellacb. noget ymarveru o 
 bob melyster a digrivoch a fo hwy adan 
 keythyoet. 19 ac os petb b6n6 a goda dy 
 deylyctaót dy ny dyleyr y etmygu idunt uy 
 bynny. 20 Kanys anian pob kaetb j6 uch- 
 eneidiaó ar y rydyt ac ymcbóelyt ar y ben 
 deylyctaót. 21 Ac 6rtb bynny gwna trugar- 
 ed ac 6ynt a chanliyattaa eu rydyt udunt 
 ar dyffeyth6cb ar acbubassant gad udunt y 
 presswylyaó neu ynteu kannbyatta 6ynt y 
 wladoed ereyll y gyt atb garyat y keyssyao 
 dayar a kyvanbedont ac a press wylyont. 22 
 
 Gwedy gwelet ac atnabot o Pandrasus 
 grym a synóyr y llythyr bónnö ryvedu a 
 oruc yn wuy no meynt llavassu or nep ar 
 ry sey yn y keythyoet ef yn kyhyt ac y 
 buessynt wy llavassu anvon yr ry6 orchy- 
 myn h6nn6 attaó ynteu. 23 Ac yn dvannot 
 o kyghor y wyrda kynnullao llu a oruc a 
 mynet yn eu hoi. Ac gwedy mynet yr 
 dyffeyth y tebygassey ef eu mynet yda6 ac 
 yn kerdet hep y kastell a elwyt Esp ar 
 Tanum. Brutus a theyr myl o wyr ymlad 
 y gyt ac ef yn dyssyvyt ac eu kyrcbos. 
 
 Kanys pan kygleu ef eu bot yn dyvot hyt 
 nos y dotboed ynteu a hynny o nyver y 
 gyt ac ef yr Castell h6nn6. Ac eu kyrchu 
 a oruc gwyr Tro ac emrodi y wneuthur 
 aerva or Groegwyssion. 24 Ac yn y lie 
 kylyao a gwnaetbant gwyr Groec a gwas- 
 karu a fib pawb megys y kafiey kyntaf ac 
 eu brenyn yn eu blaen. A chyrcbu a 
 orugant yr avon a elwyt Akalon ag yn 
 bryssyaó tros honno llaóer o naclunt a 
 vodassont. kanys Brutus ae nyver oed yn 
 eu kymell. ac wrth hynny ran o nadunt a 
 ledyt ar y tyr sych. ar ran arall kymellyt 
 y eu body. Ac y velly deudyblye agheu a 
 ymdangossey udunt. 25 Ac góedy góelet o 
 Antigonus braót Pandrasus yr aerva honno, 
 Mwy no dyrvaor dolur a kymyrth ynda6 or 
 achaós honno. a galó y ketymdej'thyon 
 attaó ac ymvydynao ac ymchwelyt a 
 chyrcbu y Trovan6ssyon o w r naeth. Kanys 
 gwell oed kanthao y lad yn gwrtliwynebu 
 ac yn ymlad. nocyt y vody yn llychaól 
 tonneu yn waradóydus. 26 Ac wrth hynny 
 otew vydyn. o kytymcleithyon yn 6ra6l 
 kan annoc yr rey hynny oe boll nerth 
 treyglaó agheuaól dyrnodyeu ac ergydyeu 
 a oruc. ac ny dygrynnoes hynny hagen 
 namyn ac ychydyg ae dym. kanys y Tro- 
 vanwyssyon a oedynt gwyskedyc o arveu. 
 Ar rey ereyll yn noe hyon. Ac wrth 
 bynny gleóach y gwneynt y truanhaf aerva 
 o nadunt hep orffoóys. 27 
 
 Gwedy caffael o Brutus y buclugolyaeth 
 kadarbau y kestyll a oruc o hwechant 
 marchaóc. Ac göedy yd aet yntheu yr 
 dyffeyth6ch yn lie yd oedynt y anbedeu 
 yn eu haros. 28 Ar nos honno Pandrasus 
 trwy dyrvaor drystyt ac goveylyeint o 
 achaós y ffoedygaeth e hunan a dalyedyg- 
 aeth y vra6t. kynnullao y waskaredyg 16 
 a wnaeth y gyt. a pban cloeth y dyd dran- 
 noeth mynet a oruc ygkylch y kastell. 
 Ac eyste wrtbaó. kanys yndaó y tebygey 
 ef bot Brutus ae vraot ynteu ygharchar 
 ganthaó. 29 ac g'6edy dyvot o honaö yn kyv- 
 agos yr muroed. rannu y lu a oruc yn 
 vydynoed ac yn torvoed yn y kylch a 
 gorchymyn y paób o nadunt a oruc lludyaö 
 ffyrd yr góarchaedygyon y dyvot allan. ac 
 ereyll y ludyas dófyr ydunt. ac ereyll y 
 ymlad ac 6ynt trwy amravael peyryanneu 
 y geyssyaó destryó y kastell. 30 a phaób o 
 nadunt yn heróyd y gellynt a wnaetbant 
 yr byn a archassey y brenyn udunt yn 
 creulonhaf ag y gellynt. Ar rey gleóhaf 
 ar deórbaf pan delhey y nos a kymerynt 
 arnadunt p6ys yr ymlad a gaclu yr rey a 
 ymladey y dyd y nos y orffoóys ac y ellóng 
 y lludet y ar nadunt. 31 
 
478 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 An göyr o feón y muroed ar kastell 
 hagen nyt oedynt segur óynteu naniyn tr6y 
 pob amravalyon kelvydodeu a pheyryanheu 
 yg górthóynep y eu peyryanheu óynteu yn 
 gwrthóynebu udunt. Ac yn 6ra6l ymlad 
 ac 6ynt. goers yn tavlu a magneleu. goers 
 arall yn b6r6 tan góyllt. goers arall yn 
 saetlin ac unvryt yn górthóynebu udunt. 
 Ac góedy bot yn parvant peyryant y cladu 
 y mur a dófyr brót ac a than góyllt 6ynt 
 ac llosgasant ac a kymhellasant y gwyr y 
 kylyao tracheuyn. 32 Ac or dyóed eyssyoes 
 o peunydyaól lafur ac eissyen bwyt yn eu 
 kody hóynt a anvonassant eu kennat hyt 
 at Brutus y erchy nerth a chanurthwy y 
 kanthao kanys ovyn oed arnadunt eu 
 gwanhau a gorvot arnadunt rody eu kas- 
 tell. 33 Ac wrth liynny goval a kymyrth 
 Brutus yndaó kan ny wydyat pa wed y 
 galley ynteu rydhau y sa6l varchogyon 
 honno kan nyt oed kanthao o nyver megys 
 y galley rody kat ar vaes yr Groegóssyon. 
 Ac eyssyoes arveru a oruc o gyghor kail 
 doeth. agys ef oedh6nn6dwynkyrchnosam 
 eu pen. a chan nyt oed fíòrd y galley ynteu 
 ey len6y hynny heb kanhorthoy un o wyr 
 Groec ef a kymyrth atta6 Anacletus kyt- 
 ymeith Antigonus. A noethy y kledyf a 
 oruc a dywedyt órthaó yn y wed hon. 34 
 Ony wney di yr hyn a orchmynnaf y ty ar 
 kledyf h6nn y lladaf y dy ben di a phen 
 Antigonus dy kytymdeyth. Ac y sef j6 
 hynny. hono y darpereys y dóyn kyrch yn 
 dyrybud am pen g6yr Groec. Ac any ellyr 
 hynny heb geyssyaó twyllaó y gwylwyr ar 
 gwersylleu yn kyntaf. a chanys yn y rhey 
 hynny yd oed ymchóelyt yr arveu yn kyn- 
 taf. 6rth hynny y mynnaf ynneu troy dy 
 gallder dy ath synhóyr eu t<5ylla6 6ynt hyt 
 na bo dyogelach y my gwedy hynny kyrchu 
 am pen y Groecweyssyon ereyll. 35 Ac 
 6rth hynny yn gall kymer dytheu arnat 
 pwys y neges lion ac am pryt kyntun or 
 nos hon dos ragot hyt ar y gwylwyr ac yn 
 gall trwy ystryó dy amadrodyon ty twyll 
 h6ynt a dy wot rydyvot o honot ty ac An- 
 tigonus om karchar y ar rydwyn o honot 
 y velly hyt me6n glyn dyrys ai ry ada6 
 yno hep allu rac pwys yr heyrn y dwyn a 
 uey pellach namyn y ada6 yno yn llechu 
 ymplyth dreyn a myeri a deryssóch. 36 Ac 
 g6edy hynny dwg dythau óynteu hyt y glyn 
 h6nn megys y rydhau Antigonus. Megys 
 y kaffwyf ynneu 6ynt 6rth vy ewyllys. 37 
 
 Ac g6edy góelet Anacletus y kledyf 
 noeth a geyryeu y tewissauc yn gokyvadao 
 y angheu. yn y lie uvudhau a oruc rac 
 ovyn a thebygu a oruc e gwnaey pob peth 
 nor archey kankaffaelohona6 ynteu yeneyt 
 
 ef ac Antygonus. Ac gwedy darvot hynny 
 kan y kadarnhau yn yr ainser. yd erchys 
 Brutus yda6 y kerdus ynteu parth ar e lw. 
 Ac yn y lie ynachaf y gwylwyr or gwer- 
 sylleu yn y achub ac yn y daly ac yn govyn 
 ydaó pa kerdet oed arnaó. Ac yn govyn 
 yda6 ae yr bredychu ed oed yn dyvot. Ac 
 yn y lie megys kan dyrvaor lewenyd y 
 dywaót. yn kyvlym hep ev do6ch y kyt a 
 my y kyrchw Antygonus ar redygum y o 
 karchar Brutus. Ac a adeweys me6n 
 dyrryse yn llechu hep allu y dwyn a vey 
 pellach rac pwys yr heyern hyt yn y kaffon 
 kymmorth. Ac vel yd oedynt ynn amheu 
 a dyuedey ynachaf un yn dyvot ac yn y at- 
 nabot. ac yn y lie kerdet gyt ac ef hep 
 pedrus a wnaethant. ac galó paób or gwyl- 
 wyr ar gwersylleu ereyll y gyt ac 6ynt hyt 
 y koet y dywedassey ef adaó Antygonus 
 yn llechw. 38 ac gwedy eu dyvot hyt yno 
 kyvodi a oruc Brutus ae kytymdeythyon y 
 gyt ac ef ynarva6caceudalyynkwbylh6ynt 
 ac eu Had hep annot. Ac odyna kyrchu 
 racdu ac am benn brenyn Groec ae lu. Ac 
 góedy eu dyvot hyt y gyt ac wynt rannu 
 y kytymdeythyon a oruc yn teyr bydyn 
 ac gorchymyn udunt mynet pa6b yn tawel 
 yn kymhen am pen y pebylleu ar llwesteu. 
 ac na dyóettey nep un geyr hyt pan klyw- 
 ynt lief korn Brutus yn kyntaf yn ar6yd 
 udunt. 39 Ac yna góedy dyscu o hona6 ef 
 y paób o nadunt pawed y gwnelynt ky- 
 chóyn a oruc ynteu ac vydyn gyt ac ef hyt 
 pan doeth am pen pebyll e brenyn. a 
 phaób or bydyn oed ereyll a kyrchassant yn 
 eu kyveir megys yd erchessyt udunt. ac 
 arhos er arwyd a wnaethant. 40 a hynny nyt 
 annodes Brutus yr rody udunt. gwedy y 
 dyvot ym pebyll y brenyn. Góedy klybot 
 o paób o nadunt y rac dywededyc ar6yd 
 dyspeylyaó eu kledyveu a orugant paub o 
 nadunt. Ac ygyt ar kledyveu noethyon 
 deffroy a orugant yr rhey kyscadur a rody 
 agheuaól dyrnodyeu. a hep nep trugared 
 góahanu yr eneydyau ar corfforoed. 41 Ac 
 yn ywed o honno y e kerdynt tr6y y peb- 
 ylleu ar lluesteu. Ac chwynvan yr rey 
 meyró en deffroy yr by6. Ac y velly 
 gwelynt eu gelynion megys bleydyeu ym- 
 plyth deveyt. Ac gwedy klybot or kas- 
 tellwyr yr aerva honno allan y doethant 
 wynteu a deudyplyc aerva a wnaethant. 
 Gwedy kaffael eyssyoes o Brutus pebyll y 
 brenyn megys y dywedassam ny wchot 6rth 
 y kyghor daly y brenin a oruc. kanys med- 
 ylya6 a wnaeth bot yn wuy lies a kaffey oe 
 daly noc oe lad. 42 E toryf eyssyoes arvedyn 
 a oed y gyt ac ef ny orphwyssey o wneuth- 
 ur antrucaraóc aerva or GroegwysyorL 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 479 
 
 Ac gwedy treylya6 o nadunt y nos 
 yn y wed liomio y dyd a doetli. 43 A 
 g6edy gwelet o Brutus yr aerva honno 
 dyrvaor leóenyd a kymyrtli. a rannu y 
 pa6b oe wyr esj^eylyeu yr rey llacledygyon. 
 Ac evelly eu kyvoethogy. Ac odyna 
 mynet a oruc ir kastell ar karcliaroryon 
 kantbao hyt tra yd oedynt y wyr ef yn 
 rannu y da ar golufc y rygthunt. Ac 
 g6edy darvot hynny kadarnhau eylweyth y 
 kastell a oruc or bwyt ac o wyr ac arveu. 
 Ac ynteu ae nyver kantbao a kerdassant 
 parth ar dyffeythtfeh y gyt a 11a wen budug- 
 olyaeth. 44 Ac yna galw atta6 a wnaeth y 
 hynafgwyr ae doethyon a govyn udunt pa 
 betb a gyminerynt y gan Pandrassus. kanys 
 byt tra vey ef yn eu karcbar wynt ac yn eu 
 medyant ef a wnaey pop petb or a ercbynt 
 ydaó. 45 Ac yna rey a gygborynt kymryt 
 y kantbao ran o Roec a presswyllaö yndy. 
 ereyll a vynnynt kymryt y kantbao eur ac 
 aryant ac gwenitb a llongbeu a cbanbyat 
 y vynet yn rbyd y kantbao y fford y gweley 
 Dyw udunt kaffael gwlat y presswylynt 
 yndy 46 Ac gwedy bot yn byr yn pedrus- 
 sa6 y velly y kyvodes un o nadunt. ac ys 
 ef y gelwyt bónnó Membyr ac ercby gostec 
 a oruc. Ac megys y kygleu paób o nad- 
 unt yr ymadraód b6n a dywaót. A wyrda 
 hep ef bot a pedrussóch cbwy yn yr byn y 
 syd lessaf ynny. Sef yó bynny kymryt 
 kanbyat y vynet y yindeyth. kanys kyt 
 kymerocb trayan G-roec y gan y brenyn y 
 presswyllyaó yndy ymplytb gwyr Groec ny 
 cbeffócb chwy bed6cb yn trgy wydaól yndy 
 or dyd bedyó allan. kanys y meybyon syd 
 beb eu geny ettóa a goffaant yr aerva bon 
 ac a kyyssyant dyal agbeu eu tadeu ac eu 
 bentadeu ar en meybyon nynbeu. Ac ar 
 eu wyryon o bob ffordd or ac allont. Ac 
 6rtb hynny kymeron nynnbeu Ygnogen 
 mercb y brenyn yn wreyc y en tywyssaóc 
 ny, ac ygyt a by eur ac aryant. a gwin a 
 gwenytb a llogbeu. a pbob petb or a vo 
 reyt y en fford ny wrtha6. a cbanbyat y 
 vynet y ymdeyth. 47 Ac g6edy dywedwyd 
 o hona6 ef yr amadraód bón a llawer bevyt 
 y gyt a hynny dvunao a wnaethant pa6b 
 ac ef a dwyn Pandrasus yr lie a wnaeth - 
 p6yd a mynegy ydaó ony rodey pob petb 
 udunt or a erchynt yda(5 wrth eu mynnu 
 y mae or kyntaf agbeu y tervynyt y boedyl 
 ynteu. Ac g6edy y ossot ef mewn gor- 
 wchel kadeyr y eyste yn eu perved a dy- 
 wedóyt wrtbaó hynny. ef a wrtbebus udunt 
 kan dywedóyt udunt yr amadraódhónn. 48 
 
 Kanys kythraul dwyweu am rodassant 
 my ac AutygoUus vem braót ac Anacletus 
 yn ycb dwylaó cb6y. ac yn ycb karcbar. 
 2k 
 
 reyt y6 6rth hynny y mynheu ufudbau y 
 wneuthur yr byn a vynnoch cbwytbeu. 
 kanys nyt oes dym a vo melyssach y dyn 
 noe vwched na dym a vo dygryvach a 
 cbet boet anvod genbyf. eyssyoes dydan y6 
 kenbyf rody ve mercb yr gwas iewanc e 
 sycl kemeynt y klot ae volyant a h6nn6 
 ac wrth benny mi a rodaf ve mercb ydaó. 
 My a rodaf eur ac aryant. a gwyn a gwen- 
 ytb a llongbeu a phop petb a vo reyt y 
 ecb bynt ac ych fford megys y dywettoch. 
 Ac o mynnóch trygaó a chyt press wylyaó a 
 my eg gwlat Groec my a rodaf trayan Groec 
 yw chóy órtb presswylyaó yndy en bydócb. 49 
 Ac yn y lie kynniulao llongbeu o bop portb 
 yn eg Groec a wnaetbpóyd. ac eu llenóy o 
 bob kyvryo da or a oed reyt udunt (5rtka6. 
 Ac gwedy bot yn paraót pob petb o bynny 
 mynet yn y llongbeu a wnaeth Brutus ae 
 kytemdeythyon y gyt ac ef. 50 
 
 Ac yna g6edy kycboyn ar y mor yd 
 oed Ygnogen yn y k6rr ol yr Hong yr r6ng 
 dwylaó Brutus ynwylaó ac yn drycyrverthu 
 o achaós adaó y gwlat. ae that ae mam. ae 
 brodyr ae cbenedyl ae hwynep heb ym- 
 chwelut y 6rth y gwlat hyt pan ymgudóys 
 y gwlat y gentby yg kyscaot y mor. Ac 
 eyssyoes ny pheydós by ae drycyrverth hyt 
 pan dygwydós dyrvaor hun yn y phenn. 51 
 Ac yvelly deudyd a nosweytb ar gwynt yn 
 hyróyd unyaón yn eu hoi yn hwyliaó wynt 
 a dactbant hyt yn ynys a elwyr Legesty a 
 honno diffeyth oed hep nep yn y chevan- 
 hedu. 53 Ac yno yd ellyghus Brutus try 
 chanór arvaoc y edrych ansaód yr ynys 
 honno. Ac gwedy na welsant nep or dyn- 
 yadon yny chyvanhedu kyvlaon hagen oed 
 o amravael kenedloed anyveylyeyt ac y 
 ladedigaeth y rey yd ymrodassant ac chan- 
 dunt y eu llogbeu y dugant kymmeynt ac 
 a vynnassant o nadunt. 53 Ac yn yr ynys 
 honno y doethant y hen dinas dyffeyth ac 
 yno yd oed hen temhyl y Dyana yn yr bon 
 yd oed delw y dwyóes ac ymrody gwrtbeb a 
 chyvarch y paób o pob peth or a vynnynt 
 ydy. Ac or diwed wynt a doethant byt 
 eu llongbeu ac a vanagassant y Brutus ac 
 oy kytemdeythyon yr byn a rywelsynt. 54 
 ac annoc a orugant yr tewyssaóc mynet yr 
 temhyl y ovyn yr delw honno pa wlat a 
 pha dayar a kyrcbynt y ev pressuylyaó. 55 
 Ac o kyffredyn kyghor y doethyon y kym- 
 yrtb Brutus Gereyn dewin a deu degwyr 
 or gwyr hynaf y gyt ac ef ac yd aetbant yr 
 temhyl a pob kyvreyt kantbunt or a oed 
 reyt y aberthu ac ef. 56 Ac gwedy eu dy- 
 vot yno Brutus a dodes koron or gwynvyd- 
 yg kylch y ar llevoed ef ac o hen kynnev- 
 aut teyr kynne a osodasant rac bron dr6s 
 
480 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 ythernyl. un y Jupiter, acuny Vercuryus. ac 
 un y Dyana. ac aberth y bob un nadunt ar 
 neylldu. 57 Ac ynteu Brutus a sevy s rac bron yr 
 allaór a llestyrynylaóynllaónowynagwaet 
 ewyc wen. Ae wynep ef ar allaór y dwy- 
 6es. ar amadraód hónn a dywa6t. 5b Kyv- 
 oethaóc dwyóes y koeclyd. ty syd aruthred 
 yr beyd koet. y ty y mae kanhyat y ker- 
 det tr\vy awyraól ffyrd ac uffernolyon tey. 
 a threyglaó dayarolyon dylyet. Dywet 
 imi pa dayar a vynnych y phressuylya6 o 
 konof. yn y lie yr anrydedwyf finneu ty o 
 werynyaól ckoreu. 59 a gwedy dywedwycl o 
 honaó ef yr amadraód k6nn nau weyth ef 
 a dyneuaód y llestreyt k6nn6 y nieón y 
 kynne. ac gwedy kynny gorwed a o-ruc ar 
 croen yr ewyc weu honno rac bron yr all- 
 aur ac yno y kyskos. Ac yn y tryded a6r 
 or nos pan vyd melyssaf eu kun gan yr rey 
 marwaól ef a weley y dwyóes yn sefyll rac 
 y vron ac yn dywedwyt wrtkao val kyn. 60 
 Breudwyt Brutus. 
 
 Brutus adan dygwydedygaetk yr keul 
 tros mor Ffreync y mae ynys yn yr eyg- 
 ya6n a wu kyvanhed gynt gan y kewry. 
 ac yn a6r dyflfeytk yw. ac adas yth kened- 
 yl ty. kyrck lionno. kanys yno y byd tra- 
 gywydaól eystedva. y ty ac yth lyn gwxiy 
 ty. honno a vyd eyl Tro ytk veybyon ty. 
 Ac yno oth lyn y genyr brenhyned yr rey 
 y byd darestyghedyc yr hoi] dayar y hyt. 61 
 
 Ac gwedy gwelet or tewyssaóe y gweled- 
 ygaeth honno dyhunaó a oruc a phedvus- 
 saó pa beth oed hynny ae fFalst vreudwyt 
 ae ynteu y dwyóes yn kyndrychaol yn 
 manegy ydaó y dayar a kyrchey. Ac or 
 dy wed gwedy galw attaó y kytemdeythyon 
 datkanu udunt a oruc yr hyn rywelsey. 
 A dyrvaor lewenyd a kymerassant yn- 
 dunt ac a annogassant ydaó yn dyannot 
 kyrchu eu llongheu. a hyt tra gwynt rwyd 
 unyaön yn eu hoi keyssyao y wlat ryvan- 
 agadoed udunt wrth y phressuylyaó. 6 - Ac 
 hep un gohyr at y kytemdeythyon yr Uog- 
 eu y doethant a dechreu rwygaó y gorwchel 
 vor trwy yspeyt deg nyeu ar ugeynt. Ac 
 ar hynny o yspeyt y deuthanthyt yr Affryc 
 ac ny wydynt wy pa wlat yd oedynt yn y 
 kyrchw. Ac odiyna y doethant hyt ar 
 alloryeu y Phyllystewyssyon a hyt yn llyn 
 yr helve. x\c o dy yna yr hwylyassant yr 
 rwng Rwsscat a mynyd Azare. 63 Ac yno 
 ykaosant ma6r perygyl gan kenedyl pyrate 
 ac gwedy kaffael budugolyaeth budugaól y 
 nadunt ac eu kyvoethogy o yspeyl ac an- 
 reythyeu yr rey hynny yd hwylyasant ar 
 hyt avon Maine ac ydoethant hyt y wlat 
 aelwyr Maury tanya. 64 ac yna o eisyeu bwyt 
 yn y llogheu yd aethant ar tyr. ac y byd- 
 
 ynasant ac yd anreythyasant y wlat honno 
 or emyl pwy gilyd ydy. Ac gwedy llenwy 
 eu llogheu o nadunt o bob da odyna yd 
 aethant hyt yg kolovneu Erculff. 65 ac yno 
 yd ymdangosasant y morvorynnyon udunt 
 a chylchynu eu llongheu ac gwneuthur 
 dyrvaor o temhestyl a govut udunt hyt 
 pan wu agos udunt a body. 66 Ac gwedy 
 dyanc o henny wynt a doethant hyt ym 
 mor Tyrwys. Ac yna yn ystlys y mor 
 hónnó 6ynt a kawsant pedeyr gwelyçord o 
 alltudyon kenedyl Tro yr rey ryífoasey y 
 gyt ac Antenor pan wu destryw Tro. a 
 Choryneus yn tewysauc arnadunt. Gwr 
 hunaws oed hóunó agoreu kygboror oed a 
 dewraf a glewhaf or gwyr. Ac o bey ym- 
 taraó neu ymhwrd yg rythaó ef ac un or 
 kewry yruoy y dewred ef a orvydey arnaó 
 megys kyt bey map vydey. 67 Ac gwedy 
 ymatnabot o nadunt a gwybot eu hanvot o 
 un kenedyl wynt a ymkytemdeythysasant 
 y gyt. ac ef ar pobyl a oed y gyt ac ef. Ac 
 o enw eu tewysauc y gelóyt y kenedyl 
 honno Corneueyt yr hynny hyt hedyó. 
 Ac yna Brutus yn kanhurthwyor yda6 ym 
 poblleac ympobkyA^ranc. 68 Acodyynaygyt 
 y doethant hyt yn Angyw a hyt ym porth 
 Lygeyr. ac yno y bwryasant anghoreu 
 allan ac y gorffwyasant yno wythnos ac 
 edrychasant ansaód y teyrnas honno. 69 
 
 Ac yn yr amser hwnnw yd oed Goffar 
 Ffycty yn vrenyn yn y wlat honno. ac 
 gwedy klybot o hona6 ef rydyskynnu llyg- 
 hes o estraón kenedyl ar ter^yn y teyrnas 
 ef. Anvon kennadeu a oruc ynteu y syllu 
 ac y wybot pa beth a vynnynt. ae ryvel ae 
 hecîóch. 70 Ar kennadeu hynny a kyrchas- 
 ant parth at y llogheu. wynt a kyvarvuas- 
 ant a Choryneus yn holy. Ar kennadeu 
 hynny a ovynnasant yda6 pa kanhyat oed 
 yda6 ef y hely íforest y Brenyn kanys gos- 
 odedyc oed o hyn kynnevaot hyt na lavas- 
 ey nep hep kanhyat hely yn fforest y bren- 
 yn na thervysku ar yr anyveylyeyt a vey 
 yndy. 71 Choryneus hagen a wrthebaód 
 ydunt hyt na cheysyey es kanhyat y gan 
 neb y hely yn y lie bey da kanthao hely 
 ynclaó. Ac un or kennadeu yr hwn a 
 elwyt Ymbert a annelaód y wua ac a wr- 
 i6s Coryneus a sayth. a gochel e sayth 
 hagen a oruc Coryneus. a chyrchu Ymbert 
 ac a w6a e hun esygau y penn a oruc yn 
 dryllyeu. Ar rey ereyll or kennadeu a 
 ffoasant. 72 ac a vanagasant y eu brenyn 
 agheu kytymdeyth. a thrystau a oruc e 
 brenyn a chynnullaó 11 w ma6r wrth dyal 
 agheu y kennat yndunt. 73 Ac ysef a 
 wnaeth Brutus pan kygleu eu bot yn dyv- 
 ot kadarnhau y llogheu a gosot gwraged ar 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 481 
 
 meybyon yndunt. Ac ynteu ar holl yra- 
 ladwyr y gyt ac ef a aethant yn erbyn y 
 llu. Ac gwedy ymkyvarvot ygkyt gyrat 
 ymlad o bob parth. 74 Ac gwedy trewlyaö 
 llawer or dyd yvelly kewylyd vu gan Cór- 
 yneus hwyret yd oed ef yn kaffael y wud- 
 ugolyaeth a gwelet y elynion yn kyn glew- 
 et ac yd oedynt yn gwrthwyneba udunt a 
 hep rykaffael o wyr Tro y wudugolyaeth. 75 
 Sef a oruc Coryneus galw y lewder attaó. 
 a chymryt y vydyn ehunan ar y parth de- 
 hau ir wróydyr a chyrchu y elynyon. Ac 
 ny orffwysey. 76 ef o kywarsanhu yr rey 
 hynny hyt pan aeth trwy'r holl vydynoed 
 ac eu kymmell ar fo yn hollaól. kanys 
 gwedy kolly y kledyf o honaó y tyghet- 
 ven a wasanaethós bwyall deu fynyaóc yd- 
 a6. a pha beth bynnac na gwr na march a 
 kyvarffey ac ef ar un dyrnaót y gwahaney 
 owarthaf y pen hyt y dayar. Anryved 
 hagen oed gan pa6b or a welhey Coryneus 
 meynt oed yndaó o nerth ac angerd a ched- 
 ernyt a dewred a chan eskytweyt a threyg- 
 la6 y wuyall deuvynyaoc honno yn y law 
 ymplith y elynyaöl vydynoed y dywedey ef 
 fal hyn. Pa beth a ffowch chwi ofynogyon 
 ergrynnedyg. ymchwelóch ymchóelwch ac 
 ymledóch a Choryneus. gwae chwy rac 
 kewylyd y saul vylyoed honno o wyr en 
 ifo rac un gwr. ac or e wed hon y gwatwar- 
 ey wynt. 78 
 
 Ac ar hyny sef a oruc yarll a elwyt Sy- 
 wart y gyt a thry chant marchaóc ymchwel- 
 yt a chyrchu Coryneus. Ac yssef a oruc 
 Coryneus gochel y dyrnaót adan y daryan 
 a choffau y wuyall ddeufynya6c a oruc a 
 gossot ar warthaf y penfestyn ae holly yn 
 dwyran a oruc yda6 hyt y dayar. Ac yn 
 y lie yn ddyanhot kymmell yr rey ereyll 
 arffo a oruc kan gwneuthur gwychraf aerva 
 o nadunt. A phaób or gelynyon yn ey 
 erbyn ef ehun. Ac ynteu yn erbyn pa6b. 
 Ac ar wuỳall honno y trychey ef pen y 
 un. ac y arall vreych y wrth y escwyd. y 
 ereyll y gwahaney eu traet ac eu hes- 
 ceyryeu y wrth eu corfforoed. A gwedy 
 gwelet o Brutus hynny kyrchu a oruc yn- 
 teu ae vydyn y gyt ac ef oy kan wrth wyau. 
 ac yna y bu'r lleveyn ar gordery. yna y bu 
 newydya6 mynych dyrnodyeu o pob parth 
 a dyrvaor eyryf o kalaned. Ac ny bu yna 
 un gohyr y uudugolyaeth a kavas Brutus a 
 gwyr Tro. a GoiFar vrenyn ae ffychtyeit 
 y gyt ac ef a ymchwelassant ar ffo ac odyna 
 y kyrchus ef eythavoed Ffreync y ke\s- 
 sya6 nerth a chanhwrthwy y gan y kereynt 
 ay kytymdeythyon. Ac yn amser h6n6 
 yd oedynt y deudec gogyvurd yn medu 
 Ffreync. ar rey hynny a adaössant o kyt 
 
 duundeb górthlad y estraón kenedyl o ter- 
 vyneu Angyw a Pheyttw. 79 
 
 Ac o achaós y wudugolyaeth honno ar 
 rydywedassam ny wchot llewenyd a kym- 
 yrth Brutus yndaó. ac o yspeyl yr rey 
 lladedyc kyvoethogy y wyr e hun a oruc. 
 Ac gwedy liynny eylweyth eu llunyaethu 
 wynt yn vydynoed. ac y velly kerdet tros 
 y wlat a mynnu y dyleu hy hyt ar dym. a 
 llenwy y longheu o bob kyvryw olut a da 
 dayaraól. Ac gwedy hynny trwy dan a 
 hayarn dystryw y dynassoed o pob parth. 
 ac odyno kynny y kudyedygyon gollidoed a 
 sswllt. ac ameythyau y tyred yn llwyr. a 
 mynnu dyleu y dyryeyt kenedyl honno yn 
 hollaól trwy creulaón aerva. Ac or dy wed 
 y velly ef a doeth hyt y lie y gelwyr yn 
 awr dynas Twrn. 80 Ac gwedy gwelet o 
 honau yna lie adas y dyogeluch a chedernyt 
 ef a vessuros yna lie kastell. ac ae goruc. 
 hyt pan alley ynteu kaffael yno dyogelóch 
 o bey reyt ydaó urthau. kanys ofyn oed 
 arnaó dyvot GoiFar Ffychty a brenhyned 
 a tewyssogyon Ffreync kanthao wrth 
 ymlad ac ef ac y dyal arna e sarhaed ar 
 rywnathoed ynteu yda6 ef. Ac or dywed 
 gwedy darvot gwneuthur e kastell hónnó 
 ef a arhoes yna trwy yspeyt deu dyd. 
 dyvotygaeth Goffar Ffychty kan emdyryet 
 oy gallder ef ac oy doythynep a glewder yr 
 yewenctyt or oed enteu en rac vlaynu 
 arnadunt. 81 
 
 Goffar hagen Ffychty gwedy klybot o 
 honaó yn dyeu bot y Trouanwyssyon yn 
 kyndrychaol yn y lie honno ny orffwyssus 
 ef na dyd na nos yn kerdet hyt pan dyvu 
 hyt yno. Ac yn y weles kestyll Brutus 
 ae luesteu ae pebylleu. Ac gwedy edrych 
 yn agaró o honaó ar hynny glas chwerthyn 
 kellweyryedic a oruc a dywedwyt val hyn. 
 Gwyskuch wyr amdanaóch. 83 gwyscóch 
 ych arveu a bydyn6ch. a hep un gohyr 
 kymmeron yr hanner gwyr hyn a dalyun 
 wynt megys deveyt ar rannón wynt yn 
 keyth ym pob lie ar traws yn teyrnassoed. 83 
 
 Ac yn y lie yn dyannot kymryt awnaeth 
 pa6b y arveu a gwyska6 yn kyvlym am 
 danaó a thrw}^ deudeg bydyn ymkyweyr- 
 ya6 a chyrchu eu gelynyon. Ac yn erbyn 
 hynny or parth arall bydyn a6 a wnaeth 
 Brutus y kytymdeythion ynteu nyt yn 
 wreygyaól hagen namyn yn wra6l ac yn 
 doeth dysku udunt pa wed y deleynt 
 kyrchu neu kylyao. neu ymlad ac yn 
 dyanhot ymlad a orugant yn drut ac yn 
 kalet. ar Trouanwyssyon a wnaethant 
 aerva dyrvaor y meynt oc eu gelynyon hyt 
 ar dwy vyl hayach o wyr gan eu kymmell 
 ar ffo. 84 Ac yn y lie mwykaf vey nyver 
 
482 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 mynychaf yw yna damweinya6 e wudugol- 
 yaeth. A clianys mwy teyrgweytli oed 
 lw Ffreync nogyt un Brutus, kyt ry plykyt 
 wynt ar y dechreu. or dywed ymkyweyr- 
 ya6 a ortigant a chyrchu gwyr Tro a llad 
 llawer o nadunt. ac eu kymmell yr kastell 
 tracheuyn a medylyaó wnaethant eu gwar- 
 chae yna wynt yn y vey reyt udunt trwy 
 newyn ymrody yn ewyllys y Ffreync. Ac 
 gwedy dyvot y nos eyssyoes y kaussant 
 gwyr Tro yn y kyglior niynet Coryneus ae 
 wyr kanthao allan hyt y mewn llwyn koet 
 ker eu Haw a llechu yno hyt y dyd. A 
 plian delliey y dyd mynet Brutus ae hi 
 kantliao allan y ymlad ae elynyon a plian 
 vey kadarnhaf y wrwydyr dyvot Coryneus 
 ae vydyn kantliao or parth yn ol oy elyn- 
 yon ac eu Had. A megys y dywedassant 
 y velly y gwnaetliant oy kytvundep. A 
 trannoetli pan dyvu y dyd bydynaó a oruc 
 Brutus a mynet allan y emlad. ar Ffreync 
 a kyvodassant yn eu herbyn. ac yn y lie y 
 syrthyassant ac y brathwyt llaóer o bop 
 parth. 85 ac yna y lladaód gwas yeuanc o 
 Tro ney y Yrutus y gyt ae un kledyf 
 chwech chant o wyr nyt oed hagen eythyr 
 Coryneus yn y llu gwas dewrach no 
 hwnnw. 86 Ac eyssyoes ydamkylchyn6s 
 llawer oy elynyon ef ac y lias yna ef ac 
 ysef oed y gwas Torn, ac oe enw ef y 
 gelwyr y dynas yr hynny hyt hedyw 
 Tóron. 87 Ac ar hynny y doeth Coryneus 
 a theyr myl o wyr arva6c ygyt ac ef yn 
 dyrybud or tu ol y Ffreync a gwneuthur 
 aerva trom o nadunt. 88 
 
 A phan welsant y Ffreync hynny kym- 
 ra6 a chythrud a aeth yndynt o tebygu bot 
 yn w6y noc yd oed y llu ac ymchwelut ar 
 eu ffo. ac eu hyrnlyt a wnaethant gwyr 
 Tro ac eu llad ac eu gwascaru hyt pan 
 kaossant y wudugolyaeth. a chyt bey mawr 
 defnyd lleóenyd y Yrutus or rykaffael o 
 honaó e wudugolyaeth honno. Tryst 
 eyssyoes oed am ry llad Torn y ney. 89 a 
 bot y nyver yn lleyhau ae elynyon en 
 amlhau. 90 ac en pedrus kanthao or dywed 
 padyw e damweynyey e wudugolyaeth. 91 
 Sef a kavas yn y kyglior hyt tra vey er 
 rann wuyhaf oy lu kanthao. 92 mynet yn y 
 longheu y gyt a chlot y wudugolyaeth 
 honno. Ac o kyt kyghor y ketymdeythyon 
 ed aeth ant en eu llongheu. Ac eu llenwy 
 o pop kyvryw golut a da dayaraól. Ac y 
 gyt hyrwyd gwynt e deuthant hyt er ynys 
 oed adawedyc udunt trwy dwy wa6l wrthep. 
 ac y traeth Totenys e daethant yr Tyr. 93 
 
 Ac yn yr amser hunnu y gelwyt yr enys 
 lion e wen ynys. 94 a dyffeyth oed eythyr 
 echedyc o kewry en y chyvanhedu. tec 
 
 hagen oed y hansa6d o avonoed tec a 
 
 pbyscaót yndunt. a choedyd a bwystvylet 
 
 gwyllt endynt yn amyl a bodlaón wuant 
 
 yr lie wrth presswylyaó yndaó. Ac gwedy 
 
 gwelet or kewry wynt yn damkylchynu yr 
 
 enys. fo a orugant yr gogoveu ac yr myn- 
 
 yded. Ac yna trwy kanhyat Brutus yr 
 
 rannwyt yr ynys. ac e dechreuassant y 
 
 chyvanhedu a dywyllyau y tyred, ac adey- 
 
 lat tey. ac yn ychydyc o amser gwneuthur 
 
 dyrvaor kyvanned arney. ac y mynnós 
 
 Brutus galu yr ynys oe enu ef Brytaen. ar 
 
 kenedyl Brytanyeyt. ac o henny allan er 
 
 yeyth er lion a elwyt kyn no henny yeyth 
 
 Tro neu enteu kam Groec a elwyt gwedy 
 
 henny Brytanec. ac or un ryw dysc hunnu 
 
 e mynnós Coryneus galó yrann enteu or 
 
 enys Kernyw ae pobyl. eu Korneuyeyt 
 
 kanys pan rannwyt e kavas Coryneus 
 
 dewys. ac e dewyssus ynteu yr ran honno. 
 
 kanys eno yd oedynt y kewry yn amlhaf 
 
 ac nad oed dygryvach dym kantliao enthi 
 
 noc ymlad ar rey henny ac ym plyth yr 
 
 rey henny yd oed un anthyghetvennol y 
 
 veynt a deudec kyvyd oed y hyt. 95 a chym- 
 
 meynt oed y angerd ac y tynney clerwen 
 
 er y meynt oe gwreyd megys gwyalen coll 
 
 vechan. kany yskytweyt vnweyth. Ac 
 
 val yd oed Brutus dywrnawd yn aberthu 
 
 y Dyana yn y porthloed rydyskynnassey 
 
 yndy ynachaf y ka6r hónnó yn dyvot ar i 
 
 ugeynvet or keuri ereyll y gyt ac ef ac yn 
 
 gwneuthur creulaón aerva or Brytanyeyt. 
 
 Ac eyssyoes eu damkylchynu a wnaethant 
 
 e Brytanyeyt ac eu llad oil eythyr y kawr 
 
 ma6r hunnu ar ry archassey Brutus y gad6 
 
 y welet katwent ac ymdrech yr rygthaó ef 
 
 a Coryneus. kanyt oed dym dygryvach 
 
 kanthao nor ryw katwent honno. ac y 
 
 ymdrech yd aeth Coryneus ar ka6r a phob 
 
 un o nadunt a kymyrth gavael ardurn ar 
 
 y gylyd. ac ymtaraó. a gwascu a oruc y 
 
 kawr Coryneus attaö a thorry teyr assen 
 
 yndaó un yn yr ystlys deheu a dwy yn yr 
 
 assu. 96 a llydyaó a wnaeth Coryneus. a 
 
 dyrchavael y kawr ar y yscóyd a oruc. ac 
 
 or veynt y gattey pwys yr agkyghel hunnu 
 
 redec a wnaeth a chyrchu pen gorwchel 
 
 carrec a b6ró yr anthyghedvennaol anyveyl 
 
 Ii6nn6 97 y ar y ysckwyd trwy yskythred 
 
 kerryc hyt pan wu yn vyl o dryllyeu ac yn 
 
 y gochassant y tonneu y waet ef. Ac yr 
 
 hynny hyt hedyw y gelwyr y lie hónnó 
 
 11am Goemagoc neu ynteu megys y geilw 
 
 ereyll ef Ham y kawr. 98 
 
 Ac yna gwedy rannu o Yrutus y teyrnas 
 rwng y wyr ynteu a chwennychu adeylat 
 dynas. ac ynteu a edrychws pa le y bey 
 teylwng kanthao adeylat dynas a vey 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 483 
 
 kyvurd ar hunn a vynney ynteu y wneu- 
 thur. Ac gwedy krwydraw o honaó llawer 
 o leod or dywed ef a deuth hyt ar avon 
 Themys. ac yno y kavas le a wu adas 
 kanthao wrth adeylat. Ac yno yd adeylus 
 ef dynas ac e gelwys ef y dynas hónuó Tro 
 newyd. Ar enu hónnó a parhaus amey 
 hyt yn oes Llwd vap Bely" bra6t Kas- 
 wallaón vap Bely y gwr a ymladas ac 
 Wlkessar amherawder Ruveyn. Ac gwedy 
 kaiFael o Lwd y vrenhynyaeth y kadam- 
 ha6s ynteu y dynas o keyryd a thyroed 
 amvroed anrydedus. ac y gelwys o en6 e 
 hun Kaer Lwd. ac or aclios h6nn6 y bu 
 tervysc y rygthaó ynteu a Nynnyaó y vraut 
 am keyssyao o honaó ef dyffody enw Tro. 100 
 A chanys traethóa Gyldas en eglur or ter- 
 vysc h6nn6 urth hynny y peydyeys ynheu 
 rac hacrau om tlaót ethrylyth y amatraód 
 gwr mor kyffrwys hvawdy] a hónnó. 
 
 Ac gwedy darvot y Yrutus adeylat 
 o dynas ty dywedpwyt wuchot. 101 gossot 
 kywdaotwyr a oruc yndaó. ar rody 
 kyvreytliyeu a breynliyeu udunt trwy 
 yr rey y gellynt buchwedokau gan hedóch 
 a thagneved ynda6. Ac yn yr aniser 
 hunnu yd oed Hely offeyryat o Sylo ym 
 blaen pobyl yr Ysrahel yg gwlat Iudea. ac 
 yd oed yr arch ystafen ygkeytliywet e 
 ffylystwyssyon. 102 ac yd oedynt yn gwled- 
 ychu Tro ineybyon Hector kadarn vap 
 Pryaf gwedy ry dyliol plant Antenor o 
 honey ymdeyth. Ac yn yr Eydal yd oed 
 Sylvyus Eneas yn trydyd brenhyn gwedy 
 Eneas Yskwdwyn e ewythr brawt y tat y 
 Brutus. 
 
 Ac gwedy kyoeyryav a llunyethu pob 
 peth ar hyt yr ynys yn tagnevedus ac ad- 
 eylat y kaer ar dynas. 103 kysku a oruc 
 Brutus gyt ac ygnogen y wreyc. 104 a thry 
 meyb a anet ydaó o honey. Sef oed enw- 
 eu yr rey hynny. 105 Locrinus. Kamber. 
 Albanactus. ac ym pen y pedwared wul- 
 wydyn ar rugeynt gwedy y dyvodedygaeth 
 y enys Prydeyn y bu varw Brutus. 106 ac a 
 cladwyt yn y kaer a adey]assey ehun yn 
 anrydedus. Ac yr rannassant y veybyon 
 yr ynys yn teyr ran yr rygthant. 107 Ac y 
 Locrinus kanys yr hynaf oed y dygwydós 
 yr ran berved or ynys yr hon a elwyr 
 Lloegyr oe enw ef. 108 Ac y kymyrth 
 Camber or tu arall y Hafren y rann a el- 
 wyr oc enw enteu Kymry. 109 ac y kymyrth 
 Albanactus y gogled yr ran a elwys enteu 
 oe enw ef Alban. A honno a elwyr yn yr 
 amseroed hyn Yskotlont. 110 ac gwedy eu 
 bot e velly yn tagnhevedus trwy hyr am- 
 ser y deuth Humyr brenyn Huna6t a 
 llyghes kantha6 hyt yr Alban. ac gwedy 
 
 ymlad ac Albanactus y lad a oruc a chyni- 
 mell y pobyl oed gyt ac ef ar ffo hyt ar 
 Locrinus. 111 a gẃedy gwybot or kyvranc 
 honno o Locrinus. 112 kymryt Kamber y 
 vra6t a oruc y gyt ac ef a chynnullaó eu 
 llu a chyrchu. 113 yn erbyn Humyr vrenyn 
 Hunaót hyt yg glan yr avon a elwyr 
 Humyr. ac ymlad ac ef yno ae kymmell ar 
 ffo. Ac yn y ffo hónnó y bodys Humyr ar 
 yr avon honno. ac edewys ynteu y enw ar 
 yr avon yr hyn hyt hedyó. 114 Ac gwedy 
 kaffael o Locrinus y wudugolyaeth honno 
 rannu yr yspeyl oy kytemdeythyon a oruc 
 hep adaó dym ydau ehun eythyr teyr mor- 
 wyn enryved eu pryt ac eu tegwch a kav- 
 as yn e llogheu. Ar pennaf or teyr mor- 
 wyn hynny oed verch y vrenyn Germanya. 
 ac a clugassey Humyr kanthao pan wuas- 
 sey yn anreythyaö y wlat honno. Sef oed 
 enw y vorwyn honno Essyllt. 115 ac nyd yd- 
 oed hawd kaffael dyn kyndeket na chym- 
 ryt a hy yn yr hollvyt. kanys gwynnach 
 oed y chnaót mor echtewynnedyc askorn 
 morvyl. ac no dym a ellyt dyharebu o 
 honaó. 116 A dyrvaor serch a charyat a 
 dodes Locrinus arney a mynnu y chymryt 
 yn wreic wely yda6. Ac gwedy klybot o 
 Coryneus hynny llydyaó a oruc yn vaor 
 kanys kyn no hynny ry wnathoed Locrin- 
 us amvot y kymryt y verch ef yn wreyc 
 yda6. 117 
 
 Ac wrth hynny kyrchu Locrinus a 
 wnaeth Coryneus a dan treyglaó bwyall 
 deuvynyaoc yn y law deheu a dywedwyt 
 wrthau yr amadraód hónn Ae megys 
 hyn Locrinus y tely di y my yssaól vrac- 
 thau a gwelyeu a kymereys y tros dy tat 
 fy hyt tra wuhvm y yn kynydu tyr a day- 
 ar yda6 ef. 118 kymryt alldudes hedyw yn 
 wreyc yt ny udost ty pa le pan henyw. a 
 gwrthot vy merch ynheu. Etnebyd hagen 
 nat prydverth yt hynny ac nat dy pryt hyt 
 tra parhao nerth yn y breych deheu hónn. 119 
 yr h6nn a ladaód y sawl kewry ar traeth- 
 eu ynys Prydeyn. Ac evelly y okyvadau 
 yn vynych a dan treyglya6 y deuvynyaoc 
 wuyall. 120 Ac yna eyssyoes y daethant eu 
 kytemdeythyon o pob parth yr rygthunt y 
 eu tagnhevedu. 121 a chymmell ar Locrinus 
 kymryt merch Coryneus yn wreyc yda6. 
 Ac yna y kyskus Locrinus kan Gwendol- 
 en merch Coryneus. Ac yr hynny eyssy- 
 oes ny leyhaós karyat Essyllt kanthao 
 namyn y gossot mewn dayar ty o fewn 
 kaer Lundeyn. ac anwylyeyt yda6 yn y 
 chad6 ac yn y gwassanaethu ac yn y dy- 
 wallu o pob peth or a vey reyt ydy. a hynny 
 yn dyrgel. 122 Ac yno y deuey ef attey hy 
 en kudya6c. Ac evelly y bu yn mynnychu 
 
484 
 
 BRUT G, AB ARTHUR. 
 
 attey trwy yspeyt seyth mlyned hep wy- 
 bot o nep eythyr y annwylyeyt ehun a oed 
 yn y gwarchadó. namyn yn ryth abertliu 
 yn dyrgel yr dwyweu yd aey ef yno. 123 Ac 
 eno eyssyoes beychyogy a kavas Essyllt a 
 mercli a wn ydy. ac ys ef enw a dodes ar 
 honno Hafren. Ac yn yr unrhyw amser 
 h6nn6 beychyogy a kavas Gwendoleu a 
 a map a anet ydy hytkeu. ac ar y map 
 h6nn(5 y dodet Mada6c. 124 Ac ar Coryneus 
 y hentat yr rodet b6nn6 ar vaeth ac oy 
 dysku. 125 Ac em pen espeyt gwedy mar6 
 Coryneus ymadaó a wnaeth. Locrinus a 
 Gwendolen, ac ar ostec ardyrchavael Es- 
 syllt yn vrenhynes. ac wrth hynny llydyaó 
 a oruc Gwendoleu yn dyrvaor eythyi' mod. 126 
 a mynet liyt yg Kernyw a chynnullaó y 
 llu mwybaf a allws y kaffael wrth. ryvelu 
 ar Locrinus. ac ar Ian yr avon a elwyr 
 Sturam emkyvarvot a wnaethant. ac en e 
 wurwydyr honno o ergyt sayth y lias Lo- 
 crinus. Ac yna y kyinyrth Gwendoleu 
 llywodraeth y teyrnas yn y Haw ehun ac 
 arveru o tataól creulonder. Ac erchy a oruc 
 Gwendoleu body Essyllt a Hafren y merch 
 yn yr afon honno. 127 Ac gwedy hynny gwys 
 a ossodes tros wynep ynys Prydeyn galw 
 pawb or avon honno o enw y vorwyn 
 honno Hafren. Ac y velly y gelwyr yr 
 avon honno o enw y vorwyn Hafren yr 
 hynny hyt hedyw. 128 
 
 Ac gwedy hynny cleudec mlyned göecly 
 Had Locrinus y gwledvchus Gwendoleu. a 
 dec mlyned y buassey Locrinus yn vrenhyn 
 kyn no hynny ac gwedy gwelet o Wendol- 
 eu Mado6c y map yn oedran y galley ynteu 
 bot yn vrenhyn. hy a rocles gwyalen y 
 teyrnas yn y law. ac ae harderchoges ef 
 yn vrenhyn. a hytheu ehunan a vu bod- 
 la6n ar Kernyw oy gossymdeythyaó hyt 
 tra wu vyw. Ac yn yr amser h6nn6 yd 
 oed Samuel prophwyt yn gwledychu ym 
 blaen pobyl yr Ysrahel jg gwlat Iudea a 
 Sylvyus Eneas etwa yn vyw yg gwlat yr 
 Eidal. ac Omyr etwa yn traethu y kathleu 
 yn eglur clotvaor. 129 
 
 Ac gwedy urdaó Madaóc yn vrenhin 
 gwreyc a vynna6d a deu vap a vu ydaó o 
 honey. Sef oed yr rey hynny. Mymbyr 
 a Mael. a deugeyn mlyned y bu Ŷadaóc 
 yn hedóch tagnhevedus yn gwledychu. Ac 
 gwedy marw Madaóc tervysc a kyvodes y 
 rwng y deuvap am e kyvoeth. kanys pob 
 un o nadunt a vynney kaffael e vrenhyn- 
 yaeth o kobyl. ac eyssyoes Membyr a vyn 
 na6d dwyn y enny ef ar perífeythdaót ac 
 wrth hynny ef a wnaeth datleu o eskus 
 gwneuthur llunyeth ar tagnheved yr ryg- 
 thunt. ac yn y datleu hónnö y perys ef 
 
 Had Mael y vra6t. ac gwedy Had Mael j 
 kymyrth Membyr llywodraeth yr holl 
 teyrnas. 130 a chymmeynt y creulonder a 
 kymyrth endaó en erbyn y pobyl hyt pan 
 ladaód ef hayach holl dyledogyon y teyrn- 
 as or a tebykey ef keyssyao ky vody yn y 
 erbyn. Ac y gyt a hynny amadau a 
 wnaeth ae wreyc pryaót or hon y ganodoed 
 yda6 yr arderchaóc was ieuanc Efra6c 
 kadarn. 131 ac arveru ac ymrody y pech- 
 a6t Sodoma a hynny yn erbyn dedyf ac 
 anyan yr hyn oed kassach kan Dyw no 
 dym arall. 132 ac val yd oed yn hely dywyrn- 
 a6t yn yr ugeynvet wulwydyn oe arglwyd- 
 yaeth y wrth y kytymdeythyon y mewn 
 glyn koedaoc yd ymkynnullassant yn y 
 pen lluossowgrwyd o vleydyeu kyndeyr- 
 ya6c. ac yn truanhaf y llyghassant ef. 133 ac 
 yn yr amser hunnu yd oed Sawl un vrenyn 
 yn yr Ysrahel. ac Eurystheus yn Lacede- 
 monya. 134 
 
 Ac yna gwedy marw Membyr yd urd- 
 wyt Efra6c y vab ynteu yn vrenhyn. Gwr 
 mawr y twf ac anryved y kedernyt ae 
 dewred oed hónnó. Ac un wulwydyn 
 eyssyeu o deugeynt y bu yn gwledychu ar 
 ynys Prydeyn. 435 Ef gyntaf gwr gwedy 
 Brutus a aeth a llyghes kanthao y ffreync 
 ac gwedy Hawer o ymladeu a Had dyves- 
 sured or pobyl ef a cly vu adref kan wudug- 
 olyaeth ac amylder o da a golut eur ac ar- 
 yant kantha6. i36 Ac gwedy hynny ef a 
 adeylaód dynas. 137 or parth dra6 y avon 
 Humyr. ac ae gelwys oe enw ehun Kaer 
 Efra6c. ac yn yr amser h6nn6 yd oed 
 Davyd prophwyt yn vrenyn yg Kaerssal- 
 em a Sylvyus Latymis yn vrenyn yn yr 
 Eydal. a Gad a Nathan ac Assaf yn pro- 
 phwydy yn yr Ysrahel. ac y gyt a hynny 
 hefyt Efraóc kadarn a oruc kaer Alclut 
 kyverbyn ac Yskotlont. I38 a chastell mynyd 
 Agned yr h6nn a elwyr yn awr kastell 
 y morynyon ar vynyd dolurus. Ac y gyt 
 a hynny hefyt ef a anet ydaó ugeyn meyb 
 o ugeyn wraged a oedynt yda6. a deu- 
 geyn mlyned yn wychyr kadarn y gwled- 
 ychós ar holl teyrnas ynys Prydeyn ac ys 
 ef oedynt enweu y meybyon. 139 
 
 Brutus Taryan las. oed y map hynaf 
 yda6 140 Maredud. SeyssyU. Rys. Morud. 
 Bleyducl. Yago. Bodlan. Kyngar. Yspad- 
 aclen. Gwaól. Dardan. Eydol. Yvor. Hec- 
 tor. Kyngu. Gereynt. Run. Asser. Howel. 
 Ac ys ef oedynt enweu y verchet ef. 1 * 1 
 Gloewgeyn. Ignogen. Euda6s. Gwenllyant. 
 Gwawrdyd. Agharat. Gwendoleu. Tang- 
 hwystyl. Gorgon. Median. Methael. Efrar. 
 Maelvre. Kamreda. Ragau. Gwael.Ertus. 142 
 Best. Keyn. Stadud. Efren. 143 Blayngeyn. 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 485 
 
 Avallacli. Angaes. Galaes teccaf morwyn 
 oed honno or a wu ygkytoes a hy yn ynys 
 Piydeyn a Ffreync. 144 Gweyrvyl. Perweur. 
 Eurdrec. Edra. Anor. Stadyalt. Egron. 
 At rey liyniiy oil a anvones E£ra6c hyt at 
 Sylvyus ygar oed yn vrenyn yn yr Eydal. 
 ac enteu ae rodes wynt yr gwyr bonedykaf 
 a hanoedynt o genedyl Tro. ar rneybyon a 
 aethant a llyghes kanthunt ac Asser y 
 bra6t yn tewyssaöc arnadunt hyt yn Ger- 
 manya ac o kankwrthwy Sylvyus wynt a 
 oreskynnasant y wlat bonno ac a gwled- 
 ycbassant yndi. 145 
 
 Brutus hagen Taryan las ehun a trygós y 
 gyt ae tat yn yr ynys 6rtb kyinryt y teyrn- 
 as gwedy ef a deudec mlyned y gwledych- 
 6s ynteu gwedy y tat. 146 
 
 Ac yn ol Brutus Taryan las y deutb 
 Lleon y vap ynteu. Gwr oed bónnó a 
 karey kedoch. ac gwedy gwelet o bona6 y 
 kyvoetb yn llwydaó ac yn bedycbupoppetb 
 6rtb y gygbor ef a adeylaód dynas yg go- 
 gled yr ynys bon ac ae gelwys oe enw ehun 
 Kaer Lleon ac yn amser b6nn6 yd adeylós 
 Selyf tbeniyl yr Arglwyd yg Kaerussalem 
 ac y deutb brenbynes Sabba y warandaó y 
 doetbynep ef. ac y deutb Sylvyus ypytus 
 yn lie y tat yn vrenyn yn yr Eydal. ac yn 
 dywedd y oes llescu a wnaeth. a pbum 
 mlyned ar rugeynt e bu yn gwledycbu. Ac 
 oy lesked ef ar dy wed y oes y kyvodes ef 
 kytoradaol tervysc yn y teyrnas. 147 
 
 Ac góedy Lleon y gwledychós Run Pal- 
 adyr vras y vap ynteu un wlwydyn eyssyeu 
 o deu ugeynt hónnó a due y pobyl oc eu 
 tervysc ar tagnbeved a dubundep. Ac ef 
 bevyt a adeylós Kaer Keynt. a Cbaer 
 Wynt. a Cbastell mynyd Paladyr. yr bon 
 elwyr yn awr Kaer Septon. ac yna tra ad- 
 eylut y gaer bonno y bu eryr yn proffwyd- 
 a6 ac yn dywedyt darogoneu yr ynys bon. 
 Ar amadrodyon bynny bey tebyken y eu 
 bot wynt yn wyr ny ocbelèû y eu byskryv- 
 ennu wynt megys yr rey ereyll. 148 Ac yn 
 yr amser yd oed Cappys Sylvyus yn vren- 
 yn yn yr Eydal. ac Aggeus ac Amos, ac 
 Hyeu a Iobel ac Azaryas yn proffwydy yn 
 yr Ysrabel. 
 
 Ac gwedy marw Pun y deutb Bleidud y 
 vap ynteu yn vrenyn ugeyn mlyned ar y 
 teyrnas bon. ar gwr b6nn6 a adeylós Kaer 
 Vadon. ac a oruc yndy yr enneynt twymyn 
 yr medygynyaetb ac artymyr yrmarwaól. 149 
 Ar gweytbret b6nn6 a abertbós ef yr dwy- 
 wes a elwyt Mynerva. ac adan yr enneynt 
 b6nn6 y gossodes ev tan beb dyffody bytb 
 yn wryebyon nac yn llwdw. namyn pan 
 dechreuey dyffody yna eylweytb yd ym- 
 chweley yn tanaólyon pelleneu kerryc. Ac 
 
 yn yr amser b6nn6 y gwedyós Helyas byt 
 na delbey glaw. ac e bu hep dyvot un 
 davyn glaw chwemys a theyrbl yned yg 
 gwlat Kaerussalem. t5 ° Ar Ble} T dud b6nn6 
 dyrvaor etbrylyth a kavas. ac ef yn kyntaf 
 a dyskus kelvydyt nygromans trwy teyrn- 
 as enys Prydeyn. Ac ny orffowyssós ef o 
 dyebemygu kelvydodeu a cbyóreynrwyd 
 hyt pan wnaetb eskyll ac adaned yda6 
 ehun a phrovy ebedec trwy orwchelcler yr 
 awyr. Ac yna y syrtbyós ynteu ar tem- 
 byl Apollo yn Llundeyn. ac yd yssygós ef 
 yna yn llawer o dryllyeu. ac yna y klad- 
 wyt m 
 
 Gwedy rody Bleydud yr tygbetvenneu y 
 dyrchawyt Llyr y vap ef yn vrenyn. A 
 tbry ugeyn mlyned y bu ef yn wyebyr ac 
 yn 6ra6l yn gwledycbu y teyrnas. 152 A 
 Llyr b6nn6 a adeylós dynas. ar avon Sor- 
 ram ag ae gelwys yn Kymraec Kaer Llyr. 
 ac yn Saysnac y gelwyr Leyrcester. 153 ac ny 
 bu ydaó ef un map namyn teyr mercbet. 
 ac ys ef oedynt enweu yr rey bynny. Gon- 
 orylla. Kaga6. Gordeylla. a dyrvaor karyat 
 oed kan eu tat udunt. Ac eyssyoes mwy 
 y karey y vercb yeubaf ydaó nor dwy er- 
 eyll. 154 A pban ydoed ef yn llytbraó partb 
 a heneynt medylyaó a oruc pa wed yd ad- 
 awey y kyvoetb oy vercbet gwedy ef. Ac 
 ys ef a wnaetb provy pwy wuybaf oy 
 vercbet ae karey megys y galley ynteu ad- 
 a6 o bonno y ran oreu or kyvoetb kan wr. 
 a galw a wnaetb attaw Gonorylla y verch 
 bynaf ydaw a gofyn ydy pa veynt y karey 
 by ef. a tbygbu a oruc bytbeu yr nef ac yr 
 dayar bot yn wuy y karey by ef noe ben- 
 cyt ehun. a cbreclu bynny a wnaetb ynteu 
 a dywedwyt wrtliy kan oed kymeynt y 
 karey by ef a bynny yr rodey ynteu by yr 
 gwr a dewyssey yn ynys Prydeyn a tbra- 
 yan y kyvoetb genthy. 155 Ac yn ol bynny 
 y gelwys ef Ragau attaó y vercb eyl hynaf 
 a govyn y bonno pa veynt y karey bytbeu 
 ef a tbygbu a wnaeth bytbau y kyvoeth 
 nef a dayar hyt na alley dywedwyt ar y 
 thavaot leveryd meynt y karey by ef. a 
 chredu bynny a wnaetb jmteu. ac ada6 y 
 rody hytheu yr gwr a dewyssey a tbryded 
 ran y kyvoetb genthy. 156 Ac gwedy bynny 
 y gelwys ef Gordeylla y vercb yeubaf ydaö 
 attaó. yr hon a karey ef yn wuybaf a gov- 
 yn ydy hytheu pa veynt y karey hytheu 
 ef. Ac yna atnabot a wnaeth Gordeylla 
 rycredu oy tat y yr amadrodyon anlyedus 
 tóyllodrus rydyöedyssyat y chwyoryd 6rth- 
 a6. a phrovy y that a oruc. a gurtbep yda6 
 yn amgen noc y górtbesbessynt wy yda6 
 ef. Ac ar e wed bonn e rodes hytheu at- 
 teb yda6. Ny chredaf y bot merch a alio 
 
486 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 karu y that yn wuy noc y dely liy y caru. 
 nac ae dywetto onid trwy gellweyr kan 
 gelu g6yryoned. 157 Ac 6rth hynny myvy 
 ath kereys ty eyryoet megys tat ag et6a 
 hep peydyaó or arvaetli h6nn6. ac o cheyssy 
 m6y no hynny gwarandaó dy dyheuróyd 
 meynt dy garyat dy genhyf y a gossot ter- 
 vyn yth orcheston. ac ysef yw hynny yn 
 y meynt y bo de kyvoeth ath yecliyt ath 
 deóred. yn y veynt honno y karaf y ty. 158 
 Ac ena kyffroy a llydyaö a oruc y that 
 wrthy. a thebygu mae o dyhewyt i challon 
 y dyóedassey hy yr aniadrodyonhynnyahep 
 annot dyóedwyt wrthy val hyn. kanys yn y 
 veynt honno yd ebryuygeyst ty heneynt dy 
 tat ty hyt na charut ty ef megys de ch wyoryd 
 ty. Mynheu ath varnhaf ty yn diran. 159 
 y gyt ac 6ynteu o ynys Prydeyn. Ry dy- 
 wedaf y kan wyt merch ym na rodwyf y ty 
 y wr os y tyghetven a damweynya hynny. 
 hyn hagen a kadarnhaaf na bydy vyth un 
 anryded ath chóyoryd. kanys m6y eyryoet 
 y kereys y ty dy noc wyntwy. a thytheu 
 ym karu ynheu yn lley noc wyntóy. 160 Ac 
 yna hep un gohyr o kyghor y wyrda ef a 
 rodes y dóy verchet hynaf yda6 yr deu te- ' 
 wyssaóc nyt amgen tewyssaóc Kerny6 ac 
 un gogled a banner yr ynys kanthunt hyt 
 tra vey vyo ef. ac gwedy bey var6 ynteu 
 llywodraeth yr holl ynys udunt yn deu 
 banner. 161 Gwedy hynny Aganyppus 
 brenyii Ffreync a kygleu clot teked Gor- 
 deylla nat oed nep or a alley y chyffebu o 
 prytagosgeda thegóch. 162 ac anvon ken- 
 nadeu a wnaeth hyt ar Lyr y that oy erchy 
 yn wreyc yda6. Ac ys ef y dy \va6t y that 
 yn atteb yr kennadeu kan parhau yn y lyt 
 ae kyifro wrthy. my ae rodaf ep ef yn llaw- 
 en hep arkyvreu. a hep da kenthi. kanys y 
 kyvoeth a rodassey yr merch et ereyll. ae 
 eur ae aryant. 163 ac gwedy mynegy hynny 
 y Aganyppus o karyat y voroyn ef a an- 
 vones y kennadeu eylóeyth trachevyn a dy- 
 öetpwy t. 164 bot ydaó ef dygaón o eur ag ar- 
 yant a chyvoeth ac nat oed dym eyssyeu ar- 
 na6 ef namyn kaffael morwyn vonhedyg 
 dyleda6c or hon y galley gaffael ettyved a 
 kynhalyey y kyvoeth gwedy ef. kanys ef 
 pyeuoed tryded ran Ffreync. Ac yn dy- 
 annot y rodet Covdeylla y Aganyppus.. 165 
 
 A gwedy llawer o amser a deçhreu o 
 Lyr lescu o heneynt y deu racdywededyc 
 defyon wchot a kyvodassant yg gwrthwyn- 
 ep yda6. ac oreskynnassant yr holl teyrnas 
 ac ae dugant y arna6 ae Uywodraetbyr hon 
 a Uywyassey ef en 6ra6l ac en wychyr ac 
 en clotvaor hyt yr amser h6nn6 ac o kyt 
 duhundep eyssyoes Maglaón tewyssaöc yr 
 Alban ae kenhelys ygyt ac ef a deu ugeynt 
 
 marcha6c kanthao. rac bot yn kewylyd yd- 
 a6 y vot hep varchogyon y gyt ac ef. 166 Ac 
 eyssyoes gwedy yspeyt dwy vlyned llydyaó 
 a wnaeth Gonoiylla y verch 6rtha6 rac 
 meynt oed o varchogyon y gyt ag ef. kanys 
 kypiys a vydey rwng y wassanaethwyr ony 
 cheffynt y gossymdeyth yn yr amylder y 
 mynnynt. Ac wrth hynny hy a dywaut 
 wrth y gwr bot yn dygaón oy that ugeyn 
 marchaóc yn y wassanaethu ef ac ellóng yr 
 ugeynt ereyll y ymdeith. 167 Ac wrth hynny 
 llydyaó a oruc Llyr. ac amada6 a Maglaón 
 a mynet hyt at Henöyn tewyssaóc Kernyw 
 yr h6nn yr rodassey ynteu Raga6 y verch 
 eyl hynaf yda6. Ac gwedy bot yn llawyn 
 y tewyssaóc 6rtha6. ny deuth eyssyoes pen 
 y wlwydyn hyt pan wu tervysc yr rwng eu 
 gwassanaethwyr. ac wrth hynny llydyaó a 
 oruc Raga6 a gorchymmyn oy that ollóng y 
 holl ketymdeythyon y ganthaó eythyr pym 
 marchaóc a vydynt yn y wassanaethu. 168 
 Ac wrth hynny llydyaó oddyeythr mesur a 
 oruc Llyr. ac ymchwelut eylweyth at y 
 verch hynaf yda6 o tebygu trugarhau o 
 honno urthaó ae kynhal ae varchogyon y 
 gyt ac ef. Sef a oruc hytheu trwy y llyt 
 ae chyffro tyghu y kyvoetheu nef a dayar 
 na chassey un gohyr y gyt a hy ony myn- 
 hey golhvng pob un y wrthaó. a bot yn 
 vodlaon y wassanaeth un marchaóc. Ac 
 y gyt a hynny dywedwyt 6rtha6 nat oed 
 reyt y wr kyvoet ac ef un lluossowg- 
 r6yd y gyt ac ef. na theulu achwanec y un 
 gur ae gwassanaethay. 169 Ac gwedy na 
 chafFey ef dym or a keyssyey gan y verch 
 ellwng y varchogyon a oruc oil y ymdeyth 
 eythyr un y gyt ac ef. Ac gwedy bod y 
 velly rynnaód o hona6. dwyn ar gof a oruc 
 y kyvoeth a hen teylygdaut ae anryded. ae 
 vedyant. a thrystau yn va6r a medylyaf) am 
 veynt y trweny ry dygwydassey ynteu yd- 
 a6. a medylyaé hevyt gowyaó y verch ar 
 ry athoed yda6 y Ffreyngc ac ovynhau 
 h}nny hevyt a oruc rac mor dygarat y 
 gellyghassey y kanthao. 170 Ac eyssyoes ny 
 alios ef a vey hwy dyodef envyget ac am- 
 arch kymmeynt ac a oed arnaó. Ac yna 
 kychwyn parth a Ffreync a wnaeth. 171 Ac 
 gwedy y vynet y mewn y Hong ac na wel- 
 ey nep 6rth y oscord ef namyn ar y trydyd. 
 kan wylaw e dywa6t ef yramadraódhónn. 172 
 Ae chwy yr anweledygyon tyghetvenneu 
 pa le y kerdoch chwy tros ych gnotaedyg- 
 yon hynt pa achaós yd ardyrchaussaòch 
 chwy vyvy eyryoet ac ar orwch elder an- 
 ryded. kanys mwy poen yw koffau pryth- 
 verthoch a chyvoeth gwedy y koller kanys 
 dyodef aghanoctyt hep ordyvneyt pryth- 
 verth6ch kyn no hynny. Mwy y gorth- 
 
BRUT G. ÀB ARTHUR. 
 
 487 
 
 ryrama hedy w cof yr amser h6nn6 yn yr 
 h6nn yd oed6n damkylchynedyg or sa6l 
 lean myl o varchogyon yn anreythyaö 
 gwladoed vygelynyon. ac yn destryw eu 
 kestyll ac eu dynasoed no dyodef poen yr 
 anghanctyt a wnaeth y gwyr hynny y my 
 yr rey a vydynt yna adan vyn traet ynheu 
 Owy a Dwyweu nef a dayar a da6 amser y 
 gallwyf y talw chwyl en y gwrthwynep yr 
 gwyr hynny yr rey ry oruc ymynheu dyvot 
 yn yr aghanoctyt hon. och Cordeylla vyg 
 karedyg verch y mor wyr yr amadraód teu- 
 ty. pan dywedeyst ty pan yw val y bey vyg 
 gallu am medyant am kyvoeth y a gallw 
 rody da o honaf. pan yw yvelly y karut ty 
 vyvy. Ac wrth hynny tra uv vygkyvoeth 
 a gallu rody o honaf pa6b am karey. ac nyt 
 my hagen a kerynt namyn vy rodyon am 
 donyew. a phan kyly ws y rey hynny y kyl- 
 yasant wynteu. Ac wrth hynny o pa tal 
 vyg karedyg verch y llavasaf yr ac kewyl- 
 yd kyrchu dy kyndrychyolder o ackaos ry 
 sorry o honaf fy wrthyt ty am yr amadrod- 
 yon hynny ath ry ellóng dytheu dy anrhyd- 
 edusach noch chóyoryd ty. yr rey g6edy 
 hey saól anrhyded a rodeys y udunt wy am 
 dugant ynheu yn dyanrydedassant ynheu. 
 ac a dan kwynao y agky vnerth ae aghanoc- 
 tyt yn y wed honno ef a doeth hyt yg Kar- 
 ytya y dynas yd oed y verch yndaó. 173 Ac 
 anvon kennat a wnaeth at y verch y ven- 
 egy ydy y ry6 agkyvnerth rykyvaroed. ac 
 ef. ac nat oed ydaw na b6yt na dillat ae 
 vot ynteu yn dyvot y keyssyao y trugared 
 hytheu. a phan kycly y verch yr amadrod- 
 yon hynny wylaó a oruc a govyn pa saól o 
 varchogyon a oedynt y gyt ac ef. ac g6edy 
 dyóedóyt or kennat nad oed namyn ef ac 
 un es6eyn y gyt ac ef. Sef a oruc hytheu 
 yna kymryt amylder o eur ac aryant 
 ac anvon yn Haw y kennat. ac erchy 
 niynet ae that odyno hyd ym mewn dynas 
 arall. a chymryt. arnaó y vot yn glaf a 
 g6neuthur enneynt ydaó ae artymheru a 
 symudaó y dyllat. a chymryt attau tryug- 
 eyn marchaóc ac eu kyweyryao yn hard 
 kymyrredus o veyrch a dyllat ac arveu. A 
 gwedy darffey hynny anvon o vlaen at Ag- 
 anyppus brenyn Ffreync ac at y verch yn- 
 teu a dywedóyt y vot yn dyvot. A g6edy 
 darvot gwneuthur pop peth o hynny. an- 
 von a oruc Llyr kennat at y brenyn ac at 
 y verch ynteu a dywedóyt y vot yn dyvot 
 ar y try ugeynt marchaóc. 174 göedyjry dehol 
 oe deu dofyon o ynys Prydeyn yn dyanryd- 
 edus ac yn dyvot y keyssyao porth y gan- 
 thunt y oreskyn y kyvoeth trachevyn. a 
 phan kygleu y brenyn hynny kychoyn a 
 wnaeth ef ae 6reyc ae teulu oe erbyn yn 
 
 anrydedus mal yd oed teylwng erbyneid g6r 
 ky vurd ac ef ac a vey yn vrenyn yn kyhyt 
 ac y buassey ynteu. A hyt tra wu ynteu 
 yn Ffreync y rodes y brenyn ydaó llyóodr- 
 aeth holl teyrnas Ffreync hyt tra vydynt 
 wynteu yn kynnullao llu ydaó ef 6rth or- 
 eskyn y kyvoeth ehun yda6. 
 
 Ac yna yd anvonet gwys tros teyrnas 
 Ffreync y kynnullao y holl varchogyon ar- 
 va6c urth eu hellóng y gyt a Llyr y ores- 
 kyn ynys Prydeyn ydaó trachevyn. Ac 
 gwedy bot pop peth yn paraót kychoyn a 
 oruc Llyr a Chordeylla y verch y gyt ac ef 
 ar llu hónnó kanthynt hyt pan deuthant 
 hyt yn ynys Prydeyn. 175 Ac yn dyannot ym- 
 lad yn erbyn y dofyon a oruc a chaffael y 
 wudugolyaeth. Ac g6edy g6edu pop peth 
 yda6 yn y tryded wlóydyn gwedy hynny y 
 bu var6 Llyr. ac y bu var6 Aganyppus 
 brenyn Ffreync ac yna y kymmyrth Cor- 
 deylla llyóodraeth teyrnas ynys Prydeyn yn 
 yllawehunac y cladóyt Llyr mewn dayar ty 
 awnathoedadan avon Sorram ygKaerLlyr. 
 Ar temhyl honno ryónathoed Llyr ynanryd- 
 ed yr dy 6 a elóyt Biffrontis Iani a phan delhey 
 goylva y demhyl honno ydeuhynthollcreft- 
 6yr y dynas h6nn6 ar rey y wlat hyt yd 
 ymkyrraedynt oy anrhydedu. ac yno y de- 
 chreuynt pob góeyth or a dechreuynt hyt 
 ym pen y wlóydyn or un amser hunnu. 176 
 
 Ac yna göedy góledychu Cordeylla tr6y 
 yspeyt pym mlyned yn heduch tagnevedus 
 y kyvodassant y deu neyeynt meybyon y 
 chóyoryd nyd amgen Margan vap Maglaón 
 a Chuneda vap Henwyn a dechreu ryvelu 
 arney kanys blóng ac antheilóng oed kan- 
 thunt bod llywodraeth ynys Prydeyn urth 
 vedyant góreyc. Pob un hagen or deu was 
 yeueync hynny moledyc a chlotvaor oedynt. 
 ac yna kynnullao llu mawr a wnaethant. 
 ac ny orffwyssassant hyt pan anreythyas- 
 sant y gwladoed. ac or dywed ey daly 
 hythau au charcharu. ac yn y karchar 
 hunnu y dolur kolly y chy voeth y gónaeth 
 e hun y dyhenyd. Ac odyna y rannassant 
 wynteu y teyrnas yn deu hanner yr ryg- 
 thunt. ac y deuth y Yargan or parth draö 
 y Humyr y gogled gan y thervyn. ac y 
 Cuneda y parth yma y Humyr Lloegyr a 
 Chymry a Chernyó. 177 Ac gwedy llythraó 
 dóy vlyned y deuthant ar Yargan y g6yr a 
 keryn dervysc ac anuundep a llenwy y vryt 
 ae ved6l o tervysc a dywedóyd 6rtha6 bot 
 en keoylyd ac yn waradóyd ydaó ac ef yn 
 hynaf bot deuparth y kyvoeth yn eydav 
 Kuneda ac ynteu yn yeuaf. A Margan 
 yn hynaf ac ar ran leyhaf. 178 
 
 Ac yna gwedy llenóy Margan or amad- 
 rodau hyn a 11a wer or rey ereyll ef a kyn- 
 
488 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 nullós llw a dechreu anreythyaó kyvoeth 
 Cuneda o lad a llosci ac gwedy dechreu or 
 ryvel h6nn6 yr rygthunt kynnullao llu a 
 oruc Cuneda adyvot yn y erbyn a brwydraó 
 ac ef a gwneuthur aerva va<3r oe lu ae kym- 
 mell ynteu ar ffo o wlat p6y gylyd hyt pan 
 deuth liyt ym mewn maes ma6r yg Kymry 
 ac yna rody kat ar vaes. ac yno y lias Mar- 
 gan. ac oe en6 ef y gelóyr Maes Margan yr 
 hynny hyt hedyó. Ac yno y mae manach- 
 loc Yargan yn a6r. 179 Ac góedy y wudug- 
 olyaeth honno y kymyrth Cuneda holl 
 teyrnas ynys Prydeyn. ac y gwledychós 
 Cuneda yn hedóch tagnevedus teyr blyned 
 ar dec ar ugeynt. Ac yn yr amser yd 
 oeclynt Ysayas oc osee yn prophóydy yn yr 
 Israhel ac a adeylyóyt Ruveyn gan y deu 
 vroder. Remus, a Romulus, yn yr unvet- 
 dyd ar dec cyn kalan mey. 180 
 
 Gwedy marw Cuneda y deuth Rywall- 
 a6n y vap ynteu gwedy ef. g6as yeuanc 
 tagnhevedus a tyghetvennaol oed h6nn6. 
 ac ef a gwledychós troy karyat a thagneved. 
 ac yn y amser ef y deuth glaw góaet. ac y 
 buant var6 y dynadon y. gan y Kak6n troy 
 y glaw gwaetlyt yn eu llad. 181 Ac yn ol 
 hunnu y deuth Gwróst y vap ynteu. 
 Gwedy Ii6nn6 Seyssyll. gwedy hónnó lago 
 ney Gwróst. góedy hónnó Kynvarch vap 
 seyssyll yn nessaf Kynvarch Górfyw dygu. 
 ac y h6nn6 y ganet deu vap Servex a 
 Phorrex. 182 ac gwedy dygóydaó eu tat yn 
 heneynt y kyvodes tervysc yr rygthunt 
 wynteu am y vrenhynyaeth. ac ys ef a oruc 
 Porrex o wuyhaf chóant y kyvoeth keys- 
 sya6 llad y vra6t trwy vrat. ac gwedy klybot 
 hynny o Fervex ef a ifoes hyt yn Ffreync . 
 ac odyna. yd ymchwelaód trachevyn a 
 phorth kanthao y gan Sywart brenyn 
 Ffreync. ac ymlad a oruc a Phorrex y 
 vraot. ac yn yr ymlad hónnó y lias Fervex 
 ar kynnulleytoa a dothoed y gyt ac ef. 183 a 
 góedy góybot oc eu mam wynt yr hon a 
 el6yt Widon ry lad y map. Sef a oruc 
 hytheu medylyaó llad Porrex y map y byw 
 yn dyal y map mar6. Ac gwedy kaffael o 
 honey He ac amser adas y hynny ac ef yn 
 kyscu hy ae Ha6vor6ynyon a doethant yr 
 ystavell. ac yn llawer o dryllyeu wy ae 
 rannasant ac gwedy hynny trwy lawer o 
 amser ky6da6da6l ryvel a tervysc ymplyth 
 y pobyl ar teyrnas a tan pym brenyn yn 
 rannedyg. ar rey hynny pob eylwers yn 
 ryvelu ar y gylyd. ac yn newydyaó aerva. 
 
 DYFYNWAL MOELMUT. 
 
 Ac g6edy hynny ym pen yspeyt y kyv- 
 odes molyant a chlot gwas yeuanc clotvaor 
 ac ys ef oed hónnó Dyfynwal Moelmut 
 map Klytno tewyssa6c Kerny6. ac o pryt 
 
 a thegóch a glewder rac vlaenu a wnaey 
 rac oil vrenhyned ynys Prydeyn. Ac 
 gwedy mar6 y tat a chafFael o hona6 ynteu 
 y kyvoeth. kyvody a oruc Dyvynwal yn 
 erhyn pymet brenyn Lloegyr a dechreu 
 ryvelu arna6. ae lad a gorescyn y kyvoeth. 
 Ac gwedy llad Pymer kytvuna6 a wnaeth- 
 ant y gyt Nyda6c vrenyn Kymry. ac Stater 
 vrenyn y gogled ac wedy ymarvoll o nadunt 
 dechreu lludhaó am penn kyvoeth Dyvyn- 
 wal ac anreythyaó y gwladoed ac eu 
 lloscy. 185 Ac yn y lie yn dyannhot Dyfyn- 
 wal a deuth yn eu herbyn a dec myl ar 
 rugeynt o wyr arva6c kanthao ar rody kat 
 ar 6aes udunt. Ac gwedy treulyaó llawer 
 or dyd ac na weley Dyfynwal y wudugol- 
 yaeth yn damweynnyaó yda6. ef a kym- 
 myrth attaó ar neylltu chwechannór or 
 gweyssyón ieueync glewhaf a wydyey ac 
 erchy y pob un o hynny gwyscaó arveu eu 
 gelynyon yr rey ryladessynt ac ynteu ehun 
 a wyskos y arveu ac a wyskos arveu g6r 
 lladedyg a dywedóyt wrth y kytemdeyth- 
 yon val hyn. kanlynoch ch6y vyvy a 
 gwneóch megys y gweloch vynheu yn y 
 wneuthur. Ac yna kerdant racdunt. a 
 gwnaethant trwy eu gelynyon megys kyt 
 bydynt rey o nadunt yn y doethant hyt y 
 lie yd oedynt Nydaóc ac Stater, ac yna 
 annoc y kytemdeythyon a oruc ac ym 
 perved eu bydyn eu llad yll deu. Ac 
 gwedy hynny yn dyannot y dyodassant wy 
 y gelynyaól arveu hynny y am danunt a 
 chymryt y harveu ehuneyn rac ovyn eu 
 kywarsanghu oc eu gwyr ehuneyn. Ac 
 yn y lie ymchwelut ar y gelynyon ac eu 
 llad ac eu ffo a chaffael e wudugolyaeth. 
 Ac odyna kerdet a oruc tros wladoed y 
 brenhyned hynny gan eu gorescyn a gwas- 
 caru y muroed ar kestyll a darestóng y 
 pobyl 6rth y arglwydyaeth ehun a chymryt 
 ynys Prydeyn or mor pwy gylyd yn eyda6 
 ehun. 186 Ac gwedy darvot yda6 hedychu 
 a tagnhevedu pob peth ev a oruc Coron 
 yda6 o eur a gemeu ac y due yr ynys ar y 
 hen deylyndaót. ag o dyna gossot kyv- 
 reythyeu arney or rey yd arverant y ssays- 
 son ettwa. Ac o dyna rody nodvaeu a 
 breynhyeu yr dynassoed ac yr temlheu 
 megys y hyscryfennós Gyldas troy lawer o 
 amseroed gwedy hynny megys y galley y 
 nep a wneley kam kaffael dyogelóch yndimt 
 ac a rodes yr unry w vreynt hónnw y eryd- 
 yr y byleynyeyt ar tyr dywyllodryon. ac 
 yr pryffyrd a kyrchynt dynassoed ar petheu 
 hynny oil yn kymmeynt eu breynt ac eu 
 rodva ar rey doed yr temlheu. 197 Ac y gyt 
 a hynny yn oes Dyfynwal y pylywyt kled- 
 yveu a grybdeyl y treiswyr. Ac yn y oes 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 489 
 
 ef nyd oed neb a lavassey gwneuthur kam 
 na treys ar y gylyd. Ac gwedy kyflenoy 
 deu ugeyn rnlyned o honaó gwedy kymryt 
 coron y vrenhynyaeth y bu var6 ac yn 
 Llundeyn y cladwyt ker Haw temhyl 
 tagnheved yr hon a wnatlioed ynteu wrth 
 kadarnliau y kyvreythyeu ry wnatlioed. 188 
 o Vely a Bran i traetha hynn. 
 
 Gwed mar6 Dyfynwal y kyvodes tervysc 
 yr rwng Bely a Bran y deu vap ynteu am 
 y vrenhynyaeth pwy a nadunt ae kaffey. 
 Ac gwedy llawer o kynnhen a datleu y 
 tangnevedut trwy kytemdeytkyon a doeth- 
 yon ar y wed lionn. Ac ys ef a orugant 
 rannu y teyrnas yr rygthunt. a gadu y 
 Veli coron y deyrnas a Lloegyr a Chymry 
 kanys liynaf oed. kanys o kerwyd hen 
 kynevaut gwyr Tro y map liynaf a dyley 
 y deylygtaut. ac y Yran kanys yeuhaf oed 
 or parth arall y Humyr a darestyghedyg- 
 aeth oy vraot. 189 Ac gwedy darvot eu 
 tagnhevedu a chadarnliau hynny yr ryg- 
 thunt pym rnlyned y buant trwy hedóch 
 yn llywyau eu kyvoeth. a chanys tervysc 
 ac annundep ny charant hedóch na tagn- 
 heved. dychmygwyr kelwyd a doethant at 
 Vran a dywedwyd 6rtha val hyn. pa achaós 
 y gwney ty góryogaeth a darestyghedyg- 
 aeth y Veli dy vraot. a pha lesked ath due 
 y hynny. a thi yn unvam undat ac ef ac 
 yn un voned ac yn un dylyet ac yn un 
 vreynt. 190 Ac y gyt a hynny yn llawer o 
 kyvrangheu ac yniladeu provedyc a chlot- 
 va6r wyt. yn y gniver gweyth y deuth 
 Thelff tewyssaóc Moryan yth wlat ti. ti a 
 elleyst gwrthwynebu yda6. ac yn warad- 
 wydus y kymmell ar ffo. 191 Ac wrth 
 hynny torr y tagnheved y syd waradóyd 
 yt y chadó. a chymer merch Elsyng brenyn 
 Llychlyn yn bryot wreyc yt hyt pan vo 
 tréy porth hónnó ae nerth y gellych dytheu 
 kaffael de teylygdaót ath dylyet ry golleyst. 
 Ac 6rth hynny gwedy darvot udunt trwy 
 yr amadrodyon bynny a llawer or rey ereyll 
 llenwy bryt a medol y g6r yeuanc ef a 
 wnaeth eu kyghor ac aeth hyt yn Llychlyn 
 ac a kymyrth y vorwyn honno yn wreyc 
 yda6 megys y dyskessynt y bradogyon 
 twyllwyr anhyedwyr hynny ef. 
 
 Ac gwedy mynegy hynny oy vraut 
 ynteu. nyt am gen y vynet y keyssyao porth 
 yn y erbyn ef yn y lie sef a oruc ynteu 
 kynnullao llu a mynet racdaó a gorescyn y 
 kyvoeth ynteu a gossot gwyr yda6 ehun y 
 kad6 y dynassoed ar kestyll. J92 Ac yn y 
 lie pan kygleu Yran y chwedleu hynny. 
 ef a kymyrth kanthao aneyryf luossogrwyd 
 or Llychlynwyr ac gwedy bot yn paraót y 
 lyghes ymchwelut a wnaeth parth ag ynys 
 
 Prydeyn. Ac mal yd oedynt yn róygaö 
 moroed yn hyfrytaf ganthaó ar gwynt yn 
 r6yd yn eu hoi ynachaf Gwythlach brenyn 
 Denmarc yn kyvarvot ac ef. kanys mwyhaf 
 gwreyc a karrey Wythlach oed y vorwyn 
 ar vynnassey Vran. ac 6rth hynny ry 
 dothoed ynteu oy erlyt ef. ac yn dyannot 
 ymlad a wnaethant o longhaól wrwyder. 
 ac yna o damweyn y kavas Gwythlach y 
 Hong yd oed y vorwyn yndy a bwr6 bacheu 
 arney ae thynnu hyt ym perved y llongeu 
 ehun. 193 Ac mal yd oedynt y velly yn 
 ymlad a pob parth ar warthaf yr eygyaón 
 ynachaf yn dyssevyt y gwynhyeu gwrth- 
 6ynep yn chwythu ac yn temhestlu y 
 weylgy ac yn gwaskaru eu llongeu y am- 
 ravaelyon traetheu. Ac yna trwy elynyaól 
 treys y gwynhoed gwedy y vot ar va6t 
 trwy yspeyt pym nyeu y bórywyd brenyn 
 Denmarc y gyt ae vorwyn kan ergrynnedyc 
 ovyn yr gogled yr tyr. ac ny wydyat ef 
 hagen pa wlat y bwryessyt ydy. 19i Ac 
 gwedy eu gwelet o wyr y wlat eu daly a 
 wnaethant ac eu dwyn hyt at Beli. kanys 
 yn yr amser Ii6nn6 yd oed ef ar glan y 
 morbenn oed hynny yn aros dy vodedygaeth 
 Bran y vraot. Ac gyda Hong Gwythlach 
 yd oedynt teyr llong or rey hynny a hanoed 
 o lyghes Vran. ac gwedy mynegy yr 
 Brenyn pa beth oedynt ar damweyn a 
 daroed udunt llawenhau a oruc or ry kyv- 
 arvot or damweyn h6nn6 ydaó. kairys yd 
 oed ey vraot yn mynnuryvelu yn y erbyn. i95 
 Ac g6edy yspeyt ychydyc o dydyeu 
 ynacbaf Bran gwedy rykynnullao y logheu 
 ac yn dyskynnu ar tyr yr Alban. A gwedy 
 mynegy y Vran ry daly brenyn Denmarc 
 ae wreyc ynteu. yn y lie anvon kennadeu 
 a oruc hyd at Vely ac erchy yda6 etvryt y 
 kyvoeth ae wreyc yda6. ac onys advereday 
 tyghu a oruc y kyvoetheu nef a dayar yr 
 anreythyay yr ynys or mor pwy gylyd a y 
 lladey ynteu o chaffey lie y ymkyvarvot ac 
 ef. J96 Ac göedy mynegy hynny y Vely 
 naccau yn dyannot o k6byl a oruc. a chyn- 
 nullaó holl varchogyon arva6c ynys Pryd- 
 eyn ae holl dewred a dyvot yn y erbyn hyt 
 yr Alban y ymlad ac ef. Ac gwedy 
 gwybot o Vran yr rynaccau or peth ry 
 archassey a bot y vraot yn dyvot ar y wed 
 honno. ynteu a deuth yn y erbyn hyt yn 
 llwyn y Calatyr 6rth ymkyvarvot ac ef. m 
 ac gwedy kaffael o pob un o nadunt y maes 
 h6nn6. gossot a orugant eu kytemdeythyon 
 trwy vydynoed a dynessau gyt a dechreu 
 ymlad a llawer or dyd a drewlyóyt yn 
 ymlad. kanys y gwyr deurhaf a moledykaf 
 a danossynt eu deheuoed pob rey oy gylyd 
 o nadunt. Ac y gyt a hynny llawer o 
 
490 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 crew a gwayt a ellyghassant o pob parth. 
 kanys yr ergydyeu a ellyghynt oc eu holl 
 nerth agheuolyon welyeu a dyporthynt. 
 Ena y syrtliynt y gwyr brathedyc ymplyth 
 y bydynoed megys y ssyrthyey yt e kyn- 
 hayaf pan vydynt y medelwyr da yn 
 amrysson. Ac or dywed gwedy gorvot or 
 Brytanyeyt tfo a wnaetliant y Llychlynóyr 
 yn yd oedynt yssyc en bydynoed y en 
 llongheu. Ac yn yr ymlad h6nn6 y Has o 
 nadnnt pymtheg myl ac ny dyeghys mil o 
 nadnnt yn yach. Ac o vreyd y kavas 
 Bran yna im Hong megys y rann6s y tyg- 
 hetven yda6. Ac odyna yd aeth hyt yn 
 traethen Ffreync. Ar rey ereyll oil megys 
 y ranney damweyn en tyghetven udunt y 
 ffoassant. 198 
 
 Ac g6edy kaffael o Yeli y wndngolyaeth 
 honno galw attaó y wyrda hyt yg Kaer 
 Efra6c a oruc a govyn kyghor udnnt peth 
 a ónelyt am vrenyn Denmarc. kaDys oe 
 karchar anvon kennaden a rywnathoed 
 hyt at Yeli y gynnyc ydan darestyghedyg- 
 aetb a theyrnget pob blwydyn o Denmarc 
 ae 6yrogaeth ynten yr y ellóng ef ae orderch 
 yn ryd oy wlat. Ac y gyt a bynny y 
 kadarnbau y peth en hynny arvoll a góystl- 
 on kymmeynt a vu dogyn kanthao. Ac 
 gwedy galw y gwyrda megys y dywedpóyd 
 ncliot. o kytsynnhedygaeth y boll wyrda 
 ellwng a ornc Beli Wythlach en ryd o 
 karcbar ae ordercb y gyt ac ef hyt yn 
 Denmarc kan kaclarnhan eu hamvot trwy 
 arvoll a gwystlon. J ". 
 
 Ac gwedy gwelet o Veli nat oed nep yn 
 y teyrnas a kybytrey ac ev nac a urthwyn- 
 eppay ydaó namyn bot yn eydaó ef yr holl 
 ynys or mor pwy gylyd. ef a kadarnhaus 
 yna y kyvreythyeu rywnathoed y tat. A 
 y gyt a bynny kadarn a gwastat yawnder 
 a gwyryoned a ossodes ac a orchmynnós eu 
 kad6 tros y teyrnas. Ac yn wuybaf kadu 
 breynt y dynassoed. a bynny o un ryw 
 vreynt a theylygdaót ac a wnathoed Dyf- 
 ynwal y tat ynteu kynnoc ef. A cbanys 
 kynben ac amiysson a kyvodassey am y 
 ffyrd kan ny wydyt pa dervyn oed udunt. 
 Urth hynny y brenyn a vynnos górtblad 
 pob petrusder ac amrysson y 6rtb bynny. 
 A galw y gyt a wnaeth holl seyry maen yr 
 ynys ac erchy gwneuthur y ffyrd hynny o 
 veyn a cbalch. un o nadunt o vor Kernyw 
 ar hyt yr ynys hyt ym mor Kateneys yn 
 y gogled. a honno trwy dynassoed a kyvar- 
 fey by yn unya6n. Ac y gyt a bynny ef a 
 ercbys bot arall ar traws yr ynys o Vynyw 
 hyt ym porth Hamen a honno hevyt trwy 
 dynassoed a kyvarfey a hy yn unyaón. 
 A° y gyt a hynny hevyt ef a ercbys 
 
 gwneuthur dwy fford ereyll yn amryscoew 
 croesygroes. Ac gwedy darvot oil ef ae 
 teylyghós wynt o pob anryded a breynt 
 hyt na lavassey nep gwneuthur ar rey 
 hynny na cham na tbreys na sarraet oy 
 gylyd. A phwy bynnac a vynno yn llwyr 
 gwybot breynhyeu y ffyrd hynny keyssyet 
 ef kyvreythyeu Dyvynwal Moel Mut yr 
 rey a ymchwelus Gyldas o Kymraec yn 
 Lladyn. Ac gwedy hynny a ymchwelus 
 Alvryt vrenyn o Ladyn yn saysnec. 200 Ac 
 val yd oed Bely yna trwy hed6ch a tagn- 
 heved yn wledychu. Bran y vra6t ynteu 
 megys y dywedpóyt wchot a wuryt y traeth 
 Ffreync yr tyr yn oval us pryderus kanys 
 gorthrum a thryst oed kanthao yr ry dyhol 
 o tref y tat ac oe wlat ac oe kyvoeth ac nat 
 oed un gobeytb ydaó kaffae dyvot tray- 
 kevyn oy kyvoeth. A chan ny wydynt pa 
 peth a wnaey. Sef a oruc mynet at tywys- 
 sogyon Ffreync a deudec marchauc gyt ac 
 ef. a gwedy mynegy udunt y govut ar 
 trweni ar kyvaroed ac ef. ac na chaffey 
 nep kanwrthwy na nerth y gan un o hon- 
 unt. Or dywed ef a aeth hyt at Segwyn 
 tywyssaóc Bwrgóyn. ar gwr h6nn6 ae har- 
 volles yn anrydedus ef. Ag gwedy trygaó 
 o hona6 a pbresswylyaó y gyt ac ef kym- 
 meynt wu y kytymdeythyas ac ef ac nad 
 oed er eyl gwr yn y llys a vey kyvurd ag 
 ef. kanys ym pob negys nac yn ryvel nac 
 yn hedóch clotvaor a molyannus yd ym- 
 dangossey hyt pan ydoed y tywyssaóc yn y 
 karu megys kyt bey map yda6. 201 kanys 
 gwas tec oed Vran oe welet oe pryt ac oe 
 oscetb. ac aelodeu teyrneyd brenhynaól 
 ydaó. Ac y gyt a hynny megys y gwedey 
 doeth a cbyvrwys oed yn hely a gweylch 
 ac a hebogeu a gwedy y vynet ygkaryat 
 kymeynt a h6nn<5 gan * y tywyssaóc. ef a 
 vynnos rody y Vran unverch oed yda6 hep 
 ettyved arall yn y gwreycca. ac ony bey 
 un map yr tywyssaóc dygwydaó y kyvoeth 
 oil y Yran gwedy bey varw y tywyssaóc. 
 Ac y gyt a hynny hevyt ada6 porth yda6 
 y oreskyn y kyvoeth yn ynys Prydeyn. 
 Ac nad mwy yd adawey y tywyssaóc 
 namyn y holl wyrda yn kyt duun yn adaó 
 yr un peth hónnó. Ac ny bu un gohyr y 
 vorwyn a rodet y Yran a tewysogyon y 
 wlat a darystyghasant a ljywodraeth y 
 tyyrnas a rodet yda6. 202 Ac ny bu k6byl 
 yspeyt blóydyn gwedy hynny y bu var6 y 
 tywyssa6c. ac yna góedy hynny tewyssog- 
 yon y wlat yr rey ry wnathoed Yran yn 
 un ac ef o kytemdeythyas kyn no hynny 
 ny ochelós eu gwneuthur yn róymedyc 
 yda6 oy haylder kan rody udunt eur ac 
 aryant y tywysaóc ar swllt ry kynnullasey 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 491 
 
 yn eu hoes 6ynteu kynnoc ef. Ac y gyt 
 a liynny y peth móyhaf a karey y Bwr- 
 góynóyr haelder o 6uyt a dyaót. ae porth 
 ny clieyt rac nep. 
 
 Ag gwedy darvot y Yran tynnu pa6b 
 attaó ac eu dwyn yn ìm ac ef. medylyaó a 
 oruc pa wed y galley ef yindyallia ar Bely 
 y vra6t am ry wnathoed o sarahedeu ydaó. 
 Ac góedy mynegy o honaó ef hynny oy 
 wyr ac oy kyvoeth kytdunnao a wnaetk- 
 ant pa6b ac ef a thyghu yda6 yd eynt y 
 gyt ac ef y pob lie or y myiihey yn y byt. 
 Ac ny bu un gohyr kynnullao llw ma6r a 
 oruc a ckygreyryao a gwyr Ffreync y vyn- 
 et trwy eu gwlat hyt yn ynys Prydeyn yn 
 hedóch. Ac odyna gwedy parrattoy y 
 llygbes ar traetb Flandrys ar y weylgy ay 
 gyt a byr6yd wynt yn eu bol y dyskynnas- 
 ant yn yr ynys. 203 A góedy hynny y dy- 
 vodedygaetb ef. Bely y vraot ynteu a 
 kynnullos boll yeuenctyt ynys Prydeyn. ac 
 a deutb yn y erbyn 6rtb ymlad ag ef. 20i a 
 pban ydoedynt gwedy gossot eu bydynoed 
 o pop partb ac yn kymyscu kayach ynacb- 
 af y mam ylldeu oed vyw ett6a yn bryssyaó 
 ac yn kerdet trwy y gossodedygyon vydyn- 
 oed. ac ys ef oed en 6 bonno Tonnóen. a 
 dyrva6r cbóant oed arney góelet y map ny 
 ry welsey trwy laóer o amser. a gwedy y 
 dyvot trwy ergrynnedygyon kameu byt y 
 lie yd oed y map yn sevyll bóró y breych- 
 yeu a orvc am y wunugyl a damdyblygu 
 damunedygyon kussaneu. a góedy bynny 
 noetby y bronneu a wnaetb a dywedóyt 
 wrtba6 yn y wed bon ac ygyon yn llesteyr- 
 ya6 yhamadraód. koffa dy arglwyd vap hep 
 hy koffay bronneu hyn yr rey a segneyst ty 
 ac atb vaetb koffa hevyt ep by bru dy vam 
 yn y lie ytb wnaetb di pensaer yr anwyd- 
 ew yn dyn or petb nyt oed dyn ac odyna 
 atb due dy yr byt. a dyrvaor poeneu a dol- 
 uryeu yn poeny vy ymyscaroed. Ac wrtb 
 bynny yr aghyvnertheu ar doluryeu a dyod- 
 eveys y yrot koffa ty bedyw a dyro vadeu- 
 eynt yth vraot a gorfíbwys y gan y de- 
 cbreuedyc yrlloned y syd kennyt. kanys ny 
 dyley bot un bar kenhyt yn y yrbyn. kan 
 ny wnaetb ef y ty un sarbaet. Os ef dy- 
 wedy dy y mae ef atb dyboles ty otb wlat ac 
 otref dy dat. eysyoes ot edryeby dy bynny 
 yn graff ac yn karedyc ny cheffy un en- 
 wyred yndaò ef. kanys nyt ef atb ffoes ty 
 byt pan damweynbyey a vey waeth yt nam- 
 yn dy kymmell y ada6 peth bychan ac es- 
 kynnu ar vey wuch. Darestyghedyc oed- 
 ut gynt yda6 ef ar ran o ynys Prydeyn. a 
 phan golleyst hynny yth wnaethpóyt yn 
 kyffelyp yda6 ynteu yn vrenyn yn Bwr- 
 g6yn. ac wrth bynny pa petb a wnaetb ef 
 
 y ty. onyt o brenyn hyn tlaót dy gwneuth- 
 ur yn oruchel vrenyn. Ac y gyt a bynny 
 hevyt y tervysc a vu yr ryghocb nyt 
 trwydaè ef namyn trwyot ti y decbreóyt 
 pan keysyeyst ty porth y gan Vrenyn 
 Llychlyn y geysyaó gorescyn ar dy vraot. 205 
 Ac g6edy darvot ydy by trwy ygyon hed- 
 ychu y ved6l a oruc Bran a tagnhevedu. ac 
 oe vod dyot y penffestyn ac y gyt ae vam 
 dyvot partb ac at y vraot. Ac y gyt ac y 
 gweles Beli bynny bot Bran a drech tag- 
 nheved kantbao yn dyvot attaó b6r6 y ar- 
 veu a oruc ynteu a mynet dwylaó mónógyl 
 ae vraot. Ac yn dyannot kymmody a 
 wnaetbant a dyot eu harveu or bydynoed 
 ac Jgy* mynet y kaer Lyndeyn. Ac yno 
 góedy kymryt kyt kygbor pa beth a wnel- 
 ynt. parattoi llyghes a wnaethant wrth 
 gychóyn a llw kyffredyn y orescyn Ffreync 
 ar holl wladoed ereyll yn y amgylch wrth 
 eu harglwydyaetbeu ac eu medyant. 206 
 
 Ag gwedy llythraó yspeyt blóydyn y 
 kyeboynasant partb a Ffreync a dechreu 
 anreythyaó y gwlacloed. Ac g6edy klybot 
 o hynny yn honneyt tros y gwladoed wynt 
 amkynnullassant y gyt boll vrenbyned 
 Ffreync yn eu herbyn 6rth ymlad a hóynt 
 ac eyssyoes óedy damwennyaó y óudugol- 
 yaeth y Beli a Bran y Ffreync yn vrath- 
 edygyon a ffoasant. ac yn y lie y Brytan- 
 yeyt ar Burgóynóyi' g6edy arveru or 6ud- 
 ugolyaeth ae hymlydasant y Ffreync hep 
 orffoóys hyt pan dalyhasant y brenhyned 
 ac eu kymmell wynteu y wrhau ac y wedu 
 udunt. a chyn y vloydyn y keyryd ar dyn- 
 asoed ar kestyll kedym a dyóreydyasant a 
 gorescyn yr holl teyrnas. ac or dywed g6edy 
 darvot udunt goreskyn pob un or teyrnas- 
 oed wynt ac eu holl kynnulleitva a aethant 
 parth a Ruveyn kan anreythyaö y gwlad- 
 oed ar tyr dyóyllodryon trwy yr Eydal. 207 
 
 Ac yn yr amser hónnó yd oedynt deu 
 ty wysaóc yn gwledychu Ruveyn. Sef oed- 
 ynt yr rey hynny Gabyus a Pborsenna ac 
 y llywodraeth yr rey hynny y darestyghey 
 gwlat E-uveyn ae hamerodraeth. Ac góedy 
 góelet o nadunt nat oed un wlat a alley 
 gwrthóynebu dym y dywalder a cbreulon- 
 der Bely a Bran o kytsynhedygaeth Sened- 
 wyr Ruveyn y doethant y erchy tagbeved 
 a dyunndep y ganthunt. ac yr kaffael 
 hynny llawer o eur ac aryant yn teyrnget 
 udunt bob plöydyn. a gwystlon y kadarn- 
 hau hynny. yr gadu udunt wynteu eu kyv- 
 oeth yn hed6ch. 208 Ac góedy kymryt y 
 gwystlon ar hynny y brenhyned a rodes 
 kygreyr udunt a trossassant eu bydynoed 
 parth a Germanya. ac gwedy dechreu o 
 nadunt ryvelu ar y pobloed bynny edyvar 
 
492 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 wu gan wyr Ruveyn yr amvot ar rywnath- 
 oedynt a gal6 eu gleóder attaclunt a mynet 
 yn porth y wyr Germanya. 209 Ac g6edy 
 kaiFael or brenhyned gwybot hynny mwy 
 no messur y bu trum kanthunt. Ac yn y 
 lie kymryt kygbor pa wed yd ymledynt ar 
 deu lu. kymeynt o amylder góyr o wlad yr 
 Eydal a dothoedynt ac yn yd oedynt yn ar- 
 uthred ofyn arnadunt. ac gwedy kymryt 
 kyghor o nadunt. Beli ar Brytanyeyt a 
 drygassant y ymlad a gwyr Germanya. a 
 Bran ae In ynten a kerdasant parth a Ruv- 
 eyn y dyal arnadunt torry en kygrheyr ac 
 wynt. 210 Ac yn y lie göedy gwybot o wyr 
 yr Eydal hynny yn dyannot ymadaó a 
 gwyr Germanya a wnaethant ac ynichóelut 
 parth a Ruveyn. a cheysyaó blaen Bran 
 kyn kaffael o honaó eyste 6rth y gaer. 211 
 Ac gwedy mynegy hynny y Yeli galó a 
 oruc attaó ei lu a hyt nos bryssyaó awnaeth 
 hyt y mewn glyn a gavas o vlaen y elynyon 
 y fford y cleuynt. 212 Ac yno llechu a 
 wnaeth ac arhos eu dyvodedygaeth a phan 
 yd oed y dyd tranuoeth yn dyvot gwyr yr 
 Eydal a doethant hyt yr un lie hónnó. Ac 
 góedy góelet y glyn o nadunt yn echdy- 
 óyunygu o arveu y gelynion yn y He kyn- 
 hyrvu a orugant a thebygu y mae Bran ar 
 Burg6yn6yr a góyr Ffreync y gyt ac ef. 2i3 
 Ac yna eyssyoes yn dyannot eu kyrchu a 
 oruc Beli yn dyssyvyt ac yn wycbyr. Ac 
 ny bu un gohyr yr Ruveyn wyr góedy eu 
 damkylchynu yn dyssyvyt ac yn dyarveu 
 dyarvot heb un urdas yn dypryt kan ffo ac 
 ada6 y niaes. Ac yna hep wared a hep 
 trugared eu herlyt ac eu Had a wnaeth 
 Beli hyt pan due y nos lleuver y dyd y kan- 
 thunt ac na ellynt eylenwi y dechreuedyg 
 aerva honno. 214 Ac odyna gan wudugol- 
 yaeth y kyrch6s at Vran y vra6t yn trydyd 
 ydaó yn ymlad ar kaer. Ac yna gwedy 
 dyvot y deu lu ygyt yn dyannot o pob parth 
 yr dynas ymlad ar dynas ar kaer a cheys- 
 syau y dystryw. A hyt pan vei mwy 
 gwaradóyd udunt dyrchavael ffyrcb a 
 gónaeth rac bron y porth a mynegy yr rey 
 ym mewn mae yn yr rey hynny y crogynt 
 eu gwystlon ony rodynt y dynas. 215 ac ys 
 set' a wnaethant wynteu kan tremygu eu 
 meybyon ac eu hwyryon a chynnal y dynas 
 arnadunt ac eu hamdeffyn eu hun. ac o am- 
 ravaelyon kelvydodeu a pheyryanneu yn 
 erbyn eu peyryar.heuw ynteu. Gweythyau 
 ereyll o pob kyvryw kenedloecl ergydyeu 
 yd ymledynt. Ac g6edy góelet or brodyr 
 hynny ennynnu o creulaón ag agar6 yrllon- 
 ed a wnaethant ac hep annot pery crogy 
 pedwar gwystyl ar rugeynt or rey bonhed- 
 ykaf a dyledokaf o wyr Ruveyn. ac 6rth 
 
 hynny górtbbóythach a gleóach 6uant y 
 gwyr o veun kanys kennadeu Gabyus a 
 Phorssenna rydoded attadunt a mynegy 
 udunt y denynt wynteu trannoeth y nerth 
 udunt. 216 ac arvaethu mynet or kaer allan 
 ar rody kat ar vaes udunt. a phan ydoedynt 
 yn gossot eu bydynoed ynachaf y tyóyssog- 
 yon hynny yn dyuot gwedy kynnullau eu 
 gwascaredyc lu. Ac yn dyssyvyt kyrchu 
 y Bwrgóynóyr ar Brytanyeyt. Ac yn y 
 lie ky6da6twyr a doethant or kaer allan. 
 ac yn kyntaf gwneuthur aerva va6r o nad- 
 unt. 217 A c eyssyoes gwedy gwelet or brod- 
 yr aerva yr rey trystau o peth a wnaethant. 
 ac eyssyoes annoc eu kytemdeythyon ac eu 
 kynnullao yn eu bydyn. ac yn vynych eu 
 kyrchu ac eu kymell trachevyn y kylyao. 
 A c or dywed gòedy Had llawer o pob parth 
 y óudugolyaeth a kavasy brodyr. Ac gwedy 
 llad Gabyus a Phorssenna y kaer a kymer- 
 assant a chudyedyc sswllt y ky6da6twyr a 
 rannasant y eu kytvarchogyon yndytlaót. 218 
 Ag gwedy kaiFael y óudugolyaeth honno 
 Bran a trygós yn amheraódyr yn Ruveyn 
 yn darestóng y pobyl o agklywedyc creu- 
 londer. A phwy bynnac a vynno gwybot 
 y weithredoed ef ae dywed kanys hystorya 
 gwyr Ruveyn ae traetha. 6rth hynny y 
 peydyeys ynheu ac wynt kanys gormot o 
 hyt a blynder adodón yn y gweythret h6nn 
 pey yscryvennon. ac amadaó am arvaeth 
 ac am gweythret vy hunan. 219 Ac yna yd 
 ymchwelós Beli hyt yn ynys Prydeyn. a 
 thrwy hedóch a thagnheved y gorífennós ef 
 dyewoed y 6uched ac y llywus y wlat. ac 
 adnewydu a oruc y keyryd a atveylynt ac 
 adeylat ereyll o newyd. Ac yn yr amser- 
 oed hynny ymplyth y weythredoed y lleyll 
 ef adeylus kaer ar avon wysc ker Haw mor 
 Havren yr hon a elwyt troy lawer o amser 
 kaer wysc. a honno oed archescopty Dyvet. 
 Ac gwedy dyvot gwyr Ruveyn yr ynys 
 y dyleót yr en6 h6nn6 ac y gelwyt kaer 
 Llyon kanys yno y presóylynt y gayaf. 220 
 ^ c y g vtl a hy nn y e ^ a wnaeth yg kaer 
 Lundeyn ar Ian Themys porth anryved y 
 kyoreinroyd yr h6n a eilw y saesson Belyn 
 Esgat. Sef j6 hynny yg Kymeraec Porth 
 Beli. ac ar warthaf hönnó y gónaeth Twr 
 anryved y veynt ac y adanaó dyskynva yr 
 llongheu addas y orffowys. ac y gyt a 
 hynny atnewydhau kyvreythyeu ey tat em 
 pob lie trwy y teyrnas o wastat wyryoned. 
 Ac en y oes ef kyn kyvoethoked wuant 
 paób yn y kyvoeth o eur ac aryant ac na 
 chynt na chwedy y kyfFelyp. Ac gwedy 
 dyvot tervyn y wuched y vynet or byt 
 h6nn ef a loscet y corff ae ludó a kuduoyt 
 em mewn llestyr eureyt ym pen y twr 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 493 
 
 racdyóededyc ar ry wnathoed ef yg fcaer 
 Lundeyn a hynny o aniyved kelvydyt. 221 
 
 GURANT V^RYF TWRCH. 
 
 Ag gwedy maró Beli yd urdet G6rgant 
 Varyf Twrck y vap yn y ol ynteu yn vren- 
 yn. Gwr hynaós prud. A tlirvvy pop 
 peth erlyn a wnaey gweythredoed a gwyr- 
 yoned a thagnheved a karey. a phan delynt 
 y elynyon y ymlad en y erbyn glewder a 
 kymerey a aghreyfft y tat a chreulaón em- 
 ladeu a dyporthey a chymell y elynyon a 
 wnaey ar dyledus dareatyghedygaeth. Ac 
 ymplytli llawer oe weythredoed ef a dani- 
 weynyós brenin Denmarc yr h6n a taley 
 teyrnget oy tat ef keyssyao y attael racdaó 
 ynteu a hep vynnu talu dyledus ufudyaeth 
 ydaó. A thróm y kyniyrth Górgant hynny 
 arna6. 222 Ac yn y lie parattoy llyghes a 
 mynet hyt en Denmarc ac o kaletaf ym- 
 ladeu ef a ladaód y brenyn ac a orescynnós 
 e gölat ac ac kymkellos ar y hen taledyg- 
 aeth teyrnget yda6. 223 Ac yn yr amser 
 h6nn6 pan ydoed yn ymchóelut aclref g'6edy 
 e óudugolyaeth honno trwy enyssed Ore ef 
 a kavas dec Hong ar rugeynt eu llaón o 
 wyr a gwraged ac g6edy govyn o honaó pa 
 le pan dewynt. ac ed hanoedynt o hona6 ef 
 a doyth Partholym eu tewyssaóc wynt ac 
 adoly rac bron e brenyn ac erchy tagnhev- 
 ed a thrirgared y ganthaó. A dyweclóyt 
 a oruc ry dyhol ae iy wrthlad o tervyneu er 
 Hespaen ae vot yn kylchynu ac yn crwydr- 
 B.6 moroed yn keyssyao lie y presswylyaó 
 ynthaó. ac erchy a oruc y órgant ran o en- 
 ys Prydeyn y presswylyaó yndy rac y vot 
 yn godef tymhestyl a niordóy gweylgyoed 
 a vey hwy. kanys blwydyn a hanner ar 
 lythrassey yr pan dyholyessyt oy wlat ag 
 yn gwybyaé trwy yr eigiaón. 234 Ag gwedy 
 gwybot mae or Hyspaen pan hanoedynt ac 
 gwybot yr arch ed oedynt yn y hadolóyn 
 ef a rodes kyvaroydyeyt gyt ac wynt y 
 dangos y "VVerdon udunt yr hon a oed dy- 
 ffeythóch yr amser hónnó hep nep yn y 
 chyvanedu. ar rody honno udunt. ac odyna 
 amlhau a thyvu a wnaethant yndy a 
 gwledychu yndy yr hynny hyt hedyw. Ac 
 gwedy eylenóy o órgant varyf torch dyeu- 
 oed y vuched ef y gyt a tagnhefed a hedóch 
 ef a kladoyt yg kaer Llyon ar Wysc yr 
 hon g6edy mar6 y tat a lavuryassey ynteu 
 y hanrydedu ai thekau o adeylyadeu a 
 muroed a cheyryd arderchaóc. 225 
 
 CUHELYN VAB GWRGANT. 
 
 Gwedy mar6 Górgant Varyf Torch y 
 kyniyrth Cuhelyn y vap ynteu llywodraeth 
 y teyrnas yr h6nn ae traethós yn hygnaós 
 ac yn war hyt tra 6u yn y oes. a gwreyc 
 vonhedyc doeth oed ydaó a elwyt o enw 
 
 Marsia a dyskedyc oed yr holl kelvydodeu, 
 A honno ymplyth llawer o agklywedyc 
 pethau a dychymygós oe phryaót etlirylytli 
 hy a kavas y kyvreyth a elwyt yr rwng y 
 Brytanyeyt Martyan. Ar kyvreyth honno 
 ymplyth petheu ereyll a ymchwelós Alvryt 
 vrenyn o Vrytanaec yn Saysnec ac a elóys 
 Mechenlage, 226 Ac gwedy mar6 Cuhelyn 
 llywodraeth y teyrnas a trygaód yn llaó y 
 racdy wededyc vrenhynes honno. ac oy map 
 a elwyt seyssyll. ac yn yr amser h6nn6 
 seyth mlwyd oed seyssyll. ac wrth hynny 
 nyt oed adas y oedran y llywodraeth y 
 teyrnas. Ac o acha6s hynny kanys grymus 
 o kyghor a doethinep y kymyrth y vam 
 holl llywodraeth y kyvoeth yn y Haw ehun. 
 a phan aeth hytheu o leuver e wuched hon 
 seyssyll a kymyrth coron y teyrnas. Gwedy 
 Seyssyll Kynvarch y vap a doeth yn vren- 
 yn. Ac yn ol Kynvarch y doeth Dan y 
 vraot ynteu yn vrenyn. Ac yn ol Dan y 
 doeth Morud y vap ynteu yn vrenyn a 
 hónnó dyrvaor oed meynt y clot ae haelder 
 pey nat ymrodey y ormod creulonder. 
 A phan lyttyey ny arbedey y nep yn y 
 lladey o chaffey o arveu ac ergydyeu y 
 veynt honno. Ac y gyt a hynny tec oed 
 o edrych arnaó a hael yn rody. Ac nyt 
 oed yr eyl a vey kyn deuret ac ef yn y 
 teyrnas or a alley ymkyverbynnyeyt ac 
 ef. 227 Ac yn y amser ef y doeth brenyn 
 Moryan a llw mawr kanthao yr gogled a 
 dechreu anreythyaó y gwladoed. Ac yn 
 y erbyn y doeth Morud a holl kynnulleyt- 
 va ac yeuenctyt y teyrnas oed eydaö ef ac 
 yn dyannot ymlad ac ef. a mwy a ladod ef 
 ehunan nor rann wuyaf oe 16. Ac gwedy 
 kaffael o honaó ef y óudugolyaeth ny dy- 
 enghys un yn vyw nys lladey. kanys erchi 
 a wnaey dwyn attaò yr un hón yn ol y 
 gylyd hyt pan vey ehun a lladey oil ac o 
 hynny yd eylanwey ynteó y creulonder. 
 Ac gwedy blynaó o hona6 gorffowys ych- 
 ydyc a oruc a gorchymyn eu blyghaó yn 
 vyw. ac gwedy blyghyet en lloscy. Ac 
 ymplyth hynny a phetheu ereyll oy clywal- 
 der ae creulonder ef a doeth ac a dam- 
 weynyós ryw anthyghetven yclaó y dyal y 
 enwyred arna6. Ac ys ef oed hynny ryó 
 vwystvyl a deuth y 6rth vor ywerdon. ac 
 ny chlywyt eyryoet kyvryw anyveyl y 
 creulonder. a hono hep orffowys a Iyghasey 
 y tyr dywyllodi'on a pressóylyent ker llaó 
 y weylgy. Ac gwedy klybot o Vorud y 
 chwedyl h6nn6 ef a deuth ehunan y ymlad 
 ar bAvystvyl hónnó. Ac gwedy treulyaó o 
 honaó eu holl arveu en over er enyveyl 
 h6nn6 ae savyn en agoret ae kyrchos ac as 
 llyghós megys pysc bychan. 228 
 
494 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 GORVYNYAWN. 
 
 Pym nieyb liagen a anadoed yda6 a hynaf 
 o nadun oed Gorvynyaon a Ii6nn6 a kym- 
 yrth llywodraeth y teyrnas. kanys nyt oed 
 yn yr amser hórmó gwr yaónach noc ef 
 namwyn a karey gwyryoned nac a lywey 
 y pobyl en karedygach. kanys gwastat oed 
 y voes ae devodeu ac anyan. a dyledus 
 anryded a taley yr Dwyweu. ac unyaóíi 
 wyryoned yr pobyl. a thrwy holl teyrnas 
 ynys Prydeyn teniplheu y dwy6eu yn y 
 dynassoed a atneóydey ac ereyll o newyd 
 a adeyley. ac yn y boll amseroed ef kym- 
 meynt a wu o amylder a ryodres yr ynys 
 o vertbed a golut ac nat oed nep tin or 
 ynyssed yn y cbylcb a gyffelypyd ydy 
 kanys annoc a wnaey y brenyn e tyr 
 dywollodron y dywyllyaé y dayar ac eu 
 hamcleffyn rac treys en harglwydy. Ar 
 gweysyon yeuync dewr ar ymladóyr a kyv- 
 oetbogey o eur ac aryant a meyrcli ac arveu 
 hyt nat oed reyt y nep gwneuthur kam na 
 threys ey gylyd. Ac er rwng y gweyth- 
 redoed hyn a llawer o devodeu da ereyll 
 talu dylyet yr annyan a oruc ac or lleuver 
 bon ed aetb. ac yg kaer Lundeyn y clad- 
 wyt. 229 
 
 ARTHAL. 
 
 A gwedy Gorvynyaon y deutb Artbal 
 y vraot ynteu yn vrenyn. ac ym pop petb 
 bagen gwrthóynep oed y weytbredoed y 
 vraot. kanys yr rey bonedyc ar dyledaóc a 
 lavuryey ef eu hystóng ar rey anvonedyc 
 anyledaóc a urdey ac a dyrchafey er rey 
 berthaóc a chyvoethaoc ef ae anreytbyey a 
 cbynnullaó antbervynedyc Swllt. Ac 
 góedy góelet o wyrda y teyrnas bynny ny 
 allasant y dyodef a vey hwy. namyn en 
 kytdunn kyvody yn y erbyn ae órtblad o 
 kadeyr y teyrnas. 
 
 Ac urdaó Elydyr y vraot yn vrenyn yr 
 b6nn gwedy bynny o acbaós y trugared a 
 wnaetb ae vraot a elwyt Elydyr War. 230 
 Ac ys ef oed bynny gwedy y vot ef yn 
 llywyaó y teyrnas trwy pym mlyned. 
 dywyrnaót o damweyn yd oed yn bely yn 
 fforest llwyn y Caladyr ef a kyvarvu ac ef 
 Artbal y vraot yr bóiin a dyholyessyt or 
 vrenbynyaeth. gwedy ry crwydraó pob 
 gwlad yn keyssyao nertb a chanwrthóy y 
 orescyn y gyvoetb tracbevyn. a bep kaffael 
 dym. A gwedy na alley a vey bwy dyodef 
 yr agbenoctyt ar dodaed arnaó ymcbwelut 
 dracbevyn y ynys Prydeyn a wnatboed. a 
 dec marchaóc y gyt ac ef. ac yn mynet y 
 owuy y gwyr rywuessyat kydemdeytbyon 
 neylltuedyg yda6 gynt ac yn kerdet trwy 
 y koet bónnó y kyvarvu ac Elydyr y vraot 
 yn dyarwybot. Ac y gyt ac y gweles 
 
 Elydyr ef redec a oruc a mynet dwylatf 
 niónógyl ydaó. a rody llawer o Cussaneu 
 ydaó. Ac gwedy wyla6 a cbwynaó yn byr 
 y trueny ae agbyfnertb ef ae due canthaó 
 byt yg Kaer Alclud. ac ae kudyus yn y 
 Castell. 231 a gwedy bynny dyebymyga a 
 wnaeth ei fot yn glaf. ac anvon kennadeu 
 a wnaetb tros pob gwlat yn ynys Prydeyn. 
 ac ercby y bawb or tewyssogyon a oedynt 
 adanaó ef dyvot oe edryeb. Ac gwedy 
 dyvot o pawb byt y dynas erchy a oruc y 
 pob un ar neylltu dyvot attaó oy ystavell 
 yn tawel a bep ffrost. kanys a dywedey 
 bot yn argywedus oy pen o delbynt llawer 
 y gyt o nadun t. Ac ys ef a oruc pob un 
 o nadun kredu bynny a dyvot pob un ol 
 yn ol megys y harcbassey. A megys y 
 delbey pob un y gorebmynney Elydyr yr 
 gwasanaetbóyr oed ossodedyc kantbao y 
 bynny kymryt pob uii mal y delbey a Had 
 y pen ony wrbaey eylweytb y Artbal y 
 vraot. Ac velly y gwnaey y pob un ar 
 neylltu. Ac y velly yn yd oed kymberved 
 ovyn y tagnbevedus pa6b ae vraot. 232 Ac 
 or dywed gwedy kadarnbau y kerennyd 
 bonno y rygtbynt Elydyr a kymyrtb Artb- 
 al y vraot ag ae due kanthao hyt yg kaer 
 Effrawc ac yno y kymyrtb ef koron y am 
 pen ebun ae dody am penn y vraot ac wrtb 
 bynny y kavas ynteu yr enw bónnó o 
 bynny allan Elydyr War. 233 ac odyna dec 
 mlyned y bu Artbal yn gwledychu a 
 pheydyaó a wnaetb ar dryc devodeu a wu- 
 essynt arna6 gynt. ac odyna allan anrydedu 
 y bonedygyon ar dyledogyon ac estwng er 
 rey anyledaóc a tbalu y pawb y dylyet. 
 Ac or dywed y bu varw ag yg Kaer Lyr e 
 cladwyt. 234 
 
 Ac yna yr eylweytb yd etholet Elydyr 
 yn vrenyn. ac eyssyoes hyt tra ydoed ef 
 yn erlyt gweythredoed a devodeu Gorvyn- 
 yaon y vra6t yr hynaf yn holl daeony. y 
 ddau froder yeuaf yda6 Iugeyn a Pheredur 
 a kynnullassant 11 w mawr arvaoc o pob 
 parth ac a dechreuassant ymlad ac ef. Ac 
 gwedy arveru o honunt or 6udugolyaeth 
 wynt a dalyassant Elydyr War ac ac car- 
 charassant ef mewn Twr yg kaer Lundeyn. 
 a gossot keytweyt oy kadw. ac cdyna yr 
 rannasant bwynteu y teyrnas yn dwy ran 
 yr rygthunt. ac ysef y dygwydós y ran 
 Iugeyn o Humyr hyd y gorllewyn. Sef 
 yw hynny Lloegyr a Chymry a Chernyw. 
 Ac yn rann Peredur y dygwydós o Humyr 
 hónt y gogled ar Alban oil. ac gwedy 
 llytbraw seyth mlyned marw wu Iugeyn 
 ar teyrnas ol] a dygwydós yn Haw Peredur. 
 ac gwedy y vot yn vrenyn ar kwbyl o 
 ynys Prydeyn ef ae llywyaöd yn hygar 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 495 
 
 anrhydedus megys yd oed aml6c y vot yn 
 well noy lioll vrodyr kyn noc ef. ac na 
 clioffeyt kevey Elydyr rac dahet arglwyd 
 oed Peredur. Ac eyssyoes kan ny wuyr 
 a^heu arbet y nep hy a deuth o dyssyvyt 
 redec ac a due Peredur or wuched honn. 235 
 Ac yn y He yna y kymerwyt Elydyr oy 
 carchar ar trydewayth yd urdwyt ef yn 
 vrenyn. Ac gwedy trewlyaó o honaö lioll 
 amser y wuched ef trwy holl daeony a 
 yaónder a gwyryoned or wuched hon yd 
 aeth kan ada6 agrheyfft gwarder y pawb 
 or a delhynt yn y ol ynteu. 236 
 
 Ac gwedy marw Elydyr War y deuth 
 Rys vap Gorvynyaon yn vrenyn ac ewyther 
 a evelychus ef o synnwyr a phurder a 
 doethynep a pheydyaó a wnaeth ef a 
 chreulouder ac erlyn gwyryoned athrugared 
 yn y pobyl. ac eyryoet ny chyveylyornes y 
 gan lwybyr yaónder a gwyryoned. 237 
 
 Gwedy Rys y deuth Margan vap Arthal 
 yn vrenyn a Ii6nn6 o dysc y ryeny a 
 wnaeth yaónder ag. a eglurós kenedyl 
 Brytaeu o weythredoed da. 233 
 
 Ac yn y ol ynteu y deuth Eynnyayn 
 y vra6t a phell wu odiwrth anwydeu y vraot 
 wu h6nn6 yn llywyaö y pobyl. Ac yn 
 chwechet wlóydyn y bórywyt ef allan oe 
 vrenhynyaeth. kanys pellau odiwrth yaón- 
 der a gwyryoned a wnaeth. a rac deuyssau 
 creulonder. yr hon ae bórywys ef or vren- 
 hynyaeth. 239 Ac yn y le ynteu y deuth 
 Ydwal vap Iugeyn y gar ef. yr h6nn a 
 emyavnha6s o aghreyfft Eynnyaén dylyet a 
 ya6nder a dywylleu. 240 Ac yn ol Ydwal y 
 deuth Run vap Peredur. Ac yn ol Run y 
 deuth Gereynt vap Elydyr. Ac yn ol Ger- 
 eynt Cadell y vap ynteu. Ac yn ol Cadell 
 Coel. Ac yn ol Coel Porrex. Ac yn ol 
 Porrex Cheryn. Ac yr Cheryn h6n6 y bu 
 trymeyp Fulgen ac Eydal ac Andryv a phob 
 un or rey hynny a wledychös yn ol y gylyd. 
 
 Ac odyna y deuth Uryen vap Andryw. 
 Ac yn ol Uryen y deuth Eluid Klydaoc. 
 Ac yn ol Kelydaoc y deuth Clytno. Ac 
 yn ol Clytno y deuth Görwst. Ac yn nes- 
 saf y 6rwst Meyryaón. Ac yn ol Meyr- 
 ya6n Bleydud. Ac yn ol Bleydud Caph. 
 Ac yn ol Caph y deuth Oweyn. Ac yn ol 
 Oweyn Seyssyll. Ac yn ol seyssyll y 
 deuth Blegywryt. 241 a h6nn6 ny bu yn yr 
 oessoed na chynt noc ef nac gwedy kouy- 
 adur kystal ac ef ar rac dahet y caney ac 
 y gwydyat keluydyt y mussyc y gelwyt 
 ynteu Dyw y gwareu. Ac yn y ol ynteu y 
 deuth Arthvael y vra6t ynteu. Ac yn ol 
 Arthvael y deuth Eydol. Ac yn ol Eydol 
 y deuth Rydyon. Ac yn ol Rydyon y 
 deuth Ryderch. Ac yn ol Ryderch y 
 2l 
 
 deuth Sawyl Penyssel. Ac yn ol Sawyl y 
 deuth Pyrr. Ac yn ol Pyrr y deuth Cap- 
 oyr. Ac yn ol Pyrr y deuth Capoyr. Ac 
 yn ol Capoyr y deuth Manaogan y vap gur 
 prud a hygnaós. Ac y ar pob peth unyaön 
 wyryoned yr rwng y pobyl a wnaey. 242 
 Bely maur vap Manogan. 
 
 Ac gwedy marw Manogan y deuth Bely 
 niawr y vap. en y ol ynteu yn vrenyn a 
 deu ugeyn mlyned y gwledych6s ar enys 
 Prydeyn. 243 Ac yr Bely hónnu e bu try 
 nieyp Ll6d a Chasswallaón. a Nynya6. A 
 megys y dyweyt rey or kyvaroydyeyt ped- 
 weryd map a wu yda6 Lleuelys. A Llud 
 oed hynaf or rey hyimy. a h6nn6 gwedy 
 mar6 y tat a kymyrth ly wodraeth y teyrnas. 
 Ac odyna y bu gogonedus adeylyaódyr 
 keyryd a chestyll ef a atnewydós muroed 
 Llundeyn. ac anryvedyc tyroed ac amkylch- 
 yn6s. Ac gwedy hynny a orchmynnós 
 yr kywdawdoyr adeylat tey endy megys na 
 bey en y teyrnassoed ym pell yn y chylch 
 yn un dynas adeyladeu na they kymryt ac 
 vey endy. Ac y gyt a henny ymladór da 
 oed a hael ac ehelaeth yn rody bwyt a dy- 
 a6t y pa6b or ae keyssyey. a chet be llawer 
 ydaó o keyryd a dynassoed honn a karey ef 
 yn w6y noc yr un. ac yno yn honno y pres- 
 wylyey yr rann w6yhaf or wlwydyn. ac 
 wrth hynny y gelwyt hy Kaer Lud. ac or 
 dywed Kaer Lundeyn. ac gwedy dyvot 
 estraón kenedyl y gelwyt hy Lyndyne neu 
 ynte Lyndres. 
 
 Llevelys. 244 hagen a karey ef en wuyhaf 
 oy vrodyr kanys gwr prud a doeth oed. A 
 gwedy klybot o Levelys varw brenyn 
 Efreync heb ada6 ettyved namyn un verch 
 ac ada6 y kyvoeth en Haw honno. ef a 
 deuth at Lwd y vra6t ac erchy kyghor a 
 nerth nyt na mwy yr lies ydaó ef namyn er 
 keyssyao chwanegu anryded ac urdas a 
 theylygdaót y eu kenedyl o galley ef mynet 
 y teyrnas Ffreync y erchy y vorwyn honno 
 yn wreyc ydaó. Ac en e lie y vraot a kyt- 
 synyós ac ef ac a vu da kantha6 y kyghor 
 ar hynny. Ac yn y lie parattoy llogheu ac 
 eu llenwy o varchogion en arvaoc a chych- 
 wyn parth a Ffreync. ac yn y lie gwedy 
 eu dyskynnu anvon kennadeu a orugant y 
 vyneg y wyrda Ffreync estyr y neges a 
 dothoed oe cheyssyaó. Ac o kytkyghor 
 gwyrda Ffreync ae tewyssogyon e rodwyt 
 e vorwyn y Levelys a choron y teyrnas y 
 gyt a hy. ac gwedy hynny ef a lywy6s y 
 kyvoeth yn prud ac yn doeth ac yn dedwyd 
 hyt tra parhaus y oes 
 
 Ag gwedy llythraótalymo amser teyr gor- 
 mes a dygwydós yn ynys Prydeyn. arnyryk- 
 lywsey nep or hen oessoed gynt eu ky vryw. 
 
496 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 KYNTAFoedo nadnn ryw kenedyl a cloeth 
 a elwyt Koraneys. a cliynieynt oed eu gwy- 
 bot ac nat oed amadraẃd or a kyvarffey y 
 gwynt ac ef nys gwyppynt. ac wrtk kynny 
 ny ellyt un drwc udunt. 
 
 Eyl oed diaspat a dodyt pob nos kalam- 
 ey wrtk pob aelwyt yn ynys Pry cleyn. a lion- 
 no a aeytrwy kallonnoed y dynyon yn kym- 
 eynt ac y kolley y gwyr eu lliw ac eu nertk. 
 E gwraged a gollynt eu beyckyogy. ar 
 meybyon ar merchet a eollynt eu synwyr. 
 ar koll anyveylyeyt a adawey yn diffrwytk. 
 
 Tryded oed yr meynt vey darniertk ar 
 arlwy a parattoet yn llyssoed y brenyn kyt 
 bey arlwy blwydyn o w6yt a dyaót ny 
 ckeffyt bytk dym o konao namyn a dreul- 
 ynyr un nos gyntaf. Ac eyssyoeskyoedoed 
 ac amlwg yr ormes gyntaf. ar dwy ormes 
 ereyll nyt oed nep a wypey pa ystyr oed 
 udunt. Ac wrtk bynny mwy gobeytk oed 
 kaffael gwaret or kyntaf nogyt or eyl neu 
 or tryded. 
 
 Ac wrtk kynny Llud Yrenyn a kym- 
 yrtk pryder ma6r a goval yndaó kan ny 
 wydyat pa fford y kaffey gwaret or gormes- 
 soed kynny. ac o kyffredyn kygkor y wyr- 
 da Llud vap Beli a aetk kyt at Levelys y 
 vra6t brenyn Ffreync. kanys gwr cloetk a 
 ma6r y kygkor oed liónnó y keyssya6 
 kygkor y kanthao. Ac yna parattoy 
 llygkes a wnaetkant a kynny yn argel ac 
 yn dystaó rac gwybot or kenedyl konno 
 ystyr y negys. nac o nep eytkyr y brenyn 
 ae kygkorwyr. Ac gwedy bot yn paraót y 
 llygkes Llud a aetk udunt a deckreu kolly 
 y moroed. Ac gwedy klybot o Levelys y 
 ckwedleu bynny kany wydyat ef ackaos na 
 neges llygkes y vraot yn y lie ynteu a kyn- 
 nullós llygkes or partk arall clyrvaor y 
 meynt. Ac a aetb ar y mor yn erbyn y 
 vraot. Ac gwedy gwelet o Lud kynny. ef 
 a edewys y koll logkeu ar y weylgy allan o 
 eythyr un Hong, ac yn yr un bonno y deutk 
 yn erbyn y vraot. Ac yn y lie pan weles 
 Llevelys kynny. ynteu y me6n un Hong 
 arall a deutk yn y erbyn ynteu. Ac gwedy 
 eu dyvot ygyt pob un o nadunt a aetk 
 dwylaó mónógyl oy gylyd ac o vrodyryaol 
 karyat pob un a gressaaód ygylyd o nadunt. 
 
 Ag gwedy mynegy o Lud yda6 ystyr y 
 neges y vraot a dywaót y gwydyat ekun pa 
 acka6s ry dodoed yr gwladoed kynny. Ac 
 gwedy kynny wynt a kymmerassant kygkor 
 y ymdydan yn amgen no kynny niegys nat 
 elkey y gwynt am eu kamadraod a gwybot 
 or Koranyeyt yr kyn a dywedynt. Ac yna 
 y perys Llevelys gwneutkur corn kyr. ac 
 trwy y corn dywedwyt. Ac gwedy bot yn 
 baraöt y korn Llevelys a dywa6t 6rtk y 
 
 vraot y rodey ef yda6 ef ryw pryvet a gadu 
 rey o nadunt yn vyw y kylyao" rac ovyn 
 damweinyaó eylweytk dyvot y ryu ormes 
 konno a ckymrvt ereyll or pryvet ac eu 
 brywaó ym plytk dófyr ac ef a kadarnkaey 
 bot yn da er rey kenny y dystryw kenedyl 
 Koranyeyt. nyt amgen gwed yd elhey adre- 
 oy teyrnas ekun gal w pawb y gyt oy pobyl et 
 ag o kenedyl e Koranyeyt y un datlew y 
 vynnu gwneutkur tagnkefed yr rygtkunt. 
 Ac yna gwedy d elkey pawb ygyt kymryt y 
 dófyr konno ay v6r6 yn kyfFredyn ar pa6b. Ac 
 ef a kadarkaey y bydynt var6 y Koranyeyt 
 yn kwbyl ac nad eydygavey nep oe kenedyl 
 ynteu ekun. Ar eyl ormes kep ef ysyd 
 ytk gyvoetk ty. dreyc yw konno. y dreyc 
 arall estraón kenedyl y syd yn ymlad a ky 
 ac yn keyssyao y gorescyn. Ac wrtk kyn- 
 ny rac llyt y dyt yck dreyc cbóy y dyaspat 
 engyryaól konno. Ac val kynn y gelly 
 kafiael gwybot kynny. messur yr ynys y 
 hyt ae llet. ac yn y lie y keffyck y pwynt 
 perved yn ya6n par cladu y lie konno ac 
 gwed kynny par dody kerwyn yn Ha6n or 
 med goreu a aller y wneutkur ym mewn y 
 clad k6nn6 a Hen o paly ar wynep y ker- 
 wyn ac gwedy kynny ytk person dy liunan 
 byd yn y gwylyaó. ac yna ty a wely y 
 dreygyeu yn ymlad en rytk arutkyr an- 
 yveylyeyt. Ac or dywed yn rytk dreigieu 
 yd ant yr awyr. Ac or dywed oil gwedy 
 darffo udunt blynaw o engyryaól a gyrat 
 ymlad wynt a syrtkyant yn rytk deu 
 parckell ar warthaf y Hen ac a sudant. ac 
 a dynnant y lien gantkunt kyt yg gwaelaót 
 y kerwyn ag a yvan y med yn kwbyl. ac 
 a kyscant gwedy kynny. Ac yna yn y lie 
 plyka tytbeu y llenyneu kylck wy. ac yn y 
 llekadarnkaf akeffycky tk gyvoetk ymmeón 
 kyst vaen clad wynt a ckud ym mewn y 
 daear. a byt tra w6ynt wy yn y lie konno 
 ny da6 gormes y ynys Prydeyn o le arall. 
 
 Achaus y tryded ormes yw g6r lletry- 
 thauc kadarn y syd yn dwyn dy w6nt di 
 atli darmertkeu k6nn6 trwy y kwt ef ae 
 letrytk a wna y pa6b kyscu. ac wrtk kynny 
 y mae reyt y tytkeu y dy person dukunan 
 gwylya6 dy darmertk atk arlwy. A rac 
 gorvot o kyscu arnat bit kerwyn yn lla6n 
 o dófyr oer ker dy law a pkan vo kyscu 
 yn treyssyaó araat dos y mewn y kerwyn. 
 
 Acyna yd ymckwelos Llud trachevyn oy 
 wlat. ac yn dyannot y dy vynnos ef paób yn 
 llwyr oe kyvoetk ef ac or Coranyeyt. a 
 megys y dyscadoed ydaó brywa6 y pryvet 
 a oruc ym plytk dwfyr a böró k6nnè ar 
 paób yn kyffredyn. Ac yn y lie yr koll 
 Coranyeyt yn llwyr a wuant var6 kep ed- 
 ygavael nep or Brytanyeyt. 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 497 
 
 Ag ym pen yspeyt gwedy hynny Llwd a 
 perys messuraó yr ynys ar liyt ac ar y llet. 
 #c yn Ryt Ychen y kavas y perved pwynt. 
 ac yn y lie honno y peris ef cladu y dayar. 
 ac yn y fibs honno gossot kerwyn yn llaón 
 or med goren a allwyt y kafiael a lien o 
 paly ar y wynep. Ac ef y hunan y nos 
 honno wu yn wylyat. ac val yd oed e velly 
 ef a weles y dreygyeu yn ymlad. ac gwedy 
 darvot nclimt blynaó a dyssygyaó yn ymlad 
 wynt a dygwydassant yn y kerwyn ac 
 gwedy darvot udunt yvet y med kyscu a 
 wnaethant. ac yn eu k6sc Llwd a plykos y 
 lien yn eu kylck. ac yn y lie dyogelaf a 
 kavas yn Dynas Emreys yn Eryry ym 
 mewn kyst vaen y kwdyos. ac e velly y 
 peydy6s y dyaspat tymhestlus oe kyvoeth. 
 
 Ac gwedy darvot bynny y brenyn a 
 perys arlwyaó gwled dyrvaor y meynt. ac 
 gwedy y bot yn baraót ef a perys gossot 
 kerwyn yn llaón o dóíÿr oer ker y Haw. ac 
 ef elnm yn y pryaót person ae gwyllyós. ac 
 val y byd yuelly yn gwyllyaó ef a klywey 
 llawer o amravaelyon kerdeu a bun ag yn 
 y kymell ynteu ar kyscu. Ac yn y lie sef 
 a oruc ynteu rac y ortbrymmu ef or kyscu 
 a llesteyryaó ar y darpar mynet yn y d6fyr 
 a hynny yn vynycli. Ac or dy wed ynacbaf 
 g6r dyríaór y veynt yn wyskedyc o arveu 
 tr6m kadarn yn dyvot y me6n a cbawell 
 kantba6. ac megys y gnotaassey yr boll 
 darmertb ar arlwy or bwyt ar llyn ym 
 mewn y kawell. ac yn kycbwyn yn y ym- 
 deytb ac ef. ac yn y lie Llud vrenin a 
 kycbwyn6s yn y ol a dywa6t wrtbo fal byn. 
 Arbo ep ef arbo kyt ry gwnelycb ty sarra- 
 badeu a cbolledeu ymy kyn no byn. nyt 
 ey weytbyon ony barn dy vylwryaetb yn 
 trecb ac yn dewrach no my. Ac yn dyan- 
 not ynteu a ossodes y kawell ar y llaór ae 
 arbos ef attaó. ac yna gyrat ac angerdaól 
 ymlad a wu yr rygtbunt. a newidiaó dyrn- 
 odien ar tan yn ebedec or kledyveu ac or 
 arveu ereyll. ac or dywed y tyghetven ar 
 rac weles damweynnyaó y wudugolyaeth yr 
 brenyn. kan w6r6 y ormessór yr rygtbaó ar 
 dayar. Ac gwedy gorvot arna6 o rym 
 ac angerd ercby nawd a oruc. Ar 
 brenyn adywaót 6rtba6 ynteu pa wed 
 ep ef y gallaf i rody na6d yty. gwedy 
 y gniver gollet a sarrabet a wnaetbost I 
 tytbeu ymy. ac ynteu a clywaót yn atteb ! 
 yda6 ef dy boll kolledeu eyryoet or ar ry- 
 wneutbum yty myvy ae bynnyllaf yn | 
 kystal ac y dygum. Ac o byn allan my nys I 
 gwnaf y kyffelyp. ac o byn allan gór ffydlaón 
 vydaf byt bellacb. ar brenyn a kymyrth 
 hynny y gantba6. ac y velly y gwaraót 
 Llud y teyr gormes bynny y ar ynys 
 
 Prydeyn. Ac o byny byt yn dywed y oes 
 yn hedóch ac yn dedwyd y gwledycb6s. 
 
 Ac yna or dywed gwedy mar6 Llud map 
 Beli Maór y kudywyt y korff jg kaer 
 Luudeyn ker Haw y porth a elwyr ettwa 
 Portli Llud. ac yn Saysnec y gelwir ef 
 Lwclys Gady. deu fap bagen a wuessynt 
 yda6. Avarwy vap Llud a Tbeneuvan 
 vap Llud. ar rey bynny urtb. nat oed 
 oet arnadunt megys y gellynt llywyaw 
 y teyrnas y gwnaetbpwyt Kasswallaou 
 vap Beli y vraot ynteu yn vrenyn. Ac 
 yn y lie gwedy y urdaó ef o coron y 
 teyrnas. ef a kymyrth yndaó haelder a 
 claeony a chlot a molyant yn kymeyrt ac 
 yny ydoed y clot ef yn eheclec tros y 
 gwladoed ar teyrnassoed ym pell y wrth- 
 aó. Ac odyna gwedy damwennyaö yda6 
 ef yn kwbyl llywodraeth yr holl teyrnas ac 
 nyt oy neyeynt. Eyssyoes Kasswallaon a 
 ymrodes y warder ac ny mynnós bot y 
 neyeynt yn diran or teyrnas namyn rody 
 udynt a oruc ran va6r or kyvoeth. ac y sef 
 a rodes y Avarwy vap Llud Kaer Lundeyn. 
 a yarllaeth Swyd Geynt. ac y Teneuvan y 
 rodes yarllaeth Kernyw. ac ynteu ehunan 
 pennadur ar pa6b ac yn arweyn coron y 
 teyrnas. 245 
 
 Ac yn yr amser h6nn6 megys y keffyr 
 yn hystoryacu gwyr Buueyn gwedy darvot 
 y Wlkessar gorescyn Efreync ef a dam- 
 wennyós y dyvot ar Ian Traeth Rwten. ac 
 gwedy gwelet o honaw odyna ynys Pry- 
 deyn. govyn a oruc yr nep a oed yn eu 
 gylch pa wlat oed honno. a pha kenedyl ae 
 kyvanbedey. ac ae presswyllyey. Ac gwedy 
 kaffael o honaw gwybot enw y teyrnas ar 
 pobyl ef a dywaót. Mwyn Hercólff hep 
 ef o un kenedyl henym ni yr Ruueynwyr 
 ar Brytanyeyt kanys o kenedyl Tro y 
 kerdassam ni. Eneas Ysgwydwyn gwedy 
 dystriw Tro a wu hentat ynny yn kyntaf. 
 ac udunt hwytheu y bu hentat Brutus vap 
 Sylvyus Ascanyus vap Eneas. Ac onim 
 twyllir i neu rydivonhedassant wy. kanys 
 megys y tebygaf ny wdant wy dym y wrth 
 vylwriaeth wrth y bot yn presswylyaó 
 odyeytbyr y byt ym mewn yr Eigiaón. 
 Ac ysgavyn herwycl y tebygaf y byd eu 
 kymmell wynt y talu teyrnget ac y eu 
 gwneutbur yn trethaól ac y talu gwastat 
 wassanaeth yr Kuveynnyaol teylygtaót. 
 Ac eyssyoes ya6n yw yn kyntaf erchi 
 udunt talu teyrnget y wyr Buveyn kyn 
 eu Uaffurya6 nac ymlad ac wynt. megys y 
 mae yr boll kenedloed ereyll o amgylcb y 
 byt yn talu teyrnget udunt a darestyghed- 
 ygaeth y Sened Ruveyn. rac kodyo honam 
 nynnheu hen vonhed Pryaf yn hentat ny 
 
498 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 ae hen teylygta6t. kan ellwng eu gwaet 
 wynteu megys y maent yn kereynt ynn. 
 Ac gwedy anvon o Wlkessar yr amadrod- 
 yon hynny meun llythyr hyt at Kasswall- 
 a6n llydyaó yn va6r a oruc ynteu ac anvon 
 llythyr hyt at Wlkessar ar geyryeu hyn 
 yn y llythyr. 216 
 
 Kasswallaun Brenyn y Brytanyeyt yn 
 anvon annerch y Wlkessar ygyt ar amad- 
 rod hwnn. Anryved yw Wlkessar meynt 
 chwant a chybydyaeth gwyr Ruveyn kanys 
 rac meynt sychet arnadunt eur ac aryant 
 na allant dyodef en bot uy megys odyeythyr 
 y byt yn dyodef perygleu yr Eigiaón heb 
 kan ryvygu kymell swllt a tretheu arnam. 
 or lie a ar rykynnalyassam ny eyryoet yn 
 ryd dydreth hedóch hyt hyn. Ac nyt 
 dygaôn ganthunt hynny namyn keyssyao 
 gwaret yn rydit. a mynnu gossot tragy- 
 wydaól keythiwet kewylyd yty Wlkessar 
 yd wyt yn keyssya6 kanys kyiFredyn 
 gwyfchen boned y syd yr Brytanyeyt ac yr 
 Ruveynwyr yn llythra6 y gan Eneas ar 
 un ryw kadwynyn rac egluraó kadarn 
 kytemdeythas a dylyey yr rygthunt honno 
 a dylynt y cheyssya6 ae erchy ynny. nyt 
 kymhell keythywet arnam. kanys yr rydyt 
 horino a ordyvnassam ny ac a dyscassom 
 ny yr rody ae chynnal yn w6y noc arweyn 
 gwed keythywet yn y veynt honno y gor- 
 dyvnassam ny y chaffael ae medu hyt na 
 wdam ar ufydhau y keythywet a honno 
 hagen pey keyssynt y dwyweu y dwyn y 
 kenhym. ny a lavuryem yn j veynt y 
 gallem or yn oil nerth oy hattal yn eu 
 herbyn. ac wrth hynny Wlkessar byt et- 
 nebededyc yth dy osparth ty yn bot ny yn 
 para6t y ymlad yth erbyn o cheyssy dy 
 dyvot yr ynys honn megys yd wuyt yn 
 gogyvadao dyvot ydy. 247 
 
 Ag gwedy gwelet o Wlkessar y llythyr 
 h6nn6 yn dyannot parattoy y lyghes a 
 oruc ac aros gwynt wrth eylenwy ey 
 weythret yr hyn a dywedassey yKaswallaon 
 trwy y llythyr ae kennadeu. 248 Ac gwedy 
 kaffael o honaw ef y damwnedyc wynt 
 dyrchavael hwylyeu a wnaethant ac yn 
 Aber Themys y deuth yr tyr ae lu ganthaw 
 ac val yd oedynt y llongheu yn kaffael y 
 tyr ynachaf Kaswallaon a holl kedernyt 
 ynys Prydeyn kanthao yn dyvot y kastell 
 Dorahel yn y erbyn. Ac yno y kymyrth 
 kyghor y gyt ae wyrda pa wed yd ymledynt 
 ac eu gelynyon a pha ansaód y lludynt y 
 kaffael y tyr. Ac yno y dothoed Bely pen 
 teulu Kaswallaon a tywyssaóc y vylwr- 
 yaetha thrwy kyghor ygwr h6nn6 y gwneyt 
 pob peth yn y teyrnas. ac yno hevyt y doth- 
 oedynt deu neyeynt y brenyn. Avarwy vap 
 
 Llwd tywyssa6cLlundeyn aThenevan yarll 
 Kernyw.yno hevyt ydothoedynt y try bren- 
 yn a oedynt dares fcyghedyc ydau nyt amgen 
 Creudu brenyn yr Alban aG werthaed brenyn 
 Gwyned a Brythael brenyn Dyvet. 249 Ar 
 rey hynny megys pawb ar rodes kyghor yn 
 newyd y kyrchu gwyr Buveyn kyn kaffael 
 o nadunt un dynas nac un kastell ar dir 
 ynys Prydeyn. ac y velly llafuryaó y keys- 
 ya6 y gwrthlad ymdeyth. kanys o cheffynt 
 wy dyvot ym plyth kedernyt e wlat. an- 
 ha6s a dyrysach oed eu gurthlat. Ac yna 
 o gyttundep kyghor pawb wynt a kyrchas- 
 ant y traetheu yn y lie yd oed Wlkesar 
 ae lu yn eu pebylleu. Ac gwedy gosot 
 yna y bydynoed o pob parth wynt a kym- 
 yscasant eu deheuoed ac eu gelynyon. a 
 newydya6 dyrnodyeu ae gylyd ac ergydyeu 
 yn erbyn y lleyll. A hep un gohyr o pob 
 parth y syrthynt yr rey brathedyc ar ergyd- 
 yeu yn eu hymyscaroed. A chyn amlet 
 yr redey y tywarchen or gwaet a chet bey 
 dysyvyt deheuwynt yn llynghu eiry yr 
 mor 250 ^ c va j e( j oe( jy n t y gwrthwyneb- 
 edygyon vydynoed yn kymyscu ef a dam- 
 wennyós trwy y tyghetven kyvarvot Nyn- 
 ya6 ac Avarwy vap Llud a gwyr Llundeyn 
 ar rey swyd Keynt yd oedynt wynteu yn 
 ty wysogyon arnadunt kyvarvot a bydyn yr 
 Amherawdyr. Ac gwedy eu kymyscu ygyt 
 yr amherodraól vydyn hayach a wascar6s 
 rac y Brytanyeyt o tew vydyn yn eu 
 kywarsanghu. Ac gwedy eu bot plyth 
 traphlyth yn deudyplygu dyrnodyeu. y 
 damweyn a rodes fford y Nynnya6 y kaffael 
 ymóryaó ar Amerawdyr. Ac wrth hynny 
 kan dyrvaur o lewenyd y kyrchu a wnaeth 
 Nynnyaó kanys mwyno llawenoed kanthao 
 kaffael rody un dyrnaót yr ryw wr h6nn6. 
 A° y gy^ ac y gweles Wlkeser ef yn y 
 kyrchu y taryan yn kyvlym a derchevys 
 yn erhyn y dyrnaót. Ac yn veynt y 
 gadus y nerthoed yda6 ef a ossodes ae 
 kledyf ar Nynnya6 ar y penffestyn. ac yn 
 y lie dyrchavael y kledyf a oruc a cheysya6 
 yr eil dyrnaót ar e kyntaf hyt pan alley 
 rody agheuaól dyrna6t yda6. Ac megys 
 y gwyl Nynnya6 ef a dodes y daryan yn 
 erbyn y dyrna6t. Ac yna eysyoes y trygaód 
 kledyf Wlkesar ym pen Nynnya6. ac ny 
 alios ef kaffael tynnu y kledyf rac kaletet 
 y wórwydyr kan y bydynoed yn ym kym- 
 yscu ac yn newydya6 agheuolyon dyrnod- 
 yeu. 251 Ac wrtb hynny Nynnyaó a kym- 
 yrth kledyf Wlkesar ac a w6ry6s y kledyf 
 ehun y 6rtha6. a chledyf yr Amherawdyr 
 yn y law y ruthrós ef y elynyon. a phwy 
 bynnac a kyvarffey ac ef ar cledyf hónnó 
 j trawey. ar neyll a vydey a Had y pen y 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 499 
 
 arnaö ae ynteu ef vynet yn vrathedyc 
 megys na bey un gobeyth o honaw. Ax 
 val yd oed Nynnyaó ar wed hoimo yn 
 dywalhau yn erbyn y elynyon ynacliaf 
 Labienus tywysaóc yn kyvarvot ac ef ac 
 yn y lie ar y kyvranc kyntaf Nynnya6 ae 
 llada6d. Ac eysyoes gwedy llythraw yr 
 rann w6yhaf or dyd y Brytanyeyt o kywar- 
 sangedygyon vydynoed a dugynt ruthreu 
 glew kalet a Dw<3 yn y kanh6rthwya6 y 
 wudugolyaeth a damwenny6s udunt. Ac 
 Wlkesar a kymyrth y logheu ae pebylleu 
 ae luesteu yn kedernyt yda6. Ac gwedy 
 dyvot y nos ef a kyweyrws y longheu ac a 
 aeth yndunt. Ac a wu lawen kanthao 
 kaffael y mor yn lie kastell ydaó. Ac 
 gwedy kyghory oe kytemdeythyon yda6 
 na chynhalyey ymlad ar Brytanyeyt a vey 
 hwy. ef a wu wrth en kyghor ac a ym- 
 ch\vel6s trach y kevyn parth a Ffreync. 252 
 
 Ag gwedy hynny Kaswallaon acha6s y 
 wudugolyaeth honno ygyt a dyrvaor lew- 
 enyd a tal6s dyolcb dredeu yr D6wy weu 
 ac galw atta6 y kytymdeytbyon ar kytla- 
 vnryessynt ac ef. ac yn berwyd breynt pob 
 un ae lavur talu udunt eu gwasanaeth o 
 amlhaf rodyon. ac or partb arall govalus 
 oed kanys Nynnyaó y vra6t oed yn vrath- 
 edyc ac yn pedrus am y vyw. kanys Wl- 
 kesar yn y vrwydyr a rodassey dyrnaót 
 hep allu medegynyaetb yda6. Ac or dyr- 
 naót h6n6 kyn pen y pymtbecvet dyd 
 gwedy e wrwydyr y bu varw. ac yg Kaer 
 Lundeyn ker llaw portb ygogled y cladwyt 
 y gyt a brenhynyaól arwylyant. Ac y gyt 
 ac ef yn y bed y dodassant y cledyf a dug- 
 assey ynteu y ganjWlkessar pan yinladassey 
 ac ef. ac esef oed enw y cledyf h6nó Agbeu 
 Coch. kanys pwy bynnac a archollyt ac 
 ef ny bydey byw. 253 
 
 Ag gwedy ymcbwelyt o Wlkesar y 
 keuyn ar ffo a dyscynnu o honaö ar traeth 
 Ffreync medylyaö a wnaetbant y Ffreync 
 gwrthwynebu yda6 a mynnu gwrthlad y 
 arglwydyaeth y arnadunt. kanys a tebygynt 
 y vot yn wannach megys na bey reyd 
 udunt y ovyn ef arnadunt. kanys chwedleu 
 kyhoed a dywedyt ym pob lie bot y mor 
 yn kyvlawn o lyglies Kaswallaon yn erlyt 
 Wlkesar. Ac wrth hynny glewach yr ym- 
 rodynt y keysyao gwrthlad Wlkesar oc eu 
 tervyneu wynt. 254 Ac y gyt ac y gweles 
 Wlkesar hynny ny mynnós ef mynet ym 
 petrusder ymlad ac wynt. namyn agory y 
 tryssor a oruc ar rody da yn dyvessur y 
 pob un ar neylltu o nadunt. ac yvelly y 
 dwyn yn tagnheved ac yn un ac ef. Ac 
 y gyt a hynny yr pobyl adau rydyt. ac yr 
 rey rykollassey tref eu tat y hynnyll udunt. 
 
 Ac yr keyth adau rydyt. ar gwr a oed 
 kynt yn dywal megys Hew. yn awr megys 
 oen gwar yn llawen yn talu yr eidaw y 
 pawb. ac ny orphwyssós ef wneuthur y 
 clayar dredeu hyny hyt pan daghevedos ef 
 pawb ac eu dwyn yn un ac ef a chaffael y 
 arglwydyaeth arnadunt megys kynt. ac 
 yna eyssyoes nyt aey uu dyd heybyaó hep 
 koffau bud ugoly aeth y Brytanyeyt a ffoed- 
 ygaeth Wlkesar a hynny kan y watwared- 
 ygaeth. 255 
 
 Ag gwedy llythraó dwy vlyned parattoy 
 eylweyth y lyghes a oruc Wlkesar vrth 
 vynet tros yr Eigia6n y keysyao dyal y 
 sarahet ae kewylyd ar Kaswallaon ac ar y 
 Brytanyeyt. Ac gwedy kaffael o Kas- 
 wallaon gwybot bot yn wyr hynny. kadarn- 
 hau y keyryd ar kestyll ar dynasoed. ac 
 eu atnewydu yr rey a atveylyey o nadunt. 
 a gosot marchogyon arva6c y eu kado a 
 wnaeth. ac ym pob pryf borth yn amkylch 
 yr ynys gosot gwyr arvaoc a oruc y eu 
 gwylyaó ac y eu gwarchadw. ac eithyr 
 hynny ar hyt kanaol Themys y fford yd 
 hwylyt parth a Llundeyn ef a perys 
 g wneuthur polyon heyrn kyn vr asset j[a 
 mordwyt gwr. ac eu plymmu. a gosot er 
 rey hynny a dan d6vyr a phan delhynt y 
 llongheu megys yd elhey yr rey hynny 
 trwydynt ac y peryclynt o hynny. ac gwedy 
 darvot hynny kynnullu a wnaeth Kaswall- 
 aon holl yewenctyt yr ynys ag ygkylch yr 
 arvordyr arhos dyvodedygaeth Wlkesar ae 
 lyghes kanthao. 256 
 
 Ag gwedy darvot y Wlkesar parattoy 
 pob peth or a oed reyt yda6 ef a kychwyn- 
 n6s ar y mor y gyt ac aneyryf amylder 
 marchogyon kan darmerth ac awydaö 
 gwneuthur damwnedyc aerva or Brytan- 
 yeyt. a hynny hep amheu a wnathoedynt 
 pey rydelhey eu llyghes yn yach ganthunt 
 yr tyr ac wrth hynny ny alios ef dwyn y 
 dyhewyt ar weythret. kanys hyt tra yd- 
 oedynt yn hwy]ya6 ar hyt kanaol Themys 
 yn kyrchu parth a Llundeyn yd aethant 
 eu llogheu ar y polyon heyrn ar ry dywed- 
 asam ny wchot. a chan yr rey hynny y 
 dyodefasant dysyvyt perygl agheuaól hyt 
 pan vodasant hyt ar vylyoed o varch- 
 ogyon. kanys gwedy tylly y llongheu ar y 
 polyon heyrn hynny y deuth d6fyr ym 
 mewn a sudau y llongheu a dan y weylgy. 
 Ac gwedy kaffael o Wlkesar gwybot 
 hynny y gyt a dyrvaor o lavur ac govut 
 trosy yr hwylyeu a orugant parth ar tyr 
 ar rey a wuesynt yn y veynt perygyl 
 honno ac a kaosant o vreyd y tyr. a phan 
 weles Kaswallaon y ar Ian y dymhestyl 
 honno arnadunt llawenhau a oruc o achoa 
 
500 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 body y sa6l a vodes o nadunt a thrystau o 
 achaós dyanc yr rey ereyll. ac gwedy rody 
 arwyd o honaö oy kytvarcliogyon kyrcku 
 yr Ruveynwyr a wnaethant yn dyannot. 
 Ac ys ef a orugant gwyr Ruveyn eysyoes 
 kyt ry kyvarffey perygyl ac wynt ar avon 
 y gyt ac y kaosant y tyr yn óraól górth- 
 wynebu yr Bryttannyeyt. a chymryt en gle w- 
 der yn lie mur y eu kamdynyn. ac aerva 
 dyrvaor y meynt a wnaethant or Brytan- 
 yeyt. Ac eysyoes mwy wu yr hon a 
 kaosant nor kon a wnaethant kanys llawer 
 a vodes o nadunt. ac urth hynny lley oed 
 en nyver. Ar Brytannyeyt pob a6r mwy- 
 y6j vydey eu llw. kanys o pob lie yd ym- 
 kynnullynt a mwyvoy teyrgweyth oed eu 
 nyver. ac 6rth hynny y kan gwanhau yr rey 
 ereyll y kaosant wynteu y wudugolyaeth. 
 Ac gwedy gwelet o Wlkesar ry orvot ar- 
 na6 y gyt ac ychydyc oy nyver yd aeth ar 
 ffo yn y longheu. a chymryt dyrgelóch y 
 mor ynn amdyffyn yda6. Ac gwedy kaff- 
 ael gwynt hyróyd o honaó dyrchavael 
 kwylyeu a hwylyaó hyt yn tiaeth Moryan. 
 ac yno yd aeth ym meón kastell ar ry 
 wnathoed rac ovyn kyvarvot ac ef y kyff- 
 ryw damweyn ar ry kyvarvuassey gynt ac 
 ef y gan y Brytanyeyt. Ac ysef y gelwyt 
 y kastell Odnea. Ac ys ef aohaós y 
 gwnathoed rac ovyn ymchwelut or Ffreync 
 arna6 yr eylweyth o delhey ar ffo y 6rth 
 y Brytanyeyt megys y weyth arall. Ac 
 wrth hynny ry wnathoed ynteu y kastell 
 h6nn6 megys y galley ynteu górthóynebu y 
 wrth pwyth pobyl honno o cheysynt wrth- 
 wynebu ydaó megys y keysynt gynt. 
 
 Ago achaós kaffael o hona6 y wudugol- 
 yaeth yr eylweyth y ar Wlkesar Kaswall- 
 a6n a kymyrth dyrvaor o lewenyd yndaó 
 ac a ynvynos gwys tros pob lie yn ynys 
 Prydeyn y erchy eu holl wyrda dyvot hyt 
 yn Llundeyn ac eu gwraged y gyt ac wynt 
 y talu gwylyaól anryded dyledus y eu tad- 
 olyon dwyóeu. troy yr rey ry kaosynt 
 budugolyaeth or veynt Ruveynnyaol Am- 
 heraódyr h6nn6. ac gwedy dyvot paób heb 
 waradrygyant amravaeylyon aberthau (a 
 orugant ac y ladedygaetli yr annyveylyeyt 
 yd ymiodasant. ac yna.) a wnaethant deu 
 ugeyn myl o warthec a chan myl o deveyt. 
 ac o amravaelyon kenedloed adar y sa6l 
 ny ellyt yn ha6d y ossot yn ryf. Eithyr 
 hynny deg myl ar rugeynt o amravaelyon 
 koedolyon boystviled. Ac yn y lie gwedy 
 darvot udunt perffeythyaó eu anryded 
 yr dwyóeu or gwedyllyon ar gormodyon 
 wynteu ehuneyn a wóytasant megys y 
 gnotteyt yn y wyr ryó abertheu hynny. 
 Ac odyna yr hyn a wedyllus or nos ag or 
 
 dyd kanthunt wynt ae trewlyasant trwv 
 amravaelyon wareeu. Ac ym plyth y 
 gwareeu hynny ef a damwennyós deu was 
 yeueync arderchaóc. y neyll o nadunt yn 
 ney yr brenyn ar llall yn ney Avaroy vap 
 Llwd kynhennuyngware palet. acor dywed 
 llydyaó am y wudugolyaeth. Ac ysef oed 
 enw ney y brenyn Hyrlas. ac enw y llall 
 Kuhelyn. ac enw y llall Kuhelyn. ac gwedy 
 ymlyclyaó ac ymkywethyl yskylvu cledyf a 
 wnaeth Kuelyn a Had pen Hyrlas ney y 
 brenyn. Ac gwedy y lad kynhyrvu a oruc y 
 llys oil. ac ehedec y chwedyl at Kaswalla6n 
 a llydyaó a chyffroy yn va6r a oruc achaós 
 lladedygaeth y ney. Ac erchy a wnaeth i 
 Avarwy rody Kuelyn y dyodef kyffreyth 
 y llys arna6 rac mynet Hyrlas yn didial 
 os kam y Uedesyt. Ac gwedy gwelet o 
 Avaroy bot bryt y brenyn yn kyffroedyc 
 yn y erbyn pedrusaó a wnaeth rody y ney 
 yn y ewyllys a dywed wyt bot llys yda6 ef. 
 ac yn y lys ehun y dywedey ef delyw o 
 hona6 ynteu rody ya6n ae kymryt o pa6b 
 or a vynhey yawn oy wyr ef. Ac wrth 
 hynny os keysyao ya6n a vynhey ef y gan 
 Kuhelyn. ef a dywedey y mae yn ey lys 
 efyn Llundeyn y dylyey ef gwneuthur 
 yawn tros y ney. a hynny o vreynt a hen 
 dylyet yr kynhoes yr hen wyrda. Ac 
 gwedy gwelet o Kaswalla6n na chaffey 
 ya6n 6rth y vynnu ae ewyllys gogyvadao 
 a thyghu y Avaroy a wnaeth yd anreyth- 
 yey ynteu y kyvoeth ef o tan a haearn ony 
 delhey wrth y ewyllys. ac odyna trwy lyt 
 a bar biysyaó a oruc Kaswallaon y an- 
 reythyaó kyvoeth Avarwy hagen peunyd 
 tvwj kytymdeythyon a charant yn keysyao 
 arafhau yrlloned y brenyn. a cheysyaö 
 madeueynt y kanthao. Ac gwedy na 
 alley ef nep fford jn y byt kaffael lleyhau 
 llyt y brenyn medylya6 a oruc pa fford y 
 galley ynteu gwrthwynebu yr brenyn a 
 daly yn y erbyn. Ac or dywed gwedy 
 nad oed fford arall yda6 y galley ef gwrth- 
 wynebu yda6. ef a anvones kennadeu hyt 
 ar Wlkesar a llythyr ganthunt ar synhwyr 
 hon ynclunt. 257 
 
 Y wlkessar. Avarwy vap Llwd ty- 
 wysawc Llundeyn yn anvon annerch. a 
 gwedy damunedyc agheu damunedyc 
 yechyt a bwched. Edyvar kenhyf y daly 
 yth erbyn di hyt tra vuost di yn kynhal 
 ymladeu yn erbyn vy mrenyn y kanys 
 pey peytón y tydy a orvuasut ar Kaswall- 
 aon y gwr gwedy y veynt wudugolyaeth 
 honno a kavas trwy vy nerth y a kymyrth 
 y veynt syberwyt yndaó hyt pan edyw yn 
 keysyao hynytreftadu y am dykyvoethogy 
 am dyhol om kyvoeth a gorescyn ydau 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 501 
 
 ehun vygkyvoetb. Ac gwybyd ty nat y 
 velly y dylyey talu y my. myvy yn y kyv- 
 oethogy ef. ac yuteu yni dygyvoethogi yn- 
 nheu. kanys myvy yn kwbyl yn ymlad ytli 
 erbyn dy. a wnaetbum y petbau hyn oil 
 ydaö. a mynkeu y tygliaf y kyvoethau nef a 
 dayer hyt na beycleys J onyt na rodón y 
 ve ney y dyodef braót y lys ef arnaw. Ac 
 yn y vo goleuack ac eglurach ytb doetbin- 
 eb dy acbaós y wyryoned. gwrandaó dy a 
 my a datkanaf yt yr acbaós y mae y var 
 arnaf y. Gwedy kaffael o bonaó ef y 
 veynt wudugolyaetb bonno trwy vy nertb 
 y. y gwnaetham nynbeu gwylyawl lewenyd 
 ac anryded y en tadolyon dwyóeu. ac 
 gwedy perffeytbyaó o bonam ny pob petb 
 or a pertbyney ar e dwyóeu. y damwen- 
 ny6s y rwng deu neyeynb yn tyvu kyvrysed 
 am wudugolyaetb gwarae palet. Ac 
 gwedy kaffael om ney inbeu y wudugol- 
 yaetb ennynu a oruc y Hall o enwyr yr- 
 lloned a dyspeylyaó cledyf a cbeysyaó llad 
 pen vy ney ynnbem ac ys ef a oruc ynteu 
 gocbel y kledyf ac yn y kyvrysed bónnó 
 eysyoes syrtbyaó ney y brenyn ar y cledyf 
 ac y bu var6. Ac gwedy kennatau bynny 
 yr brenyn. gorcbymyn ac ercby y mynbeu 
 rody ve ney y dyodef brawt y lys ef yn 
 dyal y ney ynteu. Ac gwedy nas rodon 
 ve ney yn y ewyllys ef e deutb ynteu ae 
 boll lw kantbao am pen ve kyvoetb ynbeu 
 ae anreytbyaó ae losky. ac wrtb bynny yd 
 wyf ynbeu yn ercby de trugared ty. ac yn 
 keysyao portb a nertb y kenbyt ty y 
 keysyawve kyvoetb ymy tracbevyn byt pan 
 vo trwy ve nertb inbeu am portb y gellycb 
 tytheu goreskyn ynys Prydeyn. Ac o 
 byn na pbedrwsa dym kanys nyt oes dym 
 twyll na brat yn yr amadrawd b6nn. 258 
 
 Ac gwedy darlleyn y llytbyr bónnó rac 
 bron Wlkesar kygbor a kymyrtb y gan y 
 anwylyeyt byt na cbretey ef oy over am- 
 adraód ac nat aey ef y ynys Prydeyn ony 
 cbaffey ef gwystlon a vey da kantbao byt 
 pan vey dyogelacb kyrcbu ynys Prydeyn. 
 ac wrtb bynny Avarwy vap Llud a en- 
 vvn6s Kynan y vap ac gyt a bynny dec 
 gwystyl ar rngeynt o veybyon y gwyr 
 bonbedykaf yn y kyvoetb oe anwylyeyt ae 
 karant. 259 ac gwedy rody y gwystlon yn 
 byfryt Wlkesar a kynnullos y lw ac a 
 kyweyryos y lygbes. Ac yr y gwynt 
 kyntaf y dyskynnos ym Portb Rwytun. 
 ac yn yr amser bunnu yd oed Kaswallaon 
 yn decbreu ymlad a Cbaer Lundeyn ac yn 
 anreytbyaó y gwladoed yn y cbylcb. Ac y 
 gyt bagen ac y kygleu ef rydy vot Wlkesar y 
 dir ynys Prydeyn ymadaó a wnaetb ynteu 
 a Llundeyn a brysyaö a oruc yn erbyn yr 
 
 amberaódyr ac gwedy dyvot o honaö byt 
 ger Haw glyn oed yn agos y gaer Keynt ef 
 a weles yn y lie bonno gwyr Ruveyn ac 
 eu pebylleu ac eu lluesteu gwedy rydys- 
 kynnu yn y glyn bónnó. kanys Avarwy 
 vap Llud ae dugassey byt y lie honno 
 wynt y keysyao dwyn kyrcb nos yn di- 
 rybud am penn Kaswalla6n. 260 Ac yna 
 beb un gobyr gwedy gwybot or Ruveyn- 
 wyr bot y Brytanyeyt yn dyvot yn dyan- 
 not gwyscaó amdanyt a wnaetbant eu 
 barveu a gossot eu marcbogyon yn vydyn- 
 oecl. Ac yna yd aetb Avaroy vap Llud a 
 pbym myl o wyr arvaoc y gyt ac ef ac ym 
 mewn llwyn koet oed yn agos udunt ym- 
 kudyao yn b6nn6 byt pan vey oclyno y gall- 
 ey gwneutbur nertb a cbanwrtbwy y Wl- 
 kesar. 261 Ac gwedy darvot yr Brytanyeyt 
 or partb arall gwyscaó am danynt am ym- 
 pery nyt annodassant o pob partb newyd- 
 yau agheuolyon dyrnodyeu. ymkyrcbu a 
 wneynt y bydynoed ac ellwng y gwaet y 
 redec. ac o pob partb y syrtbynt y kalaned 
 yn veyrw megys y syrtbynt y deyl y ar y 
 gwyd mys Hyclref pan vey va6r y gwynt. 
 Ac val yd oedynt y felly yn ymlal ynacbaf 
 Avarwy vap Llud ae vydyn kantbao yn 
 ky vody oy lecbva. ac or tu yn ol yn kyrcbu 
 bydyn Caswalla6n yr bon oed yn kynhal 
 kedernyt y Brytanyeyt. ac ar rydaroed y 
 Ruveynnyaol vydyu y anreytbyaó or ran 
 vaor o boney ac ar aurbon beb allel sevyll 
 yn erbyn y cbytcy wtaótwyr. ac wrtb bynny 
 kymryt ffo a orugant wy ac ada6 y maes. 
 Ac yn agos y bynny myuyd oed ac ym pen 
 y mynyd llwyn o coll tew a oed. ac yno y 
 ifoes Kaswallaon ae wyr gwedy y dygwyd- 
 a6 yn y ran wannaf or ymlad. 262 Ac 
 gwedy kafFael o bonaó ef gorwcbekler pen 
 y mynyd yn 6ra6l kynbal b6nn6 a orug- 
 ant a gwneutbur agbeu y lawer o eu gelyn- 
 yon. kanys eu berlyt a wnathoedynt yr 
 Ruveyn wyr ac Avarwy vap Llud wynt gan 
 vywaueu bydynoed avynvynycb ykeyssjmt 
 kyrcbu ar eu ton* yr mynyd ac nys gell- 
 ynt. kanys kerryc y mynyd ae orucbelder 
 a oed amdyfiyn yr Bryttanyeyfc a llesteyr 
 yr gelynyon. oc o pen y mynyd y gwneynt 
 y Brytauyeyt aerva dyrvaor y meynt oc 
 eu gelynyon. 263 Ac wrtb bynny sef a 
 wnaetb Wlkesar kylcbynu y mynyd ae 
 lw a mynnu gwarcbae Kaswallaon, yn y 
 lie bonno byt pan vey reyt yda6 ae ym- 
 rody yn ewyllys yr amberawdyr ae ynteu y 
 warcbae yna hyt pan vey varo o newyn. 264 
 Oy a Dyw anryved kenedyl y Brytanyeyt 
 yr rey dwyweytb a kymbellasant Wlkesar 
 amberawdyr Ruveyn ar ífo. y gwr y dar- 
 oed ydaó darestwng a gorescyn yr boll vyt 
 
502 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 wrth y gyghor. ac yr gwr ny alius yr holl- 
 vyt gwrthwynebu yda6. ar Brytannyeyt 
 eyssyoes ar ffo oeddynt yn gwrthwynebu 
 ydaó ef. ac yn para6t y dyodef agheu tros 
 eu gwlat ac eu rydyt. ac urth hynny y kant 
 Lucan ym molyant y Brytanyeyt or 
 Kessar. Ef a dangosses y ergrynnedyc 
 kevnoed yr Brytanyeyt. 265 Ac yna gwedy 
 llythraó yspeyt deudyd gwedy nat oed y 
 Kaswallaon na bwyt na dyawt ovynhau a 
 wnaeth gorvot arna6 ymrody ygkarchar 
 Wlkesar, ac wrth hynny anvon a oruc 
 Kasswalla6n kennadeu hyt at Avarwy vap 
 Llud y ercliy ydau ef y tagnhevedu ef ac 
 Wlkesar rac ovyn kolly breynt y kenedyl 
 ed hanoed o honey, ac y gyt a hynny hevyt 
 mynegy a wnaeth yda6 kyt ryveley ef ar y 
 kyvoeth ef hyt na mynney ef eyssyoes y 
 agheu ef er hynny. 266 Ac gwedy datkanu 
 or kennadeu hynny y Avarwy. ynteu a 
 dywaót val hyn. Ny dyleyr karu y/twys- 
 sa6c a vydey araf a gwar en ryvel megys 
 oen ac ar ei hedóch a vyd dyóal inegys Hew. 
 Oy a dwyóeu nef a dayar vy arglwyd y e 
 gwr a oed kyn no hyn yn medu o honaf ac 
 arawrhon y mae yn erchy y my y tagnhev- 
 edu ef ar amherawdyr. yr h6nn a vuassey 
 damunet kantha6. kyn no hynny kaffaei 
 tagnheved y kanthao ef. Ac wrth hynny 
 y deley ynteu anrydedu ac aryneygaó y 
 gwr a kymniellos y gyt ac ef amherawd- 
 yr Buveyn oe kyvoeth ac eylchwyl a alios 
 y dwyn trachevyn. Ac wrth hynny ny 
 deley t gwneuthur kam i mynheu y gwr a 
 alley yna gwneuthur y gwassanaeth h6nn6. 
 ac ar awrhon a allaf y tagnhevedu ynteu 
 ar amherawdyr. Ac wrth hynny an 
 doethynep yw yr tewyssaóc gwneuthur 
 kodyant a sarhaet oy varchogyon ef. trwy 
 er rhey y kaffo ynteu y wudugolyaeth. 
 kanys nyt y tywysa6c pyeu y wudugol- 
 yaeth namyn gwyr a ellyngant eu gwaet 
 yn ymlad trostaw. Ac eysyoes my ae tag- 
 nhevedaf ef ar amheraódyr kanys o 
 gwnaeth ef sarhaet ymy dygaón o yaón 
 kenhyf ynheu y vot ef yn erchy vy'n tru- 
 gared ynheu. ^ 7 
 
 Ac yn dyannot yna kyodi a oruc Avar- 
 wy vap Llud or lie yd oed a brysya6 a oruc 
 hyt y lie yd oed Wlkesar a dygwyda6 ar 
 tal y lynyeu a oruc rac bron yr amhera6d- 
 yr a dywedwyt wrthaó ar y wed hon. 
 Arglwyd hep ef dygaón ar rywnaethost 
 di o dyal ar Kaswallaon gwna weythyon 
 trugared ac ef. Pa peth a keysy dy kan- 
 thao amgen noc uvudyaeth y ty a thalu 
 teyrnget y wyr Buveyn o ynys Prydeyn. 
 Ac yna gwedy na rodey Wlkesar un atteb 
 ydaó ef. Avarwy eylchwyl a dywaöt val 
 
 hyn. hyn hep ef a adeweys i yty. ac am- 
 vodeys a thydy. sef yw hynny darestwng 
 Kaswalla6n a gorescyn ynys Prydeyn wrth 
 dy kyghor di. llyma hynny wedy ry- 
 wneuthur. llyma Kaswallaon yn dares- 
 tyngedyc. llyma ynys Prydeyn o kanurth- 
 w y J gwedy y gorescyn. pa peth a dylyaf 
 y wneutbur yn amgen no hynny yty. nyt 
 ef a wnel creaódyr pob peth ymy gwedy y 
 gwelhwyf y vy ewythyr y. am arglwyd 
 vrenyn yn erchy vyn trugared i. ac yn 
 gwneuthur ya6n y my or sarhaet a wnaeth 
 ef ymy. dyodef o honaf ynheu byth y kar- 
 charu ef a myvy yn vy w. Nyt yskavyn 
 Had Kaswallaon neu y karcharu a myfy 
 yn vy w. kanys nyt kewylyd kenhyf y rody 
 vy kannhorthwy am porth am nerth 
 yda6 ef ony bydy ty wrth vy kyghor ynheu 
 am dana6 ynteu. 268 Ac wrth hynny yna 
 rac oyn Avarwy Wlkesar a kymyrth ky- 
 tuhundep a thagnheved a theyrnget bob 
 blwydyn y gan Kaswalla6n o enys Pry- 
 deyn. Ac ys ef oed eyryf y teyrnget a 
 delyt or enys hon y wyr Buveyn pob 
 blwydyn teyr myl o punhyoed aryant. Ac 
 o hynny al]an kydymdeythyon vuant Wl- 
 kesar a Kaswallaon vap Bely kan rody o 
 pob un o nadunt oy kylyd amravaeylyon 
 rodyon a dilyseu. Ac yna y gayaf h6nn6 
 y trygós Wlkesar yn ynys Prydeyn. 269 A 
 phan dechrewys y gwayanhóyn dyvot yd 
 aeth trwy y mor hyt yn Ffreync. Ac 
 oclyna gwedy hynny ym pen yspeyt kyn- 
 nullaó llw mawr a wnaeth o pob lie a 
 mynet hyt yn Buveyn yn erbyn Pompeyus 
 y gwr oed yn kynnal yr amherodraeth. 270 " 
 
 Ac odyna gwedy llythraó yspeyt seyth 
 mlyned y bu varw Kaswalla6n. ac yg kaer 
 Efrawc y cladwyt 271 ac yn ol Kaswalla6n 
 y gwnaethpwyt Teneuvan vap Llud y ney 
 ynteu vap y vrawt yn vrenyn yarll Kerny w 
 oed h6nno. kanys Avarwy vap Llud ry 
 athoed y gyt ac Wlkesar parth a Ruveyn. 
 ymladór a ryfelór da oed Teneuvan a gwr 
 oed a karey yawnder a gwyryoned ac ae 
 gwney a phaób. 272 Ac yn ol Teneuvan y 
 gwnaethpwyt Kynvelyn y vap ynteu yn 
 vrenyn. Marchaóc gwychyr oed h6nn6 ac 
 amhera6dyr Buveyn ae magassey ac a 
 rodassey arveu yda6. Ac wrth hynny 
 kymmeynt oed kanthao karyat gwyr Buv- 
 eyn a chyt galley ef attael eu teyrnget 
 racdunt hyt nas attalyey. 273 
 
 Ac yn yr amser yd oed Kynvelyn vap 
 Teneuvan yn vrenyn yn yr ynys hon y 
 ganet Iesu Grist yn Arglwyd ni. y gwr yr 
 y wyrthvaur waet ef a prynnós kenedyl 
 dyn o keythywet agahana6c dyaful. 274 Ac 
 gwedy gwiedychu o Kynvelyn ynys Pry- 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 503 
 
 deyn trwy yspeyt dec nilyned y ganet deu 
 vap yda<5. Sef oedynt yr rey hynny. 
 Gwydyr oed y map liynaf ydaó. a Gweyryd 
 oed y Hall, ac or dywed gwedy y ylenwy o 
 Kynvelyn dyeuoed y wuched ef teyrn 
 gwyalen y kyvoeth a llywodraeth y teyrn - 
 as a digwyd6s yn llaw Gwydyr. Ac gwedy 
 attaelor Gwydyr hwrmó teyrnget a deley 
 y talu y wyr Ruveyn ef a deuth Gloew 
 Kesar yr h6im a oed. yn kynhal yr am- 
 herodraeth a llw maur kanthao. Ac y gyt 
 ac ef y dothoed Ieuliös Haymo tywysaóc y 
 lu ef oed hónnu. a tlirwy kyghor hónnó y 
 gwneyt ac y llunyethit pob peth or wnelyt. 
 Ac yna gwedy dyskynnu Gloew Kesar ym 
 porth kaer Perys ef a dechrewys kaw 
 pyrth y dynas a mwr maen a lludyas y 
 kywdawtoyr y dyvot allan. kanys ef a vyn- 
 ney eu kymmell y wedoydaö neu ynteu 
 hep trugared en gwarchae yn y lie honno 
 hyt pan vydynt marn o newyn. 274 
 
 Ac gwedy bot yn honnedyc dyvodygaeth 
 Gloew Kesar yr ynys honn Gwydyr yn 
 dyannot a kymmllos holl varchogyon ynys 
 Prydeyn ae holl wyr ymlad ac yn erbyn 
 gwyr Ruveyn y deuthant. Ac gwedy 
 gwyscaó a bydynaóyn dyannot kyrchu gwyr 
 Ruveyn a orugant. ac en wychyr dechreu 
 ymlad a oruc Gwydyr. a mwy a ladey ef 
 ehunan ac uncledyf oe elynyon noc a ladey 
 yr ran wuyhaf oe lw. Ac a6r pob a6r y 
 medylye Gloew Kesar fo a chyrchu y long- 
 heu. ar Ruveynwyr yn hollaól yn gwas- 
 caru. pan aeth y twyllwr gan Haymo a 
 b6r6 y arveu ehun y amdana6 a chymryt ar- 
 veu un o'r Brytanyeyt y ymlad megys 
 kyt bey un o nadunt vey ef a dywedwyt 
 bot y wudugolyaeth ar gorvot yn eu llaw 
 o pherheynt yn ymlad megys yd oedynt. 
 kanys yeyth y Brytannyeyt ac eu moes a 
 dyskassey ynteu yn Ruveyn ym plyth 
 gwystlon y Brytanyeyt yn Ruveyn. kanys 
 yn eu plýth y megessyfc. Ac odyna trwy 
 blyth y bydynoed dynessau a oruc hyt van 
 vyd kerllaw y brenyn 276 ac gwedy kaffael 
 o honaw ef lie ac amser y gyt ae 
 cledyf Had pen y brenyn a oruc. Ac odyna 
 y gyt ar eskymun wudugolyaeth honno 
 llythraó a oruc trwy un trwy arall hyt 
 pan vyd ym plyth y lw ehnn. 277 Ac yna 
 y deuth Gweiryd vrenyn ac gwedy gwelet 
 o hona6 y vra6t gwedy rylad yn y lie dyot 
 y arveu ehun a oruc a gwyskao arveu y 
 brenyn am danaó ac yn y He annoc y Bry- 
 tanyeyt a oruc a gyrru grym ac angerd 
 yndunt ac erchy ymkadarhau ynn ymlad 
 megys kyt bey ef vey Gweiryd. ac yna y 
 Brytanyeyt ymkadarnhau a wnaethant 
 wrth y annoc ef megys kyt bey ef vey 
 
 Gwydyr. kanys ny wydyn ettwa rylad eu 
 brenyn. Ac or dywed eyssyoes Uythraö a 
 orugant y Ruveynwyr yn dwyran. ac yn 
 dypryt waradwydus adaw y maes. Ac yna 
 yd aeth Gloew Kesar ar ran oe lw y gyt ac 
 ef a chymryt ylongheu yn kedernytadyogel- 
 wch idaw. A Haymo ar ran arall y gyt ac 
 ynteu a ffoassant yr koedyd ac yr mynyd- 
 oed kan ny cha6ssant o yspeyt mynet yn 
 eu llongheu. 278 Ac yna tebygu a wnaeth 
 Gweyryd bot yr amheraódyr yn yr ran 
 honno or llu a bryssya6 a oruc ynteu ac eu 
 herlyt wynt o le pwy gylyd hyt pan godi- 
 wedawd wynt ar Ian y mor y He y gelwir 
 yr aurhon oe enw ef Porth Hamunt. neu 
 ynteu Sudhamptón. kanys eno yd oed 
 porth loed a dyskynva adas y longheu. ac 
 yno yd oed llawer newyt longheu. ac yn 
 yr rey hynny y mynnassey Haymo mynet 
 yndunt pan deuth Gweiryd yn disyvyt ym 
 y ben ac yn dyannot y lad. ac wrth hynny 
 y gelwyt y lie honno yr hynny hyd hedyw 
 Porth Hanrwnt. 279 Ac yn hynny Gloew 
 Kesar gwedy ymkynnulla6 y kytemdeyth- 
 yon attaw a dechrewys eylweyth ymlad a 
 chaer Perys yr hon a elwyr yr a6rhon 
 Porth Cestyr. A gwedy kaffael y dynas 
 a gwascaru y muroed erlyt Gweyryd a oruc 
 hyt yg kaer wynt a damkylchynu y dynas 
 ac y gyt ac amravaelyon peyryanheu ym- 
 lad ar dynas a cheyssyaó eu dywreydyaö 
 ae chywarsangu. 280 Ac gwedy gwelet o 
 Weyryd gwarchae y dynas arna6 kyweyr- 
 ya6 y lu a oruc ynteu trwy vydynoed ac 
 egory pyrth y dynas a wnaeth a mynet y 
 maes or dynas ac arvaethu rody kat ar 
 vaes udunt. Ac gwedy gwelet o Gloeu 
 Kesar wynt yn arvaesu ac yn darmerthu 
 kat ar vaes. Ami on kennadeu a oruc at 
 Weyryd ac erchy tagnheved udunt kanys 
 ovyn oed arnaö glewder y brenyn a dewr- 
 ed a drudanyaeth y Brytanyeyt ac wrth 
 hynny gwell oed kanthae ef goreskyn trwy 
 synhwyr a doethynep no mynet ym petrus- 
 der brwydyr ac ymlad ac wynt. ac wrth 
 hynny anvon a oruc Gloeu Kesar at wey- 
 ryd ac erchy tagnheved yda6 ef yn y wed 
 hon rody merch yr amhera6dyr yn wreyka 
 y Weyryd kan daly enys Prydeyn wrth 
 amherodraeth Ruveyn. 281 ac yna o kyghor 
 y wyrda y peydya6d Gweyryd ac ymladeu 
 a bot wrth Gloew Kesar. kanys wynt a 
 dywedynt nat oed waradwyd yda6 ef 
 darestwng y wyr Ruveyn pan vey yr holl 
 vyt yn gwedu udunt. ac yn talu teyrnget 
 udunt. ac o acha6s y pethau hynny a llawer 
 o achwysson ereyll arafhau a oruc Gweyr- 
 yd a bot wrtb kyghor y wyrda ac ufudhau 
 yr amhera6dyr. Ac yn dyannot anvon 
 
504 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 kennadeu hyt yn Ruveyn a oruc ef yn ol 
 y verch a thrwy kannorthwy Gweyryd e 
 goreskynnos Gloew Kesar ynysed Ore ar 
 kytynysed ereyll yn ey chylch. 282 
 
 Ag gwedy llythraó y gayaf heybya6 y 
 kennadeu a ynichwelasant or Ruveyn ar 
 vorwyn kanthunt ac wynt ae rodasant oy 
 tat. ac y sef oed enu y vorwyn honno Gen- 
 nylles a chyn teket oed ac yd oed anryved 
 kan pa6b or a gweley y phryt ac gwedy y 
 rody yn wreyc pwys y Weyryd kyineynt y 
 karaod Gweyryd hy ac yn y oed mwy kan- 
 tha6 y sercli hy ae charyat noget Loll pre- 
 sennaól da ac alavoed or a welhey ae lyg- 
 ait. Ac wrth hynny y lie kyntaf y kyskos 
 ef y gyt a hy a vynnos ynteu y vot yn an- 
 rhydedus enwa6c ac yd erchys ynteu yr 
 amlieraódyr gwneuthur dynas bono megys 
 y bey honno yn kadw kof y neythyaór 
 honno hyt vraot trwy holl oessoed. 283 Ac 
 yn y lie honno yd adeylós Gloew Kesar 
 dynas yr hon a elwyr oe enw ef Kaer 
 Gloew yr hynny hyt hedyw yg kyffynyd 
 Kymry a Lloegyr ar Ian Hafren. ac ereyll 
 a dywedant y mae y kan y Loyw wlat 
 Lydan map Gloew Kesar a ganet. yn y 
 dynas h6na6 gwedy hynny y kavas y dynas 
 honno y enw y gwr gwedy Gweyryd a wu 
 tewyssauc ar Kymry. 281 Ac yn yr amser 
 hónnó yg Kaerusalem y kymyrth yr Ar- 
 glwyd Tesu Grist map Dyw dyodevyeynt 
 yr prynnu ken dyl dyn a oed yg keythyw- 
 et aghanaóc Dyafól trwy yr holl oessoed 
 kyn no hynny. Ac yna yr rydha6s ynteu 
 wynt trwy y angeu ac ellyngedygaeth y 
 waet ef. 285 Ac yno gwedy adeylat y kaer 
 a thagnhevedu yr ynys ymchwelyt a oruc 
 Gloew Kesar yr Fuveyn. a llywodraeth yr 
 ynysed a orchmynnós y Gweyryd. Ac yn 
 yr amser hónnó y dechrewys Pedyr abostol 
 yn gyntaf gossot y kadeyr yn yr Antyoces. 
 Ac odyua y deuth hyt yn Ruveyn ac yno y 
 preswyllyós. ac y cynhelys escobaót. ac y 
 danfones ynteu Marc evangelystwr hyt yr 
 Eyift y pregethu yr eveghyl a yscryven- 
 assey. 2b6 
 
 Ag gwedy mynet Gloew Kesar o'r ynys 
 a chymryt o Gweyryd synhwyr a syberwyt 
 a molyant dechreu adeylat y dynasoed ar 
 kestyll a llywyaó y pobyl ar kyvoeth 
 trwy yawnder a gwyryoned hyt pan oed y 
 ovyn ae aryneic ar y teyrnasoed a oedynt 
 ym pell ac yn agos yda6. Ac gwedy 
 hynny kymryt syberwyt yndaó a oruc a 
 thremygu gwyr Ruveyn ac attael en teyrn- 
 get racdunt a hep vynnu daly adanadunt a 
 vey hwy no hyny. 287 Ac gwedy klywet o 
 Gloew Kesar y chwedyl hönnó ynteu a en- 
 vyn6s Vaspasyan y kymhell Gweyryd ar 
 
 tagnheved a gwyr Ruveyn ac y talu 
 gnottaedyc teyrnget udunt. Ac gwedy y 
 dyvot hyt ym porth Rutupy ef a deuth 
 Gweyryd a holl kedernyt ynys Prydeyn 
 6rth ludyas h6nn6 ae lu yr tyr. kanys 
 kymeint oed o nyver y gyt ac ef megys yd 
 oed ovyn ac arynneyc ar wyr Ruveyn rac- 
 dunt. Ac wrth hynny trossy eu hwylyeu 
 a oruc Vaspasyan a dyskynnu ym Perth 
 Totenysy a orugant. 288 Ac gwedy kaffael 
 tyr o nadunt kyrchu a wnaethant Kaer 
 Pen Hwylcoyt. 289 a dechreu ymlad ar 
 kaer. Ac gwedy hynny ym pen y seythvet 
 dyd y deuth Gweyryd ae lu. ac yn dyannot 
 dechrau ymlad a orngant. ar dyd h6nn6 
 llawer a las o bob parth. ac ny chavas nep 
 o nadunt y wudugolyaeth. ac val y deuth y 
 dyd trannoeth y vrenhynes a deuth y rwng 
 y deu lu ac a oruc tagnheved y rygtant. 
 ac odyna yd anvonasanteu kytvarchog- 
 yon hyt yn y Werdon. Ac gwedy mynet 
 y gauaf heybyaó ymchwelut a oruc Vas- 
 pasyan y Ruveyn a Gweyryd a drigós yn 
 ynys Prydeyn. ac gwedy dechreu o honaó 
 ef trosy parth a heneynt karu a wnaeth 
 ynteu Sened Ruveyn a traethu y kyvoeth 
 trwy hedóch a gwarder a chadarnhau yr 
 hen kyvreythyeu a gosot ereyll o newyd 
 trwy y kyvoeth. a rody rodyon maór y 
 pa6b or ae keysyey y ganthaó. Ac y velly 
 y clot ef a ehedaód trwy yr holl Europa. 
 Gwyr Ruveyn a karey a hevyt yd oed ei 
 ovyn arnadimt. kanys mwy a dywedyt am 
 danaó ef ehunan noc am yr holl vrenhyn- 
 ed. Ac wrth hynny y dyweyt Suvenal 
 wrth Nero yn y koffau ef yn y lyvyr 
 Brenyn a dygwyd o Vrytaen nid amgen 
 Gweyryd. nyt oed nep glewach yn yr ym- 
 lad ar ryvel nid oed nep gwarach yn yr 
 heduch. nit oed nep haelach yn rody da. 
 ac gwedy eylenwy holl dyheuoed y wuched 
 ef a cladwyt yg kaer Gloew ym mewn 
 temhyl a wnaethoedyt yn anryded Gloew 
 Kessar. 
 
 Ac yn ol Gweyryd y deuth Meuryc y 
 vap ynteu yn vrenyn gwr anryved y pru- 
 der oed hónnó ae cloethynep. Ac ym pen 
 yspeyt gwedy hynny a Meuryc yn gwled- 
 ycliu yr ynys. Rodryc brenyn y Ffych- 
 tyeyt a deuth a Uyghes va6r kanthao o 
 Scythya ac a dyskynnos yg gogled yr ynys 
 hon y lie a elwyr yr Alban. a dechreu an- 
 reythyaó y wlat a oruc. ac gwedy klybot o 
 Veuryc hynny kynnullao y pobyl a oruc 
 ynteu a mynet yn y erbyn a wnaeth. ac 
 çwedy dechrau ymlad y lad a oruc a cha- 
 ffael y wudugolyaeth. ac gwedy hynny 
 dyrchavael maen ma6r a wnaeth yn arwyd 
 budugolyaeth yn y wlat a elwyr gwedy 
 
 , 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 505 
 
 hynny oe enw ef Gwysnieuryc ac yn e niaen 
 h6nn6 yd yscryveunwyt tytyl y wudugol- 
 yaeth lionno yr byuny hyt hedyw. Ac 
 gwedy Had Rodryc yna y rodes Meuryc 
 rann or Alban yr pobyl orchvygedyc a 
 dothoed ygyt ac ef Kodryc y preswylyaó 
 yndy. ar rann honno o'r wlat a elwyr Ys- 
 cotlond. kanys yn yr aruser h6nn6 dyffeyth 
 oed hep nep yn ei phreswyllyaó nac yn y 
 chyvanhedu. nac yn y dywyllyaó. Ac nat 
 oed gwraged ndnnt erchy a wnaethant yr 
 Brytanyeyt en merchet ac en karesen yn 
 wreyka udunt. ac y bu antkeylwng gan y 
 Brytanyeyt hynny ac ny mynnasant rody 
 eu nierchet yr pobyl honno. Ac wrth 
 hynny yd aethant wynteu hyt yn y Werdd- 
 on at y Gwydyl ac y gan yr rey hynny 
 y kymmerasant en merchet ac en karesen 
 yn wraged ndnnt. ac or rey hynny yd hyl- 
 yasant eu kenedyl gwedy hynny. Ac ar 
 hynny y peydyón ar kenedyl honno. kanys 
 ny bu. darpar kennym ny traethu oc en 
 hystorya wynt nac or Yscotyeyt yr rey a 
 dechrewys y kenedyl o'r Gwydyl Pfychty 
 ac or Gwydyl ya6n. Ac gwedy darvot y 
 Venryc lunyethn yr ynys holl trwy tag- 
 nheved karyat a kynhelys y rygthaó a 
 gwyr Ruveyn ac oe vod yll6ng en teyrn- 
 get udunt. Ac o agcreyfft y tat trwy 
 yawnder a tagneved y kyvreythyen yn 
 adóyn tros yr holl teyrnas a dywyllyós. 
 
 Ag gwedy eylenwy o honaw ef y holl 
 wnched ef Coel y vap ef a kymyrth y llyw- 
 odraeth y teyrnas. a h6nn6 yr yn vap a 
 vagessyt yn Ruveyn ac yno y dyskassey ef 
 moes a devodeu gwyr Rnveyn a chymeynt 
 oed y kytymdeythas ae karyat arnadunt a 
 chyt galley ef attael eu teyrnget racdunt y 
 hellyghcy oe vod udunt. kanys ef a welhey 
 yr holl vyt yn darostyghedyg udunt. ac 
 wrth hynny yd ellyghey ynteu udunt eu 
 delyeb. ac nyt oed ym plyth brenhyned y 
 dayar gwr'wella anrydedy y bonedygyon 
 ar dyledogyon noc oed Koel. kanys paób o 
 nadunt a adey yn eu hedóch ac y gyt a 
 hynny llawer a rodyon a rodey udunt. 290 
 
 Ac gwedy hynny map a aoet yda6. ac 
 ysef oed enw hónnó Lies vap Koel. ac 
 gwedy mar6 y tat a chymryt o hona6 
 ynteu koron y teyrnas holl weythredoed da 
 y tat a evelychos ef eu gwneuthur. megys 
 y dy wedyt mae ef oed Koel. ac odyna ef 
 a vynnos keysyao gwneuthur y dyóed yn 
 well noe dechreu. ac 6rth hynny kennadeu 
 a ellyghós ynteu hyt yn Ruveyn at Eleuter 
 Pap y erchy yda6 anvon atta6 gwyr ffyd- 
 la6n dyskedyc yg crystnogaól ffyd troy 
 pregeth a dysc yr rey y galley ynteu credu 
 y Cryst. Canys y gwyrtheu ar anryvedodeu 
 
 a kylywey ef tr6y pregeth6yr Cryst ar let 
 y bydoed rydaroed udunt yglurhau a go- 
 lehau y 'gallon ynteu 6rth gredu y Crist 
 yachwydaól. 291 Ac 6rth hynny oy war 
 desyvedygaeth ef ufudhau ef a oruc y Pab 
 h6nn6. ac anvon a oruc deu dyskyaedwyr 
 credyvus. Ac ysef oedynt yr rey hynny 
 Dwyóan a Ffagan. ar rey hynny a pre- 
 gethasant ydaó ef dyvodedygaeth Cryst yg 
 cna6t ac ae golchassant ef or Ian ffynnyaón 
 veclyd. ac ae hymchwelassant ef ar Cryst, 
 Ac yna hep un gohyr o pob gwlad y 
 pobloed o agcreyfft eu brenyn ymkynn6lla6 
 ac or nn ryw ffynnaón vedyd honno 
 ymlanhau ac ymkyssylltu a theyrnas nef. 292 
 
 Ac gwedy darvot ir gwynvydedyc dys- 
 codryon hynny golchy a dyleu agcret trwy 
 holl ynys Prydeyn hayach y templhau y 
 rhey a oedynt aberthedyc yn enryded yr 
 geu dwyóeu yr rey hynny a rodes ynteu ae 
 y kyssegros yr holl kyvoethaoc Bduw ac 
 oy seynt ynteu. Ac yn y templheu hynny 
 amravaelyon kenveynnyoed urdassedyc 
 y talu kynnevodyc wassanaeth dyledus y 
 Dyw a ossodassant. 293 Ac yn yr amfer 
 h6nn6 yn ynys Prydeyn yd oedynt wyth 
 escopty ar rugeynt. a thry archescopty. ac 
 yr try archescopty hynny yd oedynt yr 
 wyth escopty ar rugeynt yn darestyghedyc 
 wedaul y talu dyledus ufudtaót udunt, 
 Ar rey hynny trwy orchymmyn ac awd ur* 
 da6t pab Rnveyn g6edy dyleu yr aghret 
 onadunt a kyssegrassant megys y dywed- 
 p6yt wchot yn anryded Dyw ar seynt. Ac 
 yn y tri dynas bonhedykaf yn ynys 
 Prydeyn yd oedynt y try archescopty nyt 
 amgen Llundeyn a Chaer Efra6c a Chaer 
 Llyon ar Wysc. ac 6rth hynny yr try lie 
 hynny y rannóyt yr wyth escopty ar 
 rugeynt. Ac y Archescopty Caer Efraóc y 
 dygwydós Deifyr a Brynych ar gogled oil 
 megys y gwahana Humyr y 6rth Loegyi> 
 Ac y Archescopty Llundeyn y parthóyt 
 Lloegyr y gyt ae tervyneu a Chernyw y 
 gyt a hy. Ar dwy archescobaót hynny a 
 gwahana Hafren a Chymry yr hon a 
 parthovt y archescopty kaer Llyon ar 
 Wysc. 29i 
 
 Ac or dy6ed g6edy darvot ir gwyrda 
 hynny llunyethu ac urda6 a gossot pop 
 peth yn wedus yn heróyd crystnogaól ffyçl 
 y deu escop hynny a ymchwelassant tra^ 
 chevyn hyt yn Ruveyn a phob peth o'j? 
 wnathoedynt 6ynt ae datkanassant y Pap 
 Ruveyn. Ac góedy kymryt kedernyt a 
 thelygtaót y gan y pap yr petheu hynny 
 oil 6ynt a ymch6elassant a llawer q 
 kytymdeythyon ereyll y gyt a h6ynt hyt 
 yn ynys Prydeyn ac o dysc yr rey hynny 
 
506 
 
 BEUT G. AB ARTHUR. 
 
 ar vyrr yspeyt y kadarnkaoyt ffyd a Ckryst- 
 onogaetk yni plytk y Brytanyeyt. Enweu 
 hagen a góeythredoed y gwyr p6y bynnac a 
 vynno eu gwybot keyssyet yn y llyfr a 
 yscryfennós Gyldas o wudugolyaetk ymreys 
 wledyc. ar peth a draetk6s y gwr Ji6nn6 
 mor yglur a gloeó a kynny nyt rheyt y 
 mynkeu y atnewydu kynny o traetka6t a 
 vey dyeloack no konno 295 . 
 
 Ag odyna ym plytk y g6eythredoed da 
 hynny y gogonedós arderchaóc vrenyn 
 k6nn6 Lies vap Coel g6edy gwelet o kona6 
 ef dywyll gwyr ffyd a Chrystonogaeth yn 
 eckdy6ynnygu yn y teyrnas ar kyvoetk 
 dyrva6r lewenyd a kymyrtk yndaó y med- 
 yant ar breynkyeu ar tyr ardayar a oed 
 gynt y templheu y geu dwyóeu yr rey 
 hynny a ymckwelos ynteu yn arver a oed 
 well ac a kadarnha6s yr eglwyseu ac yr 
 seynt. A chanys m6y o anryded ac adurn 
 a dyleyt yr g6yr Dyw ac oy seynt ac oy 
 ebystyl ynteu a achwanegós rodyon o tyr a 
 dayar ac eistedvaeu ac o holl rydyt eu ked- 
 ycku ac eu kadarnhau. ac eu kardyrckav- 
 ael trwy bob rydyt y gan y brenynaól 
 angkendaot. Ac y velly yr r6ng pob 
 goeytkret da ae gylyd yg Kaer Loew y 
 tervynos ef dyeuoed y wucked. ac yn eglwys 
 y pennkaf eistedva yr escopty y cladóyt yn 
 anrydedus yn yr unvet vloydyn ar pyrnthec 
 a deu ugeyn a ckant g6edy dyvot Cryst yg 
 cna6t. 295 
 
 A chanyt oed plant yda6 a dylyeu kyn- 
 kal y teyrnas yn y ol 6rtk kynny y kyv- 
 odes ky6da6da6l tervysc yr röng y Brytan- 
 yeyt ar Buveynyaol kyvoetk a gwanhaós. 
 Ac göedy kennatkau kynny y Sened Bu- 
 veyn 6ynt a anvonassant Severus Senedór 
 a d6y leng o wyr y ymlad y gyt ac ef ac 
 y kymkoll enys Prydeyn 6rtk Buveynyaol 
 vedyant trackevyn. Ac göedy dyvot y 
 tyr ynys Prydeyn ef a deckreoys ymlad ar 
 Brytanyeyt ac a oreskynnos ran o nadunt 
 ar ran arall ny alios eu goreskyn o kalet- 
 taf a ckreuloukaf ymkideu a govalus kyt 
 pan va reyt udunt ffo kyt yr Alban tros 
 Deify r a Brenyck yn y gogled. Ar rey 
 eyssyoes a Sulyen yn tywyssaóc arnadunt 
 oc eu koll lavur yn gwrtkoynebu ac yn 
 daly yn erbyn y Buveynwyr. ac yn vynyck 
 yn g6neutkur aervaeu or Buveynwyr ac or 
 Brytanyeyt a oedynt y gyt ac 6ynt. kanys 
 kynnullao a gal6 attadunt a óneynt pa6b 
 or a keffynt or ynyssed y6 eu kylck yn 
 kannwrtkoy udunt. ac y velly yn vynyck 
 yd ymckoelynt y gyt a budugolyaetk. 297 
 Ac 6rtk kynny gorthróm vu kan yr am- 
 kera6dyr diodef eu kyrcku ac eu ryfel 
 arna6. ac 6rtk kynny yd erckis yr amkerao- 
 
 dyr gwneutkur claöd or mor p6y gylyd yr 
 r6ng Deyfyr a Brennyck ar Alban megys 
 y bey ka6s gwakard eu kyrckeu 6ynteu. 
 Ac o kyffredyn treul y gwnaetkp6yt ac y 
 kwplaoyt y gweytk or mor pwy gylyd yr 
 r6ng Deyfyr a Brenyck ar gogled. a k6nn6 
 trwy llawer o amseroed g6edy hynny a 
 dyffyrtk ac a ytelys rutkreu a ckyrckeu y 
 y gelynyon. Ac ysef a oruc Sulyen g6edy 
 gwelet o kona6 ef na alley ef ae portk 
 gwrtk6ynebu yr amkera6dyr. mynet kyt 
 yn Scytkyay keyssya6 nertk a pkortk y gan 
 y Ffycktyeyt y oreskyn y kyvoetk trach- 
 evyn. Ac g6edy kynnullao o kona6 koll 
 yeuenctyt y wlat konno y gyt a dyrvaor 
 lygkes y deutk kyt ynys Prydeyn. Ac yn 
 dyannot kylckynu Kaer Efraóc ac ymlad 
 ar dynas. 298 Ac g6edy ekedec e ckwedyl 
 tros y gwladoed. yr ran moykaf or Bry- 
 tanyeyt a ymada6ssant ar amkera6dyr ac a 
 aetkant at Sulyen. ac eyssyoes yr kynny 
 ny pkeydy6s Severus ae deckreuoed ef 
 namyn o pob lie kynnullao yr Buveyn6yr 
 ef ar Brytanyeyt a trygessynt y gyt ac ef. 
 ac yn dyannot kyrcku tu a Ckaer Efra6c 
 ac ymlad a Sulyen. Ac g6edy ymlad yn 
 wyckyr o nadunt yr amkera6dyr a las yna 
 a llawer or rey eydaó y gyt ac ef. a Sulyen 
 a vratkoyt en agkeuaol. Ac odyna y 
 cladwyt Severus engkayr Efra6c er kon a 
 kaossant y lengkoed Buveyn6yr enteu. 
 A deu vap a adaóssey enteu ac esef oedynt 
 er rey kenny Bassyan a Getta a mam 
 Getta a kanoed o Buveyn a mam Bassyan 
 a kanoed or enys kon. Ac göedy maru eu 
 tat esef a orugant gwyr Buveyn kymryt 
 Getta en vrenyn ae kannortkwyao oc eu 
 pleyt 6ynt kanys o Buveyn ed kanoed e 
 vam. Ac ysef a orugant y Brytanyeyt 
 gwrtkoynebu y henny ac ardyrckavael o 
 nadunt 6ynteu Bassyan en vrenyn kanys y 
 vam enteu a kanoed o enys Prydeyn. Ac 
 odyna en kynydu bróydyr er rygtkunt. ac 
 ena e lias Getta. ac e kavas Vassyan e 
 vrenkynyaetk tr 6y nertk y Brytanyeyt. 299 
 
 Ac en er amser k6nn6 ed oed yno gwas 
 yeuanc a el6yt Kara6n. ac nyt oed vonkedyc. 
 ac eyssyoes en llawer o emladeu clotva6r 
 oed oe dewred ac oe da6n. ar gwas k6nn6 a 
 kerdaod racda6 kyt en Buveyn ac ercky 
 kanyat yg gwyd Sened Buveyn y kado 
 enys Prydeyn ar longkeu ar e moroed rac 
 gormessoed y gan estronolyon kenedloed. 
 ac ada6 tros kenny o da y wyr Buveyn 
 kymeynt a cket kaffey enteu brenkynyaetk 
 enys Prydeyn. 300 Ac g6edy darvot ydaó ef 
 tr6y e ffals adaweu kenny twyllau Sened 
 Buveyn ef a kavas er kyn a erckys udunt 
 ac y gyt ac escryvenneu yn seylyedyc ef a 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 507 
 
 deuth trachevyn hyt yn enys Prydeyn. 
 Ac ene lie en dyannot kynnullao llongheu 
 a oruc a galw atta6 lawer o kedemyt 
 yeuenctyd ynys Prydeyn a mynet a oruc 
 yn y lyghes ar y mor a chylchynu boll 
 traetheu a phorthvaeu enys Prydeyn. a 
 góneuthur llawer o kynhoryf ar y pobloed 
 ac ar enyssed en y cylch kan anreythyaó e 
 dynassoed ac eu Had ac eu llosky a gryp- 
 deylyaó ac yspeylyaó e tyr dywyllodryon 
 oc eu da. Ac ef evelly yn y creulonder 
 h6nn6 Hythraó attaó a wneynt pa6b ar ay 
 karey treys a grypdeyl ac enwyred. ac ar 
 yspeyt vecban kynieynt oed y lw ac nad 
 oed arna6 ovyn un tywyssauc. 301 Ac o 
 achaös henny dyrchavael y syberóyt a 
 oruc ac an von kennadeu at y Brytannyeyt 
 y ercby udunt y 6neuthur ef en vrenyn 
 amadunt. ac enteu a emladey a gwyr Ruv- 
 eyn ac ae dystrywey 6ynt o enys Prydeyn 
 ac ar rydhae e Brytannyeyt y gan estraón 
 kenedyl. 302 Ac y gyt ac y kavas enteu e 
 vrenhynyaeth en dyannot emlad a oruc 
 Caraón a Bassyan ae Had. kanys y Ffych- 
 tyeyt a ónaetbant y vrat yda6. pan dyleynt 
 wy kanb6rthwya6 Bassyan ed emcb6elas- 
 ant 6ynteu arnaw ef en e wrwydyr ac em- 
 lad en erbyn eu gwyr ebun. Ac g6edy 
 henny en e lie ada6 y niaes a oruc y Ruv- 
 eynóyr a dechrau ffo. kany 6ydynt pwy a 
 vey portb. pwy a vey amporth. Acgwedy 
 kaffael o Kara6n e wudugolyaetb ef a rodes 
 yr Gwydyl Pfycbty en e gogled y wlat a 
 elóyr Escotlont. ac eno y maent yn pres- 
 wyllya6 em plytb e Brytanyeyt yr bynny 
 hyt bedy6. 303 
 
 Ac g6edy kennatau en Puveyn ryores- 
 kyn o Karaon enys Prydeyn Sened Ruv- 
 eyn a anvones Allectus feenedór a tbeyr 
 lleng o wyr emlad y gyt ac ef y lad e creu- 
 la6n ac y oreskyn er enys trachevyn urtb 
 vedyant gwyr Ruveyn. Ac göedy eu 
 dyvot y tyr enys Prydeyn. en dyannot 
 emlad a orugant a Charaón. ac góedy y 
 lad kymryt koron y teyrnas a wnaetb All- 
 ectus. ac odyna dyrvaor tembestyl a dy- 
 portbes yr Brytannyeyt er rey a ymadaó- 
 sey a chyhoed gwyr Ruveyn. ac ar athoed- 
 ynt ar Kara6n. 304 Ac wrth benny trwm e 
 kymerassant e Brytannyeyt benny, a cbym- 
 ryt Asclepyoclotus yarll Kernyw ac urdaw 
 h6nn6 en vrenyn arnaduut. ac o kyffredyn 
 kyghor a cbytsynnhyedygaetb mynet a 
 orugant am benn Alectus ae kymhell y 
 emlad ac 6ynt. Ac en yr amser h6nn6 ed 
 oed enteu en Llundeyn en góneuthur 
 goylva oy tadolyon dwyóeu. ac y gyt ac y 
 kygleu ef dyvodedygaetb e Brytanyeyt 
 emadaó aé abertbeu a oruc ac y gyt ae boll 
 
 kedernyt kyrcbu e Brytannyeyt a oruc a 
 cbalettaf aerva o bob parth a orugant. Ac 
 eysyoes trechaf wu Asklepyodotus ar Bry- 
 tannyeyt a gwascarw er Puveynoyr a 
 6naethant ac eu kymell ar fo ac eu hymlyt 
 a Had llawer o vylyoed o nadunt a Had 
 Allectus eu brenyn. 305 Ac g6edy dam- 
 weynyaó y wudugolyaetb yr Brytanyeyt 
 sef a oruc Lylyus Gallus ketymdeytb All- 
 ectus kynnullao er rey ar dyangesynt or 
 Ruveynoyr atta6 y Lundeyn a cbad6 e 
 pyrtb ar kestyll arnadunt a medylyaö 
 keysyao g6rtb6ynebu odyna yr Brytan- 
 yeyt neu enteu gochel e kyndrychaol 
 angheu oed en y herbyn. Ac g6edy gwel- 
 ed eysyoes o Asclepyodotus hyny kylchyny 
 e dinas a oru enteu ac en dyannot anvon 
 kennadeu a 6naetb at holl tewysogyon enys 
 Prydeyn a dyóedyt udunt rylad o bonaó ef 
 Allectus a llawer o vylyoed y gyt ac ef ae 
 vot enteu en eiste 6rtb Lundeyn. ac en 
 gwarchay endy er hyn a dyangbasey or 
 Buveynoyr endy. Ac 6rtb benny ercby y 
 pa6b o tewysogyon enys Prydeyn en kyt- 
 duhun ac en dyannot dyvot byt atta6 ef 
 en porth yda6. kanys ef a tebygey bot en 
 eskavyn udunt dywreydya6 er Puveyn6yr 
 or enys os o ky tdubundep pa6b ed emledyt 
 ac 6ynt. 306 Ac ena 6rtb y kennadeu e 
 doytbant e Debeuwyr ar Gwyndyt a gwyr 
 Deyfyr a Brennych ar Albanwyr ac y gyt 
 a henny pa6b or hanoedynt |o kenedyl o 
 Brytanyeyt. Ac g6edy dyvot pa6b hyt 
 rac bron e brenyn ef a erchys parattoy 
 amravaelyon peyryanneu a llavurya6 y 
 dystryw e muroed. Ac en dyannot uvud- 
 bau a orugant yda6 or göyr kadarn ar rey 
 glew ac en wycbyr kyrchu e muroed a 
 orugant. Ac en dyannot eu brywaö 
 atbróydunt a throstunt y me6n ed aethant 
 a góneutbur aerva or Puveynwyr en e lie. 
 Ac eysyoes gwedy gwelet or Buveynoyr 
 eu Had bep trugared hep orffowys annoc a 
 önaethant y eu tewysogyon ufudhau yr 
 Brytannyeyt ac ercby eu trugared y eu 
 hellwng en vy6 y eu gwlat. kanys neu ry 
 daroed hayacb eu Had oil namyn un lleng 
 oed ett6a en keysyao emkynhal. 307 Ac 6rth 
 bynny kytsynnbyao ac 6ynt a oruc Gallus 
 eu tewysa6c ac amrody ac ef ae cytym- 
 deythyon en ewyllys Asclepyodotus ar 
 Brytannyeyt. Ac val ed oed e brenyn en 
 kymryt kyghor am trugarhau wrthunt e 
 kyvodasant gwyr Gwyned a bydynaö ac ar 
 Ian nant bycban ed oedynt Had penneu er 
 Kuveyn6yr a orugant. Ac 6rth henny e 
 gel wyr e nant h6nn6 eg Kymraec Nant 
 Gallgón ac en Saysnec Gallobroc. 308 
 
 Ac gwedy gorvot ar Ruveyn6yr Ascle- 
 
508 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 pyodotus tr6y annogedigyaeth tywyssogyon 
 e teyrnas a kymyrth koron e vrenhynyaeth 
 ac ae gwyscós am y pen ac a traethós y 
 kyvoeth trwy unyawn wyryoned a thag- 
 nheved ar espeyt dec mlyned. a góahard a 
 6naeth grypdeyl e treyswyr a chledyveu e 
 lladron. 309 Ac en y oes ef e dechreuóys e 
 temhestyl a oruc Dyocletyan amheraódyr 
 ar e Crystonogyon en er hon hayach e 
 dyleyt Crystonogaeth en ynys Prydeyn. er 
 hon a kynhelyt en kyvpn ac en yach endy 
 yr en oes Lies Vrenyn e g6r kyntaf a 
 doth oed eg kret endy. Ac en er amser 
 hónnó e dothoed Maxen Ercwlff pen teulu 
 y creulaón hónnó ac o arcîi hónnó ae or- 
 chymyn y dystrywyt er holl eglwyseu. ac 
 e lloscet holl lyfreheu er escrythur Ian ar a 
 allwyt y kaffael o nadunt. ar etholedygyon 
 effeyryeyt ar meybyon lleen ar Crystonog- 
 yon adanadunt a lias en kyn amlet ac ed 
 eheoiynt en vydynoed ar 6lat nef megys ar 
 eu gwyr pryaót tref tat 6ynt. Ac ena y 
 ma6rha6s yr Holl-gyvoetha6c Dyw y tru- 
 gared ef em plyth e Brytannyeyt rac eu 
 tewyllaó wynt o nosaól tewyllóch agheu 
 er rodes ef egluraf lampeu udunt e seynt 
 ar merthery a ennynós udimt a bedeu er 
 rey henny ar lie e kymmerasant en mer- 
 thyrolaeth trwy gwres caryat em meun 
 bryt a medól e nep a edrycho a dangossas- 
 sant eu gwyrthyau pey na bey kwynvan- 
 nus klybot y gan agkyvyeyth kenedyl er 
 ryw destryw a hónnö ar kywdawtoyr enys 
 Prydeyn. 310 Ac em plyth paób or bobloed 
 a verthyr6yt ena e dyodevasant mylwyr 
 em mydyn Cryst. seynt Alban o Verolan. 
 ac Wl. ac Aaron o kaer Llyon. A seynt 
 Alban hagen o wres kymerwedyc cardaót 
 a kymyrth Amphybal y kyffeswr ef o la6 
 er rey ae merthyrey ac en kyntaf ae 
 kudyos en y ty ehunan ac odyna a symud- 
 6s e dyllat. ac ae ellyngaós y ymdeyth. ac 
 ed emrodes enteu ehunan y verthyryolaeth. 
 ar rey ereyll trwy amravaelyon poenau ar 
 eu corfforoed a ehedasant ar orwchelder 
 llewenyd gólat nef hep un pedrus. 311 
 
 Ac en er amser h6nn6 e kyvodes Koel 
 yarll Kaer Coelin yn erbyn Asclepyodotus 
 brenyn y Brytannyeyt. ac g6edy bot 
 bróydyr er r} r gthunt e lias Asclepyodotus 
 ac ardercheóyt Keel o coron e teyrnas. 
 Ac g6edy kennatau hynny y Sened Ruveyn 
 lla6enhau a orugant o acha6s agheu e 
 brenyn er h6n a daroed yda6 kynnyrvu 
 Ruveynya6l kyvoeth. ac ena kofiau a oruc 
 Ser.ed Ruveyn e veynt kollet a kollesynt 
 o teymget enys Prydeyn. Ac 6rth hynny 
 6ynt a anvonasant Constans senedur er 
 hum a darestyghasey er Espaen wrth 
 
 im a 
 
 Ruveynyaol vedyant. gwr doeth hagen oed 
 hónnó a glew. ac em blaen pob peth gwr a 
 vynney aghwanegu kyhoedaoc vedyant 
 sened Ruveyn. 312 Ac 6rth henny Koel 
 vrenyn e Brytannyeyt göecly gwybot o 
 honaó en honneyt dyvodedygaeth Constans 
 y enys Brydeyn aryneygaö ac ovynhau a 
 oruc emlad en y erbyn kanys y clot a 
 kadarhaey na ry allassey un brenyn 
 gwrthóynebu yda(5. Ac 6rth hynny y gyt 
 ac y dyskynnos Constans ar tyr er ynys 
 anvon kennadeu a oruc Koel at Constans 
 ac erchy tagnheved yda6. a rhody o hona6 
 ynteu gwryogaeth a darestyghedygaeth 
 yda6 ac y Sened Ruveyn a dan yr amvot 
 h6n medu o hona6 ef enys prydeyn ae 
 theylygcla6t. a thalu o honaó ynteu e gos- 
 sodedyc teyrnget y Sened Ruveyn. Ac 
 gwedy kennatau henny y Constans ef a 
 kymyrth henny en 11a w en. ac a rodes hed- 
 6ch a tagnheved yda6 a dan er amvot 
 hónnó. ac ar henny gwystlon a kymyrth a 
 chadarnhau tagnheved er rygthunt. Ac 
 gwedy espeyt mys clevychu a wnaeth Koel 
 o orthrwm heynt ac o hönnö e bu var6 
 kyn pen er wythnos. 313 Ac göedy maró 
 Koel e kymyrth constans coron y deyrnas. 
 ac y kymyrth un verch oed y Koel en 
 wreyc yda6. Ac esef oed honno Helen 
 Llwydaóc. pryt honno hagen ae tholedyw- 
 r6yd ny cheffyt en er enyssed en y chylch 
 ae kyffelyppey. nac en er Espaen nyt oed 
 er eyl a vey kynteked a hy. ac y gyt a 
 henny hevyt nyt oed er eyl a vey kyn 
 doethet a hy eg kelvydyt Mussyc ar kel- 
 vyclodeu rycl a hy. kanys nyt oed o plant 
 oy that namyn hy ehunan. Ac 6rth hynny 
 e mynnós enteu dysku ydy hy e kelwydod- 
 eu hyt pan vey doethach e galley hytheu 
 llywyaó e kyvoeth g6edy ef. 3i4 Ac gwedy 
 kymryt o Constans honno eg kytemdeythas 
 y wely ef a anet map ydaw o honey, ac 
 esef oed hónnó Custennyn vap Helen. Ac 
 o dyna em pen er un wlwydyn ar dec eg 
 Kaer Efraóc e darestyghós Constans y 
 dylyet agheu. ac er rodes enteu teyrnas 
 enys Prydeyn y Cwstennyn y vap enteu. 
 Ac en e lie g6edy arveru o honaö ef a 
 llywodraeth e teyrnas kyn ychydyc o 
 wlydyned ef a dangosses bot endaó dyrva6r 
 clot a molyant a haylder. ac y gyt a henny 
 en erbyn er Ruveynoyr dywalder lle6 ae 
 creulonder. Ac evelly yaónder a gwyr- 
 yoned a wnaey er róng e pobloed. Cryp- 
 deyl e lladron a pyley. dywalder er rey 
 enwyr creulon a sathrey. tagneved a ned- 
 6ch ym pob lie a lafuryey eu hatneóydu 
 trwy e teyrnas. 315 
 
 Ac en er amser h6nn6 ed oed en Ruveyn 
 
BRUT G. AB ARTHUR 
 
 509 
 
 o-wr enöyr creulaön en amhera6der. ac esef 
 oed hónnó Maxen creulon. ac esef a wnaey 
 dytreftadu o vonhedygyon ar dyleclogyon 
 ac eu hystóng. ac o waethaf creulonder 
 kyoarssangu kyffredyn kyhoed Sened Ruv- 
 evn. ac ef evelly yn eu kywarssanghu ac 
 en eu dytreftadu sef a wnejmt óynteu ífo 
 hyt en ynys Prydeyn hyt at Cwstennyn. 
 ac enteu en anrydedus ae arvolley 6ynt. 316 
 ac or dy wed góedy llytliraó llawer o nadunt 
 attaó wynt ae kyffroassant ac a annogassant 
 ar lyt yn erbyn e creula6n h6nn6. ac en 
 venych e dygynt ar cof yda6 creulonder 
 Maxen. ac e dywedynt wrth Cwstenyn val 
 hyn. Pa hyt y dyodefy ty en trueny ny 
 ac en alltuded arglwyd Cwstennyn. pa hyt 
 y gohyry tytheu ynny en ganedyc lavur a 
 thref en tat. kanys tydy duhunan o en 
 kenedyl ny a elly talu yny en kollet gwedy 
 e goreskynnych ac e górthledych Maxen o 
 Ruveyn. kanys pa dywyssaóc e eyll ymky- 
 vartalu y vrenyn Brytaen o kedernyt a 
 dewred marchogyon neu enteu o amylder 
 eur ac aryant. Ac 6rth henny gwedyón 
 nynnheu tydy hyt pan telych ty y ny tref 
 en tat ac en kyvoeth ac en gwraged ac en 
 meybyon kan dyvot y gyt a ny a llu ken- 
 hyt hyt en Ruveyn 317 . 
 
 Ac odyna gwedy kyffroy Cwstennyn or 
 amadrodyon hyn ac o lawer o ereyll ef en 
 ll6yr akynnullos llu enys Prydeyn. ac a aeth 
 y gyt ac wynt hyt en Ruveyn ac ae gores- 
 kynnos. ac odyna a kavas llywodraeth yr 
 holl vyt. Ef hagen a dugassey gyt ac ef 
 try ewythred Helyn y vam. nyt amgen 
 Llywelyn Trahayarn a Meuryc. ar rey 
 henny a urdós enteu en Senedaól urdas. 318 
 ac en er amser hónnó e kyvodes Eudaf 
 yarll Ergyng ac Ewas en erbyn e tewys- 
 sogyon ar ry adaóssey Cwstennyn en kyn- 
 hal er ynys 6rth Ruveynyaol telygta6t. ac 
 Eudaf a einladós ar rey henny ac ae llad- 
 a6d ac a kymyrth ehun llywodraeth enys 
 Prydeyn. 319 ac göedy mynegy henny y Cws- 
 tennyn enteu a envynnos Trahayarn 
 eöythr Helen a theyrlleng o wyr emlad y 
 gyt ac eí y kymhell enys Prydeyn tra- 
 cheuyn 6rth Ruveynyaol vedyant. Ac 
 gwedy dyskynnu Trahayarn ar traeth ker 
 Haw Kaer Perys ef a kyrch6s am pen y 
 dynas. ac en espeyt deudyd ef ae kavas. 320 
 Ac g6edy henny e chwedyl h6nn6 trwy yr 
 holl wladoed Eudaf vrenyn a kynhullos 
 holl wyr arva6c ynys Prydeyn. ac y deuth 
 en y erbyn hyt e He e gelwyr Maes Uryen 
 ker Haw Kaer Wynt a dechreu ymlad a 
 6naethant ar wudugolyaeth a kavas Eudaf. 
 ac 6rth hynny Trahayarn a dyengys oy 
 varchogyon kanthao a kyrchos longheu ac 
 
 odyna a hwylyassant hyt e gogled. Ac 
 ena e deuthant yr tyr ac e dechreuassant 
 anreytliyaö e gwladoed. 321 Ac gwedy ken- 
 natau henny y Eudaf Vrenyn. enteu eyl- 
 weyth a kynhyllos holl kedernyt ynys 
 Prydeyn ac a deuth en y erbŷn ef hyt en 
 Escotlont. ae eno yd emladós ae ef. ac 
 eyssyoes Eudaf a ifoes ena hep wudugol- 
 yaeth. Ac esef a orug Trahayarn gwedy 
 kaffael o honaö e wudolyaeth dechreu ymlyt 
 Eudaf o le pwy gylyd hep adu yda6 un 
 gorffowys hyt pan due y kanthao holl 
 dynassoed a cheyryd ynys Prydeyn a hevyt 
 coron e teyrnas. 322 Ac 6rth henny en 
 ovalus Eudaf en y longheu a aeth hyt yn 
 L]ychlyn y keyssyao porth y gan vrenyn 
 Llychlyn y keyssao goreskyn y kyvoeth 
 trachevyn ac en henny eyssyoes o amser 
 Eudaf ar ry adaóssey kan y kytemdeythyon 
 ae anwylyeyt góneuthur brat ag agheu 
 Trahaearn. ac 6rth henny yarll e mynyd 
 kadarn e gwr a karey Eudaf en wuy no nep 
 a lafuryós em blaen pa6b yr gweythret 
 h6nn6. kanys dywyrnaót ed oed Trahayarn 
 en mynet o Kaer Lundeyn y emdeyth er 
 racdywededyc yarll a theyrmyl o Varchog- 
 yon y gyt ac ef a emkydyos ym meón glyn 
 e fford e dewey Trahayarn ac en dirybud 
 a kyvodassant am y pen ac ae lladassant 
 em plyth y kytvarchogyon. 323 ac y gyt ac y 
 kennattaoyt henny y Eudaf enteu en dy- 
 annot a deuth trachevyn hyt en enys Pry- 
 deyn. ac gwedy goreskyn a gwascaru er 
 Ruveyn wyr e kymyrth ynteu coron y 
 teyrnas er eylweyth. ac odyna kymeynt 
 wu y clot ae volyant o amylder eur ac 
 aryant ar vyrr amser ac nat oed ha6d 
 kaffael yr eyl a kyffelyppyt ydaó. Ac o 
 dyna Eudaf a lywya6d yr enys hyt ar oes 
 Gratyan a Valentynyan. 324 
 
 Ac or dywed g6edy trewlya6 Eudaf o 
 heneynt medylyaó a oruc pa wed e llun- 
 yethey enteu e pobyl gwedy ef. a cheyssyaó 
 gwybot y gan y gyghorwyr pwy oe lyn ef 
 a wnelynt en vrenyn kanys nyt oed ydaö 
 ef ettyved namyn unferch. ac 6rth hynny 
 rey or kyghorwyr a vynnynt rody e vorwyn 
 honno y un o dyledogyon enys Prydeyn 
 ar teyrnas kenthy. ereyll a vynnynt y rody 
 y un o dyledog on Ruveyn ar vrenhynyaeth 
 genthy. Ereyll a vynnynt rody koron y 
 teyrnas y Konan Meyryada6c ney Eudaf 
 vap y vra6t. ar rody y verch enteu y dyled- 
 a6c o estraón kenedyl. ac eur ac aryan ynn 
 amyl y gyt a hy. 325 A hyt tra oedynt en 
 er amrysson hónnó e rydunt nessau a oruc 
 Karadaoc yarll Kernyw a chyghory a 
 wnaeth gwahody Maxen Senedór or Ruv- 
 eyn ar rody y verch yda6. Ac evelly y 
 
510 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 dywedey ef y gellynt wynteu kaffael tra- 
 gywydaól hed6ch. kanys e gwr h6nn6 oed 
 vap y Lywelyn ewythyr Cwstennyn va6r 
 vap Helen e gwr a dywetpóyt wchot o 
 hona6. Mam Maxen hagen ae genedyg- 
 aeth a hanoed o Ruveyn. ac o pop parth o 
 vrenhynya6l waet ed hanoed. Ac wrth 
 hynny ed adaóey enteu göastat hedóch. 
 kanys o amherodryon Ruveyn ac o Yren- 
 hyned ynys Prydeyn yd hanoed. Ac 
 góedy góelet o Kynan Meyryadaóc Yarll 
 Kernyw yn rody y kyghor h(5nn6. blyghau 
 a sorry a oruc. kanys e holl ynny ae holl 
 lavur ef oed en keyssyao e vrenhynyaeth 
 yda6 ehun. ac o acka6s henny kynkyrvu e 
 llys en hollaól a oruc. 326 Ac yr hynny 
 eyssyoes ny pheydy6s Karadaoc yarll Ker- 
 nyw ae dechrewoed namyn anvon Meuryc 
 y vap a oruc hyt en Ruveyn y datkan y 
 Yaxen e kyghoreu henny. Gwas yeuanc 
 hagen teledyw oed e Meuryc hónnó hedus 
 clotva6r molyannus. glew a dewr en reyt 
 e gwyr a gwychyr yn y heyreyt ydaó ef or- 
 nesu. 327 Ac góedyy dyvot ef rac bron Max- 
 en ef a arvollet en anrydedus y ganthaó ef 
 ay holl kytvarchogyon. Ac en er amser 
 h6nn6 dpwa6r terfysc ar ryvel oed er r6g 
 Maxen ar deu amheraódyr oedynt en Ruv- 
 eyn nyt amgen Gratyan a Yalentynyan 
 kanys e gwyr hynny a daroed udunt 
 görthlad Maxen hyt na chaffey ef arveru 
 o tryded ran er amherodraeth megys y 
 dyley o tada6l anryded. 328 Ac gwelet o 
 Yeuryc Maxen en kywarssangedyc y gan 
 er amherodron ef a dywa6t 6rtha6 ar e wed 
 hon. Pa acha6s Yaxen e byd arnat ty 
 ovyn Gratyan. kanys egoret yw yty fford 
 trwy er hon y gelly dytheu d6yn er am- 
 herodraeth e ganthaó enteu. Debre gyt a 
 my hyt en enys Prydein ty a geny coron 
 teyrnas enys Prydeyn kanys Eudaf brenyn 
 Brytaen sydd gorthr6m o heynt a heneynt. 
 ac nyt oes dym a damuno enteu namyn 
 kaffael y kyf'ryw was yeuanc dyleda6c ac 
 wyt ty urth rody y un verch yda6 a theyr- 
 nas ynys Prydeyn y gyt a hy. kanys nyt 
 oes nyt oes un map yda6 namyn er un 
 verch honno. Ac 6rth henny kyghor y 
 gan y wyrda a kymerth padyw e rodey 
 enteu y teyrnas kan y un verch. ac 6rth 
 henny kymmeredyc wu gan wyrda e teyrn- 
 as kanyhadu y vrenhynyaeth yty gyt ar 
 verch. ac ar e kennadory honno yd anvon- 
 assant wy vynheu y vynegu y tytheu y 
 kyghor h6nn6. Ac wrth hynny o mynny 
 dytheu dyvot y gyt a my e dechreu h6nn6 
 a keffy ty. ac o eur ac aryant enys Prydeyn 
 ae marchogyon ae hymladóyr e gelly 
 tytheu goreskyn Ruveyn en y bwynt 
 
 gwrthladedyc y hamerodryon o honey, ac 
 y velly y kynnyd6s Cwstennyn dy gar ty 
 a llawer hevyt o Yrenhyned Prydeyn a 
 oreskynassant Ruveyn. 329 
 
 Ac wrth henny ufudha a oruc Maxen 
 6rth kyghor Meuryc vap Karada6c a 
 chychwyn y gyt ac ef tu ac ynys Prydeyn. 
 ac ar e fiord ef a oreskynnos keyryd 
 Ffreync ae dynnassoed. ac a kynnullos 
 llawered ac amylder o eur ac aryant ac o 
 pob parth yda6 e kymdeythoka6s llawer o 
 varchogyon. ac odyna ar e mor ed aethant. 
 ac o herwyd hwylyeu y dyskynnassant 
 em Porth £Tam6nt. 330 Ac g6edy kennatau 
 henny y Eudaf brenyn e Brytanyeyt ofyn- 
 hau en va6r a oruc a thebygu ry dyvot en 
 dyssyvyt gelynyaól lu am pen y kyvoeth. 
 ac en dyannot galó Kynan Meyryadaöc ey 
 ney atta6. ae erchy yda6 ef kynnullao holl 
 varchogyon arvaoc enys Prydeyn a mynet 
 en erbyn e gelynyon henny. Ac en e lie 
 en dyannot Kynan Meyryada6c e llw 
 llwyrhaf a mwyhaf ac alios holl yeuentyt 
 e teyrnasae dewred oed henny ac aeth hyt 
 ym Porth Hamónt en erbyn y llu a doth- 
 oed y gyt a Maxen Wledyc. 331 ac gwedy 
 gwelet o Yaxen y veynt amylder llw honno 
 en e erbyn govalu en va6r a oruc kany 
 wyclyat pa beth a wnaey kanys bychan 
 oed o vydynoed y gyt ac ef 6rth keyssyao 
 ymlad a llw kymmeynt ar hónnó en y 
 erbyn. ac 6rth henny pedrus a wu kanthao 
 emrody y emlad en erbyn amylder y gwyr 
 ac eu glewder kanys kan obeyth tagnheved 
 e dothoed. ac 6rth hynny gal6 a oruc attaö 
 y hynafgwyr ae kyghorwyr. ac erchy udunt 
 mynegy y kynghor goreu a wypynt en 
 erbyn e kyvryo damóeyn h6nn6. 532 Ac en 
 kyntaf IMeuryc a rodes atteb yda6 ar e wed 
 hon. nyt oes eb ef ynny ymlad ar sawl em- 
 ladCyr glew kadarn hyn. ac nyt o acha6s 
 emlad y dodym ny yma y enys Prydeyn y 
 geysyaö y goreskyn trwy emlad. tagnheved 
 a archón a chanyat y llettyaw ar e tyr hyt 
 pan wybydom ny medwl e brenyn. Ac 
 6rth henny dywedón en bot en kennadeu 
 e kan er amheraódyr en arweyn kennadory 
 a negesseu at Eudaf brenyn e :Brytanyeyt. 
 ac evelly tr\vy amadrodyon kail doeth araf- 
 haón mynnheu e pobyl honn. 333 Ac g6edy 
 ryngu bod y paób y kyghor h6nn6. Meu- 
 ryc a kymyrth y gyt ac ef deudengwyr 
 llwydyon or rey doethaf or a kavas en e 
 116. a cheynk olywyd en Ua6 pob un o 
 nadunt e deheu. ac evelly deuthant en 
 erbyn Kynan Meyryadaóc. 334 Ac gwedy 
 gwelet or Brytannyeyt wyr mor anrydedus 
 ar rey henny a oet a doethineb ac aróydyon 
 hedóch a tagnheved kanthunt. kyvody en 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 511 
 
 fenrydedus a orugant en eu herbyn ac agory l 
 e fford udunt en liehang hyt pan ellynt 
 en róycl inynet rac bron e tewyssaóc. Ac 
 ene lie gwedy eu dyvot a sevyll rac bron 
 Kynan Meyryadaóc yannercli a wnaethant 
 o pleyt er aniheraódyr ar Senedadywedwyt 
 ryanvon or auihera6dyrMaxen vapLlywel- 
 yn hyt at Eudaf brenyn e Brytannyeyt a 
 a negesseu a chennadóry kantha6 y gan yr 
 amberodryon attaö. 335 ac ena e dywaót 
 Kynan Meyi yadaóc. nyt tebyc hyn e drech 
 kennadeu ys tebygach liyn y elynyon a j 
 vynnynt góneuthur treys a goreskyn 
 gwladoed, 336 ac en dyannot Meuryc a atteb- 
 od yda6. nyt oed wedus hep ef y wr kyni- 
 eynt kywurd a h6n hep lawer ac amylder 
 o kytymdeytbyon ygyt ac ef ac en wèyhaf 
 oil o achaós medyant ac arglóydyaeth gwyr 
 Ruveyn a gweythredoed eu tadeu ac eu 
 hentadeu kas ynt y gan lla6er o Yrenhyn- 
 ed. ac 6rth hynny pey kerdey un o nadunt 
 y gyt a nyver bycban. ac attoed ef ky6yrs- 
 sangedyc ef y gan y elynyon. ac evelly e 
 keoytydyt kyffredyn gyboed Ruveyn. ac 
 <5rth benny en hedóclî a thagnheved e 
 deutb. a tagnheved a keys. 337 a benny e 
 mae en y dangos ar y weythret kanys yr 
 pan dyskynnassam ny ar tyr er enys bon 
 ny wnaetham na tbreys na cbollet na sar- 
 baet nac eyssyeu y nep. en treul ac en 
 reydyeu megys kenedyl tagnbevedus a 
 prynnassani ny ac ny dugain ny dym y 
 treys y ar nep. 338 Ac gwedy pedrussaó o 
 Kynan Meyryada6c ena pa betb a wneleyae 
 em lad ac 6ynt ae enteu rody bedóeb udunt. 
 nessau ena a oruc Karadaoc yarll Kernyw 
 a hynafgwyr e teyrnas y gyt ac ef ac annoc 
 y Kynan rody udunt er byn yd oedynt en 
 y adolóyn. A cbet bey gwell gan Kynan 
 em lad ac wynt. eyssyoes dyosc eu barveu a 
 oruc paób o nadunt a cbanbyadu bedócb 
 udunt a d6yn Maxen ae kytemdeytbyon y 
 gyt ac ef at Eudaf vrenyn e Brytanyeyt by t 
 en Llundeyn a demlleóycbu yda6 ynteu e 
 kyffranc b6nn6 en yórdas megys ed ada6ed. 339 
 Ac ena e kymyrtb Karadaoc yarll Meu- 
 ryc y vap y gyt ac ef ac ercby gostec a 
 oruc. ac en e wed bon e dywa6t 6rtb e 
 brenyn. llyma ep ef er byn trwy byr amser 
 ed oedynt er rey a kedwynt kyflaon a 
 cby6yr ffyd y ty en ydamunaó a Dy6 en y 
 llunyetbu kanys tydy weyth arall a orcb- 
 mynneyst ytb wyrda dy rody kygbor yty 
 pa 6ed y llunyetbut ty dy vercb atb kyv- 
 oetb g6edy ty. ac en wóyhaf oil en y dy- 
 euoed byn e mae beneynt en emlad atb dy 
 en kymeynt ac na elly tytheu llywyaó de 
 pobyl atb kyvoeth a vo b6y. ar rey a kyg- 
 hores yt rody coron y teyrnas y Kynan 
 2m 
 
 Meyryadaóc dy ney. ar rody dy verch y 
 wr gwlat arall ac eur ac aryant ygyt a by. 
 Ereyll a kyghorynt rody dy verch y un o 
 teóyssogyon er enys bon a llyóodraeth e 
 teyrnas y gyt a by. ac a dalyey e kyvoetb 
 gwedy ty. er ran wóybaf bagen or kygborwyr 
 ar gwyrda a kygborassant keyssyao un dyl- 
 eda6c o lyn er amherodryon ac y hönnó 
 rody de verch y gyt a choron e teyrnas 
 kanys wynt a edeóynt kaffael góastat a 
 thragywydaöl bedóch trwy henny tra vey 
 Ruveynyaol kyv T oeth en eu hamdyffyn. Ac 
 6rth henny y bu teylöng gan Dy6 an von e 
 gwas yenanc b6nn bonhedyc o lyn er Ru- 
 veyn wvr. ac o vrenbynaol kenedyl e Bry- 
 tannyeyt. ac om kyghor y de verch a rody 
 yda6 hep annot a choron e teyrnas y gyt a 
 hy. ac ony 6ney henny pa dylyet syd yty 
 ar enys Prydeyn m6y noc yda6 enteu. 
 kanys kar yw ef y Custennyn a ney y Coel 
 en brenyn nynheu er b6n ny allón ny 
 góadu Helen y Yerch ef y ryvot en Vren- 
 hynes arnam ny ac 6rth henny o treftada6l 
 delyet ef a dely kaffael brenhynyaeth enys 
 Prydeyn. 340 Ac g6edy y Karadaoc darvot 
 dywedóyt er amadrodyon hyn Eudaf trwy 
 gyfíredyn kyghor y wyrda ef a rodes y 
 verch yda6 a theyrnas er enys y gyt a hy. 
 ac g6edy gwelet o Kynan Meyryadaòc 
 henny liydya6 ac antheylóngu ac anrhy- 
 fyghu a oruc en wy noc e gellyt y credu. 
 ac en dyannot mynet hyt er Alban a chyn- 
 nulla6 llw m6yaf a alios ef y gaffael attaó 
 6rth ryvelu ar Vaxen. 341 
 
 Ac gwedy kytemdeythokau amylder o 
 kynnulleitva Kynan Meyryadaóc a deuth 
 trwy avon Humyr ac o bob tu y Humyr 
 decbreu a oruc anreythyaö e góladoed. Ac 
 g6edy kennatau henny y Yaxen enteu a 
 kynnull6s boll kedernyt enys Prydeyn ac 
 ar vrys ed aeth yn y erbyn. ac en dyannot 
 emlad ac ef a chaffael e wudugolyaeth. ac 
 er henny eyssyoes ny pheydyós Kynan 
 namyn atkynnullao eyl6eyth y vydynoed 
 ae torvoed atta6 ac emdangos en te6yn 
 dystryóedygaeth e gwladoed. ac evelly eyl- 
 6eyth ed emchóeley Yaxen ac góedy ed 
 emledynt gweythyeu e kaffey e wudugol- 
 yaeth. ac or dy6ed g6edy gwneuthur o bob 
 un o nadun dyrvaor kollet oy gylyd troy 
 annoc eu kytemdeytbyon tagnhevedu a 
 orugant. 342 
 
 Trydyd dekyvor a aeth or enys honn 
 wu h6nn. 
 
 Ac gwedy llythraó yspeyt pum mlyned 
 syberóbau a wnaeth Maxen ac o acha6s 
 anthervynedyc amylder eur ac aryant a 
 kymulloyd yda6 peunyd. ac 6rth benny 
 parattoy llyghes va6r a oruc agkyvodedyn. 
 
512 
 
 BRUT G, AB ARTHUR. 
 
 ac y gyt a hynny kynnullao holl varchog- 
 yon enys Prydeyn a 6naeth a chwennychu 
 y oreskyn Ffreync. Ac 6rth henny g6edy 
 mynet o honaó tros e mor en kyntaf e 
 kyrch6s ef Llydaw e teyrnas a el6yr er 
 awrhon Brytaen vechan. 343 a dechreu a oruc 
 ryvelu ar Ffreync a oedynt en y góledychu. 
 ac esef a wnaethant e Ffreync ac Ymbalt 
 en te6yssa6c arnadunt dyvot en y erbyn a 
 dechreu emlad ac ef. Ac eyssyoes en y ran 
 wuyhaf peryglu a orugant a dechreu ffo 
 kanys Ymbalt eu te6yssa6c "wynt o phyni- 
 thec myl o wyr arva6c y gyt ac ef a 
 dyg6ydassant. Ac g6edy henny g6edy 
 gwneuthur o Yaxen e veynt aerva honno 
 dyrvaor lewenyd a kymyrth kanys góydyat 
 bot en ha6d ac en eskavyn ydaó goreskyn 
 e wlat. gwedy rylad e saél varchogyon 
 honno. Ac 6rth henny gal6 Kynan Meyr- 
 yadaóc atta6 odyeythyr e torvoed ac adan 
 chóerthyn en eskavyn dywedóyt 6rtha6 val 
 hyn. llyma ep ef un or teyrnassoed goreu 
 o Ffreync göedy y goreskyn o honam ny. 
 llyma gobeyth ynny y oreskyn e teyrnass- 
 oed ereyll. ac 6rth henny bryssyón ny y 
 achubeyt e keyiyd ar teyrnassoed ar kestyll 
 en dyssyvyt kyn ehedec e ch6edyl tros 
 eythyvoed y gwladoed ac ymkynnullao 
 paób ac arveu en erhyn. kanys o gallon ny 
 kaffael e teyrnas hon ny phedrassaf y gallu 
 o honam ny goreskyn holl Ffreync 6rth en 
 medyant nynheu. Ac 6rth henny na vyt 
 edyvar gennyt kanhyadu ymy pa beth byn- 
 nac vey de delyet dy en enys Prydeyn. 
 kanys pa beth bynnac a golleyst ty eno my 
 ae hennyllaf y ty eman en e wlad hon. Ac 
 6rth henny my ath 6naf ty en vrenyn ar e 
 teyrnas hon. a hon vyd Brytaen arall. a 
 honn a kyvanhedon ac en kenedyl góedy 
 górthladom ny estronolyon kenedloed o 
 honey, kanys gwlat ffrwythlaón y6 hon o 
 ydeu ac avonoed kyvlaon o pyscaót. 344 
 
 Ac góedy henny kynnulla6 a chyweyr- 
 ya6 bydynoed a oruc a mynet hyt en Bod- 
 hin ac en e dyd h6nn6 e a kavas y dynas 
 h6nn6. ac g6edy klybot o ba6b dywalder a 
 chreulonder e Brytanyeyt a lladedygaeth er 
 aerva ry ledessyt ffo a 6naey pa6b o nadimt 
 kan ada6 eu gwraged ac eu meybyon. 345 ac 
 velly o aghrefft a dysc er rey henny e 
 gwneynt pa6b tr6y e gwladoed ar keyryd 
 ar dynassoed hyt pan oed e ifyrd en heang 
 ac en r6yd yr Brytannyeyt. ac evelly ed 
 oed creulonder e Brytanyeyt hyt pan ledyn 
 er holl kenedyl or gwyr kan arbet e gwrag- 
 ed e huneyn. ac or dy6ed g6edy dyleu o 
 nadunt er holl wladoed ac eu tyr dyóyll- 
 odryon kadarnhau e dynassoed ar keyryd 
 ar kestyll a orugant o Yarchogyon Bryt- 
 
 aen. ac adeylat kestyll a chedernyt en lle- 
 oed kryua a wnaethant. ac gwedy henny 
 dyóalder a chreulonder Maxen a aeth tr6y 
 teyrnassoed Ffreync dyrvaor ovyn ac ar- 
 yneic a achub pob tewyssaóc a phob yarll en 
 e veynt hon hyt nat oed un gobeyth yn ep 
 o nadunt namyn emollong ac emrody yr 
 tyghetven. Ac 6rth henny ffo a wnaey 
 paób o pob lie or e vydynt enda6 yr keyryd 
 ac yr dynassoed ar kestyll kadarn ac y pob 
 lie or e tebygynt kaffael na6d a dyogelóch 
 endaö. Ac gwedy gwybot o Yaxen bot y 
 ovyn ef ar pa6b en kymeynt a henny kym- 
 meryt glewder a oruc enda6 ac amlhau a 
 oruc y lw kan rody kyvarosseu a rodyon 
 amhyl udunt. A ph6y bynnac a wyppey 
 y vot en chóannoc y grypdeylyaó da dyn- 
 yon ereyll er rey henny a kytemdeythokaey 
 Yaxen y gyt ac ef. ac yr rey y rodey eur 
 ac aryant y ereyll. ac evelly o amravaelyon 
 rodyon nyt annodey gwahaód pa6b attaó 
 ac evelly eu kyvoethogey. 316 
 
 Ac odyna kymmeynt amylder llu a kyn- 
 nullós attaó megys yd oed tebyg a dyheu 
 e galley goreskyn holl Ffreync y gyt ae 
 therfyneu. ac eyssyoes annot a oruc henny 
 hyt pan darffey ydaó en kyntaf hedychu e 
 teyrnas a oreskynnassey ae llenoyaechyvan- 
 hedy or Brytannyeyt. ac 6rth henny gwys 
 aossodes hyt pan deley kan myl o vyl- 
 eynyeyt a thyrdyóyllodryon a chynnullaó 
 henny trwy holl teyrnassoed enys Prydeyn. 
 ac eu hanvon attaó wynt. Ac y gyt a henny 
 deg myl ar vigeynt o varchogyon y gad6 er 
 rey henny ac y hamdyffyn en e wlat e 
 pressóyllynt endy rac kyrcheu a ruthreu 
 estronaól kenedyl. ac góedy darvot yda6 
 kaffael o honno pob peth o henny 6rth y 
 vynnu. ef a rannus Llydaö er rygthunt ac 
 a 6naeth Brytaen arall o honno. ac ae 
 rodes y Kynan Meyryada6c. 347 ac odyna e 
 kerdos enteu ae kytemdeythyon kanthao 
 hyt en eythavoed Ffreyngc a thróy orth- 
 rymmaf emladeu ef ae goreskynnos Ffreync 
 a dan y thervyneu y gyt a holl Germania 
 ac em pob emlad e bu wudugaól Maxen. 
 ac odyna e gossodes eystedva y teyrnas en 
 Treverys. ac odena y dechreóys ryvelu ar 
 amherodryon. Gratyan a Yalentynyan. ac 
 gwedyllad e neyll o nadunt e Hall a dyhol- 
 es or Buveyn en hollaól. 348 
 
 Ac en er amser h6nn6 ed oedynt e 
 Ffreync a g6yr Peytw en ryvelu ar Kynan 
 Meyryada6c ar Brytanyeyt ereyll a oedynt 
 y gyt ac ef ac o vynych kyrcheu en avlon- 
 ydu arnadunt. Ac enteu eyssyoes en 
 6ychyr ac en 6ra6l en górthwynebu udunt 
 ac en talu aerva en erbyn y gylyd udunt 
 ac en amdyffyn ac en kynhal e wlat a kyf- 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 513 
 
 reidóyt yda6 en 6ra6l. ac g6edy gorvot a 
 cbaffael e vudugolyaetb o bonaó y mynn6s 
 ef oy kvtvarchogyon kyinryt gwraged or 
 rey e gellynt raeythryn plant er rey a vey 
 tragyóyddaól treftadogyon ar e wlat honno. 
 A megys na bey nep kymysc en e byt 
 en eu kenedyl ef a vynnos o enys Prydeyn 
 kyrcbu g6raged udunt. 349 ac 6rtb benny 
 anvon kennadeu a oruc Kynan Meyrya- 
 da6c hyt en enys Prydeyn atDunaót brenyn 
 Kerny6. e gwr a dothoed en lie Karada6c 
 y vra(5t ac ar e kyvoetb ac ercliy yda6 ef 
 perffeytbyaó e neges lionno. kanys gwr 
 bonliedyc oed hónnö a cbyvoetba6c. ac 
 ycla6 e gorchymynnassey Vaxen llyóodr- 
 aetb er enys en y absen liyt tra oed enteu 
 en goreskyn e gwladoed racdaó. Ac yr 
 gwr h6nn6 ed oed merch anryved y phryt 
 ae tliecked a lionno a elwyt Ursula a 
 vynney Kynan Meyryadaöc y chaffael en 
 wreycca ydaó ehunan. 350 
 
 Ac g6edy góelet o Dunaót kennadeu 
 Kynan ac eu neges ef a vynn6s ufudhau 
 oy neges. Ac 6rth benny ef a kynnullos 
 un vyl ar dec o verchet dyledogyon troy 
 boll teyrnassoed ynys Prydeyn. Ac o 
 vercbet a vey ys eu bonbed ar tyr dyóyll- 
 odiyon ed ercbys kynnullao. try ugeyn 
 myl a d6yn benny oil byt yg Kaer Lun- 
 deyn. Ac y gyt a benny o pob portbva 
 ed ercbys d6yn llongbeu en e rey e gellyt 
 anvon e morynnyon bynny byt en Llydaó 
 ac er racdyóededygyon wyr ucbot. 351 A 
 cbyt bey llaóer em plytb e vydyn bonno 
 a vey da gentbunt benny eyssyoes ed oed 
 laóer o bonunt óynteu en dr6c kantbunt 
 ada6 eu g6lat ac eu ryeny ac eu kenedyl. ac 
 ereyll o nadunt a oed g6ell kantbunt kadu 
 eu dy weyrdep ac eu gweruda6t noc yrakys- 
 sylltu a neytbyoreu. ac evelly en amravael- 
 yon luossawgróyd amravael ewyllys a 
 vydey yndunt. Ac göedy bot en bara6t e 
 llyngbes e gwraged a ossodet endunt ac ar 
 byt avon Tbemys e kyrcbassant y mor. 352 
 ac or dyóed góedy trossy o nadun en kwyl- 
 lyeu partb a Llyda6 kyvody a wnaetbant y 
 gwrtb6ynebedygyen v/ynboed a cbóytbeu 
 en kytbraol en eu erbyn. ac en e lie eu 
 gwaskaru er boll longbeu en peryglós trwy 
 aniravaelyon voroed gan sudaö a body er 
 ran wóybaf o nadunt. ar rey a dyengbys 
 o'r veynt.perygyl a bónnö 6ynt a vvwywyt 
 y enyssed agkyvyeytb ac e karcbaroyt ac e 
 keytbyoyt llaóer o nadunt. kanys em plytb 
 llyngbes Gwŷnóas a Mel6as e dotboedynt 
 o Ruveyn. ar rey benny o arcb Gratyan 
 Ambera6dyr e dotboedynt yr ryvelu ar 
 Germanya ar arvordyred en ycbylcb. 
 Grattyan bagen a anvonassey e gwyr benny 
 
 yr ryvelu ar e nep a vey un a Maxen. 353 
 Ac val ed oedynt e velly en anreytbyaö er 
 arvordp-ed 6ynt a kyvarvuant ar racdyw- 
 ededygyon vorynyon wócbot a rywóryessyt 
 yr morbennoed benny. Ac g6edy góelet o 
 nadunt teked e moróynyon 6ynt a vynnas- 
 sant ellóng eu ryodres arnadunt. Ac 
 göedy gwrtb6ynebu or morynyon udunt ac 
 eu görtblad bep un gobyr e bratwyr a 
 vratbassant ac a ladassant en creulaón er 
 ran 6uybaf o nadunt. ar rey bynny ynt yr 
 un vyl ar dec o Werydon e mae er eglóys 
 en enrydedu eu góylon. Ac g6edy benny 
 er eskymmunedygion teóyssogyon benny 
 Gwynóas a Mel6as er rey a kanorthwynt 
 Gratyan a Valentynyan pan welsant enys 
 Prydeyn en wac emdyvat o boll varcbog- 
 yon ac emladwyr bryssyaó ae eu llyngbes 
 a orugant ydy a cbynnullaó y gyt ac 6yut 
 móybaf ac a kaossant o portb or enyssed eu 
 eu kylcb a deskyanu en er Alban. a g6edy 
 bydynaó o nadunt kyrcbu a ónaetbant e 
 teyrnas oed bep giwdaódóyr ae bamdyíiyn- 
 ney e dan lad y byleynllu bep orvot en eu 
 berbyn. kanys megys e dywedpóyt wócbot 
 Maxen a dugassey kantba6 en llóyr Marcb- 
 ogyon enys Prydeyn ae bymladwyr. ac nyt 
 adaóssey nep endy namyn er rey gwanllesc 
 agkygborus dyarvot ac g6edy góelet or 
 te6yssogyon benny nat oed nep en enys 
 Prydeyn a alley gértbóynebu udunt anrey- 
 tbyaö e góladoed a orugant kan wneutbur 
 aerva dyrvu6r y meynt or pobloed. 351 Ac 
 g6edy mynegy y Yaxen e trueny ar govyt 
 b6nn6 ef a anvones Gradlaón Rodgymeryat 
 a d6y leng o wyr arvaoc y gyt ac ef en 
 kanortbwy yr Brytanyeyt. Ac göedy eu 
 dyvot er enys emlad a ónaethaut ar rac- 
 dyóededygyon elynyon benny, ac y gyt a 
 Had llaóer o nadunt eu kymmell ar ffo a 
 orugant byt en y Werdon. ac en er amser 
 bónnó e lias Maxen en Ruveyn ygankytem- 
 deytbyon Gratlaón Amberaódyrace Has ac e 
 gwascaröyt e Brytanyeyt a dugassey Yaxen 
 y gyt ac ef . ar rey a dyengbys o nadunt a 
 doetbant at eu ky6ta6chvyr bytenLlydaó. 353 
 Gradlawx Bodkymeryat göedy klybot 
 o bona6 ry lad Maxen ef a kyinyrth coron 
 tepmas enys Prydeyn ac ae dodes am y 
 pen e bun ac a ymwnaetb ebun en vrenbyn. 
 Ac odyna kymeynt o creulonder a oruc e 
 e bobyl ac eny aetbant en vydynoed yn y 
 erbyn ae lad. ac g6edy klybot e cbóedyl 
 b6nn6 tróy e teyrnassoed er rac dy6eded- 
 ygyon elynyon o y Werdon a deuthant ar 
 Escotyeyt y gyt ac 6ynt ar Llychlynwyr 
 ac anreytbyaó er enys or mor p6y gylyd a 
 orugant o tan a bayarn. a rac e pla ar 
 tymbestyl bonno anvon kennadeu a orug- 
 
514 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 ant e Brytannyeyt hyt en Ruveyn ac es- 
 cryvenneu kanthunt y erchy porth y eu 
 hamdvffynacadao tragywydaól wyryogaeth 
 udunt yr eu hamdyfiyn rac en gelynyon. 356 
 ac en e lie y kyfreidoyt lleng o wyr arvaoc 
 udunt. Ac góedy kaffael llongheu o nad- 
 unt 6ynt a doethant yr enys ac eniladas- 
 sant ar gelynyon ac a 6naethant aerva 
 dyrvaor y meynt o nadunt ac ae górthlad- 
 assant en hollaól or enys hon 6ynt ac a 
 dyfferassant e pryaut kenedyl or p]a ac or 
 tymhestyl a wnathoedynt arnadunt. ac ena 
 e gorchmynnassant at wneutkur e mur er 
 r6ng Deyfyr ar Alban hyt pan vey hónnó 
 en aruthred yr gelynyon ac en amdyffyn yr 
 ky6da6dwyr. kanys er Alban er amser 
 h6nn6 dyffeyth anreythyedyc oed y gan 
 vynych kyrclieu estronolyon kenedloed 
 agkyvyeyth. ac odyna gwedy kynnullao 
 kyffredyn treul 6ynt a ónaethant ac a kup- 
 plaasant e mur hónnö en hollaól. 357 
 
 Ac góedy henny sef awnaeth e Ruveyn- 
 wyr kychoyn parth ac eu g6lat a dan 
 vynnu na chymmerynt a vey h6y no henny 
 llavur a threul ac enbydróyd en amdyifyn 
 kenedyl e Brytanyeyt y gan kyveylyorn- 
 "wyr a lladron a mynegy hevyt udunt na 
 chymmerey Ruveynya6l kyvoeth e myn- 
 ych luedau henny ar blynder ar perygyl en 
 kerdet mor a thyr en emlad trostun a 
 mynegy udunt vot en ya6 nacli udunt 
 kymryt dysc ac arveu a gle6der endunt y 
 emlad trostunt a thros eu g6lat ac eu ken- 
 edyl ac y amdyffyn eu bwched ac eu rydyt 
 ehuneyn oc eu holl nerth. 358 Ac góedy 
 darvot yr Ruveynwyr rody e dysc hónn6 
 ar kymmendyo 6ynt a archassant kynnull- 
 ao em lad wyr enys Prydeyn hyt en Llun- 
 dein kanys odyno e mynnynt er Ruveyn- 
 wyr kych6yn y eu gölat ac g6edy emkyn- 
 nullaó paub hyt eno y Kuhelyn Archescop 
 e kyvradwyt er amadraód. Ac en e wed 
 hon e dywaót enteu 6rthunt óynteu. 360 
 Peegeth Kuhelyn. 
 
 Kanys o arch a gorchymmyn e te6yssog- 
 yon hyn e mae reyt y my dywedóyt wrth- 
 y6ch chwy m6y ar koynvan ac wylaó e 
 trossa vy amadraód y noc ar pregeth. 
 kanys truan yw gennyf y er ymdyvedy ar 
 llesked ar góander ar ry deuth yny gwed 
 espeylya6 o Yaxen er enys hon oy holl 
 varchogyon. a chóytheu oedeóch óedyllyon 
 Uesc agkyvroys ar emlad. kanys arver arall 
 a dyskassauch nyt am gen amravaelyon 
 kyfneoydvaeu a dywylleu edayar. ac g6edy 
 dyvot estraon kenedyl raegys deveyt hep 
 vugeyl ych gwascaróyt ar hyt e gwladoed 
 hyt pan deuth Ruveynya6l vedyant y 
 echrydhau ar tref ech tat ac ech kyvoeth. 
 
 ac 6rth henny e bydech ch6y en 6astat en 
 estronaól amdyffyn a hep dysku ech dwy- 
 la6 ch6y ech huneyn y arveru o arveu y 
 wrthlad ych gelynyon ar lladron y wrth- 
 y6ch. kan nyt ynt deórach no ch6y pey 
 gattey lesked a seccvryt a methyant ch6y. 
 llyma en edyvar gan e Ruveynwyr e llavur 
 ar kerdet góastat mor a thyr ac en emlad 
 a gelynyon trossoch. Ac 6rth henny kynt 
 e madeuant e teyrngefc y gennóch noc e 
 kym neront bellach e llafur h6nn6 ar vor. 
 a thyr trossoch. Ac er na buoch ch6y en 
 amser ech marchogyon 6rth henny e tebyg- 
 6ch chóy ffo dynolyaeth y genhóch. Ac 
 eg gwrthóynep anyan e genyr e dynyadon 
 megys or byleyn geny marchaóc ac or 
 marchaöc geny byleyn. Ac eyssyoes yr 
 henny ny thebygaf golly o nep dynyaól 
 anyan yr henny. Ac 6rth henny kanys 
 dynyon y6ch byd6ch megys dynyon. a 
 gelóch ar Cryst hyt pan vo ef a godo gle6- 
 ger yóch hyt pan alloch chóytheu amdy- 
 ffyn ech rydyt. 361 Ac g6edy darvot yda6 
 tervynu y amadraód kynhoryf a murmur a 
 kyvodes en e pobyl megys e tebygynt eu 
 bot en kyvlaon o dyssevyfc glewder. 363 
 
 Ac odyna kadarn dyskedygaethau ar 
 rodassant er Ruveynwyr yr ergrynnedyc 
 pobyl honno ac ada6 ganthunt dyskedyg- 
 aethau ac exemplareu y wneuthur arvau 
 6rthynt. ac y gyt a henny hevyt erchy 
 udunt en e porthvaeu e deskynnynt llong- 
 heu er estronolyon kenedloed gwneuthur 
 tyrau a chestyll megys y gellynt or rey 
 henny amdyffyn eu gólat. ac eyssyoes ha6s 
 j6 gwneuthur hebaóc o varcutan no 
 gwneuthur byleyn en dyskedyc en dyssev- 
 yt a dyscu doethynep yda6 un ag6ed yw a 
 b6r6 merieryt adan draet moch. 363 ac g6edy 
 ada6 or Ruveynwyr e wlat ar vedol na 
 delyn ydy tracheuyn. en e He e dynevas- 
 sant eylóeyth er racdyóededygyon elynyon 
 henny Gwynóas a Mel6as e mewn llongheu 
 o y Werdon. ar Escotyeyt ar Fiychtyeyt ar 
 Llychlynwyr a gwyr Den marc y gyt ac 
 6ynt. ac a allasant y gyt a henny hevyt y 
 gatiael. ac yr Alban e deuthant yr tyr. ac 
 anreythyaó en ll6yr o vewn y mur. Ac 
 góedy gwybot o nadunt ry vynet er Ruveyn- 
 wyr a heb obeyth eu hymchóelut trachevyn 
 hayach ac ehofnach ed emrodassant y des- 
 try6 er enys. ac er henny e rodyt e byl- 
 eynyeyt llesc en e kestyll ar muroed hep 
 wybot kelvydyt emlad. namyn en ergryn- 
 edyc ofynaóc emchóelyt ar ffo. ac e velly 
 ny orffóyssynt gelynyaól ergydyeu en 
 tynnu e truan vyleynllw or muroed hyt e 
 lla6r ac e velly e rodyt 6y nt y creulonhaf 
 agheu. 364 O dyal Dyw en va(5r am er hen 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 515 
 
 pecliodeu llaóer o peth o varcliogyon ac 
 emladwyr a gollet o syberwyt Maxen 
 kanys pe bydynt er rey lienny en er amser 
 hónnó ny dewey kenedyl attadun y6 gyrru 
 ar ffo a lienny a wu 6rth. nad oedynt. 
 canys en eu hoes hóynt e teyrnassoed en 
 en kylcli a oedynt darestyghedyc ndnnt ac 
 enys prydeyn en araf ac en hed6ck en eu 
 medyant. ac e velly e byd pan roder teyrn- 
 as 6rth amdyfFyn a llyóodraeth byleyn- 
 yeyt. A pheth a vynny anigen ada(5 a 
 wneynt y dynassoed ar muroed wóchwel 
 ac emrody y ffo a 6neyn e ky6da6dwyr ac 
 eylóeyth e rodyt y wascaredygaeth. ac 
 y anobeyth. ac eyl6eyth e lledyt y 
 gan e gelynyon. o creulonliaf aerva. a 
 niegys <5yn y gan y bleydyen evelly 
 y dystrywyt e coynvannus pobyl truan 
 y gan eu gelynyon. Ac 6rth henny eyl- 
 weyth trueyn 6edyllyon kenedyl honno 
 a anvonassant kennadeu ac escryvenneu 
 hyt at Agytyns e gwr a oed en kynhal 
 Ruveynyaol kyvoeth en e 6ed lion. 365 
 Kwynvan e Brytanyeyt en y dangos yr 
 amhera6dyr. ac en y elleygyt a lienny en 
 mynegy yda6 bot eu gelynyon yn eu kyni- 
 mell 6ynt yr mor ar nior yn eu kymmell 
 ar eu gelynyon. ac evelly d6y kened- 
 yl aglieu en emdangos. kanys nyt oes 
 namyn un o deu peth ae en body neu en 
 Had. 366 ac yr hynny ny chaóssant y ken- 
 nadeu un kanhorthoy ac 6rth henny en 
 tryst yd ynichóelassant e kennadeu ac atteb 
 nac en eu penn. 367 
 
 Ac gwedy kymryt kynghor o naclun 
 Kuhelyn archescop Llundeyn a aeth hyt 
 em Brytaen vechan er honn a elóyr Llydaó 
 y keyssyao kanhorthoy a nerth a phorth y 
 gan eu kytvrodyr. Ac en er amser hónnó 
 ed oed Aldwur vap Kynvaor en pedweryd 
 gwr en gwledychu gwedy Kynan Meyryad- 
 a6c en Llydaó. 368 Ac góedy göelet or gwr 
 h6nn6. person kyvurd ac oed er Archescop 
 y erbynnyeyt ae arvoll en anrydedus a oruc 
 a govyn yda6 achaós y dyvodedigaeth attaó 
 enteu. Ac en elle Kuhelyn Archescob a 
 dywa6t 6rtha6 val hyn. Ami 6c a danllyw- 
 ychedyc yth vonhed ty ac ar koynvan e 
 dylyat ty kyffroy o klybot e poen. ar tru- 
 eny edym ny de kytvrytannyeyt ty en y 
 odef yr pan espeyl6s Maxen en enys ny oy 
 Marchogyon. ac a ossodes 6ynt en e teyrn- 
 as ed 6yt ty en y medu. a g6yn y byt a 
 weles gan hed6ch a tagnheved en 6astat y 
 medu o honaót. kanys gwedy d6yn o Yax- 
 en y marchogyon o enys Prydeyn e kyvod- 
 assant gwyr er enyssoed essyd en y chylch 
 ac anreythya6 en enys nynheu o holl amyl- 
 der golut or a oed endy o eur ac aryant ac 
 
 alavoed ereyll. ae hadau hytheu en wac ac 
 en dyffeyth hayach hyt pan edynt o ken- 
 edloed hep kaffael bwy t hayach eythyr kel- 
 vydyt hely ac evelly emborth ar eye any- 
 veylyeyt a g6ydvylet. Ac ny bu a alley 
 górthóynebu y dym o henny. kany bu un 
 kyvoethaoc nac un emladór da oc eu ken- 
 edyl ny yr hynny hyt hedy6. kanys er 
 Puveynwyr er ry deryó udunt blyna6 rac 
 henny ac en hollaól emadaó a ny heb 
 kaffael un kanhorthoy nac amdyfFyn y 
 ganthunt pellach en erbyn e gormessoed 
 henny. ac 6rth henny en espeylyedyc 
 o holl kanhorthoy a gobeyth y gan nep 
 arall en y byt e kyrchassant nynheu ar 
 de trugared ty y adolóyn kanhorthoy a 
 nerth y amdyfFyn e teyrnas e syd dyledus 
 yt y amdyffyn. kanys pwy arall a dylyey 
 oth ty caffael cor on Custennyn a Maxen 
 kanys er rey henny a 6uant hentadeu a 
 gorhentadeu yty ac a vuant arderchaóc a 
 coron enys Prydeyn. Ac 6rth henny par- 
 ota de lyughes a deret y gyt a my a my a 
 rodaf enys Prydeyn yth dóylaw ty. 369 Ac 
 ena Aldwur a dywaót wrtha6 enteu. 
 Dyoer ep ef ef a vu amser na wrthodón ny 
 enys Prydeyn o bey ae rodey y my kanys 
 ny thebygaf y or gwladoed gólat Ffrwyth- 
 lonach no hy hyt tra gaffat en hedóch tag- 
 nhevedus arveru o honey. Ac weythyon 
 hagen kanys dryc damweynyau llaóer a 
 keveyryo a hy gwaeth y6 ac y my ac y pob 
 tewyssa6c a chassach ywgan pa6b. Ac yr 
 ar pob dr6c or essyd arney mwyhaf ed ar- 
 gywedós medyant gwyr Puveyn en kym- 
 eynt ac na eyll nep kaffael gwastat teylyg- 
 ta6t a medyant endy megys na bo reyt 
 ydau kolly y rydyt a góassanaethu y keyth- 
 y6et. ac 6rth henny p6y ny bey gwell kan- 
 tha6 kyvoeth bychan en lie arall y gyt a 
 rydyt noget arveru oe holl olut hy ae chy- 
 voeth adan keythyoet. E teyrnas a wely 
 ty eman en darestyghedyc y my y gyt ac 
 anryded y medaf a hep talu góassanaeth y 
 nep o honey. Ac 6rth henny deóyssach yó 
 gennhyf ynheu e wlat vechan honn en ryd 
 no holl teyrnassoed ereyll adan keythyoet. 
 ac eyssyoes kanys vy hentadeu y am gor- 
 hentadeu a wu eydunt er enys megys y 
 dy6edy ty my a rodaf y ty Custennyn vem 
 mra6t a doyvyl o varcliogyon y gyt ac ef 
 os Dy6 a vyd teylóng kanthao rydhau e 
 wlat honno y gan ruthreu estronolyon ken- 
 edloed. ar gwas h6nn6 arveret ef o coron 
 teyrnas enys Prydeyn, kanys y my y mae 
 bra6t a elóyr Custennyn er h6nn e syd 
 brovadoy em mylwryaeth a champeu ereyll. 
 a dewred a molyant a chlot. h6nn6 a rodaf 
 y ty ac eyryf a dy6edeys o varchogyon y 
 
516 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 gyt ac ef o byd da genhyt y kymryt. kanys 
 eyryf niarcliogyoii a vo m6y no liónnó tewy 
 araórhon a wna6n am danaó kanys bygóth 
 ryvel y gan Efreync beunyd e syd arnaf. 
 ac o vreyd e daroed yr brenyn tervynu y 
 amadraód pan ed oed er Archescop en talu 
 dyolóch ydaó. ac en e lie galó Custennyn 
 attadunt. ac a dan cliwerthyn er Archescaóp 
 a dywaót val hyn. Cryst a orvyd. Cryst a 
 wledycha Cryst ar arghvydha. llyma vrenyn 
 Brytaen dyffeyth Cryst araórhon y waret. 
 llyma en amdyffyn ny llyma en go-bey th ac 
 en llawenyd. peth a traethaf y amgen 
 ethol a orucpóyt e llongheu ar e traeth ac 
 o pob lie en e teyrnas kynnullao e marcli- 
 ogyon ac eii rody y Cuhelyn Archescop. 371 
 
 Ac góedy bot pob peth en baraót 6ynt a 
 aetbant ar e mor ac a deskynnassant en 
 aber Themys ar draetb Totoneys ar tyr 
 enys Prydeyn. ac odyna liep un gohyr 
 kynnullao a wnaethant holl yeuengctyt a 
 dewred enys Prydeyn a chyrchu en gelyn- 
 yon ac emlad ac 6ynt a thrwy effrllyt e 
 goynvydedyc wrda h6nn6 e wudugolvaeth 
 a gawssant. ac odyna o pob parth emkyn- 
 nullaó a orugant e gwasearedygyonYrytan- 
 yeyt byt yg kaer Wudey. 372 ac eno ar- 
 dyrcbavael Custennyn vendygeyt vap Kyn- 
 va6r en vrenyn a gossot coron e teyrnas 
 / am y pen ac en dyannot rody gwreyc 
 yda6 o dyledogyon Ruveyn er lion a vag- 
 essey Cuhelyn Archescop. 373 ac góedy at- 
 nabot o honaó ef honno trymeyp a anet 
 ydaó o honey. Ac esef oedent er rey henny. 
 Constans ac Emreys wledyc. ac Uther 
 Pendragon. ac ena y rodes ef Constans e 
 map hynaf yda6 em mynachloc Amphybal- 
 us eg Kaer Wynt oy veythryn ac y kymryt 
 mynachaól urda. yno. ar deu ereyll hagen 
 Emrys ac Uther a oi'chmynnós y Cuhelyn. 
 archescop y eu meythryn. 374 Ac odyna 
 góedy mynet deg mlyned heybyaó ef a 
 deuth un or Ffychtyeyt a ìywuassey en 
 wassanaetb6r kyn no henny yda6 a megys 
 kyvr6ch neylltuedyc ar brenyn a vynney 
 y kymryt ef me6n ll6yn ac g6edy gyrru 
 pa6b y 6rtha6 en e lie honno y lladaód ef 
 a chyllell en dirybud. 375 
 
 Ac 6rth henny g6edy Had Custennyn 
 Yendygeyt tervysc ac annuhundep a ky- 
 vodes e róng e gwyrda p6y a 6nelyt en 
 vrenyn. kanys rey o nadunt a vynnynt 
 urda6 Emreys Wledyc en vrenyn. ereyll a 
 vynnynt Uther Pendragon. ereyll a vyn- 
 nynt etholl ereyll oc eu kenedyl. ac o'r 
 dywed g6edy na chytsynhynt namyn un 
 val hyn arall evelly. nessau a oruc Gorth- 
 eyrn Gortheneu tywyssa6c Ergyng ac Euas 
 er h6nn a oed oe holl lafur en keyssyao e 
 
 vrenhynyaeth ydaó ehun. a dyvot hyt Kaer 
 Wynt at Constans vanach map Custennyn 
 vendygeyt a dywedóyt 6rtha6 val hyn. 376 
 maró ep ef j6 de tat ty. ath vrodyr dytheu 
 rac bychanet eu hoet ny allan bot un o 
 nadunt en vrenyn. ac ny 6elaf y nep arall 
 oth kenedyl ty a dyly bot en vrenyn. ac 6rth 
 henny o mynny ty vot 6rth veg kyghor y. 
 ac anghóhanegu vy medyant y am kyvoeth. 
 mynheu a ymchóelaf 6ynep e pobyl yth 
 ethol ac yth urda6 ty en vrenyn. ac or ry6 
 abyt honno ket boet gwrthóynep gan er 
 urdas de tynnu o honev my ath 6naf en 
 vrenyn. 377 ac g'6edy klybot o Constans er 
 amadraód hynn dyrvaor leóenyd a kym- 
 myrth endaó. a thynghu yda6 en kadarn 
 pa beth bynnac a vynney y kaffey. ac en 
 dyannot Gortheyrn ae kymyrth ac ae 
 gwyscös o vrenhynaol adurn. ac ae due hyt 
 en Llundeyn. ae eno ar ar pobyl o vreyd 
 en y kanhyadu y urdas ef en vrenyn. ac 
 en amser hónnó neut varo Kuhelyn arch- 
 escop ac nyt oed un arall a racveydyey y 
 kyssegru ef en vrenyn. 6rth e tynnu ef 
 enteu or venechtyt. Ac eyssyoes yr henny 
 nyt hebrevygoys Gortheyrn y coronhau ef 
 namyn ehunan arveru o óassanaeth arch- 
 escop ac ae dwylaó ehunan dody coron 
 vrenhynaol am pen Constans ac evelly y 
 urda6 en vrenhyn. 378 
 
 Ac g6edy ardyrchavael Constans en 
 Vrenhyn holl lyóodraeth a yaónder e 
 teyrnas a kyvradus enteu y Ortheyrn ac 
 era rody ehunan en hollaól 6rth y kyghor 
 en e veynt honno megys na 6uasy ef dym 
 namyn a kyghorey Ortheyrn. kanys góander 
 y synhwyr ae deall ef a dyssyvey hynny. ac 
 y gyt a henny amgen dysc a dyscassey ef 
 en e claóstyr a llywyaó teyrnas e vrenhyn- 
 yaeth. Ac g6edy góelet o Ortheyrn henny 
 dechreu medylya6 a oruc endaó ehun pa 
 wed e galley enteu emdyrchavael en vren- 
 hyn kanys henny em mlaen pop peth a 
 chóennychey. Er holl vrenhynyaeth hagen 
 ar rydaroed y gorchymyn oy dosparth ef. 
 ac nyt oed dym y Constans or teyrnas onyt 
 gwascaót ac enw. kanys ef a el6yt en 
 vrenhyn ac nyt oed nac gar6der nac ya6n- 
 der nac ovyn enteu ar nep nac o bell nac 
 o agos or pobloed. E deu vap yeueync 
 oed deu vroder yda6 enteu nyt amgen 
 Uther Pendragon ac Emreys Wledyc en 
 eu crudeu ettóa ed oedynt. ac nyt oed ar- 
 nadunt oed adas wrth lywyaó e vrenhyn- 
 yaeth nac y eu g6neuthur en vrenhyned. 
 Eythyr henny hevyt dryc dam6eyn arall a 
 damóeynnyassey en er enys honn. Sef oed 
 henny ryvar6 holl henafgwyr e teyrnas ac 
 nat oed nep namyn Gortheyrn ehun megys 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 517 
 
 aryennyc oe gallder ae doethynep ac estryó 
 megys en un kyghor6r en e teyrnas. ar rey 
 ereyll oil megys meybyon a gweyssyon 
 yeneync oedynt g6edy rylad en er ymladeu 
 kyntaden a hentadeu er rey henny ac eu 
 heóytlired a phaöb or a wuessynt urdedyc 
 a medyannus kyn no lienny. ac órth henny 
 góedy góelet o Ortheyrn henny medylyaö 
 a oruc o pob athrylyth ac o pob estryó pa 
 wed e galley enteu. diosc Constans vanach 
 or vrenhynyaeth yda6 eliun. Ac eyssyoes 
 e peth hònnó a annodes ef hyt pan kavas 
 en kyntaf er holl wladoed ar holl kestyll 
 ar dynassoed kadarn arpennyc 6rth y kyg- 
 hor ae vedyant ac g6edy kaffael o honaó 
 henny evelly wrtli y kyghor ae vedyant 
 erchy a oruc yr brenyn rody y tryssor ae 
 sóllt ae eur ae aryant ae tlysseu en y 
 warchadó ef ac en y vedyant ae dynass- 
 oed ar kestyll. kanys ef a kadarnhaey 
 rydyvot rybndyeu atta6 bot er enyssed 
 yn eu kylch yn emkynnnllao ac en llud- 
 hau am pen enys Prydeyn. ac g'6edy kaff- 
 ael o hona6 henny y gan e brenyn ef a 
 dodes y wyr ehun en e kestyll henny y eu 
 kado 6rth y vedyant ae ewyllys ehunan. 
 Ac g6edy darvot ydaó henny dechreu med- 
 ylyaó pa wed e galley ef eylenwy er rac- 
 dy6ededyc vrat. u6chot. ac 6rth henny ef 
 a deuth at Constans a dywedóyt wrthaó 
 bot en reyt ydau ef angóhanegu eyryf y 
 teyl6 megys e bey dypryderach a dyogelach 
 yda6 rac y elynyon. ac ena y dywaót Con- 
 stans. panyt yth vedyant ty ac ytli dyos- 
 parth e gorchmynneys holl lyóodraeth a 
 holl pryder e teyrnas. ac 6rth henny g6na 
 dytheu pob peth or a vynnych. a henny 
 hagen gan kad6 fydlonder ymy. 379 Gorth- 
 eyrn a dywaót 6rtha6 enteu. Ed edes en 
 dywed6yt ymy ep ef bot e Ffychtyeyt en 
 devynnu gwyr Denmarc attadunt ar Llych- 
 lynwyr ac y gyt holl er rey henny am en 
 pen nynheu y ryvelu arnam en wuyhaf ac 
 en kadarnhaf y gallont. Ac 6rth henny 
 my a kynghoraf y ty gwahaód rey or 
 Ffychtyeyt ac eu kaffael yth llys ac ar 
 teulu megys e bo er rey henny en kymher- 
 vedwyr er rystat tytheu ac eu kenedyl 
 ehunayn. kanys os gwyr eu bot en mynnu 
 ryvelu arnam ny er rey henny en e He a 
 allont gwybot brat a gweythredoed eu kyt 
 kenedyl ac an rybudyant nynheu val e bo 
 ha6s en emoglet emgallhau en eu herbyn. 
 llyma dyrgeledyc vrat e kytemdeyth. kanys 
 nyt yr yechyt nac yr dywytróyd yr brenyn 
 y dy6edey ef hyn. namyn góybot bot en 
 anóastat annyan e Ffychtyeyt a bot en 
 ha6d eu trossy ar pob gweythreb creulaön. 
 ac g6edy bydynt medó bot en ha6d eu 
 
 kyffroy ar lyt ac yrlloned yn erbyn e 
 brenyn megys e lledynt ef en dyhavarch. 
 Ac os henny a damwenney megys e kaffey 
 enteu fford oy ardyrchavael en vuan en 
 vrenyn megys ed oed en wastat en y ch6en- 
 nych. Ac en dyannot an von kennadeu a 
 oruc hyt en Escotlont a gwahaód cant 
 marchaóc or Ffychtyeyt ac eu kymryt ar 
 teulu y brenyn. Ac g6edy eu kymryt eu 
 hanrydedu a gwnaey Ortheyrn er rey 
 henny y ar pa6b ac eu kyvoethogy o am- 
 ravaelyon rody on. ac en wuy no meynt eu 
 llenóy or b6yt ac or llyn megys ed oedynt 
 óynteu en y kymryt ef en lie brenyn. Ac 
 e fford e kerdynt ar hyt er estrydoed ar 
 heolyd ar kyoydeu ar kanhuau e kenynt 
 teylóng yw Gortheyrn o amherodraeth 
 teylóng yw o teyrnwyalen enys Prydeyn. 
 ac antheylóng yw Constans. 380 ac 6rth 
 henny mwyv6y ed anrydedey Grfclieyrn 
 6ynteu o amravaelyon rodyon hyt pan vey 
 m6y e keryt enteu y ganthunt óynteu. ac 
 góedy góybot o honaó kaffael eu kareat 
 6ynt en hollaól ef ae gónaeth 6ynt en vedo 
 ac a dywaót wrthynt y vot ef en adaó enys 
 Prydeyn ac en mynet y kessya6 mynet en 
 lie arall a vey m6y noc a oed yda6. a dy- 
 wedóyt na alley ef ar bychydyc kyvoeth- 
 oed ydaó gossymdeythyaö dec marchaóc a 
 deu ugeynt. ac evelly en tryst mynet oy 
 letty ac eu hadaö óynteu en yvet en e neu- 
 ad. ac g6edy góelet o nadunt óynteu henny 
 trystau a wnaethant yn v6y noc y gellyt y 
 credu. a thebygu bot en wyr a dywedassey 
 Gortheyrn 6rthynt. a dywedóyt pob un 
 6rth y gylyd. pa acha6s y gadón ny y 
 manach hón en vy6. pa achaós na lladón 
 ef hyt pan alio Gortheyrn arveru o'r vren- 
 hynyaeth. kanys p6y e syd teyl6ng y 
 kaffael ac amherodraeth namyn Gortheyrn 
 e gwr ny orffowys en anrydedu nynhen. 381 
 Ag g6edy henny yn y lie kyvody a or- 
 ugant a kyrchu estavell e brenyn a g6edy 
 y lad d6yn y pen a orugant hyt rac bron 
 Gortheyrn. ac g6edy göelet o Orthayrn y 
 pen trystau a oruc ac wyla6. ac eyssyoes 
 ny bu laóenach enteu eyryoet no a6r honno. 
 ac eyssyoes gal6 a oruc ky6da6twyr Llun- 
 deyn attaó kanys eno y daroed e kyvlavan 
 honno ac erchy Had e brad yr henny en 
 holla6l kanys kymeressynt arnadunt g6n- 
 euthur kyvryo kyvlavan a honno. ac ed 
 oed eno 6rth henny rey a tebygynt panyó 
 trwy Ortheyrn ae kyghor e génathoedyt 
 e brat h6nn6 ac nas dychymygessynt e 
 Ffychteyt herwydunt ehuneyn. ereill ae 
 dyheurynt en holla6l gan y ryó weythret 
 h6nn6. 382 Ac eno eyssyoes ar peth h6nnó 
 en agheugant tat maetheu a deu vroder nyt 
 
518 
 
 BRUT a AB ARTHUR, 
 
 amgen TJther ac Emreys a fíbassant ae 
 meybyon kanthunt hyt em Brytaen vechan. 
 ac eno y harvolles 6ynt enihyr Llyda6 ac 
 ör anryded y dyleynt e perys ert meyth- 
 ryn. 385 
 
 Ac göedy göelet o Ortheyrn nat oed nep 
 en e teyrnas a enikyffelyppey nac a em- 
 kyvuchey ac ef. ef ehunan a dodes coron 
 e teyrnas am y pen. ac a aeth tros y kyt 
 teóyssogyon. 384 ae or dy6ed g6edy bot en 
 danlleóyehedyc ac en honnedyc yvradury- 
 aeth ef tr6y e gwladoed kyvody a orngant 
 en y erbyn pobloed er enyssed en y kylch 
 er rey a dugessynt e Ffychtyeyt hyt er 
 Alban. kanys llydya6 a ónathoedynt e 
 Ffychtyeyt 6rth rylad eu kytvarchogyon o 
 acna6s Constans. Ac y gyt a henny hevyt 
 goualus oed o achaós y vot peunyd en 
 kolly y Iw en peunydya6l emladeu henny. 
 A hevyt goval oed arna6 or parth arall rac 
 ovyn Emreys Wledyc ac Uthr Pendragon 
 y vra6t enteu er rey megys y dyóedassam 
 ny wuchot a ffoessynt hyt en Llydaó racdaó 
 enteu pan las Constans eu bra6t. kanys 
 odyno peunydyaól ch6edyl a ehedey ar y 
 clusteu enteu eu bot 6ynt en darmerthu e 
 llynghes wóyhaf ac ellynt y chaffael y em- 
 ch6elyt trachevyn y enys Prydeyn ar y cor 
 fenteu y orescyn eu gwyr teyrnas ac eu 
 gwyr dylyet. 385 
 
 Dyvodedygaeth e saesson. 
 
 Ac en er amser h6nn6 y dyskynnassant 
 teyrllong byryon en emylyeu Swyd Keynt 
 en llaón o varchogyon arva6c a deu vroder 
 en tewyssogyon arnadunt. Sef oedynt er 
 rey henny Hors a Heyngyst. Ac en er 
 amser h6nn6 ed oed Gortheyrn eg Kaer 
 Keynt en heróyd kynnevaot. kanys myn- 
 ych e gnottaey myned a phresswyllyaó eno. 
 ac eno e kennattaot yda6 rydyvot gwyr 
 ma6r anetnebededyc agkyvyeyth em raewn 
 llongheu ma6r ar rydyskynnu ar y tyr. 
 kyghreyr a rode udunt ac erchy a oruc eu 
 d6yn atta6 wynt. 386 Ac en lie g6edy eu 
 dyvot trossyeu lygeytaoruc ar e deu vroder. 
 kanys ragor a dugynt rac eu kytemdeyth- 
 yon en hollaól o pryt a meynt. a gosged a 
 thegóch a bonhed. ag 6edy edrych o hona6 
 ar pa6b o nadunt govyn a oruc pa wlat ed 
 hanoedyut o honey. A pha achaós e doth- 
 oedynt oy wlat yntau. Ac ena em mlaen 
 paób e górthebus Heyngyst yda6 en e wed 
 hon. kanys ragor oed yda6 o advedroyd a 
 doethynep rac pa6b oe kytemdeythyon. 
 Argl6yd ep ef. bonhedykaf or brenhyned 
 en Saxonya un o vrenhynyaethau Ger- 
 manya yn ganet ny. Achaós en dyvodyat 
 ninnau yth kyvoeth tytheu hynny y6 y 
 ^ynnyc yty neu enteu y tewyssa(5c arall a 
 
 rodo da a gossymdeyth yn tros en göasan- 
 aeth en górygyaeth. Ac esef acha6s en 
 górthîadut oc en gwlat. kynnevaot e syd 
 en e wlat honuo pan amlhao e kywda6t 
 endy ed emkennnllant ygyt holl te6yssog- 
 yon e vrenhynyaeth ac e kynnullyr rac eu 
 bron holl yeuengctyt e wlad. Ac odyna 
 ed etholant er rei a welont yn orau ac er 
 rodant prennau udunt. ac megys e del or 
 koelpren udunt yd erchyr udunt mynet y 
 wladoed ereyll y keyssya6 gossymdeyth. ac 
 evelly e rydheyr eu gwlat óynteu ehuneyn 
 y gan ormot kywdflot. Ac en e dy6ed h6n 
 e vu ormod o amylder kywdaot en en 
 gwlat ny. ac e- deuthant e tewyssogion y 
 gyt ac e bóryassant koelprennau ae ed 
 etholassant er yeuengctyd a wely dy rac 
 dy vron ema. ac ed erchassant yn uvud- 
 hau yr kyvi'eith ac yr devaot a oed os- 
 sodedyc en e wlat hyr e kynnoes ac e* 
 gosodasant nynneu en deu vroder en te6ys- 
 ogyon arnadunt. Ac esef yn gelóyr nynheu 
 Horss y6 vera mra6t a Heyngyst 6yf yn- 
 heu. ac o lyn e teóysogyon pan henym, 
 Ac 6rth henny ufudhau a wnaetham nyn- 
 nau yr kyvreythyau gosodedyg or dechreu. 
 ac yr mor e dody mae yth kyvoeth tythau 
 a Mercury 6s en tewysa6c yn. A phan 
 kygleu Gortheyrn enöy Mercuryós dyrch- 
 avael y wynep a oruc pa ry6 gret oed gan- 
 thunt. Ac ena e dywaót Heyngyst wrthaö 
 enteu en tadolyon dwy6eu a anrydedón ny 
 Saturn6s a Iupyter ar dwy6eu ereyll tróy er 
 rei e llyóyr e byt. ac en voyaf oil Mercur- 
 y6s er I1611 a elwyi- en en iayth ni "Woden, 
 ac y h6nn6 ed aberthasant en ryeny y ped- 
 6eryd dyd or Wythnos yr hynny hyt 
 hedyó ac y galöasant Wodens dey. ac 
 gwedi hónnó ed anrydedón e dwyóes kyv- 
 oethokaf er hon a elwyr Fream ac y honno 
 e parthasant e chóechet dyd er h6n a al6n 
 nynheu oe hen6 hy Ffrydey. 387 Ac ena y 
 dywaöt Gortheyrn oc ech cret chwy er hon 
 a elwyr yn well y dywedut ae gal(5 en an- 
 kret noc en kret dolur y6 kennyf. og ech 
 dyvodedygaeth chwytheu pa dani6eyn byn- 
 nac ae dydyko Da6en y6 kennyf kanys en 
 amser kryno e daetha6cl\ pa Dy w na peth 
 arall ag ech hanyu onho kanys veg gelyn- 
 ion o pop parth esyd ym kyoarsangu ac ym 
 govalu en va6r en er amseroed hyn. ac o 
 mynnóch chóytheu kymryt kytlafur er em- 
 ladeu hynny ygyt a nynheu. My ac ech 
 kymmeraf en wyr ym ac ach kynhalyaf en 
 e teyrnas y gyt a my en anrydedus ac o 
 amravaelyon rodyon ac ech ky voethogaf ac 
 o tyred. Ac en e lie ufudhau a orugant 
 ac emkadarnhau ac ef a thrygau en wyr 
 llys ydaó. 388 Ac en e lie enachaf e Ffych- 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 519 
 
 tyeyt yn kynnulla6 11 w ma6r ac en dyvot 
 ac en dechreu anreythyaó e gwladoed kan- 
 thunt e fford e kerdynt. Ac wedy ken- 
 nattau henny y Ortheyrn enteu a kynnull- 
 6ys y holl varchogyon euteu ac a deuth 
 tr6y Hyrayr en eu herbyn. Ac o dyna 
 gwedy eu dyvot en kyvagos e kyodaotwyr 
 or neyll parth ar gelynyon or parth arall 
 en dyannot dechreu ymlad kalet gwychyr 
 a wnaethant. Ac ny bu reyt yr Brytan- 
 nyey t dym llavur hayach en er einlad hönnó 
 kanys e saeson a emladasant en 6ra6l ac en 
 wychyr megys e kymmellasant ar ffo e 
 gelynyon a notheynt orchvygu a gorvot 
 kyn no hynny. 339 
 
 A gwedi kaffael o Ortheyrn e wudugol- 
 yaeth ar gorfot tróy nerth e saeson ef am- 
 ravaelyon rodyon en amvyl udunt. Ac i 
 Heyngyst eu tewysaóc er rhodes llawer o 
 tyr a dayar en Lyndesey megys y galley 
 kynhal y varchogion y gyt ag ef ac ev gos- 
 ynideitbiaó. ac odyna megys yd oed ef gwr 
 kail estryóys a doeth gwedi caffael o hona6 
 ef kytemdeithas a charyat e brenin. dywed- 
 yt a oruc enteu en e wed lion wrth e bren- 
 in. 390 Arglóyd ep ef mi a welaf da elynyon 
 ty en ryfelu arnat o bob parth yt. ac 
 ychydig oth kywda6t6yr hevyt yth garu. 
 kanys paób o nadunt esyd yn bygythyaó 
 dwyn Emreys Wledyc o Lydaó ath vur6 
 ty or vrenhynyaeth ae urdaó enteu en 
 vrenyn. Ac wrth hynny o rhyng bod iti 
 envynvu kennadeu im gwlat y a gwahod- 
 6n marchogyon odyno ac achwaneg6n en 
 nyfer 6rth emlad. Ac un peth o bey da 
 kenhyt ty a archón pey na thebyg6n vy 
 nackau o hona6t. Ac ar ar hynny e 
 dywaót Gortheyrn. Anvon tyde kennadeu 
 hyt en Germanya a gwahaód e neb a 
 vynnych. Ac arch y mynheu er hyn a 
 damunych ac nyth ommedyr. Ac ar henny 
 estwng e penn a oruc Heyngyst a thalu 
 dyolchyadeu ma6r yda6. Arglwyd ep ef 
 ty am kyvoethogeyst o tyr a dayar amyl. 
 Ac eysyoes nyt mal y dyleyt anrydedu 
 tewyssaóc ac a enyt o tewyssogyon dyled- 
 a6c. kanys y gyt ar peth ar rodut e dylyvt 
 rody ymy ae dynas arpennyg ae enteu 
 kastell megys ym gwelyt en anrydedvs ym 
 plyth e tywysogyon ereyll. kanys teylyng- 
 da6t a dylyet tewyssaóc a deleyt y rody y 
 tewyssaóc ac a hanffey o lyn tewyssogyon 
 o bob parth. 391 Ac en erbyn hynny e 
 dywaót Gortheyrn. Gwahardedyg wy i y 
 yngan vy ngwyrda hyd na rodóyf y rhyw 
 rodyon henny ychwy. kanys estraón ken- 
 edyl y6ch a phaganyeyt. Ac 6rth hynny 
 ny ddylyaf y ech gwneuthur chwy en un 
 breynt am kywdaotwyr ve hunan. nyt ar 
 
 na rybuch6n y ech gwneuthur en un- 
 freynt ac 6ynt. namyn nas Uavassaf rac e 
 ky wda6twyr a gwyrda a teyrnas. 392 Ac ar 
 henny y dywa6t Heyngyst. Arglwyd ep 
 ef kanhyatta ymy de was ty gwneuthur ar 
 y tyr a rodeyst ty ymy kastell en kym- 
 meynt ac i damkylchyna un karrey. megys 
 e gallwyf i emlehau yndaö. y adeylat o byd 
 reyt ym wrtha6. kanys ffydlaön wum y a 
 ffydlaón wuyf a ffydla6n vydaf y ty a gwnaf 
 ynheu y peth a damunych y gwneuth- 
 ur. 393 Ac wrth henny gwanhau a orug 
 y brenin wrth y ymadrodyon ef a gor- 
 chymmyn yda6 ellóng y kennadeu hyt 
 en Germanya y wahaód marchogyon ar 
 ffrwst en kanurthoy udvnt. Ac odyna 
 heb un gohyr gwedy ellóng o Heyngyst y 
 kennadeu hyt yn Germanya of a kym- 
 yrth croen car6 ac ae gwnaeth ef en un 
 karrey. Ac odyna ed etholes ef le carreg- 
 a6c megys e ryghey bod yda6 y ansa6d ac 
 kedernyt. Ac eno e messur6s y gyt ar 
 garrey honno ac en e lie h6nn6 ed edeylós 
 ef castell a chaer. Ag wedy darvot y 
 adeylat ef a gavas y en6 or karrey kanys a 
 hi e messur6yt. Ac wedy hynny em Bry- 
 tanec egelwit e lie h6nn6 Kaer Garrey ac 
 en saesnec Thancastre kastell e Garrey. 394 
 
 Ag en er amser hónn6 e kennadeu y 
 ymchóelasant o Germany a dev na6 Hong 
 kanthunt. ac y gyt a hynny wynt a d lug- 
 ant merch Heyngyst y gyt a hwynt er hon 
 a elwyt Ronwen. Ac nyt ha(5d kaffael. 
 en e byt er eyl a ellyt kyffelybu y phryt ae 
 thegóch y honno. Ac wedy eu dyvot 
 Heyngyst a wahodes Gortheyrn y edrych 
 er adeylat newyd ar marchogyon newyd 
 dyvot. Ac en e lie e brenin a deuth attaó 
 a nyver bychan ysgywala y gyt ac ef. a 
 moly a hoffy en vaor a oruc y disevyt ad- 
 eylat hónnó. a gwahaód e marchogyon new- 
 yd dyvot y gyt ag ef. 395 Ac odyna gwedy 
 udynt vwytta ag yfed o vrenhynolyon an- 
 regyon e deuth e voroyn dec honno or es- 
 tavell a ffyol eureyt en llaón o wyn en y 
 Haw hyt rac bronn e brenin ac ar tal y 
 glynyeu e dywaót fal hyn Lafyrt kyng 
 wasseyl. Ac esef a oruc Gortheyrn y gyt 
 ac y gweles anryvedu y phryt ac emlenöi 
 oy serch. a govyn yr yeythyd pa peth a 
 dywedasei hy. Ar yeythyd a dywaót. hy 
 ath elóys en Arglwyd ac en vrenyn. ac or 
 galwedygaeth hónnó yth anrydedós. A 
 hyn a dyley titheu y wrthep idi hitheu 
 Drync heyl. Ac Gortheyrn a 6rtheb6s 
 ydy Drync heyl. ac a erchis ydy yvet e 
 llynn en kyntaf. ac enteu a kymyrth e 
 ffyol oe Haw hytheu ac ar rodes cusan ydy 
 ac gwedy henny a lewes e wira6t honno. 
 
520 
 
 BKUT G. AB ARTHUR. 
 
 ac yr hynny hyt hedyó e mae e kynevaot 
 honno em plyth e Kymry ar kyvedaeh. 
 kanys e nep a yvo en kyntaf a dywait wrth 
 y ketymmeyth washeyl. ar Hall a órthep 
 Drync heyl. Ac ena gwedy medói Gor- 
 theyrn troy amravael wirodeu ygyt ac 
 annoc y Dyaól karu a wnaeth e voroyn ae 
 hereby oe thad kanys Dyaól a ryathoed en 
 y gallon ef pan vey en en6 Crystyaón 
 chwenychw o liona6 enteu kyd dau a 
 gwreyo ancrystyaón bep bedyd. 39S Ac 
 gwedy gwelet o Heyngyst lienny megys ed 
 oed gwr estraón ef gal6 a oruc y vraot 
 attaó ar gwyr liynaf oy kytemdeythyon ac 
 emkygbor ac 6ynt. pa petb a wneley or 
 rody y vercb yr brenyn. Ac o kytgygbor 
 paób o nadunt yr rodassant e voroyn yr 
 brenyn. ac ed ercbassant óynten yda6 ef 
 swyd Keynt trosty hytbeu. 397 A bep un 
 gobyr e voroyn ar rodet yr brenyn. a swyd 
 Keynt ar rodet y Heyngyst bep wybot a 
 bep kanyat Gwrgant e gwr oed yarll ar e 
 swyd bonno. Ar nos honno e kyscos 
 Gortheyrn ygyt ar paganes bonno ac y 
 karos yn 6uy no meynt. ac o acbaós benny 
 e bu cas ef y gan wyrda e teyrnas. a tbry 
 meyb a oedynt yda(5 kyn no benny. Sef 
 oedynt e rei benny. Gwrtbevyr a Chyn- 
 deyrn a Pbasken. 398 
 
 Gaemawn. 
 Ac en er amser bónnó e dentbant Gar- 
 ma6n Escop ar Bleyd y kytemdeytb y pre- 
 gethu geyr Dyw yr Brytannyeyt kanys 
 llesteyryaó a llygru ar ry daroed fFyd a 
 Crystonogaetb en eu plytb o acbaós e pa- 
 ganyeyt saysson. ar kymmerassey en eu 
 plytb neu enteu o acbaés kam cret ar pre- 
 getbassey Pelagyan. ar gwen6yn b6nn6 
 tr6y lawer o amser ae llygrassyd. Ac 
 wrth benny trwy pregetb e gwynvydedyg- 
 yon wyr benny ed atnewydóyt ffyd a gwyr 
 Crystonogaetb em plytb e Brytannyeyt. 
 kany llawer o anryvedodeu a gwyrtbyeu a 
 dangossey Dy6 peunyd udunt troy efyrllyt 
 e gwyrda benny, ar rey benny a escryven- 
 n6s Gyldas o eglwr traetbaót. 399 Ac gwedy 
 rody e voroyn yr brenyn megys e dywet- 
 p6yt wócbot. Heyngyst a dywaót wrtb e 
 brenyn. my essyd tat yt a cbyngborór yt 
 y dylyaf vot. ac nados tytbeu tros vyng 
 kyngbor ynbeu. a thy a a orvydy ar dy holl 
 elynyon trwy nerth vyng kenedyl ynbau. 
 Ac gwahodón ettwa Octa vy map ac 
 Ebyssa y kevyndero kanys emladóyr da 
 ynt a chynnyfwyr. a dyw udunt egwlad- 
 oed ker lla6 e mur er r6ng Deyfyr ac Es- 
 cotlond. w6ynt a erbynniant eno ruthreu 
 a kyrcbeu e gelynyon angkyvyeytb a del- 
 ont megys e bych tytbeu en hedöch e parth 
 
 h6nn y Humyr. 400 ufvdbau a oruc Gortb- 
 eyrn yda6 a gorcbymmyn yda6 gwahaód e 
 nep a wypey ef eu bot en kanwrthoy ac 
 en nerth udunt. Ac en e lie anvon ken- 
 nadeu a oruc Heyngyst hyt en Germany, 
 ac 6ynt a deutbant odyno Octa vab Heyn- 
 gyst ac Ebyssa a Cheldryc a thrychanllong 
 en lla6n o wyr arvaoc. Ar rey henny a 
 kymyrth Gortbeyrn en bygar. ac a rodes 
 llawer o rodyon ma6r udynt. A tbróy 
 nerth e saysson e gorvydey Gortheyrn ar 
 y holl elynyon. ac em pob gwlad e bvdei 
 vuduga6l. 40J A Heyngyst eissioes en was- 
 tat a wabodey e llongbeu. ac angóanegey 
 y nyver peunyd. Ac gwedy gwelet o'r 
 Brytanyeyt henny ovynbau a orugant brat 
 e saysson. Ac 6rtb henny wynt a dywed- 
 assant urth e brenyn ac arcbassant ydaó 
 gwrtblad e saysson paganyeyt oy kyvoetb. 
 kanys ny dyleynt y paganyeit emkyssylltu 
 ar Crystonogyon nac emkytemdeytbyokau 
 ac wynt. kanys Crystonoga6l kyfreyth a 
 wabardey hynny. ac y gyt a henny hevyt 
 kymeynt o amylder o paganyeit a dothoed- 
 ynt er enys a megys ed oedynt yn ofyn ac 
 yn aruther yr ky6da6twyr. kanys nid oed 
 gwybot baód pwy a vey Crystyaón p6y a 
 vey pagan kanys e paganyeyt a rodessynt 
 eu mercbed ac eu karesseu en erwrao-ed 
 udunt. ac óynteu g6edy rody yr paganyeyt 
 eu mercbed ac eu karesseu ac wrth henny 
 ed annogyn e Brytannyeit yr brenyn dybol 
 e paganyeit oe kyvoeth rac ofyn trwy eu 
 brat ac eu bystryw goreskyn o nadunt e 
 ky6da6twyr. 402 ac esef a wnaeth Gortheyrn 
 eyssyoes efelychw ac annot hynny rac 
 meynt oed kanthao karyat y wreyc ac eu 
 karyat 6ynteu. Ac gwedy gwelet o'r 
 Brytannyeyt hynny 6ynt a ymadaósant 
 a Gortheyrn ac o kyt kygbor a chyt 
 duundep kymryt G6rthevyr y vap ac oun- 
 vryt yardyrchavael ae urda6 en vrenhin. ac 
 essef a oruc Görthefyr en hollaól gwneuth- 
 ur kyngbor e Brytanyeyt o pob peth. 
 a dechreu emlad ac estra6n kenedyl ac en 
 wychyr greula6n mynnu eu dyhol or enys 
 hon. 403 a phed6ar kyfranc a pbedóar emlad 
 a wu yda6 ar saysson. Kyntaf o nadunt 
 ar avon Darwenhyd. Er eyl ar ryt 
 Epyffort. Ena ed emkyvarvu Kyndeyrn 
 vap Gortheyrn a Hors braöt Heyngyst. ac 
 gwedy ymkaffael o nadunt e lladaód pob 
 un y gylyd o nadunt. Trydyd emlad a 
 wu ar Ian e mor en e He ed aethant e 
 saysson en wreygyaól en eu llongheu ac e 
 kyrchassant enys Thanet en lie amdiffyn 
 udunt. Ac eyssyoes esef a ẃnaeth G6rth- 
 yvyr eu damkylchynu ac o longa6l ymlad 
 beunyd eu govalu. Ac gwedy na ellynt e 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 521 
 
 sayson a vey h6y dyodef ryvel Górthyfyr 
 Yendygeyt ar Brytanyeyt arnadunt. wyut 
 a ellyngh assan t Gortheyrn e gwr a wuasey 
 em pob emlad y gyfc ar sayson en kennat 
 hyt at Werthyvyr ar Brytannyeit y ercliy 
 kanhyat ndunt y emcliwelut liyt yn Ger- 
 many en yacli. A liyt tra ed oedynt e 
 kyinry en kymryt eu kynghor ed aethant 
 e sayson en eu llongheu ac e daetliant hyt 
 en Germany kan adaó eu gwraged ac eu 
 ineybyon. 404 
 
 Ac g'6edy kaffael o Werthyvyr e wud- 
 ugolyaeth dechreu a oruc talw y pa6b tref 
 y dat ac eu kyvoeth or ar rydugassey e 
 saysson y arnadunt. ac y gyt a henny 
 hevyt karu y wyrda ac eu hanrydedu ac o 
 arch Garmaón ae kynghor atnewydhau er 
 eglwyseu. 405 ac eysyoes en e lie kynghor- 
 vynnu a oruc Dyafól wrth y daiony ef a 
 mynet a wnaeth eg kallon Ronwen y ell- 
 drewyn ef a honno a lafuryaód y keysyao 
 agheu y Werthyvyr. ac wedy medylyaó 
 pob ystryó or diwed hy a rodes gwenóyn 
 troy la6 un o wasanaethwyr yda6 a henny 
 kan rody y hónnó llawer o da. 406 Ac y 
 gyt ac y llewes er arderchaóc emladwr 
 hónnó e gwenóyn en dyssyvyt klevychu 
 hep un gobeith o honaó. Ac odyna hep 
 un gohyr dyfynu atta6 a oruc y holl 
 varchogyon a mynegu a wnaeth udunt y 
 vot ef yn mynet yr fford y mae yn reyt y 
 pob perchen cnaót vynet ydy. Sef j6 
 honno y angheu. a gwascaru udunt y eur 
 ae aryant ae holl daoed or a kynnullesynt 
 y tatau ae hentadeu kyn noc ef. kan dyscu 
 udunt bot en reyt y pa6b mynet y angheu 
 megys yd oed enteu en niynet ac annoc y 
 wyr yewainc glew ar ryfuesynt rac y vron 
 ef en e brwydreif ac en er emladen hyt 
 pan ymdyffynnynt ew gwlat en wraól ac 
 en wychyr a llafuryaó oy dyffryt rac eu 
 gelynyon a rac estraón kenedyl ag y gyt- 
 adyscu glewder udunt erchy a oruc udunt 
 gwneuthur deló arwraól yda6 a llehau 
 honno en e porthva e gnotteynt e sayson 
 dyvot yr tyr ydy. ac gwedy bey varw 
 enteu gosset y gorph enteu ar y del6 hono. 
 ac yr a6r y gwelei er aghyfyeith gen- 
 edyl honno y del6 honno ydymchoelynt 
 h6ynteu y hóylyeu dracheuyn hyt en 
 germania. kans g6erthevyr vendigeit 
 a dywet na levassei er un or saes- 
 son byth dyfod y dir ynys prydein tra 
 göelynt y wed ef yny borthva honno. 
 On ma6r o beth oed glewder y gwr a 
 debygey vot y ofyn ar y elynyon yn var6 
 mal yn vy6. Ac eissyoes amgen awnaeth 
 e brytanyeid. kans yg kaer lundein e 
 cladóyt y gorff ef yn anrydedus. 407 
 
 Ac 6edy mar6 goerthevyr vendigeit eil- 
 weith y gossoded Gortheyrn yn frenhin. 
 Ac yn diannot yd anvones kenhadeu hyt 
 yn germania y erchy y Heyngyst dyfod y 
 ynys prydein. a niver bychan ganthaó. a 
 hynny yn dystaó daóel rac ennynu teruysc 
 eilweith yn yr ynys o achaós y Saesson. 408 
 Ac yna yn diannot. sef a oruc Heyngist 
 kynnullao trychanmil o varchogyon arvaoc 
 a dyuot a hynny ganthaó y ynys Prydein. 
 A phan gygleu y brytanyeid dyvod hynny. 
 yn diannot dyunaó a orugant. a dyfod yn 
 y herbyn ac ymlad ac hóynt kyn y eu 
 dyvot yr tyr. A diffryt y porthloed rac- 
 tynt. Sef aoruc Heyngyst yna medylyaó 
 o pob medól twyllodrus pa ffunut e gallei 
 ef dyfot yr tir. Sef val yd ystrywyós ef 
 hynny. nyt amgen an von ar órtheyrn ae ar 
 ronwen y verch y vot ef yn dyvot y ymwelet 
 ar brytanyeid troy garyat a thangnheved. a 
 manegy ydynt nad yr keissyao trigaó yn 
 ynys Prydein y dodoyd ef yna. namyn ty- 
 bygu bot Gorthevyr yn vy6 ac er nerthu 
 Góertheyrn y dygassey ynteu y niver hónnö 
 yno. Ar niver a vynho Góertheyrn y 
 attal gydac ef attalyed. Ac ar ni mynho 
 ellyghed ymeyth. 409 A phan wyby G6er- 
 theyrn ystyr y kennadory honno. Sef 
 aoruc ynteu yn diannot rodi idynt kennad 
 y dyvot yr tir. A góneuthur oet y ym- 
 dydan ar Brytanyeid yny lie a elwyr maes 
 y kymry yn agaós y vanachloc Ambyr. A 
 hynny ar dy6 kalanmei. Sef aoruc Hin- 
 gestyr erbyn e dyd h6nn6 prydu tóyll. nid 
 amgen no rody kyllell hyr y bop gwr 
 onadynt yny hossan ygyt ae esgeir. a rhodi 
 yn aróyd oi wyr pan vynney tynnu eu 
 kyllyll onadynt. doedyd o hona6 ef namyn. 
 draweth hwy sexes, neu onwer saxes. Sef 
 j6 hynny. kymmerwch ych kyllyll. A 
 phan doetey ef hynny Had o bop un onad- 
 ynt a ellynt voyhaf or brytanyeid. 410 Ac yr 
 oet dyd y daethant yr lie yd oed eu kyn- 
 nadyl. Aphan vu amser gan Hengistyr 
 doedyt aoruc yr aróyd o hyd y lef. Ac 
 yna yn diannot y kymerth y Saeson eu 
 kyllyll a Had y brytanyeid yna o rivedi 
 onadynt triugeinwr a phed6ar kant. o 
 dyóysogyon a barónyeid a marchogyon. 
 kans paób onadynt a doethant yno heb ar- 
 veu. kany medylyynt dym namyn tag- 
 nheued ar Saeson. Ac h6ynteu tr6y eu 
 brad a doethant yn arva6c 6rth, hynny 
 ha6d idynt lad e g6yr ereill yn diarvot. 
 Ac eissoes nys kawsant yn rat. kanys 
 llawer o honynt hóynteu a las yna. kanys 
 y Brytanyeid a gymerynt e meini or dayar 
 ar trosolyon. ac yvelly y lladasant lawer 
 or bradwyr Saeson. 411 Ac yno ydoed Eudol 
 
522 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 iarll Kayaw. sef yw honno Kaer Loyw. 
 A plian welys ef y damóeyn h6nn6 e llad- 
 oed Eidol dengwyr a thriugeinwyr or 
 Saeson heb a anovod onadunt. o dorri eu 
 breychieu neu siga6 y penneu. ac wedy na 
 thyckiaod idaó ef hynny ffo a oruc hyt yny 
 dinas ehun. a llawer o pop partli yn y 
 hymlyt. ac velly y gorfu y Saeson yna. A 
 daly Gortheyrn ae garcharu. ac yn y gar- 
 char kymhell arnaó rodi idynt y dinasoed 
 ar kestyll y ryfedi a vynnasant er y rydhau 
 ef. Sef y kawsant ganthaó Lundeyn. a 
 chaer Evraoc. a Lincol. a cbaer Wynt. 
 Ac yna y kynierth Eidol. gorfforoed y 
 gwyr da a las yno. a phery eu kladu 
 ygkaer Garadaóc. ac aelwir yrawran Sals- 
 bury mewn mynóent garllaó mynachloc 
 Ambyr. Ac ef a berys abad yno engynta. 412 
 A wedi rhydhau Gortlieyrn Had a orug- 
 ant y Bryttanyeid. megys bleidyeu yn Had 
 defeid y me6n keil. wedy ydadaóei eu heu- 
 sor hóynt. A plian welas Gortheyrn y 
 lladva honno ar Erytanyeid. y doeth ynteu 
 i emyleu Kymru o die a Hyt 6rth yr ys- 
 cymun bopyl honno. 413 Ac yna gal6 attaó 
 a oruc holl doethyon y kyuoetli a gouyn 
 kygbor idynt. Sef y kowssant yn eu kyg- 
 hor. gwneuthur kastell kadarnaf ar a ellyd 
 yny He kadarnaf a óypynt. megy y bey 
 hónnó yn amdiffyn ida6. Ac odyna y 
 doethant y geissiaó lie kadarn. sef y kows- 
 sant y lie ynrynyd yryri. 414 Ac y kynnull- 
 6yt góeithwyr a boll seiri main ynys pry- 
 dein or a allóyt eu kaifel ac eu d6yn hyt 
 yno. Ac 6edy eu d} r fot yno. dechreu y 
 g6eyth a orugant. a gossot sylvain. ac a 
 wnelynt beunyd o weith a lynkau y dayar 
 ac a syrthiau beunoyth. Ac óedymynegu 
 i ortheyrn hynny. gouyn a oruc ynteu oy 
 dewinyon. beth a wnaey divlannu y gwaith 
 uelly. 415 Ac yna yd erchys y dewinyon 
 idaó geissiaó mab heb dad a Had h6nn6. 
 ac a g6aet h6nn6 iraó y main ar kalch ac 
 uelly y sauey y góaith. Ac yna yn dian- 
 not yd ami ones Gortheyrn kenhiadeu y 
 bop lie i geissyaó y kais h6nn6. Ac val y 
 daó y keniadeu yr dinas a elwir kaer Yer- 
 dyn. wynt a óelynt sórn o weission yeu- 
 einc yn góare yn ymyl porth y dinas. sef 
 a orugant y kenhadeu yna eiste ac edrych 
 ar y góareu. 416 Ac val yd oedynt velly 
 ynychaf deu or góeission yn darvot rhyng- 
 thynt. ar neill onadynt a el6yt Merdyn. 
 ar Hall a elóyt Dunaót. Ac yna y dywa6t 
 Duna6t 6rth Yerdyn. nyt 6yt ti un 6r a 
 myfi. kanys dyn tagheduennaól 6yt ti heb 
 dat itti. A minheu a hanóyf o lyn bren- 
 hinoed. o dat a mam. 417 Ac yna pan gigleu 
 y kenhiadeu y gair h6nn6 am Yerdyn. gof- 
 
 yn a orugant ir niver o bop tu udynt. p6y 
 oed y gwas. Ac yna y dy wa6t pa6b onad- 
 ynt na wydhynt h6y p6y oed y dat. y vam 
 ynteu oed 6erch i vrenhin Dyvet. a man- 
 aches vuchedaol j6 ymplith manachesseu 
 ereill yn eglóys Beder ygkaer Yyrdyn. 418 
 Ac yny lie yn diannot yd aeth y kenhiadeu 
 hyt ar e swydaóc a oed yn y dinas ar kas- 
 tell. Ac erchi ida6 oblegyd y brenhin 
 anvon Merdyn yn diannot ae vam ygyt ac 
 ef i ymwelet a Gortheyrn. Ac yna yn di- 
 annot ydaeth y lleian ai mab ygyt ac 
 hóynt rac bron Gortheyrn ir Yri. Sef a 
 oruc Gortheyrn yna aruoll y lleian da 
 honno yn anrydedus. kanys y hanvot o 
 lin brenhinaól. 419 Ac yna govyn a oruc 
 Gortlieyrn yr lleian. p6y oed dat y mab. 
 Arglóyd vrenhin ebhi mi a doedaf yt wir- 
 yoned. val ydoedón ymplith fy chóiored 
 krefyd yn vy hundy ynychaf y dyfot attaf 
 wr ma6r tec teledyó. ac yn rody kussaneu 
 mynych ym. ac yny lie yn diflannu y6rth- 
 yf. Ac yny di6ed yn kytyao a mi am 
 ada6 yn veichiaoc. Ac edrychet dy doethin- 
 eb di arglwyd a alley vot tat ida6 6rth na 
 bu imi erioet achaws a gwr namyn 
 hynny. 420 Ac yna ryfedu hynny a oruc 
 Gortheyrn. a dyvynnu attaó Meugant 
 dewin. a gofyn i h6nnó a allei hynny vot 
 yn wir. Ac yna y dywaót Meugant ef a 
 geffyr yn llyvreu doethyon ac yn ystoriau 
 bot llawer o dynyon or ryw enedigaeth a 
 honno udynt. Aphili6s a dywaid pan 
 draetho o duo ac or seint. bot y ryw gen- 
 etyl ysbrytion yn pres6ylia6 r6g y lleuat 
 ar dayar. ar rei hynny a al6n ni yn deivyl 
 dygóydetic. ar rei hynny rann syd onadynt 
 o anyan dynyon a rann arall o anyan ag- 
 ylyon. a phan vynnont y kymerant korf 
 dynyon ai drych arnadunt. Ac yny wed 
 honno y kytyant a gwraged. ac agatvyd 
 un or rei hynny a ymdaghoses yr wraic 
 hon. ac a greaód y gwas ieuanc h6n. 421 Ac 
 wedy gwrandaó o Yyrdyn pob peth or 
 ymadrodyon hynny nessau aoruc ar y 
 brenhin adoedyt wrtha6. Arglóyd eb ef 
 pa achaós y dycpóyt fyfi yma am mam hyt 
 rac dy vron di. Gortheyrn a dywa6t 
 wrtha6 ynteu vyn dewinyon am doethyon 
 a gyghorassant ym geissiaó mab heb dat 
 ida6. ac a gwaet h6nn6 iraö y mein ar 
 kalch. ac velly ydoydynt h6y y savey y 
 gwaith. Ac yna y dywa6t Merdyn ar ith 
 doythyon ath dewinyon dyvot gar fymron 
 i ami a brovaf arnadynt eu bod yn gelwyd- 
 a6c. ac eu bot yn dechymygu kelwyd. 422 
 Ac yny lie anryvedu yn va6r aoruc y 
 brenhin y amadrodyon ef. ac erchi d6yn e 
 dewinyon rac bron e brenhin a Merdyn 
 
BRUT G. AB ARTHUR, 
 
 523 
 
 ygyt. Ac yno y dyóot Merdyn 6rtliynt 
 h6y. kanys ny wdaóeh clióy pa betli yssyd 
 dan y gróndwal e dechreywydic dwr. yn 
 llesteiryaó y gweith i sevyll 6rth hynny yd 
 archysaóch clióy roi vyg gwaet i ae gym- 
 yscu ar kalcli. megys byt sauey y gweith 
 o hynny allan. namyn doydóch clióy imi 
 pa beth yssyd dan y gróndwal. kanys yno 
 y mae y peth ni ad y gweith i sevyll. 423 
 Sef a wnaeth e dewinyon yna ofynhau a 
 thewi. Ac yna y dywet Merdyn. Ar- 
 glóyd vrenhin gal6 dy weithóyr ac arch 
 idynt gladu y dayar. a thi a geffy lynn 
 dan y dayar. a Ii6nn6 ny ad yr twr seuyll. 
 Gvvedy góneuthyr hynny. y llynn a gaffat. 
 yr h6n a wnay y dayar yn anóastat. ac a 
 6nay ir góaith na saf. Ac eylóeith nesan 
 a oruc Merdyn at y dewinyon. a gouyn 
 udynt. doydóch imi eb ef dóyllwyr geuaóc 
 pa beth yssyd yg góaelaót y llynn. Sef a 
 orugant hóynteu tewi. 424 Ac yna dyóot 
 Merdyn 6rth Ortheyrn par di arglóyd 
 ollóg y llyn yn gyffredin a thi a weli deu 
 vaen geu yny gwaelaót. Ac ymae yn y 
 rei hynny d6y dreic yn kyscu. A chredu 
 hynny aoruc G ortheyrn am welet y llyn. 
 A phaób a oed yn ryvedn ar a oed yn 
 gwrandaó. Ac yna edrych ar y g6as ieu- 
 ank yn doydyt hynny. Ac An vap y 
 lleian y gelóyd ef hyt hynny. ac o hynny 
 allan Merdin. o achaés y gael ygkaer 
 Yerdin. 425 
 
 Ac g6edy gollóg y llynn y kad e gyst. 
 ae hegori a vynhaod y brenhin. Yna 
 prophóydolyaeth Merdyn Emrys garbron 
 Gortheyrn. yr hon aelwyr y brofwydol- 
 yaeth va6r. y brofwydolyaeth hon nid 
 yscryvenos yma rac y hyt. 426 
 
 Ac 6edy darvot i Yerdyn draethu y 
 brofföydoliaeth. ryfed oed gan ba6b vaint 
 oed synóyr y mab. Sef y gofynnaód y 
 brenhin i Yerdyn: pa aghen ae dygai ef. 427 
 Gochel di eb ef. dan meibyon cóstenin. 
 kanys y maent yr a6r hon yn lledn hoy lieu 
 ar draeth llydaó. yn dyóat i enys Prydein 
 i lad saesson. ac ae gorescynant oil. Ac 
 yn gyntaf hóynt ath loscant ti meón t6r. 
 kanys tydi oth d6yll a vradychaod y tat 
 ae bra6t. Ac a wahodeist ETeyngest yma 
 yr lies yt. Ac y mae hynny yn amhorth 
 yt. kanys deu agheu syd yt ogyvadao. un 
 y6 y Saesson sy yn gorescyn arnad. Ac 
 Emrys ac Uthyr a doant y draeth Toynus 
 yvore yr tir. Ac 6ynt a gochant 6ynebeu 
 y Saesson ou g6aet. Ac 6edy llader Hen- 
 gestyr e coronir Emrys. h6nn6 a atnewyda 
 er eglóyseu. ac a góenóyn e lledir ef. Ac 
 yny ol y coronir Uthyr. ac a g6en6yn y 
 lledir hónnó. o dóyll y Saesson. Ac yn 
 
 ol h6nn6 y da6 Baed Kerny6. yr h6n ae 
 llonk 6ynt oil. 428 
 
 Ac ny bu h6y noc hyt trannoeth ony 
 doeth Uthyr ae Emrys ir tir. a deg myl o 
 varchogyon aruaóc. 429 Ac ymgynnullaó a 
 oruc y Brytanyeid oil attunt. a górhau i 
 Emrys. Ac yna y kymerth Emrys y 
 goron. ac y kavas yny gyghor yynet am 
 ben Gortheyrn tua Chymru. Ac 6edy 
 y dyvot hyt yn Erging. kyrchu cas- 
 tell Gronwy. ar ben mynyd Denarch. ar 
 Ian G6y. avon a da6 o vynyd Kl orach, 
 kanys hyt yno ffoassei Gortheyrn. Yna 
 d6yn argof a orugant ida6 Had eu tat ae 
 braót. a d6yn Saesson ohonaó yr tyr. ac 
 6rth hynny eb ef. wyrda ymledóch yn di- 
 6eiria6c ar kastell ack6. Ac yn diannot 
 roi tan a orugant yg kylch y kastell. a 
 lloski a oed yndaó o da a dynyon. Ac y 
 lias Gortheyrn ac y llosced. 430 Aphan 
 gycleu Hengestyr Had Gortheyrn. a dewred 
 Emrys fFo a oruc y Saesson or tu hónt y 
 Hóinyr. ac ymgadarnhau yno. 431 Yna yr 
 aeth Emrys ar y hoi ac y bu dr6c ganthaó 
 welet yr eglóysseu 6edy distryóiaó or fcaes- 
 son. a dywedyt yr adnewyday o doe dra- 
 cheuyn. 432 Yno y daeth Heyngest ae lu i 
 vaes Beli. ar vedol d6yn kyrch disyóyt am 
 ben Emrys. 433 Ac ni ochelaód Emrys y 
 lie hónnó. Ac yno bydinaó a oruc a rhoi 
 góyr Llydaó or naill tu. ae wyr ehun 
 blith draphlith. a g6yr Dyvet gan y hys- 
 tlys. a g6yr Góyned yn y koet garllaó a 
 oruc Emrys. val y galley ymlid y Saesson 
 pan ffoynt. 434 Ac yn y tu arall yr oed 
 Hengestyr yn annoc y wyr ynteu. ac yn y 
 dysku. Yno y bu aerua va6r o bop tu. ac 
 or dióed yffoes Hingestyr ae wyr i gaer 
 Kynan ar kastell. Ay ymlid a oruc Em- 
 rys. ac yno ymvydinao a Had llaóer o bop 
 tu. Or diwed gwyr Llyda6 a dyllaód y 
 Saeson tróydynt. Ac yr oed Eidal iarll 
 kaer Loy6 yn ymgeisyaó a Hingestyr. 435 
 Ac or dióed yr ymgaósant. Ac ymlad 
 ony bu y tan oe harueu val mellt lluched- 
 enaól ymlaen taran. Ac val y budynt 
 velly. nychaf Gwrlas iarll Kernyo ae vydin 
 yn dyvot attynt ac yn góascaru y Saesson. 
 Sef a oruc eidal yna y hyder hynny kym- 
 ryd Heyngyst erbyn barfle y benfestyn ai 
 d6yn ym plith y vydin. a dyóedyt o hyt y 
 lef. kyfarsengwch y Saesson. kanys kad 
 Hingestyr. 436 Yna y ffoes Octa vab Heyn- 
 gyst a ran va6r or llu hyt yg kaer Efraóc. 
 A Osa y geuynderó a ran arall i gaer Al- 
 kloyt. Ac yno ymerbyn ac Emrys. 437 Ac 
 6edy gorvot o Emrys arnunt. ef a gavas 
 y gaer. Yno y bu dridyeu yn pery cladu 
 y kalaned a ledesyt. 438 Yna L,ovyn kyghor 
 
524 
 
 BRUT G, AB ARTHUR. 
 
 a orac pa beth a 6naid i Hingestyr. Ac 
 un oy gyghor oed Eidol escob kaer Loy6 
 bra6d Eidol iarll. A phan 6elys Heyngyst 
 y dy6a6t. pe erbynyeu pa6b rydhau Hin- 
 gestyr mi ae lladón vy bun val y g6naeth 
 Samöel brofóyt pan 6eles Agag brenhin 
 Amalech y perys y drylliaö 6edy y daly a 
 dyóedyt 6rtba6. val y gönaethost di y 
 meibyon heb vameu. minneu a 6naf dy 
 vam ditheu heb vab. Yna y due Eidol 
 iarll kaer Loy6 Hengestyr y ben bryn ac 
 yno torri y ben ae gladu a roi karned arnaó 
 val y gónaed am Sowdan. 439 
 
 Yna yr aeth Emrys ae lu liyt yg kaer 
 Efra6c i geissyaó Octa. Yna y kavas y 
 Saeson yn y kyglior. dy vot allan a chadóyn 
 yn lla6 pob un. a thaniet o bryd ynipen 
 pob un. a dyóedyt 6rtli Emrys. Arglóyd 
 gorchóygedic yö yn duóyeu ni. acb du6 
 eh6i sy gadarn ysyd yn kymhell y sa6l 
 vonedvgyon hyn yn ych eóyllys ch6i yn 
 yr ag6ed hon. A liyma ni a chadóyn yn 
 pob un. par di arglóyd yn róymaó os myn- 
 ny. Yna 6edy kymryt kyglior y dyóaót 
 Eidol escob val hyn. Egobanite a doethant 
 oy bod y erchy tagneued y popyl yr Israel 
 ac ay kaosant. Ac ny byd goaetk yn tru- 
 gared no höynteu ir Ideóon. Ac odyna 
 yd aeth Osa ay bopyl ynteu yn trugared 
 Emrys. Yna y roet Octa ay river yn 
 gaithyeit i Emrys yn Ysgotlant. 440 - 
 
 Yna y gelóys Emrys attaö y holl ieirll 
 ac varonyeit ar archescob i gaer Efraöc. 
 Ac yn y kyglior y kaosant yn gyntaf göeir- 
 yaó y temleu neu yr eglóysseu a distr6- 
 assei y Saesson. Ac ar gost y brenhin 
 ehun y peris góeiryaó yr eglóysseu. Ac yn 
 enóedic eglóysseu yr arcbescoptey. Ac ym- 
 pen y pymthecvet dyd 6edy hynny yd aeth 
 Emrys i Lundein. a phery yno hevyt ad- 
 neóydhau yr eglóysseu. Ac yny lie ar ol 
 hynny y perys adneóydhau y kyvreithyeu 
 dr6c a oedyt yn y kynhal. nid amgen no 
 roi yr meibyoa ar wyrion ar goróyrion eu 
 góir dylyet o dired a dayared a dylynt. ac 
 a daroed eu treisya6 amdanadynt. A dilin 
 gwirioned ympop lie ae chynhal. 441 Ac od- 
 yna yd aeth y brenhin parth a chaer Wynt 
 i óneuthyr yno val y gónaethoed ym pob lie. 
 Ac 6edy darvot ida6 llunyaethu pob lie ay 
 hedychu yd aeth hyt y He ael6yr yr a6r 
 hon Salsbru. i edrycb yno y niver a baras- 
 sey hengestyr eu Had yno o ieirll a barón- 
 yeit a marchogyon urdaól. A thrychan 
 manach oed yno o govent ym mynyd A m- 
 bri. Ac Ainbri a seiliës y vanachlog 
 honno gyntaf. A thrist vu gan Emrys 
 6elet a lie honno. mor diadurn a hyny. A 
 dyuynu a oruc atta6 hyt yno holl seiri 
 
 mein a phren o holl ynys Prydein i dar- 
 paru g6neuthur yno adurn parhaus tragy- 
 6yda6l tec anrydedus y u6ch ben y vedraot 
 hono o dylyedogyon a ladyssit yno yn 6yr- 
 yon yn amdiffyn tref eu tat rac y bradóyr 
 paganyeit. 442 Ac 6edy eu dy vot hyt yno ygyt 
 dechymygu góeith a orugant. oc eu holl eth- 
 rylith ay wneuthur yn diannot yn barhaus 
 dragywyda6l. Ac 6edy pallu eu hethrylith 
 ganthunt. nessau a oruc Tramor archescob 
 kaer llion ar y brenhin. a dyóedyt 6rth- 
 a6 val hyn. Arglóyd eb ef. gal6 attat Yer- 
 dyn bard Gortheyrn. A h6nn6 a wyr dech- 
 ymygu góeith enryved. o anniffyc ethry- 
 lith tragywydaól. 443 Ac y dyvynoyt Mer- 
 dyn yno 6edy y gafel ar Ian fynhaón Ga- 
 lades yg gólat Eóias. kans yno y tramóyey 
 ef yn vynych. Ae arvoll a oruc y brenhin 
 ida6 yn llaóen ac yn enrydedus. Ac erclii 
 a oruc idaó dywedyt y daroganeu a deley 
 rac lìaó. 414 Ac yna y dywaót Merdyn. 
 Arglóyd eb ef. nid ya6n draethu or ry6 
 betlieu hynny. namyn pan y kymhello 
 anghereit. Pei as dywetón ni yn amser 
 ni bei reit wrthynt. tewi a wnaei er ysbryt 
 ysyd yn dysgu inheu. A phan vei reit 
 6rtha6 y ffoei racof. 445 Ac ni mynn6s e 
 brenhin i dirryaó namyn govyn ida6 pa 
 ffunyt y dechymygey ef datkan y góeith 
 ar 6edra6t yno. Llyna val y kyghoraf eb 
 enteu. mynet hyt en Iwerdon y He mae 
 kor y kawri. ym mynyd Kilara. kanys yno 
 y maent mein enryued eu hansaöd. Ac 
 nyt oed neb yn yr oes honno. a wypai dym 
 y 6rth y mein hynny. Ac ny cheffit hóynthó 
 nac o gryfder nac o gedernyt. Ar mein 
 hynny. Arglwyd. pei bydunt 6y yma 
 val y maent yno. h6ynt a seuynt yn dra- 
 gywydaöl. 446 Ac yno y dywaót Emrys 
 dróy ch6erthin val hyn. pa ansa6d eb enteu 
 y gellyd eu dóyn hóynt odyno. Ac yna y 
 dywaót Merdyn. na chyffroa di arglóyd ar 
 chóerthin yn ormod nac ar watóar nac ar 
 oróacder. kanys ny dywedafi namyn prudd- 
 er a góiryoned. A mein rinweclaól yty6 
 y mein. ac amryuaelyon vedeginyaetheu ar- 
 nadunt. Ar kewri gynt ac eu due hóynt 
 yno. o eithauoed yspaen. ac ae rodassant 
 yn y mod y maent yno. Sef acha6s y 
 gónaethant hóy hynny. pan deley glevyt 
 ar un onadunt sef y góeinid enneynt yg 
 kymherved y mein. ac yna y golchynt y 
 mein ac y dodunt yn yr enneynt. Ar neb 
 onadunt a vei glaf. o ba heint bynhac y 
 bei iechyt a gaflfei o vynet yr enneynt. A 
 llysseu a rodynt heuyt yn yr enneynt, ac 
 or llyssieuoed hynny yd iecheynt eu g6el- 
 ioed. 447 ..i 
 
 A phan gigleu y Brytanyeyt kynnedfeu 
 
BRUT. G. AB ARTHUR. 
 
 525 
 
 y inein. yn diannot y daethant y eu kyrchu. 
 Ac yn benaf arnadynt yd anvonet XJthyr 
 ben dragon, aphymptheg myl o wyr aruaöc 
 ygyt ac ef. Ac yna yd anvonet Myrdin 
 gyt ac 6ynt. am y vot yn gelvyd ac ethry- 
 lith ma6r ynda6. 448 
 
 Ac yn yr amser h6nn6 -yt oed Gillamóri 
 yn vrenhyn yn l6erdon. A phan gicleu 
 Gillamóri h<5nn6 eu bot yn dyvot. kyn- 
 nullaó llu aoruc ynteu a dyvot yn erbyn 
 y Brytanyeyt. A gouyn ydynt ystyr eu 
 dyuotyat yno. A phan 6yby ystyr eu 
 hynt. ch6ertbin aoruc a dywedyt 6rtliynt 
 nyt ryved genyfi eb ef gallu o genedyl lesg 
 anreithya6 ynys prydein. canys ynvyt ynt 
 pan delynt h6y hyt yn Ióerdon. i bery i 
 genedyl Ióerdon ymlad a hóynt am geryc. 
 Ac yn diannot ymvydinao" aorugant ac 
 ymgyrchu ac ymfust yny gymhellóyt Gil- 
 lamóri i ffo ac a dyengys oe wyr. 449 Ac 
 yn gyflym diannot my net a oruc y Brytan- 
 yeit hyt ym mynyd Kilara. y lie yt oed y 
 mein. Ac yna y dywaót Merdyn órthynt. 
 Arveroch or dechymyc goreu a óypocb i 
 d6yn y mein ymeith. Ac yn diannot pa6b 
 onadynt a lavuryaod or a 6ydynt obop 
 kelvydyt a decbymyc i geissyaó dóyn y 
 mein. Ac ny dygrynnoes udynt dim. 
 Sef aoruc Merdyn yna chwerthin. A beb 
 lavur or byt arnaó. onyd y anodun ethryl- 
 itb 6edy daróot idaó gweiryaó pop peth or 
 a vey reit. nyt amgen peyrianneu a chel- 
 vydoteu ereill. Merdyn a due y mein oil 
 oc eu He yny vuant yn y llogbeu. Ac yn 
 diannot berwyd dyuot y góynt. yni vuant 
 ym mynyd Anibri. A dyvynnu hyt yno 
 a beris Emrys a oed yn ynys Brydein o 
 ieirll a barony eit ac yscolheigyon urdasaid 
 6rth adurnaó y lie honno. o odidaöc adurn. 
 Ac 6edy ymgynnull paöb ygyt hyt yr un 
 lie h6nn6. pan daeth y dyd gossodedic 
 h6nn6. Emrys Wledic a wisgaód coron y 
 deyrnas am y pen ac yn vrenhinaol a an- 
 rydeda6d gwylva y Sulgóyn tró espeyt 
 tridieu a theirnos. Ac yn heimy o espeyt 
 ac amser or anryded ar teilygdodeu a oed- 
 ynt yn wac heb perchanogyon na dylyedog- 
 yon arnadynt. er rei henny a rodesebrenhin 
 oy wasanaethwyr enteu ac oy wyrda i dalu 
 eu llavur udynt. A d6y archescobaót oed- 
 ynt yn 6ac heb vugelyd endynt. nid amgen 
 kaer Efra6c a chaer Llion ar Wysc. Ac 
 o gyffredin gyghor e gossodes el ena Samp- 
 son en archescob ygkaer Efra6c. g6r ar- 
 dercha6c goruchel oe gre6yd ae vuched 
 oed h6nn6. Ac ygkaer Llion e gossodes 
 Dyvric yn archescob. e gwr a rac welsei 
 d6ywa6l edrychedigaeth i vot yn etholedic 
 ir lie honno. Ac 6edy darvot ida6 llun- 
 
 yaethu henny. a llawer o betheu ereill a 
 perthyneu ar lyóodraeth y deyrnas. ef a 
 orchymyna6d i Verdyn gossot a llunyaethu 
 e mein ar rydygessynt oywerdon egheilch 
 e bedraót ar e wed e goely ef i vot yn iaón. 
 A Merdyn yna o arch a gorchymyn y bren^ 
 hin ae gossodes ena hóynt ar e wed ar an- 
 saöd ed oedynt ym mynyd Kilara en 
 l6erdon. 
 
 Ac yn yr amser h6nn6 Pasken vap Gor- 
 theyrn. e gwr a ffoassei ygyt a Saeson hyf 
 yn Germanya a gyffroes y bopyl honno ae 
 holl varchogyon arvaoc en erbyn Emrys 
 Wledic. i geisia6 dial e dat arna6. kan 
 adaó udynt antervynedic amylder o dir 
 eur ac aryant. or troy eu nerth hóynt ac 
 eu kantorthoy e galley enteu gorescyn 
 teyrnas ynys Prydein. Ac or diwed góedy 
 darvot ida6 dróy ei adaóeu ef llygru holl 
 ieuengctyd e gólat. paratoy a gwnaeth e 
 llyghes voyaf a allei. a dyvot hyt yg gog- 
 ledd er ynys. a dechreu anreithya6 e gólad- 
 oed. Ac 6edy kennatau henny ir brenhin 
 enteu a gynnullaód y holl lu ac a aeth en 
 eu herbyn. ac a elwys ar ymlad y dyóal elyn- 
 yon. Ac hóynteu oc eu bod a ymladas- 
 sant ar kyodaotwyr. Ac eissoes kan vod 
 Duó e kyodaotwyr a orvuant ac a gymhell- 
 assant e gelynyon ar ffo. 
 
 Ac 6edy kymhell Pasken ar ffo ny llav- 
 assaód ef ymchoelyt tracheuyn i Germany, 
 namyn trossi y hóylieu a chyrchu hyt at 
 Gillamóri brenhin Ióerdon. A hónnó ae 
 herbynyaód yn anrydeclus. Ac 6edy dat- 
 kanu o honaó y antyghetven ae direidì i 
 Gillamóri. truanhau 6rtha6 a oruc. ac adaó 
 nerth a chanhórthóy ida6. A chóynaó y 
 sarhaet ar rygaóssei enteu ygan y Brytan- 
 yeyt. pan dygessynt Kor e Ke6ri odyno. 
 Ac or diwed göedy kadarnhau kerennyd 
 er rygdynt. paratoy llogheu agónaethant a 
 mynet endynt. ac i gaer Vynyo e daethant 
 yr tir. 450 Ac göedy honni eu dy6odedig 
 aeth 6ynt tros y góladoed. XJthyr Pen- 
 dragon a kymyrth holl varchogyon a holl 
 wyr arvaoc er enys. ac a aeth parth a 
 Chymru 6rth emlad yn eu herbyn. kanys 
 Emrys Wledic y vraot ef a oed yn glaf 
 ygkaer wynt. ac ny allei dyvot i'r llóyd 
 6rtn henny. 451 Ac göedy g6ybot henny o 
 Basken aGillamóri ar Saesson ygyt a hóynt 
 lla6enhau aorugant en va6r. kanys tebygu 
 a góneynt vot en ha6s udynt goreskyn e 
 deyrnas o acha6s klevyt e brenhin. Ac 
 val yt oedynt evelly en m6rmuria6 am 
 hynny em plith e llu nessau a oruc un or 
 Saesson at Pasgen. ac esef oed y en6 ef 
 Eopa neu neu Eppa neu Oppa. a dyóedyt 
 val hyn 6rth Pasgen. Pa beth eb ef o da 
 
526 
 
 BRUT. G. AR ARTHUR. 
 
 ar rodut ti yr nep a ladey Emrys Wledic. 
 A Phasgen a dy6a6t 6rtha6 enteu. dioer 
 eb ef. p6y bynhac a alley eskynnu hynny 
 en eu vedol ai d6yn ar berfeithdaót ar i 
 <Seithred. mi ar rodón ida6 mil o bunhyoed 
 o aryant am annoy lyt ynhen am kytem- 
 deithas hyt tra vyd6n vy6. Ac os e dyg- 
 hetven a kanhiataey i mi arveru o goron 
 teyrnas ynys Prydain mi ae g6na6n ef en 
 s6yda6c ym a henny a gadarnhaón tr6y 
 arvoll. 462 Ac ar hynny e dywaót Eopa mi 
 a dyscais eb ef yeith e Brytanyeit. ac eu 
 deva6t mi ae g6n. a chyvaroyd 6yf yg kel- 
 vydyt medeginyaeth. Ac 6rth henny. o 
 chyóiri di er hyn yt 6yt en i ada6 i mi. min- 
 lieu a dychymygaf vy mot yn gristyaón ac 
 yn vryton. Ac en rith medyg mi a doaf 
 at e brenhin. a mi a wnaf diaót idaó er lion 
 ae llado enteu. A hyt pan vo kynt e kaff- 
 6yf ymóelet ar brenhin mi am g6naf yn 
 vanach credyfus ryolaódyr. ac en dy seedy c 
 o bop dysc. 453 Ac gwedy adaó o honaó 
 henny Pasken tr6y kedernyt aruoll a ade6- 
 ys ky6ira6 pop peth ida6 megys y hada6s- 
 sey. Ac 6rth henny yny lie Eopa a berys 
 eillyaó y varyf a chneivyao y ben ac eill- 
 ya6 y gorun a chymryt abit manach am- 
 danaó. a llestri ac offer medyc. a chymryt 
 y hynt e tu a chaer Wynt. Ac or diwed 
 g6edy i dyvot ir dinas ac ir gaer dagaós y 
 <5asanaeth ae gelvydyt agwnaeth i wassan- 
 aethwyr e brenhin. A chymedeithas a 
 gavas ygan er rey henny. kanys ny dam- 
 unyt ena dym gwell na chaffael medyc 
 da. 454 Ac góedy y dyvot rac bron e bren- 
 hin ef a adeóys i góneuthur en iach o myn- 
 hey e brenhin arveru or diotyd ar rodey 
 enteu ida6 ef. A heb un gohir erchi a 
 gwnaethpóyt ida6 gwneuthur diaót i'r 
 brenhin. Ac en diannot kymyscu gwen- 
 6yn a oruc ar diaöt ae rodi ir brenhin. 
 Ac g6edy y chymryt o Emrys ac hyvet ene 
 lie erchi a wnaeth er yskymun vrador 
 h6nn6 idaó dodi dillat arnaó a llechu a 
 chysku. kanys evelly móyaf a chadarnaf 
 ed ymgymerei e gwenóyn ac ef. Ac 
 ufydhau aoruc e brenhin i dysc yr yskym- 
 un vrador h6nn6 a chysku megys kyt bei 
 o henny e kaffey enteu iechyt a góaret. 
 Ac ni bu en gohir ygyt ac er redaód e 
 gwenóyn tr6y fenestri y gorf ef. en e lie 
 yt euth er angeu en ol er hon ni g6yr nac 
 ni myn arbet i nep. Ac yn henny er r6ng 
 un ac arall llithraó agónaeth er eskymun 
 vradwr hónnó. ac nit emdangosses yn e 
 llys o henny allan. 455 A hyt tra yt oedyt 
 yn góneuthur henny egkaer Wynt yd ym- 
 dangosses seren enry ved y meint ae lleufer. 
 ac vn baladyr idi ac ar ben y paladyr 
 
 hónnó et oed pellen o dan ar lyn dreic. ac 
 o eneu honno e kerdynt deu baladyr. a 
 hyt y neill onadynt a welyt en estynu tros 
 teruyneu Freinc. ar Hall a welyt en kerdet 
 parth ac Ióerdon. ac en teruynu en seith 
 baladyr bychein. 456 
 
 A phan amdangosses e seren honno an- 
 ryued ac ofyn a drewys paób or ae góeles. 
 A dirva6r ofyn a gymerth Uthyr bra6t e 
 brenhin en e lie et oed yg kymru en 
 kyrchu y elynyon. Ac gofyn i ba6b or 
 doethyon ygyt ac ef. pa beth a ar6ydokaey 
 e seren honno. Ac ym plith paób or rei 
 henny ef a erchys dyvynu Merdyn Emrys 
 ir lie. Ac 6edy dyuot Merdyn a seiryll 
 rac y vron. ef a erchys idaó danlleóychu 
 pa beth a ar6ydokaey e seren radyóededic 
 vochot. 457 Ac en e lie 6yla6 aoruc Merdyn. 
 a gal6 y esbryt attaó a dyóedóyt val hyn. 
 O kollet heb 6aret. O emdiva6t bobyl 
 brydein. O agheu e bonedicaf vrenhin. 
 kanys difodedic y6 er arderchaóc vrenhin 
 e brytanyeid Emrys Wledic. Ac yn i 
 agheu ef et aballem ni en hollaól pey na 
 rodey du6 ini kanh6rth6y. Ac 6rth henny 
 bryssia di Uthyr. bryssia ac na ohir 
 góneuthur bróydyr ath elynyon. kanys e 
 vudygolyaeth a vyd yth la6. Ti a vydi 
 vrenhin ar holl enys Prydein. Ti a 
 aroydokaa e seren ar tanaól dreic adan e 
 seren. E paladyr a estyn parth a Freinc 
 h6nn a aroydokaa mab kyfoethaoc a vyd 
 itti. a chyfoeth h6u6 ae vedyant a amdi- 
 fyn. e teyi'na^soed a vydant adanaó en 
 ho laól. E paladyr arall a estyn parth a 
 mor Ioerdon a aroydokaa merch a vyd itti. 
 a meibyon honno ae hóyrion a fydey udunt 
 pob eilwers teyrnas Brydein. 458 Ac val 
 yt oed "Uthyr yn pedrussaó ae gwir ae 
 keloyd a dyóedassey Merdyn. am e seren. 
 megys y dechreuassey kyrchu parth ae 
 elynyon aoruc. Ac 6edy i dyvot hyt ker 
 llaó Mynyó ac nat oed namyn ymdeith 
 hanner dyd errygthynt. 459 A góybot o 
 Basken a Gillamóri ar Saesson eu bot en 
 dyuot hóynteu a aethant en eu herbyn 
 höynt. Ac góedy eu dyuot hyt pan ym- 
 óelsant o pob tu. hóynt agossodassant eu 
 bedynoed ac adechreuassant emlad. Ac 
 hóynt yn e wed honno en emlad e march- 
 ogyon o bob parth o las megys e derveyd en 
 er ry6 damóein h6n6. Ac or diwed góedy 
 treuliaó llaóer or dyd gorvot aoruc Uthyr. 
 Ac g6edy Had Pasken a Gillamóri e vud- 
 ygolyaeth a gavas Uthyr. A dechreu ffo 
 agwnaethant e gelynyon at eu llogeu. Ac 
 yn e ffo h6n6. e lledyt h6ynt ygan y ky6- 
 da6twyr en eu hymlit. Ar vudygolyaeth 
 a dyg6yd6ys en lla6 e te6yssa6c a christ yn 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 527 
 
 y kanh6rtb6y. 480 Ac g6edy e veint lavur 
 h6nn6. megys y gallaód gyntaf ef a aeth 
 parth a cliaer Wynt. kanys kennadeu a 
 dotboedynt atta6 a menegi ida6 dygóyded- 
 igaeth e brenhin ar rydarvot yr archeseob 
 ac yr escyb ac i abadeu e teyrnas i gladu 
 ger lla6 manachloc ambri yn mynóent kor 
 y kewri. er lion a parassei ef i góneuthur 
 hyt tra etoed en vy6. kanys pan glywsant 
 i varoolaeth ef et ymgynnullasant er escyb 
 ar abadeu ar escoleigyon ar boll deyrnas. 
 megys y dylent 6rth aróyliant g6r kymeynt 
 kyvord a Ii6nn6. kanys byt tra etoed en 
 y vy6yt e gorchymynassei enteu i gladu 
 en e lie bono. Ac 6rtb hynny ygyt a 
 brenbinia6l aróyliant eno eu kladas- 
 sant. 461 
 
 Ac g6edy benny en et oedynt galöedig- 
 yon er escoleigyon. ar lleigyon. ar bobyl 
 ygyt. Utbyr braót e brenhin a kymyrth 
 coron teyrnas enys Prydein. Ac o gyt 
 annoc pa6b en gyfredyn ef a urd6yt en 
 vrenhin. Ac odyna kofau aoruc e dehong- 
 yl ag6naethoed Merdyn or racdyóededic 
 seren uchot. ef a erchys g6neuthur llun 
 d(5y dreic o eur ar kynhebygr6yd er hon a 
 emdangossasei ygyt ar seren. Ac göedy 
 góneuthur er rei henny o anryued kyw- 
 reinr6yd. ef a ofryma6d eneill onadynt eg 
 er egloys penhaf yg kaer Wynt. ar Hall a 
 attelys kanthao 6rth i aróein en y vlaen 
 en lie aróyd pan elhey i vroydyr ac i kat 
 ac i emlad. Ac or amser h6nn6 allanegelóyt 
 ef Uthyr Pendragon. Ac 6rth henny e 
 kauas ef er en6 h6n6 6rth i darogan ef o 
 Verdyn tr6y e dreic i vot en vrenhin. 462 
 
 Ac en er amser h6nn6 Octa vap Heyn- 
 gyst ac Offa y keuyndero enteu göedy 
 g6elet onadynt eu bot en ellygedyc or ar- 
 voll a rodessynt i Emrys Wledic. medylyaó 
 agónaethant ryvelu en erbyn e brenhin. 
 Ac amlhau eu teruyneu ehuneyn. kanys 
 e Saesson ar a vuessyut ygyt a Pasken vap 
 Gortheyrn. a gymeressynt attadunt. ac eu 
 kennadeu a ellygbessynt hyt en Germania 
 en ol ereill. 463 Ac 6edy emgynnulla6. 
 kynnulleidva va6r ygyt onadynt. dechreu 
 ag6naetbant anreithyaó gogled góladoed er 
 enys. ac emrodi i creulonder en gymeint a 
 distry6 e keyryd ar kestyll ar lleoed 
 kadarn or Alban hyt eg kaer Efra6c. 464 
 Ac or di6ed g6edy dechreu onadynt emlad 
 a chaerEfraóc ac eiste 6rthi. Uthyr pendra- 
 gon ygyt a hoi kedernyt a dewred e deyrnas 
 a deuth. ac en diannot emlad ac 6ynt. Ac 
 essef a gónaethant e Saesson eissioes en 6r- 
 a6l gwrthóynebu ir brytanyeit. ac eu kym- 
 bell ar ffo. Ac g6edy kaffel e vudygoliaeth 
 onadynt h6ynt ae herlidassant e Brytanyeit 
 2 x 
 
 hyt ym mynyd Damen. kan eu Had hyt 
 tra kynhelys er heul e dyd. Ac esef an- 
 sa 6d oed ar e mynyd h6n6 vocbel oed ac 
 yni ben en ia6n et oed kelli. a cherryc 
 dyíFóys en y kylch. a lie adas i presoylva 
 boystviled. Ar mynyd h6n6 a gymeras- 
 ant e Brytanyeit ae kynhyaliasant en am- 
 difyn udynt troy e nos. 465 Ac g'6edy goruot 
 or nos ar edyd Uthyr Pendragon a dyvyn- 
 nóys atta6 i dy6ysogyon ae ieirll ae var6n- 
 yeit hyt pan vey troy eu kyghor 6ynt e 
 treythynt py 6ed e górthóynebynt i eu 
 gelynyon. Ac yn gyflym pa6b a deuthynt 
 6rth dyvyn e brenhin rac deu lyn i kyn- 
 drycholder. Ac göedy eu dyuot ygyt 
 h6ynt ef a erchys udynt rodi eu kygbor. 
 Ac yn kyntaf et erchyt i Górleis tyóysaóc 
 Kerny6 dy6edyt i gyghor ef ae synóyr. 
 kans g6r doeth adfet oed hón6. a ma6r i 
 gyghor. Ac ar henny G6rleis a dywaôt 
 val hyn. ny reit eb ef amgylchion nac am- 
 adrodyon goróac eghylch hyn. namyn hyt 
 tra barhao e nos e mae ia6n inni arueru 
 ogle6der a chademyt a de6red. o mynh6n 
 ninheu arueru o rydyt a vo h6y ac on 
 buched. kanys ma(5r j6 amlder e pagan- 
 yeit a ch6anna6c i emlad. a t lley j6 en 
 niuer ninheu. ac os e dyd a arho6n ni 
 barnafi bot en gryno yny ymgyvaruot ac 
 hóynt. Ac 6rth hynny. hyt tra barhao 
 tyóyllóc e nos disgynèn. ac en disyvyt 
 kyrchon am eu pen en eu pebyllyaeu en 
 diaróybot. kanys ni thebygant h6y en 
 dyvot ni. ac evelly en dirybud diarvot e 
 kaf6n ni budugolyaeth arnadunt os oun 
 vryt ed arverou ninheu o gle6der a henny 
 heb pedrus. 466 Ar kyghor h6nn6 a vu da 
 kan ba6b. ac ufydhau a orugant oy dysk- 
 edigaetheu ef. Ac en diannot ky6eiriaó 
 eu bydynoed ac en wiskedic oc eu harueu 
 kyrchu lluesteu eu gelynyon. ac en dihefyt 
 ac o un vryt eu kyrchu. Ac goedy y 
 dyvot hyt en agos yr lluesteu e gwilwyr a 
 óybuant eu bot en dyvot. ac o sein eu 
 kyrn e dyhunasant eu kytemdeithyon 
 kysgyadur. Ac 6rth henny en kynhyrf- 
 edic dehnnaó agównaethant a rey onadynt. 
 kan vrys a 6iskynt eu harveu. ereill en 
 achubedic o ofyn a ffoynt en e lie y har- 
 6edey eu tyghetven h6ynt. Ar brytanyeit 
 oagen kan deóhau eu bydynoed en gyflym 
 ac en 6ychyr e kyrchynt lluesteu a phe- 
 bylleu eu gelynyon. ac ygyt a noethyon 
 cledyfau en ruthraó e gelynyon. Ar rey 
 henny g6edy eu damkylchynu en disyvyt riyt 
 oedgrynno e telyiit emlad. kanys er rey ereill 
 gleóder ygyt a chyghor oed ganthynt. Ac 
 6rth henny e Brytanyeit en 6ychyr e ker- 
 dynt ygyt ac eu Had e paganyeit hyt ar 
 
528 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 vilyoed. Ac or dióed e delyt Octa ac 
 Offa ar Saeson en hollaól a waskarasant 
 heb emkanlyn neb ae gilyd. 467 
 
 Ac góedy e budygolaeth hono ed aeth 
 e brenhin hyt eg kaer Alclut. a llunyaetlm 
 e teyrnas hono aoruc. ac atneóydu y thag- 
 nheved. Ac odyna kylchynu holl gólad- 
 oed Escotlont. ac estóg er vrpwith pobyl 
 hono aoruc 6rth y gyghor. .A^chynieint o 
 iaónder a góirioned aoruc ef tr6y e 
 góladoed ac na gónaethoed nep kyn 
 noc ef e kymeint. Ac 6rth henny 
 en i dyefoed ef e bydey ofyn 
 ar ba6b oc gónelynt na dree na cham. 
 kanys heb trugared e poenyt. 468 Ac or 
 diwed 6edy hedychu a thagnhevedu holl 
 deyrnasoed e gogled. odyna et aeth hyt 
 en Llundein. ac eno et erchys ef karcharu 
 Octa ac OiFa ac eu góarchadó en graif am- 
 geledus. Ac odyna val et oed g6ylva 
 e Pasc en dyvot. ef a orchymynós i wyrda 
 e deyrnas emkynnallao hyt egkaer Lun- 
 dein. kanys yno e mynney ef g6iska6 coron 
 e deyrnas. a chan enryded ac adurn 
 góneythyr góylua e Pasc en vrenhinaol. 
 Ac vfydhau a wnaethant paób idaó. Ac 
 o pop amryuailion kaeroed a chestyll 
 a dinassoed a góladoed emkynnullao 
 agónaethant en erbyn y dyd kyfnodedic 
 hónó. Ac 6rth henny e brenhin a anryd- 
 edós yr 6ylua honno en vrenhinaol megys 
 e darparassey. Ac a ymrodes i leóenyd 
 ygyt ae wyrda. A llaóenycl a gónaey pa6b 
 kanys llaóen oed e brenhin en arvoll paób 
 onadynt óynteu. 469 Ac yno e doethoedynt 
 e sa6l vonedigyon a dyledogyon. ygyt ac 
 eu góraged ac eu merchet. megys yt oed- 
 ynt teilóg o anryded kymeint a henny. 
 Ac eno em plith er rei henny e doth oed 
 Górleis tywyssaóc Kernyo ac Eigyr y 
 wreic ygyt ac ef. A ffryt honno ae theg- 
 6ch a orchfygey holl wraged enys Pryclein 
 kany cheffit vn kyn deket a hi. 470 Ac 
 g6edy góelet or brenhin honno em plith e 
 góraged ereill. a syllu arney aoruc ac ym- 
 len6i oe serch en kymeint ac nat oed dim 
 kanthao ef nep namyn hi ehunan. ae holl 
 vedol ae holl enni en i cheilch hi e treygl- 
 ey ef henny. Ac i honno ehunan ed an- 
 vonyt er anregyon ar góirodeu ar annerch- 
 ion heb orffoóys heb kyhong. Ac en vyn- 
 ych amneidiaó a ch6erthin a geirieu digryf 
 chóareus. 471 Ac g6edy góelet or gór henny 
 en e lie llidiaó a gónaeth. A heb kanhiad 
 en kyfroedic adaó e llys en dianot. Ac ny 
 bu en e llys nep or a allei i 6aha6d. kanys 
 ofyn oed kanthao ef golli e peth a garei ef 
 en v6y no dim. Ac 6rth henny llidiaó a 
 barhau aoruc e brenhin 6rtha6. ac erchi 
 
 idaó ymchóelu yr llys i góneuthur ia6n yr 
 brenhin or sarhaet a gónaethoed am adaó 
 y llys en anghyfreithiaól en heróyd i 
 barney kyfreith y llys yda6. Ac g6edy 
 nat ufydhaey Górleis yr gorchymyn h(3nn6. 
 llidiaó en va6r a oruc e brenhin. ac yn i 
 lit ae gyffraó tyghu et anreythyey i 
 gyuoeth en hollaól ony deley i góneuthur 
 iaón idaö. 472 Ac hep un gohyr ar racdyó- 
 ededic yrlloned honno en parhauerrythynt. 
 kynnullao llu aoruc e brenhin a mynet tu 
 a Chernyó. a dechreu lloski e dinassoed ar 
 keyryd ar trevyd. Ac ny lauassaód Górleis 
 emgyuaruot nac emkyferbynnyeit ac ef. 
 kanys 11 ey oed eiryf i wyr arvaoc noc ef. 
 Ac órth henny deóissach vu ganthaö 
 kadarnhau i gestyll hyt pan gaffey enteu 
 porth o Yóerdon. A chanys m6y oed y 
 oval ae pryder am i wreic noc amdanaó 
 ehunan. Ac 6rth henny ef ae dodes hi eg 
 kastell Dindagol. er h6n a oed ossodedic 
 em meón e mor. a hónnó oed diogelhaf a 
 cliadarnhaf amdifyn ar y hel6 enteu. Ac 
 enteu ehun a aetli eg kastell Dymlyot. rac 
 o damóein eu kafel ell deu ygyt. 473 Ac 
 6edy mynegi henny yr brenhin kyrchu 
 aoruc enteu e kastell et oed Górleis endaó. 
 ac eiste en i gylch. a góarchae pob ford or 
 e gellyt dyuot allan o honaó. Ac odyna 
 góedy llithraó espeit óythnos heybia6 
 kofau a gönaeth e brenhin karyat Eigyr 
 ac gal 6 attaó Wlffyn or ryt karadaoc. kyt- 
 emcleith neylltuedic a chydvarchaoc idaó. a 
 mynegi órtliaó val hyn. En lloski eb ef 
 6yfi o karyat Eigyr en gymeint ac nat 
 pedrus genhyf na allaf gochel perygyl ven- 
 gorf ony chafaf e wreic 6rth vyg kyghor. 
 Ac 6rth hynny et archaf inheu i ti gyghor 
 or bón e gallóyf in lieu eylenóí vy eóyllys 
 inheu rac damóeyn o tra gofeilieint vy 
 aballu. 474 Ac ar henny e dyóaót Wlffyn. 
 Arglóyd eb ef p6y a alley rody kyghor iti 
 kanyt oes nep kyvry6 grym nac ansaód ni 
 mynet enghyvyl kastell Tindagol. kanys 
 en e mor e mae gossodedic. ac en gayedic 
 en i kylch or mor. ac nat oes un ford e 
 gallet mynet ida6. namyn un karrec 
 kyvyng. a honno tri marchaóc arva6c a 
 ellynt i chadó ket delhey holl deyrnas 
 Prydein ygyt a thi. Ac eissioes pey 
 Merdyn vard a góneley i allu en graf 
 enghylch hynny mi a debyg6n tr6y i 
 gyghor ef e gellut titheu arv eru oth dam- 
 unet ac oth ewyllys. 475 A chredu aoruc 
 e brenhin i henny a dyvynu Merdyn attaó. 
 kanys en e llu et oed. ac g6edy dyvot 
 Merdyn rac bron e brenhin. ef a erchys 
 iclaó rody kyghor ida6 tróy yr hón e galley 
 e brenhin katfael Eigyr 6rth i gyghor. 476 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 529 
 
 Ac g6edy g6ybot o honaó meynt e gofeil- 
 yeint ar pryder oed ar e brenhin aracleni. 
 doluiyaó aoruc enteu rac e veint gariat 
 oed gan e brenliin arney. a dywedóyt val 
 hyn. O mynni di gafael dy ewyllys 6rth 
 dy gyghor reit j6 arveru o keluydodeu 
 ne6yd ar ny chlyóyt eirioet yth oes di. 
 kanys mi on oni medygmiaetheu i rodi i 
 ti drecli ac ansaód Górleis. liyt na bo neb 
 a 6ypo nac a adnapo na bo di vo Górleis. 
 Ac órtli henny o mynni ditlieu vfydhan i 
 henny minheu atli gónaf di en e drech ar 
 góed e mae G6rleis. Ac Wlffyn en rytli 
 Iórdan o Tindagol. a minheu en drydyd 
 ygyt a chói a gymeraf e trydyd fyg6r. Ac 
 evelly en diogel e gelly mynet yr kastell e 
 mae Eigyr enda6. 477 Ac ufydhau a oruc e 
 brenliin oy lioil dyheóyt. ac or dióed gor- 
 chymyn e llu aoruc oy teylu. ac emrodi 
 i medeginyaetlieu Merdyn. a symudaó 
 agónaeth en ryth Górleis megys e dyóedas- 
 sei Merdyn. ac "Wlffyn en ryth. Jordan, a 
 Merdyn en ryth Brythvael. megys nat oed 
 nep or holl niver ae hadnapey megys e 
 buassynt gynt. 473 Ac odyna kymryt eu 
 fford a orugant parth a chastell Tyüdagol 
 en e lie et oed Eigyr. A ffan oed gyvlyo 
 gwr a llóyn e deuthant. Ac g'6edy menegi 
 yr portha6r. bot er iarll en dyuot en e lie 
 egori e pyrth aoruc. ac i meön edeuthant. 
 kanys pa beth arall a debygey nep pan 
 góelynt Górleis ehun en i ffuryf en dyuot. 
 Ac en a e nos hono e trigóys e brenliin 
 ygyt ac Eigyr ac eylenói o daumnedic serch 
 ygyt a hi aoruc. kanys e drech ar ffuryf a 
 gymerassey. oed en tyóyllaó Eigyr. Ac 
 ygyt a henny hevyt er amadrodyon dych- 
 yniygedic tóyllodrus oed en i thywyllaó. 
 kanys ef a dyóedey i dyuot en lledrat or 
 kastell et oed et oed endaó i syllu pa 6ed 
 oed ar e kastell ac ar e nep a garey enteu. 
 en v6y nor holl vyt. oed en e kastell. Ac 
 6rth heny e kredey hitheu bot en wir pop 
 peth megys e dyóedey enteu. ac ni lludyey 
 idaó góneuthyr dym or a vynney. Ar 
 nos hono e kafat er anrydedusaó Arthur. 
 er hón g6edy heny a dangosassant i an- 
 ryued g6eithredoed i vot en volyannus 
 arderchaóc ef. 479 Ac odyna eissioes g6edy 
 g6ybot eissieu e brenliin emplith e llu. en 
 agkyghorus mynet pen tra phen a g6naeth- 
 ant. ac emrodi i geissiaó dystrió e gaer ar 
 kastell. a chymhell er iarll i rodi kat ar 
 vaes udynt. Ac odyna er iarll en agkyg- 
 horussach a deuth ae varchogyon ygyt ac 
 ef allan kan debygu ohonaó gallu o niuer 
 bychan. emerbynnied a g6rth6ynebu yr 
 sa6l varchogyon arva6c a oed en eu herbyn. 
 Ac odyna g6edy dechreu ymlad o pop 
 
 parth en e lie emplith er hey kyntaf e lias 
 Górleis. ac e goaskarassant i gytemdeith- 
 ion. Ac y kaffefc e kastell et oedynt órth- 
 a6. Ar da oed enda6 en aghyfredyn er 
 ranóyt. kanys pa6b megys er raney e tyg- 
 hetuen idaó ae kymerey. 4 " Ac góedy 
 daruot e kyvranc ar damóeyn h6n6. ken- 
 nadeu a deuthant at Eigyr. er rey a vyn- 
 agassant idi rylad er iarll. ac rykafael e 
 kastell. Ac eissioes góedy göelet onadynt 
 e brenhin en ryth Görleis en eiste ygyt a 
 hi. erclang a bra 6 a aeth arnadynt. a 
 ryvedu e gwr a edeósynt góedy yr rylad 
 en e bróydyr. góelet h6nó en vyó ac en 
 iach oc eu blaen eno, ni góydynt h6y 
 hagen e meclegyniaetheu ry gónaethoed 
 Merdyn. Ac en erbyn hagen e chöedleu 
 henny chóerthin a gönaeth e brenhin. Ac 
 ygyt ar geyriaeu hyny. dodi y dóylaó 
 eghylch er iarlles. a dywedöyt. Arglóydes 
 eb ef. nym lias i. namyn megys y góeli di 
 by6 6yf dolur eissioes yó kenyf rykaffael 
 vygkastell a Had vygoyr. ac órth henny 
 ofyn y6 inni rac dyuot e brenhin en 
 dyssyvet am ben e kastell h6n. ac en 
 kaffael en deu ygyt endaó. Ac 6rth heny 
 mi a aaf en erbyn e brenhin ac a dang- 
 nhevedaf ac ef rac dyuot damóeyn a vo 
 góaeth. 481 Ac 6rth henny et aeth ac a 
 cyrchóys parth ae lu. Ac 6edy b6r6 drech 
 a furyf Górleis iarnaó et emchóelaód en 
 Uthyr pen Dragon. Ac göedy menegi 
 idaó holl damóeyn er emlad. doluryaö a 
 oruc o angeu Górleis. Ac eissioes or parth 
 arall llaóenoed o achaós bot Eigyr en 
 rycl ellygedic oe phrioclas. Ac en dianot 
 eiiichóelöyt aoruc parth a chastell Tyndag- 
 ol. ar kastell a gavas. ac Eigr a gymyrth ac 
 arveru o honei aoruc en heróyd i ewyllys. 
 Ac odyna ygyt e preswylasant en róymedic 
 o vfydhaf gariat. A mab a merch a fu 
 udynt. Ac en6"y mab fu Arthur, ac en6 ^ 
 e verch fu Anna. A honno fu mam 
 Góalchmei. a Medraót. ac a fu wreic i 
 Le6 ap Kynvarch heróyd g6irioned er 
 hystoria. 482 
 
 Ac odyna góedy mynet dydieu ac amser- 
 oed heibiaó. eu dirvaor glevyt e dyg6yd6s 
 e brenhin. Ac 6edy i vot evelly tr6y la6- 
 er o amser. blinaó a gónaethant e gwyr a 
 oedynt en kado e karcharorion Octa a 
 Ossa. er rey a gofaassam ni uchofc. a fo ygyt 
 ac a höynt hyt en Germania. Ac ofyn ac 
 aruthred a aeth o achaós henny tr6y er 
 holl deyrnas. kanys e ch6edyl a gadarnaey 
 eu bot g6edy ry kyffroi holl Germania ar 
 ry paratoy dirvaor lynges 6rth dyvot i dis- 
 try6 enys Prydein en hollaól. Ar peth 
 hónó a darfu. kanys h6ynt a emchöelassant 
 
530 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 ygyt a dirvaor lynges ac aneiryf o niuer 
 kantynt. Ac en er Alban e deskynassant 
 ar dinassoed ar ky6da6twyr o dan a hay- 
 am a dechreuasant eu molestu ac eu an- 
 rheithyaó. 483 Ac 6rth henny holl lu enys 
 Prydein a orchymynóyt i Le6 ap Kyn- 
 varch 6rth keissiao górthlad a górthóynebu 
 yr gelynion. Ar Lle6 h6n6 iarll kaer 
 Llyr oed. a marchaóc góychraf a deórhaf a 
 chlodforhaf a doethaf. ac advet oy oet. 
 Ac o achaós e molyanheu ar devoden da 
 benny eny klodfori. e brenhin a rodassey 
 Anna i verch ida6. a llywodraeth e deyrn- 
 as hyt tra ydoed e brenhin en goróed eny 
 gleuyt. Ar gór h6n6 g6edy mynet ohon- 
 a6 a dechreu ymlad ar gelynion en vynych 
 e kiliei racdynt megys e bey reit ida6 
 kyrchu e dinassoed kadarn racdynt góeith- 
 ieu ereill e bydey budugaól enteu. ac i 
 goaskarey góeithieu yr koedyd ac yr myn- 
 yded ac yr keryc. g6eithieu er ymkym- 
 helley i eu llongau en warad6ydus. Ac 
 evelly hir pedrusder ymlad a fu er rydynt 
 megys na alley neb góybot pa du onadunt 
 e dygóydei e vudugolyaeth. kanys syberóyt 
 e brytanyeit oed en eu harkyoedu 6rtk nat 
 oed teilóg kanthunt bot 6rtli kyghor er 
 iarll. 484 Ac evelly e buant heb dervyn 
 yny fu aga6s yr enys ar re6inia6. A men- 
 egu benny a wnaethböyt i Uthyr nat ydoed 
 yr iarll en gallu ystóng e Saesson t6yllwyr. 
 Ac yna pan 6ybu Uthyr henny en dieu 
 llidiaó en v6y no mesur a oruc. a ma6r yd- 
 oed i beint. Afferi dyfynnu atta6 kobyl 
 byt eno oy wyrda i gymryt kyghor. ac 
 ymlió ac hóynt am lesket oedunt. a r6ng 
 llit a dig 6rth i wyr. ef a berys góneuthur 
 elor ida6. ac ar honno peri i d6yn ymlaen 
 y llu er i vot en glaf. Ac ni allei o un 
 ystym or byd onys dykit ar er eloi . Ac 
 ena y paratoyt elor ida6 erbyn e dyd ter- 
 vynedic yr oed br6ydyr. Ac ena yd aeth- 
 p6yt ac ef ar er elor hyt en e dinas a el6yt 
 Verolan. Ac eno yd oedynt y Saesson 
 en Had ae en lloski. 485 Affan gigleu 
 Octa ac Ossa bot e brenhin velly chóerth- 
 in g6at6ar a orugant am dana6 ai gell- 
 6eiria6 o eiriau difrodus. ai al6 en han- 
 ner mar 6. A nrynet a aoruc e Saesson ir 
 dinas b6n6 i me6n. ac o dremyc balchder 
 a difraót ar Uthyr. ae lu. ada6 pyrth e 
 dinas yn agoret. 486 AfFan gigleu Uthyr 
 benny eichi aoruc enteu mynet i me6n yn 
 eü hoi h6ynt. a damgylchynu e dinas en 
 distryógar. a g6neuthur aerua va6r o pob 
 parth. ac ni ffeidiassant. oni 6ahana6d e 
 nos 6ynt. A thrannoeth pan emdangosses 
 e dyd dyvot aoruc y Saeson allan or gaer 
 a chymhell bröydyr en erbyn e brytanyeit 
 
 ymhell or dyd. ac eissoes en e di6ed Had 
 Octa ac Ossa a chymhell eu góedillion ar 
 Jäb yn Cradóydus. 487 Ac emogonniannu a 
 oruc e brenhin. ac ymdroi ehun ar yr elor. 
 ac ni allai gynt namyn val e troit. ac ef a 
 godes yn i eiste o lyóenyd a doedyt dr6y 
 chóerthin yr ymadraód h6n 6rth i 6yr. Y 
 bratwyr tóyllwyr eb ef am galóassant i en 
 h aimer mar 6. ys góell yr banner mar 6 a 
 orffo nor by6 cóbyl e gorfer arno. ac os 
 g6yrva6rockach mar6 en glotvaor no buch- 
 edokau en gyóilydus anghlodfaór gan 6ar- 
 d6yd. 488 Ac 6edy gorvot ena ar e Saeson 
 a chael e vudygolyaeth or Brytanyeit ni 
 ffeidiassant 6j ac eu tóyll. namyn mynet 
 odyna hyt er Alban i ryvelu val kynt. 
 Ac e mynassey Uthyr eu hymlit val e de- 
 chreuassei. ac ni ad6s i gyghor ida6. rac 
 trymet er heint arnaö ai wanet am i dóyn 
 ar er elor velly. 489 Ac am benny gle6ach 
 vu e Saeson. a m6y e llavurynt i 6neuthur 
 tóyll a brat ac ystry6 dr 6g. A medyliaó 
 a orugant pa ford e gellynt g6neuthur ag- 
 beu Uthyr o bop ystryó. Ac anvon rey 
 onadunt en rith reidussion i dyvot a 
 ch6edleu i 6rth e brenhin. Sef y doyth y 
 rai henny. a menegi nat yvei e brenhin 
 d6fyr or byt namyn d6fyr o ffynnon loy6 a 
 oed yn agaós i dinas Verolan. 490 Sef a 
 orugant óynteu dyuot ac anveidred o wen- 
 6yn hyt na cherdey dim or d6fyr or ffynnon 
 yn diwenóyn. Affan rodet e cl6fyr or 
 ffynnon honno yr brenhin y bu far6 en di- 
 annot. a llawer heuyt ygyt ac ef ae Uewes 
 a vuant veir6 o annian e g6en6yn. Affan 
 6ybu y Brytanyeit yna g6neuthur cruc 
 ma6r ar warthaf y ffynnon. rac g6en6yna6 
 m6y o dynion. 591 Ac g6edy henny em- 
 gynnullaé a oruc kobyl or holl wyrda enys 
 Prydein. ae hescyb ac archescyb. a mynet 
 ar korf oi gladu i vanachloc Ambri ger 
 llaó Emrys i vra6t y kladoyt Uthyr ben- 
 dragon en vrenhinaol. 492 
 
 Ac g6edy maró Uthyr ai wenóynaó or 
 Saeson yd amgynnullassant boll wyrda 
 enys Prydein ae hescyb ac archescyb. ae 
 habadeu hyt eg kaer Vudai. Ac yna o 
 dyhun gyghor kobyl or niver h6nn6 e 
 perit i Dyvric archescob kyssegru Arthur 
 en vrenhin. a dodi coron ami ben. kanys 
 eu hangen oed en eu kymhell. Affan 
 gigleu y Saeson mar6 Uthyr y danvonas- 
 sant óynteu keniadeu i Germania i erchi 
 anvon porth attadunt. Ac yna y dan von - 
 et llyghes va6r. a Cholkrin yn dewysa6c 
 arnadunt. Ac daroed udunt yna goreskyn 
 o Hymyr hyt ym penryn Bladon. sef oed 
 traian enys Prydein. 493 Ac nyt oed Ar- 
 thur yna namyn pymthegmlóyd. ac nyt oed 
 
BRUT. G AB ARTHUR. 
 
 531 
 
 yna liyt y klyoyt or byt. na lien nac ieu- 
 anc un devodeu nac im gampeu ac Arthur, 
 kanys hael oed a doeth. a digrii a de6r. a 
 ffrud pan vei amser. a llaóen a chellóeirus 
 pan vaey amser arall. Ac ar \yrder ni 
 wnaeth Duó or pan vu Ada un dyn g6bl- 
 acli noc Arthur. A henny a rodassey 
 Du6 yn anedic daón ganthaó. 494 Ac h o 
 henny allan enidyrchavael aoruc Arthur 
 ympop peth. kanys or a dy6etp6yt uchot 
 oni ytoed yn dyuot attaó o varchogyon val 
 nat oed haód idaó gaffel o da a rodai 
 udunt. Ac er henny póybynac a vo endaó 
 daeoni anianaól nyt ad Duó arna6 6astat 
 anghanoctyt. ac am henny sef a oruc Ar- 
 thur yna. kanys daeoni anianaól a oed en- 
 da6. en dianot kynnullao llu a mynet i 
 gaer Evraoc. 495 A phan gigleu Golkrin 
 henny emkynnulla6 aoruc e Saeson a Eick- 
 tyeyt gyt ac 6ynteu. a dyuot en erbyn Ar- 
 thur hyt Ian Dulas. Ac yn yr emlad 
 h6n6 e peryglós anveidred o pop parth. 
 Ac or di6ed Arthur a orfu. a gyru Kolkrin. 
 ac a dyengys oi lu ar fo hyt egkaer Evra6c. 
 ae warchau en e dinas a oruc Arthur. 496 
 Affan gigle Baldôlph. braót oed y Golkrin. 
 hynny. dr6c vu gantaó bot y vraot egkar- 
 char. Ac en diannot y dyvu eno a ch6e- 
 mil o wyr arvaoc ganthaó. kanys ar Ian e 
 mor edoed e Baldólff h6n6. pan yrós Ar- 
 thur Colkrin ar ffo. Ac en araós Cheldric. 
 dóyssaóc ydoed Baldólph ar Ian e mor. a 
 phorth o Germania gantaö. Ac g'6edy 
 dyuot Baldólph hyt ar dec milltir y 6rth 
 gaer Evraoc medyliaó a oruc dóyn nosaól 
 kyrch am pen Arthur ae lu. 497 Ac Arthur 
 a 6ybu henny. sef a oruc Arthur yna an- 
 von Kad6r dyóysaóc Kerny6 a chóechant 
 marchaóc gantlîaó. ac a their mil o pedit 
 ygyt ac ef. a mynet yn eu herbyn. ac eu 
 ragot e nos hono e ford e delynt. 498 Ac 
 g6edy kaffael o Gadór e fford e deuynt e 
 gelynyon eu kyrchu en disyvyt a oruc. 
 Ac góedy brióaó ac essigaó eu by din oed 
 ac eu Had llaóer onadynt. kymhel] e Saeson 
 a oruc ar ffo. Ac orthhennydirvaor tristyd 
 a goval a gymyrth Baldólff endaó. 6rth na 
 alios góneuthur kanhorthoy na nerth oi 
 vraot. a medylyaó a oruc pa 6ed e galley en- 
 teu kaffael emdidan ae vraot. kanys ef a de- 
 bygey e galley kaffel holl 6aret i pob un 
 o nadunt pey ymkeffynt i ymdidan igyt 
 ell deu. Ac g6edy na chaffey ford arall 
 en e byt eilliaó a oruc y ben ae varyf. a 
 chymryt telyn en i la6. ac en rith kroesan 
 ac aróestdyn. ac góareyt dyvot emplith e 
 llu ar lluesteu. ar klymeu a ganey ar eidelyn 
 a dangosynt i vot en telyniaór. Ac or 
 dióed góedy na thebygei neb i vot en 
 
 doylhvr nesau a oruc parth a muroed e 
 gaer. 499 Ac g6edy i adnabot or g6yr o 
 ve6n i dynu a orugant 6rth raffeu attadunt 
 i me6n. Ac g6edy góelet ohonaó i vra6t 
 emkaru a orugant megys na ryymóelsynt 
 tróy laóer o espeit kyn no henny. Ac val 
 ydoedynt velly yn medylyaó. ac en keisao 
 ystryó pa 6ed e gellynt emrydhau odyno. 
 Ac val edoedynt en diobeithiao" o henny 
 enachaf eu kennadeu en ymchóelyt o ger- 
 mania a Cheldric en dy6ysa6c arnadunt. a 
 chóechant Hong kanthunt en llaón o varch- 
 ogyon arvaoc. ac en dyskynu enjyr Alban. 500 
 Ac g'6edy klybot henny annoc a gönaeth- 
 ant i gyghorwyr i Arthur ada6 e dinas 
 rac dyvot esa6l niveroed henny am eu pen. 
 a bot en pedrus ac ar damóeyn udunt rodi 
 kat ar vaes udunt. Ac 6rth henny vfyd- 
 hau a oruc Arthur oe kyghorwyr. Ac 
 odyna ed aeth hyt en Llundein. ac eno 
 galó aoruc atta6 holl 6yrda e deyrnas o 
 esgolheigion a lleygion. ac erchi udunt 
 rodi kyghor goreu a iachaf or a 6ypynt 
 neu a ellynt en erbyn e paganieit. Ac o 
 gyt dyundep a chyt gyghor pa6b ygyt 
 kenadeu a ellyngassant hyt ar Hy6el vap 
 Emyr Llyda6 brenhin Prydein vechan. i 
 venegi idaó enteu er ormes ar trueni ar 
 ryuel oed gan y paganyeit ar enys Prydein. 
 kanys ney vap chóaer i Arthur oed e g6r 
 hónnó. 501 Ac g6edy klybot o Howel er 
 ryuel ar avlonydoch a oed ar i e6ythyr. 
 erchi a oruc paratoi Hynges. a chynnullaó 
 pymthec mil o varchogyon arvaoc. ac ar e 
 góynt kyntaf a gavas e deuth i Borth 
 Hamónt i dir enys Prydein. Ac odyna 
 Arthur ae harvolles or anryded e góedey 
 aróoll gór kyford a h6nn6. ac en vynych 
 damplygu ac ymgaru pob eüóers. 503 Ac 
 odyna góedy llithraó echedic o dydieu 6ynt 
 a kyrch assant kaer Loytkoet. lie er oed e 
 paganyeit yn ymlad a hi. E gaer honno 
 hagen a oed gosodedic en e 6lat a elóit 
 Lyndysey ar pen mynyd er róg dóy avon. 
 ar dinas honno ar aórhon a elóir Lincoll. 
 Ac g6edy eu dyvot eno igyt ac eu holl 
 niueroed ymlad a orugant ar Saeson. Ac 
 anghlyóedic aerva a gónaethant onadunt. 
 kanys ch6e mil onadunt a dygóydasant e 
 dyd hón6 rey oc eu Had. rey oc eu bodi en 
 er avonoed a gollasant eu heneidieu ac eu 
 buched. Ac 6rth henny er rey ereyll en 
 gyflaón o ofÿn ada6 e dinas a orugant. a 
 chymryt eu ffo en lie diogelóch iidunt. 
 Ac eisoes er rey henny ni orfóysaód Ar- 
 thur oc eu hymlit hyt pan deuthant hyt 
 en llóyn Kelydon. 503 Ac eno ymkynnullao 
 o pop lie a gónaethant oc eu fo. A med- 
 ylyaó odyno górthóynebu i Arthur. Ac 
 
532 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 odyna göedy dechreu emlad o nadunt aerva 
 a orugant or Brytanyeit. ae eu hamdifyn 
 eu huneyn en 6ra6l. kanys o gysgaót e g6yd 
 ac eu kanhorthoy ed arverynt ac e gochel- 
 ynt ergydieu e Brytanyeit. Ac g6edy 
 góelet o Arthur henny ef a erchis trycliu 
 a Had a koed en e parth liónnó yr llöyn a 
 chymryt ykyfion henny ar traósprenni aceu 
 gossot en eu góarchae ena megys na chefynt 
 ac na ellynt myned odyna. kanys ef a vyney 
 eu góarchey en e lie honno. en gyhyt a e 
 bydey reit udunt dyvot i laó idaó. ney en- 
 teu a vydynt varo o neóyn. Ac g6edy 
 góneuthur y kay hónnó ef a erchis yr torv- 
 oed ar bydinoecl damgylchynu e llóyn. 
 Ac eno tridieu a theirnos e buant. 504 Ac 
 góedy góelet or Saeson nat oed udunt dim 
 a bóyteynt rac eu maró oil 6ynt o neóyn. 
 6ynt a geissiasant ygan Arthur ellygdaót 
 ygyt ar amvot h6nn. eu hellóg 6ynt trach 
 eu kevyn i Germany en eu llogeu. Ac 
 ada6 i Arthur eu hear ac eu haryaut ac 
 eu holl da eithyr eu llogen. ac ygyt a henny 
 adaó teyrnget pob blóydyn idaó o Germany. 
 a chaclarnhau heny kan rodi góystlon. 
 Ac ae hellygod i emdeith. 505 Ac val et 
 oedynt evelly en emchóelyt adref. ac en 
 róygaó e moroed edivar vu ganthunt er 
 amvot a wnaethoedynt. a throsi eu hóylyeu 
 a orugant ac emchóelyt trachevyn i enys 
 Prydein. ac i draeth Totnes e deuthant yr 
 tir. Ac odyna anreithiaó e góladoed a 
 orugant hyt ar Havren. a Had e tir dy- 
 óyllodron. Ac odyna e kymerassant eu 
 hynt hyt egkaer Vadon. ac eiste 6rth e 
 gaer ac emlad a hi. 506 Ac g6edy menegi 
 henny ir brenhin anryvedu en va6r a oruc 
 meint eu tóyll ac eu hyskymyndaot a 
 chymryt byr kyghor am grogi eu góystlon. 
 Ac ymada6 a oruc ar ryvel a dechreuassei 
 ar e Fichtyeit ar Escotyeit. a brysyaó i 
 distryó e Saesson. Pryder ma6r hagen a 
 goval oed arna6. kanys Hyóel i nei a ry- 
 adaósei egkaer Alclut en glaf o orthróm 
 glevyt. 507 Ac or diwecl góecly dyvot ohon- 
 a6 hyt pa 6eles e Saeson. ef a dy6a6t val 
 hyn. kanys er anóarhaf anóeledic en 6 
 Saeson. ni bu teilóg kanthunt kad6 fyd na 
 chyóirdep órthyfi. myfi hagen kan kado 
 fyd 6rth Du6 ygyt ae nerth enteu a dialaf 
 hedyó góaet vygki6da6t6yr endun hóynteu. 
 Góiscóch wyr ych arveu. góiscóch ac en 
 wraól kyrchoch e bradwyr hyn. a hep ped- 
 rus kan kanhorthoy Crist ni a orvydon. 508 
 Ac odyna • 6e y dyóedóyt o Arthur 
 henny Dyvric archescob kaer Llion a aeth 
 a sevyll ar ben bryn. ac en vochel ef a 
 dy6a6t val hyn. Awyrda ep ef. er rey 
 essyd ardercha6c o gristonogaól profes. 
 
 pressóylet enoch ch6i góarder a chof ech 
 kiodaodwyr. ac ech gólat er rey ar ry las 
 ac a distryóióyt troy vrat e paganyeit. 
 kanys tragyóydawl góaradóyd vyd ych6i 
 onit emrodóch i eu hamdifyn. Ac 6rth 
 heny emledóch tros ech gólat. ac o byd 
 reit dyodevoch agheu trosti oc ech bod. 
 kanys er agheu hona a vyd budngolyaeth 
 a buchóed ir eneit. póybynae hedyó a el 
 i agheu ef ehunan a emryd en wir abertli 
 i Du6. ac nyt pedrus ymlyn Crist ohonaö. 
 er h6n a vu teilóg kanthao rodi i eneit tros 
 i vrodyr. Ac 6rth heny póybynac o hon- 
 a6ch a lader en er emlad h6n. bit er agheu 
 bono en penyt idaó ac en vadeueintoi boll 
 bechodeu ac en ellygdaöt. A dan amvot 
 nas gochelo o damóeina i dyvot. 509 Ac ni 
 bu un gohir en llaóen o vendith e góynu- 
 ydedig wrda h6n6. brysiaó a orugant a 
 góiscaó pa6b eu arveu amdanaó ac vfydhau 
 i kymynedyo ac i orchymyn er archescob. 
 Ac odyna Arthur a 6isc6yt amdaó lluryc 
 oed teilóg ir veint vrenhin h6n6. penfestyn 
 eureit eskythredic o aróyd dreic a adassóyt 
 oy pen. taryan a gy myrth ar y yskoyd er 
 hon a elóyt prydóen. en er hon ed oed 
 deló er arglóydes Veir en yskythredic. er 
 hon yn vynychaf a alóei enteu ar kof. ef a 
 róymóyt o caledvolch e cledyf goreu. er 
 h6n a wnathoedyt en enys Avallach. gleif 
 a dekaaod i deheu ef er hon a elóyt ron 
 vochel oedd bono a llydan ac adas i aerva. 510 
 Ac odyna g6edy llunyaethu e bydinoed o 
 bob parth e Saeson en heróyd eu devaot en 
 gle6 kyrchu a gónaethant. ac ar hyt e dyd 
 en wraól górthóynebu e Brytanyeit. Ac 
 or dióed góedy trosi yr heul ar i dygóydet- 
 igaeth. achubeit mynyd ma6r oed en aga6s 
 udunt a g6naethant e Saeson. a chynnal 
 h6n6 en lie kastell udunt. Ac o amylder 
 eu niuer emdiriet a thebygu bot en digaón 
 udunt o kedernyt e mynyd. Ac 6edy dy- 
 dóyn er heul e dyd arall rac 6yneb. Ar- 
 thur ae lu a eskynos pen e mynyd. Ac 
 eissioes en er eskynu hónó llaóer oi wyr a 
 a golles. kanys ha6s oed ir Saeson o ben 
 emynyd góneuthur dr6c ar e Brytanyeit 
 noc yr Brytanyeit engórthóynep e mynyd 
 ar e Saesson. Ac or dióed gan voyhaf 
 grym a llavur g6edy kaffael or Brytanyeit 
 pen e mynyd en e lie 6ynt a dangosasant 
 eu deheuoed udunt. Ac en erbyn henny e 
 Saeson en wraól a ossodent eu bronoed en 
 eu górthóynep. ac oc eu holl angerd em- 
 gy nnal en eu herbyn. Ac g6edy treuliaó 
 laóer or dyd evelly llidiaó a oruc Arthur 
 rac hóyrecl e g6eley e vudygoliaeth en dyg- 
 6yda6 ida6. Ac 6rth heny dynoethi kaled- 
 v6lch. a gal6 en6 er arglóydes Veir. ac o 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 533 
 
 ebróyd ruthyr kyrcliu a oruc eny vyd em 
 perved i elynion. A ph6y bynac a kyvar- 
 fei ac ef. kan. gal6 en 6 Du6. o un dyrnaót 
 i lladei. Ac ni orfóysaód or ruthyr I16116 
 hyt pan ladaód a chaledvolch ehun triug- 
 eânwyr a ffedóar kant. Ac g6edy góelet 
 or Prydeinyeit henny teóhau eu torvoed a 
 g6naeth.au t ae ymlit enteu. ac o pop parth 
 udunt góneuthur aerva. Ac en e lie e 
 dygóydasant Colgryn a Baldólf i vraot. a 
 llaóer o vilioed ygyt ac 6ynt. Ac g6edy 
 góelet o Cheldrich perigyl i kytemdeithion 
 en e lie heb annot emchóelyt a oruc ygyt a 
 rei ereill ar fo heb un annot. 511 
 
 Ac góedy arveru or brenhin or vuclygol- 
 yaeth ef a erchis i Kad6r iarll Kerny6 
 erlyt e Saesson. hyt tra vryssiei enteu yr 
 Alban. kanys menegi a gónaethoydyt idaó 
 bot e Fichtyeit ar Escotyeit 6rth gae Al- 
 clut e lie ryadaóssei enteu Hyóel i nei en 
 glaf Ac 6rth heny y bryssieu enteu i 
 vynu i rydhau enteu ygan i elynion. 512 Ac 
 odyna tyóyssaóc Kernyo a dec mil ygyt ac 
 ef. ac nyt en ol e Saeson en gyntaf ed aeth 
 ef naniyn en e blaen achubeit eu llogeu 
 aoruc rac kafael onadynt dyogelóch neu 
 amdifyn or rey henny. Ac g6edy kafael e 
 llogeu ohanaó ef ae kadarnhau o 6ynt or 
 marchogion arvaoc goreu oed kanthao rac 
 kafael or Saeson ford udunt os attadunt e 
 mynynt ffo. Ac en e lie g6edy darfot 
 ida6 gadarnhau e llogeu evelly. Ar vrys 
 erlyt e gelyriion aoruc enteu kan eu Had 
 hep trugared ac eilenói gorchymyn Arthur 
 amdanadynt. er rei o deudyplyc dyóalróyd 
 a ky6arsangit. Ac 6rth henny rei onad- 
 unt o ergrynedic kalonoed a ffoynt yr 
 koedyd ac yr llóyneu. ereill yr mynyded 
 ac yr gogoueu i geissiaó espeit i aghóanegu 
 eu hoedyl. Ac or dióed g6edy nat oed 
 udynt nep ry6 dyogelóch er henny a dyen- 
 gis en vrioedic onadynt 6ynt a emgynnull- 
 assant hyt en enys Thanet. A hyt eno 
 tyóysaóc "Kernyo kan eu Had ae hymlyn- 
 a6d. Ac ny orfoóysaód hyt pan las Chel- 
 dric ac eu kyuihell óynteu oil i llaó kan 
 rodi góystlon. 513 
 
 Ac g6edy kadarnhau tangnheved ar 
 Saesson en e lie mynet a gónaeth kador en 
 ol Arthur parth a chaer Alclut er hon ar 
 rydaroed i Arthur i rydhau ygan e Fich- 
 tyeit ar Escotyeit. Ac odyna kyrchaod 
 Arthur ae hi hyt e Móreif e 6lat o en 6 
 arall a elóyt Reget. Ac eno góarchahaód 
 ef er Escotyeit ar Fichtyeit. er- rei teir 
 góeith kyn no henny a emladyssynt en er- 
 byn Arthur ae nei. Ac g6edy dyvot er 
 rei henny hyt e 6lat hono ar ffo. 6yn oil a 
 aethant hyt en llyn llumony6. a chymryt 
 
 er enyssed a oedynt en e llyn en gadernyt 
 udunt. kanys tri ugeint enys oed en e llyn. 
 a thri ugeint karec a nyth eryr em pop 
 karec. Ar rei henny pop dy6 kalanmei a 
 deuynt ygyt. ac ar e Ueis a kenynt ena 
 dynyon e 6lat hono a etnebydunt e dam- 
 óeinieu a delhynt en e vloydyn rac 6ynep. 
 Ac ygyt a henny tri ugeint avon a redynt 
 yr llyn. ac ny redei ohona6 namyn un avon 
 ir mor. Ac yr enyssoed benny y ffoessynt 
 e gelynion. i geisha-6 dyogelóch o kedernyt 
 e llyn. Ac ny dygrynoes udunt namyn 
 echedic. kanys kynnul'ao llogeu a gónaeth 
 Arthur a chylchynu er avonoed ar llyn. 
 hyt na cheffynt mynet nep odyna allan. 
 Ac velly pymthec dywyrnaót e góarcha- 
 ha6d efelly hyt pan vuant maró o neóyn 
 hyt ar vilioed. 514 Ac val et oed Arthur 
 en eu góarchay evelly enachaf Gillamóri 
 brenhin Ióerdon en dyvot a llyges. kanthao 
 amylder o poploed anghyvieith kanbliao 
 en porth yr Escottieit ac yr Fichtyeit. Ac 
 6rth henny emada-6 a gónaeth Arthur ar 
 llyn. ac emchóelyt i arveu yr Góydyl. ar 
 rey heny kan eu Had hep trugared a gyni- 
 hellós ef ar ffo i eu gólat. Ac góedy e 
 vud} 7 goliaeth hono. emchóelyt tray kevyn 
 aoruc eilchóyl i vynu dileu er Escotieit ar 
 Fichtiaid hyt ar dim en hollaól. Ac göedy 
 nat arbetit y nep megys y kefyt. emkyn- 
 nullaó a gónaethant escyb e 6lat hono egyt 
 ac eu holl escoleigion or a oed darystyged- 
 ig udunt. ygyt ac esceirn e seint ar eu 
 kreiryeu. ac en droetnoeth e deuthant hyt 
 rac bron Arthur, ac erchi trugared tros e 
 truan popyl hono. Ac ar eu glinieu i 6ed- 
 ia6 ef hyt pan drugarhei órthunt. kans 
 digaón o perigyl a dr6c ar rygónaethoed 
 udunt. kanyt oed reit ida6 dilid hyt ar 
 dim er hyn a dyanghassei o honunt. Ac 
 góedy erchi onadunt ar e 6ed honno. 6yla6 
 o óarder aoruc ar rodi yr góyrda henny 
 kymeint ac a archassant. 515 
 
 Ac g6edy daruot henny syllu aoruc 
 Hyóel ap Emyr Llydaó ac anryuedu 
 ansa6d y llyn. essaól avonoed. ar sa6l 
 enyssoed. ar fa6l keryc. ar sa6l 
 nythot eryrot. Ac val et oed ef en 
 anryuedu henny. Arthur a dywaót ida6 
 bot llyn arall en a 6lat honno. a oed ryu- 
 edach no h6n6. ac nit oed pell odyno. ac 
 ugeint troetued eny hyt. ac ugeint en i let. 
 a hynny pedrogyl. a ffedeir kenedyl o pys- 
 caót endaó amryó. ac ni cheüt byth un or 
 rey en ran y gilyd. Ac ygyt a henny 
 hevyt ef a dywaót bot llyn arall egkymru 
 ar glan Havren. a dynion e 6lat hono ae 
 geiló ef llyn Llivan. Ar llyn h6n6 pan vo 
 e mor en llenói. a kymer e dófyr endaó ac 
 
534 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 ae ll6ng megys mynyd. hyt pan el tros 
 eglaneu. Ac ena o damóeiniai bot nep en 
 sevyll ae 6ynep ar e llyn o chyvar- 
 fey dim o askell6rych e dófyr h6n6 ae 
 dülat anhaód vydey ida6 ematfcal liyt na 
 sugnei e llyn ef enda6. Ac o bydei enteu 
 ae gevyn atta6. yr nesset e bydei idaó nit 
 arkyoedai dim ket bei en sevyll ar y 
 glan. 516 
 
 Ac g6edy hedychu ar Escotieit e brenhin 
 odyna a aeth hyt egkaer Evra6c. o acha6s 
 enrydedu goylva e nadolic oed en dyvot 
 en dysyvyt. A ffan góeles ef er eglóyseu 
 góedy eu distryó hyt e llaór. doluriaó en 
 va6r aoruc. kanys g"6edy dehol Sampson 
 arcbesgob ar góyrda ma6r credyvus ereill 
 ygyt ac ef. lloski e templeu ar eglóyseu a 
 gónaethoedynt e Saeson a distryó góasan- 
 aetb Du6 em pob lie. kanys pan deuthant 
 er anreithwyr benny e foes Sampson arch- 
 escob a seitb escyb ygyt ac ef byd en 
 Llyda6. ac eno en enrydedus ed erbynióyt 
 byt e dyd dywedaf oi vucbed. Ac eno 
 goedy galó pa6b ygyt or escoleigion. ac or 
 pobyl o kyt kygbor ygyt ef a gossodes 
 Priaf i caplan ehunan en arcbescob egkaer 
 Efra6c. ar eglyseu distryóedic byt e llaór 
 ef ae hadneóydós ac ae hadurnaód o cre- 
 6ydusi n kovennoed o wyr a góraged. Ar 
 göyrda dyledogion bonedigion ar rydebol- 
 asai e Saeson ac a dygessynt trev eu tat. 
 ef ar rodes i pawb onadunt tref eu tat. ac eu 
 dylyet. ac eu enryded i paób onadunt. 517 Ac 
 en plitb er rei benny et oedynt tri brodyr 
 o vrenhiniaol dylyet. nit amgen oed er rei 
 bynny. Lle6 ap Kynvarcb ac Urien ac 
 Ara6n. tri meibion Kynvarch oedunt er rei 
 benny. A cbyn dyvot gormes e Saesson 
 er rei benny a dylyent teóysogaetb e 
 góladoed beny. Ac yr g6yr benny, megys 
 y pa6b or dylyedogyon ereill ef a vynaod 
 talu eu dylyet. Ac 6rth beny ef a rodes i 
 Ara6n vap Cynvarch brenbinaól vediant 
 Escotlond. ac i Urien ap Kynfarcb er 
 rodes teyróyalen Peget. ac i Le6 ap Kyn- 
 varcb. e gwr et oed i cbóaer kanthao er en 
 oes Emrys Wledic. ac et oedunt deu vap 
 idaó o honei. Góalchmei a Medrawt. i 
 bónnó er rodes ty6ysogaetb Lodoneis ar 
 gvlatoed ereill a pertbynei attei. Ac or- 
 dióed g6edy d6yn o bona6 holl teruyneu 
 enys Prydein ar ei ben teilygdaót ac eu 
 ben devaot ac eu hedycbu. ef a gymyrtb 
 g6reic ida6. Sef oed bonno G6enh6y var er 
 bon a banoed o vonedicaf kenedyl gwyr 
 Puvein. ac a vegesit en Uys Kad6r tewys- 
 a6c Kernyo. pryt honno ae tbeledióróyd a 
 orcbyvygei holl góraged teyrnas enys 
 Prydein. 518 
 
 A ffan deutb e góayanbóyn ar baf rac 
 6ynep ef a paratoes llygbes ac a aetb byt 
 en Iwerdon, kanys bono a vynei i gores- 
 cyn ida6 ehun. Ac val edeuth yr tir 
 enacbaf Gillamóri brenbin Ióerdon ac an- 
 eirif amylder o pobyl ygyt ac ef en dyvot 
 en i erbyn 6rtb emlad ac ef. Ac gwedi 
 decbreu emlad en e lie e genedyl noetb 
 diarveu a emchóelassant ar ffo ir lie e 
 kefynt góascaót ac emdifyn. Ac ni bu un 
 gobir en e lie daly Gillamóri a gónaeth- 
 p6yt ai gymbell 6rtb ewyllys Arthur, ac 
 6rtb henny holl teóysogion Ióerdon rac 
 ovyn a deuthant ac o angchreifft e brenhin 
 a emrodassant oc eu bod en wyr i Arthur. 619 
 Acgóedi darvot ida6 gorescyn holl teruyneu 
 l6erdon ac eu hedycbu. ef aeth en eu lyges 
 hyt en Islond. ac goedy emlad ar boby] 
 bono, ef ae goreskynos. Ac odyna goedy 
 honni tros er enyssed ereill i clot ef. ac na 
 allei un teyrnas górthóynebu idaó. Dolvan 
 brenhin Godlond. a G6yn6as brenhin 
 Ore. oc eu bod a deuthant a gói^au ida6 
 kan dalu teyrnget pob blóydyn ida6. Ac 
 odyna góedi llithraó e gaiaf h6n6 heibiaó 
 ef a emcb6ela6d trachefyn i enys Prydein. 
 ac atneóydu ansaód e teyrnas a chadarnhau 
 tagnhefed endi. ac eno bu deudec mlyned i 
 untu. 520 
 
 Ac en er amser h6n6 g6aba6d aoruc 
 marchogion clotvaor de6r o arall óladoed a 
 ffell teyrnassoed ae angh6anegu ac amyl- 
 hau y deylu. megys yt oed kygliorvynt kan 
 e teyrnassoed pell i6rtha6 meint clot i lys 
 a ryodres y teylu. ac eu moliant. a cheissiaó 
 awnaey pa6b kyfelybu a dyskyblu 6rth lys 
 Arthur, ac 6rth i varcbogion ac 6rth y 
 teylu. kanys nyt oed dym kan un bonedic 
 en e teyrnassoed em pell iórthunt ony ell- 
 ynt bot un deuaót a marchogion Arthur ac 
 oc eu góiscoed. ac oc eu harveu. ac oc eu 
 marchogaeth. Ac or dióed góedi ehedec i 
 clot ae voliant ae haelder tros eitbauoed 
 emyleu e byt. ovyn a kymerasant brenhin- 
 oed tramor teyrnassoed racdaó. rac i dyvot 
 a gorescyn eu kyvoeth ac eu góladoed. 
 Ac 6rth heny rac govalon a frydereu. sef 
 agónaeth pa6b onadunt kadarnhau eu key- 
 ryd. ac eu dinnasoed. ac eu tyroed. ac eu 
 kestyll. ac adeilat ereill o neóyd en lleoed 
 cryno. sef achaós oed heny o delhei Arthur 
 am eu peneu. megys e kefynt lleoed kadarn 
 en amdifyn udunt. o bey reit udynt 6rth- 
 a6. 521 A góedy'góybot o Arthur bot i ofyn 
 evelly ar ba6b. emardyrchavael aoruc 
 enteu. a medyliaó a darparu gorescyn holl 
 Európa idaó ehun. Ac odyna paratoi i 
 lynges a oruc. ac en gyntaf kyrchu Llych- 
 lyn a gónaeth hyt pan vey Lle6 ap Kyn- 
 
BRUT. G. AB ARTHUR. 
 
 535 
 
 varch a 6nelai en vrenhin endi. kanys Lle6 
 vab Kjn varch oed nei vab chóaer i Sych- 
 elyn brenhin Llychlyn. A h6im6 ryvuas- 
 sei var6 en er amser h6n6 agymynassei i 
 vrenhinyaeth i Leó y nei. A henny ni 
 buasai teil6g gan er Llychlynóyr. Ac 6rth 
 heny e kymerassant 6ynteu Ric6lf ac i 
 gónaetbant en vrenhin arnadunt. a chad- 
 arnhau en dinassoed ac eu kestyll kan 
 tebygu galln górthöynebn i Arthur. 522 Ac 
 yn yr amser h6n6 et oed Góalchrnei vap 
 Lle6 en deudec ml6yd g6edi ry rodi ef oy 
 e6y thyr eggóasanaeth Sólfyó pap Rufein i 
 dysgu moes a marchogaeth a Had a chledyf. 
 Ar pab h6n6 gyntaf a rodes arveu i 
 Walchmei. 523 
 
 Ac g6edy dyvot Arthur, megys e de- 
 chreuassam ni i dy6ed6yt. hyt en traeth 
 Llychlyn. Eicólff a holl niver i 6lat ygyt 
 ac ef a deuth en erbyn Arthur, a dechreu 
 emlad ac ef. A góedy ellóg llaóer o creu 
 a góaet o pop parth or dióed e Bryt- 
 anyeit a orvuant kan lad Ric6lf a llaòer 
 oi 6yr ygyt ac ef. Ac góedi kafael or 
 Brytanyeit e vndygolyaeth kyrchu e din- 
 asoed a orugant. ac eu lloski a góascaru 
 eu pobloed. ac ni orfoóyssasant hyt pan 
 darvu udynt darestwg holl Lychlyn a 
 Denmark 6rth arglóydiaeth Arthur. Ac 
 g6edy darvot henny ef a urdós Lle6 ap 
 Kynvarch en vrenhin en Llychlyn. 524 Ac 
 odyna et hóyliaód enteu ae lynges hyt en 
 Freinc. Ac góedi kyoeiriao i torvoed de- 
 chreu anrheithiaó e 6lat o pop parth a or- 
 ugant. Ac en er amser h6n6 et oed Frollo 
 en dy6ysa6c ar Freinc. adan Lew neu Leo 
 amheraódyr Ruvein en i llyóiaó. Ac 
 góedi clybot o Frollo dyvodedigaeth Ar- 
 thur, efe a kynnullaod holl varchogion 
 Freinc. ac a deuth i emlad ac Arthur, ac 
 ni alios órthóynebu ida6, kanys ygyt ac 
 Arthur et oed holl ieuenctyt er enyssoed 
 ar ryoresgynasei. Ac 6rth henny kymeint 
 a dyóedyt i vot ygyt ac ef o lu. ac et oed 
 anhaód i un tyóysawc neu i nep i erbyn- 
 ia6 neu gorvot arna-6. kanys ygyt ac ef 
 hevyt et oed er ran oreu o Freinc. er lion 
 ar ry gónaethoed i haelder ef en róymedic 
 oy gariat enteu. Ac g6edy góelet o Frollo 
 yr ry dygóydaó ef en er ran góaethaf or 
 emlad. en e lie adaw e maes aoruc ac igyt 
 ac echedic o niver ffo hyt en Paris. Ac 
 eno kynnullao attaó i 6askaredic pobyl. a 
 chadarnhau e gaer. a mynnu eilchóyl emlad 
 en erbyn Arthur. 525 A hyt tra edoed en 
 mynnu angóhanegu a chadarnhau i lu o 
 kanh6rth6y y gymydogion. en dirybyd e 
 deuth Arthur ae lu ae góarchai enteu en e 
 dinas. Ac góedy llithraó mis heibiaó. a 
 
 dolyriaó o Frollo góelet e pobyl en aballu 
 o ne6yn. gorchymyn a gónaeth i Arthur 
 dyvot ell deu i emlad. ar h6n a orfei on- 
 adynt kymerey kyuoeth e Hall hep lad nep 
 oc eu gwyr. Gwr maór i dwf oed Frollo 
 ae angerd ae gleóder ae kedernit, ac o 
 achaws emdiriet yr nerthoed heny et arch- 
 assei ef i Arthur dyvot i neilltuedic emlad 
 ac ef. kan tebygu kaffael ford iechyt o 
 heny. 526 Ac góedy mynegi hyny i Arthur 
 llaóen vu kanthao. ac en e lie anvon atta6 
 a dyöedyt i vot en paraót i kadu. ac i 
 gnóeuthur er amvot h6n6. Ac g6edy kad- 
 arnhau er amvot h6n6 o pob parth hóynt 
 ell deu a deuthant en hard 6edus hyt 
 emeón enys oed eythyr e dinas. ar bobloed 
 o pob parth en arhos ac en syllu pa dam- 
 6ein a darfei udynt. 527 Ac eno e deuthant 
 en hard 6edus ky6eir en eiste ar deu varch 
 enryvet i eu buanet. ac nit oed para6t at- 
 nabot i p6y onadynt e delhei e vudygol- 
 iaeth. Ac g6edy sevyll onadynt a der- 
 chavael eu haróydion o pob parth. dangaós 
 e spardyneu a orugant yr meirch ac gossot 
 pob un ar i gilyd e dyrnodieu m6yaf a ell- 
 ynt a gónaethant. ac eissioes kyoreiniach 
 et aröedós Arthur i gleif kan gochel dyr- 
 na6t Frollo. Arthur ae góant empen i vron. 
 ac en heróyd i nerth ef ai bóriaód hyt e 
 daiar. Ac en e He noethi cledyf a gónaeth 
 a mynnu Had i ben. pan gy vodes Frollo en 
 kyflym ac escynnu i gledyf a góan dyrna6d 
 angheuaól en doyvron march Arthur, hyt 
 pan dygóydassant Arthur ar march yr 
 lla6r. Ac ygyt ac e góelsant e Brytanyeit 
 eu brenhin en syrthiaó o vreid e gallud eu 
 hattal heb tori er amvot. ac o yn vryt 
 kyrchu e Freinc. Ac val et oedynt en 
 mynu torri e kynghreir enachaf Arthur en 
 kyvodi en kyflym 6ychyr. ac en derchavael 
 i darian ac en kyrchu Frollo. A sevyll en 
 agaws a g6naethant a neóidiaó dyrnodeu. a 
 llavuriao pob un i geissiaw angeu oi gilyd. 
 Ac or dióed Frolla a gauas ford, a tharaö 
 Arthur en i dal a gónaeth. a ffei na ry 
 bylhey e cledyf ar vodroieu e penfsetyn. ac 
 attoeth ef ar ry kassey dyrnaót agheuaól. 
 Ac góedi góelet o Arthur i lóryc ae darian 
 ae arveu en cochi kan i 6aet enynnu o lit 
 a góychyr erlloned aoruc. A derchavel 
 kaletvolch ac oi holl nerth gossot a gónaeth 
 ar helym ar penfestyn a ffen Frollo a holl- 
 es en deu hanner hyt e dóy esgóyd. Ac 
 or dyrnaót h6nn6 dygóydaó agónaeth 
 Frollo. ac ae sodleu maedu e daiar. ac ellög 
 i eneit gan er a6el. Ac g6edy honni heny 
 tros e lluoed. brysiaó a gónaethant y ki6- 
 daótóyr ac egori pyrth e dinas ae rodi i 
 Arthur. 528 Ac góedy kaffel o honaó e vud- 
 
536 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 ygoliaeth hono. ef a ranóys i hi en d6y ran. 
 ar neill ran a rodes i Hyóel ab Emyr 
 Llyda6. ac gorchymyn idaó mynet i estóg 
 Góitart. ac enteu ehun a ran arall kantlia6 
 i oreskyn e góladoed ereill en eu kylch. 
 Ac en e He ygyt ac e deuth Hy6el yr 6lat 
 ef a gyrch6s e keyryd ar dinassoed. A 
 Góitart góedi llaóer o ymladeu en dualus a 
 gynihellós i órhaii i Arthur. Ac ydyna 
 Góasgóyn o flam a haiarn a anrheithiós ae 
 tkyoysogion a darestyngós i Arthur. 529 Ac 
 góedi llithraó na(5 mlyned heibiaò a 
 darvot i Arthur gorescyn holl góladoed 
 Ereinc 6rtli i vediant ehun. ef adeuth 
 eilchóyl i Parys. Ac eno y delys 
 lys. Ac eno g6edy galó paób or escol- 
 eigion ar lleigion kadarnhau a gónaeth an- 
 sa 6d e deyrnas. a gossot kyvreithieu a 
 chadarnhau hedóch a thangnheved tros er 
 holl deyrnas. Ac ena er rodes ef i Bedóyr 
 i pen trulliat Normandi a Elandrys. Ac 
 i Kei i pen sóyclwr er rodes Angi6 a Feit6. 
 a llaóer o wladoed ereill yr dylyedigion 
 ereill. a oedynt en i wasanaeth. Ac odyna 
 góecly hedychu a thangnhevedu pob lie or 
 dinassoed. ar pobloed. pan etoed e göaian- 
 h6yn en dechreu dyvot ef a enichóelós 
 tracbeuyn i enys Prydein. 530 
 
 Ac val et oed goilva e sulgóyn en dyvot 
 góedy e veint vudygoliaeth hono. o pob lie. 
 ygyt a dirvaor lewenyd ef a vyn6s daly 
 llos en enys Prydein. a g6isca6 i coron am 
 i pen. ac ygyt a heny. góahaód attaó e 
 brenhiued ar tyóysogion a oedynt wyr 
 ida6 o pob He. or a orescynasei. 6rth en- 
 rydedu er wilva honno en vrenbinaol en- 
 rydedus. ac i atneóydu kadarnhaf tagnhev- 
 ed er rygthynt. 531 Ac g6edi menegi ohonaö 
 heny oi kyghorwyr ae anóylieit. ef a gavas 
 en i gyghor mae eghaer Llion ar Wysc e 
 daliei i lys. kanys or dinassoed kyvoethoc- 
 af oed ac adasaf ir veint 6ylva hono. Sef 
 achaós oed yr neill parth yr dinas er redei 
 er an6on vonedic hono. ac ar hyt hono e 
 gellyut e brenhined a delhynt tros e nior- 
 oed dyvot en eu llogeu hyt idi. Ac or 
 parth arall góeyglodieu a foresteu en i 
 thekau. ac ygyt a henny adeiladeu a llys- 
 oed brenhinaól endi oy me6n. a they eureit. 
 megys nat oed en e teyrnassoed tref a kyn- 
 liebykyt i Rufein or ryodres namyn hi. 
 Ac ygyt a heny arderchaóc oed o d6y 
 eglóys arbennic. un onadynt en arderchav- 
 edic en anryded Wl neu Iulius verthyr. a 
 chófent o 6erydon en talu moliant i duo 
 endi en 6astat dyd a ros en enrydedus 
 urdasseyd. Arall oed en anryded Aaron 
 kytymdeith e merthyr h6n6. a chófent en 
 hono. o can on wyr riola6dyr. Ac ygyt a 
 
 heny hevyt ardercha6c oed o deu kant es- 
 col o athraon a doythion a etnebydynt 
 kerdediat e ser. ar amravailion kelvydodeu 
 ereill. kanys en er amser k6n6 e kefit endi 
 or seith kelvydyt. Ar rei heny tr6y ker- 
 dediat e ser a vynegynt i Arthur llaóer or 
 damóeinieu a delynt rac Ha6. Ac or ach- 
 óyssion henny oil e mynóys Arthur eno 
 daly e llys. 532 Ac odyna gwedi ellóg ken- 
 nadeu troy amrauaylion deyrnasoed. góa- 
 haód paób aorucpóyt. ac o teyrnassoed 
 Preinc. ac or amravailion enyssed ereigiaón 
 or a dyleynt dyvot ir llys. 533 
 
 Ac 6rth henny e deuthant eno Ara6n 
 vap Kynvarch brenin Escotlont. Urien i 
 vra6t brenin Reget. Kadoallawn llaóhir 
 brenhin Góyned. Meiric brenin Dyvet. 
 Kador llemenic brenin Kernyo. a thri 
 archescob enys Prydein. nit amgen arch- 
 escob Llundein. ac un kaer Evraoc. a 
 Dyvric archescob kaer Llion ar Wysc e 
 penhaf o nadunt. a legat i pap Puvein 
 oed. ac ygyt a henny eglur oed oe 
 santolaeth ae vuchoed. kanys pop kyv- 
 ry6 clevyt or a vei ar dyn ef ae g6? redei 
 tr6y i wedi. Ac ygyt a heny 6ynt a 
 deuthant tyóysogion or dinassoed bonedic 
 nid amgen. Morud iarll Kaergloeo. Meur- 
 ic. neu Mor. iarll Kaerfrangon. Anara6t o 
 Amóythic. neu o Salsbri. Marchyd o Gaer- 
 weir. Aelwyn G6enyi6ic. neu Arthal. a 
 Waróic. Oóain o Gaerwallaóc. neu o Gaer 
 Lleon. Górsalem o gaer Gynvarch. neu 
 Eursalem o gaer Llyr. Kynvarch iarll 
 kaer Keint. Gwallaóc ap Llyennaóc o Am- 
 óythyc. Ionathal o gaer Dor. Boso. neu 
 Bodo. o Jlydychen. Ac eithyr y rei heny 
 llaóer o wyrda nyt oed lei eu boned nac eu 
 teilyncta6t nor rei henny. nit amgen Dun- 
 a6t furr mab Pabo Post Prydein. Keneu 
 vab Koel. Peredur vab Elidyr. Grufyd ap 
 Nogoyt. Peyn ap Cla6t. neu Regein vap 
 Klaod. Edelyn vap Kelydaoc. Kyngar vab 
 Bangau. neu Angen Kynvaor. Gorbouiaón. 
 Maskoet Cloflaót. neu Maessvvic Cloff. Run 
 vap Nóython. a Chynvelyn vab Trunyat. 
 Kattied vab Kadell. Kynllith. neu Kyn- 
 dilic. vab Nóython. neu Novton. Kyhelyn. 
 Górgant. Gweir. Katvan. Ac ygyt a heny 
 llaóer o wyrda a vydei vlin eu datganu. 
 Ac or ynysoed e deuth Gillam6ri brenin 
 Ióerdon. Melóas. neu Gillamóri arall. bren- 
 in Islont Doldan brenin Gotlont. G6yn- 
 6as vrenhin Ore. a Lle6 vab Kynvarch 
 vrenin Llychlyn. ac Ethel brenin Den- 
 mark. Ac or parth arall yr mor o Freinc. 
 Holdin tyóysawc Róytyn. neu R6ythen. 
 Leodegar iarll Boloyn. Bed6yr. neu Bet- 
 6yr pen trulliat. tyóyssaóc Normandi. B6r- 
 
BRUT C. AB ARTHUR. 
 
 537 
 
 el ty6yssa6c Cenomau. Kei. pen sóydwr 
 Arthur. tyóysaóc Angióf. Gwittard tyóys- 
 aóc Peittóf. ar deudec Gogyvurd o Freinc. 
 a Gereint Carnwys en eu blaen. Hyóel 
 vab Emyr Llydaó. a llaöer o wyr gyt ac ef. 
 a rykir vydei meneg kymyrred pob un or 
 rei hynny ar óahan. 534 
 
 Ac góedy emgynnullaö ygyt or niver a 
 dyóedasam ni uóchod. ar tri arcliescob a 
 oed eno i wisca-6 e deyrnóisc am Arthur ac 
 i dodi e goron am pen Arthur. Ac ena y 
 gorchymyuóyt i Dyvric archescob góassan- 
 aythu er oferen. A ffan darvu gwiscaó am 
 Arthur mynet aoruc parth ar eglóys ar 
 deu archescob un o pob tu ida6 en kyn- 
 nal i dillat. Ac oi vlaen et oedynt en 
 aróein pedóar cledyf noithion eureit en ar- 
 6yd i vot ef en arnheraódyr. a henny oed 
 eu breint. nit amgen Araón vab Kynvarch 
 vrenhin er Alban. a Chatwallaón llaóhir 
 vrenhin Góyned. a Meuric vrenhin Dyvet. 
 a Chadór vrenhin Kernyo. en mynet oi 
 vlaen yr egióys. Ac et oed e kovennoed 
 en kauu pob tu udynt o amryavael gyöyd- 
 oliaetheu ac organ or pyrkeu teckaf a 
 chyssonaf or a ellyt i gafel ar e daiar. 
 Ac ena or parth arall et oedyt en dóyn e 
 vrenines en wiscedic o vrenineidoisc a 
 choron o laörwyd ami ffen. ac eskyb ac a 
 manachesseu gyt a hi yn mynet yr eglóys. 
 Ac oi blaen hitheu et oed pedeir góraged 
 e pedóar brenin a oedynt o vlaen Arthur, 
 a cholomen buróen en llaó pop un or 
 góragecl. 535 A ffan darvu e góasanaeth en 
 e dóy eglóys. 6edi mynych emclreidiaó or 
 niveroed or eglóys p6y gilyd i 6randa6 am- 
 ryval gyóydolaetheu or organ teckaf. dyv- 
 ot yr llys aorugant a diosc e göiscoed bren- 
 hinaól yamdanadunt agóiscaó escafÿn wisc- 
 oed amdanadunt a mynet i voyta yr neu- 
 ad. Ar neill parth yr neuad et aeth 
 Arthur i eiste ar g6yr ygyt ac ef. ar parth 
 arall yr neuad et aeth Goenhoivar ar 
 góraged î eiste. val et oed hen deva6t ena 
 pan daliai vrenin lys. 536 A ffan darfu gos- 
 sot paób onadunt val e ryglydei i enryded. 
 e kyvodes Kai i vyny a oed pen sóydór i 
 Arthur, a góisc o ermin amdanaó. a mil o 
 dyledogion gyt ac ef or un ry6 6isc i was- 
 anaethu o gegin. Ac or parth arall e 
 kyvodes Betwyr i pen trulliat. a mil gyt 
 ac enteu en adurnedic o un ry6 wise, en 
 g6asanaethu o vedgell. a dogned o lestri 
 goreureit. Ar parth et oed en g6asan- 
 oethu ar e vrenines et oed dogned o niver 
 hard, o amryualion wiscoed. en góasan- 
 aethu. val ed archei hen devaot. Ac ar 
 vyrder nit oed or teyrnasoed a allei emgyf- 
 elybu o pyuoeth a drythyllóc ac amylder 
 
 pob da endi ac enys Prydein. Ac a oed o 
 wyrda clodvaor provadoy en wyr i Arthur, 
 un arver oedynt oil o veirch ac arueu a 
 góiscoed a moes a mynut. Ar góraged a 
 vei orderchadeu yr milóyr heny or un ry6 
 wiscoe6 ed arverynt. Ac ni mynei un 
 wreic nac un voroyn en er oes hono un g6r 
 en orderch idi nauryn gwr a vei brovedic 
 yn milóriaeth. kanys dióeiriach vydei e 
 góraged o heny. a deórach a durvingach 
 vydei e g'6yr o heny. 537 
 
 Affan darfu udynt voyta 6ynt a aethant 
 allan odieithyr e dinas. i beri dangaós am- 
 ryaóailion góarëeu ac en enóedic dangaós 
 aróyd ymwan. ac evelly góare pedyt a 
 march ogy on affob kyvryo amryavael war- 
 eon a 6elit eDo. Ar góraged en edrych ar 
 heny. i ar e muroed ar feuestri. Affob un 
 onadynt ena a vydei ae gol6c ar y gwr 
 m6yaf a garei. Ac yr góeith godeu ed 
 emdangosjTit velly yr góyr nióyaf a gerynt. 
 yni vei gogoniant yny gwyr i dangaós eu 
 milóriaeth ac eu gòrhydri eggóyd e gwrag- 
 ed móyaf a gerynt. ar nep a vei vudygaol 
 en e góarëeu heny. kystal e telit ida6. a 
 chyt bei em bróydyr wythlaón. i gynnal 
 tir a chyvoeth. a henny o dry r or. neu drys- 
 sor Arthur. 538 Ac gwedi treuliaó onadynt 
 yny mod h6n6 tridieu a theirnos. e pedóer- 
 yd dyd. e gelóyt ar ba6b i un lie. i dalu i 
 óasanaeth idaé. a heny val e reglydunt. ac 
 i rei e rodet eno e dinassoed. ac i ereill e 
 kestyll. ac i ereill archescopaódaetheu. ac i 
 ereill e manachlogyd e lie e bei er un or 
 ry6 rai henny en wac. 539 
 
 Ac ena et aeth Dyvric archescob en er- 
 midór a górthaót i archescoba6t. Ac ena 
 er rodet en i le enteu en archescob Dewi. 
 a gwr buchedaól esbrydaól dóyóaól oed 
 h6n6. Ac eóythyr i Arthur oed ac adas 
 ida6 enryded. Ac en lie Sampson arches- 
 cob kaer Efra6c e rodet Teila6 escob Llan 
 Daf. a henny o eiriaól Hy6el ap Emyr 
 Llyda6. kanys gwr d6y6a6l buchedaól oed 
 Teilaó. Ac ena e g^vnaethp6yt Morgant 
 en escob eg kaer Vudei. a Iulian egkaer 
 Wynt. ac Edeuluyrth. neu Ecllithrych. 
 enghaer Alclut. 540 Ac val et oedynt en 
 lluüiaethu pop peth o henny. enachaf e 
 góelynt deudeggwyr prud oydiaóc hard, a 
 chainc o olióyd en lla6 pob un onadunt. 
 en aróyd eu bot y genadeu. a dyvot en 
 araf vfyd dangnevedus yni doethant gar 
 bron Arthur. Ac en i annerch o bleit 
 Lies amheraódyr Ruvein. a rodi llythyr en 
 llaó Arthur, ar amadraód h6n endaó. 541 
 
 Lies ameraódyr Ruvein en anvon an- 
 nerch i Arthur brenin e Brytanyeit yr 
 henny a hayd6s. Anryved m6y no meint 
 
538 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 genyvi dy greulonder di ath envydroyd 
 ath syber6yt di Arthur, kanys o anian 
 envydr6yd e sarheaist di ruveiniaol emer- 
 odraeth. A ryliwyr yr 6yt en góneuthur 
 ia6n i sened Ruvein. kanys kared va6r 
 y6 kodi Ruvein. e brenhinoed er holl vyt 
 en darestóg idi ontydi y sy en attal teyrn- 
 get a dylae hi Ruvein i chael. Ac a gav- 
 as Wl Kassar emerodyr ac emerodron 
 g6edy ef. ac gyt a heny. llaóer o enyssed a 
 darestygóyt i Ruvein. a gribdeilaist ti. 
 A sened Ruvein a varnod aruaót am heny 
 i dyvot erbyn Awst nessaf i Ruvein i 
 gymryt y varn a vynont twy i rodi arnat. 
 Ac yth dyvynnu i doetham ni yn deudec. 
 Ac oni dovi. neu doi. er a deuyr yma i 
 ovyn ia6n iti. am sarhedau Ruvein val y 
 barno cledyf y rot a hóynt. 542 
 
 Ena er aeth Arthur en i gyghor. Ac i 
 dy6at Kad6r iarll Kerny6 argl6yd vrenin 
 eb ef. mae arnaf i ofÿn gorvot o lesced ar 
 e Brytanyeit rac hyt er ym en segur yg- 
 góledau a masóed ac emdivan a góraged. 
 henny a d6c yn gleóder ni. a nyni a dylem 
 dyolch i wyr Ruvein. dyvot hyt ema yn 
 kyfroi ni. 543 Ena a dyóat Arthur. Ha 
 wyr da hyt en hyn e roesech ym gyghor 
 da fróythlaón. ac yr aórhon i mae reit 
 6rth gyghor da. Ac am henny medylióch 
 baób am gyghor da grymus. Ac yr awr- 
 hon o un vryt rodóch ech kyghor. ac en 
 doeth racvedylioch pa beth a vo ia6n i 
 atteb en erbyn or attebion hyn. kanys 
 pa beth bynac ar a racóeler en da en e 
 blaen ygan doethion. pan deler ar e g6eith- 
 ret ha6s e dyodever. Ac 6rth heny haós 
 e gallon ninheu dyodef ryvel gwyr Ruvein 
 os o gyfredin kytundep a chyt kyghor en 
 doeth er racvedylion ninheu pa wed e gall- 
 om ni góanhau eu ryvel hóynt. Ar ryvel 
 hónnó. heróyd e tebygafi. nyt ma6r reit i 
 ni i hofynhau. kanys andyledus e maent 
 h6y en erchi teyrnget o ynys Prydein. 
 kanys ef a dyóeit dylyó i talu idaó 6rth y 
 ry talu i Wl Kesar ac i ereill góedi ef. A 
 henny o acha6s tervysc ac andundep er r6g 
 en lien dadeu ni nyhunein a dugant wyr 
 Ruvein yr enys hon. Ac o treis y gónaeth- 
 ant en tretha-61. Ac 6rth heny pa beth 
 bynac a gafer o treis a thóyll a chedernyt 
 nyt o dylyet kynhebyc h6n6. p6y bynac a 
 dycco treis peth andyledus e maent h6y en 
 keissiao teyrnget y genymni. en kynhebyc 
 i henny ninheu a deisyvon teyrnget 
 y genymni. en kynhebyc i henny 
 ninheu a deisyvon teyrnget ygan- 
 thunt hóynteu or Ruvein. Ar kadarnaf 
 ohonam kymereb er hyn a geissio. kanys o 
 goreskynos Wl Kesar ac amherodrion er- 
 
 eill g6edy ef enys Prydein ac o acha6s hen- 
 ny ar aórhon holi teyrnget o henny. En 
 kynhebyc i henny minheu a varnaf dylyu 
 * o Ruvein talu teyrnget i minheu. kanys vy 
 hen rieni inheu gynt a oresgynasant Ruv- 
 ein. ac ae kynhaliasant. nyt amgen Beli 
 vap Dyvnwal. kan kanhorthoy Bran i 
 vra6t. d6c Bwrgóyn. g6edy crogi pedóar 
 góystyl ar ugeint o dyledogion Ruvein. rac 
 bron e porth 6ynt ac ae daliasant tr6y law- 
 er o amseroed. Ac gwedy heny Cóstenin 
 vap B elen a Maxen vap Llyóelyn. po^ un 
 or rei heny en kar agaós i mi o kerenyd. 
 ac en vrenhined arderchaóc o goron Pryd- 
 ein. er h6n góedi i gilyd a kaosant amher- 
 odraeth Ruvein. ac 6rth heny pa ny bern- 
 6ch ch6i bot en ia6n i minheu deisyveit 
 teyrngeit o Ruvein. o Freinc hagen ac or 
 enysed. ny 6rtheb6n udynt. kanys pan i 
 gorescynasam ni deuthant oi hamdifyn 
 nac oi goravun. ac 6rth heny ni órthebón 
 udynt or rei henny. 5li 
 
 Ac g6edy tervynu o Arthur ar i amad- 
 ra6d. ef a erchit i Hy6el ap Emyr Llydaó 
 em blaen er rei ereill górtheb er amadrod- 
 ion ar rydyóedasei Arthur. Ac enteu a 
 6rtheba6d val hyn. Pei treiklei pob un o 
 honam ni a medyliaó pop peth en i vedol. 
 ni thybygaf i gallu o nep o honam ni rodi 
 kyghor goerthvorach na chrynoach na 
 doethach nor h6n a racvedyliaod rac6eledic 
 doethineb er arglóyd Arthur i ehunan. ac 
 6rth henny e peth er racóeles medól doeth 
 anianaól góastat wr. ninheu en hollaól a 
 dylón moli hónó ae kanmaol. en wastat. 
 kanys en heróyd e deliet adyóedi ti o 
 mynni di kyrchu Ruvein. ni pedrusaf. i ed 
 arver6n or vudygoliaeth. hyt tra vom ni 
 en amdifyn en rydit. hyt tra keissiom ni 
 en ia6n. ygan en gelynion ni. e peth e 
 maynt hoy en kam. en i geisiaó ygenym 
 ninheu. kanys p6y bynac a keisio dóyn i 
 vreint ai deliet kan gam ygan dyn. teilóg 
 y6 h6n6 enteu kolli i vreint enteu ai dely- 
 et. Ac 6rth henny kanys gwyr Ruvein 
 essyd en keisiao d6yn er einym ni. hep 
 amheu ninheu a dygón racdynt hóynteu er 
 eidunt. o ryd Duw kenhiat i emgyvarvot 
 oc 6ynt. A llyma kyvarvot damunedic er 
 holl Bryteinieit. llyma darogan sibilla en 
 dyvot en wir. a dywaót dyvot o kenedyl e 
 Brydeinyeit e trydyd brenin er h6n a geif 
 amherodraeth Ruvein. or deu neu dreu i 
 eilenói en ami 6c. megys e dyóedeist ti. er 
 eglur tywysogion. Beli a (Jhóstenin. pob 
 un onadun a vuant amerodrion en Ruv- 
 ein. Ac ar aórhon edym en kaf'ael e trydyd 
 er h6n ed ydes en adaó blaynfet. neu 
 blaynóed. Ruveiniaol enryded. Ac 6rth 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 539 
 
 heny biysia ditheu i kymryt e peth e mae 
 Du6 en i rodi. biysia i oresgyn e peth essyd 
 oi vod en mynnu i oreskyn. Brysia i en 
 arderchavael ni oil. a hyt pan arderclievych 
 titheu. ni ochelón ninheu kymryt g6elieu 
 nac angeu o byd reit. A. liyt pan gefeich 
 ti henny. minheu ath ketemdeithocaaf di o 
 degrail o varchogion arvaoc ygyt a mi i 
 anghóanegu de lu. 545 
 
 Ac g6edy teruynu o Hy6el e parabyl. 
 Ara6n vab Kynvarch a dywa6t val hyn. 
 er pan declireua6d vy arglóyd i dyóedyt i 
 amadraód. ni allaf i traethu om tavaot e 
 veint lyóenyd essyd ym medól inheu. kanys 
 nyt dym kenhyf ar ry g6naetham o emlad- 
 eu yr noil vrenhined a oreskynasam ni hyt 
 hyn. os gwyr Ruvein a gwyr Germani a 
 dyangant en diaerva ygenym ninheu. heb 
 dial arnadunt er aervaeu a g6naethant 
 6ynteu i en rieni ninheu gynt. Achanys 
 araórhone mae darpar emgyvarvot ac h6ynt 
 llaóen j6 kenhyf. A dymunaó et 6yf e dyd 
 e kyvarvydom ni ygyt. kanys sychet eu 
 góaet 6ynt essyd arnafi. en kymeint a pei 
 kafon inheu fynhaón oer góedi i by dón 
 tridieu heb yvet dia6t. Oy a Du6 g6yn i 
 vyt a arhoei e dyd h6n6. melys a 6elieu 
 kenhyfi er rei a gymerön neu enteu er rei 
 a rodón inheu. pan neóitiem en deheuoed 
 ygyt an gelynion. er angeu hono essyd 
 velys er hon a dyodefói vi en dial vy rieni 
 am kenedyl. en amdifyn vy rydit. en ar- 
 derchavael yn brenin. Ac 6rth henny 
 kyrch6n er hanner gwyr a safwn en eu 
 kyrchu. hytpanorfomni arnadunt h6y. kan 
 d6yn eu anryded. et arverom ninheu o 
 la(5n vudygoliaeth. Ac i angh6anegu de 
 lu titheu. minheu a rodaf d6y vil o varch- 
 ogion aruaóc eithyr pedit. 546 
 
 Ac g6edi darvot i pa6b dyóedut e peth 
 a vynhei eg kylch henny. ada6 aorugant 
 pa6p onadunt niver megys e bei i allu ae 
 devnyd en i g6assanaeth. megys et oedynt 
 o enys Prydein ehu trivgein mil o varch- 
 ogion arvaoc. hep e dengmil a adaósai 
 Hy wel brenin Llyda6. A c odyna brenhined 
 er enyssed ereill. kani buasseî deva6t kan- 
 thunt arver o varchogyon. pa6b onadunt a 
 ade6is pedyt e sa6l e gellynt eu kaffael. 
 megys et oedunt or chóech enys. nyt amgen 
 ac Ióerdon ac Islont ac Gotlont ac Ore a 
 Llychlyn a Denmark. Ch6e ugein mil o 
 pedyt g6edi eu riva6. Góedi heny ygan e 
 te6ysogion Freinc. nit amgen o Róthen. a 
 Phortu a Normandi a Cenoman ac Angy6 
 a Pheitt6. pedóar ugein mil o varchogion 
 arva6c. Ac ygan e deudec gogfórd a doth- 
 oedunt ygyt a Gereint deu kant marchaóc 
 a mil o varchogyon arvaoc. Ac esef öed 
 
 eirif heny oil. 151200. o varchogion. sef 
 y6 heny kan mil a dengmil a deugein a 
 deudengmil o varcho ion "eithyr pedyt. er 
 hyn ni ellyt eu rif. 547 
 
 Ac g6edi góelet o Arthur paób en baraót 
 en i wasanaeth. erchi aoruc i paób brysia6 
 oy wlat ac embaratoi. ac erbyn kalan Aóst 
 bot eu kynnadyl oil ygyt em porth Bar- 
 befflwfy en Llyda6. megys a gellynt odyna 
 kyrchu B6rg6yn en erbyn gwyr Ruvein. 
 Ac ygyt a henny menegi a gónaeth i ken- 
 nadeu er ameraédyr na thalei ef teyrnget 
 udunt t6y o enys Prydein. Ac nat er 
 góneuthur ia6n udynt or a holynt et oed ef 
 en kyrchu Ruvein. namyn yr kytnhell 
 teyrnget o "Ruvein idaó ef. megys e barn- 
 asei ef ydylyut. Ac ar heny e kennadeu 
 a aethant or llys. E brenhined a aethant. 
 e góyrda a aethant. ar hyn a erchyt udynt 
 paób en eu ansa6d heb un annot a empara- 
 toasant erbyn er amser tervynedic ud- 
 ynt. 548 
 
 Affan gygleu Lies amera6dyr Buvein 
 geirieu Arthur amdanaó 6rth i genhadeu. 
 gal6 kyghor sened Ruvein atta6 a oruc. 
 Ac or kyghor h6n6 anvon a orugant ken- 
 hadeu ar vrenhined e dóyrein. i erchi ud- 
 ynt nerth i estóng Arthur. Ac ef a 
 doeth attaó 6rth y dyvyn Epistroífós vren- 
 in Groec. a Mustensar vrenin er Affric. 
 ac Aliffantma. neu Aliffatima. brenin er 
 Espaen. ac Hirtacus brenin Parth. a Boc- 
 c6s brenin Medif. a Sertor brenin Libia, a 
 Sertorius brenhin Iturrea. Pandrassus 
 brenin er Eifft. Misapsa. neu Mitipa. bren- 
 in Babilon. Politetes brenin Bithinia. 
 Te6cer due Frigia. Evander brenin Siria. 
 Echion brenin Boetia. Spolitus brenin 
 Kreta. ac ygyt a heny tyóyssogion a ieirll 
 a bar6nyeit a Ua6er o wyr da aoedunt dar- 
 ystyngedic i Ruvein. Ac o sened Ruvein 
 yd oed Lies ameraódyr Ruvein. a Chadell 
 a Meuric a Lepidós a Gaius a Mettell6s 
 a Chocta a Quintus Miluiós a Catalus. 
 Quintus Carutius. Sef oed rivedi hynny oil 
 ygyt. petóar kant mil o wyr ac móy. med 
 un llyvyr. 460100. med e Hall. 400140. 
 nyt amgen deugein wr a chan wr a ffed6ar 
 kanmil o vilioed. neu kanwr a thri ugein 
 mil a fiedwar kant mil. 
 
 Ac g6edy darvot lluniaethu pop peth o 
 heny oy dy6edut y baratoi a wnaethant o 
 ieithret erbyn A6st. Ac ena en duhun 
 kych6yn a orugant parth ac enys Pryd- 
 ein. 550 Affan gavas Arthur diheuróyd i 
 6rth heny. gorchymyn aoruc enteu i Yed- 
 ra6t i nei vab i chóaer ac i Wenh6ivar i 
 wreic llyóodraeth enys Pryde n. a mynet 
 aoruc enteu gyt ae lu parth a Porth Ham- 
 
540 
 
 BKUT G. AB ÀRTHUH. 
 
 6nt. Affan gauas gyntaf 6ynt iniaón oi ol 
 kyrchu e raor a orugant. 551 Ac val et oed 
 6f velly en r6yga6 e mor. a rivedi ma6r o 
 logheu ganthaó. kyscu a oruc Arthur. Ac 
 ef a welei vreucloyt. sef a 6elei eilun arth 
 eu er aóyr en eliedec. a mórmór ma6r. a 
 son a godórd genthi yni debygei Arthur 
 vot ar ba6b or traetheu y houyn. Ac ef 
 a 6elei Arthur ena hevyt dreic en ehedec i 
 6rth e gorlleóin ac echtyóynedigróyd i llyg- 
 eit en goleuhaó e wlat. Ac ena y g6elei 
 Arthur er arth ar dreic en emgyrchu her- 
 6yd e tebygei ef. ar dreic a 6elei en kyrchu 
 en 6ychyr er arth ac oi thana6l anadyl en 
 Uosci ac en i hellóg yr lla6r. Affan def- 
 roes Arthur datkanu i vreudoyt i wyrcla 
 aoed en i gylch. sef val e dehonglasant. 
 dyóeclut mae Arthur a aroydokaei e dreic 
 a doethoed y 6rth e gorlleóin. ar arth a 
 dyóedynt i ar6yd6ccay ry6 anghenvil o 
 ga6r a emladei ac Arthur, ar emlad a 6el- 
 sei Arthur dr6y i hun a aroydokai emlad 
 Arthur ar anghenvil h6n6. a budygoliaeth 
 e dreic a arwydokai gorvot o Arthur. Ac 
 ni chredai Arthur 6ot e dehongyl velly. 
 namyn am i vynediat i gyhórd a Lies am- 
 eraódyr Kuvein. Ac góedi dyvot e dyd 
 drannoeth e doethant h6y ir porth a elóit 
 Barbefflwfì en Llydaó. Ac ena tynnu eu 
 pebylleu a orugant ac eno araó.s en i doeth 
 k6b6l o wyr er enyssed. 552 Ac val e byd- 
 unt velly en eiste 6edi disgynu eno. enach- 
 achaf kennat en dyvot ar Arthur i venegi 
 ida6 dyóot kaor enryved i veint i 6rth er 
 Espaen. a gripdeiliaó Elen nith Hy6el ap 
 Emyr Llyclaó y dreis i ar y góercheiclóat. 
 a mynet a hi hyt em pen mynyd a elóit 
 Mynyd Michangel. A mynet march ogion 
 e wlat en i hoi. ac ni thygiós udynt. kanys 
 os ar longeu ed emlidynt ef. llenói eu llong- 
 eu a 6naey er anghenvil hónó or toneu. yny 
 sodynt. Os ar dir ed emlynynt o greulaón 
 ergydieu i lladei hóynt. neu er rei a od - 
 óedei onadunt ef ai llynkei oil en lledvy6. 553 
 Ac góedi dyvot e nos egheilch er eil a6r or 
 nos kyvodi aoruc Arthur yvynu a mynet 
 ef a Chei i pensóydwr. a Betóyr i pentrull- 
 iat. a mynet ell tri hyt em pen e mynyd 
 haiaeh. Ac eno 6ynt a welynt tanllóyth 
 ma6r o dan yg korun e mynyd. ac en ag- 
 aós i h6n6 6ynt a welynt mynyd a oed lei. 
 A gyru Bedóyr aorugant i edrych pa un 
 or deu vynyd et oed er anghenül endaó. 
 sef e kavas Betóyr yscraf a mynet aoruc 
 en gyntaf i'r mynyd bychan. kani ellyt 
 mynet i h6n6 heb yscraf. Ac ef a clyóei 
 em pen e mynyd góreigiaól goynvan. A 
 dyvot aoruc Bet6yr en daóel ovyna6c i 
 ben e mynyd ae gledyf en noeth en i la6. 
 
 Ac ef a 6elei en eiste 6rth e tanllóyth 
 górach en wyla6. 6ch ben bed newyd 
 gladu. ac en drycyrverth 6ch i ben. 554 Sef 
 adóaót e wrach 6rth Yetóyr. O dydi 
 direitiaf or dynion ep hi. ni 6dosti. ni 
 6dosti or byt pa boen gyntaf a odeuych 
 dr6y agheu ygan esgymunedic ankygel. 
 neu anghenfil. ysyd ena. a dreulia blodeuyn 
 dy ieuenctyt ti. er h6n a d6c Elen nith 
 Hywel hyt ema. ac ema e goruc i lleas. a 
 minheu ae cladas hi en e bed newyd h6n. 
 Ac ef am due inheu hyt ema. am vym 
 bot en vamaeth idi. Ac ef ath divetha 
 ditheu er a6r hon. A g*6ae vinheu om 
 by6 en ol vy anoylverch vaeth. Affan 
 ettoed er anghenvil h6n6 en keissiaw kyt- 
 ia6 amerch i ena rac i ovyn e bu var6 hi. 
 Ac am hynny o gónei di iaón ti a foi rac 
 i dyvot ef ema i gydiaó amyfì. ath oclióes 
 ditheu ema ath dienydu. 555 Ac ena truanu 
 aoruc Betóyr 6rth e orach a dyóedut idi 
 e keissiei 1 hamdifyn hi. Ac en diannot 
 dyvot lie et oed Arthur, a menegi idaó 
 k6b6l or a óelsei. 556 A chóynaó yn va6r 
 a oruc Arthur colli Elen A mynet aoruc 
 Arthur or govlaen ac erchi udunt na del- 
 ynt attaó. oni bei angen arnaó. A mynet 
 aorugant ar eu traet ac adaó eu meirch gan 
 eu hysöeineit. Agaclu Arthur en eu blaen 
 a orugant. Affan deuant eno et oed er 
 anghenvil h6n6 a beroeidieu o gic moch 
 koet ganthaó, 6edi bóytta peth onadynt en 
 lletamrót. Ac en gorfen pobi e rei heny 
 1 et oed. 557 Affan 6eles ef e góyr en dyvot 
 attaó bryssiaw aoruc enteu i v6yta e kic. 
 ac i gyniryt ffon a oed idaó. £ c nit oed 
 lei e ffon . noc et oed anhaód i deu wr ieu- 
 einc kryf i derchauel yórth e llaór. Ac 
 ena tynnu i gledyf aoruc Arthur, a der- 
 chafel i darian ai gyrchu en gyflym kyn 
 derchavel e ffon ohonaó. Ac eno eissioes 
 a derchevis e ffon. ac a drewis dyrnaót 
 ma6r ar darian Arthur eni glyóit e sein em 
 pell, ac eni golles Arthur i glybot oveint e 
 dyrnaót. Ac enynnu aoruc Arthur ena o 
 lit ac angerd. a derchavel kaletvolch. ai 
 daraó en i dal dyrnaót maór eni vyd e 
 g6aet en kudiao i ówyneb ae lygeit. Affan 
 dyóyllaós i olwc llidiaó aoruc er anghenvil. 
 Ac val e kyrchei e baed koed er helór ar hyt 
 hychóaeó. e kyrch6s enteu Arthur ar dor 
 y kledyf. emavel ac ef. ai gymhell eni vyd 
 ar dal i deu lin. Ac en gyflym 6ychyr 
 emlithraó aoruc Arthur yganthaó. ac en 
 ehoybyrdrvt greulaóngryf i gura6 aoruc 
 Arthur a chledyf ida6 eni gavas gosot e 
 cledyf eggóarthaf i ben eni vyd hyt er em- 
 enyd. Ac ena a rodes e ka6r llev va6r 
 athrugar a dygóydaó en un k6ymp vegys 
 
BRUT. G. AB ARTHUR. 
 
 541 
 
 der6en pan voriei g6ynt mawr hi. Ac 
 ena chóerthin aoruc Arthur, ac erchi i 
 "Vetoyr tori i ben. ac rodi ae un or es6ein- 
 eit oy d6yn oy dangaös yr llu en anryved- 
 a6t. 55S Ac ena e dywaót Arthur na chaö- 
 sei ef eirioet er eil g6r a gynhebycei i nerth 
 i hónó er pan vuassei en emlad a Ritta 
 ga6r ara i bilis. nyt amgen no góneuthur 
 o Ritta pilis o gróyn barveu brenined ac 
 ada6 He croen baryf Arthur en uchaf am 
 i vot en bei.af or brenined. Ac erchi i 
 Arthur ehun blingiaó i varyf. ac oni 6nei 
 Arthur heny dyvot i emlad a Ritta. Ar 
 neb a orfei onadunt kymerei y bilis a baryf 
 e Hall. Ac Arthur a gavas e bilis hono. 
 ac a orvu ar Ritta, 559 Affan darvu i 
 Arthur Had e pryf I16116. am er eil 6ilva or 
 nos e doeth oy bebill ar pen gan i esóein 
 oy danga6s en ryvedaot. A thristau en 
 va6r aoruc Hyóel am golli i nith. Ac ar 
 e mynyd liónó e roet en henó o heny allan 
 Bed Men. 560 
 
 Odyna e kerdassant ef ae lu hyt en 
 dinas Angustidinum. Ac g6edi dyvot 
 dr6y er Avon Wen e menegit idaó. vot er 
 amheraódyr 6edi lluestu yn aga6s eno a 
 thorredlu ganthaó. Ac en e lie et oed 
 Arthur ena e lluestós ar Ian er avon 561 
 A gyru en geuhadeu ar er amheraódyr 
 Göalchmei vab Góyar a Boso o Rydychen 
 a Gereint Carnöys. i erchi yr amheraódyr 
 ada6 Freinc. neu vot en bara6t trannoeth 
 i rodi kat ar vaes i Arthur. Ac ena lla6- 
 enhau en va6r aoruc holl ieuenctit llys 
 Arthur o debygu kafael bróydyr a gwyr 
 Ruvein. Ac annoc aorugant i Walchmei 
 öneithur górthgased en llys er amheraód- 
 
 F- 
 
 Ac en diannot et aeth e kenhadeu 
 
 i lys er arnheraódyr. A dyóedut 6rth er 
 amheraódyr kobyl or a archasei Arthur. 
 Ac ena y dywaót er amheraódyr bot en 
 ia6nach idaó ef llióiaó Freinc no mynet 
 ohonei. Ac ena e dywaöt Gaiós nei er 
 amheraódyr 6rth genadeu Arthur, hóy 
 laóer yó a6ch tav. dieu ch6i g6yr enys 
 Prydein noc a6ch kledyveu. Ac ena en 
 diannot. tynnu i gledyf aoruc Góalchmei a 
 Had pen Gaius. ac en chóimóth esgynu eu 
 meirch ef ae gytymdeithion. a dyvot tra- 
 cheuyn. Sef aoruc gwyr Ruvein eu hym- 
 lit i geissiaó gial eu gwr. Sef aoruc Ger- 
 eint Carnóys. kanys nessaf oed yr gwyr a 
 oed en ymlit. emch6elut ar un onadunt ai 
 6an a g6ae6 dróydaó berved eni vyt en 
 var6 yr lla6r. Ac envigen vu heny gan 
 Boso o Rydychen. kafel kelein o bob un 
 oi gytymdeithion ac enteu heb er un. Ac 
 en diannot emchóelut aoruc Boso. ar kynt- 
 af a ky varvu ac ef i v6r6 ir lla6r aoruc ai 
 
 lad en var6. Ac ena sef aoruc gwr aelóit 
 Márcel mut niynnu dial ar Walchmei Had 
 i gytemdeith ai emlit en divudyaoc. sef 
 aoruc Gwalchmei ena emchóelu arnaó. ai 
 daraó a chledyf eni hyll i pen ida6 ar 
 mónógyl hyt i d6y escóyd. a gorchymyn 
 ida6 menegi en ufern oi getymdeith bot en 
 amyl gan e Brytanyeit e ryó grot; hono. ar 
 ry6 orhofder. Ac ogyghor Góalchmei em- 
 ch6elut a orugant en duhun ar e g6yr aoed 
 en eu hymlit a Had a orugant e nessaf 
 aoed i bob un onadunt. 563 Ac val et oed- 
 ynt velly en agaós i goet. enychaf or koet 
 en dyvot attadunt en borth udunt chóemil 
 o Bryteinieit. Ac en e lie dodi ga6r ar 
 wyr Ruvein. ac eu kymynu ac eu kymhell 
 i ffo. Ac eu hymlit yn duhun gan eu Had 
 ac eu b6r6 a daly ereill onadynt. Ac ni 
 alios gwyr Ruvein na Had nep onadunt. 
 h6y. nac eu daly. nac eu b6r6. 564 Ac ena 
 pan gycleu Petres senedór o Ruvein heny 
 i kymyrth enteu dengmil owyr arvaoc 
 ygyt ac ef. a mynet en porth oy wyr. Ac 
 en e He gyru e Pryteinyeit ar ffo eni 
 doethant yr koet e buessynt endaó. o 
 cholli llaóer o wyr o bob tu. Ac ar heny 
 enychaf Edern vab Nwd affymmil o wyr 
 arvaoc en brysia6 en borth yr Bryteinyeit. 
 Ac ena górthóynebu aoruc e Brytanyeit i 
 wyr Ruvein en wra6i 6ychyr en kynhal 
 eu klot ac eu syberóyt. A Petreis a oed 
 val gwr doeth en ruoli i wyr. ac en eu 
 kyghori i gyrchu ac i óiliaó. 565 Affan óeles 
 Boso o Rytychen heny gal 6 a oruc enteu 
 attaó or góyr gleóaf a deóraf niver da i 
 veint. a dyóedut órthynt val hyn. A un- 
 byn deulu eb ef. kanys heb gyghor e doeth- 
 am i dechreu emlad a gwyr Ruvein. reit 
 y6 yn emoglut rac an dygóydaó en ran 
 geóilydus or emlad. kanys o dygóydón. 
 collet a góarthaet a gafón ac inni ac i 
 Arthur. Ac am heny wyrda emogonian- 
 n6n ninheu en fynniant a gleóder. Ac 
 emogel6n rac antyngetven geóilydus. a 
 nessaón en wraól duhun ar Petres. neu 
 Petreiós. i geissiaö i daly neu i lad. 566 Ac 
 ena en diannot o annoc Boso dyvot aorugant 
 en ed oed Petreis. ac emavael aoruc Boso 
 ac ef ae dynnu yr lla6r. Ac ena e bu 
 vroydyr galet amgylch Petreis. ac or dióed 
 e gorvu e Brytanyeit a d6yn Petreis en 
 garchar6r eni doethant i berved eu g6yr 
 ehun. Ac ena o neóyd mynet i emfust a 
 g6yr Ruvein. g6edy daly eu te6ysa6c ac 
 eu kymhell i ffo. ar ni ladasant ac ar ni 
 bu wi6 eu daly. Ac or dióed emchóelut 
 aorugant ar eu kytvarchogion a chymryt 
 a vynassant o espeil g6yr Ruvein. a dyvot 
 en ed oed Arthur ar carcharorion gan- 
 
542 
 
 BRUT G. AB ARTHUR, 
 
 thunt. A menegu awnaethant i Arthur 
 k6byl oc eu dam6eyn. 567 A lla6en vu 
 Arthur am gafael dechreu da en i absen ar 
 wyr Ruvein. Ac ena e gorchymynós 
 Arthur i Yetóyr i bentrulliat ac i Cadór 
 iarll Cernyö. ac i deu deóyssaóc ereill gyt 
 ac 6ynt. mynet i anvon e carcharorion i 
 Baris rac kyhord gwyr Ruvein a*h6ynt ar 
 e ford i 6neuthur cam udunt eni elynt i 
 veon kastell. 668 
 
 Pan 6ybu gwyr Ruvein henny e peris 
 er amheraódyr ethol pymthegmil o wyr 
 arvaoc. ac en gellóng nos or blaen i y rag- 
 ot e karcharorion i geisiaó eu rydhau. Ac 
 em blaen e niver h6n6 et aeth Wlteiós 
 senedór a Chadell a Chóintus Caóritius. ac 
 Evander brenin Siria a Sertorius brenin 
 Libia, A cherdet aomgant eni ga6sant le 
 adas i araós eu karcharorion. A thran- 
 oeth e bore e cychóynós e Brytanyeit tu a 
 Faris ar karcharorion ganthunt. A ffan 
 deuant yr lie et oed e pyt udunt. en dian- 
 not e kyvodes gwyr Ruvein udunt ac eu 
 goaskaru. 569 Ac en e lie en duhun gyghor 
 emranu aorugant hóynteu. nit amgen no 
 rodi Betóyr a Rissert i óarchadó e kar- 
 charorion. Ac em blaen e bedinoed i 
 emlad et aeth Kador iarll Kerny6 a Borell 
 te6yssa6c. Ac en dirvaol emrodi aoruc 
 gwyr Ruvein i geissiaó rydhau eu karchar- 
 orion. Ac 6ynt a gaósynt henny pei na 
 delei Góittard teóysaóc Peittóf a their mil 
 
 wyr da ganthaó. am 6ybot vot pyt vdunt. 
 A ffan emgaósant ygyt górthóynebu en 
 wraól a orugant i wyr Ruvein. a thalu 
 p6yth udunt eu t6yll ac eu brat. 570 Ac 
 ena e collet Borellus deóysaóc. pan gyv- 
 arvu Evander vrenin Syria ac ef. A 
 h6n6 ai g6ant ef a g6ae6 dróydaó eni golles 
 ei eneit. Ac ena ygyt e collet ped6ar- 
 g6yr da. Hirlas o Pune. a Meuric. a 
 Chad6r. ac Alliduc o Dindagol. a Her 
 vab Ithel. Ac yr kolli henny ny adaód e 
 Brytanyeit eu plygu na rydhau er un or 
 karcharorion. Ac or di6ed kymhell gwyr 
 Ruvein ar ffo. ac eu hymlit. ac ei Had en 
 er ymlit h6nw. Ac ena e lias Ulteiós. ac 
 Evander brenin Syria. Ac g6edi kafael 
 or Brytanyeit e vudygoliaeth ena. anvon 
 aorugant e karcharorion hyt em Paris. 
 Ar rei a deliessit e dyd h6nw en aghóanec. 
 Ac odyna erachöelyt ar Arthur en lla6en. 57 ' 
 
 Tristau en va6r aoruc Lies amheraedyr 
 ena am vethu ida6 dechreu i emlad. Ac 
 emgyghor aoruc ef ai wyrda pa peth awnei. 
 ai mynet i Ruvein drachevyn. ai anvon en 
 
 01 porth odyno ygan Leo amheraódyr. sef 
 e kaosant en eu kyghor mynet e nos honno 
 hyt en A6vern. Ac en e lie a elóir Leu- 
 
 grys e bu ef ai lu e nos bono. 57 * A ffan 
 gycleu Arthur henny mynet aoruc enteu 
 ef ae lu i dyfryn e deuynt h6y ida6. Ac 
 eu haros eno dranoeth. A henó e lie 
 h6n6 Glyn Suegia. neu Senan. A gossot i 
 varchogion aoruc Arthur ar.neilltu. a 
 Morud deöyssaóc kaer Loe6 en eu blaen. 
 A ranu i lu e am heny en seitli. neu 6yth 
 bydin. Ac em pop bydin et oed pym mil 
 a ffym kant a dengöyr a deugeint a ffyni 
 wyr echóanec. A heny en gyóair o arveu. 
 A henny o wyr provedic en emladeu. 573 
 Ac 6edi eu paratoi en gymhedraól eu 
 paryat dróy dysc arveru emlad eu dyscu a 
 6naethp6yt i gyrchu ac i ara6s eni orfynt 
 ar eu gelynion. Ac em blaen un or byd- 
 inoed e rodet Ara6n vrenin Escotlont. A 
 Chad6r iarll Kernyo un onadunt ar deheu 
 ac arall ar ass6. Ac em blaen arall onadunt 
 e rodet Boso o Rytychen. A Gereint 
 Carnöys. Ac em blaen e dryded er rodet 
 Achel vrenin Denmark. A Llew vab 
 Kynvarch brenin Llychlyn. Ac em blaen 
 e betóared er rodet Hyvel ap Emyr Llyd- 
 a6 a Góalchmei nei Arthur. Ac en ol er 
 rei heny e gossodet pedeir ereill. Ac em 
 blaen un onadunt e gossodet Kei pen 
 s6ydwr. a Betóyr i ben trulliat. Ac em 
 blaen er eil vydin er rodet Holdinus dy- 
 óyssaóc Ruteua G6ittarddy6yssa6c Peittóf. 
 Ar dryded e gossodet Ewein o Gaer Lleon. 
 a G6yn6as o Gaer Wynt. neu gaer Keint. 
 Ac e betwared a rodet i Urien o Gaer 
 Vadon a Górsalem o Dorcestyr. Ac ar ol 
 heny et oed Arthur ehun e lleng o wyr 
 gantha6. A gossot a peris e dreic eureit 
 oi vlaen. kanys hono oed ar6yd gan Arthur 
 o d6yn e gwyr a vei vrathedic hyt attei, 
 Sef j6 rivedi lleng ch6ech a thriugeint a 
 ch6e chant a ch6e mil. 
 
 Ac ena e dywa6t Arthur val hyn. 
 Awyrda eb ef. vyghyt varchogion i y6ch 
 ch6i a chóichói wyrda aoruc enys Prydein 
 en ben ac en arglóydes ar dec teyrnas ar 
 ugeint. a ffei na bei ch6ich6i ni bydei 6ch 
 hi na theyrnas arall. Ac onyt tr6y a6ch 
 nerth chwi ettóa nyt oes imi orvot ar wyr 
 Ruvein. A thróy nerth Du6 ar einóch 
 ch6itheu ni a orfenwn dial ar wyr Ruvein 
 eu traha ac eu geirieu divanoedic en an 
 kyveir en keissiaw d6yn an rydit ygenym. 
 A gedóch chóitheu dros gof e seguryt a 
 gaósaöch ar emdydan a góraged. ac ar 
 g6are er wydbóyll. ar set. ar dapplys. 
 Koffewch bellach a6ch gle6der ac a6ch 
 milóriaeth a6ch clot. A byd6ch duhun 
 
 dióosgo pan del gwyr Ruvein yr glyn 
 attaóch. a lledóch hóynt val e lladeuch 
 esgribyl. Ac ni thebygant h6y Uevasu o 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 543 
 
 honani ni rodi kat ar vaes udunt. Ac o 
 góneóch chói er emyded a eidunoch 6rth 
 a6ch bod or gallu ar mediant a vo imi. Ac 
 a oreskynoch oc eu tir ac en kestyll ac eu 
 heur ac eu hariant. yochi oil e rennyr 6rth 
 c6ch bod. Ac ena e dywaót pa6b onadunt 
 un duhun e góneint hyn a orchyinynnós 
 Arthur yn oreu ac e gellynt. 
 
 A phan wybu Lies amera6dyr vot Ar- 
 thur ai lu evelly ni oruc enteu ena namyn 
 pregethu oy wyr. ac eu dyscu. a menegi 
 udunt e dylyei Ruvein estóng idi or 
 dóyrein hyt e gorlleóin. A chofeóch 
 chóitheu emae a6ch tadeu ac a6cb hen 
 dadeu. ac aóch rieni a gynheliis Ruvein en 
 benaf oc eu duhundep ac eu milóriaet'i ac 
 eu gle6der. A chofewóh chóitheu hedió 
 a6ch hanvot or gwyr da henny. Ac na 
 ochelóch hedi6 a6ch agheu er kynnal Ru- 
 vein m6y noc e gochelasant hóynteu. kanys 
 teyrngetoed a doethant i Ruvein o bob 
 g6lat. a6ch rieni ch6i a gavas eu mynu on- 
 adunt. A cli6itheu a geföch oc aoresgyn- 
 noch gyt a minheu er hyn goreu a gavas 
 aöch rieni. Ac am hynny wyrda nit yr fib 
 edodym ni ema namyn yr emlad en duhun 
 en erbyn an gelynion. Ac am henny wyr- 
 da kyboynt gleó hóyntó ar er uthyr kyntaf 
 sefóch chóitheu en duhun gadara. Ar nep 
 a savo en da ar dechreu kyvrang. gna6t vyd 
 ida6 i orfen en vudygaol. 
 
 Affan darvu yr ameraódyr i emadraöd 
 g6isca6 en diannot a oruc gwyr Ruvein 
 k6byl oc eu harveu a dyvot yr glyn et oed 
 Arthur. A chyn eu dyvot yr glyn bedinaó 
 a orugant en deudeng mydin. ac em pob 
 bydin o varchogion et oed rivedi lleng. Ac 
 em blaen pob bydin onadunt e rodet deu 
 de6yssa6c i eu ryoli. Em blaen e gyntaf 
 onadunt e rodet Cadell Vleid ac Aliffatima 
 brenin er Espaen. Ac em blaen er ail on- 
 adunt Irtaceius brenin Parthia. a Marys- 
 gyvarnaoc senedór o Ruvein. Ac em 
 blaen e dryded Boccus brenin Midif. a 
 Gaiös gwr o sened Ruvein. Ac em blaen 
 e betóared e gossodet Serrex vrenin Libia 
 a Chóyntus Miluinus senedór o Ruvein. ar 
 pedeir hyny a aeth en e blaen. En ol er 
 rey heny e rodet pedeir ereill. Ac em blaen 
 un onadunt e rodet Seret vrenin Sturrua. 
 Ac em blaen er eil Pandrassós brenin er 
 Eifft. Ac em blaen e dryded Politetes 
 vrenhin Frigia. Ac em blaen e bedóered 
 Denotus teóysaöc Bithinio. Ac en ol er 
 rei heny er rodet pedeir ereill. Em blaen un 
 onadunt e rodet e pymhet senedór o* Ruv- 
 ein. Em blaen er eil onadunt e rodet Lel- 
 lius de6ysa6c o Ruvein. Em blaen e dryded 
 e rodet Supplicus. Em blaen e bedöared e 
 2 o 
 
 rodet Meuric or Koet. A Lies amera6dyr 
 ehun en eu dyscu em pob man or e góelei 
 wall. Ac em perved henny e peris gossot 
 del6 eryr o eur en ar6yd emlad. ac en 
 lie ystondart. Ar nep a vei arna6 ai govut 
 ai perigyl o wyr Ruvein oil eno e dygit em 
 breint nodet ac amdifyn. 
 
 Pan vuant baraót o bob tu enigyrchu 
 aorugant. Ac en gyntaf e kyvarvu e 
 vydin et oed vrenhin er Espaen en i llyw- 
 ia6. ar vydin et oed Ara6n vab Kynvarch 
 vrenin er Alban eni llywiaó. a Chadór 
 iarll Kernyo gyt ac ef. Ac ni bu haód 
 gan nep onadunt wasgaru er un i 6rth i 
 gilyd. Ac val e bydynt velly enychaf 
 G-ereint Carnóys ae vydin en dyvot. a Boso 
 o Ryd Ychen. Ac en diannot eu tyllu. 
 Ac o heny allan ni allóyt un ryol arnadunt 
 namyn emffust en greulaón eni glyóyt eu 
 sein en edrina6 en er awyr. ac en i gly6yt 
 e daiar en krynu gan dóróf sodleu e mil- 
 wyr en dilóyn eneit. Ac ena i bu aerva 
 va6r o pop parth val e bydei ryvlin i dat- 
 kanu ai gytrif. Ac en gyntaf e kollet 
 Betóyr ben trulliat. a Chei ben sóydór a 
 vrathoyt en agheuaól pan gyvarvu Boccös 
 brenin Midif a Betöyr h6n6 a vrathaod 
 Betóyr a góae6 eni syrthiós Betóyr en var6 
 yr lla6r. Ac en keissiao dóyn Betóyr 
 odyno e brathôyt Kei en agheuaól. Ac er 
 heny Kei ai vydin a due korf Bet6yr. en i 
 gyvarvu ac hóynt bydin brenin Libia. A 
 hono a wasgaróys er rei eidaó ef en hollaól. 
 Ac enteu eissoes ygyt ac echydic a chorf 
 Betóyr ganthaó a foes hyt adan e dragon 
 eureit. Ac ena pa veint o gounvan oed 
 gan wyr Normandi pan 6elsant korf eu 
 ty6yssa6c en vrioedic or saól óelioed heny. 
 pa veint o goynvan a göneint wyr Angyó 
 ta yteidunt en ymodi góelieu Kei eu te- 
 6yssa6c. Ac nit oed reit koyvan ena 
 kanys ni edynt e góaetlyt vydinoed en em- 
 gyrchu o bob parth espeit i coynvan. na- 
 myn kymhell pa6b oy amdifyn ehun. Ac 
 6rth heny Hirlas nei Bedóyr en kyfroedic 
 o agheu i eöythyr a gym}T?th ygyt ac ef tri 
 chanwr or rei eidaó. A megys baed koet 
 em plith toryf or c6n evelly e kerdos ef 
 tróy gelyniaól vydinoed o dyssyvyt redec e 
 meirch hyt e lie e góelei ef ar6yd brenin 
 Midif. A hep didordep na medyliaö pa 
 beth a damóeinieu idaó hyt tra geissiey 
 dial i eóythyr. Ac or dióed ef a gavas 
 ford yr hyn a geissiei. Ac a ladaód er rac- 
 dyóededic vrenin hónó. ac góedi i lad. ef a 
 due y corf ar i kytemdeithion ehun. ar rac 
 bron corf Bedóyr ef ai góahanóys en dry 11- 
 ieu oil ef. 574 Ac êdyna goraló ar i kytem- 
 deithion. a chan eu hannoc kyrchu eu gel- 
 
544 
 
 BKUT G. AB ABTHUK. 
 
 ynyon en vynych. megys kan atneóydu eu 
 nerth hyt tra etoedynt er rei ereill en of- 
 ynhau ac eu kallonoed en krynu. Ac ygyt 
 a heny kyoreiniach e kyrchynt e Brytan- 
 ieit oi dysc enteu. A chreulonach a myn- 
 ach e góneynt aerva. Ac 6rth henny oi an- 
 noc ef grym ac enni a kymerassant e Bryt- 
 anieit a dóyn ruthyr i eu gelynion. 575 Ac 
 o bop parth ena dirvaor aerva a orucpóyt. 
 kanys em parth er Ruveinwyr ena ygyt ac 
 eneirif o vilioed ereill e syrthiassant Ali- 
 phant brenin er Espaen. Mysypsa brenin 
 Babilon. Quintus Miluius. Marias Lepidus 
 senedwyr. 576 Ac o parth e Brytanieit e dyg- 
 6ydassant Holdyn iarll Ruthen a Leod- 
 egar iarll Boloóyn. A thri the6yssa6c o 
 enys Prydein. Cursalem o kaer keint. a 
 G6alla6c vap Llyennaóc o Salesbru. 577 Ac 
 6rth henny e bydinoed et oedynt en eu 
 llywiaó góanhau a gónaethant a ffb tra- 
 chevyn. hyt pan kyvarvuant a bydin Hy- 
 6el vab Emyr Llydaó a Góalchmei. Ar 
 vydin hono megys flam yn enynnu godeith 
 kan gal6 er rei a ffoynt kyrchu en gelyn- 
 ion. Ar rei a oedynt kynno heny en erlit 
 er rei heny a kymhellassant trach eu kevyn 
 ar ffo. Ac ygyt a heny eu herlit 6ynt kan 
 eu b6r6. ac eu Had. a góneuthur aerva on- 
 adunt heb orfoóys hyt pan deuthant hyt ar 
 vydin er ameraódyr. 578 Ac g6edy góelet 
 or ameraódyr aerva er rei eidaó bryssiaó a 
 oruc en porth udunt. Ac ena e góanhaót 
 e Brytanieit en va6r kanys Kynvarch te- 
 6ysa6c Trygery a d6y vil ygyt ac ef a las 
 ena. Ac ena e dygóydassant trywyr. nid 
 amgen rykyuarch a Bolconi a Lagóyn o 
 Bodolan. A bei bydin tyóyssogion teyrn- 
 asoed er oessoed a delhynt hyt vraot a an- 
 rydedynt eu moliant ac eu clot. Ac eissoes 
 hyt tra et oedynt en emlad a Hy6el ac a 
 Góalchmei ni dyanghey p6y bynac a ky- 
 varfei ac un onadunt heb kolli i eneit. ai a 
 góaeó ai kledyf. 579 Ac góedi dyvot megys 
 e dywetpóyt uóchot hyt en plith bydin er 
 amera6dyr. en damgylchynedic o eu gelyn- 
 ion e syrthiasant e tryóyr heny. Ac 6rth 
 heny Hyóel a Góalchmei er rei ni meges- 
 syt er oesoed kyn noc 6ynt nep well noc 
 hóynt pan óelsant aerua eu kytemdeithion. 
 en 6ychyr e kyrchasant hónt ac yman un 
 o pop parth en kyvredic. ac en dióallu. ac 
 en bliniaó bydin^er ameraódyr. Ac eissioes 
 G6alchmei megys o neóyd nerth en llosky 
 en 6astat en keissiao ford i emgafael a Lies 
 ameraódyr. A megys e marcha6c gleóhaf 
 a deórhaf en b6r6 ac en Had a kyvarfei ac 
 ef. A Hy6el hagen or parth arall nit oed 
 llei i angerd megys llóchaden en annoc er 
 rei eida6. ac en Had i clynion. ac en erbyn- 
 
 ieit eu dyrnodeu 6ynteu nit megys llesc. 
 Ac ni bydei un a6r hep rodi dyrnodeu o 
 honaó ef neu enteu e kymerei ereill. Ac 
 nit oed ha6d barnu p6y oreu ai Hywel ae 
 Góalchmei. 580 
 
 Ac odyna eissioes megys e dyöetpöyt 
 vochot Góalchmei kan lad llawer. or dióed 
 ef a gavas er hynt et oed en i damunaö. 
 Ac en 6ychyr kyrchu er amheraödyr a oruc 
 a gossot arnaó. Ac eissioes Lies megys et 
 oed en dechreu blodeu de6red i ieuenctit 
 ac en va6r i ryvyc ae enny endaó. nit oed 
 góell dim kanthao nac emkafel ar ry6 
 varchaoc h6n6. er h6n ai kymhellei i 6ybot 
 pa beth vei i angerd ai deóred. Ac 6rth 
 heny erbynieit dyrnaót Gwalchmei aoruc 
 a dirvaor leóenyd a kymyrth rac meint e 
 klot a glyósei y 6rth Gwalchmei. Ac góedi 
 bot emlad en hir er rygthynt kan neóidiaö 
 caledion dyrnodeu ac eu herbynieit ar eu 
 tarianeu. Aifob un onadynt en llavuriao 
 keisia6 agheu oy gilyd. A hyt tra etoed- 
 ynt en emlad en óychyr evelly. llyma er 
 Buveinwyr en óychyr en emóellau ac en 
 d6yn ruthyr i wyr Llyda6. Ac en kan- 
 hórth6ya6 eu hameraódyr. Ac en kymhell 
 Hyóel a Góalchmei ar eu torvoed kan eu 
 Had hyt pan kyvarvuant ac Arthur, ai 
 vydin. 581 Kanys pan gycleu ef er aerva et 
 oedynt eni rodi oy wyr ef. enteu oed en 
 dyvot ar lleng a oed ygyt ac ef. Ac en 
 kyrchu i elynion. Ac g6edi tynnu Kalet- 
 volch e cledyf goreu. en uóchel e dy wa6t ef 
 val hyn en annoc i gytvarchogion. Aóyrda 
 peth a wneóch ch6i val hyn. pa acha6s e 
 gedóch chói e góreigolion wyr hyn i vynet 
 en iach val hyn. Nac aet un en vy6 onad- 
 ynt. nac aet. Kofeoch eu deheuoed er rei 
 en gyfróys en sa6l emladeu kyn no hyn a 
 darystyngasant dec teyrnas ar ugeint 6rth 
 vy mediant i. Kofeoch ech hen tadeu er 
 rei pa oedunt kadarnach g6yr Buvein no 
 hedyó ae gónacthant en trethaól udunt. 
 Kofeoch ech rydit er hon e mae er banner 
 g6yr hyn en chóenhychu i d6yn i arnaóch. 
 Ac wrth heny nac aet un onadunt en vy6. 
 nac aet. Pa beth a góneöch chói. A chan 
 dy wedóyt er amadrodion kyrchu i elynion. 
 ac eu bóró. ac eu sathru. ac eu Had. A 
 ph6y bynac a gyvarfei ac ef ar un dyrna6t 
 i lladei ae ef ae i varch. Ac 6rth henny 
 pa6b a ífoynt racdaó megys e ffoynt er an- 
 eveilieit rac lleó dyóal pan vei ne6yn ma6r 
 arnaó. ac enteu en keisiao b6yt. Aff6y 
 bynac o damóein a gyvarfei ac ef nis dy- 
 ferei i arveu ef rac Kaletvolch pan e treig- 
 lei deheu e kadarn nerthaóc vrenin h6n6. 
 hyt pan vei reit talu i eneit ygyt ae 6aet. 
 Deu vrenin er drycdamóein a kyvarvuant 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 545 
 
 ac ef. Sertor brenin Lybia a Pholitetes 
 brenin Bythynia. ar den heny. góedi Had 
 eu peneu a envynoys i ufern. 593 Ac g6edi 
 góeîet or Pryteinieit eu brenin en emlad 
 evelly. gleóder a gynierasant ac ehovyn- 
 der. a cban deöhau eu bydinoed o un vryt 
 kyrcbu er Ruveinwyr. A byt tra vydei e 
 kat peditkant o'r naill partb ar 6ed bono 
 en eu ky6arsanghu. en un ag6ed a benny e 
 katvarckogion or partb. arall en eu b6r6 ac 
 en niynet trostynt. Ac eisioes en 6ycbyr 
 g6rtb6ynebu a góneint er Ruveinwyr. Ac 
 o dysc Lies ardercbaóc vrenhin llavuriao i 
 talu aerua yr Bryteinyeit. A cbymeint vu 
 gryr ac angerd er emlad. a cbet bei en er 
 a6r bonno e decbreuit o ne6yd en kyntaf 
 or partb b6n megys e dyóetpóyt u6chot. 
 Artbur en Had i elynion ac en annoc e 
 Brytanieit i sevyll eu wraól. Ac or partb 
 arall Lies en annoc er Ruveinwyr. ac en 
 eu dyscu. ac eu nioli. Ac ni orfoóysei en- 
 teu en Had ac en bóró. ac en kylcbynu i 
 vydinoed. AfFa elyn bynnac a kyvarfei ac 
 ef. ai a g6ae6. ai a cbledyf ef ay Hadei. Ac 
 evelly o pob partb e bydei Artbur en 
 göneutbur aerva. kanys góeithieu e bydynt 
 trecbaf e Brytanyeit. göeithieu e bydynt 
 trecbaf er Ruveinwyr. 583 Ac or dióed val 
 et oedynt ar ry6 amryson b6n6 er rygtbynt. 
 enacbaf Mornd iarll Kaergloeo. ar lleng a 
 dyóedasam ni i badaó eggóersyll uócbot. en 
 dyvot ac en dissyvyt en kyrcbu e gelynion 
 beb debygu dim o beny. Ac or tu en ol 
 er Ruveinwyr en eu kyrcbu. a cban eu 
 góasgaru mynët trostynt kan 6nentbur 
 m6yaf aerva onadunt. Ac ena e syrtbias- 
 ant llaóer o vilioed or Ruveinwyr. Ac 
 ena e dygóydóys Lies ameraóclyr en vrath- 
 edic a cbledyf ac e bu var6. Ac ena e 
 Bryteinieit ket bei kan dirvaor lavnr. 6ynt 
 a ga6sant e vudygoliaetb ar maes. Ac ena 
 e g6ascarasant e Ruveinwyr rei yr difeith- 
 6cb ac yr koedyd. ac ofyn en eu kymbell. 
 ereill yr dinasoed ac yr kestyll ac i leoed 
 kadarn e foynt. Ar Brytanieit bagen oc 
 eu boll enni ac eu boll lavur en eu 
 bymlit. ac o drnanav aerva en en 
 Had ac en eu daly ac en eu bes- 
 peilia6. Ac evelly megys eroedynt er ran 
 v6yaf onadunt eu dywyla6 en 6reigia6l i 
 eu r6yma6 ac i eu karcbaru i keisiao estennu 
 ecbedic eu boedyl, a beny o vra6t gan du6. 
 kanys eu bentadeu bóynteu kyn no benny 
 en andledus a gónaetboedynt e Brytanieit 
 en tretbaöl estyngedic vdunt boy. 564 
 
 Ac ena g6edi kafel o Artbur e vudygol- 
 iaetb e peris göahanu corforoed i wyrda ef 
 i 6rtb gorforoed gwyr Ruvein. a fferi eu 
 ban von i vanachlogyd en urdaseid dr6y 
 
 gyweir brenbinaól. Ac anvon pa6b onad- 
 ynt oi wlat ebun. Ac ena peris Artbur 
 anvon Bet6yr i ben trulliat oi wyr ebun 
 byt en Normandi yr dinas a adeHasei ef e 
 hun. Ac yna yme6n myn6ent a oed ger- 
 lla6 e dinas y kladoyt en anrydedus. Ac 
 en nesaf i heny Kei ben swydór Artbur a 
 gladöyt ynieón kastell a wnadoed ebun ac a 
 el6it kastell Diarnum. Ac yme6n man- 
 acbloc ermudwr a oed eno ger llaö e kastell 
 e kladoyt Kei en anrydedus. A Holdin 
 dyóysaóc Ruten a ducpóyt byt en Flandrys 
 ac en dinas yn Tervan e cladóyt. Ar 
 góyrda ereill ar tywysogion ar ieirll ar bar- 
 Onieit ar marcbogion urdaól. a ercbis Ar- 
 tbur eu dóyn yr manacblogoed nesaf udunt 
 i eu cladu en anrydedus. Ac ef a ercbis 
 befyt kladu gwyr Ruvein en U6yr. A 
 gorcbymyn a oruc anvon corf Lies amer- 
 a6dyr byt en sened Ruvein a gorcbymyn 
 eno idaó na delei eüóeitb i ovyn teyi^nget 
 o enys Prydein. 535 
 
 Ac g6 edi darvot i Artbur peri göneuthur 
 pop petb o beny. eno i trigós Artbur e 
 gaiaf bono i est6ng Bórgöyn. A ffan et- 
 oed er baf en dechreu dyvot. Ac Artbur 
 en mynnu mynet i Ruvein. Ac ef en 
 dechreu mynyd Mynbeu e doetb kennadeu 
 attaó o enys Prydein i venegi idaó. vot 
 Medraót i nei vab i cböaer 6edi góiscaó 
 coron e deyrnas ami ben. a cbymryt Gr6en- 
 boyvar wreic Artbur en wreic ida6 ebun. 
 a cbytgyscu en diargel a bono. 586 A ffan 
 gygleu Artbur endyhun emcbóelyt aoruc i 
 enys Prydein. Ac ell6g Hy6el vab Emyr 
 Llydaó a llu Freinc gantbaö i wastatau e 
 góladoed beny. 587 Sef aoruc Medraót e 
 töyllór ena. anvon Sellinx de6ysa6c e Saes- 
 on. byt en Germania i wabaód odyno er 
 byn ni6yaf a gefynt i dy^ r ot en borth i 
 Vedraot en erbyn Arthur. Ac neiu' dar- 
 oed ida6 ada6 ir Saeson o clelynt attaó o 
 Hómyi' hys Escotlont. val e rodassei Gortb- 
 eyrn Gortbeneu udunt oreu eirioet a s6yd 
 Geint en acbóanec er dyvot en amportb i 
 Artbur. Ac ena et aetb e Sellinx bono 
 byt en Germania. Ac e doetb odyno ac 
 óytb gan llong ganta6 en llaón o baganieit 
 arvaoc. en borth i Vedraot. A neur dar- 
 oed ena i Vedraot ena debunaö ac ef Es- 
 cotyeit a Fichieit a Göyclyl ereill a ffob ry6 
 genedyl or a 6ypei ef arnadynt kassau Ar- 
 tbur i eóythyr. sef oed eirif a duhunaöd a 
 Medra6t yn erbyn Artbur o göbyl. nit 
 amgen petóar ugein mil. 559 A benny o 
 niver ganthaó oil e doeth en erbyn Artbur. 
 yr lie et oed Artbur en mynnu dyvot i 
 dir. Sef lie oed b6n6 Porth Hamönt. Ac 
 ena rodi br6ydyr aoruc Medraöt i Arthur 
 
546 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 en keissiao i ludias yr tir. A Had llaóer o 
 bop tu. Ac ena e lias Ara6n vab Kyn- 
 varch brenin er Alban a Góalchrnei vab 
 G6yar. Ac yn e lie Ara6n vab Kynvarch 
 e rodet Owein vab XJrien en vrenin en er 
 Alban. A thr6y lavur a cholli gwyr. 
 Arthur a doeth yr tir o anvod Medraót. 
 Ac en diannot kymhell Medraót ai lu a 
 oruc Arthur i fo en wascaredic agklotva6r. 
 Ac 6edi bot en nos emanvon aorugant ac 
 emkynnulla6 ygyt a beris Medraót udunt. 
 a mynet ef ai lu hyt egkaer Wynt. A 
 chadarnhau e dihas h6n6 arnadunt. 589 A 
 ffan 6ybu Wenhoyvar vot i claraóein evelly 
 mynet a oruc o gaer Evra6c hyt egkaer 
 Llion ar Wysc. Ac en eglwys Iule ver- 
 thyr góiscaó aoruc en un grevyd a man- 
 achesseu a oed eno i ara6s agheu. 590 
 
 Ac ena m6yhau aoruc Arthur i lit ai 
 engiriolaeth am na chavas dial i lit am 
 golli i wyr. Ac em pen e tryded dyd 6edi 
 darvot i Arthur peri cladu i wyr. mynet 
 aoruc ef ai lu am ben kaer Wynt en ol 
 Medra6t. Ar boredyd kylchynu e dinas 
 aoruc Medra6t. a bydinaó i wyr ac eu 
 hannoc. ac eu dyscu. Ac egori e pyrth a 
 mynet allan a rodi kad ar vaes i Arthur. 
 Ac ena e bu aerva athrugar eni gollet 
 Ha6er o bop tu. Ac or ctióed ffo aoruc 
 Medra6t ay lu ac ni orfóysós eni vu yg 
 Kerny6. Ac ny handenós Arthur ena 
 peri kladu i wyr namyn mynet en ol Med- 
 ra6t parth a Chernyó dr6y ofal am diang 
 Medraót dóyóeith yganthaó. Ac ni or- 
 fowys6s Arthur eni doeth en i ol hyt ar 
 avon Gamlan. Ac eno et oed Vedraot ay 
 lu en araös. A gwr gle6 estryógar kadarn 
 oed Vedraot. Ac en diannot bydina6 
 aoruc Medraót i lu. en ch6e bydin. sef am- 
 can o rivedi a oed ida6 oil o lu trigein mil 
 a ch6e gwyr a ch6echannwr. hevyt. kanys 
 g6ell oed ganthaó noi ffo o le i le en war- 
 adóydus araós ena. Ac em pob bydin 
 idaé e rodes o rivedi lleng o wyr. Ac yg- 
 yt ac ehun rivedi lleng. Ac ada6 aoruc i 
 ba6b oi wyr os efo a orfei rengu eu bod 
 h6ynteu val y heidunei bob un onadunt o 
 eur ac ariant a thlyseu ma6r6eirthia6c a 
 thired a deieryd. a ffob kyfryo da bydaól 
 a vo en i vediant ef er sevyll en duhun gyt 
 ac ef en erbyn Arthur. 691 
 
 Ac eni erbyn enteu e goruc Arthur i lu 
 en na6 mydin a theóysogion kyvroys doeth 
 kadarn a rodes Arthur em blaen pop bydin 
 Ar pedyt a rodet ar neilltu erhóng deheu 
 ac ass6. val e góelsant bot en gymedraól. 
 ac annoc e gwyr aoruc Arthur i lad e brat- 
 6yr escymunedic baganieit divedyd. Ac 
 anebydóch ch6i wyrda nat emlad ygniver 
 
 kenedyl esyd racc6 vyth en duhun. ac nit 
 ynt brovedic en emladeu megys ed y6ch 
 ch6i. A ffan darvu i ba6b onadunt llun- 
 iaethu eu dydinoed. endiannot emkymyscu 
 a orugant ac emlad en chóeródost greula6n 
 engiria6l. Ac velly e buant en emfustiaö 
 eny ettoed e rei by6 en kolli eu synywyr 
 odostur klyoet e rei meiró en dyscrethein 
 ac en dilóyn eneit o pop parth val et oed 
 druan nai draythu nai escrivenu. 592 Ac 
 góedi treuliaó onadunt llaóer or dyd en 
 emlad evelly. sef aoruc Arthur ai vydin 
 mynet am ben e vydin et oed 
 Medra6t vratwr endi. ac eu góascaru 
 aoruc. Ac eu tyllu a Had a gyvarvu ac 
 6ynt megys lìeó dyóal neóynaóc heb eiriach. 
 Ac ar e ruthyr k6n6 e lias Medraöt a mil- 
 ioed ygyt ac ef. Ac er kolli Medra6t ni 
 pheidiós er hyn a dyengis oy lu yni fu eno 
 er aerva voyaf a vu en un He erioet na 
 chynt na g6edi. nit amgen a gollet ena o 
 deöyssogion noc Elaes ac Egbrict a Bymync 
 te6yssogyon Saeson oed er rei henny. A 
 Gillamóri. a Gillaphuric. a Gillasor. a Gill- 
 arch, teóyssogion Góydyl oed er rei heny. 
 A chóbyl o teóysogion e Fichteit ar Es- 
 cotieit a las eno oil. Ar parth arall e lias 
 i Arthur Etbrict brenin Llychlyn. ac Achel 
 brenin Denmarc. a Chadór Lemenic. a 
 Chaswallaón a llaóer gyt a heny o vilioed 
 o a doet heno o bop gólat. Ac ena e 
 brathóyt Arthur er ardercha6c vrenin Ar- 
 thur, en angeuaól. Ac odyno e ducpöyt 
 ef hyt en enys Avallach oy iachau. Ac ni 
 dyóedir ema o vo ysbysach- no henny am 
 angeu Arthur. Coron e deyrnas a gym- 
 yn(5s enteu i Góstenin vab Kad6r i gar 
 ehun. Sef amser oed heny. d6y vlyned a 
 deugeint a phyrakant 6edi geni Mab Duó 
 or arglóydes Veir 6yry. e gwr a brynnós e 
 kristonogion da oil yr creu i gallon a 
 geithióet diefyl ufern. 593 
 
 Ac góedy ^óneuthur Cóstenin vab Kad- 
 wr en vrenhin e kyvodes e Saeson a deu 
 vab Vedraot en i erbyn. ac ni thygiós ud- 
 unt. namyn góedi llaóer o emladeu ffo 
 aoruc e Saeson ac un o veibion IVIedra6t 
 hyt egkaer Lundein. ac eni i lias. Ar 
 Hall a odiwaód egkaer Wynt. ac eno i 
 llada6d. 594 
 
 Ac en er amser hónó et aeth Deinioel 
 sant. gwr a vu escob em Bangor i orfo6ys 
 or byt hón i obróyeu nev. Ac et etholet 
 Theon escob kaer Loe6 en archescob en 
 Llundein. Ac ena hevyt et aeth Deói vab 
 Sant i orfo6ys or byt h6n. Ac em Myn- 
 j6 en e vanachloc a seiliassei ehun e klad- 
 6yt. A Fadric kyn noi eni a daroganas- 
 sei e lie hono ida6. ac eno e klevychoys or 
 
BRUT. G. AB ARTHUR. 
 
 547 
 
 heint e doeth i agbeu. A Maelg6n G6yn- 
 ed a beris i gladu eno ymeón eglóys en an- 
 rydedus. Ac ena et etholet Kynaoc escob 
 en i le enteu en arc li escob egkaer Llion. 595 
 
 Ac ena erlit e Saeson aoruc Cóstenyn 
 hyt e dinasoed a dyóedasam ni ucliot. ac 
 em meón eglóys Ampbibalus egkaer Wynt 
 rac bron allaór eno e lladaöd ef un o veib- 
 ion Medraót. ar Hall onadunt a ladaód en 
 Llundein y meón manacliloc broder. Ac 
 en e dryded blóydyn e lias Cóstenyn. ygan 
 Gynan Wledic. A cher lla6 Uthyr Ben- 
 dragon e cladóyt eg Kor e Ce6ri en emyl 
 Salsbru. er hón essyd osodeclic o anryved 
 gelvydyt ac annidimc aniylder gyórein- 
 röyd. 596 
 
 Ac en nesav i Góstenyn e gónaetbpóyt 
 Cynan TVledic en vrenin. g6as ieuanc oed 
 a dirvaor glot iclaó ac adas i wiscaó coron. 
 a chöannaóc oed i dervysc erróg i g6- 
 da6dwyr ehun. Ac eóythyr idaó ehun a 
 dylyeu óledychu 6edi Cóstenyn a ryvelos 
 arna6 ac a delus. ac ai rodes egkarchar. 
 Ac 6edi Had i deu vab a gymyrth ehun e 
 deyrnas. ac en er ail vloydyn oi deyrnas e 
 bu var6. 597 
 
 Ac en nesaf i Gynan Wledic e doetli 
 Gorthevyr en vrenin. ac en erbyn Ii6n6 e 
 kyvodes e Saeson. a d6yn en kenedyl attad- 
 tint o Germania ymeón llynges. Ac ni 
 thygi6s udunt. Gorthevyr a orvii arnad- I 
 unt. ac a vu vrenin pedeir blyned ar un 
 tu. 593 
 
 Ac en nessaf ar ol Gorthevyr e doeth j 
 Maelgón Góyned en vrenhin ar g6byl or 
 Bryteinieit. A gwr ma6r teg vu Vaelgon 
 a gorescynór vu ar laóer o greulonion vren- 
 hined a chadarn a de6r oed Vaelgon en 
 arveu. A hael a chóbyl oed ern pob kamp 
 da. pei nat einrodei em pecha6t Socloma a 
 Gomorra. A chan henny e bu atkas ef 
 gan Du6. Ac er henny kyntaf brenin 
 góedi Arthur a orescynnös chóech enys 
 6rth enys Prydein vu Maelgón. Sef oed er 
 rei heny Ióerdon. ac Islont. a Gotlont. ac 
 Ore. a Llychlyn. a Den marc. Ac ef a 
 estyngós heny o wladoed en drethaól i enys 
 Prydein. Ac ymeón eglóys en emyl Dyg- 
 ann6y e bu 6ar6 pan 6eles e vat velen dr6y 
 dól dor er eglóys. 099 
 
 Gwedy Maelgón en nesaf idaó e doeth 
 en vrenhin Ceredic. a gwr a garei dervysc 
 oed h6n6 erh6g i gi6da6twyr ehun ac am 
 heny e bu gas h6n6 hevyt gan Du6. a chan 
 e Brytanyeit. A ffan 6ybu e Saesson vot 
 er anöastatróyd hón6 arnaó ef. anvon ken- 
 nadeu a orugant hóynteu Ióerdon ar wr a 
 elóit Gotmónt vrenin er Affric. a doeth 
 em a a llyghes va6r ganthaó i orescyn I6er- 
 
 don. 600 Ac ena y dyvyn e Saeson e doeth e 
 Gotmónt hón6 a thriugein Hong ganthaö 
 en llaón o wyr arva6c hyt en enys Prydein. 
 Ac en e neill ran or enys et oed Saeson en 
 dyóyllóyr escymun baganieit dyvedyd hep 
 gret. Ac eD e ran arall et oed e Prytein- 
 ieit ar eu g6ir dylyet. Ac en da eu kret 
 en duo. ac en dróc e rygtunt ar Saeson. 
 Ac ena duhuna6 aoruc e Saeson ar Got- 
 m6nt h6n6 a mynet hyt en Ceieestyr en 
 erbyn Keredic. gan i emlit o dinas bóy 
 gilyd. 601 Ac ena e doeth ar y Gotm6nt 
 h6n6 gwr a elóit Ymbert. neu Hysembard 
 nei i Lo6ys. neu Lowyrt vrenin Freinc a 
 górhau aoruc hönó i Otmónt dan amvot. 
 nit amgen no dyvot e Gotmónt Ii6n6 gyt 
 ac Ymbert i orescyn ida6 enteu Freinc y 
 ar i eöythyr. ai gyrrassei o Freinc y ar y 
 dylyet dilys ehun. Ac ena o duhundep 
 mynet aorugant am ben e dinas a chym- 
 hell Ceredic allan or dinas i rodi kat ar 
 vaes idaó. A gyrru Keredic ar fo dr6y 
 Havren eni vyd ar dir Kymru. Ac en e 
 lie Gotmónt anreithiaó e góladoed a lloski 
 e dinassoed. Ac ni orfóysaód o hyt pan 
 distrywiaód haiaeh er holl enys or mor 
 p6y gilyd ygyt a Had e meibion eillion ar 
 efeireit ar esgoleigion ar cledyfeu. ac ar 
 flam en eu lloski. ac evelly en eu kyoar- 
 sangu hyt e daiar. Ar hyn a allei kafael 
 dyanc onadunt fo a g6neynt e He e kefynt 
 dyogel6ch. 60 
 
 Pa beth a g6naey segyr kenedyl ky6ar- 
 sangedic o pynner gorthrymion pechodeu 
 er hon en èastat a vydei arnei sychet 
 ky6da6da6l emlad. kanys en e veint hono 
 tr6y de kartrevaol ryvel. kanys cenedyl e 
 Brytanieit kynt a gnotteynt gorescyn pell 
 teyrnasoed e byt en eu kylch 6rth eu 
 heóyllys. ac 6rth eu mediant ehuneyn. 
 Ac ar a6rhon megys góinUan da 6edi di- 
 ryóiaó emchóeledic en chóeróed hyt na elH 
 ti amdiflin dy wlat nath wraged nath veib- 
 ion. Ac 6rth henny kynyda titheu ki6- 
 daótaól apall kynyda. bychan apeth e dyeU- 
 eist ti er evengelaol amadraód h6nó. pob 
 teyrnas 6ahanedic endi ehun a difeithir ar 
 ty a syrth ar y gilyd. Ac 6rth heny kan- 
 ys góahanedic de teyrnas ti. kanys en- 
 vydr6yd ki6daóta6l teruysc ac anundeb. 
 kanys m6c kynghoruynt a dy6ylla6d de 
 vedol di. kanys syber6yt ni adawd itti 
 ufydhau i un brenin. Ac 6rth heny ti a 
 6eli de 6lat en anreithedic egan er enóiraf 
 baganyeit. ti a <5eH e teu góedi rysyi'thiaó 
 ar j gHyd. er hyn a g6ynant de ettived 
 góedi ti. kanys h6ynt a 6elant kan- 
 aon agkyvieith leöes en medu e trefy ar 
 dinasoed ar kestill. ac eu hoH kyvoeth ac 
 
548 
 
 BRUT G. AB ARTHUR, 
 
 eu mediant ac eu truan eu górthlad hóynt- 
 eu i alltuded or lie ar eu hen deilynctaót 
 ni allant dyvot onyt en anhaód neu enteu 
 byth nis gallant. 603 
 
 Ac gwedy darvot e dywetpóyt uóchot yr 
 escymunedic creulaón hónó a llaóer o vil- 
 ioed paganieit ygyt ac ef anrheithia6 er 
 enys oil haiach ef ar rodes e ran voyaf o 
 honei er hon aelóyt Lloegyr yr Saeson troy 
 vrat er rei e doethoed yr enys hon. Ac 
 ena e kiliassant e Prydeinieit er hyn a di- 
 anghasei onadynt i olleóynaól raneu er 
 enys. nit arogen i Kernyo ac i Kymru. 
 Ac odyna mynych a góastat ryvel dyóal a 
 gónaethant ar en gelynion. 604 Ac 6rth 
 heny Theon archescob Llundein. ac arch- 
 escob kaer Efraóc góedi góelet onadunt er 
 egióyseu aoedynt adan eu llaó góedi eu dis- 
 try 6 hy t e llaór ar veint a dienghys oc eu hurd- 
 olion ygyt ac hóynt or veint perygyl hono 
 a foasant hyt en dyogelóch koedyd Kymru. 
 ac eu kreirieu ac escyrn seint kanthynt. 
 rac ovyn dileu or anghyvieith paganieit e 
 veint o escyrn e sa6l seint a oedynt kan- 
 thunt et emrodunt öynteu i verthyrolaeth 
 en e dysevyt perygyl h6n6. A llaóer hevyt 
 onadunt a foassant hyt en Llydaó hyt pan 
 oedynt holl eglóyseu e d6y archescobaót en 
 difeith. nit amgen Llundein a chaer Efraóc. 
 Ar petheu heny ar a6rhon tewi a gónaön 
 amdanunt. kanys pan traythóyf oc eu 
 lleóenyd ena e traethaf o henny. 605 
 
 Ac odyna e collasant e Bryteinieit cor- 
 on e teyrnas troy la6er o amseroed a lly6- 
 odraeth er enys ar i hen teilynctaót ni 
 allasant i hadneóydu. Ac ett6a er ran a 
 drigassei kanthunt or enys nit i un brenin. 
 namyn i tri creulaón et oed darestyugedic. 
 Ac en vynych ki6da6ta6l ryvel er ryng- 
 thunt. ac yr hynny eissioes ni chaósei e 
 Saeson ettéa coron e teyrnas kanys tan tri 
 brenin et oedunt 6ynteu g6eithieu er ryv- 
 elynt er ryngthunt ehunein. göeithieu er- 
 eill er ryvelynt ar Brytanieit. ac evelly ni 
 chaósei nep onadunt coron e teyrnas. 606 
 
 Ac en er amser h6n6 et envynda6d Gir- 
 ioel pap Aw sty n i enys Prydein i pregethu 
 yr Saeson er rei a oedynt dall o pagana6l 
 arver en er ran et oedynt h6y eni medu or 
 enys. neu rydaroed udunt dileu holl cret a 
 christonogaeth a fyd katholic. A christ- 
 onogaeth en grymhau er en oes Eleuther 
 pap e g6r ae hanvyna6d en kyntaf i enys 
 Prydein. heb i difodi un amser er ryg- 
 thunt. 607 Ac g6edy dyvot Aöstyn megys 
 e dy6etp6yt u6chot ef a kavas en ran e 
 Brytanieit archescobaót a seith escobaót en 
 kadarn o eglurion preladieit credyfus glan 
 vuchedaol a llaöer o vanachlogoed en er 
 
 rei ed oedynt keinveinoed i Du6 en kyn- 
 hal uniaón reol ac urdas. Ac emplith er 
 rei heny en dinas Bangor et oed manachloc 
 vonedic en er hon e dyóedir bot e veint 
 hon o koveint góedi renyt en seith ran e 
 bydynt trichant mynach em pob ran. sef 
 oed eirif heny oil ygyt kant a d6y vil . ygyt 
 ac eu pryorieit ac eu preladieit en osodedic 
 udunt. A heny oil en buchóedu o lavur 
 eu dóylaó. A Dunaót oed abat arnadunt. 
 g6r anryved y dysc en e kelvydodeu oed 
 h6n6. 608 Ar Dunaót hónó pan geisiaód 
 Aóstyn ygan er escyb darestyngedigaeth 
 ida6 ef. ac annoc udunt pregethu ygyt ac 
 ef ir Saeson. enteu a dangosses troy am- 
 ravailion argumenneu ac aódurdodeu er 
 esgrythyr Ian hyt na deleynt hóy darestóng 
 idaó ef. kanys archescob oed udunt ehun- 
 ein. A bot kenedyl e Saeson en d6yn tref 
 eu tat iarnadunt. Ac 6rth heny dirvaor 
 kas oed er rygthunt ac ni dodynt mesur ar 
 eu kret na chyt emdeithocau ac 6ynt am 
 dim m6y noc ar con. 609 Ac 6rth heny 
 Edelflet brenin Keint pan 6eles e Brytein- 
 ieit hyt nat ufydheynt i A6styn. ac en 
 tremygu i pregeth. tr6m vu kanthao heny. 
 Ac annoc a gónaeth i Edelfryt brenin Es- 
 cotlont ac yr brenhined bychein ereill or 
 Saeson. kynnullao llu a dyvot ygyt ac ef 
 hyt en dinas Bangor i dial ar Dunaót ac ar 
 er escoleigion ereill ygyt ac ef ac eu trem- 
 ygesynt. ac i eu distryó. Ac 6rth heny 
 6ynt en kytduun a deuthant ygyt ac ef a 
 dirva6r lu i veint kanthunt parth a góîat 
 e Brytanieit. Ac ena 6ynt a deuthant hyt 
 egkaer Lleon en lie et oed Brochóael Es- 
 cythraóc en eu haros. tyóysawc e gaer. A 
 hyt e dinas h6n6 e dothoedynt o pop g6lat 
 egkymru oil meneich o aneirif niver onad- 
 unt a dydryv6yr. ac en voyaf o dinas Ban- 
 gor, hyt pan 6edihynt tros iechyt eu pobyl 
 ac eu kenedyl. A g6edy kynnullao evelly 
 e llu o pob parth. dechreu emlad. A 
 Broch6ael er h6n a oed lei i niver o varch- 
 ogion noc Edelflet. Ac or dióed ada6 e 
 dinas aoruc Brochóael. Ac eissioes nit 
 heb góneuthur dirvaor aerua en gyntaf oi 
 elynion. kynnoget i fFo. 610 Ac or dióed 
 g6edi kafael o Edelflet e dinas. A góybot 
 er achaös e dothoedyn e meneich heny yr 
 lie hono. ef a erchis en kyntaf. emchóelyt 
 er arveu en er rei heny. Ac evelly en e 
 dyd h6n6. deucant a mil. kan eu tekau o 
 goron merthyrolaeth a gaósant neva6l eis- 
 tedva. 611 Ac odyna pan edoed errac dy- 
 óededic creula6n h6n6 en kyrchu Bangor. 
 A chlybot or Bryteineit i creulonder ae 
 envytroyd. työysogion e Bryteinieit a em- 
 kynnullasant obop lie ygyt. nit amgen a 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 549 
 
 Bledrós ty6ysa6c Kerny6. Maredud brenin 
 Dyvet. Cadvan vab Iago brenin Góyned. 
 Ac g6edy declireu emlad hCvvnt a kyinhell- 
 asant Ethelflet en vrathedic ar ffo. Ac 
 ygyt a lieny hóynt a ladasant oi lu clióegór 
 a thriugeint a degmil. Ac enrparth e 
 Brytanieit e dygóydós Bledrós tyóysaóc 
 Kerny6. e gwr a oed penaduraf ar er em- 
 lad h6n6. 6J3 
 
 Ac odyna ed emcymmllasaiit holl te6- 
 
 ysogiou e Brytanieit hyt egkaer Lleon. 
 
 Ac o gyt dyundeb hóynt a urdasant Cad- 
 
 van vab Iago vab Beli en vrenhin arnad- 
 
 unt. Ac en en blaen erlit Edelflet troy 
 
 Humyr. Ac g'6edy i coronhau ef ogoron 
 
 e deyrnas emgynnullaó a orngant paób en 
 
 llóyr or Brytanieit attaó. ac en kytdnun en 
 
 ol Edelflet e daethant troy Humyr. Affan 
 
 gygleu Edelflet lieny enteu a kynnullos er 
 
 holl Saeson attaó. 613 Ac odyna val ed 
 
 oedynt o pob parth en bydinaó e deuthant 
 
 eu kytenideithion o pob parth ac e gónaeth- 
 
 b6yt tangnheved er ryngthynt ar e 6ed hon. 
 
 Gadaó i Edelflet e parth draó i Hómyr en 
 
 i vediaut. ac i Kadvan e parth ena. sef oed 
 
 heny Lloegyr a Chernyó a Chymrn a chor- 
 
 on e deyrnas: a chadarnhau hynny tr6y 
 
 arvoll a góystlon. Ac 6ecli darvot heny. 
 
 kymeint vu eu kytemdeithas ac et oed pob 
 
 peth en kyfredin er ryngthynt. 614 Ac 
 
 odyna e darvu gan Edelflet górthlad i 6reic 
 
 priaót. a chymryt góreic arall. A chym- 
 
 eint vu i kas ar e 6reic a 6rthodes. a hyt 
 
 pan i dyholais oy holl kyvoeth. Ac ena 
 
 eissioes et oed e 6reic hono en veichiaoc. 
 
 A hyt at Kadvan e kyrchaod i geissiaó i 
 
 porth ef megys e gallei hitheu kafael kym- 
 
 ot gan Edelflet. Ac 6edy na allei kafael o 
 
 nep ford en e byd : hi a presóyliaód en 
 
 llys Cadvan. hyt pan eseores e mab oed 
 
 endi. 615 Ac en e lie góedi heny e ganet 
 
 mab i Cadvan oy vrenhines enteu. kanys 
 
 en er un- amser h6n6 ed oed hitheu en 
 
 veichiaoc. Ac odyna ygyt e magóyt e 
 
 meibion megys e dyleyt meithrin brenhin- 
 
 a6l etived. Ar neill onadynt. nit amgen 
 
 mab Cadvan a el6yt Kateallaon. ar Hall 
 
 Edóyn. Ac g'6edy eu bot en 6eision ieu- 
 
 einc vynt. eu rieni ae hanvonasant hyt at 
 
 Selyf brenin Llyda6. hyt pan vei eni lys ef 
 
 e dyscynt moeseu a devodeu a milóriaeth. 616 
 
 Ac g6edi eu kymryt en garedic e kanthao 
 
 ef 6ynt a ka6sant i kytemdeithas ef ai kar- 
 
 iat en e veint. hyt nat oed nep oc eu kyv- 
 
 oedion a garey en kymeint ac 6ynt. nac a 
 
 dyöetei i dirgelóch en gynt noc udunt. noc 
 
 a vei digrivach kytemdydan ac hóynt. Ac 
 
 or di6ed en ebey reit en vynych eni vlaen 
 
 ed eynt yr yng ac yr kalet. ac yr vroydyr. 
 
 ac e dangosynt eu klot tr6y eu deóred. ac 
 eu kampeu moliannus. 617 
 
 Ac góedi treuliaó ruthyr o amser mar6 
 vuant eu tadeu en enys Prydein. ac óynteu 
 a emchóclasant trach eu kevyn i eu gólat. 
 ac a kymerasant pob un onadunt kyvoeth 
 i tat. ar kytemdeithas a oed er ryngthunt 
 kyn no hynny ac r6ng eu tadeu kyn noc 
 hóynteu. honoakatoasant hóynteu ar talym. 
 Ac evelly em pen e d6y vlyned Edóyn a 
 erchis i Kat6alla6n kanhiat i 6isca6 coron 
 o honaó parth tra6 i Hómyr. ac i gynhaL 
 goylvaeu megys i gónai Katoallaon. e parth 
 email i fíóinyr. 618 Ac góedi góneuthur 
 oet onadunt. clatleu y traythu o heny ar 
 glan Dulas. A doethion o pob parth en 
 ediych pa bethoreu adeleyt. egkylch henny 
 et oed Kat6alla6n en goróed or parth arall 
 yr avon. ae ben en arffet Breint Hir i nei. 
 A hyt tra edoedynt e kennadeu en aróein 
 attebion. ewylaó agónaeth Breint Hir. 
 megys e gólychaód baryf e brenin kan e 
 dagreu oi lygeit en syrthiaó. Ac ar heny 
 kychynnu a oruc e brenin kan tebygu emae 
 kavat. a derchafael i 6yneb a góelet Breint 
 Hir en 6yla6. a govyn ida6 pa achaós oed 
 ida6 yr dyssyvyt tristyt hónó. 619 Ac ar 
 heny e dywaót Breint. denvyd 6yla6 a 
 thristyt j6 inri ac i holl kenedyl e Bryt- 
 einieit en tragywydaól o hedió allan. kanys 
 rodeisti heny a oed o ragor teilyngdaót ytt 
 ac i genedyl e Brytanieit. a hyn a oed o 
 urdas y6ch er en oes Maelgón Góyned. 
 kanys er heny e mae kenedyl e Brytein- 
 ieit heb gafael un teóysaóc a allei górthlad 
 gormes estraón genedyl. nac a allei i d6yn 
 ar i hen teilyngtaót. a hedió ebychydic a 
 oed o emgynhal anryded dy vot titheu en 
 dyodef lleihau henny ae kolli. kanys ken- 
 edyl Saeson. er hon eyrioet tr6y i brat ae 
 thóyll ae distry6ia6d. ac 6rth heny yóeith- 
 ion móiaf oil pan kanhiater udunt arveru 
 o coron teóysogaeth en er enys hon. kanys 
 pan glyóer bot en6 brenin udunt syberóach 
 vydant ac eu ky6da6t a 6ahodant attadynt 
 tróy e rei egallont distryó en kenedyl nin- 
 heu. kanys en óastat egnotaäsant bot en 
 vradoyr ac ni allant gadó fycllonder 6rth 
 nep. Ac 6rth heuy iaónach a dyledusach 
 oed eu kyoarsangu ac eu darestóng egenym 
 ni noc eu harderchavael. Pan ettelys 
 Gortheyrn hóynt en kyntaf megys i emlad 
 tros e 6lat. ac eissioes pan allasant hoy 
 gyntaf talu dr6c tros da h6ynt a dangosas- 
 ant eu t6yll ac eu brat. Ac a ladasant en 
 kenedyl o dyóal aerva, Eilóeith 6ynt a 
 vredychasant Emrys Wledic. 6ynt a vred- 
 ychasant Arthur pan duunassant a Med- 
 ia6t i nei. Ac or di6ed 6ynt a dugant 
 
ÔÔÖ 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 Gotinónt am pen Keredic. ac ae deholas- 
 ant. ac a dugant e 6lat rac i dyledogion. 620 
 
 Ac wedi dyóedyt o Yreint Hir er am- 
 adrodion heny edivar vu kan Cat6alla6n e 
 dechreuedic amvot h6n6. ac gorchyinyn a 
 menegi i Ed6yn na chytsyniei i gyghor- 
 wyr ac ef. ac na edynt idaö kan- 
 hiadu idaó er hyn et oed en i 
 erchi. kanys en erbyn deva6fc a gosot er 
 hen wyrda yr e dechreu na deleyt ranu er 
 enys 6rth d6y goron. Ac 6rth heny sori 
 a gónaeth Edóyn ac adaö e datleu a mynet 
 i Escotlont a dywedóyt e gyiscei ef coron 
 hep ovyn kenhiat i Katwallaon. Ac góedi 
 menegi heny i Kat6alla6n ef a anvones 
 kennadeu atta6 a menegi ida6 o g6isceî ef 
 coron en enys Prydein e lladei enteu i 
 ben adan y goron. 621 
 
 Ac g6edi bot teruysc evelly erryngthynt 
 6ynt a emcyvarvuant elldeu e parth tra6 i 
 Hómyr. Ac góedi dechreu e vroydyr 
 Katwallaon a golles Ha6er o vilioed oi wyr. 
 ae kymhell enteu ar ffo. Ac ena i kymyrth 
 i hynt tr6y er Alban hyt en Ióerdon. Ac 
 6edi arveru o Ed6yn or vudygoliaeth ef a 
 due i lu tr6y óladoed Kat6alla6n a llosgi e 
 dinasoed ar trevyd a Had e ki6da6twyr ac 
 anreithiaó e gwladoed. ac hyt tra ydoed 
 Ed6yn en dy6alhau evelly et oed Kat6all- 
 a6n en 6astat en keissiae ar llongeu em- 
 chöelyt oi 6lat ac nis gallei. kanys pa 
 portliA'a bynac e keisiei dyvot yr tir eno y 
 bydei Edóyn ae lu en i ludias. kans attaó e 
 dothoed deóyn doethaf en e byt or Espaen 
 a elóyt Pellyt6s. A h6n6 o ehediat er adar 
 ae oredec e ser. a venegei i Ed6yn pob 
 damóein or a delei idaó. Ac 6rth heny e 
 menegei enteu pan geissiei Kat6alla6n eni- 
 chöelyt. Ac e bydei Edoyn en paraót en 
 i erbyn. Ac e bri6ei i longeu a bodi i 
 kytemdeithion. Ac 6cdi haiach nat oed un 
 gobeith kafael emchóelyt tray kevyn i enys 
 Prydein or di6ed ef a gavas en i gyghor 
 mynet hyt at Selyf brenin Llyclaó i geisiaó 
 porth y ganthaó i kynydu i gyvoeth ida6 
 trachevyn. 622 Ac g6edi trosi eu hoy lieu 
 onadynt parth a Llydaó en dyssyvyt e 
 kyvodes teinkestyl en e mor. a góascaru eu 
 Uogheu ar vyr hyt nat oed un ygyt ai gilyd 
 onadunt. Ac 6rth heny dirvaor ovyn a 
 gymyrth lly6yd Hong e brenin. Ac em- 
 ada6 ar lly6 aoruc. a gadu e Hong 6rth 
 vynnu e tyghetven e ford e mynhei i har- 
 6ein. Ac göedy eu bot evelly em perygyl 
 angeu ar hyt o nos h6nt ac eman pan deuth 
 g6a6r e dyd tranoeth h6ynt a deuthant i 
 enys a elöyr Garneria. ac eno tr6y dirva6r 
 iavur e deuthant ir tir. Ac en e lie kym- 
 eint o dolur a Hit a thristyt a gymyrth 
 
 Kat6alla6n endaö o acha6s rykolli i kyt- 
 emdeithion megys e bu teir nos a thridieu 
 en goróed ar i 6ely heb vynnu na b6yt na 
 dia6t. Ac en e ped6eryd dyd e deuth ida6 
 blys kic hely. 623 Ac 6rth heny gal6 Breint 
 aoruc atta<5 a menegi ida6 heny. Ac en e 
 lie Breint a gymyrth y v6a ae saetheu. a 
 chr6ydra6 er enys aoruc i syllu a kyvarfei 
 un góydlódyn ac ef or h6n e gallei g6neuth- 
 ur b6yt oy arglóyd ohonaó. Ac góedi ker- 
 det o honaó er holl enys. a hep welet dim 
 or ageissiei diruaór ovut a fryder a gymyrth 
 a goveilieint 6rth na allei kafael i damunet 
 oy arglóyd. kanys ovyn oed kantha6 dyvot 
 i agheu oni chafei i damunet. Ac 6rth 
 heny arveru aoruc o kelvydyt newyd. 
 trychu drull o kyhyr y vordoyt. a dodi 
 h6nn6 ar ver ae bobi ae d6yn yr brenhin. 
 Ac en e lie kan tebygu e mae kic g6ydl6d- 
 yn oed i gymryt a böyta o hona6. Ac an- 
 ryuedu na ry kaosei eirioet e veint velyster 
 hono ar kic arall kyn no hynny. Ac 6edi 
 b6yta ohonaó or diòed llaóenach vu. megys 
 ed oed ar pen e tridieu en holliach. Ac 
 odyna pa kaosant e g6ynt en her6yd ky6- 
 eiidaó eu llong a g6naethant a derchavael 
 eu h6yl a r6yga6 e mor. Ac i gaer Kath- 
 alet e deuthant i dir Llydaó. Ac odyno 
 ed euthant hyt en Selyv brenin Llyda6. 
 Ac ef ae harvolles en Ha6en hyna6s. 624 
 
 Ac g6edi g6ybot estyr eu neges. ef a ed- 
 e6is kanhorth6y ida6 ygyt ar amadra6d 
 h6n. Dolur j6 kenyvi ardercha6c 6eision 
 ieueinc bot gölat en hendadeu ni en cy6ar- 
 sangedic egan agkyvieith kenedyl. A 
 fa6b or kenedloed ereill en amdifyn ac en 
 kynhal eu góladoed. Ac ech kenedyl 
 chóitheu colli enys mor fr6ythla6n. ac na 
 ellóch g6rth6ynebu yr Saesson er rei ni 
 dodynt en hentadeu ninheu mesur arnad- 
 unt jDan edoed vyg kenedyl i e Brytain 
 Vechan hon en pres6ylia6 ygyt eno. hóynt 
 a oedunt arglóydi ar er holl teyrnassoed 
 eni cheilch. Ac ni all6s nep gorvot ar- 
 nadunt h6y eithyr gwyr Ruvein. Ar rei 
 heny ket bydynt rynnaód eni medu eissioes 
 góedy Had eu llyóiodron hóynt a 6rthlad6yt 
 en waradóydus or enys. Ac 6edi dyvot 
 Maxen a Chynan yr 6lat hon. er hyn a 
 trigós eno ni chaósan byth rat i gynhal e 
 coron en wastat. ket er ryvo rei o teóysog- 
 ion kadarn endi eissioes ereill a vydunt 
 g6an. Afan delynt e gelynion i kollynt. 
 Ac 6rth heny dolur j6 kenyvi góander ech 
 pobyl ch6i. kanys or un genedyl et henym- 
 ni. Ac 6rth heny en gelóir en Bryteinieit 
 megys ech kenedyl chóitheu. Ac edym ni 
 en \vra6l en kynhal e wlat a 6el6ch ch6i. 
 rac pa6b o en gelynion o pop parth ynni. 626 
 
BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 561 
 
 Ac göedi darvot i selyf dyẃedut evelly 
 niegys kan gyóilyd Katwallaon a dywa(5t 
 val liyn. Arglóyd vrenin eb ef ganedic 
 on hendadeu vrenliined llaóer o dyolch- 
 tredeu a dalaf itti tros e nerth et wyt eni 
 adaó imi i geissiaó vygkyvoeth trachevyn. 
 Er hyn a dyóedi titlieu ryvedu olionaót nat 
 edym ni en kado teilynctaót en hentadeu 
 ni kyn no ni góedi clyvot e Brytanieit yr 
 göladoed hyn. ni varnavi bot en ryved 
 heny. kanys e bonedigion ar dyledogion a 
 deuthant ygyt ar tyóyssogion heny. or holl 
 deyrnas. ar rei anvonedigion a drigassant 
 eno. ac a gymerasant anryded er rei heny. 
 Ac g6edi dechreu or rai heny kafael kyv- 
 oeth a theilynctaót er rei bonhedic em- 
 derchavael agónaethant en ryodres a syber- 
 6yt en v6y noc e deiscyvei anian. ac emrodi 
 i odineb er ry6 un ni chlyóyt emplith e 
 keDedloed. A megys e dyweit Gildas 
 traethadór hystoria. nit namóy e pechaót 
 hónó. namyn er holl pechodeu agnotaa 
 dyniaól anian eu góneuthur. Ac en v óyaf 
 oil er h6n a dióreidia ansaód er holl da. sef 
 j6 hónö kas góirioned ygyt ae amdifynwyr. 
 kariat keloyd a thóyll. a brat, kynieredig- 
 aeth dr6c tros da. Anrydedu anóired. a 
 cham 6eithredoed tros hygaróch a hynaös- 
 ter. arvolledigiaeth diavyl em blaen engyl 
 lleuver. A brenhined a etholynt nit her- 
 wyd du6 namyn er h6n a 6elynt en creu- 
 lonaf. Ac en e lie egan er nn rei ae heth- 
 olynt e lledyt. kan ethol ereill a vei creu- 
 lonach. Póybynac a vei aravach ac echedic 
 nes i garu góirioned. h6n6 megys gelyn 
 enys Prydein a distryöyt. Ac or di6ed 
 pob peth or a garei du6 ac or a gassaei o 
 kyhaval vra6t e góneynt. onyt bot en caru- 
 ach kantbunt er hyn a kassaei du6. Ac 
 evelly e góneynt pob peth or a vei górth- 
 ynet yr iechit. A hep geissiaö dim ygan 
 6edyc er holl iechit. Ac nit na m6y y 
 dynion byt namyn kenveint du6 ehun ae 
 vugelyd heb diosparth a góneynt evelly. 
 Ac 6rth heny nit ryved bot en kas gan 
 du6 er rei anvonhedic a góneynt e pethen 
 heny. Ac 6rth heny e due du6 e pobyl 
 bono yr mynnu dial eu syberwyt arnadunt 
 ac eu dehol oc eu gólat. Ac eissoes os 
 gatei du6 teilóng oed inni llavuriao i geis- 
 sia6 derchavael e kenedyl kyoarsangedic 
 ar ei hen teilynctaót. rac bot en wardóyd 
 yn kenedyl en bot ni en llyóiodron góan 
 oni llavuri6n oc en holl allu i keissiao eu 
 rydhau. kanys er un gorhentat a vu ynni 
 en deü. 6rth heny diogelach ac ehovnach e 
 keissiaf kanh6rth6y egenyt titheu. Mael- 
 g6n Góyned e goruóchel vrenin Prydein e 
 ped6eryd gwr a wledychös góedi Arthur. 
 
 deu vab a vuant ida6. nit amgen Pun ac 
 Einiaón. i Pun e bu vab Beli. yr Beli 
 Ii6n6 e bu vab Iago. i Iago e bu vab Cat- 
 van vyn tad inheu. Einiaón góedi maró i 
 vraot a deholiet or ryvel e Saesson ac a 
 deuth hyt e 6lat hon. Ac a rodes i verch 
 i Hy6el Vychan brenin e 6lat hon. mab 
 Hyóel ab Emyr Llydaó. e gór ygyt ac 
 Arthur a orescyn6ys e teyrnasoed. ac o 
 bono e ganet Alan i vab. o Alan Hy6el dy 
 tat titheu e gwr hyt tra vu vyó i holl 
 Freinc a dyporthei ovyn en v6yaf or 
 ty6ysogion en wastat. 626 
 
 Ac en ygyt a Selyf e gaiaf hónó e bu 
 Katwallaon ac oeu kytgyghor ell6g Breint 
 Hir i enys Prydein i geissia6 os kanhatei 
 du6 idaó o nep ford kafael Had deóyn Et- 
 6yn. rac Uesteiriaó o honaó o kynnevodic 
 kelvydyfc i Katwallaon dyvot yr tir. Ac 
 g6edy dyvot Breint Hir i Porth Ham6nt 
 yr tir. ef a kymyrth g6isc reidus am danaö. 
 ac en rith anghanaóc kerdet. Ac ef a 
 gónaeth idaó bagyl o haiarn. a bono en 
 vlaenllym iaón ar hon a dam6einiei duó 
 idaó kafael kyford y lladei enteu e de6yn 
 Ac odyno e kerdos parth e cbaer Efraoc. 
 kanys eno en er amser h6n6 et oed Edóyn. 
 Ac órth heny göedi i dyvot yr dref emkym- 
 yseu ar reidusion aoruc er rei aoedynt en 
 araós alusen em porth llys e brenhin. 627 
 Ac val et oed Breint en treigla6 emplith 
 er anghanogion enachaf chóaer ida6 en 
 dyvot allan or llys a phaeol eny llaó en 
 kyrchu dovyr yr vrenhines. A hono a 
 dygassei Edóyn o kaer Wyrangon góedy 
 dehol Katwallaon hyt tra ydoed en an- 
 reithiaó góladoed e Brytanieit. Afan yd- 
 oed hono en kerdet heb la6 Breint atnabot 
 i chóaer agónaeth ac 6yla6. Ac en isel 
 galó arnei. Ac essef aoruc hitheu trossi i 
 h6ynep atta6. ac en gyntaf pedrussa6 póy 
 oed. Ac góedi dynessau atta6 ac atnabot 
 i braót megys haiach Ueóygu rac ovyn o 
 dryc damóein i adnabot o neb a kafael oi 
 elynion ai daly. Ac góedi karedigion cus- 
 aneu ac geirieu ry buchedic ar vyrder 
 megys amadraód arall hi a vynegys oi bra6t 
 ansaód e llys. ac a dangosses ida6 e de6yn 
 et oed eni geissiaó. kanys ef edothoed i or- 
 ymdeith emplith er reidusion tra edoedet 
 en ranu alusseneu udunt. 628 Ac g6edi at- 
 nabot o Yreint e de6yn. ef a erchis oy 
 chóaer en nos hono keissia6 dyvot en lled- 
 rat or llys hyt attaó enteu odyeithyr e gaer 
 kar lla6 hen dempyl oed en aga6s yr dinas 
 ac enteu ae haroei hi en llechu em pen e 
 karec hono. Ac en e He et aeth Breint 
 em plith toryf or reidussion en e parth et 
 oed e de6yn en eu ryoli. A hep gohir pan 
 
552 
 
 BRUT G. AB ARTHUR. 
 
 gavas ef ryt ai 
 
 kyvlaoan. ef a derchevys 
 wrdun ac a want e de6yn adan i vron ac 
 or un dyraaót y lladaód. Ac en e lie b6v6 
 i vagyl oi la6 ac emgudiaó em plith er ang- 
 hanogion ereill heb i atnabot o nep nai 
 dybiaó. Achan kanh6rth6y duo. kyrchu i 
 lechva. 629 Ac odyna i chwaer enteu gwedi 
 bot nos en dyvot o lawer ford en keissiaw 
 mynet allan or llys. ac nis gallós kanys 
 kyfraw mawr ac ovyn a kyrch Edwyn o 
 achaós rylad e dewyn. Ac wrtk heny gos- 
 sot göilwyr a cheitweit a gónathoecl. ar rac 
 er rei lieny ni chafei hitlieu ford allan. Ac 
 gwedy gwybot o Vreint heny. enteu a aeth 
 or lie bono hyt engliaer Excestyr. 630 Ac 
 eno dyvynnu attaó e Brytanieit. A men- 
 egi udunt e kyvlawan ar ryónathoed. Ac 
 gwedi anvon kenDadeu at Katwallaon. 
 kadarnhau e gaer hono aornc. a gorchymyn 
 i holl wyrda e Brytanieit llavuriaw i gadó 
 eu dinassoed ac eu kestyll. Ac en llawen 
 arhos dyvodedigaeth Katwallaon kanys ar 
 vyr edeuey a phorth egan Selyf brenin 
 Llydaw i eu kanhwrth6ya6. 631 Ac gwedi 
 honni e clióedyl Ii6n6 tros er enys Peanda 
 brenin swyd Keynt a móiliaf kynnulleidva 
 o Saesson ygyt ac ef a deutbant byt eg- 
 kylcb kaer Excestyr a góarchae Breint en 
 e dinas ac decbreu em lad ac ef. 632 
 
 Ac ar heny enacliaf Katwallaon en des- 
 kynu yr tir oi longeu a dengmil o varch- 
 ogion arvaoc ygyt ac ef ygan Selyf brenin 
 Llyda6. Ac en kyvlym kyrcbu o lie et 
 oedet en göarchae Breint. Ac g6edi eu 
 dyvot byt en agaós yr llu góahanu i varch- 
 ogion en pedeir kat a heb annot kyrchu i 
 elynion. Ac góedi dechreu emlad claly 
 Peanda a Had llawer oy lu. Ac göedi nat 
 oed ford arall idaö egallei kafael iechit 
 gwrhau agónaeth i Katwallaon a rodi 
 g6ystlon. ac ada6 mynet ygyt ac ef i emlad 
 ar Saesson. a chadainhau heny tr6y arvoll 
 a góystlon. 633 
 
 Ac g6edi kafael o Katwallaon e vudyg- 
 oliaeth. galó agönaeth atta6 i wyrda a ves- 
 synt g6ascaredic. tr6y hir amser. Ac en 
 diannot kyrchu e gogled ar tor Ed6yn. a 
 dechreu anreithiaó e góladoed. 631 Ac 
 goedi menegi heny i Ed6yn ef a kynnull- 
 a6d atta6 holl vrenhined e Saesson. a hyt 
 e maes a elóir Hedfeld en erbyn Katwall- 
 aon. a dechreu emlad ar Brytanieit. Ac 
 en e lie ar dechreu er emlad e lias Ed6yn 
 ai holl pobyl haiach. ac OfFrit i vab ygyt 
 ac ef. a Gotbott brenin Ore. a dothoed en 
 porth ida6. ar ran voyaf or eu llu ygyt ac 
 6ynt. 635 
 
 Ac g6edi kafael o Katwallaon e vudyg- 
 oliaeth kerdet aoruc tr6y góladoed e Saes- 
 
 son er kyn creulonet ac nat arbedei i neb. 
 namyn en e lie e góelhei Saesnes en veich- 
 ia6c. ai gledyf ed ellyngei i beichiogi yr 
 lla6r. Ac evelly nit arbedei nac i wr nac 
 i wreic. nac i was nac i vab. kanys ef a 
 vynnei en llóyr eilliaó kenedyl e Saesson 
 or enys hon en hollaól. Ac 6rth heny. pa 
 rei bynac a gafei onadunt o anghlyóedigion 
 poeneu i dyvethaei. 636 Ac or clióed bróyd- 
 yr vu ida6 ac Offric er h6n a deuth góedi 
 Edóyn. a h6n6 a las ae deu neieint. er rei 
 a deleint góledychu g6edi ef. Ac goedi 
 Had er rei heny. Oss6allt a deuth en vren- 
 in en Escotlont. a h6n6 hevyt Katwallaon 
 goedi er rei ereill ar ryvelaod arnaö ac ae 
 ffoes o 6lat p6y gilyd hyt e mur agónath- 
 oed Severos ameraódyr er r6ng Prydain ac 
 Escotlont. Ac goedi heny ef a envynaod 
 Peanda ar ran voyaf or llu kanthao hyt e 
 lie hono i emlad ac ef. 637 Ac essef aoruc 
 Osswallt hyt tra ydoed Peanda eni óarchaey 
 en e maes a el6ir en Saesnec Hevefelt. ac 
 en Gymraec e Maes JSTevaol. nosóeith derch- 
 afael croes er arglóyd eno ac erchi oy 
 kytemdeithion ac oy kytvarchogion ac oy 
 llaón lief dywedóyt. plygón en glinieu a 
 góedión er holl kyvoethaoc Du6 by6 hyt 
 pan yn rydhao ni ygan syberó lu e Bryt- 
 anieit. Ac ygan eu hyskymun teóyssaóc 
 Peanda. kanys ef a wyr mae ia6n edym ni 
 tros en kenedyl en emlad. Ac 6rth heny 
 pa6b onadunt a gónaeth megys i herchis. 
 Ac evelly pan deuth e dyd e kyrchassant 
 eu gelynion a heróyd evyrllit eu ffyd hóynt 
 a kaosant e vudygoliaeth. 363 Ac goedi 
 menegi heny i Katwallaon llidiaó agónaeth 
 a chynnullaó llu ma6r ar erlit Osswallt 
 a br6ydra6 ac ef. en lie a elwir Bwrne i 
 kyrchos Peanda ac i lladaód. 639 
 
 Ac goedi Had Osswallt a lla6er o vilioed 
 oy wyr ygyt ac ef Osswy aelóyn i vra6t a 
 deuth en vrenin en i le. a h6n6 ar rodes 
 llaóer o eur ac ariant i Katwallaon. Ac a 
 gavas tanghneved ygantha6. a g6rhau ida6 
 hevyt. 640 Ac ni bu un gohir hóynt a gyv- 
 odassant en i erbyn. Alffryt i vab ehun 
 ac Oydwallt i ney vab i vraot. Ac goedi 
 na ellynt sevyll en i erbyn h6ynt a foassant 
 hyt at Peanda i geissiaó nerth yganthaó i 
 orescyn kyvoeth Ossóy aelóyn. 641 Ac 6rth 
 na lavassei Peanda tori e tangneved ar ry- 
 gónathóed Katwallaon tr6y teyrnas enys 
 Prydein ef a annodes heny hyt pan keissiei 
 kanhiat Katwallaon. ae yr ryvelu arna6 ae 
 i rodi kat ar vaes ida6. Ac 6rth heny 
 treigylóeith pan edoed Katwallaon e sul- 
 g6yn en Llundein en daly llys ac en g6is- 
 ca6 coron e deyrnas am i pen. A holl 
 tyóyssogion e Saesson ygyt ac ef eithyr 
 
 
BRUT G, AB ARTHUR, 
 
 553 
 
 Ossóy aelóyn elnm. ac ygyt a heimy lioll 
 ty6yssogion e Brytanieit. Pcanda a dcuth 
 ar e brenin a govyn itlaö. pa achaós na 
 dothoed Osswy aelóyn ehunan yr llys an- 
 not un ty6yssa6c or Saeson. Ac g6edy 
 dywcdóyt or brenin ida6. emae o acliaós i 
 vot en glaf. Peanda a dywaót órthaó. nit 
 er liyny arglóyd ep ef. namyn i kennaden 
 a euvynao.l liyt en Gcrmania en ol e Saeson 
 i dial Oswallt i vraot amain ni mi a thi. 
 Ac ygyt a heny Peanda a dywaót ry tori 
 y lionaó ef ehunan tangnlieved e deyrnas 
 pan dyholeys Aelffrit i vab ac Oytwalt i 
 nei vab i vraot o teyrnas Nordhanhwmyr. 
 Ac órtli heny ef a erchis yr brenin kanliiat 
 oy lad neu enteu i dyliol or deyrnas en 
 hoHaól. 642 Ac 6rth heny göedi medyliaó or 
 brenin llaóer enghylch heny ef a erchis oy 
 kyghorwyr medyliaó pa beth a kynghorunt 
 am heny. Ac val etoedynt evelly pa6b en 
 menegi i kynghor. Maredyd brenin Dyvet 
 emplith pa6b a dywaót. Arglóyd vrenin 
 ep ef. kanys. buassei arvaeth kenhyt ti 
 górthlad holl kenedyl e Saeson o enys Pry- 
 dein. pa achaós 6eithon e gedi titheu 
 hóynteu i vuchedockau en tangnevedus en 
 ein plith ninheu. Ac 6rth heny arglwyd 
 kanhiatta udunt ehunein ryvelu er rydunt 
 megys ac advyd e distryóier hóynt o gyv- 
 ne6it aervaeu i kanthunt ehunein. kanys 
 nit iaón kad6 ífyd 6rth e nep a vo bradwr 
 en 6astat. kanys er pan deuthant e Saeson 
 en gyntaf yr enys hon en 6astat e maent 
 en bredychu en kenedyl ni. Ac 6rth heny 
 delei ti kado dy ffyd 6rthunt h6y. kan- 
 hiatta i Peanda kyvodi erbyn Os6y aelóyn. 
 megys e darfo or tervysc h(5n6. er neill on- 
 adynt ae Had ae enteu i dyhol or enys 
 hon. 643 Ac 6rth heny Katwallaon a kan- 
 hiadaód i Peanda ryvelu ac Osóy aelóyn. 
 Ac odyna Peanda a kynnullos llu ma6r. ac 
 a aeth tróy Hómyr ar tor Os6y aelóyn. a 
 dechreu anreithiaô e góladoed a ryvelu ar- 
 na6. 644 Ac or dióed rac aghen Ossóy aelóyn 
 a edeóis breninolion rodion o eur ac ariant 
 m6y noc a ellir i credu yr peidiaó a ryvelu 
 ar i gyvoeth. ac emchóelóyt adref. Ac 
 góedi na mynney dim yganthaó e brenin 
 hónó a syllaód ar kank6rth6y du6. a chet 
 bei llei eirif i lu noc un Peanda. ef a rodes 
 vr6ydyr ida6 ker [lla6 avon Wynóed neu 
 Wynnet. Ac g6edi Had Peanda Katwall- 
 a6n ar rodes i Wlffret i kyvoeth. A h6n6 
 a kymerth Ebba ac Etbert i ryvelu en er- 
 byn Osswyd. ac or di6ed o arch Katwallaon 
 h6ynt a tangnhevedasant. 645 
 
 Ac göedi elen6i 6yth mlyned a deu 
 ugeint. Katwallaon e bonhedicaf ar kyv- 
 oethocaf brenin e Brytanieit en treuliedic 
 
 o heneint. pythevnos góedi kalan gaiaf et 
 aetli or byt h6n. ae gorf a iröyt ac iredcu 
 g6erthva(5r. ac a dodet em me6n deló o 
 evyd agónathoydyt ar vesur i *veint ehun. 
 Ar dcl6 bono a dodet ar deló march o evyd 
 anryved i degóch en arvaoc. a hono a os- 
 sodet ar porth e gorlleöyn en Llundein en 
 aróyd er racdyóededig vudygoliaeth uóchot. 
 ac yr aruthred yr Saeson. Ac adanaó et 
 adeilasant eglóys en er hon e kenir efer- 
 enneu rac i eneit ef ac eneidieu kristonog- 
 ion e byt en bollaól. a hónó vu e teóysaöc 
 evydaol. 616 
 
 Ac góedi maró Katwallaon. Katwaladyr 
 vendigeit i vab a kymyrth llyóodraeth e 
 deyrnas. er h6n a elëis Beda Chitwalt. ac e 
 bu en góledychu deudengmlyned en fróyth- 
 laón dangnevedus en kynnal coron a Hy6- 
 odraeth. Ac ena clevychu aoruc Katwal- 
 adyr o nychdaót hlr. . Ac ennynu tervysc 
 awnaeth ena erhóng e Brytanieit ehun- 
 ein. 617 Mam Katwaladyr vendigeit oed 
 chóaer un dat i Beanda. Ai mam hitheu 
 oed 6reic vonedic o dyledogion Erging ac 
 Euas. Affan gymodes Katwallaon a Phean- 
 da i Kymyrth Katwallaon e wreic hono. 
 ac ena i ganet Katoaladyr vendigeit en 
 vab i hono. 648 
 
 Ac ena gyt a bot tervysc er r6ng e Bry- 
 tanieit e doeth arnadunt neóyn oc eu Had. 
 a heny en dial ygan Du6 am eu pechodeu. 
 ac eu syberóyt. dros 6yneb enys Prydein. 
 hyt na chefit dros 6yneb er enys un tameit 
 b6yt namyn a gefit o gic hely o vystveileit 
 yme6n difeith. a hyt nat oed or rei by6 
 aallei cladu er rei meiró. Ac a alios onad- 
 unt vynet i óladoed e byt h6ynt a aethant 
 dan goynvan a drycyrverth a dyöedyt 6rth 
 du6 ti an rodist ni mal deveit en v6yt i 
 vleidieu. ac an góascereist emplith kenedl- 
 oed ereill. Ac ena e peris Katoaladyr 
 ehun kyweiriao llynges idaó a mynet i 
 Lyda6. a ch6ynvan val hyn. Góae ni 
 bechadurieit rac amlet an pechodeu yrei e 
 kodassam ni Iessu Grist onadunt en ormod 
 tra ettoedym en kafael espeit oy benydiaö 
 ac emwneithur a du6. Ac am heny je mae 
 Du6 en dial arnam ni an pechodeu ac en an 
 dihol o an g6ir dyliet. Ac ni alios an gwyr 
 Puvein na nep kenedyl or byt en góascaru 
 ni val hyn. Ac am heny emch6elet er Es- 
 cotieit ar tóyllwyr bratwyr escymun Saes- 
 son i enys Prydein. kanys ydió en difeith 
 oy phobyl dyledaóc a chofaent h6y nat 
 hóyntó ac an deholies ni o enys Prydein 
 namyn Duó ehun. 649 Ena e doeth Kat- 
 waladvr hyt en Llydaó -ar Alan vrenin. a 
 nei oed h6nó i Selyf vrenin. Ai arvoll 
 aoruc Alan i Gatóaladyr en lla6en. val e 
 
554 
 
 BRUT G. AB ARTHUR, 
 
 dylyei vrenin i arvoll. 650 Ac nit ede6it en 
 enys Prydein eróng ball a ne6yn namyn a 
 alios kyrchu difeith vynydoed ac emporth 
 o hely. Ac un vlyned ar dee e para6s e 
 vail hono en enys Prydein. ar hyn a dy- 
 engis or Saeson a anvonassant kennadeu 
 hyt en Germania ar eu kenedyl i vynegi 
 udunt bot enys Prydein en 6ac o bop ryw 
 genedyl. Ac erchi udynt dyvot oy chy- 
 vanedu ai chymryt en segur. 651 Affan 
 gy cleu er escymunedigion bobyl hono heny. 
 en diannot emgynullaó aorugant o wyr a 
 gwraged anvat niver a dyvot yr gogled yr 
 tir. a dechreu kyvanedu e wlat or Alban 
 hyt eg Kernye. kan nyt oed nep ac eu 
 lludiei or Bryteinieit. Ac o heny allan e 
 colles e Brytanieit eu lly6odraeth ar er 
 enys hon. 652 
 
 Ac am ben espeit góedi henny ed erchis 
 Katwaladyr i Alan vrenin Llyda6 porth i 
 dyvot i orescyn enys Prydein. i ar e pagan - 
 ieit escyniun aoed endi. Ac ena i doeth 
 lief ygan angel o nef ar Gat6aladyr i or- 
 chymyn idaó peidiaó a dyvot i enys Prydein 
 kanny vynnei Du6 wledychu or Brytanieit 
 eni delei er amser a daroganaód Merdyn 
 rac bron Uther Bendragon a rac bron Ar- 
 thur. Ac ena ed erchis er angel i Gatóaladyr 
 rnynet i Ruvein ar Sergius pap. Ac góedi 
 e kyinerai eno i benyt ef a rivit eno erhóng 
 er rei goynvydedic. Ac ena y d6a6t er 
 angel emae dr6y evyrllit i fyd ef e kafei e 
 Brytanieit eu llyóodraeth ar enys Prydein. 
 pan darfei ida6 ef elenói er amser tynget- 
 vena6l. Ac ni byd kynt heny no fan gaf- 
 6ynt escyrn Katoaladyr o Ruvein i eu dóyn 
 i enys Prydein. A h6n6 a gefir or dióed 
 pan clangosser esgyrn e seint ereill a gud- 
 ióyt rac ovyn e paganieit. eu hen deilyctaót 
 a mediant enys Prydein. 653 Afan darvu yr 
 angel tervynu ar er emadraód I16116 e doeth 
 Catóaladyr hyt ar Alan vrenin Llyda6. a 
 dy6edut idaó a dyóedasei er angel 6rtha6. 
 Ac ena e kymyrth Alan vrenin. holl lyvreu 
 darogan Merdyn Emrys. a darogan er eryr 
 a brofóydaód egkaer Septon. ac o gathleu 
 Sibilla. a dechreu ac edrych heny oil o dar- 
 oganeu aoruc i geissiaó góybot a oed wir a 
 d(5a6t er angel. Afan èeles Alan e daro- 
 ganeu oil en un ac emadraód er angel, et 
 annoges i Gatóaladyr vynet i Ruvein. Ac 
 an von Ivor i vab ac Ynyr nei i enys Pryd- 
 ein i geissia6 i chynnal o waet ac o wir 
 dyliet. rac mynet g6elydon ar e Brytan- 
 ieit. 654 
 
 Ac ena et emórthodes Catóaladyr ven- 
 digeit afob kyvryo beth byda6l. a heny o 
 gariat Du6. Ac ena et aeth i Ruvein hyt 
 ar Sergius bap ac e kadarnaa6d Sergius ef 
 emplith e seint gleinnion. Ac ena en e 
 lie i clevycha6d o orthr6m heint. Ac en 
 e deudecvet dyd o vis mei e bu var6. ac et 
 aeth i eneit i nef en er 6ythvet vl6ydyn 
 afedóar ugeint a seithgant g6edi geni Mab 
 Du6 or Arglóydes Yeir. 655 
 
 Ac ena kynnullao aoruc Ivor vap Kat- 
 oaladyr ac Ynyr i nei a allasant v6yaf o 
 wyr a llongeu a dyvot aorugant i enys 
 Prydein a ryvelu en greulaón dyöal ar er 
 escymunedic kenedyl Saeson divedyd 6yth 
 mlyned a thriugeint. ac ni dygrynnoes ud- 
 ynt heny canyt ada6sei e vail a ne6yu 
 hevyt dim haiach en vy6 or Brytanieit. 
 Ac ni el6yt 6ynt en Brytanieit o heny allan 
 namyn en Gymry. Ac o heny allan e 
 gónaethant e Saeson en diveriaec kynnal 
 tangneved ai kad6 erhyngthunt ehum a 
 dióyll e tired, ac adeilat e dinasoed ar 
 kestyll. ac evelly e b6riasant argl6ydiaeth 
 e Brytanieit iarnadynt. Ac 6ynt ehunein 
 enmedu holl Loegyr adan Delstanaoeddeó- 
 ysa6c arnadunt. e gwr kyntaf or Saeson a 
 6isc6s coron e deyrnas. Ac o heny allan e 
 colles Cymry eu breint ac eu dyliet ac e bu 
 dir udynt godef e Saeson en benaf ar- 
 nadunt. 656 
 
 " Amadrawd e gwr a ESGRIVENNWS UN 
 OR LLYVREU CROEN MEWN LLAW DEC BER- 
 
 faith." — Meddai ysgrivenydd y llyvyr A. 
 
 Ar tyóyssogion a vuant ar Gymry 6edi 
 heny pob eilóers. a orchmynneis i Carad- 
 
 a6c o Lan Garban. f 
 
 kyt 
 
 oed 
 
 h6n6. Ac ida6 ef ed ede6is i devnyd i es- 
 grivenu e llyvyr h6n6. o heny allan e bren- 
 hinoed Saeson er rei a doethant ol yn ol a 
 orchmynes inheu i Wilym o Walmesbury 
 ac i Henri o Hendendelon. ac yr rei heny 
 i gorchmyn6s inheu escrivenu e brenhinoed 
 Saeson a ffeidiaó ar Kymry. kanyt idi6 
 ganthunt h6y e llyvyr Kymraec h6n6 er 
 h6n a emch6el6s Gwallter archdiaon Ryt 
 Ychen o Ladin eg Kymraec. ac ef ae 
 traeth6s en wir ac en g6byl o istoria e rac 
 dy6ededigion Gymry. a henny oil a datem- 
 ch6eleis inheu o Gymraec en Lladin. ac 
 evelly e tervyna istoria Brut. 658 
 
 Tervyn Brut y Breninodd. 
 
NODIAD AU 
 
 PERTHYNOL I 
 
 BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR 
 
 1 Eneas gwedi imlad Troia a distriw egaer ao es- 
 ganiws, ivab gidac ef adoethant ar longeu. A. 
 
 1 Hit iwlat aelwir ir awr hon Itali ac aelwit ina er 
 Eidal ac in er amser hwnw Latinus oed in vrenin in 
 ir eidal a'r gwr hwnw a arvoles Eneas en lawen. A. 
 
 3 Aphan weles Turun vrenin Kwtul henni keghor- 
 winnu aoruc wrthaw ac imlad ac ev agorvot aoruc 
 Eneas a lad Twrin vrenin achafel breniniaeth ir 
 Eidal a chafel Lavinia verch Latinus yn wreickia. 
 A gwedi tervinu ohoedil Eneas igwnaethpwit Esgan- 
 iws ivab in vrenin. Ac wedi derchavel Esganiws in 
 vrenin ef a adeilawd dinas ar avon Diberim. Amab 
 a anet idaw a idodet en henw ar hwnw Silius. Ar 
 mab hwnw wedi imderchavel irarodi aoruc in ladrat 
 ingodineb a gorderchu nith Labitan' ai beichogi. A. 
 
 * Aphan wibi idat ef heni erchi aoruc iw dewinion 
 doedit idaw pwi aveichiogasei ivorwin. A . 
 
 5 Ar dewinion adiwawt idaw vot evorwin in veich- 
 iawc ar vab aladei ivam aedat ac ni thwillasei eu 
 dewindebaeth wint erioet canis doeth yn wir er hin 
 adiwedasant. A. 
 
 * Aphan doeth oed ir vorwin i esgor ar i chlevit ibu 
 varw ac velli iladawd ev ivam. ar mab a roet yn 
 henw arnaw Brutus. A. 
 
 7 Ac arvaeth i erhoet emab iw vagu oni vu bem- 
 thegmlwid. Adiwrnot i er aeth emab i ganlin idat 
 ihele ac arganvot carw in agaws attaw ac annelu i 
 vwa aoruc emab ac en keisio medru ekarw sev im- 
 edrawt idat idan ivron oni golles eneit. ac velli i el- 
 adawd ev idat ai vam. A. 
 
 8 Ac ena e deholet gwir er Eidal Brutus odino. 
 canis nit oed deilwg ganthunt in vrenin arnadunt 
 gwr aladei ivam ai dat. A. 
 
 9 Ac ina idaeth enteu hit egroec. ac ino igwelei ev 
 gweligord o etived Elenus vab Briav en gäeth dan 
 Bendrasiws vrenin groec. Pirr vab Achil a digasei 
 igenedil hono ganthaw gwedi distriw Tro enial i dat 
 ac ai gwarchasei ino wint en gaeth. A. 
 
 10 Ac ena pan adnabu Brutus i genedil hono trigaw 
 igit ac vint awnaeth. oni oed ginevin acharedig ev 
 gan ebrenhined ar tiwisogion en vwi no neb oi giv- 
 oedion ahenni oi brit ai dewred ai haelioni ai vilwr- 
 iaeth ai glot. Sev achaws oed henni doeth oed em- 
 pilith edoethion adewr empilith irei emladgar ar hin 
 adamweiniei idaw oda ev ai rodei oi gidvarchogion 
 ac ibawb or hai harchei. A. 
 
 11 Ac wedi ehedec iglot dros wineb holl Roec im- 
 ginnullaw a orugant attaw pawb or ahanwoid o gen- 
 etil Dro ar a oed dros wineb Groec a ervin i Vrutus 
 vot yn diwisawc arnadunt. ac eu ridheu o geithiwet 
 gwir Groec. A. 
 
 "Kan eroedint oriveti heb wraged ameibion saith 
 mil. ac igit a henni idoed gwas ieuanc bonedicaf ar 
 aoed egroec ahanwoed oparth idat o Roec ivam enteu 
 
 i Eneas yscwydwyn wedy daruot ymladeu tro a 
 dystryw ygaer affoes ygyt ac ascanius yuab. Ac 
 adoethant ar logeu. B. 
 
 2 Hyd ygwlat yr eidal yr hon a elwir yr awr hon 
 gwlat rufein. Ac ynyr amser hwnnw ydoed latinus 
 yn vrenin yn yr eidal ygvvr aruolles eneas yn en- 
 rededus. B. 
 
 3 Ac yna pan welas Turn vrehin Ruthyl hynny 
 kygoruenu allidiaw aoruc. Ac ymlad ac ef agoruot 
 awnaeth eneas allad Turn vrehyn Ruthyl. Achafel 
 yr eidal. Alauinia "merch latinus yn wreic ytaw. 
 Ac yna gwedy ollenwi diwed buched eneas. Ascan- 
 ms yuab ynteu awnaythpwyt yn vrehin. Agwedy 
 dyrchauel ascanius ar vrehinawl gyuoeth. ef a adeü- 
 wys dinas ar auon tyberis. A mab aanet itaw. Ac 
 adodet arnaw siluius. Ar gwas hwnnw gwedy ym- 
 rodi ynledrawl odineb : gorderchu aoruc nith lauinia 
 aebechogi. B. 
 
 * Velly B. 
 
 s A gwedy dewiniaw onadunt. A chafel gwybot 
 diheurwyd ohyny wynt adywedasant bot y vorwyn 
 yn veichiawc or mab aladei y uam ae tat. Agwedy 
 darf ei ydaw crwydraw llawer owladoed ydaiar. . Or 
 diwed efadaw ar vlaenwed goruchel enryded. Ac 
 ny thwyllwys oi dewindabaeth wynt can doeth. B. 
 
 6 Aphan vu oet yr vorwyn escori ybu varw hi yar 
 yetived. Ac velly ylladawd ef y vam. Ar mab 
 arodet ar vaeth. Ac ydodet Brutus arnaw. B. 
 
 7 Agwedy meithrin ymab ae vot yn bymthegmlwyd 
 diwarnawt ydaeth ygwas yhela gyt ae tat. Ac val 
 ydoedyni velly nachaf carw yn mynet heibaw. Sev 
 aoruc Brutus aneleu bwa ac ellwng saeth. Ac yn 
 keissaw Had ykarw ygwant ytat ar saeth dan yuron. 
 Ac ybu varw. Ac velly ylladawd ef y tat. B. 
 
 à Agwedy marw y tat or ergyt hwnnw ydeholes 
 gwyr yr eidal brutus. Kanyt oed teilwg gantut 
 kymryt yn vrehin arnadunt gwyr awnelei kyfiauaneu 
 kyn dybrydet Had y uam ae tat. B. 
 
 9 Agwedy deol, y daeth ynteu hyt y groec. Ag 
 ygwelas yno gweligord oetiued elenus vab priav yn 
 keithiwet ydan pandrasius vrehin groec. Pir. vab 
 achyl adyngassei ygenedyl hono gantaw gwedy dis- 
 tryw tro. yn dial y tat. Ac ae gwarthueyssei wynt 
 ygkeithiwet yn gyhyt ahynny oamser. B. 
 
 10 Ac yna gwedy gwelet ovrutus ygenedyl. trigaw 
 aoruc ygyt ac wynt. Ac yny lie gwedy kyneuinhau 
 ac ymadnabot achwynt. A phawb ac yteu kymeint 
 vu ydawn yn eu plith yny oed karedic achymeredic 
 ygan pawb or brenhined ar tywysogyon yn vwy no 
 neb oe gyf oetyon. A hynny kan oe pryt ae dewred 
 ae haelder ae daeoni. Ae vil wry aeth ae glot. Sef 
 achaws oed hynny doethaf oed ymplith doethyon. 
 Adewraf ymplith yr ymladwyr. Ac ygyt ahynny py 
 beth bynhac adamweinei idaw nac eur nac aryant 
 na meirch na dillat. hynny arodei ynteu oe gyt- 
 uarchogion. Ac ypawb or ae mynhei ygantaw. B. 
 
 11 A gwedy ehedec yglot ef tros teruyneu groec. yd 
 ymgynnullassant attaw pawb or hanoed ogenedyl 
 tro. opob lie hyt ydoed teruyneu groec. Ac erchi 
 idaw ef bot yntywysawc arnadunt. Ac ae rythau 
 ogeithiwet gwyr groec. B. 
 
 12 A hynny agedernhynt ac adywedynt yaUu wneu- 
 thur yn hawd. kans kymeint oed eu niuer gwedy 
 ymgynnuUaw ygyt. ao ydoedynt seith mil o wyr 
 
55Q 
 
 NODIADAU PERTHYNOL I 
 
 ahanvoid ogenedil Dro. Sev oed ilienw Asaracus. 
 ac idoed egwr hwnw en wastat en kinnorthwiaw 
 kenedil Dro am hanvot ivam o Dro. Ac idoed gwir 
 Groec en rivelu arnaw yn wastat igit a brawt oed 
 idaw a kenvoed evam aidat o Roec. am adaw oe dat 
 dri chastell y Asaracus yn ragor. A. 
 
 13 Ac am henni idoedint en keisiaw dwin ekestill 
 drachevin igan Asaracus. Ac ena pan weles Brutus 
 henni a gwibod olionaw rivedi ilu agweled ekestil en 
 barawd idaw ev agimmertb vot in diwisawc arnad- 
 unt igeisiaw iridit udunt. A. 
 
 14 Ac ena wedi emdercbavel ovrutus in diwisawc 
 imginnnllaw igit aoruc pobil dro achadarnhaii kestil 
 Asaracus ac eu lenwi owir ac arveu adogned ovwit 
 adiawt. Aphan darvu idaw henni minet eva Asar- 
 acus achwbil oe eu hoi niver ganthunt namin a ad- 
 awint yn ekestil i'r difaith goedid adwin ganthint 
 eno eu gwraged ae meibion achwbil oe hanreithieu 
 ac odino an von lithir aoruc Brutus hit at Bentrasius 
 vrenin ar imadrawd hwn indaw. A. 
 
 15 Tevisawc a dribhn gwedilion. A. 
 
 16 A meneci idaw nat oed deilwg idaw atfcal gantaw 
 in gaeth. A. 
 
 47 Nac eu ceithiwaw in amgen eu barneu eu 
 boned. A. 
 
 iä Ac amhinni imae Brutus inmenegi idaw bot in 
 wel gantint preswiliaw ini difeith ac importh vel 
 eniveilieit ar gic amrwt alyseu gyta ritit. A. 
 
 19 Noc importh ini kivannedeu inkafel gwledeu dan 
 geithiwet. A. 
 
 20 Ac os kodi dioruchelder di ath kivoeth awna 
 heni onit ev na diro di in eu erbin namin diro vad- 
 euaint. A. 
 
 21 Cans anian iw ibawb caeth ceisiaw ridit obob 
 ford adivot ar i hendeiligdawt. A. 
 
 22 Ac am heni idarchwn i de drugared di hit pan 
 ganhietich di udunt wi bi'eswiliaw ini koedid ifoas- 
 ant udunt gan ridit. neu ganiata udunt vinet in rit 
 iwladoed ebit ibreswiliaw in digeithiwet. A. 
 
 23 Ac ina gwedi gwelet o Bandrasius ilithir ai dar- 
 lain rac ivron galw aoruc ataw ikighor. sev ikawsant 
 in eu kighor kinnulaw lu ac au himlit olit ablinder 
 wrthint am ibot in gaith in gihit ac ibuesint alivasu 
 onadunt an von yriw lithir ahwnw ar vrenin groec. A. 
 
 84 Ac ikinnullawd penirasius lu igit ac ef achirchu 
 edifeith etebigeu ef vot Brwtus indaw. Ac val 
 idoedint in minet heb gastel aelvit Espartanu' eu 
 kirchu aoruc Brwtus atheirmil owir arvawc gantaw 
 ac winteu heb wibot dim ohenni. kans in diarwibot 
 idodoed Brutus ino ohit nos in girch am ipen Ac 
 ina icirchu aoruc Brwtus udunt in diannot ac in 
 wrawl wichir. agwneuthur aerva dirvawr imeint 
 onadunt. A. 
 
 25 Ac ina in gewilidus ovnawc. f o aoruc pandrasius 
 ai lu ipob le or tebigint kafel nodet abrisiaw aorug- 
 ant ar fo ac ibrenin in iblaen. acheisiaw minet trwi 
 avon aoed agaws udunt. ahenw ir avon oed askalon. 
 ac in keisiaw minet trwi bono periglu lawer onadunt. 
 A brutus ini himlit. ac in deudibligu aerva onadunt 
 ir rwg lad abodi. A. 
 
 20 Aphan weles Antigonius brawt pandrasius vren- 
 in ir aerva hono doluriaw in vawr aoruc aglaw attaw 
 or niver gwasgaredic oni gavas vidin da imeint. 
 Ac ina in givlim circhu gwir tro aoruc. kans oed 
 gwel gantaw athecach achlodvorusach ilad in kirchu 
 ac in imlad noi vodi in waradwidus in fo. A. 
 
 27 Ac ina imchwelut aoruc Antigonius in fenedic 
 wrawl a newidiaw dimotieu agwir tro. ac ni thiciawd 
 
 ymladheb ywraged ar meibyon. ac ygyt ahynny 
 ydoed ygyt awynt ygwas ieuanc bonhedicaf yg groec 
 y parth ytat. y vam ynteu ahanoed ogendedil tro. 
 Sef oed yhenw assaracus. Ahwnw aoed yn kan- 
 horthwyaw kenedyl tro. Ac yn ymdiret yndunt. 
 Ac yssef achaws oed hynny : gwyr groec. oed yn 
 ryuelu arnaw ygyt abrawt untat ac ef. A mam 
 hwnw ae tat ahanoed o groec. Ar ryuel oed yryd- 
 ynt am tri chastel a adawsei ytyt y assaraccus yny 
 varwolyaeth yn ragor rac y vrawt. B. 
 
 13 Arei hynny ydoed wyr groec yn keisaw eudwyn 
 yarnaw. wrth na hanoed y uam ef o roec. kanys mam 
 athat y vyrawt ahanoet o roec. Ac wrth hyny yd 
 oed borthach gwyr groec ydy vrawt noc idaw ef . Ac 
 yna eissoes gwedy gwelet o vrutus amylder ywyr ac 
 eu heirif. Ag welet ykestyll cadarn yn parawt 
 idaw: hawdvu gantaw ufydahu udunt a chymryt 
 tywessogeaeth ar anadunt. B. 
 
 14 Ac ynagwedy dyrchauel Brutus yn tywessawc 
 arnadut. galw gwyr tro aoruc opob man achadarn- 
 hau kestyll assaraccus. Ac eu llenwi o wyr ac arue 
 abwyt. Agwedy daruot hynny kychwyn aoruc 
 ynteu. ef ac assaraccus ar holl gynnulleitua or 
 gwraged ar meibyon ar anreithieu gantunt hyt yn- 
 yalwch y coedyd ar difeith. Ac odyna yd anuones 
 brutus lythyr hyt ar pandrasius vrehyn groec yny 
 mod hyn. B. 
 
 16 A menegi idaw nat oed teilwng attal ygkeith- 
 iwet. B. 
 
 17 Nac eu keithiwaw yn amgen nog y dylynt yn 
 herwyd eu boned. B. 
 
 ts Ac wrth hyny ymae Brutus yn menegi itti bot 
 yn well gantunt wy presswylaw achartreuu yny di- 
 ffeith ac ymborth mal aniueileit ar kik amrwt 
 allyssyeu gan rydyt. B. 
 
 19 Noc yny kyuaned ar wledeu a melyster ydan 
 geithiwet. B. 
 
 20 Ac os kodi goruchelder dyuedyant ti ath gyu- 
 oeth awna hyny na dot yn eu herbyn namyn madeu 
 udunt. B. 
 
 21 Kanns annyan ydylyet yw y pop kaeth llauu- 
 ryaw opop ford y ymchoelut ar y hen teilygawt ae 
 rydit. B. 
 
 88 Ac wrth hyny yd archwn ni dydrugared di. hyt 
 pan genhettych ti udund wy presswylaw yny coedyd 
 yffoussant udunt gan rydit. neu ynteu ony edy 
 hynny udunt ytheyrnas ti gan rydit: ellwg vynt 
 gan dy ganhyat ywladoed ybyt ygeissaw presswyluot 
 heb geithiwet. B. 
 
 25 Agwedy darllein yllythyr hwnw rac bron padras- 
 ius galw aoruc ef attaw ygyghorwyr. A sef agaws- 
 sant yn en kyghor: lluydaw yn'eu hoi. Ac eu hym- 
 lit. kans blwg vu gan wyr groec ygenedyl a ryffei y 
 sawl fl wnyeded hyny ygkeithwet ydanadunt llauassu 
 anvon yryw lythyr hwnw attadunt. B. 
 
 21 Ac wrth hyny lluydyaw awnaethant gwyr ygroec 
 yn eu hoi y geissaw eu kymell yeu keithiwet. Ac 
 val ydoed pandrasius ae lu yn kyrchu diffeith y 
 tebygynt vot brutus ae wyr yndaw. Ac yn mynet 
 heblaw kastell aelwit spai-atintus : eu kyrchu 
 aoruc brutus udunt atheir mil owyr aruawc gantaw: 
 yn dirybud. Ac yralad ac wynt aoruc gwyr tro 
 achyrch diafyrdwl. A Had ayrua diruawr ymeint 
 onadunt. B. 
 
 25 Afo yn gewilydus aoruc pandrasius agwyr groec 
 ygyt ac ef y pob man or ytybyccynt gaffel dianc. 
 Acheissaw myned trwy yr auon ger eu Haw. Sef 
 oedy enw akelon. Ac yn ceissaw hryssaw trwy yr 
 auon yperiglwys aneirif onadunt. Allawer auodass- 
 ant. allawer or adiaghei heb eu bodi : aladei wyr tro 
 ar ylan. Ac yny wed hono gwneuthur deu dyblyc 
 aerua onadunt. B. 
 
 20 Agwedy gwelet o antigonius brawt y brenhin 
 hyny doluryaw awnaeth yn vwy no meint. Agalw 
 y wascaredic gedemdeithon attaw. Ac eu bedinaw 
 yngyfiym. achyrchu gwyr tro. kans kloduoruach oed 
 gantaw. Athcgach ylad gan gyrchu ac ymlad : noe 
 uodi gan ffo yn lluch athom. B. 
 
 27 Ac ymlad aoruc ef ac getymdeithon. ynwychyr 
 ac yn wrawl. Ac ny dygrynoes udunt namyn 
 
BRUT TYSILIO A BRUT. G. AB ARTHUR. 557 
 
 idaw. cans gwir tro parawt oetlint ac adurnedic oar- bychydic. kans parawt oed wyr tro ac eu barueu yn 
 veil. Agwir groec noetkion oedint adiarvot. Ac ina wisoedic gy weir amdanadunt. Agwyr groec noetkon 
 igorvu gwir tro ar wir groec ac ilad gan mwiaw ol diarneu oedunt. Ac wrtk kyiiy glewack oed wyr tro. 
 adal Antigonius brawt ebrenin ac Anacletus ced- Ac yny wed bono ny orffowyssynt oc eu llad kyny 
 imaitk idaw. A. daruu eu distryw yn gwbyl kayack : Adaly an tig on ■ 
 
 ius brawt pandrassius. ac anacletus y gedynideitk. 
 
 Ac ar kyny yuudugolyaetk agauas brutus. B. 
 
 28 Ac ina gwedy gorvot ovrutus ini vrwidir bono 2S Ac yna gwedy kaffel o vrutus y vudugolyaetk 
 gosot aoruc ckweckannwr arvawc i mewn castel i konno : gossot aoruc ckweckant marckawc ymy wn 
 Asaracus a ckiweiriaw iscastel opob agenreit ac kestyll assaraccus. Ae gadarnkau or petkeu avei 
 odina idaetk brutus ai lu bit lie idoed gwraged ar reit ygyt a byny. Acbyrcbu aoruc ynteu yr diffeitk 
 meibion in ibaraws ini difeitk. A. ar dryll oe lu gantaw vny lie ydoed yr ankedeu ar 
 
 gwraged ar meibion. B. 
 
 29 Ar nos bono doluriaw aoruc Pandrasius in vawr 20 Ar nos bono gwedy byny coffau aoruc pandras- 
 oacbaws dali Anticonius ivrawt ai fo inteu ihunan ius yffo ebun. Adoluryaw yn vawr ry lad y wyr 
 alad lawer oi wir. Kinnulaw aoruc adiegbis oi wir. adaly y vrawt. A chynullyaw yffodigyon attaw oe 
 athranoetb pan oleubaod idid kickwin aoruc akenni eu Ueckuaeu. A pkan oleukawys ydyd trannoetk 
 gantkaw adivot aniben ekastel etebigasei wot Brutus kyrcku aoruc am pen ykastell kans yno ytybygei ry 
 endaw at karcbarorion. A. uynet brutus ar karckaroryon gantaw. B. 
 
 30 Ac weti edrick o Bantrasius ansawd ekastel in 30 Agwedy edrycb okonaw ansawd ykastell yn graf 
 lwir ranu aoruc illu egkilck ecastel ac ercki ibawb rami ylu yn vycknoed aoruc ygkylck ykastell. Ac 
 onadunt gadw i ni givair val ibai diogel. agorckimyn ercki ypawb gwarckadw yran. Ac ymlad ac ef opop 
 aoruc i bawb onadunt obop kelvidit imlad ar kastel keluydyt or ygellit. B. 
 
 in oreu ac igellint. A. 
 
 31 Ac ina er aetb pawb onadunt ini le. ac opob arver imlad or'awidint odeulu achladu wint a imladasant ar 
 kastel val iderckis ebrenin idunt. ac dan osymut iroedint erei dewraw onadu nt in imlad ar kastel ar leil 
 avidei in gwiliaw epepilleu rac circb disivit gan wrutus am epen. A. 
 
 ■ Ac in eu berbin winteu idoed egwir or kastel in amddifin eu ty ac eu beneidieu in oreu ac eu gellint. 
 ac in bwrw dwvir brwt atban gwilt am ben eu parianeu eni foasant iwrtk ikastell. A. 
 
 _ 33 Ac ini diwed ibu reid idint anyon keniadeu ar vrutus ivenegi eu govit ae pericil ac ercki idaw eu am- 
 difin rac bot in reit idunt rodi eti ivini o eisieu bwit. A. 
 
 34 Apban gicle vrutus beni mediliaw agovalu am eu amdifin aoruc. ac ini diwed ekavas in ei gigbor 
 dwin circk nos am eu pen. ac eu ceisiaw velk wint in diarvot. ackeisiaw twillaw eu gwilwir ae gwersillteu. 
 sev e cavas Brutus in ei gigkor galw ataw Anacletus cedimaitk Anticonius atkinu clediv allan adiwetit 
 wrtkaw vel kin. A. 
 
 35 0teti was ieuanc: lima terwinu de vucked ti ac Anticonius ar clediv kwn in diannot illadav ick 
 deuben cbwi oni wnei di aarckavi in fidlawn. nit amgen pan wo nos i ckwinsaw de vinet ti itwillaw 
 egwilwir gwir groec em delint ar takm odiwrtk illu im erbini val icafwiv idiwetba ackaf el wedi keni dewot 
 in diribid am pen illu. A. 
 
 30 Ac val bin igwnei bebi Brutus : minet in ereil awr or nos in arav diorvot ini gefick imdidan arei onadunt. 
 adiwetit val kin. Anticonius adigimi ar vigkevin ogarckar Brutus allawer okeieirn arno kit mewn gkn 
 coetawc diris. arac meint aoed okeieirn arno ni elleisi id win ew bellacb no beni. A. 
 
 37 Acweti idiwetick di keni dwc ditkeu winteu kit egkn bwnw megis iridbeu Antigonius megis icafwiv 
 inweu wint wrtb vi ewillis. A. 
 
 38 Ac val ydoed rei onadunt yn ambeu petk adywedei ae gwir ae geu. nackaf un or gwilwyr yny adnabot. 
 Ac yn menegi byny oe gedymdeitkon. Ac yna keb pedrussaw. galw ygwersylleu awnaetbant a mynet 
 ygyt ac ef byt ylle ydywedassaei adaw Antigonius. B. 
 
 39 Agwedy eu dyuot byt yno : kyuodi aoruc brutus ac vydin gantaw yn aruawc. ac eu llad yn Uwyr. 
 Ac odyna kerdet aoruc partb ar llu. Arannu ylu yn teir bydin. Agorckymyn y pawb kerdet yn distaw. 
 ackyrcky opop partk yr llu keb frost gan neb. Ac na ladei neb un gwr hyny elkei vrutus kyt yn pebyll 
 ybrenbin yn gyntaf. Apban glywut y gorn ef. gwnelei pawb y allu, B. 
 
 40 Agwedy eu dyscu velly o vrutus wynt. kerdet awnaetbant yn tawel reolus kyny doetkant ym pktk 
 ylluesteu pawb yny gyueir. ac velly arkos yr arwyd teruenedic aoed rydunt ac eu karglwyd. B. 
 
 41 Ac yna gwedy dyuot y drws pebyll ybrenbin. y lie ydamunassei dyuot. keb annot canu ygorn yn 
 arwyd aoruc. Yna nyt annodes neb or gwyr. namyn mynet ymywn ar tor y ky scad wry eit. arodi 
 dyrnodeu agbeuawl udunt. B. 
 
 42 Ac velly crwydraw ypebylleu ar lluesteu. c yna gan gwynuan a discyryon y rei meirw. y deffroei 
 y rei byw. A megys deueit ympktb bleideu beb wybot fford y ffo yd arboynt eu bangeu. nyt oed udunt 
 nawd. bany cheffynt o enkyt gwiscaw eu karueu ny ckyffynt wynteu ffo namyn redec y noetk diaruot 
 ympktk eu gelynnyon aruawc. ac y lledit. Ac odikangkei neb ac y cbydic o beneit yndaw. rac meint 
 yawyd yffó. briwaw ac yssigaw awnaei ar gerryc adrein amieri. Ag ygyt y velly ykollynt eu gwaet ac eu 
 beneideu. Ac or darf ei yrei onadunt o nerrb ae taryan ae arueu ereill : gatf el lie y ymgudyaw. trwy 
 tywyllwcb y nos. ympktk y kerryc y syrtkynt kyny vydynt uriwedic anafus. Ac or diagkei neb or 
 damwein tygbetuenawl kyny: ybodynt yny dyffred ger eu llaw. Ac velly abreid y diaghei neb yn 
 dianaf or ryw damwein dn*eit byny. 
 
 Apban wybu wyr y kastell. bot eu barglwyd yn llad eu gelynnyon y velly : dyuot allan or kastell 
 awnaetbant wynteu. Adeudamblygu aerua onadunt. A megys ydwespwyt ucbot: Ackyrcku aoruc 
 brutus pebyll ybrenbin ae daly. Ac ercki y garckaru. kans mwy les atebygei oe garcbaru noc oelad. B. 
 
 43 Y toryf hagen a oed gyt ac ynteu ny orfowyssynt o lad a gyfarfei ac wynt beb neb trugared. Ac yny 
 wed hono y treulwyt y nos byny doetb ydyd. ynyd oed amlwc meint vr aerua awnatkodit. B. 
 
 44 Ac yna llewekau aoruc brutus. A rannu yr yspeileu y rwg ywyr ebun. A byt tra attodit yn kynny : 
 yd aetkpwyd ar brenbin y garcbar yr kastell. Ac ydy erchis brutus kadarbau y kastell. A ckladu 
 ykalaned.. Agwedy daruot byny : ymgynullaw aoruc brutus alu ygyt gan diruawr lewenyd oe budugol- 
 yaetb. A mynet yr diffeitk yr yd oed yr ankoieu ar gwraged ar meibyon yn eu baros. B. 
 
 45 Ac yna ygelwis brutus ybenbafgwr attaw y ymgybor ac wynt awnelit am pendrasius vrekin groec, kans 
 kyt tra uei ef y eu karckar kwy ac yn eu medyant. dir oed idaw wnetkur a vynnynt. B. 
 
 46 Ac yna y roded amryualyon gygkoreu. rei y gygkorei ercki ran idaw oe teyrnas gan rydit. Ereill 
 agygkorei ercki kankyat y uynet y ymdeitk. Ar kyn a uei reit y eu kynt gantunt. B. 
 
 47 Agwedy eu bot yn yr amrysson bwnw. kyuodi aoruc un yuynyd. Sef oed y enw membyr. A 
 dywedut. bot y oreu kygbor udunt ac yn iawnaf kymryt kanbat y vynet y ymdeitb o mynbynt iecbyt 
 udunt ac yeu betiued gwedy hwy. kans orydbeynt wy y brebin. Acbymryt ran oe gyuoeth ygantaw y 
 
558 NODIADAU PERTHYNOL I 
 
 presswylaw yndaw ymplith gwyr groec. Ef atebygei na cheffynt hedwch tragywydawl. yn eu pbth or dyd 
 hwnw allan. kans wyryon agorwyryon y rei ladedic agoffeynt eu gelynyaeth ac wynt yn tragywydawl ac 
 eu hetiued wynteu. Ac odarffei vot brwydyr yrydunt niuer gwyr groec beunyd a amlaei. A nineu gwyr 
 tro alihaei. Ac wrtb byny y kygborei ynteu kymryt y vercb bynaf y pandriasius yr bon elwit enogen. 
 yn wreic y vrutus allogeu aphob petb or a uei reit udunt wrtb eu bynt. Ac os byny ageftynt : kymryt 
 canbyat y uynet y le y keffynt tragwydawl bedwcb. B. 
 
 48 A gwedy daruot y vembyr teruynu y ymadrawd velly. wfydhau awnaetb yr boll gynnulleitua , yw 
 gygbor. A dwyn pandriasius y berued ygynnulleitua awnaetbpwyt. A dywedut idaw y diben ydityn 
 diannot. ony wnelei yr byn y dodynt yny adolwyn ida. A tbra yttodit yn dywedut wrtbaw yr ymadrod- 
 yon byny : y dodet ymywn kadeir orucbel mal y dylybei vrenhin. Agwedy gwelet orbrenbin gogyuadaw 
 y agbeu. atteb aorac yny mod byn. B. 
 
 4a Kans y tygbetueneu an rodes ni yn awcb medyant cbwi. dir yw ynwneutbur. awcb mynnu cbwi rac 
 kolli an buched. yr bon nyt oes a uo gwertbuorogacb no bi na digrifacb yny byt hwn berwyd y gwebr 
 inni. Ac wrtb bynny nyt ryued y prynu o pop fford y galler y gaffel. Acbyt boet gwrtbwyneb genbyfi rodi 
 vy mercb. Eissoes didan yw genbyfi rodi uy mercb y was ieuanc clotuawr abenyw o etiued priaf vrenbin 
 tro ac anchises. ar boned yssyd yndaw ynteu yn blodeuaw mal ygellir gwelet yn eglur. Apbwy a allei 
 hediw yllwg kenedyl tro yn ryd. yr bon ryuuassei y saw vil o vlynydet ac amseroed ydan vrenbined groec 
 yg keitbiwet. neu pwy ageissei lauuryaw gyt ac wynt ygeissaw rydit agwaret or ryw geitbiwet bonno. 
 A cban gallwys y gwas ieuanc hwn byny. minbeu a rodaf vy mercb idaw ef yn llawen. Ac eu rac aryant. 
 a gwenitb a llogeu. Apbob petb ar uo reit ybynt wrthaw. Ac o byd gwell genwcb presswylaw gyt a 
 gwyr groe. mi arodaf ywcb trayan vyg kyuoetb yn ryd trwy bedwcb yw gyuanbedu. Ac oni mynwcb 
 namyn mynet y ymdeitb mal y bo bjmvydacb genycb : mi atrigaf ygyt a cbwi megysgwystyl byny vo 
 parawt pop petb or aedewit iwcb. B. 
 
 50 Agwedy daruot cadarnbau yr amot uelly y rydunt. yd anuonet y pop portbua or aoed ygkylcb teruyn- 
 eu groec y gynnullaw llogeu. Agwedy y dwyn oil y un lie : eu llenwi awnaetbpwyt opop petb or a uei 
 rei twrtb yr bynt. A rodi y uorwyn awnaetbpwyt y vrutus. Ac y pawb ar neilltu y rodet yn bewyd 
 yuonbed ae teilygdawt eur ac aryant a tblysseu a mein gwertbuawr yn amyl. Agwedy daruot byny yd 
 ellygwyt y brenbin oe garcbar. Ac yd aetb gwyr tro yeu llogeu yn ryd o geithiwet gwyr groec. B. 
 
 61 Ac yna y gossodet enogen gwreic vrutus } r ny kwr ol yr llog. Ac icuon acbwynuan a gymyrtb bitbeu 
 erni am adaw yryeni ae cbenedyl ae gwlat. Ac ny tbrossei y llygeit y ar y gwlat yny gwydwys y weilgi 
 y traetb. A c yn bynny o yspeit yd oed vrutus yny didanu bitbeu. Ac yn dywedut wrthiyn glaer. ac yr 
 hynny ny tbawei bi yny dygwydwys kysci arnei. B. 
 
 58 Ac evelli deudid anosweitb ar gwint in birwid M Ac y uelly y kerdassant deu dyd a nosweitb ar 
 
 uniawn in eu bol en bwiliaw wint adoetbant bit in gwynt yn rwyd vnyawn yn eu bob Ac yna y doetb- 
 enis aelwit Lagesty neu Leogena. abono difeitb oed ant hyt yn ynys leogetia. Ar ynys bono diffeith 
 heb neb ini cbivanedu. A. oed yna. gwedy y hanreithiaw gyn no bynny. yn 
 
 llwyr o genedyl aelwit y piratas. B. 
 
 53 Ac yna ellwg trycbanwr aruawc wnaetbant y etrycb py ryw tir oed bwnnw. Apby ryw gendyl aoed 
 yny presswylaw. Agwedy na welsant gyfanbed yndi namyn yn gyflawn o aimyual genedyl aniueileit 
 abwystuileit. allad llawer awnathant or rei bynn. Ac dwyn gantunt yr llogeu. B. 
 
 64 Ac yna y doetbant y ben dinas aoed yn yr ynys diffeitb. Atbemyl y diana dwyes yr bely yndaw. 
 Ac yd oed delw diana yn rodi atteb y pawb or anynhynt. Ac y doetb y gwyr byny a gorthrwm veicbeu 
 arnadunt or aniueileit y eu llogeu. Amenegi awnatbant y vrutus ae gytyradeitbion ansawd yr 
 ynys. B. 
 
 55 A cbygbori awnatbant y vrutus mynet jt temyl. Ac abertbu yr dwyes. Ac y ouyn py wlat ykaffei 
 presswyluot ycbyfanbedu yntragwydawl idaw ef ae etiued. B. 
 
 56 Ac o gygbor y kymyrth brutus geriyon dewin adeudec oe benbafgwyr gyt ac ef. Ac ydaetbant byt y 
 demyl. Ac yducsant pop petb gantunt or aoed reit udunt berwyd eu deuawt yabertbu. B. 
 
 67 Ac gweti idivot eno Brutus adotes goron or " A gwedy y dyuot yr tembyl. gwiscaw awnaetbant 
 
 gwinwit igkilcb iarlleuoed ev. ac oben ginnevawt koron or gwinwyd am pen brutus. Ac yn berwyd 
 teir kinneu agosodasant rac bron drws edemil. un i ddeuot tri kynneu o tan awnaetbant yr tri duw. nyt 
 Iwpiter. ac un i vercurius. ac un i diana. jic abertbu amgen: iubiter: amercurius. a diana. Ac abertbu 
 ibob un onadunt ar neilltu. A. y pop wn onadunt ar neilltu. B. 
 
 58 Ac odyna yd aeth brutus ebun rac bron y allor diana. allester yn y law yn llawn owin agwaet ewic 
 wen. Adyrcbafel ywyneb aoruc gyfarwyneb ar dwyes ■ a dywedut wrtbi val byn. B. 
 
 59 Odidi dwyes gyuoetbawc. tidi yssyd arutbred yr beid coet. Itti ymae canbyat treiglaw awyrolyon 
 lwybreu. Ac ellwg eu dylyet ydaearolyon ac ufferaolyon tei. dywet ti imi pa daear y presswylaf yndi. yn 
 dibeu. A phy eistedua yd anrydedwyfi tyti trwy yr oessoed o temleu a gwerynawl coreu. B. 
 
 60 Agwedy dyweut hynny ohonaw naw weith. troi ygylcb yr allawr aoruc pedeir gweitb. Adineu y gwin 
 oed yny law ymywn y gynneu. Atbannu croen yr ewic wen rac bion yr allawr. Agorwed ar bwnnw. Ac 
 am ytryded ran or nos pan oed esmwytbaw gantaw ybun : y gwelei yduwes yn seuyll rac y vron. Ac yn 
 dywedut wrtbaw val hyn. B. 
 
 61 Brutus beb bi ymae ynys y partb bwnt yfreinc yn gatwedic or mor opoptu idi. Auu gewri gynt yny 
 chyuanbedu. Auu gewri gynt yny cbyuanbedu. Ac yar awrbon ditt'eitb yw ac adas ytb genedyl ti. 
 Kyrch honno. bi a vyd tragywydawl eistedua it. Ac auyd eil tro ytb hn ti. yno y genir brenbined otb lin 
 ti. y rei y byd darystygedic amgylcb y daer. B. 
 
 63 Agwedy y weledigyaeth bonno deffroi aoruc brutus. apbedrussaw betb ar welsei ae breudwyt. aer 
 dwyes yn mynegi idaw lie y presswylaw. Agalw ygytymdeitbion attaw aoruc a menegi udunt y weledig- 
 yaetb. A diruawr lewenyd agymersant yndunt. Ac annoc mynet yllogeu. Ac ar y gwynt cyntaf agaw- 
 sant yn byrwyd : yd bwylyassant y « ^issaw y wlat a adawssei y dwyes udunt. B. 
 
 "Acban dyrchafel eu hwylyeu : \~chu y diffeitbuor. A dec niwarnawt ar hugeint y buant yn kerdet 
 hyt yr affric. ac odyna y doetbant byt alloryeu pbilistyor.' Abyt yn llyn yrbebc. Ac odyna yd aetbant 
 byt yrwg ruscadan am yny d azaras. B. 
 
 61 Ac yna ybu ymlad mawr arnadunt gan genedyl ypirates. Agwedy goruot onadunt wy. kymryt llawer 
 o yspyileu ypiratas awnaethant. Ac odyna y kerdasant dros auon malif byt pan doeant hyt yrn- 
 awritania. B. 
 
 65 Ac yna y bu reit udunt otlodi bwyt a diawt vynet yr tir. Ac anreitbaw y wlat awnaetbant or mor y 
 gilyd. Agwedy eu llanw eu llogeu yd hwylassant byt yg colofneu ercwlf. B. 
 
 M Ac yna ydvmdangosses y moruorynyon udunt. A cbylcbynu eu llogeu. Ac y bu agos eu sodi o 
 r^byl. B. 
 
BRUT TYSILiO A BRUT G. AB ARTHUR. 559 
 
 41 Ac odyna yd aethant hyt ymor tiren. Acheir Haw y mor hwnw y kawsant pedeir kendyl o alltudyon 
 tro. Erei affoassei gyt ac antynor o tro. Ac yn tywysaw arnadunt yd oed. corinyus. Gwr hynaws oed 
 hwnw, goreu ygyghor or gwyr. mwyaf ynei-th ae lewder ae gydernyt. Pan ymdrechei a chawr : ef ae 
 bwrei nial y bwryei y mab llihaf. B. 
 
 • s Agwedy ymadnabot onadunt. gwrahu aoruc corineus ae popyl y vrutus. A hwnnw ym pop lie or y 
 bei reit wrth wr a ganhorthwyei vrutus. B. 
 
 69 Ac odyna y doethant hyt ym porth ligeris yg gwasgwin. Abwrw aghoreu yna. Ac yna y gorffowys- 
 asant y edrych ansawd y wlat honno seith diwarnawt. B. 
 
 70 Ac yn yr amser hwnnw yd oed goffar ffichti yn vrenhin y gwasgwyn apheitaw. Agwedy clybot o 
 hwnnw discynnu estrawn genedyl yny wlat. Anuon aoruc attadunt y wybot beth auynnynt ae ryuel ae 
 hedwch. B. 
 
 71 Ac val yd oed kenhadeu goffar yn dyuot. ykyuaruuant a chorineus ar y deu canuet yn hely yn forest 
 y brenhin. A gouyn awnaethant pwy arodasei ganhat idaw yhely yn fforest y brenhin. kans hen deu- 
 awt yw yr y dechreu. na delyehi neb hely yn fforest y brenhin. na Had aniueileit heb y ganhyat. B. 
 
 72 Ac y dywawt corineus. na cheisasei ef eirioet ganhat am y gyffryw hwnnw. Ac sef aoruc un or 
 canhadeu. Sef oed y enw imbert. Anelu bwa abwrw corineus asaeth. Sef aoruc corineus gochel y 
 saeth. Ac ysclyuyeit y bwa olaw ymberth abriwaw y pen ac ef. hynny yttoed y emenhyd am y deu clust. 
 A dechreu ffo aoruc yrei ereill. Ac o ureid y diaghasant y gantaw. B. 
 
 73 A menegi hynny wnaethant y eu harglwyd. Athristau aoruc ynteu yn uawr. Achynnullaw llu y 
 dial agheu ygannat arnadunt. B. 
 
 74 Aphan welas brutus hynny cadarnhau aoruc ynteu y logheu. A dodi y gwraged ar meibion yndunt. 
 Ac ynteu ar holl gynnulleitua or gwyr a aethant yn herbyn y brenhin. Agwedy bedinaw o pop parth. 
 ymlad awnaethant yn galet ac yn greulawn. B. 
 
 75 Agwedy treulaw 11a wer or dyd yny wed honno. kewilydiaw aoruc corineus hwyred yd oedynt yn 
 kaffel y uudugolyaeth. Ac am lauassu or fichteit bot mor lew ahynny yn eu herbyn. B. 
 
 76 E wyr ehun gyt ac ef ar neilltu. A mynet yr parth deheu yr ymlad gan geweiraw y wyr yn vydin. 
 kyrchu y elynnyon aoruc hyny aeth ehun yn eu perued. B. 
 
 77 Ac ehunan ed aeth hit inperved bedinoed ielinion. Ac ni gorfowisei. A. 
 
 78 Ac orffowysswys. hyny kymellwys ar ffo. Agwedy y colli y gledyf. y damweinwys idaw caff el bwell 
 deu vinyawe. Ac ahonno y gwhanei agyfarffei ac ef o warthaf y pen hyt y gwadyn y troet. Aryued oed 
 gan pawb or ae gwelhei: dewret y gwr ae gryfder ae gedernyt gan ysktweit bwell deu vinyawe y gyrrei 
 ffo trwy ofyn ar yelynyon. Gan dywedut wrthunt val hyn. Pyle wyr ofnawc llesc y fowchwhi. ym- 
 hoelwch. Ac ymledwch, achorinyus. Gwae chwi druein rac kewilyd. y sawl milyoed ydy vvch yn ffo rac 
 un gwr. A chymerweh hagen yn lie didan gaffel ffo ragofi. ken kymhelleisi. y creulawn gewri ar ffo. 
 pan y lledeis pop tri pop petwar. B. 
 
 79 Ac wrth hynny sardus tywyssawc agymerth tri chanwr y gyt ac ef . Achyrchu corinyus agossot arnaw. 
 Ac erbyneit. y dyrnawt aoruc corineus ar y taryan. A gossot arnaw ynteu ar uwell ar warthaf y helym 
 hynny holltes yr helym ar penfestyn. Ac aoed ohynny hyt yllawr, Agwneuthur aerua digawn y meint 
 o rei ereill. Ac ny orffowysswys corineus or ruthur honno : hyny oed can mwyaf y elynyon yn anaf us ar 
 ny ladydoed o nadunt. Ac y velly y oed corineus ehun yn erbyn pawb. Aphawb yny erbyn ynteu. 
 Aphan welas brutus hynny kyffroi o garyat corineus aoruc. Achyrchu ae vydin yn ganhorthwy idaw. 
 Ac yna ydodet ylleuein mawr ar gorderi. Ac ybu aerua trom opop parth. Ac yna he oir y kauas gwyr 
 tro y vudugolyaeth. Ac y kymhellwyt y ffichteit ar ffo. Agwedy ffo goffar hyt yn teruyneu freinc. y 
 kwynwys wrth y getymdeithon rac estrawn genedyl a amladassei ac ef. Ac yna ydoed deudec brenhin ar 
 ffreinc yn aruer or un teilygdawt ac un gyffreith. Ar rei hynny a dawadassant oe kyttundeb vynet y gyt 
 *c ef ydial y sarahet ae gewilyd ae gollet. Ac y wrthlad yr estrawn genedyl oteruyneu y wlat. B. 
 
 80 Agwedy y uudugolyaeth honno arurwydyr: llawenhau aoruc brutus ae getymdeithon. A chyfoethogi 
 y wyr o da y rei lladedic. Adifeithaw ywlat ae llosci. Allenwi eu llogeu oda. Agwedy distryw onadunt 
 y genedyl honno ar wlat uelly. ydoethant hyt yn dinas turun. B. 
 
 81 Yr hwn adyweit omyr. y mae tyron ac hadeilwys yn gyntaf. Agwedy gwelet yno He kadarn. adeilat 
 yno kastell aoruc. Obei reit idaw kyrchu lie kadarn a diogelwch yno. mal y caffei yn barawt kans ofyn 
 oed gantaw dyuot goffar a thywyssogyon freinc allu aruawc gantunt y ymlad ac ef. A gwedy gwneuthur 
 y kasteU y bu deu dyd ynharos dyuotedigyaeth goffar ae lu trwy ymdiret yny lewder ae ieueinctit. 
 Achedernyt y He. B. 
 
 82 A dewetit val hin. Ochtrist a tighedven hon. kanis altudion essit gwedi ri kastelu im teirnas i val 
 hin. gwiscwch wir amdanawch. A. 
 
 83 Agwedy gwybot o goffar bot gwyr tro yn kasteUu yny gyuoeth ny orffowysswys na dyd na nos hyny 
 doeth yno. Apan welas ef gestyll brutus gan edrych yn arw arnadunt y dywawt valhyn Och o tristyon 
 tyghetueneu. Lauassu o alltudyon kasteUu ym perued vyg kyfoeth val hyn. Gwiscwch awch arueu 
 wyr. bydynweh. Achyrchwch yr hanher gwyr racco megys deueit. Arennwchi. wynt yn geith ar hyt 
 ykyuoeth. B. 
 
 84 Agwiscaw eu harueu awnaethant. Abydinaw yn erbyn eu gelynyon trwy deudec by din. Ac or parth 
 arall yd oed vrutus yn bydinaw nyt yn wreigawl namyn dyscu y vydinoed yn trybeHt orud iriell ygeUynt 
 kyrchu achi aw. Aheb annot ymlad yn wychyr ac yn galet awnaethant. Ac aerua dirvawr y meint 
 awnaeth gwyr tro oc eu gelynyon hyt ar dwy vil hayach gan eu kymeU ar ffo. 
 
 85 Ar freinc a gyuodes yny erbyn. Ac yny brathwyt Uawer. Ac ysyrthwys llawer opob parth. B. 
 
 88 Nei yr brenhin. Turn oed y enw ae un cledyf . wechchanwr. Nyt oed hagen ynyllw eithyr corineus 
 was dewrach no hwnnw. B. 
 
 87 Ac eissoes y damgylchynwys lluossogrwyd oe elynyon ef . ac y Has Turn. Ac oe enw ef yr hynny hyt 
 hediw y gelwir ylle hwnnw tyron. B. 
 
 88 Doeth corineus atheir mil owyr aruawc gantaw yn ol yffreinc yn diarwybot. A gwneuthur aerua 
 trom onadunt. B. — A gwneuthur aerva dirvawr. A. 
 
 89 Trist eisioes oed ev am lad Turn inai. A. < 
 
 90 Aphan welas y freinc hynny : kymraw a gymerassant. o teuygu bot yn vwy llu noc ydoed. Achymryt 
 eu fo. A.c eu hymlit aoruc gwyr tro ac eullad ac eu gwascaru hyny gawsant y uudugolyaeth honno. 
 Achyt bei mawr defnyd llawenyd brutus oachaws y uudugolyaeth honno. Trist oed eissoes am agheu y 
 nei. Abot yniuer beunyd yn lleihau ae elynyon yn amlhau. B. 
 
 91 Ac in betrus gantaw or diwed drigaw in hwi no henni. A. 
 99 Gantaw yn iach. B. 
 
 93 Ac eu lenwi opob civriw golut ada daiarawl. ac 93 Allenwi eu Uogheu opob ryw da agolut. achan 
 2 p 
 
560 NODIADÁU PERTHYNOL I 
 
 odina idaethant agwint iniawn ini hoi. hit er enis hyrrwyd wynt ydoethant yr ynys aoed edewit udunt 
 oed adawedic idint idivot o venec eduwies. ac i trwy dwywawl atteb y porth tẁtneis yr tir. B. 
 draeth Totnes neu Totenis edaethent ir tir. A. ^, , 
 
 94 Ac yn yr amser hwnw ygelwit hi y wen ynys. B. 
 
 95 Edoed un antyghetvenawl iveint neu aghenvil adeudec kuyd ini hit. A, 
 
 96 Estlis asw. A. 
 
 97 Er aghenvil neu er anthigevenawl anivel hwnnw. A. 
 
 98 Neu enteu 11am ecawr. A. 
 
 99 Hit en amser Llud vap Beli. A. 
 
 100 Difodi enw tro oe gwlat. A. 
 
 101 Adeilat o dinas megis e diwetpwit. A. 
 io9 Egheitwad e filistewission. A. 
 
 103 Ac yna gwedy llunaethu pop peth ar hyt yr ynys. B. 
 
 104 Kyscu aoruc brutus gan y wreic. B. 
 
 105 Sef oed eu henweu. B. 
 
 io6 a c y m pedwared ulwydyn ar hugeint gwedy dyuot brutus yr ynys hon : y bu uarw. 
 
 107 Ac yna y veibyon ynteu a rannyssant yr ynys y rydunt. B. 
 
 108 Ac y Locrinus can oed hynaf y doeth y ran perued or ynys. yr hon a el wit oe enw ef : lloeger. B. 
 
 109 Ac y kamber ydoeth or tu arall y hafren y ran a elwir oe enw yntei kymry. B. $ 
 
 110 Ac albanactus a gymyrth y gogled. y ran a elwis ynteu oe enw ef yr alban. B. 
 
 111 Ac ymlad ac albanactus ae lad aoruc. Achymell y pobyl ar ffo hyt ar locrinus. B. 
 
 112 Agwedy gwybot olocrinus y gyfranc hono. B. 
 113 Amynet. B. 
 
 114 Ac ar y ffo hwnnw y bodes humyr yn yr avon. Ac yd edewis y enw ar yr auon yr hynny hyt 
 hediw. B. 
 
 115 Ar penaf or teir morwyn hynny oed verch y vrenhin germania. Sef oed y henw y vorwyn : essyllt. B, 
 
 116 Kyn decked a hi yn yr holl vyt. Gwynach oed y chnawt nor echtywynedic ascwrn moruil. B. 
 
 117 Agwedy gwybot hynny o gorineus. llityaw aoruc. kanys kyn no hynny rywnaethoed locrinus amot y 
 gymryt y verch ef y wreic idaw. B. 
 
 118 A dyuot a oruc corineus dan treiglaw bwyall deu uinyawc yny law deheu ar locrinus gan dywedut yr 
 ymadrawd hwn. Ac velly locrinus y teli di imi y sawl vratheu agwelieu a gymereis i dros ty tat ti. tra 
 uum yn kynydu tir idaw. B. 
 
 119 ÍTa diprit tra vo y nerth yny breich deheu hon. B. 
 
 120 Ac y velly y gogyuadawd yn vynych dan dreiglaw y vwyall. B. 
 
 121 Ac eissoes yd aeth kydymdeithon y rydynt. Ac y tagnouedwyt. B. 
 
 128 Ac yr hynny eissoes ny lauasswys cariat essyllt gantaw ef . namyn y gossot y mewn daerdy yn llun- 
 dein. Ac annwyleit idaw yny gwassanaethu yn dirgel. B. 
 
 123 Ac yno y dawei ynteu yn rinyawc attei. Ac velly y bu yn mynychau attei seith mlyned heb wybot y 
 neb eithyr y annwyleit. namyn yn rith aberthu yr dwyeu yn dirgel yd aei ef yno. B. 
 
 1,4 Abechogi agauas eissyllt. A merch a uu idi. Ac ar honno y dodet hafren. Abeichogi agauas gwen- 
 doleu. A mab a anet idi hitheu. Ac ar hwnnw y dodet madawc. B. 
 
 125 Ar mab a rodet ar corineus y hentat ar vaeth. B. 
 
 126 'Allidyaw aoruc gwendoleu eithyr mod. B. 
 
 1,7 Ar Ian yr auon a elwir Sturam ymgyuaruot. Ac o ergit saeth llad locrinus. ac yna y kymyrth gwen- 
 doleu llewodraeth y teyrnas yny llaw ehun. Ac erchi aoruc bodi essyllt ae merch ynyr auon honno. B.| \ 
 
 128 Kans henni a vinnws bot tragewidawl glot ir ,28 Ac ydodet ar yr auon hafren o enw y uorwyn 
 vorwyn oachaws ibot in verch i locrinus igwr priawt yr hynny hyt hediw trwy arch a gorchymun gwen- 
 hitheu. Ac velli igelwir er avon hit hediw o enw doleu yr clot y verch locrinus. B. 
 
 evorwin Havren. A. -*^ 
 
 129 A pymthec mlyned y gwledychwys gwendoleu gwedy llad locrinus. A dec mlyned y buassei locrinus 
 yn vrenhin kyn no hynny. A phan welas gwendoleu vadawc y mab yn oetran y gallei ef bot yn vrenhin. 
 ni a rodes gwyalen y teyrnas yny law. Ac ae ardyrchoges yn vrenhin. Ac y kymyrth hitheu yn ymborth 
 idi kernyw tra uu vyw. Ac yn yr amser hwnnw yd oed samwel yn profwyt. ac yn gwledychu yn iuda. 
 A Siluius eneas yn yr eidal. Ac omyr etwa yn traethu y gathleu yn eglur glotuawr. B. 
 
 180 Ac yna gwedy ur daw madawc yn vrenhin. Gwreicca awnaeth. A deu vab a vu idaw ohonei. Sef 
 oed y rei hynny. membyr a mael. A deu ugein mlyned ygwledychus trwy dyundeb a hedwch. Agwedy 
 marw madawc. teruysc a gyuodes rwg y deu vab am y kyuoeth. Ac eissoes membyr a wnaeth dadleu ae 
 vrawt o escus tagnouedu ac ef. Ac yny dadleu hynny y peris ef llad mael y vrawt. Ac y kymyrth mem- 
 byr llywodraeth y teyrnas. B. 
 
 131 A chymeint vu y greulonder yn erbyn y pobyl. Ac y lladawd holl dylyedogyon y teyrnas or rei a 
 tebyccei ef keissyaw kyuodi yn y erbyn. Ac ygyt a hynny ymadaw ae wreic priawt mam efrawc kadarn y 
 vab aoruc. B. 
 
 112 Achydyaw a gwyr yn erbyn dedef y pechawt kassa gan duw. B. 
 
 183 Mewn glyn koedawc y gyrchu eithyr a wnaeth lluossogrwyd o uleideu kyndeiryawc ae lad ae yssu. B. 
 
 is* Ac euristeus yn lacedoma. B. 
 
 135 Ac ena gwedi marw membir et urdwit Efrawc l35 Ac odyna gwedy marw membyr y hurdwyt 
 
 ivab enteu en vrenin. gwr mawr i riv ac anrited Efrawc kadarn y vab yn vrenhin. ac un ulwydyn 
 ikadernit ai dewred oet hwnw. ac tin vlwidin eiseu eisseu o deu ugein y bu y gwledychu. B. 
 odeu ugeint ebu in gwledicbu ar enis pridein. A. 
 
 1S6 Agwedi Uawer o emladeu e uudugoliaeth a 136 Dyuot adreff awnaeth ac amylder o olut gan- 
 
 gauas. A. taw. B. 
 
 137 Ac yna yd adeilyawd ef dinas. B. 
 
 188 Ac odyna yd adeilyawd efrawc kaer alclut gyuerbyn ar alban. B. 
 
 is» Agwedy hynny y ganet idaw ugein meib o ugein wraged a oed idaw. a dec merchet ar ugein. a dec 
 mlyned a deugein y bu y gwledychu. Sef oed y henweu y myibyon. B. 
 
 140 Brutus taryanlas. oed hena. B. 
 
 141 Run. asser. enweu y merchet oed. B. 
 
 142 Egub. B. 
 
 143 Ebren. B. 
 
 144 Teccaf morwyn oed honno yn yr ynys. B. 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR. 561 
 
 m Aj. rev hyny a anwones efrawc ar syluius y gar brenhin yr eidal. Ac a rodet yno y wyr bonedic dyly- 
 edawc. Ar meibyon a aetbant allyges ygantunt byt yn germania. ac asser y brawt yn ty wyssawc arnadunt. 
 ac o ganbortbwy syluius y gwryscynnasant y wlat bono ae pbobyl. B. 
 
 146 A brutus taryan las a trigawd yn yr ynys wrtb y llywiad gwedy y tat. A deudec mlyned y gwled- 
 ycbawd arnei. B. 
 
 147 Ac in ol brutus idaetb lleon ivap enteu. ac en 147 Ac yn ol brutus y doetb llyon y vab ynteu. 
 ir amser bwnw ed adeilws sebv teinil ir arglwid Gwr a garwys hedwcb uu bwnnw. Agwedy gwelet 
 egkaerusalem ac idaetb brenines saba iwrandaw o bonaw y gyuoetb yn tagnouedus. sef a adeilwys 
 idoetbineb ew. ac idaetb Siluius Epifcus in lie idat dinas y gogled yr ynys. Ac ae gelwis oe enw ebun 
 in vrenin in ir Eidal. Gwr oed lleon agarai bedwch. kaer lleon. Ac yn diwed y oes y llescwys. Ac 
 agwedi gwelet obonaw igivoetb in llwidaw ac in ynyr amser bwnnw y decbreuwys Selyf wab dauyd 
 bedicbu pob petb. wrtb igigbor ef a adeilawd dinas adeilaw temyl ygkaerusalem. Ac y doetb brenbines 
 egogled ir enis bon ac igelwis oe enw ebun. kaer sabba y warandaw doetbineb selyf. Ac y doetb 
 lleon. Ac in diwed ioes eisoes llescu agwnaetb. siluius epitus yn vrenbin yn lie ytat yn yr eidal. 
 Apbum mlined arugeint ibu en gwledicbu. Ac oe Ac yna val y dywespwyt ucbot. gwedy llescu lleon. 
 lesged ev ar diwed ioes ekivotes ciwtawtawl tervisc y kyuodes teruysc y rwg y kiwtawtwyr ebun. B. 
 ini deirnas. A. 
 
 us Agwedy marw lleon : y doetb run paladyr bras y vab ynteu y vrenbin. vn wlwydyn eiseu o deugeint. 
 y bu ygwledycbu. Abwnnw a due y pobyl oc eu teruysc ar gytuundeb. Ac ef a adeilwys. kaer geint. 
 Acbaer wynt. acbaer vynyd paladur : yr bon aelwir yr awr bon. kaer septon. yny lie y bu yr eryr yn 
 dywedut daroganeu tra adeilwyt y gaer. B. 
 
 Dyma y daroganau hyny, yn ol Brut y Breninodd o waiih Siefre o Vynwy, yr hwn sydd yn y Museum 
 
 yn Llundain. 
 
 PEOPHYWDOLIAETH YE EEIE. 
 
 Megis y gwrthlat ywen ydreic cocb, velly ybrwrw y dywyll ywen. Dreic arutbyr waetbaf atbecca ac 
 oebwytbat y geneu oflamawl dan alysc yr boll ynys gan y llyuu. O arennev bwnnw ydaa mabaren man 
 ygnv, adiwyllya dyrnodieu ygyrn yny dwyrein. Odyna ydaa ystlum gwenwynic y olwc ac ar y edryebiat 
 ydecbryn fyd acbreuyd. Odena ydaa llew anesao yr ystlum llucbyadenawc, ac adan ylywodraetb yllygryr 
 syebet gwirioned. Crang or mor adynessa yr llew ac adan y vediant ydivlanna rydit o rydit. gwedy y 
 tirosser y keibieu yn waywyr. Baed danbedawc anessa yr crang ac awalbaa yny mieri tew ac alymbaa y 
 danned yngkedernyt ydeyrnas. Ocbwant y baed y kynnyd kenev er bwn a ryd am agbeu y dad megis am 
 angbeu ki. Gwaet ytat agynyd y meibion ar kyntaf onadunt aesgyn yorucbelder ydeyrnas yn defynyd 
 bagen vegis blodeuyn gwaenwyn kyn noe frwytb y gwywa. O becbawt yr ben ypecba ymeibion wrtb eu 
 tat, ar caret cyntaf a vyd devnyd yr rei oL Meibion agyuodant yn erbyn eu tat ac amdial pecbawt, em- 
 ysgaroed a a gyffroant yn erbyn y grotb. Gwaet agyuyt yn erbyn eu gwaet yny daruo yr alban wylaw 
 penýt yperberyn ac anobeitbus boen avyd. Yna ydaw kynbwrf kadarn owynt dwyrein, ac arutbra yr 
 gorllewin ac adiwreida boll gedernyt iwerdon. Rac bron bwnnw ygostwng twysogion agwedy y kyngreir- 
 ier tagneued yd ymgarant. Dolur adrossir yn llewenyd, pan dryebont ytat yngkallon y vam. Ef anessa 
 luir adisgynno obat y llew ae lymder adylla kedernyt baearnawl ac un elecbawl. ymynediat bwnnw yged- 
 eu normandi ydwy ynys. ac odiruawr vod symudedigaetb ygwebenir ykledyf ywrtb ygoron. Oacbaws 
 anvbvndep y brodyr ygwledycba vn adelei ole arall. Kerbyt ypymet adreiglir yr petweryd agwedy 
 y dyrcbauer ylluneu priawt ysarret aetiaug asatbyr yteyrnassoed, yn dydyev diwetbaf ydreic wen ygwes- 
 gerir yhetivet yn deir ran, ran adyn yr pwyl odwyreiniawl swllt ykyuoetbogir, ran adisgin y iwerdon, o 
 orllewiniawl ardymyr ydifrifbeir, ydryded ran aclric yn ywlat dielw agorwac ykeffir. Tanawl beleu adis- 
 gm ordwyrein ally daw yny kylcb ogylcb alynga. Wrtb ylluver yd ebetta adar yr ynys, arrei mwyaf 
 onadunt wedy yd ennynner eu besgyll adigwydant yn dalyedigaetb. Or tan bwnnw ygenir gwreicbionen ; 
 ae oe cbynwrf y decbrynant yr ynyssed, yngwyd yrei mwiaf ygwelir yr absent ; ar eil mynedyat avyd 
 gwaetb nor kyntaf. Gwedy bo marw llew ywirioned, ykyvyt ybrenbyn gwyn bonbedic yn ynys brydein 
 yn gyntaf yn ebedec, odena yn marcbogaetb, odena yn disgynnu, ac yny disgynyat bwnnw ykeir ef yny 
 glud. Odena ydygir ac adangossir abys ac ydywedir mae ybrenbin gwyn bonbedic. Yna y kynullir y 
 vydin ev agwystyl drostaw agymerir, ac yna ybyd portbmanyaetb ydynyon megys am eiclion neu am 
 dauat, ymendaat bynny ageisir ac ny byd yr un ; onyt pen dros pen. Ac yna y kyuyt ygwyn ac ydaa yr 
 lie ykyuyt yr beul, ar lie digwyd beul arall, yna ydywedir yn ynys brydein brenbin na vrenbin. Gwedy 
 bynny ydyrcbeif yben ac ydengis yuot yn vrenbin ar lawer o weitbredoed dybryt, ac nyd arun elwedic. 
 Gwedy torrer llawer ny byd atkyweirdeb, yna ybyd byt ybarcuttanot ; adycko pawb ydreis avyd eidaw 
 ebun abynny abery seitb mlyned. Ac yna ybyd treis agordineu gwaet, ar fyrnev agyfflybir yr eglwiseu, 
 ar byn abeo un arall ay met, ac ar y uucbed druan ygoruyd angbeu ac yn ycbydic odynyon ybyd kariat 
 kyuan. Ar byn agyngreirier ar osber ybore yllygrir. Odena ydaw or dabeu ar veirch pren ar ewyn mor 
 kyw eryr ac ymordwya ac ydaw y ynys brydein yr tir, ac yny lie ef asaetba y dy yr eryr, ac aygoresgyn, 
 ac yna ybyd ryuel yn ynys brydein blwydyn abanner, ac yna ny tbal dym dwyn kyfnewit, namyn paub 
 abrydera pa furyf ykattwo yr eidiaw ebun ac ykeisio da arall. Odena ydaa ybrenbin gwyn bonbedic tu 
 argorllewyn ay vydin yny gylcb yr benn lie gar llaw ydwfyr redegauc, ac yna yda y elynion yny erbyn, 
 ac y llunietbir pawb yny le yny gylcb ef. AUu y elynion afurfbeir ar bon taryan. Yna yd ymledir oc 
 eu taleu ac eu bystlysseu, ac yna y llitbyr ybrenbin gwyn bonbedic yr awel. Odena y nytba kyw yr erir 
 yngorucbelder kreigeu boll ynys brydein, ny digwid yn ieuang, ny daw ynteu ar beneint, yna gogonyanus 
 fynniant ny odef amreint na sarbaet idaw. agwedy ytagnauetter ydeyrnas ydigwyd. 
 
 149 Ac aoruc endi er enneinod twimin. A. 149 Ac awnaetb yno yr ennein twymyn. B. 
 
 i5o Ac ydan yr ennein bwnnw y gyssodes tan beb diffodl Ac yny yr amser bAvnnw y gwedwys belias 
 proffwyt byt na dele wlaw. Ac ni bu wlaw ynteu cbwe mis a tbeir blyned ygwlat kaerusalem. B. 
 
 151 Ar bleidut bwnnw awnaetb nigromans yn gyntaf yn yr ynys bon. Ac ny orffowysswys o decbymygu 
 kywreinrwyd byny wnaetb idaw adaned a pbroui bedec. Ac yn bynny y syrtbwys ar temyl apollo yn 
 llundein. Ac yd yssigwys oil. Ac yno y cladwyt. B. ■' -'", 
 
 152 Bu lyr yn llwyaw y teyrnas yn wyebyr ac yn wrawl. B. 
 
 153 Ac y adeilwys dinas ar auon soram y gelwys kaer lyr. ac yn saessnec leircestyr. B. 
 
 154 Ac ny bu y lyr un mab namyn teir mercbet. sef oed eu enweu. Goronilla. Regau. Cordeila. Adir- 
 uawr ykarei eu tat wynt. a mwyaf y karei ef y vercb ieubaf. cordeila no rei ereill. B. 
 
 155 Sef awnaetb proui pwy uwybaf ae karei oe vercbet. wrtb rodi y ran uwybaf agoreu gan wr or kyu- 
 oetb. A galw attaw aoruc Goronilla y vercb bynaf idaw. A gouyn py veint y karei bi euo. Atbygu 
 
562 NODIADAU PEîtTHYNOL î 
 
 aoruc hithéü ÿr hef är dayar bot yü vwy ykarei hi euo no eneit heun. Achredu awnaeth ynteU hynny.. 
 A dywedut aoruc ynteu. y rodei ni yr gwr a dewissei yn ynys prydein athrayan y gyuoeth genthi. B. 
 
 156 Ac yn ol honno y gelwis ef rageu yr eil hynaf . A gouyn idi py veint ykarei hitheu ef . Athygu aorac 
 hitheu y gyuoethett nef a dayar. na allëi venegi ar y tliauawt leueryd py ueint y karei hi euo. Achredu 
 awnaeth ynteu hynny. Ac adaw idi hitheu y rodi yr gwr edewissei ar trayan arall genti oe gyuöeth. B. 
 
 157 Ac yna y gelwis ef Gordeila y ieuhaf. a gouyn idi py veint y karei hi euo. Ac yna adnabot aoruc 
 Cordeila rycredu oe that yr amydrodyon anhyedus a dywedassei yehwioryd wrthaw. a phroui ythat. a 
 gwrtheb idaw yn amgen noe chwioryd ar y wed hon. Ni chredaf ui bot merch a alio karu y that yn uwy 
 noc y dylyho y garu nac ae dy wetto onyt trw gellweir llad y heneit gan gelu gwirioned. B. 
 
 l5S Ac yna llidyaw aoruc y that wrthi. gan tebygu y mae dihewyt y challon y dywedassei hi hynny. A 
 dywedut wrthi val hyD. kans yny veint honno y tremygeisti heneint dy tat hyt na charut ti ef niegys 
 chwioryd y rei ereill. B. 
 
 159 Heb ran y gyt ac wynteu or ynys. B. 
 
 i6o £[y dy wedafi can wyt merch ti imi na rodwyf ui ti y wr ny hanfFo or ynys hon. Os tyghetuen adam- 
 weina hynny heb argyfreu. hyn adywedafi na bydy un anryded ath wihoryd. kans inwy eiryoet y kereis i 
 ti noc wyntwy : athitheu ymkaru inheu yn llei noc wynteu. B. 
 
 161 A heb un goir o gyghor y wyrda y rodet y dwy verchet hynaf idaw y deu tywyssawc. nyt amgen. y 
 tywyssawc kernyw. Ac y tywyssawc y gogled. ahaner yr ynys gantunt tra vei vyw ef. Agwedy ybei 
 uarw ynteu. y kyuoeth oil yn deu haner y rydunt. B. 
 
 lea Ac yna gwedy clybot o aganipus vrenhin freinc clot a phryt a theghwch cordeila. B. 
 
 163 Anuon kennadeu awnaeth hyt ar lyr ythat oe erchi yn wreic idaw. Ac y dywawt ynteu lyr y rodei 
 y verch idaw heb argyureu a heb da genthi yn llawen. kan daroed idaw ynteu rodi y gyuoeth ae eur ae 
 aryant yr dwy verchet ereill. B. 
 
 164 Tracheuyn y dywedut. B. 
 
 145 Ac nat oed reit. idaw wrth dim. namyn kaffel gwreic vonhedic telediw dylyedawc y kaffei etived 
 ohonei a gynhalei y gyuoeth gwedy ef. kans ef bieoed y tryded ran o ffreinc. Ac yn diannot cordeila a 
 rodet y aganipus. B. 
 
 166 Ac ympen yspeit ygkylch diwed oes llyr. A dechreu llescu o honaw o heneint. y deu racdy wededig- 
 yon douyon awerescynassant arnaw y gyuoeth. yr hwn agynhalyassei ef yn wrawl trwy hir amser. Ac ae 
 rannassant y rydunt yn deu hanner. Ac o gyt duundeb eissoes maglawn tywyssawc yr alban a gymyrth 
 llyr attaw ar y deugeinnet marchawc. rac bot yn gewilyd gantaw vot heb varchogyon wrth escord. B. 
 
 167 Agwedy bot llyr velly gyt a maglawn yspeit dwy vlyned : llidyaw aoruc coronilla y verch wrthaw rac 
 meint oed o varchogyon ygyt ac ef. A rac eu gwssanaethwyr ynteruyscu y llys. A dywedut awnaeth 
 wrth y gwr vot yn digawn ugein marchawc ygyt ae that ac ellwg y rei ereill ymdeith. B. 
 
 lea Agwedy dywedut hynny wrth lyr. llidyaw a oruc. ac ymadaw a maglawn a mynet hyt ar henwyn 
 tywyssawc kernyw y daw y flail, ac erbyneit o hwnnw ef yn enrededus llawen. Ny bu pen y ulwydyn 
 hyny daruu teruysc y rwg eu gwassanaethwyr. Ac wrth hynny y sorres regau y verch wrthaw. Ac erchi 
 idaw ellwg y varchogyon oil y wrthaw eithyr pump marchawc ae gwassanaethei. B. 
 
 169 Athristau a oruc llyr eithyr mod. Achychwyn odyna elchwyl hyt ar y verch hynaf idaw. A 
 thebygu trugarhau o honno wrthaw. achynal gyt ac ef y varchogyon. Sef awnaeth hitheu tygu trwy y 
 llit y gyuoetheu nef a dayar na chaffei ef ohir yno onyt ellygei oil y varchogyon y ymdeith eithyr un ae 
 gwassanaethei. A dywedut awnaeth heuyt nat oed reit y wr kyuoet ac ef na theulu na lluossogrwyd y 
 gyt ac ef onyt un gwr ae gwasanaethei. B. 
 
 170 Agwedy na chaffei dim or ageissei gan y verch. Gellwg y varchogyon oil y wrthtaw eithyr un 
 marchawc. A gwedy y vot yno hir yspeit. mydylyaw aoruc am y hen teilygdawt ae emyded. Athristau 
 aoruc yn vawr. A medylyaw mynet hyt ar y verch a athoed y ffreinc. Ac offynhau hynny heuyt aoruc. 
 mor digaryat ygellygassei y wrthaw. B. 
 
 171 Ac eissoes ny allwys ef a vei hwy diodef yr amharch a oed arnaw. Achychwyn parth a ffreinc 
 aoruc. B. 
 
 172 A phan yttoed yn mynet yr Hog. Ac na welei neb wrth y escord namyn ar y eil. ganwylyaw. y 
 dywawt yr ymadrawd hwn. B. 
 
 173 Ev adoeth hit egkaer idinas edoed iverch indaw. A. 
 
 174 Anvon aoruc Lyr genat at ebrenin ac at iverch enteu ari drigeinvet. A. 
 
 ,7S Ac yna yd anuoned gwys tros wyneb ffreinc y gynnullaw y holl dewred : wrth eu gollwg gyt a llyr y 
 orescyn y gyuoeth tracheuyn idaw. A gwedy bot pop peth yn barawt. kychwyn a oruc llyr a chordeÜa y 
 verch ar llu hwnnw gantunt. A cherdet hyny doethant y ynys prydein. B. 
 
 176 Ac yn diannot ymlad ae dofyon Achaffel y uudugolyaeth o lyr. A gwedy gwedu pawb or ynys idaw : 
 y bu varw llyr yny jtryded ulwydyn. A c y bu varw aganipus vrenhin ffreinc. Ac yna y kymyrth cordeila 
 llewodraeth y teyrnas yny Haw ehun. Ac y cladwyt llyr y mywn daerty awnaethoed ehun dan auon 
 soram. Ar temhyl honno a rywnaethoed ef yn anryded ianij bifrontis yr duw a elwit, Aphan delhei 
 wylua y temyl honno : y deuei holl grefftwyr y dinas ar wlat oe henrededu. Ac y dechreuynt pob gweith 
 or a wnelynt hyt ym pen y ulwydyn. B. 
 
 177 A gwedy gwledychu o cordeila pump mlyned yn tagneuedus : y kyuodes ydeu nyeint yny herbyn. 
 Margan vab maglawn. A chuneda vab henwyn a llu aruawc gantunt. A dala cordeila ae charcharu. Ac 
 yny karchar hwnnw o dolur colli y chyuoeth y gwnaeth ehun y lleith. Ac y ranassant wynteu y kyuoeth 
 yrydunt. Ac y doeth y vargan or tu draw y humyr y gogled yny theruyn. Ac y doeth y guneda y parth 
 yma y humyr. lloeger achymry achernyw. B. 
 
 178 Achyn pen dwy ulyned y doethant gwyr a gerynt teruysc ac annundeb a llenwi bryt margan o teruysc. 
 A dywedut wrthaw bot yn gewilyd ac ef yn vab hynaf gadu deuparth y kyuoeth yn eido kuneda. B. 
 
 179 A chynnullaw llu aoruc margan. ac anreithyaw kyuoeth kuneda o lad a lloscL A dyuot aoruc cun- 
 eda yny erbyn ae erlit o le y le hyny doeth yg kymry. Ac ar uaes mawr ymorganwc. Ac yna y lias 
 margan ac oe enw ygelwit y lie o hyny hyt hediw. maes margan. ac yno y mae manachloc vargan yn 
 awr, B. 
 
 i8o Agwedy y uudugolyaeth honno y kymyrth cuneda holl lywodraeth ynys prydein. Ac y gwledychwys 
 yn tagneuedus teir blyned ardec arugeint. Ac yn yr amser hwnnw yd oed ysayas ac eseu yn proffwydaw 
 g kaerusalem. Ac yd adeilwyt ruuein y gan deu wroder remus a romulus. yn yr vnuet dyd ar dec kyn 
 :alan mei. B. 
 
 181 Agwedy marw cuneda. y doeth riwallawn y vab ynteu yn vrenhin. Ac yn oes y gwr hwnnw y bu y 
 glaw gwaet. Ac y bu varw y dynyon gan y kakwn yn eu llad trwy y glaw gwaet. B. 
 
 182 Ac yn ol hwnnw y doeth. gorwst, Ac vn ol gorwat y doeth seissyll. Ac yn ol seissyll y doeth iago 
 
 E 
 
BRUT TYSIL10 A BRUT G. AB ARTHUR. 563 
 
 Vab gorwst y nei ynteu. Ac yn ol iago y doeth kynuarch vab seissyll. Ac yn ol kynuarch y doeth goronw 
 digu. Ac y hwnw y bu deu vab porrex a fernex. (Ferwex. A.) B. 
 
 is3 a gwedy marw eu tat y kyuodes teruysc y rydunt am y vrenhinyaeth. A cheissaw o porrex Had 
 ffernex y vraw to vrat. A gwedy gwybot o fernex hynny. ffo a oruc hyt yn ffreinc. A dyuot a phorth 
 odyno y gan suardus vrenhin ffreinc. Ac ymlat a phorrex y vrawt. Ac yna y lias ffernex ar gynnulleitua 
 a doeth gantaw. B. 
 
 lSi A gwedy gwybot oe vam (yr lion a elwid Indon. A.) rylad y mab. Sef a wnaeth hitheu keissaw llad 
 y mab byw. yn nial y mab marw. A gwedy gaffel yn kyscu o honei. yd aeth hi ae morwynion ae lad. Ac 
 yna y raunwyt yr ynys yn pump ran trwy symudaw teruyneu. B. 
 
 i8& Aq y m p en yspeit. y kyuodes gwas ieuanc clotuawr. Sef oed y enw dyfnawl moel myt mab clydno 
 tywyssawc kernyw. A gwedy marw y tat a chaff el o dyfnawl y gyuoeth. Ryuelu a oruc ar piner (pymer. 
 A.) vrenhin lloeger. A gwedy llad preier y daethassant yn y erbyn. Nidyawc vrenhin kymru ac stater 
 vrenhin y gogled. a dechreu llosci kyuoeth dyfnawl ae anreithyaw. B. 
 
 is6 ^ dyuot aoruc dyfnawl a degmil o wyr aruawc gantaw yn eu herbyn a rodi kad ar faes iclunt. A 
 gwedy gwelet o dyfnawl hwyret yd oed yn kaffel y uudugolyaeth. dwyn chwechanwr or gwyr dewraf a 
 oruc a gwiscaw arueu y gelynyon lladedic. a mynet a hwynt racdaw trwy y golynyon ac y lias nidyawc a 
 stater a chaffel y uudugolyaeth. Ac odyna gorescyn gwladoed y brenhined hynny a darostwng pawb wrth 
 y arglwydiaeth ehun. B. 
 
 137 A gwedy daruot o dyfnawl dwyn y pobyl ar kyuoeth wrth y hen teilygdawt. A gwneuthur corôn 
 eur idaw. a mein gwyrthuawr yndi. A gossot kyfreitheu yr ynys. or rei y mae y saesson etwa yn aruer. 
 A rodi noduaeu yr dinasoed. mal y gallei pawb or a uei reit udunt gyrchu yno diogelwch. Ac yr .erei- 
 dyr allan y rodes ef y breint hwnw ar y meyssyd yn un furuf ac yr temleu. B. 
 
 188 A hyt tra parawys dyffnawl : y pylwys cledyfeu y lladron ar treiswyr. Ac yny dyd ef ny lauassei 
 neb treissyaw y gilyd. Ac ym pen deugein mlyned gwedy kymryt y goron y bu uarw. Ac y cladwyt geir 
 Raw temyl awnathoed ehun yn enryded ydwyes a elwit kyttunndeb. B. 
 
 189 A Gwedy marw dyfnawl y kyuodes teruysc y rwg beli a bran y deu vab ynteu am y kyuoeth. A 
 gwedy Rawer o gynhen a dadleu y kymodet trwy getymdeithon. gan amuot gadu y veli coron y teyrnas 
 can oed hynaf. A lloeger a chymry a chernyw genthi. can oed iawnach gadu yr hynaf yn vrenhin. A 
 gadu y vran or parth araR y hymyr a bot yn darystygedic oe vrawt. B. 
 
 i9o Agwedy eu tagneuedu yny wed honno. pymp mlyned y buant trwy hedwch y llywyaw eu kyuoeth. 
 Ac yna y doeth meibion annundeb y teruyscu y rygtunt. Ac y waradwydyaw bran am y vot yn darys- 
 tygedic yw vrawt. Ac wynt yn un vam un tat. Ac yngyndewret. Ac yn un dylyet. B. 
 
 lul Ac egita henni hevit eu Rawer ocivrageu ac l91 A choffau idaw or dothoed tywyssogyon 
 
 imladeu provedic achlotvawr wit in eniver weith a ereill y ryuelu ac ef. Ryoruot o honaw. Achan 
 
 deuth Chelff (Thelff ) tivisawc Morgan ith wlat ti. oed kystal a defnyd a hynny : erchi idaw torri 
 
 ti alleist gwrthwinebu idaw ac en waradwidus i ae vrawt yr amot aoed waradwyd idaw y uot y 
 
 gimheR ar fo. A. rydunt. B. 
 
 liS Ac erchi idaw kymryt merch helsyn vrenhin Rychlyn yn wreic idaw. hyt pan vei trwy porth hwnwy 
 gallei gaffel y gyuoeth ae dylyet. A cbymryt kyghor yr anhyedwyr twyllodrus a oruc bran. A mynnu 
 y vorwyn yn wreic idaw. A thra yttoed ef yn Rychlyn. y doeth beli hyt y gogled a Ranw y kestyR ar di- 
 nasoed oe wyr ehun. Ac eu kadarnhau o pop peth or wei reit. B. 
 
 103 A phan doeth ar vran hynny kynnullaw y Hychlynwyr aoruc ynteu. a cheweiryaw Ryges diruawr y 
 meint. A chyrchu tu ac ynys prydein. Aphan oed lonydaf gantaw y rwygaw y mor. nachaf Gwythlach. 
 vrenhin denmarc a llyghes gantaw yn erRt bran o achaws y vorwyn. Ac ymlad a wnaethant. Ac o dam- 
 wein y kauas gwythlach y Rog yd oed y vorwyn yndi. Ae thynnu a bacheu ym pRth y logeu ehun. B. 
 
 194 Ac val yd oedynt veRy yn ymlad nachaf wynt kythrawl gwrthwyneb yn gwasgaru eu Rogeu pawb y 
 wrth y gilyd o nadunt. Ac or ryw damwein y byrwyt Hog wythlach ar vorwyn y gyt ac ef y tir y 
 gogled. B. 2 
 
 i»s Agweti igwelet owir ewlat eu daR ag wnaethant 19ä Yn y Re yd oed beli yn aros dyuodedigaeth 
 
 ac eu dwin hit at beli. kans en er amser hwnw et , bran y vrawt. pedeir Rog y doethant ar pedwar- 
 oed ev ar glan emoroed morbennoed heni en achaws ed a hanoed olyghes bran. Aphan datganwyt 
 
 divotetigaeth bran ivrawt. Ac igit allog gwithlach hynny y veR : 11a wen vu gantaw. B. 
 
 «toetint teir Rog. ar drited or rei henni ahanoed 
 olyghes vran. Ac gweti menegi ir brenin pa beth 
 oedint ar damwein. adarvot idunt Rawenau aoruc or 
 ri civarwot e damwein hwnw idaw. kans edoed 
 ivrawt en mennu rivelu eni erbin. A. 
 
 1,6 Agwedy yspeit ychydic o diewed y doeth bran yr tir ae lyghes gantaw. Ac anuon awnaeth trwy gen- 
 hadeu ar veR y erchi idaw eturyt y gyuoeth ae wreic rydalyassei ynteu. gan vygythyaw onys atuerhei yn 
 diannot. o caffei le ac amser y Radei y pen. B. 
 
 197 A gWedy y naccau o veli o pob peth o hynny, kynnuRaw ymladwyr ynys prydein a wnaeth beR. A 
 dyuot i ymlad a bran, ac ar Rychlynwyr a oed y gyt ac ef. A dyuot aoruc bran ae lu ynteu hyt yn llwyn 
 y kaladyr wrth ymgyuaruot. B. 
 
 is» a gwedy eu dyuot y gyt. Rawer o greu gwaet a eRygwyt o parth. Achynhebic y dygwydei y gwyr 
 brathedic : y y t gan vedelwyr kyflym. Ac eissoes goruot a wnaeth y brytanyeit. a chymell y Rychlynwyr 
 y eu llogeu. Ac ynay dygwydwys pymthegmil o wyr bran, ny dienghis hayach o nadunt yn diuriw dianaf. 
 Ac yna ovreid y damweinwys y vran kaffel un Hog. Ac y hwylwys a honno parth a ffreinc. y getymdeith- 
 ion ynteu. y rei ereül mal y dyccei eu tyghetuen y ffoassant. B. 
 
 199 Ac wedi kaffel o vely y uudugolyaeth honno a dyuo hyt kaer effrawc o gyt gyghor y wyrda yd eRyg- 
 wyt brenhin degmarc ae ordderch yn ryd gan tragywydawl darystygedigyaeth a theyrnget y gan vrenhined 
 denmarc y ynys prydein. B. 
 
 2U0 Ac yna kadarnhau a oruc ynteu kyfreitheu y tat. A gossot ereill o newyd. Ac yn penhaf yr temleu 
 ar dinasoedd ar ffryd. Ay peris gwnyuthur ffryd brenhinawl o vein a chalch ar hyt yr ynys o pen ryn 
 kernyw hyt yn traeth catness ym prydein. Ac yn unniawn trwy y dinassoed a gyuarffei ahi. A fförd arall 
 ar y Ret. o vynyw hyt yn norhampwn yn unyawn trwy y dinassoed a gyfarfei a hitheu. A dwy fford ereiH 
 yn amroscoyw yr dinassoed a gyfarffei ac wynteu. Ac eu cyssegru a rodi breint a noduaeu udunt mal y 
 rodassei y tat. A phwy bynhac a vynho gwybot y breinheu hynny ar noduaeu : darReet kyfreitheu dyfn- 
 awl. 
 
 201 Ac val y dywetpwyt uchot y doeth bran y ffreinc. yn gyflawn o pryder a goual. am y dehol yn warad- 
 wydus o tref y tat y alltuded. Ac nat oed obeith gallu ennill y teilygdawt tracheuyn. Agwedy menegi pop 
 
öt)4 NODIÀDÀTJ PEETHYNOL I 
 
 un o tywyssygyon ffreinc ar neilltu ac na chauas na phorth' na nerth. or diwed y doeth hyt ar segyn 
 tywyssauc byrgwyn. A gwedy gwrahu ohonaw y hwnw : kymeint a gauas o garyat a chedymdeithas y 
 gan segyn agwyrda y teyrnas. Ac nat oed yr eil gwr nes noc ef y tywyssawc. hyny oed euo alunyaethei 
 negesseu y teymas. Ac adosparthei y dadlyeu. B. 
 
 202 Sef kyffryw wr oed vran. tec oed o pryt a gosced. Adoeth achymhen oed adosparthus. Ac ethrel- 
 ithus oed wrth hely achwn ac adar ma y dylyei teyrn. Ar tywyssawc agauas yny gyghor rodi un verch 
 aoed idaw yn wreic y vran. Ac ony bei etiued o vab. kanhyadu y vran y gyuoeth gan y verch o bei hyn 
 noc ef. Ac o bei vab idaw yteu. Adaw portb y vran y orescyn y gyuoetb ehun. B. 
 
 203 Ac odyna ny pen y vlwydyn. marw segyn. Ar gwyr a garei vran gynt o getymdeithas yn f awr. ny bu 
 anhawd gantnnt darestwg oe wryogaeíh. A gwedy tynnu pawb yn nn vedwl ac ef. m-edyìyaw aoruc dial 
 ar veli y vrawt y saraet. Ac yna heb annot trwy gygbor y wyrda. kygreiraw aoruc a thywyssogyon 
 ffreinc. val y kaffei yn hedwch kerdet trwy ffreinc. ae lu byt y traetb fflandras y lie yd oed y lîogeu yn 
 parawt. A gwedy eu dyuot yno yd kwlyasant hyt yn ynys prydein. B. 
 
 204 A phan doeth y chwedyl ar veli. kynnullaw aoruc ynteu ieuenctit adewred ynys prydein yn erbyn 
 bran ae lyghes. B. 
 
 205 A phan welas tanwen ma 'y gweissyon y bydinoed yn parawt. Ac yn chwanhawc y ymgyuaruot. 
 brysyaw aoruc bitheu trwy ergrynedigyon gameu hyt ynlle yd oed vran y mab a oed damunedie genthi y 
 welet. A noethi y dwy vron trwy dagreti a icuon. Ac erchi idaw ef coffau pan yw yny challon hi y 
 crewyt ef yn dyn o peth nyt oed dim. Ac erchi y charedic vab coffau y poen ar gouyt a gawsei yny ym- 
 dwyn naw mis yny challon. A chan hynny erchi idaw madeu y vrawt y llit ar bar a oed gantaw wrthaw. 
 kany wnathoed y vrawt idaw ef deunyd llit. kanys beli ae deholasei ef o ynys prydein mayn y gamwed. ae 
 anghymendawt ehun. pan due brenhin llychylyn am pen y vrawt y geisaw y digyuoethi. B. 
 
 204 Ac ar byny. sef aoruc bran hedychu ac ufydau y vam. A bwrw y arueu y wrthaw. A dyuot hyt ar 
 y vrawt. A phan welas beli y vrawt y dyuot attaw trwy arwyd tagnefyd. diot y arueu aoruc ynteu a 
 mynet dwylaw mynwgyl elldeu. A chymodi y dexi lu y gyt. a dyuot y gyt hyt yn llundein. B. 
 
 207 Ac ym pen yspeit gwedy eu bot ygyt yn ynys prydein. oc eu kyt gyghor y kychwynnassant parth a 
 ffreinc a llu diruawr y veint gantunt. A chyt bei trwy lawer o ymladeu y kymellasant holl tywyssogyon 
 ffreinc yn wedawl darystygedigaeth udunt. A chael y uudugolyaeth ar ffreinc gyt ac wynt kyn pen un 
 olwydyn y kyrchasant parth a rauein dan anrebithaw awrthwynepei udut. B. 
 
 208 a c yna yd oed Gabius. a phorcenna yn amherodryon yn ruuein. A phan welas y gwyr hynny na 
 ellynt ymerbyneit. a beli a bran, dyuot yn ufyd awnaethant y rodi darystygedigaeth ac vfylldawt. Ac 
 adaw teyrnget udunt yno o ruuein pop blwydyn gan ganhat sened rufein er gadu tagnefyd udunt. 2 A rodi 
 gwystlon a chedernyt ar eu kywirdab. B. 
 
 . 209 A gwedy ymchoelut beli a bran y wrth rauein a chyrchu parth a germania : ediuarbau awnaeth gwyr 
 ruuein am wneuthur y ryw tagnefed honno na rodi eu gwystlon y uelly. Sef awnaethan trwy twyll llud- 
 yaw yn eu ol. A mynet yn porth y wyr germania. B. 
 
 210 A phan doeth y cbwedel honno ar veli a bran. Sef awnaethant llidyaw yn uwy no meint. Am 
 wneuthur ac wynt y kyfryw twyll hwnw. A medylyaw py wed y gellynt ymlad ar deu lu. Sef y kawsant 
 yn eu kyghor trigyaw beli ar brytanneit wrth ymlad a gwyr germania. Ac y eu darestwg. A mynet bran 
 a ffreinc a byrgwyn gantaw y geisaw dial eu twyll ar wyr rufein. B. 
 
 211 A phan doeth diheurwyd or darpar hwnw ar y rufein wyr. Sef awnaethant wynteu brysyaw tracheu- 
 yn y geisaw rufein o vlaen bran. Ac adaw gwyr germania. B. 
 
 812 A gwedy kaffei o veli y chwedyl hwnw. Sef awnaeth ynteu ef ae lu y nos honno eu pydyaw wynteu 
 y mywn glyn dyrys a oed ar eu ford. B. 
 
 213 A phan doeth gwyr rufein trannoeth yr glyn hwnw. Sef y gwelynt y glyn yn echtewynnu gan yr heul 
 y discleiraw ar arueu eu gelynion. A chymraw a aeth amynt o tebygu mae bran ae lu aoed yn eu 
 ragot. B. 
 
 811 Ac yna gwedy kyrchu o veli wynt yn diannot. Sef awnaet y rufein wyr gwascaru yn diaruot a ff o y 
 waradwydus. Ac eu hymlit awnaetb y brytanyeit yn greulawn tra parawys y dyd. Agwneuthur aerua 
 trom onadunt. B. 
 
 215 A chan y uudugolyaeth honno yd aeth beli hyt ar bran a oed yn eisted wrth rufein. Agwedy eu 
 dyuot y gyt. dechreu ymlad ar dinas a briaw y muroed. Ac yr gwradwyd y wyr rufein dyrchauel crogwyd 
 rac bron y gaer a menegi udunt y crogynt eu gwystlon yn diannot ony rodynt y dinas. A dyuot yn eu 
 hewyllys. B. 
 
 216 A gwedy gwelet o ueli a bran gwyr rufein yn ebryuygu eu gwystlon. Sef awnaethont wynteu gan 
 flemychu o antrugarawc irlloned. peri crogi petwar gwystul ar hugeint o dylyedogyon rufein yg gwyd eu rieni 
 ac eu kenedyl. Ac yr hynny yn uwyaf oil parau awnaethant y ruf einwyr trwy engiryolyaeth yn eu herbyn. 
 kans kennadeu a doeth y gan eu deu amherawdyr y dywedut y doynt trannoeth y eu amddiffyn. B. 
 
 217 Sef awnaeth gwyr rufein oc eu kyt gyghor pan doeth y dyd trannoeth. kyrchu allan yn aruawc y 
 ymlad oc eu gelynyon. Athra yttoydynt yn llunauthu eu bedinoed. nachaf y deu amherawdyr yn dyuot 
 megys y hedewssynt. gwedy ymgynullaw yr hyn ar adiagassei oc eu llu heb eu Had. A chyrchu eu gel- 
 ynyon yn dirybud drac eu kefneu. ar gwyr y dinas or parth arall. A gwneuthur aerua diruawr y meint 
 or brytanyeit. B. 
 
 2i8 a gwedy gwelet o veli a bran Had aerua gymeint a honno oc eu marohogyon. glewhau awnaethont 
 wynteu a chymell eu gelynyon tracheuyn. A gwedy llad milyoed o pop parth. y damweinwys y uudug- 
 olyaeth yr brytanyeit a llad Gabius a Phorcenna. A gwerescyn y gaer. ar hen swllt cudedic a oed yny 
 gaer. hwnw a rannwyt y eu kedymdeithon. B. 
 
 2,9 Ac yno y trigwys, bran yn amherawdyr yn rufein yn 'gwneuthur yr arglwydiaeth ny chlywyspwyt 
 kyn no hynny y chreulonet. A phwy bynhac a uynno gwybot gweithredoed bran gwedy hynny. edrych- 
 et estoriau gwyr rufein. kan ny pherthyn ym traethu oweithredoed gwyr rufein. B. 
 
 820 Ac yna y kechwynnwys beli ac y doeth ynys piydein. Ac yn hedwch tagnouedus y treulwys y dryll 
 arall oe oes. Ac odyna y kadarnhawd y keiryd ar kestyll ar dinassoed or a uei reit. Ac y gwnaeth 
 ereill o newyd. Ac odyna yd adeilawd ef kaer a dinas ar auon wysc. yr hon a elwit trwy lawer o amser. 
 kaer wysc. Ac yno y bu y trydyd archescobty ynys prydein gwedy hynny. A gwedy dyuot gwyr rufein 
 yr ynys hon. y gelwit. kaer lleion. ar wysc. B. 
 
 221 A beli a wnaeth y porth yn llundein enryued y weith. Ac oe enw ef etwa y gelwir ef porth beli. y 
 danaw ef y mae discynua y llogeu. Ac yny oes ef bu amylder o eur ac aryant. megys na bu y gyffelyb yn 
 yr oesoed gwedy ef. A phan doeth y diwed ae uarw. y lloscet y escyrn yn lludw. Ac y dodet y mywn 
 llestyr eur ympen y twr awnaethoed ehun yn llundein. B. 
 
 222 A gwedy marw beli : y doeth Gwrgan varyf twrwch y vab ynteu yn vrenhin. Gwr a euelychwys 
 
BRUT TYSIL10 A BRUT G. AB ARTHUR. 565 
 
 gweithredoed y tat trw tagneuyd amwnder. A chynhal y teynias rac estrawn genedyl yn prud. A chan 
 kymell y elynyon yn dylyedus y darestwg idaw. Ac ym plith y weithredoed y damweinwys nakau o vren- 
 hin denmark y teyrnget a talyssei y tat. Ac a dalyei ynteu y tain idaw. "Z B. 
 
 223 Acheweiraw llyges a oruc gwrgan a mynet hyt yn denmarc. A gwedy creulawn ymlad a llad y bren- 
 hin y kymhellwys y bobyl y wedawl darystygedigaeth idaw. ar teyrnget val kynt y ynys prydein. B. 
 
 224 A phan yttoed yn dyuot parth ac ynyssed ore tracheuyn. nacbaf yn kyuaruot ac wynt dec Hog ar 
 hugeint yn llawn o wyr a gwraged. A gwedy gouyn udunt o pyle pan hanoedynt. A pbyle yd eynt. y 
 kyuodes eu tywyssawc ac adoli y wrgant. Sef oed y enw. bartholonn. Ac erchi nawd idaw. A dywedut 
 a oruc y rydeol or yspaen. Ac bot ulwydyn a hanher yn krwydraw y moroed yn keissaw lie y kyuanhedu 
 yndaw. Ac erclii idaw ran yn ufyd darystygedic o ynys prydein y chyuanhedu dan tragwydawl geithiwet 
 yr neb a uei vrenhin arnei. kany ellynt diodef mordwy yn vwy no hynny. B. 
 
 225 A gwedy gwybot eu neges. truanhau a wnaeth gwrgant wrtbtunt. Ac anuon kyuarwydyt udunt hyt 
 yn iwerdon a oed diffeithle yna y rodes gwrgant yr ynys honno yr gwydyl yn gyntaf eiroet. Ac yna yd 
 aethant hyt yn y werdon. Ac y kynhydassant yr hynny hyt hediw. Ac yna doeth gwrgant y ynys pryd- 
 ein. Ac yno y bu uarw. Ac y cladwyt yg kaer llion ar wysc. y lie ar daroed idaw ef y teccau. B. 
 
 226 A gwedy gwrgan y doeth kuhelin y uab ynteu y vrenhin. A hyt tra parawys y oes. yn tagnouedus y 
 traethwys y teyrnas. A marcia oed enw y wreic. A honno oe ethrylith a dechymygwys kyffreith. Ac 
 alwei y brytanyiet kyfreith marcia. Ar gyfreith honno a troes aluryt vrenhin o gymraec yn saesnec. B. 
 
 227 Gwedy marw kuhelyn y doeth y vrenhinyaeth yn llaw varcia a seissyll y mab. kanyt oed ar y mab 
 oet nam seith mlwyd pan fu varw y tat. Ac wrth hynny y gadwyt y vrenhinyaeth yn llaw y wreic kans 
 doeth ethrelithus oed. A gwedy marw marcia y bu yn vrenhin seissyll. A gwedy seissyll y doeth kyn- 
 uarch y vab yn vrenhin. Ac yn ol kynuarch. y doeth. dan y vrawt ynteu yn vrenhin. Ac yn ol dan. y 
 doeth morud y vab yn vrenhin. Ar gwr hwnw clotuawr uu pei nat ymrodei y greulonder. pan littyei nyt 
 arbedei neb mwy noe gilyd. Teg oed ynteu a hael. Ac nyt oed un dyn dewrach noc ef . B. 
 
 828 Ac yn y amser ef y doeth brenhin moren yr gogled a llu mawr gantaw. Ac y doeth morud yny erbyn. 
 A gwedy bot ymlad y rydut y kauas morud y uudugolyaeth. Ac erchi a oruc dwyn pawb oe elynyon wedy 
 y gilyd attaw y eu llad y gyfienwi y greulonder. A hyt tra vei yn gorffwys. yd archeî eu blygaw yn vyw 
 rac y vron. A gwedy eu blygaw eu Uosci. Ac ar hynny y doeth ryw uwystuil athrugar y ueint y wrth 
 vor y werdon. A dechreu Uyngcu y gauarffei ac ef o dyn. Ac y aeth ynteu ehun y ymlad ac euo. A 
 gwedy treulaw y arueu yn ouer. y llynckwys yr aniueil ef mal pysgodyn, Ac o hynny allan ny welat nac 
 ef nar enefeil. B. 
 
 2,9 A phymp meib a uu y uorud, A hynaf oed gorboniawn. A hwnw a gymyrth llywodraeth y teyrnas 
 yn llaw. A hwnw a uu tagnouedus ac araf . Ac ymlaen pop peth y talei teilwg anryded y dwyeu. Ac 
 uniawn wirioned yr pobyl. Ac attnewydhau temleu y dwyeu ar dinasoed a oruc. a gwneuthur ereill o 
 newyd. Ac yn yr amser hwnw kymeint uu amlder eur ac aryant a goludoed ereill. Ac nat oed un or yn- 
 yssoed a allei ymgyfflybu idi. Ac ym pen hynny oil y kyuoethogei ynteu yn hael pawb or tlodyon mal na 
 bei reit y neb. wneuthur treis na lledrat na chribdeilei ar y gilyd. B. 
 
 2so a. gwedi marw gorboniawn yn llundein. y drychauwyt arthal y vrawt yn vrenhin. Ac nyt tebic vu ef 
 yw vrawt kyn noc ef. y bonhedigyon a estyghei. Ac ar andylyedogyon a urdei. A gwedy na allwys y 
 dylyedogyon y diodef duunaw yny erbyn awnaethant ae diwreidaw o gadeir y teyrnas y ymdeith. A docü 
 ehdyr y vrawt yny le. B. 
 
 231 Ac ym pen pump mlyned gwedy y vot yn vrenhin. yd oed yn hela diwarnawt yn fforestlwyn y 
 kaladyr nachaf arthal y vrawt y gwr a dyolassit oe vrenhinyaeth gwedy ryuot yn crwydraw gwladoed ereill 
 am y geissyaw y gyuoeth tracheuyn. Ac ny chawsei dim. Sef a wnaeth elidyr truanhau wrthaw ae dwyn 
 gantaw hyt yg kaer alclut ae dodi yny ystauell ehun. ymgaeledus. B. 
 
 238 A chymryt eleuyt arnaw awnaeth elidyr. Ac anuon ar y holl wyrda y erchi udunt dyuot yw wybót. 
 A gwedy eu dyuot yn llwyr hyt y dinas. Erchi y pop un onadunt dyuot y ymwelet un ar ol y gilyd. Ac 
 y delhei pop un. gwyr yn parawt gantaw y eu daly ac y eu llad ony wrheynt y arthal. _ A gwedy gwelet 
 hynny ac ofyn eu llad, y gwrhayssant y arthaL B. 
 
 233 Ac odyna y doethant hyt yg kaer efrawc. Ac yna y kymyrth elidyr y goron y am y pen ehun. Ac y 
 dodes am pen y vrawt. Ac wrth hynny y gelwit ef elidir war. B. 
 
 234 Ac odyna y gwledychwys ax-thal deg mlyned gan ymchoelut y chwyl yny gwrthwyneb. urdaw y dy- 
 lyedogyon a gestyg yrei andlyedawc. A gwneuthur iawnder a phawb. A phan vu varw y cladwyt yg kaer 
 lyr. B. 
 
 235 Ac yna eilweith y deuth elidyr yn vrenhin. Ac ym pen rynnawd y kyuodes ywein a pheredur y deu 
 vroder ieuaf yn eu erbyn. A gwedy ymlad ac ef. daly elidyr ae rodi yn llundein ygkarchar. Arannu yr 
 ynys y redunt. nyt amgen lloegyr a chymry y ewein. ar gogled y peredur. Ac ym pen seith mlyned y bu 
 varw ywein. Ac y doeth y kyuoeth yn llaw pefedur. Ac ym pen yspeit gwedy hynny y bu varw per- 
 edur. B. 
 
 286 Ac yma y doeth elidyr y tryded weith yn vrenhin. A phan aeth or byt hwn yd>dewis agreiffeu da 
 yny oL B,- 
 
 , 837 A gwedy marw elidyr y doeth rys mab gorboniawn. A hwnnw adelis yn ol weithredoed elidyr y 
 wneuthur o gwbyL B. 
 
 238 A gwe y marw rys. y doeth morgan vab arthal. A hwnnw o dysc y rieni awnaeth iawnder. B. ' 
 
 239 A gwedy marw morgan y doeth einyawn y vrawt ynteu. A phellau aoruc ynteu y wrth weithredoed 
 y vrawt. Ac am y greulonder y bwrwyt ef y chwechet ulwydyn oe teyrnas. B. 
 
 840 Ac yna y doeth idwal vab ywein y geuynderw ynteu y vrenhin. A hwnw a wnaeth iawnder rac ofyn 
 damwein einyawn. B. 
 
 141 Ac yn ol idwal y d. run vab peredur. Ac yn ol run y doeth gereint vab elidyr. Ac yn ol gereint y 
 doeth kadell y vab ynteu. Ac yn ol kadell y doeth coel. Ac yn ol coel y d. porrex. Ac y porrex y bu tri 
 mab. ffulgen. ac idwal. ac andryw. A phob un or rei hyny a deuth yn ol y gilyd. Ac yn ol y rei hyny y 
 doeth uryen. Ac yn ol uryen y d. eluyd. Ac yn ol eluyd y d. clydaw. Ac yn o clyaw. y doeth clydno. 
 Ac yn ol clydno. y doeth gorwst. Ac yn ol gorwst. y d. meiryawn. Ac yn ol meiryawn. y doeth. bleidut. 
 Ac yn ol bleidut y d. caph. Ac yn ol caph. y d. ewein. Ac yn ol ewein. y d. seissyll. Ac yn ol seissyll 
 y d. blegywryt. B. 
 
 242 Ac ny bu yn yr oesoed kantor kystal ac ef. Ac rac dahet y kanei y gelwit duw y gwaryeu. Ac yn ol 
 blegywryt y doeth arthmael y vrawt. Ac yn ol arthmael y d. eidol. Ac yn ol eidol y doeth. rydyon. Ac 
 yn ol rydyon y d. ryderch. Ac yn ol ryderch y d. sawyl pen uchel. Ac yn ol sawyl y doeth pyrr. Ac 
 yn ol pyrr y d. capoir. Ac yn ol capoir. y d. manogan y vab. B. 
 
 843 Ac yn ol manogan. y d. beli mawr y vab ynteu. A deu ugeint mlyned y bu vrenhin yn ynys prydein. B, 
 
566 NODIADAU PERTHYNOL I 
 
 su Ac y veli y bu tri meib. lud. a chaswallon. a nynnyaw. A gwedy marw beli mawr. y gwnaethpwyi 
 llud y vab yn vrenhin. Y gwr a vu gwedy hynny. gogonedus adeilawdyr kaeroed a dinasoed. hwnw a atne- 
 wydwys muryoed llundein ae tyreu. A cbyt bei llawer idaw o dinassoed. hwnw eissoes a garei ef yn vwy 
 nor un. Ac wrtb hynny y gelwit bi kaer lud. Ac wedy bynny y gelwit ef yn llundein gan lygru y henw. 
 A pban vu varw llud y cladwyt yn llundein. geir llaw y portb a elwir etwa oe enw ef porth lud yn gym- 
 raec. Ac yn saesnec ludysgat. A deu vab a vu idaw ynteu. auarwy a tbeneuan. B. 
 
 245 A pban vu varw llud nyt oet ar un or meibon val y gellit ywneuthur yn vrenbin. Ac wrtb bynny 
 y gwnaetbpwyt kaswallawn yn vrenhin. Ac ymcyrcbauel aoruc ynteu y haelder a daeoni. hynny oed y 
 glot ef ae volyant yn bedec tros y teyrnas pellaf. A.c wrtb bynny y kauas ynteu vot yn vrenhin. Ac 
 eissoes berwyd y haelder. ny mynwys e vot y meibon yn di ran or teyrnas. namyn rodi y auarwy 
 lludein a iarilaeth keint. Ac y teneuan iarilaeth kernyw. Ac idaw ynteu ehun coron y teyrnas. B. 
 
 st6 Ac yn yr amser bwnw megys y keffir yn ystoria gwyr rufein. gwedy daruot y wlkessar orescin 
 ffreinc a dyuot hyt ar Ian y mor ar traeth rwyten. A gwedy arganuot ohonaw odyno ynys prydein. A 
 gwybot py tir oed a pbwy oed yn y chyuanbedu. y dywawt pan yw un genedyl oed wyr rufein ar bryt- 
 tanyeit. Kans o eneas yd hanoedynt wy ar bryttanyeit. Ac eissoes om tebic i. neur derw udunt dygen- 
 edlu y wrtbyni ni. kany wdant beth yw milwriaeth wrth eu bot y mywn eigawn o dieithyr y byt yn 
 presswylyaw. Ac wrth hynny mi a tebygaf bot yn hawd eu kymell y talu teyrget y rufeinawl amher- 
 awdyr megys y tal yr holl vyt. Ac eissoes yawn yw anuon y ercbi teyrget udu. blayn llafuryaw gwyr 
 kymeint a gwyr rufein yn eu kymell y talu teyrnget. A rac coti priaf ben eu hentat wy gan ellwg gwaet 
 an kereynt. Ar ymadrawd hwn a dotes wlkessar y mywn y llythyr. Ac anuones at gaswallawn vab beli 
 brenhin prydein. A pban dyganwyt y llythyr y gaswallawn. sorri a wnaeth. ac anuon llythyr ar wlkessar 
 tra therwyn a oruc kaswallawn yn y mod hwn. B. 
 
 247 Kaswallawn brenhin prydein yn anuon anerch y wlkessar. ryuedu meint sychet a chwant gwyr 
 rufein y aur ae aryant mal na allant dyodef yn bot ni yg kwr y byt. val yd ym ni. heb ef. y dyodef 
 perygyl yr eigawn y mywn ynyssed heb gymell teyrnget arnadunt. A menegi idaw nat digawn gantaw 
 keissaw teyrnget. namyn tragywydawl geithiwet. A bwrw eu rydit y gantunt. yr hon yd oedynt wy yn 
 buchedoccaeu. ohonei. A menegi y wlkessar nat berwyd kaitbiwet y dylyei adolwyn udunt. namyn 
 herwyd kerenyd. kans o un llu pan anhoedynt. kans rydit a ordyfnassant wy yn gymeint ac na wydynt 
 peth oed geithiwet. Ar rydit honno bei keissei y dwyeii y dwyn y genyro. ni alafuryem yny meint y 
 gallem y amdiffyn. Ac wrth hynny menegi y wlkessar an bot ni yn parawt y ymlad dros an gwlat ac 
 an rydit os eno ageu dyuot y ynys prydein. B. 
 
 844 A gwedy menegi grym a llythyr y wlkessar. kynnullaw llyghes a wnaeth ynteu wrth dwyn ar 
 weithret yr ymadrawd a anuonassei ynteu yny lytbyr ar gaswallawn. B. 
 
 249 A chwedy kaffel damunedic wynt drychauel hwyleu a dyuot aber temys yr tir. Ac yna y doeth kys- 
 wallawn a holl gedernyt ynys prydein gantaw yn eu herbyn. a beli ty wysawc y ymladeu ae benteulu ae deu 
 nyeint auarwy t} r wysawc llundein. a tbeneuan tywysawc kernyw. a chreidu vrenhin prydein. a gwerthaed 
 vrenhin gwyned. a brithael vrenhin dyuet. Ac y am hynny ieirll a barwnyeit a marchogyon urdolyon. B. 
 
 2,0 Sef y kawsant yny kyghor. kyrchu ulkesar yny bebylleu kyn kaffel ohonaw dyuot yr wlat. gan tebygu 
 bot yn anhaws y wrthlad. gwedy y kaffei ae dinasoed ae kestyll. A gwedu llunyaethu eu bedinoed a 
 chyrchu gwyr rufein yny pebylleu yn diannot. Ac yna y bu kyn galettet y vrwydyr bynny oed y 
 tyweyrch yn rydec o waet. mal pei delhei deheuwynt yn deisyuyt y todi eira a rew. B. 
 
 2il Ac ual yd oedynt yn yr ymfust hwnw y kyuaruu y vydyn yd oed nynhyaw vab beli ac auarwy vab 
 llud yn y lly wynw a bydin ulkesar. a llinaru bydin yr amherawdyr. Ac ar hynny yd ymgyuaruu nyuyaw 
 ac ulkesar. a diruawr lywenyd a gymyrth nynyaw yndaw am damweinaw idaw gyuaruot a gwr kyuurd a 
 hwnw. Ac yndiannot y gyrchu a oruc. A phan welas ulkesar nynhyaw yny kyrchu a chledyf noeth troi 
 y taryan yn wyehyr gyflym a oruc ac erbynyeit y dyrnawt a oruc arnei. a megys y gadwys y nerthosd 
 idawgosot a wnaeth ynteu a chledyf ar nynyaw ar uchaf y helym. ar penfestyn yr eil yn gyflym mal y bei 
 angheuawl. A phan welas nynyaw hynny erbynyeit y dyrnawt a oruc ay daryan. a chymeint vu y dyrn- 
 awt ac y glynhws y cledyf yny taryan. ac rac ruthyr bydinoed yn kyrchu pan y bu reit yr ymherawdyr 
 adaw y cledyf yny taryan heb y gafel o honei. B. 
 
 152 A chwedy kaf el o nynyaw y kledyf hwnw aerua dirvawr y meint a wnaeth oe elynyon. a gwedy 
 treulaw llawer or dyd yny wed honno y brytanyeit a gauas y uudugolyaeth. a ff o ulkessar ae u yw Öogeu. 
 a chymryt y mor yn He castell udunt. a llawen vu gantunt gafel hyny odiogelwch ac yny kyghor y 
 kawssant na dilynyn ymlad ar brytanyeit hwy no hynny. A hwylaw a wnaethant parth a ffreinc. B. 
 
 253 A gwedy kaffel y uudugolyaeth honno diruawr lywenyd a gymyrth kysswallawn yndaw. ac yn gyntaf 
 talu molyant y eu duweu. Ac odyna rodi rodyon mawr oe wyr o tir a daear ac eur ac aryant a goludoed 
 ereill val y dirperei y enryded. Ac eissoes yr hynny goualus oed a bot nynyaw yn vrathedic a chyn pen y 
 pythewnos y bu varw. ac y cladwyt yn llundein. ac y dodet y cledyf a dugassei yny taryan rac ulkessar 
 yn yr yscrin y gyt ac ef. sef oed enw y cledyf ageu glas sef achaws y gelwit velly nyt oed dim or y anwaetai 
 arnaw a vei vuw. B. 
 
 234 Ac odyna gwedy dyuot ulkessar hyt yn traeth ffreinc. sef a wnaeth y ffreinc medylyaw bwrw y ar- 
 glwydyaeth y arnudunt wynteu wrth y dyuot ar ffo y wrth y brytanyeit. a tbebygu y uot y wanach o 
 hynny. ac attunt heuyt yr dathoed bot y weilgi yn gyflawn o lyghes gan gaswallawn yn y hymlit. Ac 
 wrth hynny glewach oed y ffreinc yn keissaw y wrthlad oe teruyneu. B. 
 
 s« a gwedy gwelet o ulkessar hynny ymgallau a oruc ynteu ac nyt ymrodes y pedruster ymlad ar pobyl 
 greulawn honno namyn agori y tryssor a rodi y pawb amylder o eur ae aryant a bodlonhau pawb or bon- 
 hedigyon ac eu tagneuedu velly ac eu dwyn yn un ac ef. Ac y gyt a hynny adaw eu breint ac eu dylyet 
 y pawb or ae kollassei a rydit y a wei kaeth. Ar gwr a oed gynt yn anhrugarawc megys llew dywal gwedy 
 y hespeilliaw ae treissaw ar awr honno yd oed hwnnw megys oen gwar yn adaw talu ac edrud pop peth 
 udunt ac ny orffowysswys or gwaradogrwyd hynny trwy eu hedychu yny due oil yn un ac ef. Ac yn yr 
 amser hwnw nyt oed na chywyd nac ymdidan gan neb namyn am ulkessar a budugolyaeth y brytanieit. B. 
 
 256 Cynn pen y dwy vlyned eilweith parattoi llyghes aoruc ulkessar y geissaw dial ar gysswallawn y 
 sarhaet awnaethoed idaw. A phan gigleu gaswallawn hynny cadarnhau y kestyll aoruc ac adeilyat ereill 
 o newyd a gossot keitweit kedeyrn ym pop porthua yg kelych ynys prydein. a gwneuthur sycheu o hyrn 
 plymhedic ar hyt kenawl temys a gossot y rei hynny wrth gadwyneu y tyllu y llogeu ydydanunt o delyn 
 yno ac odyna yd aeth kyswallawn a holl gedernyt yr ynys gantaw y kadw yr aruortir ractaw. B. 
 
 Yma y mat dalen ar goll yn llyvyr B. 
 
 257 A gwedy nas kaffai auarwy tagneued yn un modjyd anuones y geissaw nerth at ulkessar ymherawdyr 
 rufein. trwy lythyr yny y mod,hwn. B. _ . _ 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR. 567 
 
 : 8M Auarwy tewyssawc llundein yn anuon anerch y ulkessar. A gwedy damunaw gynt y ageu damunaw 
 weithonyiechyt. ediuarywgenyfi dalayth erbyn ti pan vu yrj'iuladrot a chaswallawn an brenhin ni. kans pei 
 peidasswn i ti a gaffoedut. y nudugolyaeth. A chymeint syberwyt a gymyrth ynten gwedy kael y uudugoly- 
 aethtrwy vy nerth i. Ac y mae ynteu weitbon ynidigyuoethi y inheu. Ac velly y mae et'iyn tain drwctros 
 day un. Mini ae gwnaethof ef yn tref tatawc. ac ynten y syd ymditretatn inhen. Mini ae gossodeis ef yr 
 eilweith ar y vrenhinyaeth. Ac ynteu yssyd yn wenychu vyn deol inben. a minbeu a alwaf tystolyaetk 
 y nef a dayar na hedeisi y var. o nyt na rodwn vy nei oe dienydu y wiryon. Ac edrycbet dy doethineb 
 ti deunyd y lit ef. daniweinaw awnaeth y den nyeint y ni ware palet. a gwedy goruot om nei i. sef awnaeth 
 nei y brenbin llidiaw. a cbyrcbu y llall a chledyf. ac yn bynny y serthwys nei y brenbin ar y cledyf bynny 
 aeth trwydaw. A gwedy dyuot bynny ar y brenbin yd ercbis ynten vy nei i yw dienyd tros y llall. Ac 
 wrtb nasrodeis y mae ynten yn anreithaw vyg kyuoetk ac ny distiy w ac wrtb hjmny yd wyf y gwedidaw 
 ty trugared ti. ac yn ercbi ty nertb y gynbal vyg kynoetb byt pan vo trw vyn nertb inbeu y kefych titben 
 gwrescyn ynys prydein. ac nac ainbeuet ty bruder ti dim o byn. kans or denawt bori yd arnerant y rei 
 marwawl gwedy eirlloned tagnonedu. A gwedy ffo ymcboelut ar y nndugolyaetb. B. 
 
 859 A gwedy edrycb y llytbyr o nlkessar. sef aganas yny gyghor ef ae wyrda nat elynt y ynys prydein yr 
 geireu y tewyssawc. bynny delbei wystlon a ellit y credn. A gwedy kynbetan hynny y auarwy yd anu- 
 ones kynan y vab a deg gwystyl arrngeint o dylyedogyon y gyuoetb ygyt ac ef. B. 
 
 26o ^ gwedy dyuot y gwystlon kycbwyn ar y mor aoruc nlkessar ar llu mwyaf a gauas y gyt ac ef. A 
 dyuo y dofyr yr tir. A pban gigleu gyswallawn bynny lie oed yn ymlad allundein ymadaw ar dinas aoruc. 
 A bryssyaw yn erbyn yr ymberawdyr ae lu. Ac val yd oed yn dyuot partb a cheint nacba wyr rufein yn 
 pebyllyaw yny lie hwnw kan auarwy ae dugassei wynt yno wrth dwyn kyrcb deissyuyt am pen kyswall- 
 awn y ellwg ygaer y gantaw. B. 
 
 881 A pban welas gwyr rufein y brytanyeit yn dyuot attunt gwiscaw eu bameu a cbweiryaw eu llu yn 
 vydinoed awnaetbant. Ac yna y kyinyrtb auarw vab llud pumil o wyr aruawc ae dwyn y lwyn coet a 
 oed yn agos. val y gallei pan vei amser dwyn kyrcb dirybud am pen kyswallawn ae lu. B. 
 
 sfrj j± g W edy daruot llunyaetbu y bydinoed y gwnaetbpwyt aerua greulawn o pob partb. kans y gwyr 
 lladedic a dygwydeu mal deil mis hydref gan wynt kadarn. Ac val yd oedynt yn yr ymftust bwnnw 
 kycbwyn a oruc auarw ae varcbogyon gantaw or llwyn. bydin gyswallawn or tu drackeuyn ar vydin bonno 
 a oed anreitbedic or tu arall gan ruthyr gwyr rufein. Ac yna rac kywarsagbedigyaetb y kywtawtwyr 
 ebun ny allwys seuyll y ryctunt namyn kymryt eu ffo. Ac yn agos udunt yd oed mynyd karegawc. a 
 llwyn o goet dyrys a oed ym pen y mynyd. A byt yno y ffoes kyswallawn ae lu. B. 
 
 863 A gwedy dygwydaw yn y ran waetbaf or ymlad a cbael gorucbelder y mynyd gwrthwynebu yn wrawl 
 awnaetbant y eu gelynyon a oed yny ymlit gan geissaw trigyaw ar y tor. Ac eissyoes sertbed y mynyd ae 
 drysswcb ae gerric a oed ymdiffyn yr brytanyeit mal y gellynt wneutbur aerua vawr or gelynyon. B. 
 
 * 6i Ac yna sef awnaetb ulkessar codi y lu yg kylych ,y mynyd y worcbadw rac dianc neb odyno. kans 
 y vedwl oed kyniell y brenbin y darostwg idaw trw newyn, yr bwn ny allassei y gymell trwy 
 ymlad. B. 
 
 8G5 enryved genedyl y brytanyeit a gymellawd dwy weitb y gwr bwnw ar ffo yr bwn ny allwys yr boll 
 vyt gwrthwynebu idaw. Ae wynteu yr awr bon yn ffoedigyon rac bwnnw. Ac eissoes yn gwrthwynebu 
 yn wrawl idaw. Ac yn parawt y diodef ageu dros eu gwlat. B. 
 
 866 Ac ym pen yr eil dyd gwedy gwarcbae kaswallawn velly. Ac nat oed na bwyt na diawt udunt. ofyn- 
 hau a oruc bot yn dir idaw rac newyn ymrodi y garchar yr amberawdyr. Sef a oruc anuon ar auarwy y 
 ercbi idaw tagnouedu ac ulkessar rac yw genedyl golli eu teilygdawt ar y teyrnas gwedy darffei idaw daly 
 kaswallawn. A menegi idaw kyt ryfelei ar talym ar auarwy yr darestwg ae gospi ny mynbei ef y ageu yr 
 hynny. B. 
 
 267 ^ gwedy menegi bynny y auarwy y dywawt ynteu nat oed bawd karu tywyssawc a vyd gwar ar ryfel 
 megys oen a cbreulawn a dywal ual llew ar yr bedwcb. Oi a duw nef a dayar yr awrbon y mae ef ym 
 gwediaw i y gwr a oed arglwyd arnafi gynbeu yr awr bon y mae ef yn damunaw tagnouedu trwy daryst- 
 egedigyaeth ac wlkessar y gwr a oed gan wlkessar kynno byn. gaffel tagnoued y gantaw. Ac wrtb bynny 
 y dylyei ef edrycb ar wneuthur iawn yr gwr y gallwys ef dwy weitb trwy y nertb wrtblad ymberawdyr 
 rufein dwy weitb or teyrnas ar trydyd" weitb y dwyn idi oe anuod. Ac wrth bynny nyt oed iawn dadleu 
 ar gam ac enwir a miui kan gelleis i wneutbur y gwyssaetbeu bynny yna. A c yr awr bon y gwneutbyrn 
 hon. Ac wrtb bynny annoetbinab yw gwneutbur sarbaedeu na cbam yr neb y kaffer vudugolyaetb trwy- 
 daw yn wastat kany eill un tewîssawc gaffel budugolyaetb beb y gwyr a ellygbant y gwaet yn ymlad 
 drostaw. Ac yr byny eissoes os gallafi mi a wnaf tagnoued ac ulkessar kan deryw dial yn digawn arnaw 
 ef y syrbaet awnaetb y mi. Pan ydyw yn gwediaw yn uytrugared i. B. 
 
 863 A cbycbwyn a oruc auarw a dyuot gan urys byt y lie yd oed ulkessar a darestwg rac y vron gan dy- 
 wedut yr ymadrawd bwn. Llyma weitbon goleu ac amlwg yt bot yn digawn y dieleisti ty lit ankaswallawn 
 gwna weitbon trugared ac ef. betb a vynnyt amgen gantaw ef noc ufylltawt a darystygedicyaetb a tbalu 
 teyrnget y ruf einawl teilygtawt. A gwedy na rodes ulkessar atteb idaw y dywawt auarwy wrtbaw val byn 
 tidi ulkessar beb ef byn a adeweis i y tidi. gwedy goruydit ar gaswallawn. darystygedigyaetb a tkeyrnget 
 y ti o ynys prydein. llyma kyswallawn gwedy goruot arnaw. llyma ynys prydein yn darystygedic ytt trwy 
 vy nertb i. betb a dylyafi yti y wneutbur ymlaen bynny nyt ef dww greawdyr nef a dayar a wticI diodef 
 ohonafi gyrcbarn kyswallawn vy arglwyd. Ac ynteu y gwneuthur iawn y mi am y syraedeu a wnatboed 
 ym. Ednebyd ti nlkessar nat bawd llad kyswallawn. a miui yn vyw y gwr nyt ky wilyd genyf rodi vy nerth 
 idaw o ny bydy ti wrtb vyg kyghor. B. 
 
 86 ' Ac yna rac ofyn auarwy arafbau a oruc ulkessar a thagnouedu a kyswallawn. A cbymryt teyrnget o 
 ynys prydein pop plwydyn. sef oed meint y teyrnget teirmil o punoed. Ac yna yd aetbant ulkessar a cbys- 
 wallawn yn gytymdeithon. Ac y rodes pop un y gilyd rodyon mawrweirtbawc o eur ac aryant a tblysseu. 
 Ac y bu nlkessar y gauaf bwnw yn ynys Prydein. B. 
 
 870 A dechreu gwanwyn y cychwynwys ef rydaw a ffreinc. A ym pen yspeit o amser kynnullaw llu 
 mawr awnaeth ulkessar. Ac ar llu hwnw yd aeth ef parth a rufein yn erbyn pompeis y gwr a oed yn lie 
 amberawdyr yna y dala yn erbyn ulkessar. A chan ny pertbyn ar y deunyd i mi traetbu o weithredoed 
 gwyr rufein. hyny uo hebryuedic y rei hynny yd amhoelwn ar yn treuthawt nyhunein. B. 
 
 871 Ac ym pen yspeit seith ulyned gwedy mynet ulkessar o ynys prydein. y bu varw kyswallawm. Ac y 
 cladwyt yg kaer efrawc kan vrenhinawl arvvylyant. B. 
 
 872 Ac yn ol kyswallawn y gwnaethpwyt teneuan vab llud yn vrenhin. kans auarwy a athoed y rufein y 
 gyt ac ulkessar. A hwnw a traethwys y teyrnas. trwy hedwch a thagnoued. Gwr dewr oed teneuan ac 
 agarei gyfiawnder yn vawr. B. 
 
 875 A gwedy marw teneuan y deuth gynuelyn y vab yn vrenhin. marchawc gwych trybelit oed hwnw 
 
568 NODIADAU PERTHYNOL I 
 
 auagassei ulkessar ac ae wrdassei mewn arueu a chymeint uu garyat gwyr rufein gan gynuelyn. A chyt 
 gallei attal eu teyrnget oc eu anuod y rodei udunt heb oruot y chymell. B. 
 
 274 Ar amser hwnnw y ganet iessu grist or arglwydes veir wry y gwr y brynwys y kristynogyon yr creu y 
 gallon. B. 
 
 275 A gwedy bot kynuelyn yn vrenhin deg mlyned y bu deu vab idaw Gwydyr. a gweryd adar weudawt. 
 A gwedy rnarw kyrraelyn y gwnaethpwt gwydyr yn vrenhin ac y dechreuwys attal teyrnget gwyr ruf ein. 
 Ac yna y doetb gloyw ymherawdyr rufein a llu ganthaw y ynys prydein y gymell y teyrnget tracbeuyn. 
 a tbywyssawc y ymladeu y gyt ac ef sef oed y enw lilius hamo yr hwn ni wnaei ef dim eithyr trwy y 
 gyghor. ac y porchestyr y deuthant yr tir. ac y gwnaethant mur maen ar pyrth y dínas mal na chaff ei neb 
 o vywn vynet allan. kans. eu bryt oed y gwarchae ae darestwg uelly. B. 
 
 276 a gwedy dyuot y cbwedyl ar wydyr kynnull aoruc ynteu holl ymladwyr ynys prydein yny herbyn, 
 A gwedy dyuot y deu lu y gyt bydinaw o pop partb awnaethant a decbreu ymlad a molestu y elynyon a 
 oruc gwydyr yn wycbyr a mwy a ladei ebun no ran vwyaf oe lu. Ac ar bynny yd oed yr ymherawdyr ae 
 lu yn kyrchu eu logeu y ffo pan aetb y twyllwr bradwr gan lilius bamo. a cbymryt arueu un or brytanyeit 
 a ryladyssit ac yn yr arueu bynny annoc y brytanyeit megys kyt bei un o nadunt. ac adaw udunt y uudug- 
 olyaetb o perbeyn velly kan ieitb a dyuodeu y brytanyeit a dyscassei ym plitb y gwystlon a oed yn rufein 
 o ynys prydein a eberdet yn astrywys trwy y bydinoed. byny deuth geir llaw y brenhin. B. 
 
 877 A phan gauas gyffle taraw y brenbin byny vu y pen hyt y maes a chledyf. A llitbraw trwy y bydin- 
 oed gan yr yscymun vudugolyaetb bonno byny deuth ar y lu ebun. B. 
 
 278 a gwedy gwelet o weiryd adarweinidawc rylad y brenhin bwrw y arueu ehun y wrthaw a gwiscaw 
 arueu y brenhin. ac annoc y gytemdeithon a gyrru angerd y ymlad yndunt megys pei euo wei y brenhin. 
 A phawb a vu wrth y dysc. Kans ny wydynt rylad eu brenbin. A gwedy ymlad yn drut wynt awnaeth- 
 ant aerua creulawn or eu gelynyon. Ac or diwed ffo aoruc gwyr rufein yn dwy ran. Gloyw ar Ueill ran 
 oe lu yn vriwedic aeth yw llogeu. A chymryt y rei hynny yn diogelwch idaw. a lilius a ran arall a gyrch- 
 wys y koet kany chafas yspeit y vynet yr llogeu. B. 
 
 279 A tbebygu awnaeth Gweiryd vot Gloyw yn ffw yr koet y gyt a hamo. Ac wrth hynny ny orffowys- 
 wys oc eu hymlit hyny gordiwedawd ar Ian y mor yny lie a elwir oe enw ef nordhamtwn. yno yd oed 
 porthua adas y discynnu llogeu. Ac val yd oed hamo yn kaffel y llogeu y doeth gweiryd yn deissyuyt am 
 eu pen. ac yno y lad. Ac yr hynny hyt hediw y gelwir y porthua honno nordhamptwn yn saesnec. Ac 
 yn gymraec porth hamo. B. 
 
 380 A thra yttoed Weiryd yn yrnlit hamo. yd oed loyw ar hyn a diagassei oe lu gantaw gwedy rymchoelut 
 tracheuyn. Ac yn ymlad ar dinas a elwit yna kaer peris. Ac elwir weithon porchestyr. Ac yn diannot 
 gwedy kaffel y gaer ae goresgyn a gwascaru y muroed. kychwyn awnaeth yn ol gweiryd a ryathoed hyt yg 
 kaer wynt. A gwedy y dyuot hyt yno dechreu ymlad ar gaer. A medylyaw awnaeth ef gwarchae gweiryd 
 hynny delhei yny ewyllys rac newyn. B. 
 
 28i a gwedy gwelet o weiryd y warchae ef uelly. kyweiryaw a oruc ef y lu yn vydinoed. A chyrchu 
 allan wrth rodi kat ar vaes. A phan welas yr amherawdyr weiryd mor lew a hynny. Sef awnaeth anvon 
 attaw y geissaw tagneued a duundeb y gantaw. kans ovyn oed gantaw glewder a chadernyt y brytanyeit. 
 Ac wrth hynny diogelach vu gantaw trwy synwyr a doethineb eu gwaret yna. noc ymrodi yn pedruster 
 ymlad ac wynt. Sef yd anuones y gan y genhadeu. rodi y uerch y weiryd yn wreic idaw gan gymell bren- 
 hinyaeth ynys prydein dan goron rufein. B. 
 
 282 Ac o gyghor ywyrda ae doethon. y kymyrth gweiryd y tagneued honno. A ehymryt merch yr am- 
 herawdyr yn wreic idaw. A dywedut awnaeth y wyrda wrthaw heuyt nat oed waradwyd idaw darestwg 
 y amherawdyr rufein. pan vei yr holl vyt yn wedawl idaw. Ac uelly trwy y ryw amydrodyon hynny 
 ufydhau a oruc gweiryd wrth eu kygbor. A darestwg yr amherawdyr. Ac yn dianot yd anuones gloyw 
 yn ol y uerch wrth y rodi y weiryd. A thrwy porth gweiryd ae ganhorthwy gwedy hynny y gorescynnwy» 
 gloyw yr ynyssoed ereill yny gylych. B. 
 
 as3 a gwedy mynet y gayaf hwnnw heibaw. y doeth y kynhadeu o rufein a merch yr amherawdyr gantunt. 
 Ac y dodassant bi ar y that. Sef oed y henw gwenwissa. Ac enryuedawt oed y thegwch o pryt a gosced. 
 A gwedy y roi y weiryd mwy y karei ef hi nor holl vyt. Ac wrth hynny y mynwys ynrydedu y lie kyntaf 
 y kyscwys genthi o tragywydawl gof. Ac erchi a wnaeth yr amherawdyr adeilat dinas yny lie hwnnw y 
 gadw koff rywneuthur neithoreu kymeint a reihynny trwy yr oessoed. B. 
 
 881 Ac ufydhau awnaeth yr amherawdyr y hynny. Ac adeilyat dinas a chaer. A galw hwnnw oe enw 
 ef kaer loyw. Ac yg kyffinyd kymry a lloegyr y mae ar Ian hafren. ereill a dyweit mae o achaws mab yr 
 amherawdyr a anet yno. Ac a elwit gloyw gwlat lydan. y gel wit y gaer velly. Ac nyt ef. B. 
 
 las a c y n amser gweiryd y kymyrth yr arglwyd iesu grist diodeif eint ym pren kroc yr prynu cristynogyon 
 o geithiwet uffern. B. 
 
 280 Gwedy adeilyat y dinas. a hedychu yr ynys yd ymchoeles yr amherawdyr parth a rufein. A gorchy- 
 mun y weiryd llywodraeth yr ynyssoed yny gylch gyda ac ynys prydein. Ac yn yr amser hwnnw y seilwys 
 pedyr eglwys gyntaf yn yr antioc. Ac odyna y doeth y rufein. Ac yno y delis teilygdawt tadawl escobawt 
 ac yd anuones marc euegylwr hyt yr eifft y pregethu euygil iessu crist ascriuenassei ehun o weithredoed 
 mab duw. B. 
 
 287 a gwedy mynet yr amherawdyr y rufein y kymyrth gweiryd yndaw synnwyr ac atnewydhau y kaeroed 
 yny lie y bydunt yn adveilyaw. Á llywyaw y teyrnas aoruc trwy wrolder a gwiryoned. megys yd oed y 
 enw ae ofyn yn ehedec y teyrnasyoed y boptu. Ac yn hynny eissoes kyuody syberwyt yndaw ac attal 
 teyrnget gwyr rufein. B. 
 
 289 Ac wrth hynny yd anuones gloyw vasbasyanus a llu mawr gantaw hyt yn ynys prydein. y tagnouedu 
 a gweiryd. neu y gymell teyrnget y wyr rufein arnaw. A gwedy eu dyuot hyt ym porth rwydyn. Nacha 
 Weiryd a llu mawr gantaw yn dyuot yn eu herbyn. bynny oed aruthyr gan wyr rufein amlet eu nifyr. 
 Ac wrth hynny. ny lauasyssant kyrchu y tir yna. namyn trossi y hwyleu a chyrchu racdunt hyny doethant 
 y traeth tutneis yr tir. B. 
 
 2«9 a gwedy kaffel o vasbasyanus y tir ef ae lu y doethant parth a chaer penhwylgoet. yr hon a elwir yr 
 awr hon Exon. Dalen ar goll yma. B. 
 
 t9o a gwedy eilenwi o veuruc y vuched y deuth koel y vab ynteu yn vrenhin yny ol. Ac yn rufein y 
 magyssit koel. a moes gwyr rufein ae deuawt a dyscasei. Ac wrth hynny yd oed yuron yn rwymedic oe 
 karyat wynt ac yn talu teyrnget udunt heb y warauun. kans yr holl vyt awelsei yn yr amser hwnnw yn 
 darystygedic udunt. ac ar vyrder ny bu yn ynys prydein vrenhin well a ynrydedei dylyedogyon y teyrnas 
 ny choel nac ae katwei yn bedychach. Ac vn mab a anet idaw. sef oed y enw. lies. B. 
 
 291 A gwedy marw koel y deuth lies y vab yn vrenhin. ac holl weithredoed da y tat a erlynwys. Ac 
 awnaeth yn gymeint ac y tebygit mae ef oed koel ehun. a medylyaw a wnaeth hyt y gallei vot yn well y 
 
BRUT TYSIL10 A BRUT G. ÀB ARTHUR, 569 
 
 "ived noe dechreu. Ac anuon aoruc hyt ar eleutherius pab y erchi idaw danuon attaw wyr ffydlawn a 
 pregethei idaw gristynogyaeth a chret a bedyd. kans gwyrtheu awnathoed yr ebystyl yn pregethu ar hyt 
 y byt adaroed udunt kyffroi a golehau y gallon ae vedwl at dnw. Ac wrth yd oed yiiteu yn damunaw 
 gwir ffyd o dihewyt y vryt. Ac ynteu ae kauas. B. 
 
 292 A gwedy gwelet or pap y greuycius damunet sef yd anuones attaw deuwr greuydus ffydlawn dyscotron 
 seiledic yny Ian ffyd gatholic y biygethu idaw ac ywpobyl dyuotledigyaeth yr arglwyd iessu grist yg knawt 
 ae golcbodigyaeth wynteu trwy Ian ffydlawn vedyd. Sef oed enweu y gwyr. dunau. a phagan. A gwedy 
 dyuot y gwyr da hjmny y ynys prydein a phregethu y les vab koel ae'vedydyaw ae ymchoelut ar giist oe 
 holl gallon, a dechren a oruc y bobyl yny lie rydec attadunt. ac o dysc ao egreifft eu brenhin credu y duw 
 ac eu bedydyaw yn enw iessu grist trwy ffyd Ian gatholic. Ac velly y rifaw ymphth y gleinyon ac eu talu 
 y grist eu creawdyr wynt. B. 
 
 293 A gwedy daruot yr gwynuededigyon athrawon hynny dileu kamgret or holl ynys y teraleu a oed 
 gwedy seilaw yr geuduweu a gysegrwyt ac aberthwyt yr g\vir duw hollgyuoethawc. Ac yr ebystyl ac yr 
 seint. A gossot yndunt amryualyon genueinoed o vrdas yr Ian eglwys y talu dwywawl wassanaeth yndi 
 y eu creawdyr. B. 
 
 294 Ac yn yr amser hwnnw yd oed yn ynys prydein yn talu enryded yr geuduweu wyth temyl ar ugeint. 
 A their prif temyl y ar hynny a oed vwch noc wynteu. Ac wrth gyureitheu y rei hynny y darystygei y 
 rei ereill oil o arch yr ypotolaw wyr hynny y ducpwyt y tenileu hynny rac y geu duweu. Ac ympopyn or 
 wyth temyl ar ugeint y gossodet escob. Ac ympop vn or tri lie arbenic y gossodet archescob. A rannu 
 yr wyth temyl ar ugeint yn teir ran. vfydhau yr tri archescobea ac eisteduaeu y tri archescob a oed yn y 
 lleoed bonhediccaf yn yr ynys. nyt amgen llundein. a chaer efrawc. a chaer llion ar wysc. Ac yr tri dinas 
 hynny y darystygei yr wyth ar ugeint. A gwedy ranu yr ynys yn -teir ran. y discynawd y archescob kaer 
 efrawc deiuyr a bryneich ar alban megys y kerda humyi'. Ac y archescobawt lundein lloegyr a chernyw. 
 Ac odyna kymry oil mal y keidw hafren wrth archescobawt kaer llion. 
 
 295 A gwedy daruot yr deu wrda gatholic hynny llunyaethu pop peth yn wedus or a perthynei parth ar 
 Ian ffyd. ymchoelut a wnaethant trach eu keuyn parth a rufein. A datganu y eleutherius pap pop peth 
 or a wnathoedynt. Ac y kadamhawd y pap pop peth ar y llunyaeth y edewssynt wynteu. A gwedy 
 kaffel onadunt wynteu y kedernyt hwnnw y deuthant y ynys prydein a llawer o getymdeithon dywawl 
 ygyt ac wynt a thrwy dysc y rei hynny yn enkyt bychan y bu kadarn ffyd y brytanyeit. A phwy bynac 
 ac auynno gwybot enweu y gwyr hynny. keisset yny llyuyr aascriuenwys gildas o volyant y emrys wledic. 
 kans yr hyn a yscriuenei wr kymeint ahwnnw o eglur traethawt nyt reit y un y atnewydu. B. 
 
 356 a gwedy gwelet o les diwyllwyt cristynogawl ffyd yn kenydu yny teyrnas diruawr lywenyd a gymyrth 
 yndaw. ar kyuoeth ar tired ar breineu aoed y temleu y geuduweu kyn no hynny a rodes ef y duw ar seint 
 yntragywydawl dan ygwneccau yn vawr o tir a dayar a breineu a rydit a noduaeu. Ac ym plith y gweith- 
 redoed hynny y teruynawd lies y vuched ac y aeth or byt y teyrnas mab duw. ae gorff a gladwyt yg kaer 
 loyw yn y eglwys penas yny dinas. Sef amser oed hynuy vn vlwdyn arbymth.ee a deugeint a chant gwedy 
 dyuot crist ymrud yr arglwydes veir wyry. B. 
 
 297 A gwedy marw lies ac nat oed vn mab idaw y wledychu yny ol y kyuodes teruysg y rwg y brytanyeit. 
 Ac y gwanhawys arglwydiaeth gwyr rufein. A gwedy klybot hynny yn rufein. Sef awnaethant anuon 
 seuerus senedwr a dwy leg o wyr aruawc gantaw y gymell yr ynys wrth y harglwydiaeth val kynt. A 
 gwedy dyuot seuerus a bot ymladeu lawyr rygtaw ar brytanyeit gwerescyn ran or ynys aoruc. a ran arall 
 ny allwys y gwerescyn namyn o vynych amladeu y poeni hyny deholet dros deifyr a brynych hyt yr alban 
 a sulyen yn tewyssawc arnadunt. Ac sef a wnaeth y dylyedogyon hynny kynnullaw llu mawr or enyssed 
 ac goualu eu kiwtawtwyr trwy vynych ryf el a brwydyr. B. 
 
 198 A thrwm vu gan yr amherawdyr diodef eu ryf el y wastat. sef awnaeth erchi dyrchauel [mur rwg yr 
 alban a deifyr a bryneich or mor bwy gdyd ac eu gwarchae val na cheffynt dyuot dros teruyn y mui- hwnnw. 
 Ac y gossodet treul keffredin wrth edeilat y mur. Ar mur hwnnw a parhawys trw lawer o amseroed ac 
 ae attelis yn vynych y wrth y brytanyeit. A gwedy na allwys srdyen kynhal ryuel a vei hwy yn erbyn yr 
 amherawdyr. sef yd aeth hyt yn sithya y geissyaw porth y gan y ffichteit y werescyn y gyuoeth tracheuyn. 
 A gwedy kynnallaw holl ieuenctit a dewred y wlat honno. A dyuot awnaeth y ynys prydein yr tir a 
 llyghes uawr gantaw. ae am pen kaer efrawc y doeth ac ymlad ar gaer. B. 
 
 299 A gwedy mynet y chwedyl honno yn honneit tros y teyrnas yd ymadewis y ran vwyaf or brytanyeit 
 ar ymherawdyr a mynet at sulyen. Ac yr hynny ny pheidwys yr amherawdyr ae darpyr namyn kynnullaw 
 gwyr rufein arhyw a trigassei y gyt ac ef or brytanyeit. a chyrcbu y lie yd oed sulyen ac ymlad ac ef. A 
 phan oed gadamaf yr ymlad y lias seuerus. ac y brathwyt sulyen yn agheuawl. ac y cladwyt seuerus yg 
 kaer efrawc. a gwyr rufein agynhelis y dinas arnadunt a deuvab seuerus. nyt amgen. bassianus. a geta. 
 Basianus a hanoed y vam or ynys hon. a gyta. a hanoed o rufein. A gwedy marw eu tat sef awnaeth 
 gwyr rufein dyrchauel gyta yn vrenhin wrth hanuot y vam o rufein. Sef awnaeth y brytanyeit ethol 
 bassianus yn vrenhin ac oachaws hanuot y vam or ynys hono. Ac wrth hynny ymlad awnaeth y deu 
 vroder ac ynyr ymlad hwnnw y lias gyta. Ac y kauas bassianus y vrenhinyaeth trwy nerth y brytanyeit. B. 
 
 300 Ac ynyr amser hwnnw yd oed gwas ieueinc clotuawr yn ynys prydeyn sef oed y enw karawn. Ac ny 
 hanoed o vrenhinawl genedyl namyn o lin isel. A gwedy kaffel clot o honaw yn llawer o ymladeu. kychwyn 
 a oruc parth a rufein y geissaw kanhat gan sened rufein y wyrchadw arvortir yr ynys rac estrawn genedyl. 
 Ac adaw oda wdunt yr hynny dig awn bei kenhettit idaw vrenhinyaeth yr ynys. B. 
 
 301 A gwedy twyllaw o honaw y sened trwy ewidyon twyllodrus. A chanhattau a wnaethpwyt idaw y 
 negesseu ac ymchoelut adre ae Degesseu gantaw trw gedernyt llythyreu. ac inseileu y sened wrthtunt. A 
 gwedy y dyuot y ynys prydein kynnullaw amylder o logeu a oruc a galw attaw holl ieueinctit ynys prydein 
 a chyrchu traetheu a gwneuthur kynwryf mawr yn yr holl teruyneu. Ac y gyt a hynny dwyn kyrcheu 
 mynych y enyssed yny gylch ac eu anreithaw ac eu llosci a distryw eu kestyll a Had eu tir diwyllodron a 
 thra yttoed ef yn hynny pawb or kribdeilwyr ereill a gwrchei attaw y wrhau idaw. Ac ar pen yspeit 
 vechan kymeint oed y nifer ac nat oed hawd y vn tywyssawc seuyll yny erbyn. B. 
 
 302 Ac wrth hynny sef a oruc karawn ymdyrchauel o syberwyt ac anuon ar y brytanyeit y venegi pei 
 gwnelynt euo yn vrenhin gwedy darffei idaw gwascaru gwyr rufein ae Had yd ymdiffynnei ynys prydein 
 rac estrawn gendyl ac rac pob gormes a geissei dyuot idi. B. 
 
 303 a gwedy kaffel o honaw duundeb ymlad a oruc a bassianus ae lad a chymryt llawodraeth yr teyrnas 
 yny ehun kans effichteit a dugassei sulyen ganthaw a wnathoed brat bassianus. A phan dylynt y ffichteit 
 kyhorthwyaw eu brenhin nyt ef awnaethant wynteu namyn kymryt gwerth gan garawn a llad bassianus. 
 Ac sef a oruc gwyr rufein ynuydu a heb wybot pwy a vei y gwyr ehunein ac adaw y maes a ffo. A gwedy 
 kaffel o garawn y uudugolyaeth honno y rodes ynteu yr effichteit yr alban yn lie hynny y preswlaw ac yr 
 hynny hyt hediw y maent yno. B. 
 
570 NOBIADAU PERTHYNOL I 
 
 904 A gwedy clybot yn rufein rywarescyn o garawn ynys prydein a Had gwyr rufein ae gwascaru. sei a 
 wnaeth gwyr rufein anuon alectus a their lleg o wyr aruawc gantaw y geissaw Had y creulawn hwnnw a 
 dwyn yr ynys wrth arglwydiaeth gwyr rufein. a heb vn goir gwedy dyuot alectus yr tir ac ymlad a charawn 
 ae lad a chymryt llewodraeth yr ynys yny law ehun. ac gwneuthur creulonder a molest ar y brytanyeit o 
 achaws ryymadaw o hanunt ac arglwydiaeth gwyr rufein. a gwrhau y karawn. B. 
 
 305 Sef awnaeth y brytanyeit heballu diodef hynny gwneuthur asclipiototus tewyssawc kernyw ynvrenhin 
 arnadunt ac odyna kynnullaw llu y ymlad a gwyr rufein. Ac yna yd oed alectus yn llundey n y gwneuthur 
 gwylüa ydy tatolyon duweu. Ac eissoes pan gigleu alectus bot y brytanyeit yn dyuot am y pen peidaw 
 ac aberthu a oruc a mynet o dieithyr y dinas ae kedernyt gantaw. A gwedy bot ymlad y rydunt. aerua 
 diruawr y meint a las o pop parth. A goruot a gauas y brytanyeit a gwascaru bedinoed gwyr rufein ac 
 kymell ar ff o. Ac yny ffo hwnnw y lias alectus a llawer ovilioed ygyt ac ef. B. 
 
 306 a gwedy klywet o lilius gallus kedymdeith alectus rygaffel or brytanyeit y uudugolyaeth sef awnaeth 
 ynteu. kynnullaw yr hyn adiagassei oe getymdeithon a chyrchu kaer lundein a chae y pyrth arnadunt o 
 tebygu gallu gochel eu ageu uelly. Ac eissoes sef awnaeth asclipiototus eu gwarchae yno ac anuon at 
 pawb or ynys y venegi rydaruot idaw ef lad alectus a bot ynteu yngwarchae yr hyn a diagassei oe lu yg 
 kaer lundein ac wrth erchi y bawb dyuot yn gyttuun ac eu holl porth gantunt y geissaw diwreidaw gwyr 
 rufein or ynys hon. kans tebic oed gantaw bot yn hawd hynny hyt tra vydynt ygvarchae velly. B. 
 
 807 Ac wrth y wys honno y doethant pawb or a hanoed or brytanyeit. Ac gwedy dyuot pawb hyt yno 
 agwneuthur amryual perianeu y ymlad ar gaer yn drut ac yn galet. A phan welas gwyr rufein hynny 
 annoc awnaethant eu tywyssawc y ymrodi y trugared asclipiototus. ac erchi idaw eu ellwg or ynys heb 
 dim o da gantunt namyn y eneideu kan daroed oil y Had o nyt vn leg a oed etwa yn ymgynhal. B. 
 
 30S Ac wrth y kyghor hwnnw yd ymrodassant y ewyllys y brenhin. ac val yd oedynt yn kymryt kyghor 
 am eu ellwg sef awnaeth gwyr gwyned eu kyrchu ac ar yr vn ffrwt a gerdei trw lundein. Had gallus ae 
 gytymdeithon oil. Ac yr hynny hyt hediw oenw ef y gelwir y nant hwnnw yn gymraec nant y kellawc. 
 ac yn saesnec galwsbrwc. B. 
 
 so» a gwedy goruo ar wyr rufein y kymerth asclipiototus coron y teyrnas ae llywodraeth trw duundeb 
 pawb. a thraethu y gyuoeth a oruc o vnyawn wiryoned a hedwch trwy yspeit deg mlyned a gwaryd crib 
 deil y treiswyr. a phylu cledyfeu y lladron. B. 
 
 310 *Ac yna y cyuodes creulonder dioclicianus amherawdyr rufein trwy yr hwn y dilewyt cristynogyaeth 
 o ynys prydein. yr hon a gynhalyssit yn gyuan yndi yr yn oes lies vab coel y brenhin kyntaf agymerth 
 cret a bedyd yndi. kans maxen tywyssawc ymladeu yr amherawdyr creulawn hwnnw a deuth yr ynys hon 
 a llu mawr gantaw. ac o arch yr amherawdyr. y diuawyt yr eglwysseu ac y Uoscet ae llyfreu or yscrythyr 
 Ian yn lwyr ac merthyrywyt yr ytholedigyon effeireit. a christynogyon a oed ufyd dan wed mab duw. ao 
 yna y damlewychwys duw y trugared ac ny mynwys bot kenedyl y brytanyeit yn llychwin o tewyllwch 
 pechawt. namyn goluhau ohanunt ehunein egluraf lampeu o verthyri. Ac yn awr y mae bedeu y rei 
 hynny ac eu hescyrn yn greireu mawr weirthawc yny a oed y merthyrwyt yn gwneuthur gwyrtheu hyny 
 bei kwynvannus y kristynogyon clybot rywneuthur o paganyeit y kyfryw distryw hwnw ar eu priawt 
 genedyl. B. 
 
 811 Ac ym plith y bendigeidyon verthyri y diodef wys seint alba o varolan. Ac ygyt ac ef iulius ac aron 
 o gaer llion ar wysc. Ac yna y kymyrth seint alban anthibalus a y cudywys yn ty ehunan rac y verthyru. 
 A gwedy na thygye y kymyrth y wise ehun ymdanawac ymrodes ym mei'thyrolyaeth drostaw gan euelychu 
 crist y gwr a rodes y eneit tros y deueit. ac odyna y deu wr ereill trwy aglywedic poeneu ar eu korfforoed 
 ae hellwg y wlat nef. B. 
 
 812 Ac yna y kyuodes iarU kaer loy w yn erbyn asclipiototus. A gwedy ymlad ac ef ae lad. y kymyrth 
 ehun coron y teyrnas. A gwedy menegi hynny y sened rufein. llawenhau awnaethant o ageu. y brenhin 
 a gynhernassei eu arglwydiaeth. A gwedy dwyn ar gof onadunt eu kollet yr pan gollasynt arglwydiaeth 
 ynys prydein sef awnaethant anuon constans senedwr o rufein y gwr a waryscynassei yr yspaen wrth 
 rufein. gwr doeth glew aoed hwnnw ac alafuryei yn vwy no neb y chwaneccau arglwydiaeth gwyr 
 rufein. B. 
 
 313 A phan gigleu goel bot y gwr hwnnw yn dyuot y ynys prydein ofynhau aoruc ymlad ac ef kan klywei 
 nat oed neb a allei gwrthwynebu idaw. Ac wrth hynny pan doeth constans yr tir. Sef awnaeth koel 
 anuon attaw y erchi tagnoued ac y gynic idaw darystygedigyaeth o ynys prydein o ganhadu y goel y vren- 
 hinyaeth a thalu teyrnget y wyr rufein. A gwedy datganu hynny y constans y rodes tagnoued udunt. 
 Ac y kymyrth gwystlon y gan y brytanyeit ar hynny. a chyn pen y mis gwedy y kleuychwys coel o 
 orthrwm heint. Ac ynyr wythuet dyd y bu varw. B. 
 
 314 Agwedy marw coel y kymyrth constans coron y teyrnas ac vn verch coel yn wreic idaw. sef oed y 
 henw elen verch coel. a honno a vu elen luydyawc. ac ny chat yn yr enyssed a gyflypei idi o pryt a gosced. 
 ac nyt oed yg kyluydodeu a allei ymgyflybu idi. kans y that a parassei y dyscu velly wrth nat oed idaw 
 etiued namyn hi. mal y bei haws idi liwyaw y theyrnas gwedy ef. B. 
 
 315 A gwedy kymryt o constans. elen y wreic idaw. ac y ganet mab idaw o honai. Ac y dodet ar y mab 
 Custenin. Ac ympen deg mlyned gwedy hynny y bu varw constans. ac y cladwyt yg kaer efrawc. Ac 
 yd edewis y custenin y vrenhinyaeth. ac ympen ychydic o vlwnyded ymdangos aoruc kustenin vot yndaw 
 voned mawr a delyet. ac ymrodi y haelder adylyet adaeoni agwneuthur iawnder yny arglwydiaeth ac 
 ymdangos mal Hew dywal y rei drwe. a megys oen yr rei da. B. 
 
 3,6 Ac yn yr amser hwnnw ydUed wr creulawn engiriawl yn amherawdyr yn rufein. Sef oed y enw 
 maxen. ar bonhedigyon a gywarsagei o gyffredin arglwydiaeth. Sef awnaeth y dylyedogyon hynny. gwedy 
 yr creulawn amherawdyr y dehol wynt otref y tateu ae dyuot hyt ar custenin ac ynteu ae aruolles wynt 
 yn llawen vonhedigeid. B. 
 
 317 A wwedy dyuot llawer or rei hynny ar custenin y gyffroi awnaethant gan gwynaw wrthaw eu alltuded 
 ac eu trueni yn vynych gan annoc idaw gwrescyn maxen kans o genedyl rufein y hanoed custenin. ac nat 
 oed ae dylhyeî wynteu yn gystal ac euo. Ac wrth hynny adolwyn idaw dyuot ygyt ac wynt y werescyn 
 tref eu tateu ac edrut vdunt eu dylyet ac y waret gormes o rufein. B. 
 
 3,s A thrw yr ymadrodyon hynny kyffroi aoruc custenin. A chynullaw Uu mawr a mynet ygyt ac wynt 
 hyt yn rufein. a gorescyn yr ymarodraeth yn eidyaw ehun. ac odyna y kauas llewodraeth yr hoU vyt. Ac 
 yduc tri ewythyr y elyn ygyt ac ef. llywelyn athryayarn ameuruc. ar rei hynny a ossodes custenin yn 
 vrdas sened Rufein. B. 
 
 319 Ac yn yr amser hwnnw y kyuodes eudaf yarll ergig ac euas yn erbyn y tywyssogyon a adawsei 
 custenin yn kadw llewodraeth yr ynys danaw ef. A gwedy ymlad eutaf ar gwyr hynny ac eu Had kymryt 
 aoruc ehun coron y teyrnas allawodraeth ynys prydein yn gwbyl ywy law. B. 
 
 3W A gwedy menegi hynny y custenin anuon aoruc tryhayarn ewythyr elen a their lleg o wyr aruawc 
 
BRUT TYSIL10 A BRUT G. AB ARTHUR. 571 
 
 ygyt ac ef y werescyn ynys prydein tracheuyn. A gwedy dyuot tryhayarn yr tir yr a ehvir kaer peris, y 
 kauas y dinas hwnnw kyn pen deudyd. B 
 
 321 A phan gigleu eutaf hynny. kynnullaw holl ymladwyr ynys prydein a dyuot yny erbyn ef hyt yn 
 ymyl kaer wynt. yr lie a elwir maes vryen. Ac yno y bu vrwydyr y rydunt. Ac y goruu eutaf. Ac val 
 yd oedynt yn vriwedic ladedic y wyr yd aetli tryhayarn. yny logeu ar ffo. Ac yna trwy vorawl hynt yd 
 aeth hyt yr alban. a dechreu anreithaw y gwladoed ae llosci. a Had y bileinlu. B. 
 
 522 A gwedy dyuot y chwedyl hwnnw attaw. kynnullaw llu a oruc eutaf a mynet yny erbyn hyt yr alban. 
 Ac yny wlat a elwir westmarlont roi brwydyr y tryhayarn. ac eissoes kilyaw or vrwydyr honno awnaeth 
 eutaf. heb vudugolyaeth. Sef awnaeth tryhayarn y ymlit ynteu o le y le hyt y ynys prydein. a dwyn y 
 arnaw y dinassoed ar kestyll. a choron y teyrnas. B. 
 
 3 -' 3 A gwedy digyuoethi eutaf yd aeth ynteu hyt yn llychlyn. Ac eissoes tra yttoed eudaf velly ar 
 dehol. Sef awnaeth adaw gan y getymdeith ae gereint llafuryaw y geissaw diua tryhayarn. Sef awnaeth 
 iarll y kastell kadarn. kans mwy ykarei ef eutaf no neb mal yd oed tryhayarn diwarnaw y dyuot o lundein. 
 llechu ar y ganuet y mywn glyn koedawc ar y fford y deuei trahayarn. Ac yny lie hwnnw ymplith y 
 gytuarchogyon yllas tryhayarn. B. 
 
 sal a gwedy cly wet o eutaf hynny dyuot awnaeth y ynys prydein a gwascaru y rufeinwyr a gwiscaw 
 ehun coron y teyrnas ac ar vyrder ymgyuoethogi o eur ac aryant hyt nat oed hawd kaffel neb a vei arnaw 
 y ofyn. ac o hynny allan y kynhelis eutaf ynys prydein hyt yr amser y buant grassian a valawnt yn 
 ymherodron yn rufein. B. 
 
 325 Ac yg kylych diwed oes eutaf ymgyghor awnaeth ae wyrda pywed ydawei y gyuoeth gwedy ef. kairyt 
 oed etiued idaw namyn vn verch. rei a gyghorei idaw rodi y verch y vn o dylyedogyon rufein ae gyuoeth 
 genthi mal y gellit kynhal y teyrnas yn tagnouedus gadarn rac llaw. Ereill a gyghorei idaw rodi y verch 
 y vrenhin o wlat arall ac eur ac aryant digawn genthi a rodi y gyuoeth y kynan meiriadawc y nei. B. 
 
 326 Ac eissoes cradawc iarll kernyw ae kyghores ef y roi y verch ae gyuoeth gwedy ef y vaxen wledic. 
 kans o hynny y tybygei ef kaffel tragywydawl hedwch kans niab oed vaxen ylywelyn ewythyr yelen luyd- 
 yawc y vam ynteu ahanoed o dylyedogyon rufein. Ac ar vyrder o vrenhinawl gendyl y hanoed. a 
 chynhyruu y Uys a oruc kynan yn vawr am roi ykyghor hwnnw yr brenhin. kans y vedwl ef oed gaffel y 
 vrenkinyaeth. Ac wrth hynny adaw y llys trwy eirlloned. B. 
 
 327 Ac yna eissoes anuon awnaeth cradawc veuruc y vab oed wr mawrdec clotuawr o haelder a dewred. 
 A phybeth bynac adywetei ef ae kadarnhaei oe korff a arueu. B. 
 
 325 A gwedy dyuot meuruc rac bron maxen. kymeredic vu ganthaw ymlaen pawb. sef yd oed yna teruyso 
 mawr a ryfel rwg maxen ae deu vroder gracian a valawnt. kans y rei hynny a daroed gwrthlad maxen or 
 tyrted ran or ymherodraeth. a hynny oed wrthrwm gantaw. B. 
 
 329 A phan welas meuruc y vot yn gywarsygedic gan y vrodyr. sef ydywawt meuruc wrthaw yr ymadrawd 
 hyn. maxen heb ef paham y diodefy ti ty tremygu val hyn. afford yt y ymwaret. dabre y ynys prydeyn a 
 chymer coron y teyrnas. kans eutaf vrenhin yssyd hen a chlauus. ac nyt oes adamuno namy kaffel dylyed- 
 awc o rufein y rodi y vn verch idaw ae vrenhinyaeth genthi. kanyt oes idaw etiued namyn hi. Ac wrth 
 hynny y kauas eutaf yny kyghor rodi y ti y verch ae teyrnas genthi. ac or achaws hwnnw yd ymanuonet 
 inheu hyt yma. ac o mynny titheu dyuot ygyt a mi hyt yno pop peth o hyn avyd parawt itt. A gwedy 
 keffych amylder o eur ac aryant a marchogyon ynys prydein y gelli gorescyn yr amharodron hyn ar holl 
 vyt kans o ynys prydein y kauas custenin dy gar amherodraeth rufein. A gwedy hynny yrholl vyt. 11a wer 
 ygyt ac ynteu o ynys prydein agenedassant rufein. B. 
 
 330 Ac with yr amhedrodyon hynny y kewynwys maxen ygyt a meuruc hyt ynys prydein. ac ar y fford 
 yn mynet y darestygwys kaereu ffreinc ae dinassoed. ac y gwerescynwys wynt. A chynullaw llawer o 
 swllt y roi yw varchogyon ac amlahu y teulu. A gwedy gwerescyn ffreinc o honaw kychwyn aoruc ar y 
 mor a gwynt rwyd yny ol a dyuot y nordhamtwn yr tir. B. 
 
 331 A phau canhatawyt hynny at y brenhin diruawr ofyn agymerth o tebygu mae y elynyon yn keissaw 
 gwerescyn y gyuoeth. agalw attaw aoruc kynan meiriadawc ynei. ac erchi idaw kynnullaw holl ymladwyr 
 ynys prydeyn a mynet yny herbyn. a chynnull awnaeth kynan lu diruawr a chychwyn parth a nordhamp- 
 twn yr lie yd oed pebylleu maxen. B. 
 
 332 a gwedy gwelet o vaxen lu kymeint a hwnnw yn dyuot ny erbyn ofynhau awnaeth o pop vn o dwy- 
 fford. o veint y llu. ac o wybot glewder y brytanyeit ac na yttoed ynteu yn gobeithaw tagneued. a galw 
 attaw a oruc y henafgwyr a meuruc vab cradawc ac erchi kyghor udunt am hynny. B. 
 
 333 Ac yna y dywawt meuruc. arglwyt heb ef nyt oes ynn ymlad a gwyr racco ae nyt yr hynny y doetham 
 yma. nac yr kyffroi y gwyr racco yn dybryt yn herbyn namyn tagnoued yssyd iawn y erchi vdunt a lebty 
 hyny wypom vedwl y brenhin ymdanam. a dywedut yn bot a chanadwri genym ygan ymherodron rufein 
 ar eutaf vrenhin y brytanyeit. Ac velly trw ymadrodyon claer keissaw tagnouedu ac wynt. B. 
 
 334 A gwedy bot yn ranc bod gan bawb y kyghor hwnnw. kymryt awnaeth meuruc deudegwyr o wyr 
 llwydon a cheint o eliwyd yny llaw deheu y pop vn onadunt a dyuot hyt rac bron kynan. B. 
 
 335 A phan welas y brytanyeit y gwyr aduwyn hynny yn arwein oliwyd yny deheuoed yn arwyd tagnoued. 
 Sef awnaetlŵnt kyuodi hyny herbyn yn arededus. Ac mal y doethant rac bron kynan y anerch awnaeth - 
 ant o pleit y herodron rufein ae sened. A menegi idaw ryanuon maxen achanadwri gantaw y gan ymher- 
 odron rufein ar eutaf. B. 
 
 336 Ac yna y gouynwys kynan py achaws yr dathoed llu kymeint a hwnnw gantaw ynteu. A dywedut 
 nat oed tebic y kerdedyat y kenadeu namyn y elynyon avynynt anreithaw gwladoed. B. 
 
 337 Ac yna y dywawt y kenhadeu nat oed teilwg kerdet gwr kyuurd a hwnnw heb luossogrwyd ygyt ac 
 ef. kans velly y mae teilwg kerdet ygyt a phob vn o ymherodron rufein rac kaffel kewilyd gan eu gelyn- 
 yon. kerdet llu y eu kadw y fford y kerdont tagnoued a geissant. tagnoued adyborthynt. B. 
 
 333 Eyd yma, eithyr lie mae noclau i'r gwrthwyneb, maellyvyr A yn canlyn, air yn air, y traethawd ganol, 
 dan enw Brut G. ab Arthur. — A heni emae eni dagaws ari weithret. canis er pan discenasam ni ar dir- 
 er enis hon ni wnaetham na threis na chollet na saraed i neb namin er da arall lawinllaw wrth vot pawb. A. 
 
 Ac arwyd yw hynny yr pan doethant yr tir hwn ny wnaethant na threis na sarhaet y neb am prynu eu 
 kyfreideu yr y eur mal gwyr hedwch heb geissaw dim yn rat gan neb. B. 
 
 339 Sev aoruc cenan ena roti hetwch vtunt. adwin maxen get a vint hit en llundein i emveled ac 
 eutav. A. 
 
 Ac val yd oed kynan yn pedrussaw beth a wnelhei ae ymlad ac wynt ae peidaw dynessau aoruc cradawc 
 iarll kernyw ar gwyrda ereill a chyghori hedychu ac wynt. a chyt bei drwc gan gynan rodi hedwch 
 awnaethpwyt udunt. Ac yna y doeth maxen y gyt ac wynt hyt yn Uundeyn. Ar eutaf a datganu idaw 
 mal y daroed. B. 
 
 340 Ac wedi i devod i lundein ed aeth caradawc iarll cerniw. a meuric i vab a gwirda ereill gidac wint hit 
 
572 NODI AD AU PERTHYNOL 
 
 rac bron eutaw. a dewedid wrthaw val hin aoruc caradawc. Arglwit vrenin eb~ev. llima e cighor a 
 gighores doethion de deirnas it. wedi i anvon o duw hit attad ema. A hin arglwit ed oetud dvhun eni 
 dainunaw. nid amgen no cheisaw deliedawc en wra ith verch o deliedogion ruvein. canis ediw heneint en 
 cimwet athi. Afan roted it arglwit er eil cighor am roti de deirnas i cenan meiriadawc de nei ni bu da 
 genid heni. na chan neb oth cighor ochafut deliedawc o ruvein. A llima wedi anvon heni arglwit o duw 
 hit attad. ac o emerodron ruvein. Ac ogwrthodi di arglwit e gwas ieuanc da hwn. enebit vod en gistal 
 delied e gwas hwnw o vonet agwaed ar enis hon athitheu canis car agaws i gwstenin iw a nei i goel an 
 brenin ninheu. A. 
 
 Ac yna y kymyrth cradawc iarll kernyw gwyrda y gyt ac ef. a gwedy eu dyuot y rac bron eutaf dywedut 
 awnaeth wrthaw ual hyn. arglwyd heb ef llyma yr hyn yd oed y gwyr ath garei ti yny damunaw eirioet a 
 duw ny danuon hediw yma wrth dyuot titheu yn kadw fydlonder wrth duw. Sef yw hynny tra vuost yn 
 ymgyghor ath wyrda beth awnehit am elen ty verch ath gyuoeth kan yttoedut yn treiglaw parth a hen- 
 eint. mal nat oed hawd ytt lly wyaw ty teyrnas yn hwy no hynny. Ac y rei agyghorei itt roi coron y teyrn- 
 as y gynan dy nei. A rodi dy verch y dylyedawc o wlat arall. kans ofyn oed arnadunt dyuot darystyged- 
 igyaeth arnunt or delhei vrenhin aghyuyeith. Ereill a gyghorei itt rodi dy verch y vn o dylyedogyon 
 rufein. kans velly y tebygynt kaffael hedwch a rufeinawl amherodraeth y emdiffyn. A llyma hediw ar- 
 glwyd gwedy ryanuon o duw y gwas ieuanc hwn yma ytti yr hwn a henyw o rufeinawl amherodron a bren- 
 hinholyon vrytanyeit. Ac y hwnw y kyghorwn ui ytti rodi dy verch ath gyuoeth genthi. Ac y gyt a 
 hynny edrych ti vot yn kystal y dylyet ef ar teu ditheu ar ynys prydein. kans kar agos yw ef y gustenin a 
 nei y koel yn brenhin ninheu. Ac wrth hynny ny dylyit gwarauun yr gwr hwnnw y verch ar vren- 
 hinyaeth. B. 
 
 341 Ac en diannod odvhun gighor eudav ae wirda iroted elen i vaxen ar vreniniaeth genti. Afan gicleu 
 cenan meiriadawc heni llidiaw aoruc amined hid er alban. a chennullaw llu aoruc eno i venu rivelu ar 
 vaxen. A. 
 
 Ac ufydhau awnaeth eutaf yr kyghor hwnw a rodi elen y verch ae gyuoeth gwedy ef y vaxen. A gwedy 
 gwelet o gynan hynny llidyaw aoruc. a mynet parth ar alban. A chynnullaw llu mawr y ryfelu ar 
 vaxen. B. 
 
 342 Ac aniver mawr cantaw ev adoeth drwi avon hwmir ac anreithiaw adarwu vwiaw itaw aoruc. Afan 
 gicleu vaxen heni cennullaw llu aoruc enteti a dawed en erbin cenan. aroti brwidir ar vaes itaw. a giru 
 cenan ar f o. Ac enteu eilweith a gennullawt llu enewit a rivelu ar vaxen. ac or diwet. wint a gimmodas- 
 ant ac aethant en ungar unesgar. A. 
 
 A dyuot ae lu trwy hmnyr a dechreu anreithaw y gwladoed. A gwedy menegi hynny y vaxen kynnull- 
 aw llu mwyaf a allwys awnaeth a mynet yny erbyn y roi kat ar vaes y gynan ae yrru ar ffo. Ac ny 
 pheidwys kynan namyn kynullaw y lu ac anreithaw y gwladoed. Gweitheu gan vxidugolyaeth gweitheu 
 hebddi yd ymchoelei vaxen y wrthaw. Ac or diwed gwedy gwneuthur kollet mawr o pop vn yw gilyd. 
 dyuot awnaeth ketymdeith y rydvint ac eu kymodi. ae dwyn yn vn garyat. B. 
 
 343 Acwedi minet pum mlinet heibiaw arvaethu aoruc maxen mined i orescin freinc. afan vu barawd 
 gantaw i darpar. mined aoruc hit en llidaw. elle aelwir wedi heni pridain vechan. A. 
 
 Ac ympen yspeit pump mlyned syberwau awnaeth maxen o amlder eur ac aryant a marchogyon. Ac 
 yny lie parattoi llyghes. a boll ymladwyr ynys piydein. ac allwys y gaffel o leoed ereill. A gwedy bot 
 pop peth yn parawt. kychwyn aoruc parth a llydaw y wlat aelwir weithon brytaen vechan. B. 
 
 314 Ac emlat en wichir aoruc ac aoet eno o freinc. A dab aoruc e freinc aoet eno en erbin maxen. Ac 
 imbalt oet henw eu tewisawc. allat er imbalt hwnw awnaethpwid apimthecmil oe wir. Allawen vu vaxen 
 am heni. agalw attaw cenan meiriadawc a dewedid wrthaw val hin odieithir iniver. Cenan eb ev. weldi 
 ema wlad da. agoreu ran iw hon o freinc. abrisiwn i orescin e raneu ereill cin cliwed or gwladoet an divod 
 ima. Achid collut ti beth o enis pridein om divod i eno. minheu ae hennillwn itti ema. ami ath urtav di 
 or lie en vrenin ar ewlad hon. A hon awît eil pridein o hin allan. Ani ae llanwn oc an cenedil nvhun 
 wedi darvo imi vwrw estronion genedil otima emdeith. A. 
 
 A gwedy dyuot yno dechreu ymlad ar popyl aoed yndi a Had hunpallt eu tywyssawc. A phymthegmil 
 o wyr aruawc y gyt ac ef. A phan welas maxen meint yr aerua awnathoedit ar y gelynyon. A gwybot 
 o honaw bot yn hawd gwedy hynny eu darestwg o gwbyl galw kynan awnaeth attaw dan werthin a dywed- 
 ut wrthaw val hyn' ar neilltu o dieithyr y lluoed. Kynan heb ef llyma vn or gwladoed goreu yn ffreinc 
 gwedy darostwg y ni. gobeith yw genyf weithon kaffel y rei ereill. Ac wrth hynny bryssywn y gymryt y 
 kestyll ar kaeroed ar dinassoed kyn mynet y chwedyl hwnnw yn honeit dros y gwladoed. Ac ymgynullaw 
 pawb ygyt yn erbyn kans o kaff wn y teyrnas hon nyt oes pedruster genyf gaffell holl ffreinc yn einym. Ac 
 wrth hynny na vit ediuar genyt ganhatau y mi dy dylyhet ar ynys prydein. kans py beth bynhac a gollych 
 ti yno mineu ae entllaf yti yma. Ac yn gyntaf mi ath wnaf yn vrenhin ar y wlat hon. Ac ae kyuanhedwn 
 oc an kenedyl nehunein gwedy darffo yn vwrw estrwn genedyl o honei yn llwyr a hon vyd eil brytaen. A 
 hyt y gwelir ymi gwlat ffrwythlawn yw hon o ymryual yteu ac auonoed kyflawn o pyscawt. A cboedyd a 
 ff orestyd tec adas y hela. Ac yhyt y gwn nyt o gwlat garueidach no hon. Dalen ar goll yma. B. 
 
 845 Achemrit er urtas hwnw aoruc cenan meiriadawc. ac ataw cinnal fitlonder i vaxen o heni allan. Ac 
 en diannod id aethant otina hit en rodwm. ac ae gwelei wint ac ae cliwei. fo awneint ractunt efort i 
 tebicint caf el noted er eu heneidieu. Ac nid eiriechint winteu neb or a civarf ei ac wint nas dienitint. onid 
 wraget. A. 
 
 346 Agwedy darvod itint estwg y cwbil or gwladoet. cadarnhau aorugant e cestil ar caeroet. Agwneuthur 
 llaweroed ini lleoet ni buesint erioed er un gint. Ac evelli egoruc maxen efort e certawt eni itoet i oven ae 
 er°ric ar bop tewisawc afob brenin or ai cbwei. Ac enteu vaxen en amilhau beunit i varchogion ac en roti 
 utunt eur ac ariant a meirch ac arveu a dillad a thir a daiar a bwid a diawd. A. 
 
 347 Ac ev agennullws ena o riwedi o vilioet eni tebigei ev vod en digawn i orescin freinc. Ac ena e go- 
 hiriawt ev eni lenwis ev eno or brytanieid. Ac eno ed anvones maxen cenadeu i enis pridein i dwin attaw 
 eno o riwedi or bobil isaw eu breint ac eu gwaed o lavurwir edaiar. nid amgen no chaumil a degmil arugeint 
 o varchogion. a heni orivedi adnepwid ar vaxen ena o enis pridein hid en llidaw. Ac eni igosodes maxen wint 
 i ginnal e wlad hono. nid amgen nor niver isel ibreint ac eu gwaed i dewill edaiar. ar niver marchogion in 
 arglwiti arnatunt winteu ac i eu amdifin rac eu gelinion. ac oheni allan igelwid llidaw en ail pridein. A. 
 
 348 Ac eno ed edewis maxen cenan meiriadawc in vrenin ac ed aeth enteu parth ac eithavoet freinc. ac i 
 gorescinws cwbil o freinc idan i thervineu a germania oil hevid adan i thervineu. agwedi darvod itaw gor- 
 escin e gwladoet heni. igosodes eistetva i deirnas in e dinas aelwir treveris. Ac odina rivelu aoruc ar e 
 deu amerawdir aoetint ena in ruvein. nid amgen gratian ac avalawnt. a deu vroder oetint. a llat e naill 
 aoruc maxen. a dehol e llall o ruvein. A. 
 
 319 Ac ed oet ena wir freinc en rivelu ar cenan meiriadawc aadewsit en vrenin en llidaw. ac en benaw or 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR, 573 
 
 britanieid. A clienan aoruc ar e freinc. Acwetli hetichu arnaw i cavas eni cighor circhu gwraget hid en 
 enis pridein. en wreicaeu oe gid varchogion. rac bod amgen riw en eu hetivetion no britanieid. A. 
 
 350 A dunawd aoet vrenin ar gerniw ena, Ac ir dunawt hwnw i gorcliiminasei vaxen liwodraeth er enis. 
 A merch aoet ir dunawd hwnw enrivet i thegwch. A chenan meiriadawc aoet en earn bono. Ac anvon 
 aoruc cenan cenad at dunawd i erchi itaw e verch bono en wreica i genan. Ac anvon hevid 11a wer o rivedi 
 o wraget ereill o enis pridein bid en llidaw. A. 
 
 Sef oed y dunawt hwnnw brawt y gratawc iai'll kernyw. ac a atboed yn lie y vrawt yn vrenhin. A 
 phenadury a beuyt oed ef yn ynys prydein. kans idaw ef y gorcbymunassei vaxen tywysogyaetb y teyrnas 
 tra vei o bonei. B. 
 
 351 A dunawd aoruc herd val ed oet genan eni erchi. Nid amgen no feri o dunawd cennullaw o verched 
 deliedogion vnvil ardeg. A cheniîullaw o verched e bobil anvonetic devgeinmil. A heni oil o niver a beris 
 dunawd eu dwin hid en llundein. aferi cennullaw llogeu ac eu dwin i lundein i anvon e nifer hwnw i 
 lidaw. A. 
 
 A gwedy dyuot y genhadwri honno ar dunawt ufydhau aoruc idi. Ac anuon gwys tros wyneb y teyrnas 
 y gynullaw y gwraged bynny raal yd archassit idaw. Sef oed eiryf y gynnullwyt o verchet dylyedogyon vn 
 vil ardeg ac o wraged a oed is y breint deugein mil ac erbyn d3 r out y gynnulleitua honno hyt yn llundein 
 y kynnullwyt kymeint ac a ellit o logeu wrtb eu hanuon hyt yn llydaw. B. 
 
 3bi Ac ar hid temis ed hwiliasant eni doethant ir mor. alia wer or niver hwnw aoet well gantint eu marw 
 en er enis hon noc eu mined i lidaw. Ac wint a rotint govtmedoet ovined egcrevit a mined en lleianeu 
 rac eu mined oc eu gwlad. A. 
 
 A chy t bei la wer ym phth bynny o wraged a wynnyebei vynet velly yw roi y wyr gwlat arall. eissios yd 
 oed yno lawer aoed well gantunt eu marw yny gwlat ehun noc adaw eu kenedyl ae rieni ar wlat y ganyssit 
 yndi. ac ereill adewissei kadw eu diweirdeb. A gwassanaethu duw trw aghenoctit no mynet Jy wlat arall 
 y aruer o euy liter knawt ae digrifweb. Ac yna pan yttoed y llyghes.yn parawt ar gwynt yn rwyd dodi 
 awnaethpwyt y gwraged yny llogeu a dechreu bwylyaw ar hyt temys yr mor. B. 
 
 353 Acwedy eu hwiliaw eni vuant en agaws i draeth llidaw. Ac ena i civodes gwint gwrtbwineb iwrtb 
 emil e tir. ac eu gwascaru ir mor allan eni votes e ran vwiav onatint. Ac a dieghis en viw onatint a 
 vwriwid i enisoet agcivieith a llat 11a wer onatint. Ac adaw ereill en viw in geith ne in garcharorion. Ac 
 wint evelli ene civeiliorn truan hwnw e civarvu ac wint ar e mor gwinwas a melwas. Cards e gwir heni a 
 erasei gratian amerawdir ruvein a Highes vawr gantaw bid en germania i rivelu ar gwladoet oboptu itaw a 
 wetasei i vaxen. Ar gwinwas hwnw aoet vrenin ar hunawd. Ar melwas hwnw aoet vrenin in peithwv. 
 Ac i rivelu ar vaxen i girasei gratian emerawdir wint ell deu. A. 
 
 Ac mal yd oedynt yn dyuot yn gyuagos y traetbeu llydaw y deuth gwynt gortb wyneb kythrawl ac ar 
 ennyt vechan gwascaru eu llogeu. A bodi y ran vwyaf or gwraged. ac ereill onadunt a vyrwyt y enyssed 
 aghyuyeith ym phth estrawn genedloed. Ac yno y merthyrwyt ac y lias rei. ac ereill a attelit yg keitb- 
 iwet. Ac ereill a gyuaruu a llyghes diruawr a anuonassei gracian amherawdyr hyt yn germania y ryfelu 
 ar yraruortir yn erbyn a wedassei y vaxen. Ac yn tywyssogyon arnadunt gwinwas vrenhin hunawt a 
 melwas vrenhin peitaw. B. 
 
 354 Ac ena i deliis a deu heni a gawsant or morwinion. ac ni menit dim igantint nam in emrewitu ac wint 
 cid bei drwc cantint. sef aoruc e bradwir escimin heni llat e ran vwiaw onatint in diannod. Afan gicleu 
 e bradwir heni vod enis pridein heb gedernid enti ni orfwisasant eni doethant ir alban ir tir ar gallu 
 mwiaw a allasant egid ac wint. Ac en diannod anreithiaw e wlad a llat e gwerin val i gellasant gintaw. 
 canid edewid en er enis hon. pan aeth maxen ohonei namin pobil lesc i diwill edaiar. ar rei heni heb na 
 meirch nac arveu. A dirvawr aerva awnaethant ar bobil er enis hon. a dwin eu holl daoet cicbwinawl. A. 
 
 A gwedy kyuaruot y moryon ar yscymunedic pobyl honno gwedy gwelet o nadunt tecced y gwraged 
 keissaw awnaethant ymdiauarchu ac wyut ac eilenwi y godineb. A gwedy na mynei y morynywn 
 kytsynnyaw ac wynt yn yr ewyllys hwnw. Sef awi&aeth y bradwyr hynny llad y ran vwyaf o nadunt ac 
 yn diannot pan glywssant bot ynys prydein yn anreithedic oc eu marchogyon ac yn wedw oc eu brenbin. 
 Sef awnaethant bryssyaw eu hynt parth ac ynys prydein. A chymryfc ygyt ac wynt porth vwyaf a alles- 
 sant y gaffel or enyssed y pobtu a dyuot yr alban yr tir a dechreu anreithaw y gwladoed a oed heb amdi- 
 ffynwyr arnadunt a llad y bileinlu ar tir äywyllodron. B. 
 
 355 Afan wenegwid heni i vaxen. sev ed anfones enteu ima gwr aelwid gratian amerawdir a dwi leg o wir 
 gid ac ev. en arvawc i amdifin e britanieid. Acwedi divod e gwr hwnw ima emlat aoruc en wrawl ae 
 elinion. ac eu cimbelTar fo eni foint in iwerton. Ac en er amser hwnw i lias maxen wledic in ruvein igan 
 gedimdeithion gratian. Ac a dieghis or britanieid otino a daetbant hid in llidaw ar genan meiriadawc. a 
 adawsei vaxen en vrenhin ar elle hono. A. 
 
 A gwedy menegi bynny y vaxen yd anuones gracianrodgymryt a dwyleg o wyr aruawc gantaw y am- 
 diffyn y brytanyeit. A gwedy dyuot gracian hyt yn ynys prydein dechreu ymlad a oruc ae elynyon a 
 gwneuthur aerua vawr a oruc onadunt. Ac eu kymell ar ffo hyt yn iwerdon. Ac yn yr amser hwnnw y 
 lias maxen yn ruf ein ac y gwascarwy a oed y gyt ac ef or brytanyeit. ac y ff oassant hyt yn llydaw ar gynan 
 meiriatawc. " B. 
 
 356 Afan gicleu gratian rot cimeriawdir llat maxen wledic in ruvein i cimerth enteu coron e deirnas ami 
 ben ehun. a chemrid entaw redic a balchder eni bu dir ir britanieid dvhvnaw eni erbin ai lat. Afan gicleu 
 gwinwas a melwas rUat gratian. sev aorugant winteu ena dvhvnaw ac wint e gwitil ar esgotieid ar llich- 
 linwir. A divod a heni gantint i enis pridein ac anreithiaw er enis aorugant or mor pwi gilyt o dan a 
 haiarn, Ac ena in diannod ed anvones e britanieid genadeu i ruvein i erchi nerth oc eu hamdinn igan eu 
 gelinion. A. '■ 
 
 Agwedy clybot o gracian rodgymryt rylad maxen yn rufein. kymryt a oruc ynteu vrenbinyaeth ynys 
 prydein. A gwedy y uot yn vrerrhin. kymeint vu eu creulonder yny arglwydiaeth. hyt pan vu reit yr 
 brytanyeit or diwed y lad. am y greulonder. A phan gigleu y racdywededigyon elynyon uchot affoassynt 
 y iwerdon rylad gracian. kynnullaw awnaethant wynteu y gwydyl ar ysgotteit ar denmarcwyr ar llechlyn- 
 wyr y gyt ac wynt. A dyuot hyt ynys prydein. ae hanrheitbaw o tan a hayarn or mor y gilyd. Ac wrth 
 hynny anuon llethyreu awnaeth y brytanyeit hyt yn rufein. A dagreuawl gwynuan yndunt gan adaw 
 tragywydawl darystygedigaeth udunt yr gollwg canhorthwy udunt. B. 
 
 357 Ac ena ed anvoned lleg o wir arvawc. afan doethant i dir er enis hon emlat aorugant en diannod ac eu 
 gelinion ac eu cimhell oholl dervineu enis pridein. Ac oacbaws emlat ar riw elinion heni. ac eu gwrthlat 
 otima emdeith. Ac am heni i parasei severws gwneuthur aruthracb gan genedil elinion divod ar e 
 britanieid. A difeith oet er ,alban ena. ac ena o dvhvndeb cwbwl or enis e gwnaethpwid e mur val i 
 buasei gint or mor pwi gilit. A. . ^ 
 
 Ac yna yd anuonet lleg o wyr aruawc attadunt. A gwedy eu dyuot byt yn ynys prydein. Ac ymlad 
 
574 NODI AD AU PERTH YNOL I 
 
 ar gelynyon ac en clehol o holl teruyneu ynys prydein. ac eu gwrthlad o gwbyl. a rythau y bopyl lesc. Ac 
 yr gwrthlad gelynyon yd archassei Seuerus amherawdyr gynt wneuthur mur rwg deiuyr ar alban or mor y 
 gilyd. kanys yr alban y gnotaei pob gormes or a delhei y ynys prydein dyuot yn gyntaf. Ac yna eilweith y 
 kaussant yn eu kyffredin gyghor attnewydbau y mur hwnw. ae wneuthur yn gwbyl or mor y gilyd. B. 
 
 363 Acwedi darvod cwplau e gweitb e menegis gwir ruvein ir britanieid na ellint hwi en wastad divod o 
 ruvein trwi berigleu bint ac aneiriw o gost a threul wrtb wir a meircb ac arveu rac crwidredigion ladron 
 agcivieitb. Ac ni ad senetwir ruvein vn amdifin arnawch nam in discwch chwihunein emlat drosawch en- 
 eidieu. athros awcb plant, atbros awch trev tad. A. 
 
 A gwedy daruot cuplau y gweitb bwnnw y menegis gwyr rufein yr brytanyeit byt na ellynt wy kymryt 
 llafur ac aneiryf o treul o wyr ac arueu ac eur ac aryant ar uor ar tir yn keissaw amdiffyn popyl mor lesc 
 a bynny. A bot sened ruvein yn blinaw o treulaw eu da. ac eu swllt mor wastad a bynny yn kerdet mor 
 a thir. ac yn diodef agheuolyon perigleu drostunt. a bot yn well gantunt dilyssu eu teyrnget no bynny. 
 Ac y gyt a bynny bot yn iawnacb udunt ehunein kymryt dysc ac aruer o ymlad mal y gellynt amdiffyn eu 
 gwlat. no dodi eu bemdiret yn wastat ar wyr rufein. B. 
 
 360 a c ena wec ii menegi vtvnt er amadrawt bwnnw ed ercbid ir britanieid divod en llwir bid en llundein. 
 canis mined otino ruvein ed oet cwbil or a banoet o ruvein.- Ac wedi eu divod lundein ed ercbis gwir 
 ruvein i gubelin arcbescob discu e britanieid i emlat. A gorcbemin itaw pregetbu vtvnt en drwiadil 
 bvawdil eni vitint discedic. A. 
 
 A gwedy daruot udunt venegi yr ymadrodyon bynny yr brytanieit. ercbi awnaetbant kynnullaw ieuenc- 
 tit ynys prydein ae boll ymladwyr ac eu dwyn byt yn llundein yn eu berbyn wynteu. kanys ar ymboel y 
 oedynt tu a rufein. A gwedy eu dyuot yn llwyr byt yn llundein pregetbu udunt yd ercbut y kubelyn 
 arcbescob llundein a menegi \idunt yr ymadrodyon yd oed wyr rufein yny adaw gantunt. B. 
 
 36 ' Sew val e decbreuws cubelin pregetbu vtvnt. Awirda eb ev. cid arcber imi dewedid wrtbewcb cbwi is 
 mwi im cimellir i i wilaw noc i diwedid pregetb ac amadrotion wchel. sev acbaws iw beni truaned iw geniwi 
 er imtivedi ar gwander a damweiniws inni. er pan aetb maxen an gwir da ar meirch ar arveu. Ac nad edew- 
 it ema namin attetbol pobil a cbivnewidwir a llavurwir daiar. Ac am beni pan doetb awcb gelinion 
 attawcb icb cimbellwid in awcb ceiHeu megis deveid civeiliornus heb vugel wrtbunt. Ac ni minwcb arver 
 nac o emlat ac arveu. nac o disc nac o anian enocb cbwicbwbwn. nac ar veircb na beb veircb. Ac ni daw 
 neb o ruvein bellacb i awcb amdifin er mateu eu teirnged. Afei bitewch cbwi er amser i buant e marcb- 
 ogion da in enis pridein. pa betb a debigewcb cbwi ai fo diniawl anian iwrtbiwcb. Ac e gwrtbwyneb an- 
 ian e genir e dinion. canis ev a enir mab ir milein ac ev a vit marcbawc. ac ev a enir ir marcbawc hwnw 
 mab in vilein. Ac am beni o minwcb cbwi vod en dinion gwnewcb val e deli dinion i wneutbur a galw ar 
 grist a deliwcb i vod en nertb iwcb i enninu in finiant a glewder i amdifin awcb gwlad. A. 
 
 A megys y decbreuis yr arcbescob yr ymadrawd. Arglwydi beb ef kyt arcber y mi pregetbu ycbwcbi. 
 ys mwy ym kymbellir y wylyaw noc y pregetbu. rac truanet genyfi yr ymdiuedi ar gwander a damwhein- 
 wys y chwi gwedy aspeilaw o vaxen ynys prydein oe marcbogyon ae ymladwyr. Ac a dieghis o bonawch 
 bitbeu. pobyl aghefryrwys ywcb y ymlad. namyn yn acbubedic o amiyuolyon negesseu a cbefnewidyeu yn 
 vwy noc ar dysc ymladeu. Ac wrtb bynny pan doethant awcb gelynyon am awcb pen. y awcb kymhell- 
 assant y adaw awcb keibeu. A megys deueit keueilornus beb uugeil arnadunt awcbgwascaru. kany 
 mynyssawcb kymyscu awcb dwylyaw ac erueu nac a dysc ymlad. Ac wrtb bynny py hyt y keisswcbi 
 bot rufeinyawl arglwydiaetb yn vn gobeith icb. A phy hyt yd ymriredwch yn estrawn genedyl nyt 
 oed dewracb no chwi pei nar attewcb y lesced awcb goruot. Ednebydwcb beuyt bot gwyr rufein yn 
 blinaw ragocb. Ac yn'ediuar gantunt y gyniuer perigyl a gymerassant drassawcb yn wastat. Ac weitbon 
 y maent yn dewissaw madeu eu teyrnget iwcb ym mlaen diodef y kyfryw lafur bwnw bellach. Pei 
 bydewchi yn yr amser y bu y marehogyon ynys prydein. beth a tybygwcbi. ae yr hynny y tebygwchi ffo 
 dynyawl annyan y wrtb ywcb a geni dynyon ygorthwyneb anyan y megys pei genit or bieiln varcbawc ac or 
 marcbawc vilein. Ac yr bynny eisoes discynnu dyn y gan y gilyd. ny tbebygafui colli o nadunt wy eu 
 dynyawl anyan yr bynny. Ac wrtb bynny. kans dynyon ywcb gwnewc megys y dylby dynyon. gelwch ar 
 grist byt pan vo euo rodho ywcb lewder arydit. B. 
 
 362 Afan darvu i gubelin dervinu ar i emadrawt ed oet e britanieid oc eu metwl ac eu brid ac eu hini wedi 
 emlenwi o finiant a glewder. A. 
 
 A gwedy teruynu or arcbesco yr ymadrawt yny wed bon. kymeint mi y kynbwryf yny pobyl. a megys y 
 tebygit yn deissyuit eu bot gwedy eu kyflenwi o lewder o vn vryt. B. 
 
 301 Ac ena i civodes gwir ruvein oc eu discu en frwitblawn i amdifin eu gwlad rac estrawn genedloet. ac 
 adaw vtvnt exemplareu i wneitbir arveu wrthint. a dyscu vtvnt wneitbir cestil ar Ian e moroet elle i bei 
 bortbloeteu da a discinvaeu llogeu. ac evelli e gellwcb ginnal icb gwlad rac awch gelinion. Ac eisioes baws 
 iw gwneitbir ebebawc or barcutan no gwneitbir milein en discedic en disevid. Apwibenac aroto disc o 
 doetbineb i vilein cinbebic iw bwnw a gwascaru gemeu mawrweirthiawc dan draed mocb. A. 
 
 Ac yn ol y parabyl hwnnw y rodes y rufeinwyr kadarnon dyscydigyaethyeu arymladeu yr pobyl bonno. 
 ac adaw agreiff udunt y wneutbur arueu. Ac ercbi udunt adeilyac kestyll ar Ian y mor yny porthueyd y 
 bei discynua eu llogeu. wrtb gadw eu gwlat o nadunt rac eu gelynyon. baws y w eissoes gwneutbur hebawc 
 or barcut. no gwneutbur bilein yn dyscedic ar vrwydyr. A pbwy bynhac a rodo dysc o am dim doetbinab 
 idaw. kynbebic yw yr neb a wascarei geineu mawrweirtbawc dan traet moch. B. 
 
 361 Ac otina en diannod ed aetb gwir ruvein emdeitb. Ac eni lie ar ol beni e doeth Gwinwas a melwas 
 ir alban ir tir. A gwir llicblin gyd ac wint. a gwir denmarc. Afob riw genedil or a allesint cafel eu 
 dubvndeb. Ac ar hint gorescin aorugant cwbil or wlad hid e mur awnatoet sever. Ac amgliwed onatvnt 
 mined gwir ruvein emdeith otima ehovnach lawer i gorescinasant ar enis bon iar e bileinlu llesc digalon. 
 Ac eu cimhell ir cestil ac ir muroet ac ir ceirit. Ac otino i tenid wint a bacheu ac wrth rafeu. ac ena i 
 dieneidid wint. Canid oet in enis pridein dim or marchogion ena en hanvod ohonei ehun. A. 
 
 Ac yna kychwyn awnaeth gwyr rufein y ymdeith megys ar odeu na delhynt yr ynys hon tracheuyn. Ac 
 ar hynny nachaf yny lie racdy wededigyon elynyon uchot. gwynwas a melwas yn dineu or llogeu yr tir a 
 Uawer o niveroed gantunt or gwydyl ar yscoteit ar yfichteit ar llychlynwyr. a gorescyn yr alban yn dian- 
 not o vywn y mur. A gwedy gwybot o nadunt yr vynet gwyr rufein y ymdeith heb obeith y ymchoelut 
 tracheuyn. eofnacb noc y gnoteynt yd ymranassant y distryw y mur. Ac yna y gossodet yw amdiffyn 
 wynteu y bileinlu diaruot. parawt ar ffo pei lleuessynt. Ac ny orffowysei y gelyon o vwrw agheuolyon 
 ergydyeu yn eu plith. Ac o vwrw bacheu gwrthuinyawc yn eu plith wrth linynyeu. Ac y uelly y tryin- 
 yon vileinlu or kestyll a tynnyt hyt y llawr attadunt. A digawn o didan a oed gan y neb a gaffei agheu 
 ebrwyd arnaw. rac y ry w amryuaelyon poynyeu awnelynt y wneuth' ar eu kenedyl yu gwyd. B. 
 
 365 Ac is mawr o beth iw gweled dwiwawl dial ar bopil am eu pechodeu. Ac evelli hagen i bit pan 
 adawer metiant a lliwodraeth mawr gan vileinieid gwenwinic creulawn. Ac wedi darvod eu hestwg bid 
 
BRUT TYSIL10 A BRUT G. AB ARTHUR. 575 
 
 ar dim haiach. ed anvonasaut winteu lithir hid en ruvein ar agitius aoet amerawdir ena in 
 ruvein. A. 
 
 Oi a duw mawr a beth yw gwelet dwywawl dial ar e pobyl am eu pechodeu hen. kanys pei bydynt yna 
 y sawl varchogyon a dugassei vaxen gantaw trwy enuydrwyd. ny doei pobyl y ynys prydein a allai oruot 
 arnadunt. A thra yttoedynt yno gwerescyn y gwledyd awneynt yny kylch. Ac uelly yw gadaw bren- 
 hynyaeth y vileinlu. Beth weithon a dywedafi. namyn yna yd edewit y dinassoed yn wac. Ac wrth 
 hynny y kauas gwedillon y pobyl truan yn eu kyghor anuon llythyreu hyt yn rufein ar agicius amheraw- 
 dyr rufein yny mod hwn. B. 
 
 366 Cwinvan ac vcheneidieu e britanieid en dagaws i agitius amerawdir ruvein. ac en cwinaw wrthaw 
 val hin. E mor essit en in cimhell ni ar an gelinion ir tir i en llat. ac en gelinion an cimhellawt ir mor 
 i an boti. Achanid oes i ninheu namin vn o dev peth. arglwit amerawdir ed im en damunaw de divod 
 titheu arglwit en amdifin. A ni a dalwn itti e deirnged vwiav a dalwid erioed o enis pridein. A. 
 
 Kwynuan y brytanyeyt yn eu dangos y agicius amherawdyr rufein. Ac yn menegi bot ymor yn en 
 kymell yr tir ar toreu gelynyon y en Had. A bot en gelynyon yn en kymell yr mor y en bodi. Ac uelly 
 menegi nat oed udunt namyn o vn o deu peth. ac en bodi or mor ac en Had ar y tir. B. 
 
 367 Ac ni chavas e cenadeu eu gwarandaw in ruvein namin eu gillwg drachevin en drist allwinin. A. 
 Ac ymchoelut awnaeth y kenhadeu yn trist heb eu gwarandaw. B. 
 
 363 Gwedy divod e cenadeu velly. sev agavas e bobil druan hono en eu cighor anvon cuhelin archescob 
 llundein hid en llidaw i geisiaw nerth igan eu cidvroder. Ac en vrenin in llidaw ed oet ena aldwr e 
 pedwerit brenin oet hwnw wedi cenan meiriadawc. A. 
 
 Ac yna y kawssant yn eu kyghor anuon kuhelyn archescob llundein hyt yn llydaw y geissaw nerth y 
 gan eu kereint. Ac yn yr amser hwnnw yd oed aldwr yn vrenhin yn llydaw. y pedwered gwedy kynan 
 meiriadawc. B. 
 
 369 Ac ena igorvt cuhelin archescob i neges wrth aldwr am nerth i amdifin enis pridein. A dewedid itaw 
 na dileu neb coron e deirnas a lliwodraeth en gestal ac evo er pan vu gwstenin. Ac am heni arglwit ep 
 cuhelin erogiweiria en diannod a dered i gemrid coron enis pridein. A. 
 
 A gwedy dyuot kuhelyn hyt yn llydaw ae welet or brenhin ef yn wr dywawl. y erbynneit yn enrededus: 
 Ac amouyn ac ef achaws y hynt ac ystryw y negys. Ac yna y dywawt kuelyn wrthaw. Arglwyd heb ef 
 digawn y w damlly wechedicet itti vy neges i. A thi a allut kyffroi ar dagreu o glybot y trueni yssyd arnam 
 yn ynys prydein. yr pan anreithwys maxen wledic hi oe hymladwyr yn llwyr. Ac y gossodes yny hon yr 
 hon yd wyt yn vrenhin arnei. A gwyn y vyt a welas pei gwledychut titheu hi trwy hedwch. kanys y 
 rei yssyd yno agheuyrwys ynt ar ymlad. Ac ny allan wrthwynebu yr gelynyon. Ac y gyt a hynny neur 
 deryw y wyr rufein vlinaw mal na chaffwn gantunt wynteu dim o amdiffyn. Ac wrth hynny yd ym 
 ninheu yn gwediaw ty trugared titheu hyt pan rodych ti nerth ac amdiffyn o honot tuhun y teyrnas yd 
 wyt dylyedawc arnei. kanys ny dyly neb y coronhau yn well no thidi o coron custenin a maxen wledic. 
 kanys y gwyr hynny yssyd gereint itti. Ac wrth hynny parotta lyghes adyret y gymryt coron ynys 
 prydein. A minheu ae rodaf itti. B. 
 
 370 Ac ena i diwawd aldwr wrth cuhelin. A wrda eb ev nid avi odeirnas vechan hon ed wiv eni chafel en 
 llonit esmwith diovalus divygwth. ac o ruvein ac o bob breniniaeth. nid av i enis pridein. dan e bigithieu. 
 ac amled iw gelinion a digasogion iti. Ac is gwell civoeth bechan in llonit digenvil. no chivoeth mawr en 
 avlonit ovalus dan vigwth a thalu teyrnged i wir ruvein. Ac er heni wrda eb ev mi a rotav en nerth 
 gidathi i ginnal enis pridein custennin vhnrawd a dwivil o wir arvawc gid ac ev. canisjbigwth essit arnavi 
 o wir freinc nid adawavi vigcivoeth. A. 
 
 Ac ar hynny y attebawd y brenhin yr archescob. Hawrda heb ef . eff a uu amser nawrthodwn i teyrnas 
 ynys prydein o bei ae rodei ym. kans mi a tebygaf nat oes teyrnas ffrwythlonach no hii tra geffit hedwch. 
 ac yr awr hon y mae wedy y ryuel y dy distryw. Ac wrth hynny kas yw genyfi hihi a chan pop tewyssawc 
 arall. ac ny all vn tewyssawc y chynhal heb talu teyrnget y wyr rufein. Ac wrth hynny wrda pwy ny bei 
 well ganthaw gyf oeth bychan yn ryd no chyuoeth mawr a thragywydawl geithiwet. Ac eissoes heb ef. 
 kanys yr ynys a dywedy ti a uu eidunt wy uy rieni uiena minheu a rodaf yn ganhorthwy itti. Gustenin 
 vy mrawt a dwyuü o uarchogyon y gyt ac ef y edrych a vynno duw idaw allu distryw y gormeisseit. A 
 chymeret ef y goron ehun. Or myn duw idaw y chaffel. Ac ny adawafi mwy o wyr yn awr rac ryuel o 
 ffreinc dyuot ymma. B. 
 
 371 Ac ena llawenhau aoruc cuhelin archescob a diolwch heni en vawr e rot hwnw en vwi no mesur. A 
 galw custeniu attaw aoruc cuhelin a dywedid val hin wrthaw. custenin a orvit. custenin a orchivicca. 
 custenin a wledicha. llima an gobeith ni ac an amdifin ac en llewenit ac an brenin. Ac ene lie pan 
 gawsant eu parotrwit divod aorugant enis pridein. A. 
 
 Ac diolch awnaeth y yr archescob idaw yn uawr. ac yny lie galw custenhin. a dywedut wrthaw val hyn. 
 Crist a oruyd heb ef. crist a wledycha. crist a orchynyt da. llyma vrenhin ynys prydein. Beth gwedy 
 hynny yny lie gwedy bot y llogheu yn parawt kychwyn awnaethant y ynys prydein. B. 
 
 372 Ac ena i doethant i borth totneis ir tir. ac en diannod cennullaw llu aorugant arnatint. ac eu geru ar 
 fo. Afan gliwid e damwein hwnw dros gwbil or enis emgennullaw aoruc cwbil o bobil enis pridein eni 
 doethant hid elle aelwid cicester. A. 
 
 Ac yna dyuot y porth titneis yr tir. Ac yn diannot kynnullaw y brytanyeit y gyt ac wynt. a chyrchu 
 y gelynyon. ac ymlad ac wynt. a chaffel y uudugolyaeth. a gwedy my net hynny yn honneit tros wyneb y 
 teyrnas ymgynullaw awnaeth y brytanyeit hyt yn cyrcestyr. B. 1 
 
 373 Ac ena i rotes cuhelin archescob coron teirnas enis pridein am ben cwstenin. ai vendigaw ai alw oheni 
 allan custenin vendigaed. A roti en wreica itaw gwreic ahanoet o deliedogion ruvein ac a vagassei cuhelin 
 archescob in llundein. A. 
 
 A gwiscaw coron y teyrnas am y pen custenhin vendigeit. A rodi gwreic idaw a hanoed o dylyedogyon 
 rufein. ac a uagassit yn llys a kuhelyn. B. 
 
 374 A thri meib a vu itaw ohono. sev oet eu henw. constans ac emris wledic ac uther bendragon. a henav 
 oet onatint constans. a chuhelin ai rotes ar vaeth ev emewn manachloc amphibal' egcaer wint. Ac eno ed 
 aeth ene crevit hwnw. Ar deu vab ereill a beris cuhelin eu roti hevid ar vaeth. A. 
 
 Ac or wreic honno y bu idaw tri meib. Sef oed y rei hynny. constans ac emrys ac uthur pendragoh. A 
 chonstans a rodes ef y mab hynaf idaw ar vaeth y vanachloc amphibalus yg kaer wynt. ac y yd y wneuthur 
 yn vanych. Ar deu vab ereill a rodet ar cuhelyn archescob. B. 
 
 375 Agwedi mined deudeg mlinet o oes custenin en vrenin i doeth un or fichteid a vuasei wr itaw gint. a 
 galw custenin attaw ar neültu en rith hustig neu givrinach. ac in heni iwan a chillel drwitaw eni chill i 
 eneid. A. 
 
 Ac ym pen deudec mlyned gwedy hynny y doeth un or effichteit ar auuassei wr idaw kyn no hynny. A. 
 2 Q 
 
576 NODI AD AU FERTHYNOL I 
 
 galw y brenhin attaw ìnegy y gyfrwch yny lie yskyvalaf. A gwedy gyrru pawb y wrthtunt y lladawd y 
 twyllwr y brenhin a cbyllell. B. 
 
 376 Gwedi colli custenin velli tivii aoruc andagnhevet irwg gwirda e civoeth am wneithir brenin o un o 
 veibion custenin. sev aoruc gwrtheim gortheneu ena iarll oet hwnw ar went ac ergig ac euas. metiliaw 
 obop fort, ac obop estriw pa f unit i caf ei ev e vreniniaeth itaw ebun. Ac or diwet i cavas eni gigbor 
 mined bid i vanacbloc egcaer wint ed oet constans enti igcrevit. a diwedid aoruc wrth constans val 
 bin. A. 
 
 Ac yna gwedy Had custenbin vendigeit y kyuodes annuundab y rwg gwyrda y teyrnas am wneutbur 
 brenbin. kanys rei a vynnei wneuthur emrys wledic yn vrenhin. ereill a vynhei utbur pen dragon, ereill 
 a vynbynt wneutbur un oe kenedyl ebun. Ac or diwed gwedy na duunynt am bynny. Sef awnaeth 
 gwrtheyrn gwrtbeneu. iarll a oed bwnnw ar went, ac ergig. ac uas. wrtb geissyaw ebun y vrenhiniaeth 
 or diwed. mynet byt yg kaer wynt y lie ydoed constans yn vanycb. A dywedut wrtbaw val 
 byn. B. 
 
 377 Henav mab wit ti beb e gortbeim o blant cwstenin. ac ni ellir brenin o er un otb vroder mor int 
 ieveinc. A mi atb wnav di en vrenin. a mwiba ditbeu vinbeu or civoetb a mi amcbwelav attad wineb e 
 civoetb oil. A. 
 
 Constans beb ef. ty tat ti ar y uu varw. at vrodyr yssyd ieueinc ydy wneutb' vn o nadunt yn vrenbin. 
 Ac wrtb bynny o bydy ti wrtb vy kygbor i bo ycbwanaccau vy medyant i. mi a para ty tynnu or abit bon 
 atb wneutb' yn vrenbin byt bo gortbwyueb gan yr urdas. B. 
 
 378 Ac ena emoginniannu aoruc constans ac ataw i ortbeirn gadu itaw evlliwiaw e deirnas ogwbwl wrtb i 
 gigbor. Ac ena i peris ev diosc er abid iam dano a roi dillad e bid amdanaw. ai dwin or vanacbloc o anvot 
 er abad ar covent. Afan daetb i lundein gwisco dillad breninawl ar goron. A. 
 
 A pban gigleu constans yr amadrodyon bynny llewenbau a oruc. Ac adaw trwy aruoll rodi pob petb 
 idaw or a uynbei. Ac yndiannot y tynnu awnaeth gwrtbeyrn or vanecbtit. Ac o vreid kaffel canbat y 
 dyrcbauel yn vrenbin. Ac yn yr amser bwnnw inarw uuassei kubelyn arcbescob. Ac wrtb bynny ny 
 chaffat un escob ae kyssegrei yn vrenbin wrtb y tynnu or creuyd. Ac eissoes nyt ebyrgoues gwrtbeyrn 
 namyn mynet ebun yn lie escob. a rodi coron y teyrnas am y pen. B. 
 
 379 Ac wedi urtaw constans en vrenin enteu awnaetb gortbeim en orucbel swidawc dano ev ar er enis. 
 ac en wneuiburedic a wnelei. Ac gwedi i vod velli metiliaw aoruc gortbeirn. pa vot e gallei ev vined en 
 vrenin. Ena i diwed ev ir brenin. weled lliges ar e mor. a menegi i bitei ^da estorio a cestill arvordir. 
 Gwnewcb eb e brenin. a beni awnaetb gortbeirn. aferi i bawb or switwir degbu itaw ev. a roi swit dair 
 blinet itvnt. A. 
 
 Gwedy dyrcbauel constans yn vrenbin. y rodes ynteu boll lewodraetb y teyrnas yn llaw gwrtbeyrn. 
 Ac ef beuyt a ymrodes wrtb y gygbor. kanys amgen dysc a dyscassei ebun yny claustwr no llywyaw 
 teyrnas. A gwedy kaffel o wrtbeyrn medyant kymeint a bwnnw yny law. medylyaw aoruc py wed y 
 gallei gaffel ebun y vrenbinyaeth a distryw constans. Ac or diwed gwedy ystrywyaw pop petb menegi 
 awnaetb y constans bot dygyuor llu am eu pen o wledyd ereill. Ac arglwyd vrenhin beb ef goreu yw itti 
 ycbwaneccau dy teulu mal y bo tibryteracb itt rac dy elynyon. Ac yna y dywawt constans ponyt yth 
 law ti y l-odeis i medyant a llywodraetb y teyrnas. Ac wrtb bynny gwna titheu pop petb or a uynycb 
 gan gadw ffydlonder y minbeu. B. 
 
 380 Ena e daetb gortbeirn ir alban a detbol pedwarugein o wir or meibion dewrav a deledocav a gorev eu 
 campeu or ficbtiaid. ni dwin at e brenin iw galin wrtb ben i varcb. Ena i diwed gortbeirn wrth e brenin 
 darvod itaw pop petb. a dwin e meibion or alban. ac i gellid o doei rivel i dali en wistlon. gortbeirn a 
 rigawt bot. e meibion. A. 
 
 Ac yna y dywawt. ef a dywespwyt imi beb ef bot y ffiicbteit yn mynnu dwyn gwyr llycblyn a denmarc 
 yn vu ac wynt wrth ryuelu arnam ni. Ac wrtb hynny y mae goreu gwawd rei o nadunt yn wyr itti yn 
 wastat yd lys val y gallont wbedleua it a gwybot medwl eu kenedyl ar y twyll ytb erbyn. A pbony 
 welwcbi vrat gwrtbeyrn kanyt o achaws kynbal iechyt y brenbin yd ystrywei ef yr yr ymadrodyon bynny. 
 namyn gwybot bot mae yscauyn aoed annwyt y rei bynny a bawd troi y medwl a llad y brenhin. A gwedy 
 darffei hynny. medylyaw wnaetb mae bawd a oed idaw gaffel y vrenbinyaeth yny law ebun gwedy bynny. 
 A gwawd awnaeth gwrtheyrn cant marchawc yn wyr yr brenhin o yscotteit ac or effichteit ac eu anrydedu 
 awnaeth udunt o eur ac aryant a meirch a dillat hyny yttoydynt wynteu yny gymryt yn He brenbin. Ac 
 yna y kenynt wynteu gowydeu idaw ar hyt yr yholyd y fford y kerdynt. Gwrtheyrn yssyd teilwg o 
 amherodraeth a theyrnwyalen ynys prydein. a chonstans yssyd anheilwg. B. 
 
 391 Ac wedi bod nosweith en wtres wrth e tan wedi mined e brenin i gescu. ena i diwed gortbeirn. ir ai 
 ar echidic goweth a oet itaw. i geisiaw da iw roi vtvnt. onid wid ti eb wint en cael a vinicb or enis. Nac 
 wiv eb ev ond ergig ac euas. afe bad mwi chwi ae ceficb. Ena ir aeth gortbeirn i giscu. A. 
 
 Ac or diwed gwedy kaffel gwybot o wrtbeyrn rygaffel eu karyat yn llwyr. Gwedy eu medwi nosweith 
 y dywawt gwrtbeyrn wrthtynt y uot ef yn adaw ynys prydein y geissyaw kyuoeth a uei vwy yn lie arall. 
 kany allei ef herwyd y dywedei kynbal dec marchawc a deugeint yn diwall or bychydic kyuoeth a oed 
 idaw ef . A gwedy dywedut wrthtunt kymeint a hynny mynet parth ae letty awnaeth yn trist. Ac eu 
 adaw wynteu yn y neuad yn yuet. A gwedy gwelet or effichteit hyny. tristau awnaethant wynteu yn 
 vwy noc yd hawd y credu. a thebygu pan yw pruder a dy wedassei wrtheyrn wrthtunt a dywedut awnaeth- 
 ant y rydunt pa achaws na ladwn yr atuanach hwn. megys y caffo gwrtheyrn gwedy hynny cadeir y 
 teyrnas. Pwy a dyly brenhinyaeth yn well noc ef. ar gwr an rydedwys ninheu yn wastat. B. 
 
 3s2 Sev awnaethant rwg metdawd a geirieu gortheirn circbu estavell e brenin a llat e brenin a divod. bit 
 di vrenin os meni. ena e peris gortbeirn dali e rai hin ae carcharu rac dial arno ev er alanas. A. 
 
 Ac yn diannot kychwyn awnaethant a dwyn ruthur am y brenhin y ystauell ae lad. A chymryt y pen 
 gantunt hyt rac bron gwrtbeyrn. A pban welas ynteu hynny megys trwsdan o dieithyr ac wylaw a oruc. 
 Ac eissoes ny buassei lawenach erioet o vywn noc yd oed yna. A galw a oruc attaw ky wtawtwyr llundein. 
 kanys yno y gwnathoedit y gyflauan honno. ac erchi udunt daly oil y bratwyr bynny. ae dihenydyhaw am 
 wneuth' kyflauan kymeint a honno nyt amgen llad y brenhin. A rei o wyr y teyrnas adywedei panyw 
 g<vrtheyrn a rywnathoed y vrat honno. ac nas gwnaei y ffichteit oe decbymyc e bunein. B. 
 
 :íb3 Afan gicleu cubehn archescob llat e brenin drwi vrad gortheirn. fo aoruc ar deu vab ereill at emir 
 Jlidaw i cevindrbeu i lidaw rac ovin twill. Ena i croges e tewisogion in llundein e gwir a ladasei e brenin. 
 a gorcbimin er enis in llaw gortbeirn. A. 
 
 — Ei ac eissoes sef awnaetb tatmaetheu y meibon ereill. emrys ac uthur pendragon ffo ac wynt hyt yn 
 llydaw rac ofyn gwrtheyrn. ac na bei oc eu hetiued y dylyehi y teyrnas o diffodei y rei hynny. Ac yn yr 
 amser bwnnw yd oed emyr llydaw yn vrenhin yn llydaw. ar gwr hwnnw a aruolles y meibyon yn 
 llawen. B, 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR. 577 
 
 *»* Ena pan wibu e fichtiaid grogi i meibion. cinnull a orugant a rivelu ar gortheirn. Ena i gwiscawt 
 gortlieirn e goron a mined en vrenin heb ganiad. A. 
 
 Ac yno pan welas gwrtheyrn nat oed a allei ymerbynneit ac ef. Sef awnaeth ynteu kymryt. coron y 
 teyrnas ae wiscaw am y pen eliun. A gwerescyn y tywyssogyon ereill. B. 
 
 S85 ^c wec ü mined gortheirn en vrenin anvon aoruc i geisiaw pawb i deol e fichtiaid. necau aoruc e 
 britanieid ac erchi itaw o gwnaethoet dwill vtvnt wneuthur iawn ne derbin a delei ato. A. 
 ' Ac eissoes gwedy clybot y vratwryaeth honno ym pop He yn honneit. Sef awnaeth gwyr yr ynyssoed 
 ymdyunaw y gyt wrth ryuelu a gwrtheyrn. kanys y ffichteit a dyffynassynt or alban attunt y dial eu 
 kytuarchogyon ar parassei wrtheyrn y llad am rylad o nadunt wynteu conatana vab custenin vendigeit. 
 Ac yna diruawr ouyn a phryder a oed ar wrtheyrn or neill parth o achaws y vot yn kolli y wyr trwy 
 benydyawl ymladeu a brwydreu. Ac or parth arall rac ofyn emrys wledic ac uthur pen dragon, kanys y 
 rybud tra gilyd a doei attaw y venegi eu bot yn dyuot a llyghes dyruawr gantunt y werescyn. ac y dial 
 agheu eu brawt arnaw. B. 
 
 386 Afan oet en minu gado er enis. am na chai nerth o yn lie. a gweled Hid e britanieid wrtho. ac ev ar 
 venit cent, i gwelei dair llog enrivet i meint ar vor freinc. Anvon aoruc i wibod pwi oetint. A. 
 
 Ac ar hynny nachaf teir llog hiryon yn llawn o varchogyon aruawc yn discynnu yr tir yn swyd geint. a 
 deu wr yn deu vroder yn tywyssogyon arnadunt. Sef oed eu henweu. hors. a hengyst. ac yn uffern y 
 maent. Ac yr amser hwnnw yd oed wrtheyrn yn dinas dorobern. Sef y dinas yw hwnnw kaer geint. A 
 chenhadeu adeuth ar wrtheyrn y venegi idaw rydyuot gwyr mawr hedwch heb wybot panhanoedynt y 
 mywn llogheu hirion. A rodi nawd awnaeth gwrtheyrn udunt. Ac erchi eu dwyn attaw. B. 
 
 387 A -wint a venegasant mae o germania i doethesint. a divod o been i vined oe tir. canis velli i gwneint 
 pob seitb mlinet. ae bod ar e mor er esblwitin a hanner. ac ervin cael lie i preswiliaw in enis pridein. 
 Hors a hingestir i gelwid e deu dewisawc aoet arnint. Anvon aoruc e brenin en i hoi. Ac wedi e divod 
 govin aoruc e brenin i bwi i credint, I wden heb hwi i credwn. Ar pedwerit dit or withnos a elwid oe 
 enw ev wodensday. Ae gaiduw arall a elwid froeu ac oi enw ev i gelwid froeday. A. 
 
 A gwedy eu dyuot rac eu vron. arganuot awnaeth gwrtheyrn y deu vroder a oed tywyssogyon ar y rei 
 ereill. kanys a oed arnadunt o pryt. A gouyn awnaeth o pyle pan hoedynt. a phy negys y dothoedynt y 
 teyrnas ynteu. Ac yna y rodes hengyst atteb idaw. kanys ystrywysaf a oed ef a mwyaf y drwc pei gallei. 
 Ac yn y wed hon y dechreuis yr ymadrawd. O tidi vonedicaf or brenhined yg wlat Saxonia yn ganet ni. 
 vn yw honno o wladoed germania. Achaws an dyuodedigyaeth ninheu yw. y rodi yn gwassanaeth itti 
 neu y tywyssawc arall a wnel da yn. Ac nyt oes achaws y an gwrthlad oc an gwlat namyn adywedwn ni 
 ytti heuyt. Gwlat vechan gyuyg yw yn gwlat ni. A phan amlaont y pobyl yno mal noc eignont yno. 
 Sef yw eu keneuawt kynnuUaw holl wyr ieueinc y wlai ger bron eu tywyssogyon. A bwrw prenneu y 
 rydunt. A megys y del y coelbren udunt yd etholir. ac yd ellyghir y wladoed ereill y mywn llogheu 
 megys y gwely ti y geisaw gosymdeith. A ninheu y deu vroder a wely ti yn tywysogyon arnadunt kanys 
 o lm brenhined yd henyd. Sef yw vy enw. hengyst. A enw vy mrawt hors. Ac uelly doetham hyt dy 
 vrenhinyaeth titheu yn yd oed mercurius an duw ni yn an tywysaw. A phan gigleu y brenhin kyrbwyll 
 mercurius drychauel y wyneb a oruc. A gouyn py ryw cred ysyd genhwchi. Ac yna y dywawt hengyst 
 yscymun. Arglwyd heb ef an taidolyon dwyeu a enrydedwn nyt amgen. Saturnus a Iubiter. Ax dwyeu 
 ereill yr syd yn llywyaw y byt. Ac eisoes yn penhaf yd anrydedwn i mercurius. yr hwn a alwn ni yn an 
 eith ni wogen. Ac y hwnnw y partwys an rieni ni y pedywred dyd or wythnos. ac alwn ninheu oe enw 
 ef wogenes day. A hwnnw a elwir yn kymraec duw merchyr. Ac yn nesaf y hwnnw yd enrydedwn ni y 
 dwyes kyuoethoccaf or dwyseu. yr hon effreini. Ac y honno y kysegrwys an rieni ni y chwechet dyd or 
 wythnos. Ac yn an eith ni y gelwir ffriday. Sef yw hynny duw gwener. B. 
 
 338 Afan welis e brenin delediwrwit e gwir cimrid i gwraget aoruc a divod igid i lundein. Sev oet heni 
 wedi dechreu bid 4361. A. 
 
 Yna y dywawt gwrtheyrn am awch cret chwi yr hon ysyd iawnach y galw yn aghyret noc yn gret. 
 dolurua yw genyfi. llawen yw genyf ineu ych dyuodedigyaeth. kanys ny bu reidac ym eirioet. kanys vy 
 gelynyon ysyd ym kywarsagu o pop parth. Ac o mynwch chwitheu kylauuryaw a miniheu wrth ymlad. 
 im gelynyon. minheu awch kyuoethogaf chwitheu o tir a dayar ac eur ac aryant a da ara 1. Ac yn diannot 
 ufydhau awnaethant y hynny. A gwrhau yr brenhin. A thygu fydlonder idaw. B. 
 
 389 Ena i cennullawt e fichtieid in erbin gortheirn. A thrwi nerth e saxoniaid i gorvu gortheirn 
 arnunt. A. 
 
 Ac yny lie nachaf y ffichteit yn dineu or alban a llu diruawr y veint gantunt ac yn anreithaw y gwladoed. 
 A phan gigleu wrtheyrn hynny kynnullaw y varchogyon awnaeth ynteu a mynet yn eu erbyn. A gwedy 
 dyuot y deu lu y gyt ac ymlad. ny bu reit hayach yr kiwtawtwyr ymlad y dyd hwnnw. kanys y saesson 
 a ymladassant yn kynwryolet. Ar gelynyon a oedynt yn pylu y kiwtawtwyr hyny uu reit udunt ymchoelut 
 ar ffo yn gewilydus. B. 
 
 390 A llawenhau aoruc gortheirn ena. a roi tir ir saeson aelwid lindesi. A. 
 
 A gwedy. kaff el o wrtheyrn y vudugolyaeth honno trwy nerth y saesson ynteu yny lie a amlawys rodyon 
 udunt wyntau. Ac y hengyst y rodes ef. yn swyd lindesei tir a dayar megys y gallei ymossedeithaw yn 
 da o honaw. ef ae varchogyon. Ac odyno mal yd oe hengyst ystrywys a ffalst. gwedy gwybot o honaw 
 rygaffel ketymdeithas y brenhin. Sef y dywawt wrth y brenhin yny wed hon. B. 
 
 391 Ac ena pan gawsant ginnwis anvon i germania i ol deunaw llog i wir emlat. Ena i daeth hors a 
 hingestir at e brenin i geisiaw caer ne gastel i emgadw. A. 
 
 Arglwyd heb «f dy elynyon yssyd yn ryuelu arnat o pop parth. A chyt gwelir imi heuyt echydic o wyr 
 ty teyrnas ath gar. kanys eu kanmwyaf a glywaf eu bot yth ogyuodaw ti am dwyn emreis o lydaw am ty 
 pen yth diot oth teyrnas. Ac wrth hynny os da genhyt titheu. kyghor yw genyfi anuon kenhadeu hyt 
 v yg gwlat i y wawd march ogyon odyno. megys y bo mwy an niuer y ymlad ath. elynyon titheu. Ac y gyt 
 a hynny heuyt vn arch a archaf yt bei na bei rac ofyn vy gomed o honei. Ac yna y dywawt gwrtheyrn 
 anuon ti heb ef ty genhadeu hyt yn germania y wawd marchogyon odyno. Ac odyno arch y minheu ac 
 nyth nekeir o honaw. Ac yn estwg y pen awnaeth hengyst a diolch idaw hynny. Tidi arglwyd heb ef a 
 kyuoethogeisti o tir a dayar. Ac eissoea nyt megys y gwedei enredu tewyssawc a hanffei o lin brenhined. 
 ti adylyut rodi y mi ae kastell ae dinas y gyt ac y rodut megys ym gwelit inheu yn enrydedus ym pHth y 
 tywyssogyon. B. 
 
 39i E brenin a diwed na livasei ev i roi rac e britanieid. A. 
 
 Ac yna y dywawt gwrtheyrn. Hawrda heb ef vy gward i awnaethpwyt rac rodi y ryw rodyon hynny 
 itti kanys estrawn genedyl ychwi a pheganyeit. Ac nyt atwen inheu ych moes chwi. nac awch deuawt 
 megys y gallwyf awch kefflybu ym kytwtawtwyr. kanys pei dechrewn i awch enrededu chwi megys priaw^ 
 kiwtawtwyr yr ynys gwyrda y teyrnas a gyuodynt ym erbyn gan wrthwynebu ym. B. 
 
578 NODIADAU PERTHYNOL I 
 
 893 Hwinteu a ovynasant gyvled a chroen ich i deilad kaer. B. 
 
 Ac yna y dywawt hengyst. Arglwyd heb ef canhatta titheu yth was wneuthur kymeint ac y gyrhaedo 
 karrei y damgylchynu o vntu ar y tir a rodeist ym mal y bo diogelach ym ymgadw mywn hwnnw rac vy 
 gelynyon. kanys fydlawn vum ac wyf a vydaf . B. 
 
 ^* Ar brenin ai roes. Ena ir aethant adref a holli e croen icb mwiav a gawsant en garrei vain, a 
 gwneuthur dinas e garrai ai galw doncastel. A. 
 
 Aehanhadu awnaeth y brenhin hynny idaw. a gorcbynmn idaw ellwg kenhadeu hyt yn germania y 
 geissaw porth o newyd. Ac yna heb vn gobir ellwg a oruc hengyst byt yn germania. ac odyna kymryt 
 croen tarw awnaetb ynteu ae bolli yn vn garrei. Ac odyna dewis y lie kadarnbaf a allwys y gaffel ar byt 
 y tir a rodassit idaw. ac ar garrei honno mesuraw lie yr kastell a decbreu y adeilyat yn dianot. A gwedy 
 daruot adeilyat y gaer y gelwit yn gymraec kaer y garrei ac yn saesnec tancastyr. ac yn llading castrum 
 eorrigie. Ac or enw bynny y gelwit y gaer yr hynny byt bediw. Ac velly yd oed bengyst yn gwneuthur 
 lleoed kadarn ae vryt ar twyllyaw y brytanyeit a gwnentbur drwc dros da. Ac y uelly y gwna y peganyeit 
 eaeson escymun vytb. B. 
 
 395 Ena e daeth llogheu o germania. a ronwen vercb bingestir. Ena i gwabot e brenin i wlet aorugant i 
 weled er adeilad. B. 
 
 Ac yna ydoeth ykynnadeu o germania a deunaw llog yn llawn o uarchogyon gordetbol yn aruawc gantunt. 
 A mercb bengest ygyt ac wynt. Sef oed y benw ronwen. Ac nyt oed yr eil aelbt ychyfylybu idy rac 
 ytbeccet. A gwedy dyuot yn niuer bwnnw. Sef awnaetb bengyst gwawd. gwrtheyrn y edrych yr adeilat 
 deisyuyt a wnatbodit. Ac y edrycb y marcbogyon newyd dyuot. A gwedy dyuot y brenbin yno a niuer 
 kyfartal gantaw a moli awnaetb y gweith newyd. A cbymryt ymarcbogyon yn wyr idaw. B. 
 
 396 Ac val etoet e brenin ar diwet i vwid ev a welai vorwin anrivet ifrid en divod a gwin attaw. a gostwg 
 a diwedid lenly king wasel. Ar brenin aoruc anridedu e vorwin a rivetu ifrid ac emlenwi oe sercb a govin 
 ir ieitbit pa betb a diwedasei bi a fa betb a dilei enteu i doedid egwrtbwineb iti hitheu. Ar ieitbit a 
 diwawd bi ath elwis in vrenin. ac or galwedigaeth bwnw itb anridetoet. A bin a deli ditbeu i wrtbwineb 
 iti bitbeu Drink beil. A gortheirn a wrtbebawt iti. Drink heil. A gortbeirn a wrtbebawt iti. Drink 
 eil. ac a ercbis iti ived e llin en gintav ac enteu a gimertb e fiol oi llaw bi ac a rotes cusan iti. Ac wedi 
 beni a evawt e wirawd bono. Ac otina gwedi gortbeirn drwi amraveilion wirodeu gidac annoc e citbrel. 
 caru e vorwin aoruc ai berchi iw tbad. A. 
 
 A gwedy daruot udunt uwyta o vrenbinolyon anregyon nachaf y vorwyn yn dyuot or ystauell agorulwch 
 eur yn llawn o win yny llaw. ac yn dyuot byt rac bron y brenbin. A gwedy rodi idaw ar tal y deu lin. 
 kyfarcb gwell idaw aoruc. A beilyaw arnaw mal hyn. lofart king wasseil. A phan welas y brenbin pryt 
 y uorwyn. enryuedu aoruc yn vawr y theccet. Ac yny lie ymlenwi oe cbaryat. a gouyn yr ieitbyd peth 
 a dywedassei y vorwyn. a phy betb a dylyei ynteu ydywedut ygwrtbeb idi hitheu. Ac yna y dywawt y 
 ieitbyd wrtbaw. Arglwyd beb ef bi atb elwis ti'yn. arglwyd. ac yn vrenbin. yn y ieitb ni. Ac beilwys 
 arnat yr byn a dylyy titheu y wrtheb yw byn. Sef yw bynny. drink heil. Ac yna rydywawt gwrtheyrn 
 wrthi. drinc heil. Ac erchi yr vorwyn yvet y gwin. Ar yr hynny hyt hediw y mae deuawt honno yn 
 plith y kyuedachwyr yn yr ynys hon. drinc heil. wesseil. Ac yna gwedy medwi gwrtheyrn neidaw 
 awnaeth diawl yndaw. A pheri idaw kytsynyaw ar paganes yskymun heb vedyd arnei. B. 
 
 397 Ac wedi gweled o bengest heni megis et oet ev wr estriwus ev galw aoruc i vrawd attaw. ar gwîr 
 henav oe gidemeithion ac emgighori ac wint beth a wnelei am roti i verch ir brenin. Ac o gidgighor pawb 
 onatint i rotasant e vorwin ir brenin. Ac er archasant winteu swit ceint itaw ev erti hi. A. 
 
 Ac ysef awnaeth hengyst. mal yd oed ystrywus. adnabot yscawnrwyd y brenin ai annwyt. Ac ymgyghor 
 ae vrawt ac oe gedymdeithon am rodi y vorwyn wrth ewyllys y brenhin. Ac oc eu kytgyghor y rodassant 
 y vorwyn idaw. Ac erchi idaw ynteu swyd geint idi hitheu yny hegwedi. B. 
 
 898 A heb oir e vorwin a roted ir brenhin. a swit geint a roted i hingest heb wibod a heb gennad gwrgant 
 e gwr a oet iaiil ar e swit hono. Ar nos bono e cisgawt gortheirn egid ar baganes hono. Ac i çarawt en 
 vwi no meint. Ac o achaws heni i bu gas gan e deirnas ev. A thri meib a oet itaw cin no heni gorthevir. 
 a chindeirn a fasgen. A. 
 
 Ac yn dianot y rodes ynteu swyd geint idi. heb wybot yr gwr aoed iarll yno. Sef oed y enw. gwrgant. 
 Ar nos honno y kyscwys gwrtheyrn gan y vorwyn. A mwy no mesur y karei ef hi o hynny allan. A thri 
 meib auuassei y wrtheyrn kyn no hynny. sef oed eu henweu. kyndeyrn. a gwrtheuyr vendigeit. a 
 phascen. B. 
 
 3W Ac en er amser hwnw etoet garmon en pregethu geirieu duw en plith e britanieid. canis llesteiriaw a 
 llîgru adaroet fit a christnogaeth in eu plith. Ac enteu o achaws camgred a bregethasei pelagian, ar 
 gwenwin hwnw drwi lawer o amser ae lligrasei. Ac wrth heni drwi e gwinvidedic wr hwnw e dadnewitwid 
 fit e gwirgristnogaeth emplith e britanieid. canis llawer o anrivetodeu a gwrthneueu a daghosei duw vtvnt 
 beunit drwi everllid e gwir da heni. Ar rei heni a scrivenawt gildas vab caw o eglur draethawd. Oed 
 crist 462 e gwnaeth leo bab duw pasc ar duw suL ar vlwitin wedi beni i ganed sanfraid. ac i daeth garmon 
 a bleit uchod. A. 
 
 Ac ynyr amser hwnw y doeth. Garmon escob. a Lupus trauocius y pregethu geir duw yr brytanyeit. 
 kans Uygredic oed cristonogaet er pan dothoed y paganyeit yn en plith. Ac yna gwedy pregethu or 
 gwyrda hynny. yd atnewydwyt yffyd ym plith y brytanyeit. kans py beth bynhac a pregethynt ar.eu 
 tauawt. wynt ae kederheynt trwy beunydawl wyrtheu ac ynryuedodeu. awnaei duw yrdunt. B. 
 
 400 Ac wedi roti e vorwin ir brenin mal e doetpwid uchod. Hingist a diwawd wrth e brenin. mivi esit 
 dad it a chighorwr it i diliav vod. ac na dos ditheu dros vigcighor ineu a thi a orviti ar de holl :elinion 
 drwi nerth vigcenedil ineu. a gwahotwn attom ettaw octa vi mab i ac ebissa i gevinderw enteu. canis 
 emlatwir da vnt. a diro vtvnt e gvladoet gerllaw hwmur rwg deivir ac escotlont. ac wint eno a .erbinant 
 ruthreu ar circheu igan e gelinion agciwieith vegis i biçh ditheu en hetwch e parth hwn i hwmir. A. 
 
 Ac yna gwedy rodi y uorwyn yr brenhin. y dywawt hengyst yr ymadrawd hwn. miui heb ef ysyd megys 
 tat maeth itti. Ac or bydyti wrth vygkyghor i. ti aorchyuygi dy holl elynyon trwy vym porth i. am 
 kenedyl. Ac^wrth hynny. gohodwn ettwa offa vy mab attam ac ossa vyg keuynderw. kans reuelwyr goreu 
 yny byt ynt. A dyro vdunt ygwladoed yssyd yrwg deuyr ar mur. Ac wynt ae kydabyant rac estrawn 
 genedyloed. mal y gellych titheu kaffel yn hedwch or parth hyn y humur. B. 
 
 Oddiyma allan y mae y llyvyr A yn canlyn, air yn air, y traethawd canol, dan enw 
 Brut G. ab Arthur, oddieithyr y llythyriant. 
 
 401 Ac vfydhau awnaeth gwrtheyrn wrth kyghor byny. Ao odyna yd anuone» hengyst hyt yn germania. 
 Ac ydoethant odyno offa. ac ossa. a cheldric. athrychant llog gantunt o varchogyon aruawc. A hynny 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G, AB ARTHUR. 579 
 
 oil a aruolles gwrtheyrn yn llawen. Ac a urdwys pawb onadunt yny lie o rodyon mawrweirthawc. kans 
 ym pop kyfranc y bydei oiuydawdyr ef trwydunt wy. B. 
 
 402 Ac velly beunj'd eissoes yd ackwanegei hengyst ylu trwy twyll brat ganedic gantavv. A gwedy adnabot 
 or brytanyeit hynny dala ofyn awnaethant. Ac ercki yr brenhin gyrru hengyst ae nifer o teyrnas ynys 
 prydein. kany wedei ygristonogyon ketymdeitkocau a phaganyeit na ymgymyscu ac wynt. kans kyfreith 
 adedyf gristonogyaet ae gWahanei. Ac ygyt akynny heüyt-. kymeint oed en niuer ac nat oed hawd ad- 
 nabot pwy aoed gristiawn pwy aoed pagan. A ygyt ahynny keuyt seint Garmon escob a orchymynassei 
 udunt dehol ypaganyeit saeson oc eu plith. B. 
 
 403 Ac eissoes sef awnaeth gwrtheyrn o garyat y wreic ar saeson. yscalusaw gorchymyn y brytanyeit. 
 Aphan welas y brytanyeit eu tremygu hwynt yuelly. Sef awnaethant ymadaw agwrtheyrn. achymryt. 
 gwrtheuyr vendigeit y vab ynteu ae urdaw yn urenhin arnadunt. A dechreu ymladar saeson agwneuthur 
 aeruaeu mawr creulawn onadunt. megys ydoed da gan duw ywneuthur. B. 
 
 404 A phedeir brwydyr a vu rwg gwrtheuyr ar saeson. ac ym pop vn ygoruu wrtheuyr trwy nerth duw. 
 Ar ymlad kyntaf auu rydaw ac wynt ar auon tewenyd. Ar eil auu ar ryt epifort. Ac yna yd am- 
 gyuarnuant kyndeyrn vab gwrtheyrn a hors brawt hengyst. Ac y lladawd pob vn onadunt ygilyd. Y 
 trydyd ymlad auu ar Ian y mor. Ac yn yffoes ysaeson yn wreigawl y eu llogeu. Ac ydaethant hyt yn 
 ynys tanet ygeisaw ymgadw yno. Ac eisoes gwedy eu damgylchynu o wrtheuyr ac eu blinaw o peunyd- 
 yawl ymlad mal na ellynt ydiodef. Sef awnaethant anuon gwrtheyrn ar uuasei ygyt ac wynt ym pob 
 brwydyr yn porth udunt. hyt ar wertheuyr. y uab y erchi idaw eu canhadu y uynet yeu gwlat ynryd. A 
 thra yttoedit yn kymryt kyghor ymdanadunt. Sef awnaeth ysaeson kymryt eu llogeu ac adaw eu gwraged 
 ac eu meibyon. Affo hyt yn germania. B. 
 
 4u5 Agwedy kaffel o wertheuyr y uudugolyaeth hono. dechreu awnaeth ynteu talu y pawb ydelyet ar 
 daloed yr saeson ydwyn y arnadunt. Ac enrydedu y wyr. a chadw iawnder ac wynt. Ac ygyt ahynny 
 atnewydhau yr eglwyseu. ac eu anrededu wrth gyghor garmon escob. B. 
 
 406 Ac eissoes kyghoruynu awnaeth diawl wrth y daeoni ef ae gyfarchwel. A dodi yghalon ronwen y 
 lysuam medwl y geissaw ystrywyaw y agheu. Agwedy medylyaw o honei pob ystryw. or diwed sef 
 awnaeth rodi gwenwyn yn Haw vn oe wassanaethwyr. Agwedy kymryt y gwenwyn ohonaw. cleuychu 
 awnaeth o wrthtrwm heint yn deisyuyt. B. 
 
 407 Ac yny lie dyuynnu attaw holl wyrda yteyrnas. Agwedy eu dyuot ygyt. rannu udunt agynnullassei 
 o eur ac aryant a da arall. A menegi udunt yuot ef yn mynet ygantunt y hagheu. A phawb onadunt 
 wynten yn griduan ac yn drycyruerthu. Ac ynteu yn eu didanu wynt ac yn eu kyghori. Ac yn annoc y 
 gwyr ieueinc dewr bot yn wrawl fenedic y ymlad dros eu gwlat. Ac y amdiffyn y teyrnas rac gormes 
 estrawn genedyl. A gwedy eu hannoc velly yn hewyd y gallei oreu. erchi awnaeth dineu delw euydeit 
 trwy tanawl geluydyt. Ae gossot yny porth ua ygnotaei ysaeson dyscynnu yndi. Agwedy bei uarw ynteu 
 iraw y gorff ac ireideu gwerthuawr. ae ossot yny porthua ygnotaei y saesson dyuot ar ydelw honno yr 
 aruthred yr saesson. Ac ef adwedei wertheuyr vendigeit hyt y gwelynt wy y delw honno ae gorff ef arnei 
 hi. na leuessynt dyuot y tir ynys prydein. kans ef a gerdei na leuessynt wy dyuot ar y tor ef yn uarw. y 
 gwr awnadoed udunt yny vy wyt y gyuniuer defynyd ofyn ac aruthred ar awnadoed ef . Ac eissoes gwedy 
 y varw ef. kyghor a oed waeth awnaethant wy. cladu ygorff ef yn llundein. B. 
 
 403 A gwedy marw gwertheuyr vendigeit. y doeth gwrtheyrn gwrtheneu y gyuoeth tracheuyn. A gwedy 
 kaffel o honaw y vrenhinyaeth. o arch ac annoc y wreic anuon awnaeth hyt yn germania y erchi y hengyst 
 dyuot tracheuyn y ynys prydein yn yscyfalahaf y gallei o niuer rac ofyn geni teruysc eilweith yrydunt ar 
 brytanyeit. B. 
 
 489 Ac yna pan gigleu hengyst yr uarw. ^gwertheuyr vendigeit. kynnullaw aoruc ynteu trychant milfo 
 varchogyon aruawc achyweiraw Üyghes. àc ymchoelut tracheuyn hyt yn ynys prydein. A gwedy gwybot 
 or brytanyeit bot nifer kymeint ahynny yn dyuot. Sef agawsant yn eu kyghor ymlad ac wynt kyn eu 
 dyuot yr tir. A diffryt y porthuaeu racdunt. A gwedy anuon oe verch attaw ef y ueuegi hynny. Sef 
 awnaeth ynteu ystrywyaw bredychu y brytanyeit trwy arwyd tagneued. Ac anuon ar y brenhin y uenegi 
 idaw nat yr keissaw trigyaw yn yr ynys y doethant y sawl niuer hwnnw ygyt ac ef. namyn tebygu bot 
 gwertheuyr ettwa y uyw y dygassei y niuer hwnnw y amdiffyn racdaw. Ar niuer a uynnho gwrtheyrn 
 onadunt. attalyet yn wyr idaw. Ac ar ny mynno. ellyghet y ymdeith yn diannot. B. 
 
 4io a gwedy datganu hynny yr brenhin rodi tagneued awnaeth udunt. Ac erchi yr kiwtawtwyr ac yr 
 saeson duw kalan mei aoed yn agaws y hynny. dyuot ygyt y maes kymry y wneuthur tagneued y rydunt 
 achy mot. Ac aruer awnaeth hengyst yna onewyd keluydyt bradwryaeth athwyll. Ac erchi y pop vn oe 
 wyr ef dwyn kylleill hiryon gantunt y mywn eu hossaneu gyt ac eu hesceired. Ac yna pan vei dipryderaf 
 gan y brytanyeit yn gwneuthur eu dadleu. rodi arwyd o hengyst y wyr. Sef arwyd oed. Nunyd awr 
 saxys. Aphan dywettei ef yr arwyd hynny wrthunt hwy. Erchi y pop un onadunt kymryt y gyllell allad 
 y bryttwn nesaf idaw. B. 
 
 411 Ac yny dyd teruynedic hwnw ar amser gosodedic wynt adoethant pawb yny gyueir onadunt yr ynlle. 
 Agwedy dechreu y dadleu. a gwelet o hengyst yr awr auu da gantaw ac amcanus. sef adwawt yn digawn y 
 uehet o hyt ylef. Nunyd aẅr saxys. sef oed hynny yg kymraec kymerwch awch kylleill. Ac ar hynny 
 sef awnaeth y saeson dispeilaw eu kylleill. a chyrchu tywysogyon y bryttanyeît ac eu llad megys deueit. a 
 sef niuer alas yno rwg tewysogyon a gwyr da ereill trugein wyr a phetwar canwr. B. 
 
 412 Ac yno y kymerth gwynuydedic eidal escob corfforoed y gwyr da hyny merthyri. ac "y cladwys ym- 
 herwyd dedyf gristonogawl yn agos ygaer garadawc yny lie aelwir salysberi ymywn mywent geir Raw 
 manachloc ambri abat. y gwr auu seilawdyr ar y vanachloc hono yn gyntaf. Ac ny doeth gan y brytanyeit yr 
 dadleu hwnw vn aryf kanyt oed yn eü bry t namyn gwneuthur tagnef ed. Ac ny thebygynt wynt eu bot ymryt 
 ysaeson amgen no hyny. Ac eissoes y doethant y bratwyr yn aruawc. ac eissoes ykeric auu amdiffyn 
 iawnda yr bryttanyeit. 
 
 Ac yno yr dothoed. eidol iarll kaerloyW. Aphan welas eidol lad ygetymdeithon uelly trwy vrat. Sef 
 ykauas ynteu pawl da kadarn. Ac ahwnw py vn pynhac or saeson agyfarffei ac ef. yny bei vriwedic ŷ 
 pen ae emenhyd y auuonei parth ac uffern. Ac ar pawl bendigeit hwnnw y briwei ef ypen y vn. y 
 yscwydeu y arall. y vreicheu y arall. ae dwylaw y arall. y traet ae esceired ywrthx y gorff. Ac ny or- 
 ffowyswya eidol ar ruthur honno. hyny ladawd deg wr athri vgeint ar vn pawl hwnnw. A gwedy gwelet 
 o honaw na allei ef ehun gwrthwynebu yr niuer mawr hwnnw. kymryt yffo aoruc hyny doeth y dinas 
 ehun. A Rawer asyrthwys yna opop parth. Ac eissoes yryscymun uudugolyaeth honno agafas y saeson. 
 Ac yr hyny eissoes ny ladasant wy wrtheyrn. namyn y garcharu achymeU arnaw rodi vdunt. ydinasoed ar 
 kestyU cadarn o ynys prydein yr yeUwg. Ac yna y rodes gwtheyrn udunt pop peth a uynasant yr yell wg. 
 Ac yna ykymyrtn y saeson y gantaw lundein achaer ef rawc. alincol. achaer wynt. aUad eu kiwtawtwyr yn 
 llwyr. megys ylladei vleideu deueit gwedy assadawei eu bugcil. B. 
 
580 NODIADAU PERTHYNOL I 
 
 «is Agwedy kymryt kedernyt aruoll y gantaw : yd ellygwyt. agwedy gwelet o wrtlieyrn 'y truan aema 
 lionno ar priodoryon yr ynys ygan yr yscymun pobyl saesson. Sef awnaeth ynteu kylyaw parth ac emyleu 
 kvmry kany wydyat peth awnaei yn erbyn yr yscymun pobyl honno. B. 
 
 414 Ac yna galw aoruc gwrtheyrn attaw holl doethon ahenuryeit yr ynys. a gouyn udunt peth awnaei 
 wrth hynny. Ac yna ykyghoret idaw adeilat kastell kadarnaf a allei yny lie kadarnaf agaffei megys y bei 
 hwnnw yn amdiffyn idaw. can kollassei y lleoed cadarn oil oe gyuoeth. Agwedy crwydraw ohonaw 11a wer 
 oleoed ygeisaw lie auei adas gantaw. or diwed ef adoeth hyt ymynyd eryri. B. 
 
 4ia A gwedy kaffel ohonaw le auu adas gantaw wneuthur ykastell. kynnullaw awnaethpwyt a allwyt y 
 gaffel oseiri meini ac eu dwyn yno. Agwedy gossot y grwyndwal onadunt. kymeint ac awneint ydyd or 
 gweith : trannoeth pan gwnont neur daruydei yr dayar yllyncu heb wybot dim ywrthaw. mwy nochyny ry ffei 
 eiroet uch y dayar. agwedy menegi hynny y wrtheyrn : gouyn awnaeth yw dewinnyon peth awnai hyny. B. 
 
 416 Ac ynad yd erchis y dewinnyon idaw : keissaw mab heb tat idaw. allad hwnnw. achymyscu ywaet ar 
 kalch. ac iraw y meini heuyt ar kalch agwaet y mab. A dineu y gwaet yny grwndwal. Ac y velly y 
 sauei y gweith. Ac yn yd anuonet y pop lie y geissaw y kyffryw vab hwnw. Agwedy dyuot deu or kan- 
 hadeu hyt y dinas aelwit gwedy hynny. kaeruyrdin. B. 
 
 417 Nachaf y gwelynt bwrn oweisson ieueinc yn gware yn drws ydinas. Asef awnaethant ykynhadeu 
 dynessau y edrych ar y gware. Ac eisted yn lludedic dyffygyawl. Ac ywarandaw am e\\ negys y doth- 
 odynt oe cheissaw. Agwedy bot y gweisson velly yn gware yn hir veith. daruot awnaeth rwg deu onadunt 
 a elwit myrdin. ar llall a elwit dunawt. Ac yna y dywawt dunawt wrth vyrdin. py achaws heb ef yd 
 amryssouyt ti a miui nac y kynheny. kans dyn tyghettuenawl wyt heb tat itt. A minheu a henwyf o 
 vrenhinawl lin o pleit mam athat. B. 
 
 41g A phan gigleu y kennadeu y gyireu hynny. Drychauel eu wynebeu awnaethant y edrych ar vyrdin. 
 Agouyn yr dynnyon aoed yn eu kylch pwy ceä y gwas. Ac wynteu adywedassant na wydyynt wy pwy 
 oed y tat ef. nac a oed tat idaw. y vam ynteu a dywedynt wy ybot yn verch y vrenhin dyuet. Ac yny 
 tref yma y mae yn vanaches ym plith y manachesseu ereill yn eglwys pedyr. B. 
 
 419 Ac yny lie cychwyn awnaeth y kenhadeu ar gwnystabyl y tre. Ac erchi idaw o pleit y brenhin. 
 anuon myrdin ae vam yn diannot hyt ar y brenhin. wrth wneuthur y ewyllus onadunt. A gwedy eu 
 dyuot hyt rac bron y brenhin. y aruoll yn anrededus awnaeth y brenhin y vam vyrdin can gwydyat y 
 hanuot o vrenhinawl genedylaeth. B. 
 
 420 Ac odyna gouyn awnaeth ef idi : pwy oed tat y mab. ac yna y dwawt hitheu wrtb y brenhin. byw yw 
 vy eneit. i. nat adnabuum. i. wr eireoet. ac na wn pwy a grewys y mab. namyn vn peth awn. Pan yttoedwn 
 ym plith vyg ketymdeithesseu yn yr hunty. ■ Nachaf ygwelwn yn dyuot attaf ar drych gwr ieuanc teccaf 
 or byt. Ac yn dodi y dwylaw ymdanaf. ac ym karu ami. Ac or diwet yn kytyaw ami trwy vy hun. 
 Am adaw yn veichawc. Agwybydet dy prudder di ath doethineb arglwyd vrenhin na bu imi erioet 
 achaws agwr namyn hynny. megys y gwypwn. i. bot idaw ef amgen no hwnnw. B. 
 
 421 Ac ynreuedu yn vawr awnaeth y brenhin hynny. ac erchi dwyn meugant dewin attaw. y ouyn idaw ef 
 aallei hynny vot yn wir. agwedy dyuot meugant yr lie datganu awnaethpwyt idaw y gyfranc honno. ynteu 
 a dwawt y keffit yn llyureu y doethon ac yn llawer o istoriaeu. bot Rawer o dynyon aryw anedigatheu 
 hyny udunt. Apuleius adyweit pan traetha o duw ar seint bot ryw genedyl o yspryt yn presswylyaw y 
 rwg y lleuat ar daiar. A rei hynny allwn ni dieuyl gogwydedic. A ran yndunt or dayar ac o dynyawl 
 annyan. A ran arall o annyan egylon. A phan y mynont y gallant kymryt furuf gwr ae drych arnadunt. 
 A. chydyaw ar gwraged velly ac atuyd y mae vn o rei hynny a doeth ar y wreic da hon. ac ae beichoges. 
 pan gahat y gwas hwn. B. 
 
 iZì Ac yna gwedy gwarandaw o vyrdin yr ymadrodyon hynny: nessau awnaeth ar ybrenhin ac adoli 
 idaw. A gouyn py achaws y ducsit ef ae vam yno. Ac yna y dywawt gwrtheyrn wrthaw. vyn dewinnyon 
 a archassant im keissaw mab heb tat idaw. Ac agwaet hwnnw iraw y gweith. Ac yvelly y dywedynt y 
 sauei. Ac yna y dwawt myrdin. Arglwyd heb ef par ti dyuynnu dy dewinyon rac vy mron. i. Ami 
 aprouaf arnunt bot yn gelwyd adywedassant. B. 
 
 423 Ac enreuedu awnaeth y brenin ar ymadrodyon myrdin. ac erchi dwyn y dewinyon rac bron myrdin. 
 Agwedy eu dyuot rac y vron. merdyn a ofynwys vdunt. peth a oed yn llesteiraw yr gweith seuyll. kans 
 ymae yno peth yn dirgelu : ny at yr gweith seuyll. B. 
 
 424 Ac ny allwys y dewinyon atteb idaw. Ac yn y dywawt myrdin. Arglwyd heb ef. arch ti dwyn dy 
 weithwyr y gladu y dayar yma. Athi ageffi llyn y dan y dayar. A hwnnw ny at ygweit seuyll. Agwedy 
 gwnyuthur y clad. A chaffel y llyn. yna y dywawt myrdin eilweith wrth y dewinyon. dywedwch twyll- 
 wyr bratwyr anhyedwyr kelwydawc. peth ysyd dan y llyn. Ac yna tewi awnaethant megys kyt bydynt 
 uut. B. 
 
 425 Ac yna dywawt myrdin. Arglwyd heb ef. par ti dispydu y llyn trwy frydyeu. A thi awely deu 
 uaen keuon yny waelawt. A ymywn y deu vaen y mae dwy dreic. yn kyscu. A chredu awnaeth y bren- 
 hin hynny idaw. kan dywedassei wir am y llyn kynno hyny. Ac erchi dispydu y llyn awnaeth y brenhin. 
 A gwedy y dispydu y llyn. y mein megys y dywawt myrdin agahat. ar dreigeu yn kyscu yndunt. Ac am 
 pop peth o hynny : enryued doethineb myrdin awnaei y brenhin. A phawb ar a oed gyt ac ef yn credu 
 bot dwywawl gyfoeth a gwybot a doethineb yndaw. B. 
 
 426 Pan yttoed gwrtheyrn gwrtheneu ar Ian y llyn yn eisted diwhwynedic. y kyuodassant dwy dreic o 
 
 o honaw. O rei ydoed vn wen ac arall goch. Agwedy dynessau pop vn yw gilyd onadunt. dechreu girat ymlad 
 
 awnaethant. a chreu a dan oc eu handyl. Ac yna gwrthlad y dreic choch ae chymhell hyt ar eithaoed y 
 
 llyn. A doluryaw aoruc hitheu allidyaw yn vawr. Achymhell y dreic wen drachefyn. Ac val ydoed y 
 
 dreigeu yn ymlad yny wed honno. yd erchis y brenhin y vyrdin dywedut beth a arwydoccaei hynny. yny 
 
 lie sef awnaeth ynteu gwehynnu y yspryt gan wylaw adywedut gwae hi y dreic coch kans y haball yssyd 
 
 yn bryssyaw. y gogoueu hi a achub y dreic wen yr hon a arwydoccaa y saesson. a hodeist. y dreic coch ar- 
 
 wydocaha kenedyl y brytanyeit. yr hon agywarsegir ygan y dreic wen. wrth hynny y mynyded awastateir 
 
 mal y glyneu. Ac auonoed y glineu alithrant owaet. Pwyll y gristonogyaeth adileir. a chwymp yr 
 
 eglwysseu a ymdewynic. yny diwed y ran uwaa y gywarsagedic. Ac dywalder yr estronyon y gwrth- 
 
 wynebir. kanys baed kyruyw aryd kanhorthwy. A mynygleu yr estronyon a sathyr dan y drayt. ynyssed 
 
 yr eigawn adarystygant idaw. A gwladoed freinc auedhawt. Gw rufein a ofynhaa pobyl yd anrydedir. 
 
 Ae weithredoed a vyd bwyt yr ae datgano. Wheych gwedy ef aymlynant y teyrnwyalen. A gwedy 
 
 wynteu y kyuyt pryf o germania. y morawl vleid adrycheif hwnnw. yr hwn agytymdeithocaha kwyneu yr 
 
 affric. y creuyd a dileir eilweith. A symudedygaeth yr eisteduaeu penhaf a uyd Teiligdawt lundein a 
 
 adurnoccaa kaer geint. A bugeil kaer efrawc a vynycha llydaw. Mynyw a wiskir o vantell kaer llion. 
 
 Aphregethwyr iwerdon auyd mut o achaws y mab yn tyfu yg kallon y vam. Ef adaw glaw gwaet. a girat 
 
 newyn aliwha y rei marwawl. Pan delhont y petheu hynny. y doluria y dreic coch. Ac yny bo llithredic 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR. 581 
 
 llafur y grymhaa. yna y bryssa direidi y dreic wen. Ac adeiladeu au y gardeu a diwreidir. Seith 
 dygawdyr teymwyalen : a ledir. Ac vn önadiint a uyd sant. Diniawr 'poen a tiyd yr dynnyon. yny 
 atneher y rei eissywedic. awna y petheu kyn hynny a wise gẅr enydawL Athrwy laweroed o amseroed 
 ar varch ufydawl y geidw llundein. Odyna yd ymchoel y dreic coch yny priodolyon deuodeu. ac yndi 
 eliun y llafyrya y dywalhau. wrth hynny y daw dial ar holl gyfoethawc. kans pop tir a twyll y amaeth. 
 marwolaeth a gribdeila y popyl. yr holl genedlo'ed a tliffrwytha. a gwedillon a adayar ant en genedic 
 dayar. Ac aheant gradeu estronawl. y brenhin bendigeit a darpar llyges. ac yneuad y deudec y rwg y 
 gwynuydedigyon y rifìr. yna y byd truan adawat y teyrnas. Ac ytlaneu yr ydeu a ymhoelant yn 
 anfrwythlawn. eilweith y kyfyt y dreic wen. a merch germania a wahawd. Eilweith y llenwir an gradeu 
 ni o estronawl hat : ac yn eithauoed yllyn y gAvarha y dreic coch. Teruyn gossodedic yssyd idi. yr hwn 
 ny eill mynet drostaw. Dec mlyned a deu vgeint a chant y byd yn anwastadrwyd. a darystygedigaeth. 
 trychant hagen y gorffwys. yna y kyuyt gogledwynt yny erbyn. ar blodéu a greawd y dehenwynt a 
 gribdeila. yna yd eurir y temleu. ny orffwys hagen llundein y cledyueu. Breid uyd o cheiff pryf germania 
 y ogoueu. kans dial y vrat adaw yny erbyn. wrth y diwed y grymha bychydic. Degwm flandras hagen ae 
 llesteirha. 'kans popyl adaw yny erbyn y mywn pren a pheisseu henru amdanadunt a gymer dial oe 
 dywalder ef ae enwired. Ef a atverir yr hendiwhyllodion y presswyluaeu. Achwymp yr estronyon 
 aymdawynic. hat y dreic wen a eillir oc an gradeu ni. Agwedülon y genedyl a degemir. Gwed tragwyd- 
 awl geithiwet a dyborthant. Ac eu mam a archollant o geibeu ac ereidyr. yna y dynessa y dryigeu. or 
 rei y darestwg y neill y saeth kyghoruynt yllall agen a ymchoel dan wascawt y enw. Odyna y dynessa 
 Hew y wiry one d. Ar vreinat yr hwn yd ergrynant tyroed ffreinc. Ac ynysolyon y dreigeu. yn dydyeu 
 hwnnw yd ymchoelir. eur or lilium ar danhaden. Ac aryant alithyr o garneu y rei a ureuont y calanustreit 
 awiscant amreuaelon guoned. Ar abit vchaf a arwdochaa y petheu o vywn. Traet y rei a gyfarchont 
 atrychu : hedweh agafant y bwystuileit. Dynyolyaeth adolurya poen. ef ahollir. furuf y gefnewit. hanher 
 crwn a uyd. ef a balla cribdeil y barcutaneit. a danhed y bleideu a bylant. Canawon y Bew asymudir y 
 morolyon pyscawt. Ac eryr hwnnw awna ynyth ar vynyd yr auia. gwyneb a gocha oe mamawl waet. 
 Athy cornius alad ywhebroder. onossolyon dragreu y gwylycha yr ynys. yna y gelwir pawb ar pop peth. 
 y plant alauuryant ehedec ar omchelder. canmawl petheu newyd hagen a dyrcheuir. yr auo gwar yd 
 argwedir o enwired hyny wisco ef y tat. wrth hynny yd escyn y mynyded y rwymedic o danhed baed coet 
 a gwascawt y penfestinyawc. llidyaw awna yr alban. Ac yny bo kyt alwedic y ystlysseu. yllauurya 
 ydineu gwaet. y genoed hwnnw y rodir frwyn yrhwn awneir yn arfet llydaw. Eryr torr y gygreir a eurha 
 hwnnw. Ac yny trydyd nyth y llawenhai. yna y deffry y kanawon aaruthrant. Ac yny bwynt adawed- 
 igyon y llwyneu o vywn muroed y kerhyt yd hehir. Ac. na uyt bychan awnant or ae gwrthwynepo. A 
 thawt y teirw a trechant. mynygleu y rei vrefont a wrthcrymant o gadwyneu. Ahenyon amseroed a 
 atnewydant. Odyna or kyntaf yr iDedwyryd. Or pedweryd yr trydyd. or trydyd yr eil y troir y vawt 
 ynyr olew. y chwechet adiwreida muroed iwerdon. A llwyneu a sumyt yn wastatrwyd. amryual ynuo 
 ranneu adwc yn vn. Ac ym pen y llew y coronheir. y dechreu a darestwg y whibiander. diheuhyt y 
 diwed hagen a eheta ar oruchelyon. kans atnewydaha eisteduaeu y gwynuedidigyon trwy y gwladoed. Ac 
 aleha bugelyd yny lleoed gwedus. Dwy kaer awisc o dwyuantell. ae werynolyon rodyon aryd ywerydon. 
 Odyna y gobryn canmawl yr holl gyuoethawc. Ac y rwg y rei gwynuededigyon a kyfleheir. O hwnnw y 
 kertha bur aerchyruynha pop peth. yr hwn aîymdywynic yn gwymp y priawt genedyl. Trwy hwnnw y 
 kyll nandrys y dwy ynys. Ac oe hen teilygtawt yd yspeilir. Odyn ymchoelant ykiwdawtwyr yr ynnys. 
 kans aball yr estrawn genedyl adwyrhaa. yr hen gwyn y ar varch gwely yn diheu a trossa auon perydon. 
 Ac agwyalen wen a uessur mehn arnei. katwaladyr a eilw kynan. ar alban a dwe yny getymdeithas. yna 
 y byd aerua geneloed. yna Uithrant owaet. yna y llawenhant mynyded llydaw. Ac or teymwyalen y 
 coronheir y bryttanyeit. yna y llenwir kymry o lewenyd. Achedernyt kernyw a irhaa. O enw brutus yd 
 enwir yr ynys. Ac erni yr estronyon a abaBa. O gynan y kerda baed ymladgar yr hwn alymhaa blaenwed 
 y danhed o vywn llwyneu freinc. kans trecha pop kedernyt niwyaf. yr rei lliaf hagen y ryd amdiffyn 
 hwnw aoffynhaant yr auia ar affrica. kans ruthur y redec ef a ystyn y eithauoed yr yspaen. y hwnnw y 
 dynesa bwch y serchawl gastell. abaraf aryant idaw. achyrn eur. yr hwn achwyth oe freneu y veint 
 wybren. yny tywyllo wyneb yr holl ynnys. hedweh auyd yny amser ef. Ac o frwythlonder y tywarchen 
 yd ymlaant yr yteu. Agwraged yn eu kerdedyant auydant nadred. a phop cam udunt a lenwir o syberwyt. 
 yna yd atnewydir lluesteu godineb. Ac ny orffowysant saethu kybydyaeth o vrathu. ffynawn eilw'eith 
 alenwir owaet. a deu vrenhin awnant ornest am y Uewes o ryfc y vagyl. Pop gweryt agynheuda. A 
 dynyolyaeth ny pheit a godineb. pop peth o hyn teir oes ae gwyl. hyny datgwdyer y brenhined cladedic 
 ygkaer lundein. Eilweith yd ymchoel newyn a marwolyaeth y popyl. Ac odiffeithweh y keryd ydoluryan 
 y kiwdatwyr. Odyna y daw baed ygyfnewit. yr hwn aeilw y kenueihoed ar eu kolledigyon porueyd. y 
 vron ef a uyd bwyt yr rei awlychant gwywn weusoed y dynyon. Odyna ar twr llundein y creir pren a 
 their keing arnaw. yr hwn atywylla wyneb yr holl ynys olet y deil. Yn erbyn hwnw y kyuyt gwynt y 
 dwyrein. Ac oe enwir why that ef y gribdeila ytryded geig. y dwy hagen atrigyo: a achubant le y 
 diwreidedic. hyny diewo y neill y Ball o amylder y deil. Odyna hagen y kymer vn Be y dwy. Ac adar 
 yteyrnasoed eithaf a gynheil. y wlatolyon adar ybyt argyweidawdyr. kans o ofynt y wascawt y collant eu 
 plant, yhwnnw y dynessa assen enwired. buan ygweitheur. Hesc hagen yn erbyn cribdeil y bleideu. yny 
 dydyeu hwnnw y Hoscant y deri yny llwy. Ac yg beige u y Bwyf y genir y mes. Mor hafren trwy seith 
 drwys y ret. Ac auon wysc trwy seith mis a gamer wa. Pyscawt honno auydant verw o wres. Ac onadunt 
 y creir nadred. yna yd oerhaa yneint baclwm. Ae dyffred iachwyawdyl auagant agheu. Bundein agwyn 
 agheu vgein mil. Ac auon temys asymudir yn waet. y kyflogwyr a elwir ar neithoryeu. Ac eu Beueni 
 aglywir ymynyd mynheu. 
 
 Teir fynawn agyuyt ogaer wynt. ffrydyeu y rei hynny ahollant y dayar yn teir ran. yneb a yffo o vn o 
 nadunt : o hir uuched yd aruera. Ac ny wrthrymir o gleuyt rac Haw. Ac yffo or eil : o aniffegedic 
 newyn yd abaBa. Ac yny wyneb ybyd aruthred a glassed. Ac yffo or tryded : o deissyuyt agheu yd 
 abaBa. Ac ny thric ygorff ymed : y rei auynhont gochel y veint tymhestyl honno. A lafuryant oe dirgelu 
 o amryualyon gwdedigaetheu. wrth hynny beth bynhac adottor arnadunt : furuf corff araB agymer arnaw. 
 kans dayar yn vein, mein yn pren. pren yn Budw. Bwdw yn dwfyr o bwrir yarnaw a ymchoel yn plwm. 
 yn hynny y dyrcheuir morvyn or Bwyn Bwyt. y rodi medeginyaeth o hynny. Gwedy prof ho honno pop 
 keluydyt. oe hanadyl ehun y sycha yfynhoneu argy wedawdyr. Odyna yn ydymiachao bitheu o iachwydawl 
 vedyglyn. ykymer yny deheu lwyn kelydon. Ac ny asseu hagen muroed Bundein. Pyle bynhac y kertha 
 hitheu : cameu brwnstanawl awna. y rei avygant o deu dyblyg flam, y mwc hwnnw a gyffry gwyr rodwm, 
 Ac auyd bwyt y rei dan y mor. O trueinon dagreuoed y Bithyr hitheu. Ac o aruthur diaspat y Beinw 
 yr ynys. honno alad y carw dec geig. y pedwar onadunt a arwedant coroneu eur. y chwech ereBl a. 
 ymchoelir yn kyrn buffleit. y rei y gyffroant teir ynys prydein oc eu hyscymyn sein. yna y Bychir Bwyn 
 
582 NODIADAU PERTHYNOL Í 
 
 danet. Ac yn dynawl lef gan ymtori y llefha. Dynessa gymry a gwâsc kyrnyw wrth dy ystíys. A 
 dywed y gaer wynt. y dayar ath lwnc. Symut eistedua yr lie y discyn y llogeu. Ac ymlynent yr aelodeu 
 ereill y pen. kans dyd a vryssya. yn yr hwn yd aballant y rei anudonyl am en pechodeu. Gwyder y 
 gwylan a argwedaha. ac ymryuaelder y rei hynny. Gwae yr anudonyl genedyL kans kaer ardyrchawc a 
 syrth oe achaws. Ac vn odeu auyd. Draenawc gwrthrwm o aualen a adeilha honno o newyd. wrth 
 arogleü y rei hynny yd ehedant adar amryualyon lwyneu. fford diruawr auyd yr llys. Ac owechant twr 
 y kedernheir. wrth hynny y kyghoruynha llundein. Ae muroed a achwannecca yn tri dyblyc. Temys 
 ae cylchyna o pop parth. A ehwedleu y gweithret hwnnw agerdant tros vynheu. yndi ycud y draenawc ÿ 
 auaeleu. a gwneuthur fford idaw dan y dayar. yn yr amser hwnnw y dywedant y mein. ar mor y kerdir 
 droetaw y freinc. a gyfygir ym byrr yspeit. y am y dwylan yd ymglywant ydynyon. Achedernyt yr ynys 
 ahwyheir yna y damllywychant dirgeledigyaeth y rnoroed. A freinc rac ofyn a ergrynä. Odyöa y kerda 
 ederyn o lwyn y kaladyr. yr hon agylchyna yr ynys dwy vlyned. O nossawl lexiein y geilw yr adar. 
 Aphop kenedyl yderyn agetymdeithocca idi. yndiwyíl y rei marwawl y ruthrant. Aholl grawn yr yt 
 alyncant. Odyna ydaw newyn yr popyl. yn ol ynewyn : girat agheu. Pan orffowysso y veint aghyfnerth 
 hono : y kyrch yr yscymun ederyn hono glyn galabes. Odyna yd ymdyrcheif y Yynyd. ym pen hwnnw y 
 planha dar. Ac yny cheigheu ygwna ynyfch. Tri wy adeidy yny nyth. or rei ybyd llewynawc. a bleid. 
 ac arth. y llewynawc alwnc y vam. Ac ynteu aarwed pen assen arnaw. wrth hynny yny bo kymyredic yr 
 aghyghyl yd aruthra y vrodyr. Ac y ffy hyt yn flandrys. Agwedy ykyffroont wynteu y baed yscithrawc. 
 yd ymchoelant o vrodwy ywnyth' dadleu. ar Uwynawc. pan el ynteu yr dadleu : yd ymwna yn varw. Ae 
 enwired ybaed agyffroha yny lie ykyrch ynteu y gelein. A phan del vch y pen. ywyth yny wyneb ae 
 lygeit. Sef awna yllwynawc heb ebryuegu ynotaedic vrat. Temhigaw y troet asseu ae diwreidaw oil oe 
 gorff. yd ysclyf ynteu y clust deheu yr llewynawc ae loscwrn gan neidaw draegeuyn. Ag yg gogoueu y 
 y mynyd yd ymdirgelha. wrth hynny ybaed twylledic ageis y bleid ar arth y eturyt idaw y golledigyon 
 aelodeu. y rei gwedy elhont yn dadleu a adawant deu traet achlustfalloscwrn. Ac orei hynny. gwneuthur 
 aelodeu hwch idaw. Darestwg awna ynteu y hynny. Ac arhos y edewit. yn hynny y discyn yllwynawc 
 or mynyd. Ac yd ymritha yn vleid. Amynet y gyffrwch awna ar baed. A c yn ystry wys ylyncu yn 
 gwbyl. Odyna yd ymritha yn vaed. A megys heb aelodeu y derhy y vrodyr. Ac eissoes gwedy delhont. 
 o deissyuynt deint y Had. Ac o pen y llew y coronheir. yn dydyeu hwnw y genir sarff a ymdywynnic y 
 agheu y rei marwawl. Ohyt ef ykylchyna llundein. Ac el heibaw alwnc. yr ych mynydawl agymer pen 
 bleid. ae danhed awynhaa yg werth mor haffren. Ef a gytymdeitha idaw kenueinoed yr alban achymry. 
 yr rei a sychaut auon temys gan y hyuet. yr assen a eilw bwch hir y varyf. ae furyf a symut, y llonhau 
 awna ymynydawl : yny bo galwedic y bleid. y tarw a ansoda y gyrn yndunt. Gwedy y madeuho hagen y 
 dywalder. y llwnc eu kic ac eu hescyrn. Ac ym pen oryan y lloscir. Gwirychyon y gynnen : asamudrr 
 yn eleirch. y rei anouyant yny sychdir megys yn yr auon. y pyscawt alyncant y pyscawt. Ar dynyon 
 y. 1. y dynyon. wrth heneint y rei dan vor awneir yn lleuifer. Ac wynteu a lunyant bredycheu dan y 
 mor. y llogeu asodant ac aryant nyt bychan a gynnullant. Eilweith yret auon temys. Ac yny bwynt 
 alwedigyon auonoed eithr teruyn ychanawl y kertha. y kaeroed nessaf agud. Ar mynyded y ar fford a 
 distryw. wrth hynny yrodir ffynhawn idaw lawn o vrat ac enwired. Ohonno y genir lladuaen aeilw a 
 gwyndyt ar ymladeu. kedernyt ylhvyneu, A gytunnha. Ac o elecheu y deheuwyr yd ymladant. Bran 
 a ehetta ygyt ar barcutanot. Achorfforoed y rei lladedic alwnc. A muroed kaerloyw y gwna y bwn y 
 nyth. Ac yny nyth y creir assen. hwnnw auag sarf maluarn. Ac yn llawer o wredycheu y kyffroha, yn 
 ybo kymeredic y teyrnwyalen : yd escyn goruchelder. Ac o aruthyr sein yd aruthra y wlat. yny dydyeu 
 y seinant y mynyded. Ac y dyspeilir y kymhydeu oc eu lwyneu. kans daw pryf tanawl yanadyl : yr hwn 
 alysc ygwyd yny bo gwrthladedic y gwlybwr Ohwnw y kerdant seith ychen kynyruedic o penneu bycheu. 
 O dryc wynt eu froeneu yllygrant y gwraged. Ac ygwnant yn priawt udunt. Ny wybyd y tat y priawt 
 vab. kans o deuawt aniueileit y rewydant. wrth hynny y daw kawr enwired : yr hwn a aruthra pawb o 
 lymder y lygeit. yn erbyn hwnnw ykyuyt dreic kaer wyragon. A hwnnw auydylya ydistryw. Gwedy 
 ybo ornest yrydunt y goruydir y y dreic. Ac o enwired y budugawl y kywarsegir. kans escynnu y dreic 
 awna. Ac yny bo diodedic y wise, yd ested ar y gefyn yn noeth. y dreic ae dwe ynteu ar oruchelder. yny 
 bo atgymeredic y loscwrn ; ae maed yn noeth. Eilweith yny atgymeredic y grym. y kawr hwnnw ae 
 kywarssagha achledyf. yny diwed ef a blygir y sarff dan yloscwrn. Ar gwenwinic a aballa. yn hoi hwnnw 
 ydaw baed tutneis : ac o greulawn lwybur ykywarsagha y bobyl. kaer loyw adyrcheif llew : yr hwn a 
 aflonyda o amryualyon ymladeu. Hwnnw asathyr dan y traet. ac o agoredigyon orchyruaneu yharuthra. 
 yny diwed ykywaethla yllew. Achefneu abonhedigyon a escyn. Odyna y daw tarw yr amrysson. A 
 llew a seren oe troet deheu. hwnnw a wrthlad trwy leeu dielw y teyrnas. y gyrn hagen atyrr muroed 
 kaer exon. llewynawc kaer dubal a adeila y llew. Ac ae treutha oil ae danhed. Neidyr kaer lincol a 
 damgylchyna yllewynawc. Ae kyndrycholder ylaweryon a nadred atystir o aruthyr whibanat. Odyna 
 ydymladant y dreigeu. Ar neill a vriw y llall. yr edeinawc y gywarsaga yr hon heb adaned. Ae gwen- 
 wynic ewined aweisc yny genoed. Ereill adeuant yr ymlad : Ac arall alad hwnnw. y pymet a nessa yr 
 lladedigyon. Ar neill o agheuoed amryual a vriw. Odyna yd escyn kef en vn achledyf. Ac y gwahan y 
 pen ywrth y gorff. yny bo diogedic ywisc : ydescyn arall ae deheu. ac ae bwrw ar assaw. hwnnw a 
 orchyfyca y noeth pryt na allei dim yn wiscedic. ylleill aboenha y ar eu gefyn. Ac yg cryuder y teyrnas 
 ykymhelL Teir pymp ran adwc yn vn. Ac ehun auyd arglwyd ar y pobyl. kawr a echtywynnyeca o 
 vywn liw. Ae pobyl wen aulodeuha. Tegycheu adiwreida y tywyssogyon a darystygedigyon a kynnyda 
 y>.anniueileit mor. yna y dwyrhaa y llew. kwydedic o dynawl greu. dan hwnnw ydodir iachwyawdyl yn 
 yt. yr hwn tra lauuryho y bryt : y gywarsegir o gan hwnnw. y rei hynny ahedycha kerbyt kaer efrawc. 
 yr hwn adyweit : escynet y kerbyt. yny bo gwrthladedic arglwyd. yno vo noeth y cledyf : ygogy\iedeu y 
 dwyrein. Ac oleu y olwyneu aleinw o waet. Odyna y byd pyscawt yny mor. yr hwn atalwedic o chibanat 
 neidyr agyttya ac ef. Odyna y genir tritharw echtewynedic y rei a ymchoelir ywyd gwedy eu treulhont 
 eu ponieyd. yn gyntaf a arwed ffrowyll gwenwynic. Ac y wrth y ganedic wedy ef y trossa y geuyn. 
 Dwyn y frowyll ygantaw alafuryant wynteu. A ygan yr eithaf ydagreiffyr. ymchoelut pop eilwers eu 
 hwynebeu hyny vwryant dychymic wherthin y hwnnw y dynessa diwyÜawdyr yr alban. yr hwn yd 
 ymdywynnic ysang traegefyn. hwnnw a orffowys o ymdiwyllat y dayar wrth ymechtywynnu or ydyeu. 
 allafuryaw awna ysarff y eUwg gwenwyn val na chefit llysyeu yn yr hydeu. O agheuolyon a peris y diffyc 
 y popyl. A muroed y keyryd a diffeithir. kaer loyw arodir y vedeginyaeth. yr hon agyfragawt merch 
 vaeth y neb a ffrowylla. kans mantais medeginyaeth a arwed. ar ynys ar vyrder a atnewydir. Odyna deu 
 amlynant y teyrnwyalen. yr rei y gwascarwys y dreic cornaw. Odyna y daw arall yn hay yd. Ae 
 marchocca sarff a ehetto. ynybo noeth y gefyn. Ac ogylch eu losgwrn y kyffry y moroed. Oe lef ef y 
 kyffroant ofyn eilweith. O symudigyon aeruaeu y darystwg echwyn. Dywalder hagen aneuestl mor 
 aracryma. Odyna y daw neb vn yntinpan athelyn. Ac a glerhaa dywalder y llew. wrth hynny yd 
 
ËËUT TYSÍLÎO a BRUT g. ab arîhüë. 583 
 
 hedychaht geüedloed y teyrnas. ar Hew ar vantawl y galwant. yny gyfleedic eistedua y llauurya y 
 dyrchauel y dwylaw hagen a ystyn ar yr alban. wrth hynny y tristaant kymhydeu y gogled. a drysseu y 
 tenileu aagori. y serenaẁl uleid ahebrwg toruoed. Ac oachaws ef : kerny w arwym. y hwtinw ygwrth* 
 wynepa marchawc ynny kerbyt. yr hwn asymut ypobyl yn vaen coet. wrth hynny yd anreitha y kym* 
 hydeu. Ac ygwaelawt haf ren y syrthÿr y pen. Dyn a daniblygir y gan lew. by w alluchädeu eue a dalla y 
 rei a edrychont. yr aryant awynba yny gylch» Ac amryuaìyon pressuíeü áulinhft. ynÿ botrossedeic ygwin 
 y medwant y rei marwawl. ynybo ybryüygedic y nef; y edrychant ar ÿdftyar. ÿ syr ädwci ygantunt eU 
 drych. Aí gnotaediö rydetí awäscärant. ÿny dirlly ou had yrei hyrtny í ylloscant yr ydeu. A gwlybwr 
 ykyfrsagyedie aneckeih y gwreid arkageu aymchoelant ychwym A newydder ygweitbret auyd anryved* 
 awt. Echtywynnedigrwyd mercurius awanha. Ac aruthred uyd yr neb ae hedrycho. Stalbon asymut 
 taryan arcadio. Penfestyn mars aelw venus. Penfestyn mars aWna gwascawt. Kyndared mercurius 
 
 agyrcha y rwymynau t Orion bayarnawl asymut y gledyf. y mor a vlinha yr wybr. Jubit' a gyrcha 
 
 y ganhataedigýon lwybreu. A venus a edeu y gossodedigyon lecyeu. Kyghoruyn sadwrn seren a dygwyd. 
 Ac o grwm gryman yllad y rei marwawl. Deu whech y rif ty y syr a g\vyn kerdet. y letywyr. Gemini 
 aebryuygant eu gnotaedigyon damgylchyneu. Ar kelwrn a alwant yr ffynhoneu. Mantaw y punt â 
 dobynya yg kam. hyny dotto y mabaren ygrymyon gyrn ydanaw. lloscwrn y sarff a greha lluchedeneu. Ar 
 cranc a amrysson ar heul. y wyry a escyn keuyn y seythyd. athywyllu awnant gwerynolyon vlodeuoed. 
 Redec y lleuat agynhyrua zodiacum. Ac yg cwynuan ydymtorrant peliades. Nyt ymcboel neb o wasan- 
 aeth ianus : namyn yny bo kayat y drws. yr ymgelant y gogoueu adrianus. yndyrnawt y paladyr y kyuod- 
 ant y moroed. Alludu y rei hen a atnewyda. y gwynhoed a ymtorrant o nat chwyth' draeth. Ac awnant 
 sein y rwg y syr. B. 
 
 427 Ac yna gwedy daruot y vyrdin traethu or anodun profwydolyaeth hynny. ryuedu awnaeth pawb yn 
 uawr or ae gwarandawssei meint gordyfynder ysynwyr ae doethineb. Ac yn vwy. no neb. moli aoruc 
 gwrtheyrn gordyfynder y synhwyr ae wybot ae doethinab kany chlywssei ef yny oes ac nas gwelsei adywettei 
 y ryw doethinab hwnnw. ac wrth hynny erchi aoruc y vyrdin menegi idaw y diwed ae dyccei os gwypei. B. 
 
 428 Ac yna ydywawt myrdin. ffo heb ef rac tan meibyon custennin os gelly. kans yr awr hon y maent y 
 paratoi eu llogeu. y maent yn ymadaw yr awr hon athraeth llydaw. yr awr hon y maent yn lledu ett 
 hwyleu ar ymor yn kyrchu y ynys prydein. ymgyrchu a wnant a chenedyl saesson. wynt awerescynant y 
 pobyl yscymun. Ac eissoes yn gynt no dim ohynny wynt ath loscant ti y my wn twr. kans oth drwc ti y 
 bredycheist eu tat wy. Ac y gohodeist kenedyl saeson yr ynys yr keisaw nerth y gantunt. Ac wynteu 
 adoethant yn poen ittL kans deu agheu ysyd yth ogyuadaw. Ac nyt hawd yt wybot py vn gyntaf a 
 ochely onadunt. kans or neill parth it y mae y saesson yn gwerescin dy gyuoeth. Ac yn llauuryaw y 
 geissaw dy agheu. Ac or parth arall y mae y deu vroder emreys wledic. ac uthur pen dragon y llauuryaw 
 y geissaw dial agheu eu tat arnat. Ac wrth hynny keis le y ffo os gelly. kans auory y deuant y traeth 
 twtneis yr tir. wynt a gochant wynebeu y saesson oc eu gwaet. Agwedy y llader hengyst : y coronheir 
 emreys wledic. Emreys ahedycha y gwladoed. Ac atnewydha yr eglwysseu. Ac or diwed y lledir 
 agwenwyn. Ac yny ol ynteu y coronheir vthur pen di-eic y vrawt. Ac eissoes a gwenwyn ybyrrheir y 
 diwed ynteu. kymeint a hynny vyd brat dy saesson ti. y rei hynny baed kernyw ae llwnc. Sef oed hwnnw 
 Arthur. B. 
 
 429 Aphan yttoed ydyd trannoeth yn golehau : y doeth emreys wledic. ac vthur pen dragon a deg mil o 
 varchogyon aruawc olydaw gantunt y tir ynys prydein. Tref yn tadoed ni. B. 
 
 439 Ac yna pan glywspwyt y chwedel hwnw yn honneit ymgynnullaw awnaeth y brytanyeit o pob lie oc 
 yd oydynt wascaredic. A dyuot yn toruoed gan diruawr lewenyd o glybot dyuot eu kiwtawtwyr attadunt. 
 A gwedy dyuot pawb ygyt or yscolheigyon ar llygyon. kyssegru emreys awnaethant yn vrenhin. Ac yn 
 herwyd eu kynheuawt gwrhau idaw. Ac mal yd oed pawb yn annoc my net am ben y saesson. Sef aoruc 
 emreis annot hynny darffei idaw yn gyntaf gaffael gwrtheyrn. kans kymeint oed y lit o achaws y brat a 
 rywnathoed wrtheyrn yw tat ef. Ac nat oed well gantaw wneuthur dim or awnelei no phedyaw ony chaffei 
 yn gyntaf dial y lit ar wrtheyrn. Ac wrth hynny ymchoelut a oruc parth ac ymyleu kymry. Achyrchu 
 kastell goronwy y lie yffoassei wrtheyrn idaw y geissaw diogelwch. Sef He yd. oed hwnnw yrgig ar Ian 
 gwy auon ymynyd clorach. A chwedy dyuot emreis hyt yno coffau a wnaeth y brat awnathod wrtheyrn 
 yw tat ae wrawt. A dywedut wrth eidol iarell caer loyw. Edrychti tywysawc bonhedic yn graf adeiladeu 
 y kaer ar kastell. Ac atybygy ti a allant hwy diffryt gwrtheyrn racgoffi megys nachaff wyf gudyaw blaen- 
 llymder vyg cledyf yndaw. kan haedwys ef agheu megys y gwdosti. Kans yn gyntaf y bredychwys ef wy 
 tat i y gwr a rythawys y wlat. ac ynteu ygan ormes yffichteit. Achwedy hynny ybredychwys constans 
 vy mrawt. Ac or diwed gwedy y vot ehun yn vrenhin yduc estrawn genedyl saesson paganyeit. y geissaw 
 distryw y kiwtawtwyr. Ac y tybygyti yvot yn cadw fydlonder y mineu. Ac eissoes heb ef megys y 
 canhadawd duw : neu rysyrthwys ehun yny magyl a ranwys y rei gwiryon. kans pan wybu y saesson y 
 enwired ef. wynt ae byrryassant ef oe vrenhinyaeth. yr hyn nyt reit y neb y gwynyaw. kans euo yn ys- 
 cymun a wahodes pobyl yscymun attaw. Ac a due tref eu tateu rac y dylyèdogyon. Ef a anreithwys y 
 wlat frwythlawn. Ac y distrywyawd yr eglwysseu ar gristynogaeth or mor y gilyd hayach. Ac wrth 
 hynny y kiwtawtwyr dylyedawc. dielwch arnaw yn wrawl trwy yr hwn y cawssoch y sawl drwc hwn. Ac 
 odyna ymhoelwn yn harueu yn an gelynyon. Arythawn ygwlat ygan en gormes. Ac yn diannot dechreu 
 ymlad ar kastell trwy pop keluydyt. A gwedy na dygrynoes udunt wy dim o hynny. Dodi tan yndaw. 
 Ac yna y lloscet y kastell a gwrtheyrn yndaw. B. 
 
 ■*i a gwedy clybot or saesson hynny ofynhau awnaethont. kan clwyssynt nat oed neb a allei ymerbyneit 
 ac "emreis na gwrthwynebu idaw. Ac ygyt ahynny hael oed am rodyon. Agwastat mewn dywyawl was- 
 anaeth a hynaws ym pop peth. A thros pen pob peth karu gwirioned a chassau celwyd. kadarn oed a 
 dewr ar y troet. a chadarnach ar varch. Doeth oed yn tywyssaw llu ac yny Uywyaw. A hyt tra yttoed 
 yn llywawdyr o ryv deuodeu hyny yd ehedei y glot ar hyt ynys prydein. Ac wrth hynny sef aoruc y 
 saesson mynet yn gwbyl hyt y parth draw y humur. Ac yno kadarhau y kestyll ar kaerod ar dinassoed 
 arnadunt. kans y wlat honno a oed megys kedernyt y estrawn genedloed pan delynt y ffichteit ar yscotyeit 
 ar saesson ar llychlynwyr. yno y discynynt yrtìraco gedernyt y lie hwnnw yd anreithynt y gwladoed ac 
 y lledynt y kiwtawtwyr. B. 
 
 432 Ac yna gwedy klybot o emreis ryffo y saesson hyt yno ehofnach uu ynteu gan tebygu kaffael goruot 
 arnadunt. A gwedy kynnullaw y llu mwyaf aallwys ygaffael. kychwyn a oruc parth ar gogled yn ol y 
 saesson. A phan yttoed yn kerdet ar traws y gwladoed. Sef gwelei wynt gwedy eu llosci ae anreithaw. 
 allad y kiwta w t wy r. A doluryaw aoruc yn vawr or achaws hwnnw. Ac yn vwyaf oil o achaws rydistryw 
 yr eglwysseu hyt y dayar. Ac adaw aoruc ynteu gwneuthur yr eglwysseu o newyd oil os duw a rodei 
 idaw y uudugolyaeth ual yd oed yny obeithaw. B. 
 
 433 Ac yna pan gigleu hengyst vot emreis ae lu yn dyuot galw y lewder attaw aoruc ac annoc y getym- 
 
5£4 NODI AD AU PERTH YNOL I 
 
 deithon y seuyll ac y ymlad yn wrawl yn erbyn emreis. A dywedut nat oed gantaw namyn deg mil ó 
 varchogyon llydaw nydodei ynteu vessur ar wyr yr ynys. kans mynych y goruuassei ef wynt. Ac wrth 
 hynny yd adawei ef y uudugolyaeth yw getymdeithon. kans mwy oed y niuer noc vn y brytanyeit. Sef 
 oed y rif deu can mil o Avyr aruawc. Agwedy daruot y hengyst gyrru grym ac ewych yny wyr cychwyn a 
 oruc yn erbyn emreis wledic yr lie a elwit maes beli. y wneuthur kyrch deissyut ar y brytanyeit y eu 
 keissj r aw yn ambarawt aghweir. B. 
 
 414 Ac eissyoes trwy nerth duw ny ymgelawd hynny rac emreis. ac yr bynny ny ocbelawd ef y maes 
 eitbyr pan welas y elynyon llunyaethu y lu awnaetb yn vedinoed. Ac yna y dodes ef teir bydin o varch- 
 ogyon llydaw gyt ac ef ebun ar neilltu ar rei ereill oil ym plitb gwyr yr ynys yny bydinoed. Ac y gossodet 
 gwyr dyvet gan eu ystlys. a gwyr gwyned ycoet keir Haw. Sef acbaws oed bynny os fo awnelei y saesson 
 mal y bei wyr emreis yny berbynyeit ny lie y ffoynt. Ac yna dynessau a oruc eidol iarll kaer loyw ar y 
 brenhin a djrwedut wrtbaw. arglwyd beb ef digawn oed genyfi o bodyl kaff ael vn dyd y ymgyuaruot a hen- 
 gyst a gatuyd ef a syrtbei y neill obonom rac y gilyd tra vydem yn ymfust cledyfeu. kans kof yw genyfi y 
 brat awnaetb ef y dyd y doetbom ar uessur tagnouedu rom ac wynt. Ac y lladassant ar kylleill biryon tir 
 vgein wyr a pbedwar can wr beb dianc neb onyt uu a damweinwys ym gaffael trossawl ac o bwnnw yd 
 dymdiffereis ac ydeutbym yn vyw ywrtbtunt. a bynny oil o ieirll a barwneit a marcbogyon vrdawl. a byd 
 yd oed eidol yn dywedut bynny yd oed emreis yn annoc y lu ac y dodi y boll obeith ar duw. Ac odyna 
 yn lew ac y wycbyr kyrcbu eu gelynyon ac ymlad tors eu gwlat. a tbref eu tateu. B. 
 
 435 Ac or partb arall yd oed bengyst yn bydinaw y lu. ac ny dyleu. ac yn kerdet o vydin y gilyd yn 
 annoc glewder yndunt. Ac or diwed gwedy eu bot yn parawt o pop parth: ymgyrcbu awnaethant. Ac 
 yny lie ellwg creu a gwaet yn drallawt o pop partb. Ac yna yd oed emreis yn annoc y gristynogyon. Ac 
 or partb arall yd oed bengyst yn annoc y paganyeit ynteu. Atbra yttodynt wy velly. yd oed eidol ynteu 
 yn ymgeis a bengyst. Ac eissoes nys cauas yna. kans pan welas bengyst y bryttanyeit yn goruot. Ar 
 saesson yn plygu. Sef awnaetbant kymryt eu ffo. Acbyrcbu kaer gynan. Ac eu berlit eissoes aoruc 
 emreis udunt. Apban welas bengyst bot emreis yny erbt. nyt aetb ynteu yr kastell. megys y dyrpar- 
 assaei. namyn bydinaw y lu eilweitb. ac ymcboelut ar emreis. kan gwydyat na allei gynbal y kasteU rac- 
 daw kyt as kyissei. Ac wrtb bynny y dodes y boll obeitb ae amdiffyn yny wayw ae gledyf ae taryan. Ac 
 yna bydinaw aoruc emreis y lu o newyd. A decbreu gwycbyr ymlad awnaetbant. Ac yna elchwyl yd 
 ellygwyt creu a gwaet o pop partb. ac ybu aerua diruawr y meint. hyny gyffroei y rei byw ar bt achyn- 
 dared. gan gwynuan y rei marwawl bratbedic. Ac or diwed y saesson a oruuassynt pei nar delei vydin o 
 varcbogyon llydaw ar ossodyssyt ar neilltu. mal y gwnatboedit yn yr ymlad kyntaf. A pban doetb y 
 vydin bono y pylwys y saesson. ac y kilyassant. Ac oureid yd ymgjmnullassant gwedy hynny. Ac ymplith 
 bynny eissoes yd oed eidol ae boll vryt yn ymgeissaw a bengyst y ymwybot ac ef. B. 
 
 435 Ac eissoes or diwed val yd oed y bydinoed yn ymfust. ac yn ymgymynu bbtb dra cbymysc. yd ym- 
 gauas eidol a bengyst ygyt. ac ymgyuogi ar cledyfeu awnaethant. yna y gellit gwelet deu yraladwr yn 
 ragori rac pawb. Yna y gwelit y tanllychar yn esceinaw or arueu ygantunt megys myllt ymlaen taran. 
 A hir y buant yn ymlad beb wbot pwy aorffei. Ac ual ydoydynt uelly. nachaf gorleis iarll kernyw yn 
 dyuot ar vydin yd oed yny llywyaw. Ac yn gwascaru y elynyon yn diannot. A pban welas eidol bynny. 
 kymryt bengyst a oruc berwyd barfle y penfestyn ac arueru oe boll nertboed. Ae tynnu gantaw byt ym 
 perued kedernyt y gytuarcbogyon ebun. Agwedy y dyuot byt yno : gan orucbel lef y dywot val byn. 
 Awyrda beb ef a eilenwis vyn damunet. kj^warssegwcb y bratwyr twyllwyr. kans yn awcb Haw y mae y 
 uudugolyaetb ar goruot. Pan oruuwyt ar bengyst. O bynny allan bwrw y saesson oc eu Had ac eu daly 
 awnaetbant byny gawssant y uudugolyaeth. B. 
 
 437 Ac ar bynny gwascaru awnaethant y saesson. ac adaw y maes yn dybryt. A ffo pawb o nadunt 
 megys y harwedei y tyghetuen. rei yr koydyd. ereill yr kestyll. ereill y eu Uogeu. Ac yna yd aetb octa 
 mab hengyst a ran uwyaf or llu gantaw hyt yg kaer essulwc, Ac ossa y geuynderw a ran arall or niuer a 
 ffoes hyt yg kaer alclut. A chadarnhau y dinassoed hynny awnaethant o lawer o varchogyon aruawc. Ac 
 aruaethu eu kynhal ra emreis ar brytanyeit. B. 
 
 «a Agwedy kaffel o emreis y uudugolyaeth honno. yd aetb hyt yg kaer kynan. Ac yno y bu y gorffywya 
 ridieu. Ac yn hynny o yspeit yd erchis emreis gladu y gwyr lladedic a gwneuthur medeginyaeth wrth y 
 trei brathedic. A gorffywys y rei blin lludedic. B. 
 
 439 Ac odyna galw attaw y wyrda. ac ymgygbor ac wynt beth awnelit am bengyst. Ac ymplith hyny 
 owyrda yr dothoed. Eidal escob kaer loyw. gwr prud doetb crefydus. A pban welas. eidal hengyst yn 
 seuyll rac bron y brenbin. decbreu yr ymadrawd hwn. Arglwydi beb ef. pei barnewchi oil ellwg hengyst 
 mubunan ae lladwn ef. gan erbt agreiff a dysc samuel proffwyt am agag vrenhin amalec a oed yny garchar 
 ac yny vedyant. Sef aoruc briwaw yn dryileu man. gan dywedut val byn. Megys ygwnaethost ti mameu 
 ymdiueit oc eu meibyon. velly ygwnaf inheu dy vam titheu yn ymdiuat ohonot titheu ymplith y gwraged. 
 A gwnewch chitheu uelly y bwnnw yr hwn a ymdyngoses yn eil agac yn an plith ninheu. Ac yna y 
 kymyrth eidol iarll kaer loyw hengyst. ac y aetb ac ef dieitbyr y gaer. ac y lladawd y ben. Ac yna mal 
 yd oded waredoccaf y emreis or gwyr. erchi aoruc cladu hengyst. a gwneuthur cruc mawr or dayar ar y 
 warthaf. mal yd oed deuawt gan y paganyeit cladu eu meirw. B. 
 
 440 Ac odyna kycbwyn awnaetb emreis ae lu parth a chaer efrawc. y ymlad ac octa mab hengyst. A 
 gwedy dyuot yno kylchynu a oruc y gaer\ a decbreu ymlad a hi. A gwedy gwelet o octa na allei gynbal 
 y gaer rac emreis. Sef ykauas yny gyghor ef ae henafgwyr kymryt kadwyneu yn eu dwylaw. A dodi 
 tywawt yn eu penneu yn lie kymun udunt. A mynet yn ewyllys y brenbin. gan dywedut yr ymydrawd 
 hwn. Gorchyuynedic ynt au dwyeu ni. Ac ny phedrusswn ni bot dy duw ti y gwledychu. yr hwn yssyd 
 y kymhell y s'awl uohedigyon hyn byn y dyuot yth ewyllys ti yny wed hon. Ac wrth hynny kymer ti y 
 gadwyn hon. Ac o yny myn ty trugared ti wneuthur amgen nohynny. rwym ti ni a honno. A gwna y 
 dihenyd a vynhych o honam, Ac wrth bynny kyffroi ar warder a thrugared awnaetb y brenhin. Ac 
 erchi kymryt kyghor ymdanadunt. A gwedy rodi o pawb o nadunt amryuaylon gyghoreu. kyuodi awnaeth 
 eidal escob kaer loyw. atheruynu ar eu hymadrodyon val hyn. A gabionitte adoethant oc eu bod y erchi 
 trugared y pobyl yr israel. Ac wynt ae cawssant. Ac wrth hynny na vydwn waeth ninheu a ni yn grist- 
 ynogyon : noc wynt yn idewon. rodwn vdunt trugared. llydan ac yhalaeth yw ynnys prydein. Allawer ysyd 
 yndiffeith heb neb ny chyuanhedu. Dan arwein. tragywydawl geithiwet y danam ninheu. Ac ar hynny 
 y trigwyt. Ac yna o agreiff octa y doetb osa ar saeson ereill a ff oasynt gyt ac ef : y geisaw trugared. Ac 
 wynt ae kawsant. Ac yna y rodet udunt y gwladoed ykylch ysgotlond. Ac y kadranhawyt kygreir ac 
 wynt. B. 
 
 441 A gwedy goruot o emreis ar y saeson. galw aoruc attaw y tywysogyon. ar ieirll. ar barwnyeit. ar 
 marchogyon urdawl. ar escyb. ar abadeu. ar yscoleigon y teyrnas hyt yg kaer efrawc. Agorchymyn udunt 
 adnewydu yr eglwyseu y rei rydaroed yr saeson eu distryw. Ac yna y kymyrth y brenhin ar y gost ehun 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR. 585 
 
 atnewydhaU yr eglwyseu or a vei archescopty ac escobty trwy y gyuoeth. Ac ympen y pymthecuet 'dyd 
 gwedy gosot seiri a gweithwyr wrtli yr eglwyseu. y kychwynnwys y brenhin parth a Rundein : y. lie nyt 
 arbetasei y saeson o dim. A chytdoluryaw ac wynt a oruc y brenhin. Ac erchi udunt atnewydu y dinas. 
 ar gaer. ac eu eglwyseu. Ac yna y mynwys y brenhin y kyfreitheu a oedynt yn kyscu trw lawer o amser 
 gan eturyt yr plant dylyet eu rieni ar golly synt hir yspeit. Aholl hynni y brenhin a oed yg kylch atnew- 
 ydhau y kyfreitheu y teyrnas. A gwneuthur yr eglwyseu. a chadw gwiryoned. B. 
 
 fc % 44S Ac odyna yd aeth parth a chaerwynt. y lunyaethu yno megys ylìeoed ereill. Ac odyno yd aeth 
 parth ar uanachloc a oed kerllaw kaer geradawc. yr hon aelwir salsburi. y edrych y lie yrlladassit ytywys- 
 ogyon ar ieirll ar barwnyeit trwy vrat yr yscymun hengyst. yno yd oed vanachlawc athrychant mynach o 
 gwuent yndi ymynyd ambri. Sef oed yr ambri hwnnw : y seilawdyr kyntaf a uu yr uynachloc. A gwedy 
 gwelet or brenhin ylle yd oed ygwyrda hynny yngorffowis kyffroi ar warder awnaeth y brenhin. Ac ellwg 
 ydagreu ac wylaw. A medylyaw a oruc gwneuthur y lie hwnnw yn anrydedus. kans barnedic oed gantaw 
 bot yn teilwg o volyant ac ardurn tragy wydawl y tywarchen yd oed ysawl tywysogyon dylyedogyon hynny 
 yn gorffywys gwedy eu rylad yn wiryon yn amdiffyn tref eu tat. ac eu rydit. B. 
 
 44: * Ac yna y dyuynwyt ar emreis holl seiri pren a mein or gaff at yny teyrnas. Ac yd erchit udunt oc eu 
 hoU ethrylith ac eu kywreinrwyd dychymygu gweith enrydedus wch pen y gwyr hynny. Ac a parahei 
 yntragywydawl. y gadw koff a molyant y gwyrda hynny hyt dyd brawt. A gwedy pallu eu hethrylith y 
 pawb o nadunt. Ac na wydynt beth awneynt. dynesau a oruc traraor archescob kaer Hi on. ar y brenhin. 
 adywedut wrthaw val hyn. Arglwyd vrenhin heb ef ossit neb aallo dechymygu y ryw weith adywedy di. 
 myrdin vard gwrtheyrn a dichawn y dechymygu oe ethrylith ae gywreinrwyd. kanyt oes yth teyrnas dyn 
 uvy y ethrylith ae gywreinrwyd noc ef . Ac yn gyndrychawl a racllaw. ac oe y ymadrawd. ac oe weithret. 
 Ac wrth hynny heb ef . Arch y deuynnu attat. a gorchymyn idaw arueru oc eu ethrylith hyt pan vo 
 drwydaw ef. y kwplaer y gweithret ysyd yth vryt y wneuthur. B. 
 
 444 Ac yna yd anuonet kenhadeu ygeissaw myrdin wrth y dwyn ar y brenhin py le bynhac ae keffit. A 
 gwedy crwydraw Rawer oleoed onadunt. wynt ae kawssant ef yg wlat euas. ar Ian ffynawn galabes. kans 
 yno y gnotaei genniweir. A gwedy eu menegi idaw eu negys : wynt ae duciant ef gantunt hyt ar y 
 brenhin. Ae aruoH yn llawen aoruc y brenhin idaw. Ac erchi idaw datganu yr brenhin daroganeu a 
 delynt rac Raw. kans digryf oed gantaw warandaw petheu enryued. B. 
 
 445 Ac yna y dywawt myrdin. nat oed iawn traethu o ryw betheu hynny drwy pan y kymhellei aghenreit. 
 kans bei' as dywetwn. i. yn amser ny bei reit wrthaw : tewi awnaei yr yspryt yssyd ym dangos. i. a ff o y 
 wrthyf awnaei pan vei reitia vrtho. B. 
 
 446 Ac wrth hynny ny cheisswys y brenhin y uolestu nae gymell oe anvod y dywedut daroganeu. Gofyn 
 awnaeth emreis pei i mod y gwnaei datgan y gweith yd oed yn mynnu y wneuthur. Ac yna y dywawt 
 myrdin. Arglwyd heb ef. o mynny ti canhiatau bedrawt y gwyrda hyn o dragy wydawl weithret. anuon 
 hyt yn iwerdon. y gyrchu kor y kewri yssyd ym mynyd kilara. Ar gweith yssyd yno. nyt oes yn yr oes 
 hon a alio manegi ony bai ethrylith mawr ai harwedei. kans kymeint ynt y mein ac na cheffit kedernyt 
 na dewred aaRei dim wrthunt. Ar mein hynny pei bydynt yma yny wed y maent yno gwedy eu gossot 
 ygkylch y vedrawt. wynt a seuynt yno yn dragywydawl. B. 
 
 447 Ac yna sef aoruc emreis chwerthin. a dywedut val hyn. py ansawd eb ef y gellir dwyn mein kymeint 
 ar rei hynny. ac kynbellet a hwnnw. ac na cheffit yn ynys prydein cedernyt a ellit gwneuthur y gweith 
 hwnnw onadunt. Ac yna y dywawt myrdin. Arglwyd heb ef. na chyffroa ti ar werthin yn orwac yr 
 hyn. kanyt yr gwatwar na gorwacter y dywetis yr ymadrawd hwn. kans kymyscedic rinwedawl ytynt y 
 mein hynny a iach wydawl. Ac adas y amryual vedeginyaetheu. Ar kewri gynt ae ryduc yno wynt pan 
 yttoedynt yn presswylaw iwerdon. Sef achaws oed hynny : pan delhei heint neu gleuyt ar un onadunt. 
 sef y gwneit enein yg kymherued pedryual y mein. Ac y golchynt y mein. ac y byrrit ymywn yr enein. 
 ac yny dwfyr rinwedawl hwnnw y kaffei y claf iechyt o pob heint or a vei arnaw. Ac odyna y kymyscit 
 Rysseu ar dwfyr hwnnw. Ac a hwnnw y iecheit gwelioed y rei brathedic. kanyt oed yno un maen heb 
 vedeginiaeth rinwedawl arnaw. B. 
 
 448 a. gwedy klybot or brytanyeit bot y ryw rinwedeu hynny ar y mein. wynt a gawssant yn eu kyghor 
 kyrchu y mein. Ac ymlad a gwyr iwerdon ocheissyn eu Rudy as. Ac yna yd etholet vthyr bendragon 
 brawt y brenhin. A phymthec mil o wyr aruawc ygyt ac ef y vynet yr negys honno. A myrdin ygyt ac 
 wynt. hyt pan vei trwy y dysc ef ae ethryRth y cwpleit y neges. B. 
 
 449 Ac yn yr amser hwnnw yd oed gillamwri yn vrenhin yn iwerdon. Gwas ieuanc enryued y volyant ae 
 glot. Aphan gigleu y gwr hwnw rydyuot y brytanyeit yw wlat. kynnullaw llu mawr awnaeth a dyuot yn 
 eu herbyn. Ac eissoes pan wybu achossyon eu dyuodedigyaeth. Sef awnaeth chwerthin. A dywedut 
 wrth y gytymdeithon val hyn. Awyrda neb ef . nyt ryued genyfi gallu o genedyl lesc anreithaw ynys 
 pdein rac eu henuyttet. ac eu symlet. kans pwy agigleu eiroet gynt y ryw enuydrwyd *hwn. py achaws 
 tybygwchi. ybei well mein iwerdon. no mein ynys pdein pan doynt y gymhell kenedyl iwerdon y ymlad 
 yn eu herbyn o achaws y kerric hynny. Gwiscwch ymdanawch heb ef gwiscwch. ac ymledwch dros awch 
 gwlat. Ac ymdiffynwch cor y kewri. kans a miui yn vyw ny chaffant wy vn grenyn o hadunt. A phan 
 welas vthur y gwydyl yn parawt y ymlad ac wynt. Sef awnaeth ynteu yndiannot eu kyrchu wynt yny 
 doedynt parawt y bydinoed. A heb hayach ohir goruot or brytanyeit. allad y gwydyl. a chymeR giRamwri 
 ar ffo. y doeth y brytanyeit hyt ymynyd kRara. y Re yd oed y mein. Dalen ar goll yma. B. 
 
 450 Ac yna y kymhellwyt pascen ar ffo. ynteu ny lauuryws ef yna kyrchu germania. namyn trossi y 
 hwyleu tu ac iwerdon. Ac yna y erbynnwys GiRamwri ef yn enrededus. Agwedy datganu y trueni o 
 honaw. Truanhau aoruc gillamwri wrthaw. Ac adaw nerth idaw. Achwynaw wrthaw ynteu y serhahet 
 a gawssei ynteu gan vthyr pendragon. pan doeth y gyrchu cor y kewri y treis y arnaw. Ac wrth hynny 
 ymaruoR awnaethant ar dyuot ygyt y ynys prydein y geissaw y gorescyn ar tor ymrys wledic. A gwedy 
 Dot eu Rogeu yn parawt. kychwyn awuaethant parth ac ynys prydein. A dyuot y vynyw y tir. B. 
 
 451 A phan gigleu emreis hynny. Sef awnaeth anuon vthyr pendragon ac amylder o wyr aruawc hyt yg 
 kymry wrth ymlad ac wynt. kans kleuychu awnathoed emreis o wrthrwm gleuyt. mal na aRei dyuot yr 
 Rud. B. 
 
 452 A phan gigleu y gelynyon hynny Rawenhau awnaethant yn vawr o tebygu bot yn hawd vdunt gorescyn 
 yr ynys or achaws hwnnw. A hyt tra yttoed y godwrd hwnnw ar murmur yny llu dynessau aoruc or 
 saesson a elwit eoppa ar pascen vab gwrtheyrn. A dywedut wrthaw val hyn. Py veint oda heb ef a 
 rodut ti yr neb alathei emreis. Ac y dywawt pascen wrth eoppa. Dioer. heb ef. pei kaffwn y dyn a allei 
 wneuthur a dywedy ti. mi a rodwn idaw teir mil o punneu aryant. am karyat tra vydwn vyw a gaffei. 
 Ac ygyt a hynny os tynghetuen a vei y minneu aruer or goron yn yr ynys hon. mi ae gwnawn yn iarll 
 kyuoethawc. a hynny trwy aruoll a garnhawn. B. 
 
 453 Ac yna y dywawt eoppa wrth pascen. miui a dysceis iechyt y brytanyeit. a mi a wn eu moes ac eu 
 
586 NÔDÍADAU PÈftTHYttOL î 
 
 deuawt. Ac ygyt a hynny kyfrwys wyf ygkeluydyt medeginyaeth. Ac wrth hynny o cliywiri ti imi yi? 
 hyn ydwyt yny adaw. mineu a dywedaf vy mot yn vrytwn kristawn. aö yn vedyc. Ac velly mi agaffaf 
 vynet rac bron y brenhin. Ac gwedy delwyf yno mi a rodafi idaw diawt trwy yr hon y bo marw yny lie. 
 Ac val y bo haws ym heuyt gaffel mynët hyt y lie y bo y brenhin. mi aeillaf vyn pen am baryf. A y 
 dywedaf wy mot yn vanach. ac yn gyuarwyt yinpop keluydyt medeginyaeth. B. 
 
 4M A gwedy daruot vdunt ymgydernhaü trWy aruoll am pop peth or aadaWssei pop vn y gilyd o nadunt» 
 Sef awnaeth eoppa eillaw y varyf ae gorun. A chymryt gWisc manach amdanW. a chymryt offer medyö 
 gantaw. A mynet parth a chaer wynt. A gwedy y dyuot hyt yno. menegi awnaeth y weisson ystaUeH y 
 brenhin y üot yn Vedyc goreU or byt. Ac yny lie kaffel ketymdeithas y rei hynny. kanyt oed dim a 
 damunynt wy yn vwy na medyc da. B. 
 
 455 a gWedy y dwyn yn dianot rac bron y brenhin. Adaw awnaeth gwneuthur iechyt idaw ochymerei 
 diodyd medeginyaeth gantaw. Ac yna yd êrchit idaw yny lie wneuthur diawt vedeginyaeth ae rodi yr 
 brenhin. Ac sef awnaeth y bradwr yna gwneuthur diawt. a chymyscu gwenwyn ahi. ae rodi yr brenhin. 
 A gwedy yuet or brenhin y diawt. Erchi aoruc y bradwr yscymun idaw orffowys. achysc\i. hyt pan vei 
 vwy yd argywedei y gwenwyn idav. Ac ufydhau awnaeth y brenhin wrth gyhor y bradwr. Achyscu. 
 megys kyt bei kymryt iechyt deissyuyt a wnelei or diawt. Ac eissoes heb vn goir redec awnaeth y 
 gwenwyn ar hyt y gwythi. Ac ym pop lie ar hyt y korff. Ac yn ol hynny nachaf yr agheu yn dyuot yr 
 hwn nyt arbetei neb. Ac yn gwanhau yr eneit ar corff. Ac ym plith hynny eissoes llithraw awnaeth yr 
 yscymun vradwr hwnnw rwg vn ac arall y maes or llys. Ac ny welat o hynny yny llys. B. 
 
 406 Ac yna tra yttoedut ynigwneuthur y petheu hyn yg kaer wynt : yd ymdangosses seren ryued y meint 
 ae eglurder. ac vn paladyr idi. Ac ar pen y paladyr pellen o tan ar lun dreic. Ac o eneu y dreic deu 
 paladyr yn kerdet. Ar lleill onadunt a welit yn ymestynnu dros eithauoed ffreinc. Ar llall parth a mor 
 iwerdon. Ac yn rannu yn seith paladyr bychein. B. 
 
 457 A phan ymdangosses y seren hono. ofyn mawr a gymyrth pawb or llu yndunt rac er enreuedawt 
 hwnnw. Ac sef awnaeth vthur pendreic eissoes pan welas y seren. gan diruawr ofyn. galw attaw y 
 doethon. Agouyn vdunt peth aarwydoccaei y seren honno. Ac ym plith pawb o hynny yd erchis keissaw 
 merdin. kans yno yr dothoed wrth wneuthur pop peth or auei reit yn yr ymladeu hynny. trwy y gyghor 
 ef. A gwedy y dyuot hyt rac bron vthur. erchi awnaethpwyt idaw venegi beth a arwydoccaei y seren 
 honno. B. 
 
 458 Ac ar hynny sef awnaeth myrdin wylaw yndrut. Ac eissoes galw y yspryt attaw. A dywedut yr 
 ymadrawt hwn. O gollet heb aHu y ennill. owedw genedyl y brytanyeit o achaws marwolyaeth emrys 
 wledic an brenhin ni. Ac yny varwolyaeth ef y daruydwn ni oil. Pei na rodei duw nerth yn o fford 
 aralL Ac wrth hynny tywyssawc bonhedic bryssya dithyeu. Ac yn diannot ymlad ath elynyon. kans 
 yth law y mae y vudugolyaeth. A thi vyd brenhin ar holl ynys prydein. kans ti a arwydoccaa y seren ar 
 dreic tanawl ydan y seren. Ar paladyr awely yn estynnu dros ffreinc. a arwydoccaa mab kyuoethawc a 
 vyd y titheu. Ar holl teyrnassoed a amdiffyn ac a vyd idaw. Ar paladyr arall a arwydoccaa merch a vyd 
 itt. A meibion honno ae hwyryon a vyd vdunt yr ynys ol y ol. B. 
 
 459 Ac eissoes kyt bei petrus gan vthyr beth ar ydy wedassei vyrdin ae gwir ae kelwyd. Sef awnaeth 
 kyrchu y elynyon megys y darparassei. kans ef a dothoed yn gynesset y vynyw. Ac nat oed y rydaw a hi 
 namyn ymdeith hanher vn diwarnawt. B. 
 
 460 A gwedy clybot o pascen a gillamwri hot vthyr yn dyuot parth ac attunt. Sef awnaethant "wynteu 
 dyuot yn erbyn vthyr wrth ymlad ac ef. A gwedy bydinaw onadunt a dechreu ymlad onadunt. y lias o 
 pop parth megys y mae gnawt ryw damwein hwnnw. Ac eissoes gwedy treulaw llawer or dyd yny wed 
 honno. y dygydwys y uudugolyaeth yn Haw vthyr. A gwedy llad pascen a gillamwri. ffo aoruc yr 
 agkyfyaeth bobyl honno. y ymdeith y eu llogeu gan eu hymlit ac ae llad. Ac yna yndiamryson y kauaa 
 vthyr y vudugolyaeth. B. 
 
 401 Ac odyna brysyaw aoruc yn gyntaf ac y gallwys parth a chaer wynt. kans kenhadeu a dothoed attaw 
 y venegi idaw marwolyaeth emrys wledic y vrawt. Ar y daruot y escyb yr ynys y gladu geir Haw man- 
 achaloc ambri o vywn y cor y kewri y He ar awnathoed ehun yny vywyt. Ac yd archysei y gladu 
 yno. B. 
 
 488 Ac yna trwy annoc y bobyl o ysgolheigyon a Hygyon y kymyrth vthyr y goron y am y pen. Ac yn 
 diannot y kysegrwyt vthyr yn vrenhin. Achoffaxi aoruc y dehogyl ar awnathoed vyrdin am y seren. Ac 
 wrth hynny yd erchis vnteu gwneuthur dwy delw dreic o eur ar y Hun y gwelsei ar pen y paladyr y seren. 
 A gwedy daruot eu gwneuthur wynt trwy enryued ethrylith megys yd archadoed. y gosodes y brenhin 
 yneiU o nadunt yg kaer wynt. Ac y gadwys y llall wrth y harwein yny vlaen ynteu pan elhei yr ymladeu. 
 Ac or amser hwnnw aUan y gelwit ef vthyr pendragon. Sef yw hynny yn gymraec vthyr pen dreic. Ac 
 or achaws hwnnw. kans myrdin ae daroganasei yn vrenhin trwy y dreic. B. 
 
 463 Ac yna sef awnaeth octa mab hengyst. ac osa y geuynderw. gwedy marw emrys. ac eu bot wynteu 
 yn ryd oe aruoll a oed y rydynt ac ef. dechreu ryfelu ar vthyr. A gwawd attunt y saesson a dathoedynt 
 gyt a phascen. Ac anuon kenhadeu hyt yn germania y wawd ereiU odyno. B. 
 
 464 A gwedy kynnullaw diruawr attadunt o lu. dechreu hanreithaw y gwladoed yn eu kylch awnaethant. 
 Ac ny orffowysysont or kreulonder hwnnw : hynny orescynnssant y dinassoed arkestyU o hynny hyt yg 
 kaer efrawc. Ac eu distryw o gwbyl. B. 
 
 465 Ac val yd oedynt yn ymlad ar dinas hwnnw. nachaf vthyr yn dyuot ae holl gedernyt gantaw. Ac 
 yn diannot ymlad aoruc ac wynt. Ac eissoes gwedy bot brwydyr y rydunt. y kymhellwyt y brytanyeit 
 ar ffo. Ac eu herht a oruc y saeson wynt hyt y mynyd damen tra parahwys y dyd yn ole. Sef kyfryw 
 le oed y mynyd. vcheU oed a chelU garregawc yny phen. Ac yno y kyrchwys y brytanyeit y noa 
 honno. B. 
 
 466 a gwedy eu ymgynnullaw ygyt. Erchi awnaeth vthyr yw henafgwyr kymryt kyghor ebrwyd peth 
 awnelynt yn erbyn y genedyl a oed yny kywarsegu yn gymeint a hynny. Ac ar hynny yn gyntaf y 
 dywawt Gorleis iarll kernyw yr ymadrawd hwn. kans hynaf gwr oed a phrudaf y gyghor. Arglwyd 
 vrenhin heb ef nyt reit vn amgylchynu ymadrodyon na chyghoreu gorwac. namyn hyt tra paraho etwa 
 tywyllwch ynos y mae iawn y ninheu arueru oc an glewder. megys y mynhom an rydit an buched kans 
 oc arhown y dyd. ny barnafi bot. yngryno yn ymgyuaruot ac wynt. kans lluosyawc ynt a chwanoawc y 
 ymlad. A ninheu Uei an niuer. Ac wrth hynny tra parao tywyllwch ynos bydinwn a chyrchwn wynt 
 yn eu pebyUeu. kany thebygant lauasu o. honam ni dyuot yn eu kyuyl. Ac o gwnawn velly : ny phedrusaf 
 vi gan porth duw gaffel a vudugolyaeth. B. 
 
 487 A ranc vu gan bawb o nadunt y kyghor ef. Ac yn diannot gwiscaw awnaethant a bydinaw. Ac o 
 vndihwyt kyrchu eu gelynyon. Ac eisoes gwedy eu dyuot yn gyuagos vdunt. eu harganuot awnaeth y 
 gwilwyr or gwersyUeu. Ac yny lie dyffroi eu kytymdeithon trwy «ein eu hutgyrn. Ac yna sef awnaeth 
 
BRUT TYSIL10 Á BRUT G. AB ARTHUR. 587 
 
 y gelynyon yn of nauc wyuodi rei a gwiscaw eu harueu. ereill y ffo. Ac yna eisoes sef awnaeth y brvtan- 
 yeit tewhau eu bedinoed. A chyrchu ar eu tor yr pebylleu. Ac ny dygrynoes yr gelynyon dim yn eu 
 herbyn. kans hyngweir rac dyscedic yr doethoed y brytanyeit am eu pen. Ac wynteu amharawt oedynt. 
 Ac yna y lias o nadunt hyt ar vilyoed. Ac or diwed daly octa. ao osa. B. 
 
 4M Ac odyna gwedy y vudugolyaeth honno yd aeth y brenhin kyt yg kaer al clut y attnywydhau 
 tagneued trwy y teyrnas. A chymeint o iawnder a gwirioned awnaeth dros wyneb y teyrnas. Ac nas 
 gwnathoed vn brenhin kyn noc êf. A thrwy y holl diwed ef ofyn a vydei ar y neb awnelei kam neu ae 
 kynhalei. Ac yno kospi heb drugared yny dial. B. 
 
 469 x gwedy daruot idaw hedychu yr alban dan y theruyneu yd aeth odyno hyt yn Uundein. Ac yno y 
 dodes octa ac ossa yg karchar. A gwyr neilltuedic yd y cadw. Ac val yd oed wyluapasc yn dyuot anuon 
 awnaeth y brenhin kenhadeu y pob lie or ynys. y dyuynu pawb oe wyrda ieirll a barwnyeit hyt yn Uundein. 
 wrth enrededu yr wylua honno trwy lywenyd. A gwiscaw coron y teyrnas am pen eu brenhin. Ac y rodi y 
 iawn ae dylyet y pawb. Ac ymgynnullaw awnaeth pawb wrth y wys honno. a dyuot hyt yn Uundein o pop 
 lie dros wyneb y teyrnas. Ae enrededu awnaeth y brenhin yr wilua honno. megys y darparysei gan lewenyd. 
 A diruawr lewenyd a gymmyrth pawb o welet eu brenhin yny herbynheit mor lawen a hynny. B. 
 
 470 A chymeint o dylyedogyon adoethant yno wynt ac eu gwraged ac eu meibyon ac eu merchet. ac a oed 
 teilwg y ryw wled honno. Ac ym plith y gwyrda hynny y dothoed gorloes iarll kernyw. ac eigyr verch 
 amlawd wledic ywreic ygyt ac ef. Pryt y wreic honno ae thegwch aorchyuygei holl wraged ynys pryd- 
 ein. B. 
 
 4,1 A phan welas y brenhin y wreic honno ym plith y gwrageda ereill. ymlenwi awnaeth oe charyat yn 
 gymeint ac na hanbwyllei o dim namyn treiglaw y holl ynni ae vedwl ygkylch y anryuedu hi Idihi yd 
 anuonit y golwython. Idihi yd anuonit y gorulycheu eureit. ar gwirodeu yndunt. ar heil mynych. ar 
 anregyon. 
 
 478 Ac wedy kaffael gwybot hynny or iarll y gwr hithcu. llitiaw aoruc ac yn diannot adaw yllys heb 
 genhat y brenhin, A chymeint vu y lit ac na allwyt y ymchoelut trachefyn rac ofyn kolli y wreic. yr hon 
 a garei ynteu yn vwy no dim daearawL Ac wrth hynny llidiaw a oruc y brenhin am adaw y lys heb y 
 ganhat. A gwedy nat ymchoelei yr neb. tygu awnaeth y brenhin trwy y lit yd anreithei gyuoeth gorleis. 
 
 473 Ac yna heb vn gohir tra yttoed y lit yn parahu. kynnullaw llu mawr awnaeth y brenhin. A chyrchu 
 kernyw. a dechreu llosci y dinassoed ar kestyll Ac yr hynny eissoes ny lauasswys gorleis ymerbynneit 
 ac ef. kans llei oed y niuer. no niuer y brenhin. Ac wrth hynny sef y kauas yny gyghor kadarnhau y 
 gestelL ac velly arhos porth o iwerton attaw. A chan oed mwy y ofyn am y wreic noc ymdanaw ehun. 
 Sef awnaeth y gossot hi yg kastell tintagol ar Ian y traeth yny lie kydarnaf yny gyuoeth. Ac ynteu ehun 
 aaeth y kastell dimlot. rac eu kaffael eld deu ygyt. B. 
 
 474 A phan gigleu y brenhin hynny. Sef awnaeth ynteu mynet parth ar kastell yd oed gorlois yndaw. 
 A gwedy y gylchynu dechreu ymlad ac ef. ae warchae mal na chaffei neb dyuot ohonaw na mynet idaw. 
 A gwedy mynet wythnos heibaw. koffau aoruc vthyr karyat eigyr. A galw vlphyn o ryt garadawc y 
 gedemeith a menegi idaw y vedwl yny wed hon. Dioer. heb ef mawr yw ynof ui karyat eigyr. Ac nyt 
 diheu genhyf na chollwyf vy eneit ony chaffaf y wreic. wrth vyg kyghor. Ac wrth hynny dyro ym gyghor 
 trwy yr hwn y gallwyfi. eilenwi vy ewyllys. kanyt oes pedruster gennyf vy aballu ony chaffaf y wreic. B. 
 
 475 Ac y dy wawt vlphyn. Arglwyd heb ef a allei kyghor itt pryt na bo ff ord yny byt yd ymgaffer a hi. 
 kans y kastell y mae hi yndaw yssyd ar pen karrec yny weilgi yn gaedie or mor o pop parth idaw. Ac nyt 
 oes fford yny byt y galler mynet idaw. na dyuot o honaw namyn ar hyt othry cyr vn karrec gyuyg yssyd 
 or hyt y tir. Ar garree honno trywyr ae katwei yn aruawc rac holl teyrnas ynys prydein. Ac eissoes 
 arglwyd heb yr vlphin pei myrdin vard a rothei y weithret wrth ty vedwl ti. mi a tebygaf y gallut ti gaffel 
 y wreic wrth ty gyghor ti. B. 
 
 476 Ac y velly erchi aoruc y brenhin dyuynnu myrdin attaw. kans yny llud yd oed. A gwedy dyuot 
 myrdin. erchi awnaethpwyt idaw rodi kyghor yr brenhin trwy hwn y gallei ef gaffel eigyr wrth y ewyllys 
 ef. B. 
 
 477 A gwedy gwybot o vyrdin meint oed garyaf y wreic ae serch yny brenhin doluryaw aoruc yn vawr. 
 A dywedut wrthaw val hyn. Arglwyd heb ef o mynny ti gaffel y wreic wrth dy vympwy val yd wyt yny 
 damunaw. reit y w it arueru o geluydydeu newyd ny chlywspwyt erioet y th amser ti. kans mi awn geluydyt 
 trwy yr hwn y gallafn rodi drych gorlois arnat ti. hyt na bo neb a adnapo na bo gorlois vych di. Ami 
 awnaf vlphin yn rith iwrdan o tintagol gwas ystauell y brenhin oed hwnnw. A minheu a gymeraf drych 
 arall arnafi. ac af yn tyded gyt a chwi. Ac y velly y gelly ti yn ehouyn vynet y gastell tintagol. A 
 chaffei y wreic wrth ty gyghor ti. B. 
 
 478 A gorchymyn aoruc y brenhin y annwyleit warchadw y kastell yn da. a chynhal yr ymlad. Ac ym- 
 rodi aoruc ynteu y geluydeu. Ac yna y rodes myrdin arnaw ef drych gorlois. ac ar vlphin drych iwrdan o 
 tintagol. ac arnaw ehun drych brithael arall megys nat oed neb or ae gwelhei awypei na bei y gwyr hynny 
 vydynt yny gwir drych. B. 
 
 i19 Ac odyna kymryt eu hynt awnaethant parth a chastell tintagol. A phandoethant yno : yd oed yn 
 gyflychwr. A gwedy menegi yr porthawr bot y iarll yn dyuot. egori y pyrth a oruc yndiannot. Ac eu 
 ellwg y mywn. kanyt oed neb or ae gwelei awypei na bei y iarll vei. Ar nos honno kyscu aoruc y brenhin 
 gyt ac eigyr gan ymrodi y damunedic serch. kans y falyst drych a rodassei vyrdin arnaw atwyliassei 
 ywreic. Ae ygyt a hynny geireu twyllodrus dychymyguawr a dywedei ynteu. kans dywedut wrthi awnaeth 
 y ry dyuot yn lledrat or kastell. kany allei yr dim bot heb y gwelet rac meint y amgeled ymdanei. wrth 
 wyoot py ansawd a vei arnei ae ar y kastell A chredu awnaeth hitheu yr ymadrodyon hynny. a 
 gwneuthur y vynnu ef. Ar nos honno y kauas hi veichiogi. Ae or beichogi hwnnw y ganet Arthur, y 
 gwr clotuorussaf a vu oe genedyl wedy hynny. megys y dengys y weithredoed. B. 
 
 480 Ac yna gwedy cîybot nat yttoed y brenhin yny llu. Sef awnaethant yn aghyghorus ymlad ar muroed 
 a oheissaw distryw y kastelL A chymhell y gwarchaedio iarll allan y rodi kat ar vaes a niuer bychan 
 gantaw gan tybygu gallu goruot. Ac val yd oedynt yn ymlad o pop parth. yny lie ym plith y rei kyntaf 
 y lias gorlois. Ac y gwascarwyt y getymdeithau. Ac y kaat y kastell ar golut a oed yndaw. nyt trwy 
 vnyawn goelbren y ranwyt. namyn herwyd y bei dewred an wyt o gedernyt yny cribdeilaw. B. 
 
 4,1 A gwedy daruot y gyuranc honno. y deuthpwyt y venegi y eigyr rylad y iarll a chaffei y kastell. A 
 phan welas y kenhadeu y brenhin eissoes yn drych gorlois yn eisted ar neillaw y eigyr. kywylydaw 
 awnaethant yn vawr. A ryuedu yn vwy no meint gwelet yno yn eu blaen. y gwr yd oedynt yn dywedut 
 y rylad. A phan gigleu vthyr dywedut y chwedyl hwnnw. sef awnaeth ynteu ewerthin. a dodi y dwylaw 
 am vwnwgyl y iarUes. A dywedut wrthi val hyn. J>ioer arglwydes nym lias ettwa. ac eissoes dolur yw 
 genhyf dyuot y brenhin am an pan ninheu a chaffei y kastell hwn heuyt. Ac an kaffel ninheu yndaw ef 
 an deu. ac wrth hynny miui a af yn ewyllys y brenhin rac kyuaruot a ni a vo gwaeth no hynny. B. 
 
588 NODI AD AU PERTHYNÖL I 
 
 482 Ac ar hynny kychwyn awnaeth y brenhin a mynet ar y llu. A bwrw df ych gorlois y arnaw, A 
 mynet yny drych ehun. A gwedy menegi yn wir ar daroed. doluryaw yn vawr aoruc am agheu Gorlois. 
 Ac eissoes or parth arall llawen vu o achaws bot eigyr yn ryd o rwym priodas. Ac odyna ymchoelut aoruc 
 y brenbin partb a cbastell tintagol y gymryt y kastell idaw ebun. Ac y gymryt eigyr yn wreic idaw 
 beuyt. Ac ohynny allan y trigassant y gyt yn rwymedic o diruawr garyat. Ac y ganet vdunt arthur ac 
 anna. B. 
 
 48? Ac ym pen yspeit gwedy dydyeu ac amseroed heibaw. cleuycbu awnaeth y brenbin o wrthrwm beint. 
 A gwedy yuot llawer o diwed. yny cleuyt bwnnw. blinaw awnaetb y gwyr a oedyn kadw octa ac ossa. Ac 
 eu ellwg or karcbar. A mynet y gyt ac wynt byt yn germania. Ac wrtb bynny kynbwryf a gymyrtb yr 
 boll teyrnas. kans beunyd ydytgenit udunt bot y saesson yn parattoi llygbes. ac yn ymchoelut tracbeuyn 
 y orescyn ynys pvydein. Ac ar bynny wynt a doetbant a llyghes diruawr y meint gantunt. ac amylder o 
 niuer y gyt ac wynt y tir yr alban. A decbreu llosci y wlat ae anreithaw. B. 
 
 484 Ac yna y gorcbymynwyt y leu vab kynuarcb lhi ynys prydein wrth ymlad ar gelynyon bynny. Iarll 
 oed bwnnw a marcbawc prouedic oed bwnnw clotuawr. a synhwyrus. Ac wrtb veint y glot ae volyant y 
 rodassei y brenbin. anna y vercb idaw y wreic. A Uywodraetb y teyrnas yny law tra yttoed ynteu glaf. A 
 gwedy mynet lieu a llu ynys prydein gantaw a decbreu ymlad ar gelynyon yn vynycb y ffoei ef racdunt 
 wy yr dinassoed. ac yn vynycbaf y kymbellei ynteu wynt y ffo y wrtbaw. A mynycb gyfranc a vn rydunt 
 heb wybot pieiuei y vudugolyaetb kans syberwyt y kiwtawtwyr ebun a oed yny gwanbau. kanyt oed 
 teilwg gantunt nfydbau wrtb gygbor y iarll. B. 
 
 485 A gwedy anreitbaw yr ynys hayach. menegi bynny awnaetbpwyt yr brenhin. a llidiaw aoruc y bren- 
 bin y vwy no meint. A gwedy dyvynnu attaw y boll wyrda : eu hagreiffaw aoruc yn dost, ac yn drut. am 
 eu syberwyt. A tbrwy y lit tygu yd aei ebun yn eu blaen yr ymlad. Ac yny lie ercbi paratoi elor idaw 
 wrtb y arwein. kany ellit yn amgen no bynny y dwyn rac y gleuyt ae wander. A gwedy eu kyfreideu yn 
 parawt. gossot awnaetbpwyt y brenbin yn yr elor. A dyuot ac ef byt y dinas a elwit verolan yny lie yd 
 oed y saesson yny distryw. B. 
 
 436 A gwedy clybot or saesson bot y brytanyeit yn dyuot ac eu brenhin gantunt ar elor. Sef awnaethant 
 eu hygaelussaw. a megys anheilygu ymlad ar neb a arwedit ar elor o wyr kyfurd ac wyntwy. Ac wrth 
 bynny. Sef awnaethant mynyt yr dinas y mywn. ac o syberwyt megys na bei ofyn arnadunt adaw pyrth 
 y dinas yn agoret yn eu hoi. B. 
 
 487 Ac eissoes menegi Irynny y vthyr pendragon. erchi aoruc ynteu mynet ampen y dinas ae gylchynu. ac 
 ymlad ac ef. Ac ufydhau aoruc y kiwtawtwyr. a dechreu ymlad ar muroed yn wrawl. A megys yd oed 
 y brytanyeit gwedy ryoruot hayach ar y muroed. ac yn gwneuthur aerua vawr or saesson pei na wrth- 
 wynepit udunt ar y diwed. Ac yna sef awnaeth y saesson daly ydiuarwch am ar awnaethoedynt 
 am anuessuraw y brytanyeit. Ac or diwed eissoes mal yd oedynt yn ymlad yn drut ac yn 
 galet. y doeth y nos yr hon y wahanwys pawb y wrth y arueu. Ac yna pan welas y saesson bot 
 eu syberwyt yn argywedu vdunt a bot y brytanyeit hayach gwedy ryoruat arnadunt. Sef awnaethant 
 medylyaw trannyoeth mynet allan a roi kat ar vaes udunt. A phan daporthes yr heul y dyd tranyoeth. 
 yd aeth y saesson or dinas. a gossot y marchogyon yn vydinoed. A phan welas y brytanyeit hynny llun- 
 yaethu aoruc wynteu y marchogyon yn vydinoed. Ac yn diannot kyrchu y saesson. ae gwrthwynebu 
 awnaethant wynteu yn wrawl. A gwedy treulaw llawer or dyd uelly y uudugolyaeth y kauas y brytan- 
 yeit. A llad octa ac eossa. a chymryt eu ffo aoruc y rei ereill oil. B. 
 
 488 Achy meint o lewenyd a gymyrtb y brenhin yndaw ac ual yd oed heb allu ymdreiglaw ar y elor. Ac 
 yna kyuodi a oruc yny eisted heb nei-th neb rac llyweDyd yn unwed, a phei deissyuyt iechyt adelhei idaw 
 yn yr awr honno. a dywedut dan chwerthin yr ymadrawd hwn. y bratwyr twyllwyr am gelwynt i yn 
 nanher marw wrth vy mot yn gorwed ar yr elor yn glaf. a gwir oed hynny. eissoes gwell ywgenyf i vy mot 
 yn haner marw gan oruot arnunt wy no phytuewn iach a goruot o nadunt wy arnafi. kans gwerthvoroach 
 yw merwi yn glotuawr gan enryded no buchedoccau yn gywilydus gan weradwyd. B. 
 
 489 Ac yna gwedy goruot ar y saesson mal y dwespwyt uchot. yr hynny ny pheidyassant wy eiryoet oceu 
 drycystryw namyn mynet hyt yr alban a ryuelti yno heb orffywys ac eu erlit a vynnassei vthyr ual y 
 buassei darpar gantaw ac nys gadwys ywyrda idaw. kans trymach uu y heint a gwanach gwedy vudugol- 
 yaetb. no chyn. B. 
 
 490 Ac or achaws hwnnw glewach oed y gelynyon yn ryuelu ar y brytanyeit. ac o pop fford ymrodi y 
 gnotaedic urat gan geissaw gorescyn yr ynys ae distryw ac ymplith pop peth prydu awneynt yny wed y 
 gellynt gwneuthur brad y brenhin yn gyntaf. A. gwedy dyffygyaw pob ystryw sef awnaethant anuon ken- 
 adeu yn rith aghenogyon hyt verolan. y dinas yd oed y brenhin yn glaf yndaw. wrth wybot ansawd y llys 
 ae cherdedyat. B. 
 
 i9i a gwedy eu dyuot yno a chaff el gwybot pop peth wynt awelsant ffynyon loeyw eglur. ac or dwfyr 
 hwnnw ygnotaei y brenhin yuet pryt na allei yuet ony pryw dim arall yny byt. Ac yna gwedy kaffel or 
 yscymunedigyon vratwyr gwybot hynny sef awnaethant wynteu yny lie kyrchu parth ac yno. a dam- 
 gylchynu y fynyon o wenwyn. Ac ynghylch y glaneu megys y bei wenwynawc y dwfyr arettei ohonai. 
 Ac yna gwedy yuet or brenhin or dwfyr gwenwynic hwnnw o ebrwydedic agheu y bu varw. a mwy no chant 
 o dynyon ygyt ac ef. a lewes or dwfyr gwenwynic. ac sef awnaethant llenwi y ffynyon or dayar a 
 gwneutbur kruc mawr ar y gwarthaf. B. 
 
 493 Ac yna gwedy honni marwolaeth y brenhin y deuthant yr archescyb ac escyb ac abadeu o pop lie yny 
 teyrnas. Ac odyna kymryt korff eu brenbin ae dwyn ynrydedus byt ym manachloc ambri. ac yno mewn 
 cor y kewri geir Haw emreis y vrawt y cladwyt trwy vrenhinawl arwylyant. B. 
 
 493 Ac yna gwedy marw vthyr pendragon yd ymgynnullassant holl wyrda ynys prydein o yscolheigyon 
 allygyon hyt yg kaer vudei ac o gyt synedigaeth pawb yd archassant y dyfric archescob kyssegru arthur 
 yn vrenhin arnadunt. kans eu agen ae kymhellei. Sef achaws pan gigleu y saesson marwolyaeth vthyr. 
 yd ymhoelassant wynteu hyt yn germania y geissa porth. a neur dathoed attunt llyghes vawr a golgrym 
 yn tewyssawc arnadunt. ac neut daroed udunt gwerescin tu traw y hwmyr sef oed hynny y tryded ran or 
 ynys. B. 
 
 494 A phan welas dyfric arthur a thrueni y pobloed kyt doluryaw ac wynt awnaeth a chyssegru arthur yn 
 vrenhin. a gwiscaw coron y teyrnas am y pen. A phymthegmlwyd oed arthur yna. Ac ny chlywyssit ar 
 neb kyn noc ef y ryw dauodeu a oed arnaw o nerth a chedernyt a glewder a daeoni. a chymeint a racvryd- 
 assei duw idaw ac nat oed yn eithauoed y byt dyn or a glywei dywedut ymdanaw nys karei. a chwaethach 
 or ae gwelei. a hynny yn anedic gantaw. B. 
 
 494 a gwedy y hardahu o vrenhinolyon arwydon y teyrnas ymrodi y haelder aoruc yn gymeint ac nat oed 
 hawd idaw gaff el kymein o da ac aoed reit idaw y rodi yr sawl varchogyyn a lithrei attaw. ac eissoes pwy 
 bynag a vo hael ynyanawl ygyt a phrouedic volyant kyt boet eisseu arnaw ar talym. ny at duw wastat 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR. 589 
 
 aghenoctit y argywcdu idaw. Ac wrth hynny sef awnaeth arthur kan oed yaw ef molyant y kytymdeith- 
 occau haelder a daeoni llunyaethu ryfel ar saesson hyt pan vei oc eu da wynt ac eu swllt. y gallei kyuoeth- 
 ogi y varchogyon ae telu ae iawnder a dangossei hynny idaw. kanys ef a dylyei holl vrenhinyaeth ynys 
 prydein o wir tref tatawl dylyed. A chynnullaw aoruo holl ieuenctit ynys pdein. A chychwyn parth a 
 chaer efrawc. B. 
 
 496 A phan gigleu golgryn hynny kynnullaw y saesson ar yscotteit ar fichteit aoruc ynteu ygyt ac ef a 
 dyuot yn erbyn arthur hyt yg glan Aulas, ac eidyna y periglwys y deu lu yn vawr. Ac eissoes y uudug- 
 olyaeth a gauas arthur a chyniell golgrun ar ffo hyt yg kaer efrawc. ae werchae yny dinas. B. 
 
 497 A phan gigleu baldwlf aoed a hwemil o wyr aruawc ganthaw ae wyrchae. sef awnaeth ynteu kyrchu 
 parth ac yno a hynny o niuer gantaw y geissaw gellwg y vrawt kans pan ymladassei arthur a golgrun yd 
 oed baldwlf ar Ian y mor yn aros dyuot geldrig tywyssawc a llu gantaw o germaniayn porth udunt. A gwedy 
 dyuot baldwlf hyt ar deg milldyr y wrth y gaer. medylyaw aoruc dwyn kyrch nos am pen arthur ae lu. B. 
 
 49á Ac nyt amgelwys hynny rac arthur. Sef a oruc ynteu anuon cadwr tewyssawc kerny w a wechant 
 marchawc gantaw a theirmil o pedyt y rac vlaenu y fford y tybygynt y dyuot. B. 
 
 499 a gwedy kaffel o cadwr gwybot y fford wynt dwyn kyrch aoruc am eu pen ac eu gwascaru ae kymell 
 ar ffo. A diruawr tristyt a gymyrth baldwlf wrth na allwys gellwg y urawt or gwarchae ydoed yndaw. 
 A medylyaw awnaeth pwed y gallei gaffel ymdidan ae vrawt. kans ef a tybygei y keffynt holl rydit a 
 gwaret pei keffynt ffuryf y gytystrywyaw peth a wnelynt. ac gwedy nat oed fford amgen. sef awnaeth 
 allaw y wallt. a gwneuthur diwyl erestyn arnaw. a chymryt telyn yny law a cherdet trwy bebylleu Arthur 
 gan ymdangos yn erestyn. A gwedy na thybygei neb wrthaw y vot yn twyllwr mal yd oed. Sef a oruc 
 dynesau parth ar gaer dan ganu telyn. B. 
 
 500 A gwedy y adnabot or rei gwarchaedic. sef awnaethant estynnu raffeu idaw. ac wrth y raffeu y tynnu 
 y mywn. A gwedy gwelet o honaw y vrawt mynet dwylyaw mynwgyl ac ef aoruc. A gwedy medylyaw 
 o nadynt bwed y gellynt ymrythau odyno nachaf y kenhadeu yn dyuot o germania a wechanllog gantunt 
 ynllawn o varchogyon aruawc a cheldric yn tywyssawc arnadunt. a discyn yr alban y tir. B. 
 
 501 A gwedy clybot o arthur hynny. sef y kauas yny gyghor nat eistedei wrth ygaer hwy no hynny rac 
 pedruster ymlad a chynulleitua gymeint a honno. o delynt am y pen. A mynet odyno awnaeth hyt yn 
 llundein a galw attaw holl wyrda ynys prydein ieirill a barwnyeit a march ogyon urdawl ac escyb ac 
 abadeu. Ac oe kytkyghor yd anuonet kenhadeu hyt ar hywel vab humyr llydaw oed vrenhin yn llydaw 
 y venegi idaw ef yr ormes aoed ar y bryttanyeit gan genedyl saesson paganyeit. nei y arthur vab chwaer 
 oed hywel. B. 
 
 502 A phan gigleu hywel y ryvel a oed ar y ewythyr paratoi llyghes awnaeth. ac ethol pymthegmil o 
 varchogyon aruawc ygyt ac ef. Ac ar y gwynt kyntaf agauas yny ol kychwyn aoruc parth ac ynys 
 prydein. a dyuot y norhamton yr tir. ae aruoll a oruc arthur yn anrydedus mal y dylyit y wr kyuurd a 
 hwnnw. B. 
 
 503 £ gwedy mynet ychydic o diheuoed heibaw kychwyn awnaethant odyno parth a chaer lwytgoet am 
 pen y saesson yscymun a oed yny chawarsagu. ar tref honno y syd yn lyndyssei ar pen mynyd uchel rwg 
 dwy auon. ac aelwir o enw arall lincol. A gwedy eu dyuot yno ymlad awnaethant yn diannot ar^saesson 
 ac yn yr un dyd hwnnw y dygwydwys wemil or saesson rwg eu Uad ae bodi. a chymryt eu ffo aoruc y 
 saesson : ac ny orffowysswys arthur oe hymlit odyno hyt yn llwyn kelydon. B. 
 
 504 Ac yno yd ymgynnullasant wynteu oc eu ffo a pop lie. a medylyaw awnaethant eilweith gwrthwynebu 
 y arthur. A gwedy dechreu ymlad o pop parth aerua ny bu vychan awnaethant or brytanyeit gan y 
 amdiffyn ehunein. ac aruer owyscawt y deri y ochel ergydyon y brytanyeit. a phan welas arthur hynny 
 erchi a oruc trychu y gwyd or parth hwnt yr llwyn ac eu gosot yn gae ym kylych mal na cheffynt mynet 
 odyno hyny ymrodynt y wyllys arthur neu wynteu a veynt veirw o newyn. A gwedy gwneuthur y kae a 
 rannu y bydinoed yg kylych y llwyn. Ac velly y buwyt tri dieu a their nos. B. 
 
 505 A gwedy nat oed dim bwyt gan y saeson sef awnaethant rac eu marw rac newyn anuon kenhadeu ar 
 arthur y adolwyn y hellwg yn ryd y eu llogeu. Ac adaw idaw ynteu y eur ae haryant ae holl swllt. A 
 theyrnget pop plwdyn o germania a gwystlon ar hynny. Sef y kauas arthur yny kyghor kymryt hynny 
 gantunt. A roi kanhat udunt y vynet yn ryd. B. 
 
 506 Ac val yd oedynt yn rwygaw moroed yn mynet tu ac eu gwlat y bu ediuar gantunt wneuthur yr amhot 
 hwnnw ac arthur. Ac yny lie trossi eu hwyleu dracheuyn parth ac ynys prydein. A dyuot y traeth 
 totneis yr tir. A dechreu anreithaw y gwladoed hyt ymor hafren. Allad ybileinlu. Ac odyna kerdet 
 racdunt hyt yg kaer vadwn. A dechreu ymlad a hi. B. 
 
 607 _£_ gwedy menegi hynny y arthur. ryuedu aoruc meduc y twyll arnadunt yn gymmeint ac yto rynt y 
 haruoll mor ebrwyd a hynny. Ac yn diannot crogi eu gwystlon ac ymadaw ar yscotteit a mynet parth ac 
 yno. Ac eissoes goualus oed am ryadaw hwel vab emyr llydaw yn glaf yg kaer alclut. B. 
 
 503 A phan welas y peganyeit yn ymlad ar gaer y dywawt yr ymadrawd hwn. kyny uy teilwg gan twyll- 
 wyr saesson bradwyr kadw aruoll wrthyfi miui a kadwaf ffyd wrth duw gan geissyaw dial gwaet vy 
 kiwtawtwyr arnadunt. gwiscwch awch arueu a chyrchwch yn wrawl y twyllwyr racco. A chan porth duw 
 ni oruydwn arnadunt. B. 
 
 509 ^ gwedy dywedut o arthur yr ymadrawd hwn y kyuodes dyfric archescob kaer llion. a seuyll ar pen 
 bryn uchel. A dechreu y ymadrawd val hyn. hawyrda heb ef y rei ysyd arderchawc o gristynogawl ffyd 
 gatholic koffewch waet yc kiwtawtwyr yr hwn ysyd ellygedic y gan escymyn estrawn genedyl saesson. 
 kans gwaradwyd tragywydawl ywch ony lafurywch y geissaw dial ych kenedyl arnadunt. ac wrth hynny 
 ymledwch dros awch gwlat a diodefwch ageu trosti orbyd reit ywch. A pwy bynac a damweinaw idaw 
 yr ageu honno. y mae yn ymroi ehun yn wir aberth y duw gan euelychu krist y gwr a ymrodes yn wir 
 aberth tros y popyl. B. 
 
 5io a gwedy kymryt bendith y gan y gwynuydedic archescob. bryssyaw a oruc pawb yny gyueir y wiscaw 
 y arueu. Ac yna y gwiscwyt am arthur lluruc a oed teilwg y vrenhin. ac am y pen y dodet helym eureit. 
 a dreic escithredic a gwen taryan arthur aosodet ar yscwyd yn yr hon yd oed delw yr arglwydes ueir. kans 
 ym pop lie kalet ac yg y galwei ef arnei ac y koffaei. Ac ar y glun y dodet kaletuwlwch y cletyf goreu 
 awnathoedit yn ynys aualla. Ac yny law y rodet gwaew aelwit ron goruchel. a llydan oed hwnnw ac 
 adas. B. 
 
 611 A gwedy daruot gwiscaw bydinaw o pop parth a ymgyrchu awnaethant. a llad llawer o vilioed. Ac 
 val yd oed yr eul yn gestwg ar dyd yn daruot. Achub awnaeth y saeson y mynyd a oed yn agos. A 
 chymryt hwnnw yn lie kastell udunt gan ymdiret yea kedernyt ac yn amylder y niuer. Ac eisoes pan 
 arwedwys yr heul y dyd trannoeth. yscynnu awnaeth arthur ae lu y pen y mynyd. A llawer oe wyr a 
 golles yn escynnu y mynyd. kans haws oed yr saeson ymlad o oruchelder y mynyd. noc yr brytanyeit 
 wrthwynebu nac argywedu udunt wy yny gwrthwyneb. A gwedy treulaw llawer or dyd yn ymlad yny 
 
590 NOD1ADAU PERTHYNOL I 
 
 wed honno. llidiaw ablyghau aoruc ai-thur owelet y saesson yn ymlad mor wrawl a hynny. ac nat yttoed 
 ynteu yn kaffel y uudugolyaeth. Ac ar hynny tynnu kaletuwlych oe wein o arthur gan alw enw duw ar 
 arglwydes ueir. ac oe vuan vuaa ruthyr. kyrchu y lie tewaf y gwelei vydinoed y saesson. Ac ny orffowys- 
 swys hyny ladawd ae vn cledyf ehun deg wyr a thri ugeint a phedwar canwr. A gwedy gwelet hynny or 
 brytanyeit. glewhau awnaethant wynteu. a gwneuthur aerua diruawr y meint or saesson. Ac ny urwydyr 
 honno y Has colgrin. a baldwlf y vrawt. a 11a wer o vilioed y gyt ac wynt. A phan welas keldric yr aerua 
 trom honno oe gytymdeithon. ffo awnaeth ynteu. B. 
 
 512 A gwedy kaffel o arthur y vudugolyaeth hono. sef awnaeth anuon kadwr tewyssawc kernyw y erlit y 
 saesson a ryffoassei. hyt tra bryssei ynteu parth ar alban yn erbyn yr yscoteit oed wedy dyuot am pen 
 kaer alclut. y lie yd oed wedy dyuot am pen kaer alclut. y lie yd oed hywel vab emyr llydaw yn glaf. Ac 
 wrth hynny y bryssei ynteu rac kaffel y gaer am pen hywel. B. 
 
 513 Ac yna y kychwynwys kadwr a degmil o varchogyon aruawc gantaw. A gwedy kaffel y llogeu ac eu 
 briwaw ychoelut ar y elynyon aoruc. Ac eu llad heb trugared rei o nadunt a gyrchei diogelwch y llwyneu 
 ar koedyd. ereill y mynyded ar gogoueu y geissaw yspeit rac eu hangeu. A gwedy nat oed dim diogelwch 
 udunt. sef awnaethant kyrchu yny tanet hyny oed yn ladedigyon eu bydinoed. Ac eu herlit aoruc kadwr 
 hyt yno gan wneuthur aerua diruawr y meint. Ac ny orffowysswys hyny ladawd keldric. a chymell y rei 
 ereill y darestwg y arthur. B. 
 
 511 A gwedy gwneuthur tagnoued ac wynt y kerdwys kadwr parth a chaer alclut yr hon a daroed y arthur 
 y rathau y gan yr yscotteit ar ffichteit. Ac odyno y kychwynnassant parth a muryreifft ynol yr yscotteit 
 ar effichteit. a ymladassynt teir gweith ac arthur kyn no hynny. Ac y ffoassynt hyt yno. Ac yna yd 
 athoedynt y enyssoed a oed yn llyn llumonwy y geissaw eu ymdiffyn yny lie kadarn hwnnw. kans yny 
 llyn hwnnw y mae trugein ynys. athrugein auon a daw idaw. Ac ny ret o honaw namyn un. A thrugein 
 karrec a nyth eryr ym pop karrec. Ac unweith pop plwydyn yd ymgynnullynt ygyt. Ac y dangossynt 
 ar y lleisseu y damwein adelhei yr teyrnas o hynny hyt ym pen y vlwydyn. Ac yr lie hwnnw y ffoassei 
 yr yscotteit ar effichteit. Ac ny dygrynoes udunt : kans kynnullaw llogeu ac yscraffeu awnaeth arthur. 
 ac ae gwarchae velly trwy yspeit pythevnos. hynny vu varw hyt ar viliod. B. 
 
 * 15 Ac val yd oedyn uelly nachaf gillamwri brenhin iwerdon. a llyghes anueidrawl y maint yn dyuot yn 
 porth yr popyl truan yd oedit yny gwarchae. Sef awnaeth arthur ymadaw ar yscotteit. ac ymchoelut y 
 arueu yny gwydyl. ac eu kymell ar ffo. A gwedy ffo y gwydyl ymchoelut aoruc arthur ar yr yscotteit ar 
 effichteit y vynnu y dileu hyt ar dim. Ac val yd oed arthur gwedy ymrodi y kreulonder yn erbyn y bobyl 
 honno nachaf escyb y truan wlat ae offeireit ae yscolheigyon yntroetnoeth ac escyrn y seint ar crogeu yn 
 dyuot wediaw trugared arthur dros edlybin y truan pobyl honno. A gwedy adoli ar tal eu glineu ac 
 adolwyn idaw gadu udunt y ran vechan a oed gantunt or ynys y arwein tragywydawl geithiwet y danaw 
 ef. A chyffroi a oruc arthur ar warder a thrugared arodi yr gwyrda seint hynny eu adolwyn. B. 
 
 516 Ac yna gwedy daruot hynny. sef awnaeth hwel uab hemyr llydaw edrych ansawd y llyn. a ryuedu 
 y sawl auon a deuei idaw ac nac aei o honaw namyn vn. Ar sawl ynys. ar sawl garrec. ar sawl nythot 
 eryrot. sef awnaeth arthur dywedut wrthaw vot llyn arall yny wlat honno aoed ryuedach no hynny. sef 
 oed y ansawd vgein troetued yny hyt ac ugein yny llet a phump yny dyfnet yn pedrogyl. ac ym pedeir 
 koghol yd oed pedeir kenedyl o pyscawt ac ny cheir vn byth yn ran y Hall. Ac y mae llyn arall yg kymry 
 arlan hafren. sef yw y henw llyn lliwan. A phan lanwo y mor vet atei ylwnc ynteu megys morgerwyn. 
 ac ny byd kyuywch a y kudyo y glaneu yr meint uo y llanw. A phan treio y mor y wyda ynteu megys 
 mynyd niawr tan taflu toneu a chymerw. A phwy bynac a vo yn seuyl yn agos idaw ae wyneb attaw 
 breid uyd idaw dianc heb y lyncu or llyn. or bei y geuyn ar y llyn nyt oed perigyl yr nesset y bei 
 idaw. B. 
 
 517 A gwedy daruot hedychu yr yscotei yd aeth y brenhin hyt yg kaer efraw y enrydedu gwil ynydoluc 
 a oed yndyuot yn agos. A gwedy ydyuot yno a gwelet distry wedigyaeth yr eglwysseu. a gwedy rywrthlad 
 y gwynuydedic sampson archescob ar dwywolyon wyrda ereill effeireit. a gwedy peidaw a dwywaw 
 wassanaeth o gwbyl. doluryaw aoruc arthur yn vawr. am hynny. Ac galw y wyrda ygyt. ac o getuundeb 
 pawb y gossodes priaf y gaplan ehun. yn archescob yg kaer efrawc. ac y peris adeilat yr eglwysseu llosc- 
 edigyon o newyd. A gossot kouenoed kreuydus y talu deduawl wasanaeth yn amseroed herwyd gossod- 
 edigyaeth y ffyd Ian catholic. Ar dylyedogon ar daroed yr saesson ydiwreidaw eu gossot aoruc arthur ar 
 eu dylyet ae medyant o gwbyl tracheuyn. B. 
 
 bU Sef oedynt yno tri broder a hanoedynt o vrenhinawl uoned a delyet. llew wab kynurach. ac uryen. 
 v. k. ac aron v. k. ar rei hynny a dylyynt tywyssogyaeth y gwladoed hynny. Ac yd oed yn y heidun kyn 
 dyuot y saesson y eu gwarescyn. Ac yna y rodes arthur y aron vab kynuarch brenhinaeth yscotlont. ac 
 y lew vab kynuarch iarllaeth lodoneis dan y pherthyneu. kans yn oes emrys y rodassit anna verch uthyr 
 pendragon yn wreic idaw yr hon a oed vam y walchmei. a medrawt. Ac y rodes y uryen vab kynuarch 
 ryget dan y pherthyneu. A gwedy daruot llunyaethu pop peth a dwyn yr ynys ar y hen teilygdawt. A 
 rodi y pawb y dylyet. y kymyrth y brenin gwreic a hanoed o dylyedogyon rufein. A gwenhwyuar oed y 
 henw. Ac yn llys kadwr iarll kernyw y magyssit. A phryt athegwch y wreic honno a ©rchunygei holl 
 wraged yn ynys prydein. B. 
 
 5,9 Ac erbyn dyuodedigyaeth yr haf rac wyneb parattoi Uyges a oruc arthur y vynet y werescyn iwerdon. 
 A gwedy discyn yr tir y deuth gillamwri brenhin iwerdon. ac ynneiryf o luossogrwyd ygyt ac ef. A gwedy 
 dechreu ymlad sef awnaeth y genedyl noeth truan diary f heb vn goir kymryt eu ffo. Ac yna y delit 
 gillamwri ac y kymhellwyt y darestwg y arthur. Ac o agreifft hwnnw y deuth holl tywyssogyon iwerdon. 
 a gwedhau y arthur oc eu bod. B. 
 
 sîo a. gwedy daruot gwerescyn iwerdon mynet ae lyghes a oruc y islont. A gwedy ymlad ar popyl ef ae 
 gwerescynnwy 8 - A gwedy clybot or ynyssoed ereill nat oed un wlat a allei gorthwynebu y arthur. sef 
 doldan vrenhin gotlont. a gwinwas vrenhin ore. dyuot oc eu bod y wrhau y arthur. ac y rodi teyrnget 
 idaw. A gwedy mynet y gayaf hwnnw heibaw ymchoelut a oruc arthur y ynys prydein. A chadyrnhau 
 tagnoued yndi. Ac ybu yndi ar vntu deg mlyned. B. 
 
 bil A gwawd attaw awnaethpwyt marchogyon prouadwy clotuawr o wladoed ereill y chwanaccau y teillu. 
 A chymeint oed syberwyt llys arthur. ae teulu o vaes a gwybodeu a daeoni a haelder a milwryaeth ac nat 
 oed dim gan neb or ae clywei o ny allei ymgyfflybu idi. ac nyt oed dim gan vn dylyedawc o pedeir bannoed 
 y byt ony bei vn diwygat ac vn o teulu arthur. Agwedy ehydec dros pedeiruanoed y byt y ryw wr oed 
 arthur. yd oed pawb or brenhined yn ergrynu rac ofyn y gwarescyn o honaw. sef awneynt kadarnhau y 
 kestyll ae kaeroed agwneuthur ereill o newyd rac ofyn. B. 
 
 522 Gwedy clybot o arthur hynny ymdyrchauel aoruc ynteu o glybot bot y ofyn ar pawb yn gymeint a 
 hynny. A medylyaw awnaeth gwerescyn holl europa. sef oed hynny y tryded ran or holl vyt. A pharatoi 
 llyghes aoruc arthur. a mynet tua llychlyn a gwarescyn y lew vab kynuarch oed nei y sychelyn vrenhin 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR. 591 
 
 llychlyn a vuassei varw. Ac a gymynassei y vrenhinaeth y lew y nei sef awnaeth y Uychlynwyr y wrthot 
 ef. ac vrdaw rikwlf yn vrenhin arnadunt. sef awnaeth hwnnw kadarnhau y dinassoed ar kestyll. gan 
 vedwl daly yn erbyn arthur. B. 
 
 M3 Ar amser hwnnw yd oed walchmei yn oet dendegmlwyd yn gwasanaethu suplicius pap. gwedy j 
 arthur y anuon y dyscu moes a milwryaeth. A chan y pap hynny y kymyrth ef arueu gyntaf. B. 
 
 524 A gwedy dyuot arthur y traeth llychlyn. nachaf rikwlf a llu mawr ganthaw yn dyuo yny erbyn. a 
 gwedy gollwg llawer o greu a gwaet o pop parth y lias rikwlf a llawer y gyt ac ef. ac y kauas arthur y 
 vudugolyaeth a dechreu dodi tan yny dinassoed. Ac ny orff owysswys arthur ae lu yny daruu vdu gorescyn 
 llychlyn a denmarc. ac eu darestwg wrth arglwydiaeth arthur. Ac yna y gossodes arthur lew vab kynuarch 
 yn vrenhin yn llychlyn. B. 
 
 b - b Ac odyna yd aeth arthur ae lu hyt yn ffreinc a dechreu anreithaw y gwladoed hi o bob parth udunt. 
 Ac yn yr amser hwnnw yd oed ffrollo yn tewyssawc yn ffreinc dan les amherawdyr rufein yn llywyaw 
 ynty. try thai. A gwedy clywet o ffrollo dyuodedigyaeth arthur. ac yd oed ny wneuthur ar ffreinc. 
 kynnullyaw holl uarchogyon ffreinc aoruc. a dyuot yn erbyn arthur a dechreu ymlad. Ac ny allawd 
 ffrollo seuyll yny erbyn. kans kymeint oed lu arthur ac nat oed hawd eu gossot mywn rif. rwg ynys 
 prydein ar enyssed ereill awaryscynassei. a ran oreu o wyr ffreinc oed heuyt y gyt ac ef. A gwedy gwelet 
 o ffrollo y syrthyaw yny ran waethaf or ymlad. Adaw y maes a oruc. ac ychydic o nifer kyrchu paris. 
 A gwedy ymgynnullaw aoruc y ffoedigyon lu attaw a chadarnhay y dinas ar veder y gynhal yn erbyn 
 arthur. B. 
 
 526 A thra yttoed ffrollo yn aros porth attaw nachaf arthur yn dyuot yn deisyuyfc am pen y gaer. ac yn 
 rannu y lu yny chylych ual na chaffei neb dyuot o honei onyt wrth y gyghor ef. ac ar pen y mis doluryaw 
 aoruc ffrollo o welet y pobyl yn meirw rac newyn. Sef awnaeth anuon ar arthur y ofyn a vynnei y dyuot 
 elldeu y le ny allei neb kanhorthwy y vn mwy noe gilyd. ar vn a orffei kynierei kyuoeth y llall ae wyr yn 
 diymlad yr deu lu. Sef achaws y kenygwys hynny gwr mawr aruthyr anueidrawl y dewred oed ffrollo. 
 Ac o achaws hynny mawr oed y ymdiret y goruydei ar arthur. ac y rythae y bobyl. B. 
 
 527 Allawen vu gan arthur y gynadwri honno. A gwedy kydarnhau yr amot hwnnw rydunt wynt a 
 doethant elldeu y mewn ynys wastat a oed odieithyr y gaer yn gaedic or auon. ar lluoed o pop parth yn 
 edrych py damchwein a vei rydunt. B. 
 
 528 ^ gwedy dyuot eu ylldeu. yn gyweir adumedic o arueu ar deu varch enryued y meint ae buanet mal 
 nat oed hawd gwybot \jwy bieuydei y vudugolyaeth. a gwedy dyrchauel eu harwydyon gosot aoruc pop vn 
 ar y llall oe holl nerthoed. sef awnaeth arthur gan ochel dyrnawt ffrollo gosot arnaw ym pen y vron hyny 
 y doed y ar y varch y lawr ac yn gyflym kyuodi a oruc ffrollo a gosot ar varch arthur ae leif hyt pan 
 syrthiawd yn agheuawl or dyrnawt. A phan welas y brytanyeit eu brenhin yn dagwydaw. breid y gallwyt 
 eu attal heb torri y gyghreir. Ac mal yd oedynt yn mynnu y thorri. Nachaf arthur yn kyuodi ac yn 
 dyrchauel y taryan yn erbyn dyrnawt arall ffrollo gan y gyrchu ynteu yn gyflym. A gwedy eu dyuot y 
 gyt ac ymgyuogi yn hir gosot awnaeth ffrollo ar arthur y tal. Ac bei na phlyccei y cledyf ar awch yr 
 helym ar penfestyn ef auuasei agheuaw. A gwedy gwelet o arthur y waet yn kolli ac yn kochi y arueu 
 enynu o flamychedic lit aoruc. A galw y nerthoed ae wrhydri attaw. a gosot ar ffrollo. a thrwy y helym 
 ae holl arueu hyny aeth y cledyf drwydyaw hyt y llawr. Ac ynteu yn deu hanner y bobtu yr cledyf. A 
 gwedy bot ynhonneit hynny yr deu lu. Agori pyrth y gaer awnaethpwyt ae rodi y arthur. A gwrhau a 
 orugant y ffreinc idaw yn diannot. B. 
 
 529 A gwedy y vudugolyaeth honno sef aoruc rannu y lu yn dwy ran. a rodi y hywel vab emyr llydaw y 
 neill ran. y werescyn peittaw. ar ran arall gan arthur ehun y darestwg y gwladoed ereill yny gylch a vei 
 orthwyneb idaw. a mynet a oruc hwel hyt yg gwasgwyn a pheitto ac ankio. A gwedy llawer o ymladeu 
 y gwerescynwys y kestyll ar kaeroed ar dinasoed. ac y kymellwys y brenhined y darestwg idaw. B. 
 
 sso a gwed mynet yspeit naw mlyned heibaw. a derestwg holl teruyneu ffreinc wrth ywed ef. y deuth 
 arthur hyt ym paris y daly llys. a galw attaw archescyb ac escyb ac yscolheigon a lleygon holl teyrnas 
 ffreinc. Ac yna y rodes arthur y vedwyr pen trullyat iarllaeth nordmandi. Ac y gei y penswydwr iarll- 
 aeth yr ankiw. Ac yr gwyrda ereill dylyedawc aoed yny wasanaeth. y gwladoed ereill yg kylych hynny. 
 Ac yny wed honno hedychu pawb ac eu gwneuthur yn vodlawn. A gwedy daruot llunyaethu y gwladoed 
 hynny yn dylyedus. pan yttoed y gwanwyn yn dyuot. y deuth arthur tracheuen y ynys prydein. B. 
 
 53i ^ gwedy y dyuot darparu awnaeth trwy diruawr lywenyd daly llys a gwiscaw coron y pnawt teyrnas 
 am y pen. A galw pawb or brenhined ar tywysogon a wyryscynasei arthur hyt y wled honno. sef amser 
 oed hynny y sulgwyn. Ac aruaethu awnaeth aruoll pawb trw lywenyd. ac ydnewydhau tagneued y rydunt 
 trwy y teyrnasoed. B. 
 
 532 _£_ gwedy menegi o honaw y vedwl yw annwyleit oc eu kytgyghor y kawsant gwneuthur y wled honno 
 yg kaer llion ar wysc ygwlatuorgant. kans teccaf lie oed yn ynys prydein. achyuoethoccaf o eur ac aryant 
 a goludoed ereill. ac adasaf y ynrydedu gwylua kymeint a honno. kans or neill parth yr dinas yd oed yr 
 auon vonhedic yn arwein y ílogeu ar brenhined yndunt o pedyruannoed byt. ac or parth arall yr dinas yd 
 oed y gwyrgiodeu a llwyneu ar fforestyd yny theccau. ac o uewn yr gaer ar dinas yd. oed y tei brenhinawl 
 goreureit. ac euo oed yr eil dinas a oed gynhebic y rufein o teccet y thei ac amlet y chyuoeth o eur ac 
 aryant a meint y syberwyt. A dwy eglwys arbenic a oed yndaw. vn yn enryded y iulius verthyr. a 
 manachloc gwerydon. A honno oed tryded archescopty ynys prydein. ac yn yr amser hwnnw arderchawc 
 oed dinas kaer llion o deucant yscol ac ythraon da yn kanu yndunt amryualyon geluydodeu. B. 
 
 533 A chymein a parattoet yna o armerth ac a oed teilwc yryw wled honno. Ac yna yr anuonet y po 
 gwlat o a warescynasei arthur y wawd y brenhined ar tywysogyon ar ieirll ar barwneit ar marchogyon 
 urdawl ar gwyrda y gymryt eu iawn ac eu dylyet. B. 
 
 534 Ac yna y doethant wrth ywys honno. Aron vab kynuarch brenhin yscotlont. ac vryen vab kynuarch 
 brenhin reget. a kyswallawn Uawhir brenhin gwyned meuruc vrenhin dyuet. a chadwr. i. kernyw. a thri 
 archescob ynys prydein. archescob llundein. ac archescob kaer efrawc. a dyfric archescob kaer llion. a 
 hwnnw a oed penaf. a legat dan pab rufein. Ac yam hynny tywyssogyon y trefyd mawr bonhedic. morud 
 iarll kaer loyw. mor iarll kaer wrangon. anarawt o amwythic. marchrut o gaer weir, yr hon aelwir 
 warwic. ywein o gaer lleon. kynuarch o gaer geint. gwallawc o salysberi. vryen o kaer vadon. ionatha o 
 dorgestyr. bosso o ryt ychen. dunawt vab pabo post prydeyn. kene vab koel. predur vab rud. gruffyd v. 
 vognet. kygyn v. klawd. edelyn vab coledawc. kygar vab angaw. massen cloffawt. run vab noethon. 
 kynuelyn vab trunyat. kariel vab kadell. kynllith vab noethon. Ac ygyt a hynny llawer owyrda a oed 
 reir y datgan. ac or enyssoed y doeth yno gillamwri vrenhin iwerdon. gillamwri brenhin islont. doldan 
 vrenhin gotlant. winwas brenhin ore. llew vab kynuareh brenhin llychlyn. echel vrenhin denmarc. a o 
 ffreinc y doeth hothin tywyssawc rwytun. lodgar tewyssawc bolwyn. pedwyr petrullat tewyssawc nor- 
 mandi burel tewyssawc senomon. kei pen swydwr tewyssawc ankiw. gwindard tywyssaw peittaw. ar 
 
 2 R 
 
592 NODIADAU PERTHYNOL I 
 
 deudec gogyuurd o ffreinc. a gereint garaffus yn eu blaen. hywel vab hemyr llydaw. a llawer o wyrda oed 
 darystygedic idaw ynteu. Ae ar vyrder ny thrigawd vn tywyssawc or parth yma yr yspaen ny delhei 
 wrth y wys honno. A chymeint o adurn muloed a meirch a gwiscoed ac arueu aoed gan pawb o hynny. 
 Ac yd oed vim a rybir y datganed. B. 
 
 535 a gwedy ymgynullaw pawb yr gaer. a dyd y wilua yn dyuot. y gelwit y tri arcbescob y llys wrth 
 wiscaw y teyrnwisc am y brenbin. A cboron y teyrnas am y pen. Ac y dyfric archescob y gorchymynwyt 
 yr yfferen. kans yny arcbescopty ef yd oedit yn daly llys. A gwedy daruot gwiscaw am y brenbin. 
 kycbwyn awnaetbpwyt ac ef parth ar eglwys yr arcbescopty. Ar neill archescob or parth deu idaw yn 
 kynhal y wise, ar Hall or parth asseu. Ac arawn vab kynuarch brenhin yr alban. A chat walla wn law 
 hir brenhin gwyned. A meuruc brenhin dyuet. A chadwr brenhin kerny w. yn herwyd eu breint yn 
 arwein petwar cledyf noethon enreit ymblaen y brenhin yn mynet yr eglwys wrth efferen. Ac o pop 
 parth udunt y cwuenoed o veneich a chanynwyr ac yscolheigon yn amryual urdasoed yn eu prossession. 
 yn canu amryual geinydigyaethu ac organ yn dwyn eu brenhin wrth efferen. Ac or parth arall yd oedit 
 yn dwyn y vrenhines yn wiscedic o vrenbinaw wise. A choron o lawryd ami phen. ac escyb athrawon 
 yny chylch hitheu y eglwys y manachesseu wrth efferen. Ac oe blaen hitheu gWraged y pedwar brenhin yn 
 arwein pedeir clomen pur wynnyon ar eu dwy law. Ac y gyt a hynny y gwrageda kymeint vn ny canlynt 
 wynteu parth ar afferen. A gwedy daruot y prossession ym pob vn or dwy eglwys. kymeint oed yr organ 
 geinyadaeth a rac digrifet oed y gwarandaw hyt na bydynt y marchogyon adathoedynt yno py vn gyntaf 
 or dwy eglwys a gyrchynt gan daet y kenit ym pop vn onadunt. namyn kerdet yntorwet or eglwys yr 
 Hall, ac ni megynt vlinder by treiglynt y dyd oil wrth wassaneth yr effereneu. B. 
 
 536 a gwedy cwplau dywyawl wassanaeth ym pop vn or dw eglwys gwaret awnaethpwyt y am y brenhin 
 ar vrenhines brenhinolyon wiscoed. a gwiscaw ymdanadynt yscanyon wiscoed. Ac odyna yd aeth y 
 brenhin yr neuad y vwytta ar gwyr oil y gyt ac ef. ar vrenhines yr ystauell a gwraged oil ygyt 
 ahitheu. B. 
 
 537 a gwedy gossot paAvb y eisted herwyd eu anryded y kyuodes kei y vynyd. a mil o dylyedogyon y gyt 
 ac ef yn adurnedic o ermyn wiscoed ywasanaethu o gegin. Ac or parth arall y kyuodes bedwyr a mil 
 ygyt ac ynteu yn adurnedic. oamryual wiscoed ywasnaethu or vedgell trw amryualyon lesfcri gorulycheu 
 a fioleu eureit ac aryant a chyrn buelyn goreureit y wallaw amryualyon wirodeu. y paw herwyd y dirperei 
 y enryded. Ac or parth arall yny neuad y vrenhines yd oed aneiryf o wasanaethwyr yn adurnedic o 
 amliw amryualyon wiscoed. y rodi yr gwraged eu gwasanaeth yn anrydedus herwyd eu kynheuawt. Ac 
 yna ydoed amlwc dyuot ynys prydein yw hen ansod ae chyuoeth ae trefflyllwch yn gynmeint ac nat oed 
 vn teyrnas aeUit y cheffiybu idi. Ac a vei o varchogyon clotuawr o vn ryw wise ac arueu yd aruerynt ar 
 gorderchwraged o vn ryw diwygat yd aruerynt. Ac ny bydei teilwg yna gan vn wreic gymryt vn gwr yn 
 orderch idi o nyt vn a vei prouedic teirgweith ymilwryaeth. Ac velly diweirach yd ymwnai y gwraged. a 
 chlotuorach yd ymwnai y marchogyon ymilwryaeth. B. 
 
 538 A gwedy daruot bwytta ac yfet a cbyuodi y ar ybyrda mynet allan awnaethant odieithyr y dinas. rei 
 y chware pedyt. ereill i torri pelydyr. ereiU y taflu dyscleu plwm yr awyr. ereill y vwrw maen. ereill y 
 ymwan. ereill y chware gwydbwll. Athra yttoedunt odieityr y gaer yny cbwaryeu hynny. yd oed y 
 gwraged mwyaf agerynt ar van y gaer yn edrych arnadunt. ac yn ymdangos vdunt val y bei vwy ynni 
 pawb onadunt wynteu yny gwaryeu. A phwy bynhac a vei vudugawl yny chware yn diannot y talei y 
 brenhin idaw ygyuarws. B. 
 
 5)9 a gwed treulaw tridieu a theyrnos yny wed honno y pydwyryd dyd y gelwit ar pawb yr vn lie y tal 
 eu gwasanaeth vdunt mal y dirperei pawb yn anrydedus. Ac yna y rodet y dinasoed ar kestyl ar brenhin- 
 aetheu ar gwladoed. ar arcbescobodaetheu ar escobodaetheu. Ac y lie ybydynt yn wac. B. 
 
 510 Ac yna y gwrthodes dyfric y archescobawt ac yd aeth hyt yn henlli y gwplau diwed y vuched o 
 penydyaw ac y gosodet dewi ewythyr y brenhin yn archescob yny le ynteu a theilwg oed y hynny o lyindit 
 a buched a santolyaeth. ac yn lie y gwynudydic sampson archescob kaer efrawc y gosodet teilaw y escob 
 Uandaf herwy y vuched ae deuodeu da yny ganhorthwyaw. Ac yn y gwnaethpwyt morgan yn esco yg 
 kaer vudei. a Julian yg kae wynt. ac eteluryt yg kaer alclut. B. 
 
 541 Ac val yd oedynt y llunyaetbu pop peth yn dylyedus. nachaf y gwelynt yn dyuot deudegwyr o wyr 
 aeduet eu hoet enrydedus eu gwed a cheinc o eliwyd yny llaw deheu y pop vn arwyd y bot yn kenhadeu. 
 A gwedy eu dyvot rac bron arthur. annerch o pleit ymherawdyr rufein awnaethant. a rodi llythyr yny 
 law gwedy y yscriuennu yn y mod hwn. B. 
 
 548 Lies amherawdyr ruvein yn anvon annerch y arthur vrenhin y brytanyeit. yr hyn a haedwys enryued 
 yw genyfi dy greulonder ti ath enuydrwyd ath seberwyt. na choffei ty. ti rywneuthur y sawl sarahadeu 
 awnaethost y rufeiniawl amherodraeth pan dugost yn gyntaf y gantunt eu teyrnget o ynys prydein yr 
 hwn agauas wlkesar ac ymherodron gwedy ef. Achyn no ninheu. Ac odyna y gorescyneist ffreinc a 
 burgwyn. a holl enysoed yr eigawn a rei aoedynt trethawl y rufeinawl amherodraeth tra yttoedyn ny 
 racuedu. Ac wrth hyny yd ym ninheu yn ryuedu eithyr mod hwyret yd wyt titheu yn ymchoelut ar ty 
 synhwyr. Ac yn ymydnabot a thuhunan. kans gormod gwll yw gwneuthur codyant y sened rufein. ar 
 holl vyt yn dylyeu bot yn darystygedic ydi. Ac with hynny sef y barnwys sened rufein bot yn iawn y 
 titheu wneuth iawn or sawl sarahaedeu hyny mineu a archaf yti dyuot hyt yn rufein erbyn kalan awst 
 nessaf y wneuthur iawn or sawl sarahaedeu hynny mal y barno sened rufein arnat. ac ony deu ti yno yny 
 racdywedydic teruyn hwnnw etnebyd ti y doafi yth teruyn ti a phy beth bynac a gribdeHeisti oth enwired 
 mineu ae dygaf yny bwynt gymherued y cledyfeu yn rannu rom. B. 
 
 5*3 ^ gwedy daruot darllein y llythyr rac bron arthur ar brenhined ar ty wysogyon aoed ygyt ac ef. kyuod 
 awnaethant a mynet odyna parth a thwr y kewri y ymgyghor wrth atteb y gennadwri honno. a thra 
 yttoedynt yn escynnu gradeu y twr. Sef awnaet kadwr tewysawc kernyw dan chwerthin yn llawen oe 
 vryt ae vedwl. hyt hyn arglwyd y bu arnafi ofyn mawr heb ef rac gwarescyn o lesced y brytanyeit trwy hir 
 tagnoued a seguryt trwy ymrodi y wledeu a medawt a godinab. kany oes pedruster hyn wledycha medawt 
 a charyat y gwraged a seguryt a thaplas a gwydbwll. koll y glewder ar nerthoed. a llychwinaw y clot ar 
 enryded. ac agaws y y pymp mlyned yssyd yr pan ydym ninheu yn amrodi y wledeu a seguryt. ac wrth 
 hynny y mae duw yn kyffroi gwyr rufein yn an herbyn y rodi deunyd ini y vwrw llesged a seguryt y 
 wrthym. ac ymgoffau ac an milwryaeth. ac ar hynny wynt a doethant hyt yn twr y cewri. B. 
 
 54* a gwedy kyueisted pawb onadunt herwyd y anryded arthur a dywawt ual hyn. arglwydi vyg 
 kytuarchogyon prouedic y keueis ych kyghoreu eirioet hyt hyn yn rwyd ac yn dyrys. Ac wrth hynny 
 synhwyrweh yr awr hon. A medylywch o vn vryt py atteb a dylywn y talu yn erbyn yrymadrodyon hyn. 
 kans by beth bynhac aracuedylyo doethon yn da pan deler ar weithret haws vyd y odef. a heuyt herwyd a 
 tybygafi nyt reit ynni ofyn gwyr rufein. kans trwy anlyet y maent wy yn keissaw teyrnget o ynys prydein 
 wrth dyuot wlkessar ac ymherodron ereill gwedy ef a llu mawr gantunt ac otreis ac anundeb an rieni nyneu 
 
BRUT TYSIL10 A BRUT G. AB ARTHUR. 593 
 
 a gwarescyn y wlat. ae gwneuthur yn trethawl vdunt fcrwy treis achribdeiL A phy beth bynhac a dyker 
 trwy treis a chymhell ny dylj-ir kaffel kedernyt yw gynhal. Ac wrth bynny kan ydiw yr ymherawdyr 
 rufein trw anlyet yn keissaw yn bot ni yn tretbawl idaw ef. ninheu trw dylyet a iawn aholwn teyrnget 
 idaw ynteu o rufein. ar kadarnaf obonam kymeret ygan y gilyd. kans gwerescynwys wlkessar ac ymherod- 
 ron ereill ynys prydein oc eu kedernyt. ac or acbaws hwnnw kymell teyrnget ohonai. yn awr yn kynhebic 
 y hynny. mineu a varnaf dylyet obonaf ineu teyrnget o rufein. kans vy rieni yneu gynt a waryscynassant 
 rufein. nyt amgen. beb. a bran, meibon dyfnawl moel mut. ac a grogassant y pedwar gwystyl ar vgeint 
 rac bron y gaer ac a vu eidunt y gaer trwy lawer o amser. A gwedy bynny kustenin vab elen a maxen 
 wledic yg kereint inbeu auuant amberodron yn rufein. ac o yny prydein y gweryscynassant. ac wrth bynny 
 pony bernwch chwitheu dylyet o bonaf inben teyrnget o rufein ac o ffreinc ac or enyssoed ereill. ni wrth- 
 ebaf i idaw ef kans amdiff ynwys pan y gweryscyneis i wynt. B. 
 
 bib A gwedy daruot y artb' teruynu y ymadrawd velly. hwel vab bemyr llydaw a attebawd ual byn 
 ymlaen pawb. dioer beb ef. gwedy medylyei pawb obonan arneilltu a menegi o pop vn obonam y synnwyr 
 yn wahanedic a gallu o bynny oil bot yn vn kygkor wedy hynny nyt ydwyfi yntebygu bot vn kygbor a vo 
 gwell. a nac atteb a vo egluracb nor b\vn y rodeisti yr awr bon arglwyd. "Ac' wrth bynny y delywn ninbeu 
 trw diergryn sanecbgyaetb dwyn ardylyet a pbruder y kygbor arodeisti. kans o myny ti kyrchu rufein 
 berwyd y synnwyr ar dylyet a dywedeisti arglwyd ny pbedrussaf kaffel y vudugolyaeth hyt tra vohom trwy 
 iawnder yn amdiffyn yn breint ac yn rydit. yr bon y mae yn gelynyon yn keissaw y dwyn y arnam trwy 
 enwired kans pwy bynac ageisso dwyn delyet ygan arall trwy enwirecL ef yrht a iawnder dylyedus yw y 
 bwnnw kolli yr byn auo idaw ebun. ac wrth bynny kans gwyr rufein yssyd yndarparu yn keitbiaw ni a 
 dwyn an rydit y arnam ninbeu a dygwn y arnunt wy yr eidun os duw a ry lie ac amser y ymgyuaruot ac 
 wynt. llyma gyuaruot damunedic yr boll vrytanyeit. Ilyma darwganeu sibli yn dyuot trwy geugant tastol- 
 yaeth bot or brytanyeit tri brenbin a werescynynt rufeinawl amorodraetb. ac o bynny amlwc yw dyuot y 
 deu. beli a cbustenin. ac arawr bon yd ym yth kaffel titbeu yn trydyd kan yttys yn adaw blawed anryd- 
 edaw amberodraetb rufein it. Ac wrth bynny bryssya titbeu y gymryt y petb ny ydiw duw yn annot y 
 rodi yt trwy y baelder ef. bryssya y darestwg yr bwn yssyd yn bynnu bot yndarystygedic. bryssya y 
 dyrchauel tywy atb teulu yrei ny ochelant or byd reit rodi eneideu ytb dyrcbauel titbeu ac ytb vrdaw. 
 Ac yn nertb yr neges bon miui acbweneccaa ty lu ti o degniil o varcbogion aruawc. B. 
 
 5« \ gwedy byny y dyrcbewis arawn vab kynuarcb y ymadrawd ynteu yny wed bon. yr pan dercbewis 
 vy arglwyd i beb ef. damlewycbu y veclwl ae darpar kymeint lywenyd adiscynwys ynofi ac na allafi y 
 venegi ar uyn tauot kanyt oed dim genhyf y sawl teyrnyssoed a weryscynassam gan dianc gwyr rufein a 
 germania beb y darestwg a dial amadunt yr areuaeu trymon awnaetbant wynteu gynt on an rieni ninbeu. 
 A cban ytys yn darogan bot kyffranc rom ni ac wynt niwy no diruawr lywenyd yssyd ynof. y. am hynny a 
 chymeint yw arnaf sychet yw gwaet a phei bytbwn heb diawt tri dieu a their nos a gwelet ffynyon rac vy 
 mron. arglwyd heb ef gwyn y vyt aarhoei y dyd bwnnw yn yr hwn y kaffem ymgyuaruot ac wynt melys o 
 welioed vydei genyf i y rei agymerwn tra vythwn ynkeissaw dial vy rieni ac ynamdiffyn yn gwlat ac 
 an rydit. Ac yn dyrchauel an brenbin. ac chwanaccau ty lu mi arodaf dwy vil o wyr aruawc heb eu 
 pedyt. B. 
 
 M; A gwedy dywedut o pawb y dull, adaw awnaeth pawb yn herwyd y gyuoeth. y nifer goreu aallei yn 
 porth y arthur. Ac yn y kahat o ynys prydein ehun heb a adawsei hywel vab emyr llydaw triugeinmil o 
 varcbogyon aruawc. Ac or enysoed ereill nyt amgen iwerdm ac yscottlont a gotlont ac ore llycblyn a 
 denmarc y riuwyd weugeinmil o pedut. kanyt oed aruer o varchogyon gantunt. Ac o ffreinc nyt amgen 
 o rwuthun. a phorthvu a normandl. senoman a pheitaw ar angiw. y riuwyt petwar vgein mil o varchogyon 
 aruawc. Ac ygan y deudec gogyfurd o ffreinc y rif wyt deg mil o varchogyon aruawc. Sef oed y rif 
 bynny oil ygyt o varchogyon. Deucant a their mil a phetwar ugein mil a chan mil heb eu pedyt. yr byn 
 nyt oed hawd eu gossot yn riff. B. 
 
 bii A gwedy gwelet o arthur pawb yn amrodi yn llawen yny wassanaeth. rodi canhat a oruc y pawb 
 onadunt y vynet y en gwlat y ymparottoi erbyn kalan awst. A gorchymyn awnaeth y pawb dyuot yny 
 teruyn hwnnw y porthua dofyr yn llwyr a chychwynu odyno y gyt yn erbyn yr amherawdyr. Ac yna yd 
 anuones arth' ar yr amberawdyr trwy genhadeu y uot ef yn ymparattoi wrth vynet parth a rufein. Ac 
 nyt yr uf ydhau y sened rufein. namyn yr kymell arnaduut wy trwy delyet iawn. yr hyn yd oedunt wy trwy 
 anlyet yny erchi idaw ef. A chychwyn awnaeth y brenhined ar tywyssogyon y eu gwlat wrth paratoi eu 
 lluoed mal yd adewssynt yr arthur. B. 
 
 5i9 A gwedy gwarandaw o les amherawdyr rufein atteb arthur y gan y kenhadeu. Anuon gwys aoruc 
 ynteu ar vrenhined y dwyrein. o gyghor sened rufein y erchi y pawb onadunt luydyaw y gyt ac ef am pen 
 arthur oe darestwg. Ac yna y doetbant with y wys honno epistropus vrenhin groec. mustensar vrenhin 
 yr affrik. ac eliffant vrenhin yr yspaen. a hirtagus vrenhin partb. a boccus vrenhin midiff. a sertorius 
 vrenhin libia. a serrer vrenhin iturta. pandrassius vrenhin yr eifft. euader vrenhin ziria. missippia vrenhin 
 babilon. politetes due bititna. teuser due ffrigia. ebon vrenbin borth. ipobt brenhin cretta. Ac y am 
 hynny tywyssogyon niawr a ieirll a barwnyeit a marchogyon urdawl. Ac o urdas sened rufein lies amher- 
 awdyr. kadell. meuruc. lepitus. gagius. mettelus. cocta. quintinus. mistinus. catulus. quyntus. karaussius. 
 Sef oed eiryf eu marchogyon. seith mil a phetwar kan mil. B. 
 
 530 A gwedy bot y rei hynny yn parawt erbyn kalan awst kychwyn awnaetbant parth ac ynys prydein. B. 
 551 A gwedy kaffel o arthur wybot ybot yndyuot gorchymun awnaeth ynteu llewodraeth y teyrnas y 
 vedrawt y nei vab y chwaer. ac i wenhwuar vrenhines. Achychwyn awnaeth arth' y gyt ae lu parth a, 
 nordhamtwn wrth kychwyn odyno yny lyghes. B. 
 
 bbi Ac ual yd oed yn rwygaw moroed yn damgylchynedic o luosogrwyd anyiiyf o logeu. mal am hanner 
 nos y dygwydwys bun diruawr y thrymet ar arthur. Sef y gwelhei trwy y bun àrth yn ehedec yn yr awyr. 
 a murmur hwnnw ae odwrd alanwei y traethu o ofyn ae ergrenedigyaeth. Ac odjma y gwelhei dreic ya 
 ehedec y wrth y gorllewin ac o echtewenedigrwyd y llygeit ygolhehau y wlat. ac y gwelhei wynt ynkenydu 
 ymlad ryued y ryctunt. Ac or diwed. y gwelliei y dreic yn kyrcku yr arth ac oethanawl anadyl yny losci 
 ac yny vwrw yn'lloscedic yny dayar. ac ar hynny dyffroi a oruc arthur a datganu y vreidwyt yr gwyrda a 
 oed yny kylych. Ac erchi vdunt ydeogyl. Sef mal ydehoglassant. dywedut mae arthur a arudoccaei 
 y dreic a doeth y wrth y gorllewin. Ar arth a dywedynt a arwydoccaei y ryw aghynuil o gawr a ymladei 
 ac ef. A budugolyaeth y dreic a arwydoccaei y uudugolyaeth a damweinei y arthur. Ac nyt velly y 
 tybygasei arthur bot y dehoglat namyn o achaws y gyuaruot a vei rydaw ac ymherawdyr rufein. A phan. 
 oed y wawr dyd trannoetb y golehau y doethant y aber bawerfioi y tir llydaw. Ac yny lie hwnnw tynnu 
 eu pebyUeu wrth arhos eu llu ygyt. B. 
 
 bJi Ac val yd ydoedynt gwedy discynu. nachaf kenhadeu or wlat yn menegi y arthur rydyuot kawr en- 
 ryued y veint o eithauoed yr yspaen. a chribdeilaw elen nith hywel vab emyr llydaw a dwyn y treia y ar 
 
594 NODI AD AU PERTHYNOL I 
 
 y cheitweit. a mynet ahi hyt y mynyd mihagel. a mynet pobyl y wlat yny hoi. Ac ny degry wys vdunt o 
 dim ny erbyn ef ar vor nac ar tir. Os ar vor yd erlynunt wy ef . llenwi eu longeu o doneu ac eu sodi a 
 wnai. os ar y tir ydelhei attaw a ladei. B. 
 
 sh A gwedy dyuot y nos honno mal am yr eil awr kyuodi awnaeth arthur a chei a bedwyr ygyt ac ef 
 achychwyn yn distaw o plith yllu parth ar mynyd yd oed y kawr. a chynieint oed ymdiret arthur yny 
 nerthoed ac na tybygei vot yn reit idaw saethugyaw ylu yr yriw aghyguil hwnnw o gawr. A gwedy eu 
 dyuot yn agos wy a welynt deu vynyd a thanllwyth ar pob vn ac ethryckin or mor rwg y deu vynyt hyt na 
 ellit mynet onyt mewn llog neu yscraf. A gwedy kaffel yscraf onadunt anuon bedwyr awnaethant or 
 blaen y geisaw diheurwyd am y kawr. A phan deuth parth a phen y mynyd lleiaf. nachaf y clywei 
 gweigawl gwynuan adrycaruerth. sef awnaeth ynteu megys pedrusaw ac ofynhau o tebygu mae y kawr 
 aoed yno. Ac eisoes galw y nerthoed attaw. a chyrchu pen y mynyd. a phan deuth yno : nyt oed yno 
 namyn gwrach vawr yn eisted wrth tanllwyth vawr ac yn wylyaw ywch pen bed newyd cladu. 
 
 555 A phan welas hi vedwyr y dy wawt dan icuon. awylyaw. o tydi direttaf or dynyon paryw direidi athuc 
 ti yr lie hwn. ny ellir adrawd y saw poen ysyd parawt it. yr awr hon y daw yr yscymunedic kawr. yr hwn 
 aduc elen yn lathrut. yr hon cledeis yr awr hon yny bed newyd hwn. Ac am due inheu ygyt kans y 
 mamyaeth oedwn hyt yma. A gwedy keisaw kydyaw a hi ac nys gallwys a duw a alwaf inheu ym tystol- 
 yaeth rydwyn treis o honaw arnafi ac wrth hynny ffo titbeu vyg karedic i ra ofyn ydyuot ef herwyd y 
 genheuawt ef y gydyaw a miui. ath ordiwes titheu yny wed hon athreulaw blodeu dy ieuenctit ath lad. B. 
 
 556 A thruanhau awnaeth wrthi o dynyawl annyan ac adaw kanhorthwy idi yn ebrwyd. A dyuot ar y 
 gytymdeithon aoruc a menegi vdunt ar ywelsei. B. 
 
 5 " A chwynyaw aoruc arthur yn vawr varwolyaeth y vorwyn ac erchi y gytymdeithon y adu ef or blaen 
 y ymlad ar kawr. ac o gwelynt bot yn reit idaw dyuot oe ganhorthwyaw. A phan deuthant parth a phen 
 y mynyd wynt awelynt yr aghyguil kawr a bereideu ogig moch coet gathaw yn eu pobi. ac ny hysu yn 
 lletamrwt. B. 
 
 sss a gwedy arganuot o honaw y gwyr y dyuot yn dirybud bryssyaw aoruc y kymryt y ffon. A chymeint 
 oed y ifon ac yd oed anahwd yr deu vilwr dewraf y dyrchauel y wrth y llawr. a dispeilyaw cledyf aoruc 
 arthur a dyrchauel y taryan yny clywit sein y dyrnawt dros wyneb y traetheu. ac yny pylwys clusteu 
 arthur gan y sein. Ac yna ennynu o lit awnaeth arthur a dyrchauel caletuvlych a tharaw dyrnawt mawr 
 yny tal hyny yttoed ywaet yn lhthraw ar hyt y wyneb ac yn tywyllu drem y lygeit. Sef awnaeth ynteu 
 mal baed coet kyrchu yr helw ar hyt yr hychwayw kyrchu arthur ar tor y cledyf ac ymauel ac ef am y 
 wregis ae kymell hynny vu y deulin yr llawr ac eissoes kaffel o arthur yn reduawl ethrelithius lithraw y 
 ganthaw a throi cledyf yny kylych hyny kauas oe boll nerthoed gossot ygwarthaf y pen hyt yr ymhenyd 
 allef adodes y kawr a syrthyaw y lawr megys derwen pan syrthei gan wynt. a chwerthin awnaeth arthur 
 ac erchi y vedwyr Had y pen oe dwyn ym plith y llu yw dangos anryuedawt. B. 
 
 550 Ac yna ydywawt arthur narygawssei ef eirioet yr eil gwr gan dewret a hwnnw'gwedy ymlad o honaw 
 a ruta kawr ym mynyd eryri yr hwn a daroed idaw rywneuth' pilis o varued brenhined. ac wrth hynny 
 erchi y arth' ehunan vlygyaw y varaf yn llwyr wrth y danuon idaw ef. ac am vot arthur yn penhaf or 
 brenhinoed yr enryded y arthur y gadyssei ef lie baraf arthur yn vchaf ar y pilis. ac oyny blygei arthur 
 y varaf iffyd erchi idaw dyuot y ymlad ac ef. ar vn a orffei o nadunt kymerei varaf y llall ae pilis. ac or 
 ymlad y goruu arthur a dwyn y varyf ae pilis y arnaw ae lad. a gwedy hwnnw ny rygawssei arthur vn 
 gwr kyn gadarnet ar llall. B. 
 
 560 Ac odyna ydoethant a phen y kawr ar y llu. A phan welas pawb y pen moli awnaethant y gwr a 
 rathyassei y wlat o ryw ormes hwnnẁ. Ac eissoes ti-istau aoruc hywel am ageu y nith. ac erchi gwneuthur 
 eglwys ywch y bed ac o enw y vorwyn y gelwir y mynyd hwnnw ettwa. bed elen. B. 
 
 561 A gwedy ymgynnullaw pawb y gyt. kyrchu aoruc arthur odyno parth ar dinas aelwit awgustutunum. 
 A gwedy y dyuot y Ian auon wen y dywespwyt wrthaw vot yr amherawdyr yn lluestu yn agos. A chym- 
 meint olu ganthaw ac nat oed hawd y neb y arhos. A phebyllyaw awnaeth arthur ar Ian yr auon y lie y 
 gallei lunyaethu y lu or bei reit idaw. B. 
 
 *** Ac o dyna yd anuones ar yr amherawdyr bosso o ryt ychen a gereint garannys a gwalchmei vab gwyar. 
 ac erchi idaw vynet o teruyneu ffreinc neu ynteu bot yn barawt y rodi kat ar vaes tarnnoeth y arthur y 
 wybot pwy oreu o ydylyet onadunt ar ffreinc. ac annoc awnaeth ieueinctit llys arthur y walchmai 
 wneuthur ryw wrthgafrwyd yn llys yr ymherawdyr val y bei reit teruyscu ylluoed o pop parth ran wan- 
 noccet oedynt y gaffel brwydyr a gwyr rufein. B. 
 
 S6S A gwedy dyuot y kenhadeu hyt rac bron yr amherawdyr erchi awnaethant idaw adaw teruyneu ffreinc 
 y gan arthur neu vot ymparawt trannoeth y rodi kat ar vaes idaw. ac val yd oed yr amherawdyr yn dy- 
 wedut nat mynet o honai adylyei namyn y amdiffyn. y dywawt gagius nei yr amherawdyr bot yD vwy 
 bocsach ac orhofter y brytanyeit noc eu gallu. a bot yn hwy y tauodeu noc eu cledyfeu. allidia a oruc 
 gwalchmei am dywedut or gwranc mor trymegedic a hynny wrthaw a diyspeilyaw cledyf a llad y pen. ac 
 yn gyflym kaffel y meirch. ac eu hymlit a oruc gwyr rufein y keissaw dial y gwr arnadunt. Sef awnaeth 
 gereint ymchoelut ar y gwr nessaf a oed yny ordiwes ae lad. A chyghoruynu a oruc bosso amrylad pop vn 
 oe gytemdeithon wr ac ynteu etwa heb lad vn ac ymchoelut awnaeth ynteu ar a gwr nessaf idaw ae vwrw 
 yr llawr ae vrathu yn agheuawl. Sef awnaeth marchell mut yralit gwalchmei yndi uudyawc ac val ydoed 
 yn ym ordiwes ac ef ymchoelut aoruc gwalchmei arnaw a llad y pen a gorchymun idaw ot ymgaffei a gaius 
 yn uffern dwedut bot yn hwy cledyfeu y brytanyeit neu tauodeu. ac ymchoelut aoruc y deu getymdeith a 
 llad y deuwr nessaf udunt. Ac yr bot gwyr rufein oc eu boll dihewyt yny kywarssagu : ny allyssant nac 
 eu llad nac eu dala. B. 
 
 564 Ac val yd oedynt yn dyuot parth a llwyn coet. nacha wemil or brytanyeit yn dyuot yn canhorthwy 
 udunt gwedy ryclybot erlit ar y kenhadeu ac yndiannot dodi gawr arnadunt ae kyrch yndeissyuit ae 
 kymell ar ffo. ac odyna y erlit gan dala rei a bwrw ereill. B. 
 
 565 Ac ar hynny y deuth pedrius senedwr a degmil owyr arvawc gantaw yn ganhorthwy y wyr rufein. 
 Ac ar hynny y kymellwyt y brytanyeit ar ffo yr coet y dothoedynt o honaw ac nyt heb wneuthur 
 diruawr collet ywyr rufein. Ac yna y doeth bedwyr vab mut a phumpmil yn porth yr brytanyeit. Sef 
 awnaeth y rei aoed yn dangos y kefneu y ffo. dangos eu dwyuron yn gyflym gan ymchoelut ar y gelynyon. 
 Ac ny didoreu y brytanyeit py damchwein y dagwydynt yndaw gan gaffel clot oc eu milwryaeth doethach 
 oed wyr rufein kans pedrius senedwr oed yny dyscu y wneuthur diruawr gollet or brytanyeit gweitheu gan 
 gyrchu gweitheu gan gilaw. 
 
 5M A phan welas bosso o ryt ychen hynny galw attaw y getymdeithon aoruc a dywedut wrthtunt val 
 hyn. A. vnbyn teulu heb ef kans heb wbot yn brenhin y dechreuassam ni yr ymlad hwn reit oed y ninheu 
 ymweglyt rac yn dygwydaw y ran waethaf or ymlad. a chywylydyaw an brenhin. Ac wrth hynny ymlyn- 
 nywn vydinoed gwyr rufein y edrych atto duw yn ae llad pedrius a« dala. B. 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G, AB ARTHUR. 595 
 
 »67 ^c vfydbau awnaethant wrth ygyghor ef ac o gynhebic vilwryaeth kyrchu y Jle yd oed pedrius yn 
 dyscu y getymdeithon a dodi aoruc bosso y law dros vygwgyl pedrius ae tynnu gantaw yr llawr. ac ym- 
 pentyrru awnaeth y brytanyeit yn porth y vosso. Ac yna y bu aerua galet o pop parth. yna y bu y 
 kynhwryf ar lleuein ar gorderi ar ymurathu ar ymsag ar ymdaraw. yna y gwelit pwy oreu adigoneu or 
 aryf yd aruerei o honaw a diodef yn ymanedus awnaeth y brytanyeit ruthur gwyr rufein a dyuot a phedr- 
 ius yn garcharawr hyt ym perued eu llu. Sef awnaeth gwyr rufein yna gwedy dala eu llywawdyr kymryt 
 eu ffo. Sef awnaeth y brytanyeit y hymlit. a bwrw rei adaly ereill ac eu llad ac ny diwed gwedy 
 gwneuth* diruawr gollet o wyr rufein. ymohoelut awnaetb ar kyrcharoryon hyt eu pebyllyeu gan lewenyd, 
 a budugolyaeth. a menegi y arthur argauaroed ac wynt. B. 
 
 568 A diolwch awnaeth ynteu hynny vdunt yn vawr gan adaw echwaneccau eu enryded am eu gwasanaeth 
 ny apsen. Athranoeth y rifwyt gwyr wrth anuon y karcharoryon parth a pharis tra veit yn kymryt 
 kyghor ymdanunt. ac yna yd erchut y kadwr iarll kernyw a bedwyr pen trullyat a deu dewysawc o ffreinc. 
 borel a ri chert eu hebrwng hyt yn diogel rac eu ellwg o wyr rufein. B. 
 
 569 A gwedy clybot or amherawdyr hynny sef aoruc ynteu ellwg pympthegmil o wyr aruawc y geisaw 
 gellwg y karcharoryon ac yn tywysogyon arnadunt. vlteis senedwr a chedell vleid. a cwinito caricius 
 euander vrenhin siria. a sertorius vrenhin libia. Ac y kerdwys y nifer hwnnw. hyny kawsant le adas y 
 eu ragot ac ymgudyaw yno ar bore tranoeth kychwyn awnaeth y brytanyeit ar karcharoryon. ac ual y 
 deuthant parth ar lie yd oed y pyt. kyuodi aoruc gwyr rufein ac eu kyrchu ae gwasgaru. B. 
 
 570 Ac eisoes kyt kyrchit y brytanyeit yn dirybud ny chat yn diaruot. gosot rei awnaethant wrth eu 
 karcharoryon. a llunyaetheu ereill yn vydinoed wrth ymlad ae gelynyon. ac ymlaen y vydin aoed yn 
 kadw y karcharoryon y dodet borel a bedwyr. Ac ny cheiswys g^yr rufein vn reol namyn pawb yn y 
 gyueir keisaw ellwg eu kyrcharoryon. Ar brytanyeit a gollasei y karcharoryon yn waradwydus pei na 
 delei quuitart tywysawc peitaw a theirmil o wyr aruawc gwedy ry gaffel brat gwyr rufein. A gwedy 
 dyuot canhorthwy yr brytanyeit gorthwynebu y gelynyon yn wrawl. B. 
 
 571 Ac yna y dygwydwys borel tewysawc o parth y brytanyeit a llawer y gyt ac ef. Ac eisoes ny alias- 
 ant wyr rufein namyn kymryt eu ffo parth ae pebylleu. A sef awnaeth y brytanyeit eu hymlit ac eu Had 
 a dala ereill. Ac yna y lias vlteis senedwr. ac euander brenhin syria. A gwedy kaffel or brytanyeit y 
 vudugolyaetb honno. yd anuonasant y karcharoryon hyt ym paris. ac odyna ymchoelut tracheuen gan 
 adaw budugolyaeth y eu brenhin. kans niuer mor uychan a hwnnw a gawsei uudugolyaeth ar y sawl 
 elynyon hynny. B. 
 
 572 A gwedy gwelet or amherawdyr meint y gollet ar dechreu y luded tiistau aoruc yn vawr a medylyaw 
 peidaw ae darpar am ymlad ac arthur. a my net or lie hwnnw hyt yn afar y aros porth o newyd 
 attaw. B. 
 
 573 A gwedy clybot o arthur hynny. mynet aoruc ynteu hyt nos y eu ragot yr fford y delynt trannoeth. 
 A gwedy y dyuot yno llunyaethu ywyr a oruc trwy naw bydin. a wegwyr a hweugein a wechant a wemil 
 ym pop bydin. a dodi leg o wyr yg gwersyll erbyn pan vei reit wrthunt. Dalen ar goll yma. B. 
 
 574 Ac y kymyrth brenhin midii y ar y varch ae dwyn ganthaw hyt y lie yd oed gorff bedwyr. Ac yno y 
 vriwaw oil yn drylleu man. B. 
 
 575 a gwedy daruot idaw hynny kyrchu awnaeth ym plith y getymdeithon a gyrru grym ac angerd 
 yndunt hyny oed y ofyn yn vawr ar eugelynyon. Ac oe dysc ef ae angerd kymryt grym awnaethant 
 yndunt. A gwneuth' aerua diruawr y meint oe gelynyon. B. 
 
 576 A c o parth gwyr rufein y syrthwys eliffant vrenyn yspaen. A missippia vrenhi babilon a cwuintus 
 mulinus a mar senedwr ac nifer ygyt ac wynt yr hyn ny ellit riff anadunt. B. 
 
 577 Ac o parth y brytanyeit y dygwydwys lodgra tewyssawc bolwyn. A hotlinus tewyssawc rotwyn. A 
 chursalam o gaer geint a gwallawc o amwythic. ac uryen o gaer vadwm. B. 
 
 &7|ä í Ac o achws hynny y gwanhawys y bydinoed yd oedynt yny llywyaw. A chilyaw trach eu keuen hyt 
 ar vydin yd oed hywel vab emyr llydaw a gwalchmei yny llywyaw. Aphan welas y gwyr hynny eu ket- 
 ymdeithon yn kiliaw ennynnu awnaethant wynteu o lit ac angerd megys flam o tan : a dwyn ruthyr ym plith 
 eu gelynyon. Ac annoc y ketymdeithon a oed yn kiliaw a chymell ar ffo y gwyr aoed yny hymlit gan eu 
 bwrw ae briwyaw ae llad. Ac ny orffowysswys gwalchmei ac wynt hyny doeth ar vydin yr amher- 
 awdyr. B. 
 
 579 Ac yna y dygwydwys o parth y brytanyeit kynuarch tywysawc tringer a dwy vil ygyt ac ef. B. 
 
 580 Ac yna gwedy gwelet o hywel a gwalchmei eu gelynyon nat oed well gwyr noc wynt. Ac aerua 
 gymeint a honno oc eu ketymdeithon : kymryt angerd o newyd yndunt y ymlad a bydin yr amherawdyr 
 o pob tu idi megys llucheit yn llad a gefarfei a hwynt. Ac yn bwrw rei ac yn llad ereill gan annoc eu 
 kedymdeithon. B. 
 
 581 Ac ar hynny yd ymgauas gwalchmei ar amherawdyr yr hyn yd oed yny damunaw. Ac nyt oed dim 
 well ynteu gan yr amherawdyr noc ymgaffel a marchawc kystal a gwalchmei y gymell arnaw dangos peth 
 a allei y milwryaeth. kan clywsei nat oed varchawc well no gwalchmei. Ac ymerbyneit awhaethant yn 
 drut ac yn galet ac yn gadarn mal na welat rwg deu vilwr ymlad agyffylyppei idaw. Ac ar bynny eissoes 
 tewhau aoruc gwyr rufein am eu pen mal y bu reit y wyr llydaw gilyaw tracheuen ar arthur ae 
 vedin. B. 
 
 582 A phan welas arthur yr aerua ydoedit yny wneuthur oe wyr. kyrchu aoruc y elynyon gan annoc y 
 wyr y ny wed hon. Py beth awnewchwi wyr. Paha y gedwchwi y gwreigawl wyr hyn y genwch. 
 Koffewch awch deuodeu y rei a darestyngawd deg teyrnas arugein wrth vy arglwydiaeth i. Koffewch ych 
 rieni y rei awnaethant wyr rufein yn treth vdunt pan oedynt gadarnach nor awr hon. Koffewch awch 
 
 ' boned awch rydit yr hwn y mae yr haner gwyr hyn yn keisaw y dwyn y genwch. nac aet yr vn o nadunt 
 y genwch yn vyw. Nac aet. Ac ar hynny gwascaru eu elynyon ae bwrw ac eu llad aoruc. A pho awneynt 
 wynteu racdaw ef. megis yffoei anneueileit rac llew creulawn newenawc. Ny differei y arueu neb or a 
 gyfarffei ac ef. B. 
 
 5á3 A phan welas y brytanyeit eu brenhin yn ymlad yny wed honno. ymgynnullaw awnaethant wynteu 
 yn eu bydinoed. A medillaw mynet tros wyr rufein. Ac eisoes gwrthwynebu yn wechyr aoruc gwyr 
 rufein vdunt. Ac o dysc lies eu hamherawdir wynteu Uauuryaw a thalu aerua elchwyl yr brytanyeit. A 
 chymeint vu yna yr erua o pop parth achyt bei yr awr honno y dechreuit yr ymlad. kans or neillparth yd 
 oed yr arderchawc vrenhin arth' yn kyrchu ac yn Had y elynyon ac yn annoc y wyr ac or parth arall ydoed 
 lie i amherawdyr rufein y dyscu ywyr ynteu ac yny moli. ac ny orffwysei ynteu namyn ym pop koghol yr 
 llu. kyrchu y elynyon ac eu bwrw ae llad. Ac yna o pop parth y bu aruth' aerua anawd y thraethu hyt 
 nat oed awypei pydiw y damwheinei y vudugolyaetb. B. 
 
 i8i Ac val yd oedynt yn yr ymphust hwnnw nachaf morud tywysaw kaerloyw yr hwn adywespwyt uchot 
 y adaw yn gwesyllt yn kyrchu y elynyon yn deisyuyt. A lleg ordethol ganthaw o wyr aruawc. Ac yn 
 
59 G NODI AD AU PERTH YNOL I 
 
 gyfflym yn eu herchyruynu. Ac yn mynet drostunt. Ac yna y dygwydwys Hawer o vilioed onadunt. 
 Ac ym plith y bydinoed y gwant vn a chledyf lies amherawdyr rufein. Ac or dyrnawt hwnnw yndiannot 
 y bu varw. Ac ny dyweit y llyuyr pwy ae Hadawd. A cbyt bei trwy diruawr lauur a gouit : y brytanyeit 
 a gauas y vudugolyaetb. Ac yna y gwascarwys gwyr rufein yr koetyd ac yr mynyded. ac yr kestyll pawb 
 val y dyccei y tyghetuen. y geisaw nawd ac amdiffyn. Ac eisoes eu hymlit awnaeth y brytanyeit. ac eu 
 daly ac eu Had. ac ereill o nadunt oc eu bod a amrodasant yn garcliaroryon. A hynny awnaetbpwyt o 
 vrawfc dwywawl trugared kanys eu ryeni wynteu yn enwir engirawl awnaetbant gynt yntrethawl vdunt y 
 brytanyeit yr byn yd oedynt wynteu yno beuyt yny geisaw oc eu boll ynni. B. 
 
 ass a gwedy gwastattau bynny. ercbi a oruc arth' gwabanu corff oroed y wyr y wrth eu gelynyon. Ac 
 eu kyweiryaw o vrenbinawl arwylyant. Ac eu hanuon yr manachlogoed a vei ansodedic yny gwladoed 
 ydy hanfei pawb o nadunt. Ac yna yd anuonet corff bedwyr byt ym peitaw. Ac yny vynwent ysyd or 
 partb deheu yr dinas gerllaw y gaer y cladwyt yn enrydedus. A cborff kei aducpwyt byt yr angiv. Ac 
 y mywn manachloc meudwywyr a oed y mywn forest geirllaw kastell ydcanwm y cladwyt yn anrydedus. 
 Hodlinus tywyssawc rwythin a ducpwyt y dinas tyrnau yn flandrus ac yno y cladwyt ygwyrda ereill 
 lladedigyon ieirill a barwnyeit a marcbogyon urdawl a ducpwyt yr manacblogoed nessaf y eu cladu yn 
 anrydedus. Ac ygyt a bynny owarder trugared artbur yd ercbis cladu corfforoed eu gelynyon yn llwyr. 
 Ac anuon korff lies amberawdyr y rufein. Ac ercbi menegi vdunt na dylyei ef talu teyrnget vduntwy o 
 ynys prydein amgen no bonno. B. 
 
 586 Ac yno y trigwys artb' y gayaf bwnnw. Ac y darystygwys teyrnassoed bwrgwin idaw. A pban 
 yttoed yr haf rac wyneb yn dyuot. Ac arth' yn escynnu mynyded rnynbeu wrtb vynet y orescyn rufein. 
 nacbaf genbadeu o ynys prydein yn menegi idaw bot medrawt y nei vab y cbwaer gwedy rywiscaw coron 
 ynys pdein trwy greulonder a brat. A rygyscu gan wenbwyuar vrenbines gan lygru kyfreith dwywawl y 
 neitboreu. B. 
 
 587 Ac wrtb hynny ymcboelut awnaetb artb' tracbeuen. Ac ellwg bwel vab embyr llydaw y tagnouedu 
 y gwladoed bynny a ílu freinc gantaw. A cbycbwyn a oruc ynteu a gwyr yr ynyssoed gyt ac ef partb ac 
 ynys prydein. B. 
 
 588 Ac neur daroed yr bradwr yscymun gan vedrawt anuon selinx tewyssawc y saesson byt yn germania 
 y wawd y nifer mwyaf a allei y gaffell byt yn ynys pdein yn portb idaw gan rodi vdunt or tu traw y 
 numur oil. Ac ycbwanec y bynny yr byn a rodassei wrtbeyrn gwrtbeneu y bors a bengist yn swyd geint. 
 A gwedy kadarnhau yr amot bwnnw y rydunt. y doetb y tywyssaw hwnnw ac wytbcant Hong yn llawn o 
 varchogyon paganyeit aruawc ganthaw. A gwrhau y vedrawt megis y vrenhin. Ac yn achwanec y hynny 
 neur daroed yr yscotteit ar ffichteit ar gwydyl duunaw ac ef yn erbyn artb' y «wythyr. Sef oed erif y llu 
 rwg kristynogyon a phaganyeit petwar vgein mil. B. 
 
 ii9 Ac o hynny o niuer ganthaw y doeth yn erbyn artbur byt yg glan y mor y porth hamo. A rodi 
 brwydyr idaw yn dyuot oe llogheu yr tir. A yna y dagwydassant. arawn vab kynuarch vrenhin yr yscot- 
 teit. a gwalchmei vab gwyar nei arthur. Ac ar nyt oed bawd eu rifaw y gyt ac wynt. Ac yn lie arawn 
 vab kynuarch y dodet y wein vab vren yn vrenhin. gwyr a uu glotuawr gwedy hynny yn llawer o volyanneu. 
 Ac eissoes kyt bei trw diruawr lafur : arthur ae lu a gauas y tir. A gwedy Had llawer o nadunt. kymell 
 medrawt i lu ar ffo. A chyt bei mwy o lawer niuer medrawt. eissoes trwy dysc gwastat a fenydyawl 
 aruer ar ymladeu doethach oed niuer arth' nor lleill. Ac wrth hynny y bu reit vedrawt kymryt eu ffo ef 
 a lu. Ac yny lie eissoes ymgynnullaw awnaetbant ar vedrawt y ffoedigyon o pop man. A chyrchu byt 
 nos y gaer wynt a chydarnhau y dinas yn eu kylch. B. 
 
 590 A phan doeth y chwedleu hynny ar wenhwyuar vrenbines. Sef awnaetb hitheu anobeithaw yn vawr. 
 a mynet o gaer efrawc byt yg kaer llion ar wysc. Ac ymroi yn vynaches ym mynachloc Iulius verthyr a 
 oed yno. Ac yno y bu byt agheu. B. 
 
 691 Ac ym pen y tryded dyd gwedy cladu y lladedigyon kychwyn awnaeth arth' am pen kaer wynt yn 
 flamychedic o bit am rygolli kymeint oe lu a hynny y gan vedrawt ae lu. A phan wybu vedrawt eu bot 
 ygchylch y dinas bydinaw awnaeth ynteu gan annoc y getymdeithon ac eu moli am eu dewi-ed. achyrchu 
 allan y rodi kat ar vaes yw ewythyi\ Agwedy dechreu y vrwydyr honno diruawr aerua y las o pop parth. 
 Ac eissoes mwyaf y las parth medrawt Ac or diwed kymell arnaw adaw y maes a ffo yndybryt. Ac ny 
 handyuwys arthur yna goir wrth gladu y cylaned o achaws rydianc y bratwr y ganthaw y sawl weith 
 hynny. Namyn gan diruawr vrys kymryt y hynt parth a cbernyw hyny deuth hyt ar auon gamlan y lie 
 yd oed vedrawt yny haros gan vedylyaw o honaw bot yn tegach idaw y lad yana neu ynteu a orffei no ffo 
 yn gywilydus o le y le. a vei hwy no hynny. Ac yd oed gantaw oe lu ettwa chwe gwyr a whechant a 
 thriugeint mil. Ac o bynny y gwnaeth wech bydin a wegwyr a weugein a wechant a wemil ym pop vn o 
 hynny a thywyssogyon ar pop vn o nadunt. Ac or byn nyt aeth yny bydinoed y gwnaeth lleg ordethol y 
 gyt ac ef ehun. A gwedy daruot idaw Hunyaethu y vydinoed yny wed bono adaw awnaeth y pawb o 
 nadunt os ef a orffei medyant mawr eur ac aryant meirch ac enryded a cyuoeth. Ac erchi vdunt o vn vryt 
 ymlad ygyt ac ef. B. 
 
 t9i Ac or parth arall gossot awnaet arthur y lu ynteu trwy naw bydin. Athy wyssogyon doeth neilltud- 
 ededic ar pop rei o nadunt. Ac annoc y pawb awnaeth ynteu Had y pyganyeit yscymun a dugassei y 
 bratwr yscymunedic gan vedrawt attaw. y geissyaw digyuoethi y ewythyr. Ac ychwanegu y ymadrawd 
 a oruc yny wed honn. wrth y llu a welwchi racco yn awch erbyn o amryuaylon ynyssoed yd henynt. Ac 
 aghyfrwys ynt y ymlad. Ac wrth hynny ny allant wrthwynebu iwch na seuyU ych erìoyn. A gwedy 
 danot vdunt annoc eu llued o pop parth. A hyt pan yttoed y rei buw yn ynuydu gan gwynuan y rei 
 meirw mal yd oed truan ac irat a dolurus yscriuenu. kanys o pop parth y brathei y gwyr. ac y brethit 
 wynteu. Ac y lladei y gwyr. ac y lled.it wynteu. B. 
 
 593 Agwedy treulaw llawer or dyd yny wed honno kyrch awnaeth arthur ae vydin megys Hew dywal 
 newawc y vydi y gwydat bot y bratwr twyUwr gan vedrawt escymun. Ac agori ffyrd ar gledyfeu udunt. 
 A gwneuthur aerua anrugarawc o nadunt. Ac ar y ruth' honno y lias y bratwr twyllwr gan vedrawt. a 
 llawer o viHoed ygyt ac ef. Ac yr hynny eissoes ny ffoes y rei ereill. Namyn kynhal eu brwydyr galettaf 
 or a vu eirioet yn ynys prydein na chynt na chwedy. hyt pan dygwydassant yr hoU tywyssogyon o pop 
 parth ac wynt ac eu bydinoed. Ac o parth medrawt y lias cheldric. ac elaes. ac edbrich. a humys. 
 tywyssogyon y saesson. GiUamwri. a giUaphadric. a gilasor. a gilari or gwydyl. yr yscotteit ar y fichteit 
 oc eu holl niuer hayach alas. Ac o parth arthur y Has etbrict brenhin llychlyn. ac echel brenhin denmarc. 
 a chadwr llemenic. a chasswaUawn a llawer o vilioed y gy ac wynt y rwg y brytanyeit a chenedloed ereill. 
 Ac ygyt a hynny heuyt yr arderchawc vrenhin arthur a vrathwyt yn agheuawl. ac y dupwyt hyt yn ynys 
 aualach. y iachau y welioed. Ac ny dyweit y llyfyr ymdanaw a uo hispissach no hynny. Coron teyrnas 
 ynys pdein a gymynnwys arth' y gustenin vab kadwr y gar e hun yn agos. A sef amser oed hwnnw dwy vlyned 
 ft deugeint a phump cant gwedy geni mab duw or arglwydes veir vorwyn. y gwr an pnawd ni yr y waet. B. 
 
BRUT TYSIL10 A BRUT G. AB ARTHUR, 597 
 
 &94 A gwedy gwneuthur custenin yn vrenhin. y kyuodes y saesson a deu vab vedrawt gantunt y yynnu 
 daly yny erbyn. Ac ny dygrynoes vdunt. Ar neilì o veibon medrawt a gauas custenin yn llundein. ar 
 Hall ygkaer wynt. Ac y lladawd trwy greulawn agheu elldeu. B. 
 
 593 Ac yn yr amser hwnnw y doetb deinyol sant y orffowis or byt hwn. Ac yna yd etholet theon escob 
 kaer loyw yn archescop yn llundein. Ac ynyr vn amser hwnnw yd aeth dewi y gwynuydedic arcbescob 
 kaer llion ar wysc or byt hwn y orfowys. Ac y mynyw y mywn manacbloc aseüiasei ebun y cladwyt. 
 kans padric adaroganasei y lie hwnnw idaw ef. kyn noe eni. Ac yna yd etholet kynawc escob Han padarn 
 yn arcbescob yg kaer llion ar wysc yny le ynteu. B. 
 
 b96 Ac erlit y saeson awnaeth custenin megys y dywespwyt uchot. ar neill mab y vedrawt a ordiwawd 
 yg kaer wynt gwedy y ryffo hyt yn eglwys amphibalus. Ac yno rac bron yr allawr y lladawd. ar llall a 
 gauas yn llundein y mywn manacbloc a oed yno. ac yno rac bron yr allawr y Has. Ac odyna ym pen y 
 tryded vlwydyn y lias custsnin y gan gynan wledic. Ac y cladwyt yg hkor y kewri geirllaw uth' pen- 
 dragon yn emyl salisberi. B. 
 
 i97 Ac yn nesaf y gustenin y doet kynan wledic yn vrenhin nei y custenhin. Gwas ieuanc a oed hwnnw 
 enryued y volyant ae dewred ae daeoni. A hwnnw a gauas llywodraeth yr holl ynys. A theilwg oed 
 ynteu y hynny. pei na charei teruysc yn ormod y rwg y kiwtawyr ehun. Ac ewythyr idaw heuyt yr hwn 
 a dylyei wledychu gwedy custenhin a ryuelwys arnaw ac ae delis. Ac ae dodes yg karchar. A gwedy 
 Had y deu vab y kymerth ehun llywodraeth yteyrnas. Ac yn yr eil vlwydyn oe vrenhinyaeth y bu varw. B. 
 
 598 Ac yn nesaf y gynan wledic y doeth gAvertheuyr yn vrenhin. Ac yn erbyn hwnnw y kyuodes y 
 saeson. a dwyn eu kenedyl attunt ogermania. Ac eisoes gwedy kreulawn ymlad. goruot awnaeth gwerth- 
 euyr arnadunt. A chymryt llewodraeth y teyrnas yny law ehun. A phedeir blyned gan hedwch y 
 kynhelis. B. 
 
 599 Ac yn nesaf y hwnnw y doeth maelgwn gwyned yn vrenhin yn ynys pdein oil. Ac ar vu kyn noc ef 
 tekaf gwas oed vaelgwn. kywarsagawdyr a diwereidwr vu ynteu ar lawer o greulonyon vrenhined. kadarn 
 a dewr oed y vilwryaeth. hael oed am rodyon. Ac ar vn geir : eglurach oed no neb pei nat ymsodei ym 
 pechawt sodoma. Ac o achaws hynny y bu gas gan duw ef. Maelgwn eissoes a gauas coron yteyrnas ae 
 llywodraeth. Ac y gyt a hynny : ef a orescynwys ywhech ynys yn gyntaf brenhin gwedy arth' wrth 
 coron teyrnas ynys pdein. Sef oedynt iwerton. Ac yslont. A gotlont. Ac ore. A llychlyn. A den- 
 marc. A rei hynny trwy greulonyon ymladeu y darystygwys. Ac or diwed yd aeth y mywn eglwys geir 
 Haw y gästell ehun. yn deganhwy. Ac yno y bu varw. B. 
 
 600 Ac yn hessaf y vaelgwn y doeth keredic yn vrenhin Gwr oed hwnnw agarei teruysc ac annundeb yn 
 ormod y rwg y kiwtawyr ehun. Ac wrth hynny y bu gas ynteu gan duw. a chan yteyrnas. A gwedy 
 gwybot or saeson y anwastatrwyd ef. Anuon awnaethant ar gotmwnt vrenhin yr affric hyt yn iwerdon. 
 adothoed a llygher diruawr gantaw y werescyn iwerdon. B. 
 
 601 Ac yna trwy vrat y saesson y doeth gotmwnt yr alban yr tir. A thrugein llong a chant llong gantaw. 
 yny ran honno yd oedynt y saesson. twyHwyr heb vedyd arnadunt. Ac yn y ran arall yd oed priawt 
 genedyl yr ynys. A theruysc ac annundeb y redunt. Agwedy duunaw y saesson a gotmwnt. ymlad 
 awnaethant. a cheredic vrenhin. A gwedy ffo keredic y erlit o dinas pwy gilyd hyt yn circestir. B. 
 
 602 Ac yna y doeth ymbret nei y lewis vrenhin freinc. A gwrhau y gotmwnt gan ammot y ganhorthwyaw 
 ynteu or gotmwnt hwnnw wrth werescyn teyrnas ffreinc ar tor y ewythyr. kanys herwyd y kadarnhai ef 
 yn aghefreithawl yr Hst deholissit ef y ymdeith ohonoi. Ac cr diwed gwedy kaffel y dinas ae losci : ymlad 
 kat ar vaes awnaethant. A cheredic vrenhin. Ae gymhell ar ffo trwy hafren hyt yg kymry. Ac ny 
 orffowysswys gotmwnt yna eo dechreuedic irUoned o lad a Hosci y dinassoed ar kestyll ar tretiyd. hyny 
 daruu idaw dileu hoU wyneb y teyrnas hayach or mor y gilyd o yscolheigon a llygyon heb trugared o flam 
 a chledyf a distrywei hyt y prid. Ar hyn a diaghei or truan aerua honno à ffoynt y ynnyalwch y geissiaw 
 amdiffynt eu heneiteu. B. 
 
 603 Py beth genedyl lesc gywarsagedic o diruawr a gorthrwm. puner pechawt a syberywyt y rei a uydent 
 gynt yn wastat yn sychettoccau gwaet ac annyundeb a teruysc rwg eu kiwtawtwyr e hun. y veUy genedyl 
 truan ynys prydein y gwenheist ti. kanys titheu kyn nohyn a gymelleist kynedloed y teyrnassoed pell y 
 wrtbyth y darestwg it. Ac weithon megys gwinllan yd wyt titheu gwedy ryymchoelut yn werwed. A 
 cheithwet hyt na elly bellach amdiffyn dy wlat o law dy elynyon. Ac wr hynny truan seberw genedyl. 
 kymer dy penyt. ac ednebyd y geir a dyweit yr arglwyd yn yr yvigil pop ty teyrnas ar hanher ac awahaner 
 yndi ehun. a distrywir ac a diffeithir ar ty a syrth ar y gilyd. Ac wrth hynny kanys ymlad ac annaundeb 
 y giwdawt e hun. A mwc teruysc a chyghoruynt a tywyllywys dy vryt ti. kanys ty syberwyt ti ny 
 mynwys ufydhau y vn brenhin. Avrth hynny y gwely titheu y creulonaf paganeit yn distryw dj r wlat. Ac 
 yn bwrw y tei ar tor y gilyd. yr hyn a wyl dy etiued ti hyt dyd brawt. kanys wynyt a welant estronyon 
 genedloed yn medu eu tei. ar kestyU ar dinassoed. athref eu tat. o rei ymaent deholedic. y rei onyt duw 
 ae peir ny allant eu kynydu byth tracheuen. B. 
 
 eo* Agwedy dauot yr creulawn yscymunedic hwnnw a gwyr yr afric ygyt ac ef anreithaw yr ynys ae Had 
 ae llosci or mor y gilyd megys y dywespwyt vchot i y rodes loegyr yr saesson a vo distryw o nadunt arneit. 
 kanys trwy eu brat wy yr dothoed gotmwnt yr ynys. Ac wrth hynny kilhwys attlybin y brytanyeit y 
 emyleu yr ynys y gymry a chernyw. A gwneuthur mynych ryuel o dyno am pen eu gylynyon. B. 
 
 605 Ac yna gwedy gwelet o teon archescob llundein. ac archescob kaer efrawc yr eglwysseuar kenueinoed 
 dwywawl ae gwassanaetheu gwedy eu distryw hyt y dayar. Sef awnaetbant kymryt escyrn y seint a ffo 
 ac wynt yr Ueoed diffeithaf a gawssant yn ynyalwch eryri. rac ofyn eu distryw yn gwbyl or yscymun 
 diuedyd saesson y sawl ar erif o escyrn seint e hentadeu aoed gantunt. A rac kolli hynny ot ymrodynt 
 wynteu oc eu bod ymertherolyaeth. Ac ereiH onadunt yn Uongeu hyt yn Uydaw. Ac aruyrder yr hoH 
 eglwysseu or a oedynt yny dwy archescobawt Uundein a chaer efrawc. A edewit yn diffeith. B. 
 
 600 ^ c y na fjp-^.y i aW er o amser y coUes y brytanyeit coron ynys pdein ae theilygtawt. Ar hyn a trigassei 
 gantunt wynteu or ynys nyt y dan vn brenhin creulawn yd oed darystygedic gan vynych ymanreithaw. 
 Ac yr hynny heuyt ny chauas y saesson y goron. namyn daly dan dri brenhin aorugant. B. 
 
 007 Ac ynyr amser hwnnw yd anuones Giryoel pap austin y pregethu yr saesson hyt yn ynys. prydein. 
 kanys y ran yd oedynt or ynys. yr daroed dileu cristonogyaeth o honei yn gwbyl. A chan y brytanyeit 
 ydoed ffyd gatholic didramgwyd yr yn oes leuterius pap. B. 
 
 «h \ gwedy dyuot austin : y kauas seith escobawt yn gyflawn o preladyeit credyfus. a manachlogoed 
 lawer yny rei yd oedynt keueinnoed dywawl yn talu dywawl wassanaeth herwyd eu hurdas y duw. Ac 
 ymplith y manachlogoed hynny yd oed vanachloc arbenic yudinas bangor y maelawr. Ac yny vanachloc 
 honno y dywedit bot yngymmeint erif y chwuent o veneich. a gwedy ranhet yn seith ran. y bydei trychant 
 manach ympop ran heb eu pryoret ae swydwyr. A hynny oU yn ymborth o lauur y dwy law. Sef oed 
 enw eu habat dunawt. Gwr enryued y ethrylith ae dysc yny keluedodeu. B. 
 
598 NODIADAU PERTHYNOL I 
 
 •°» Ac yna y keisswys austin gan yr escob darestwg wrt gytlauuryaw ac ef wrth pregethu yr saesson drwc. 
 Ac yna y dangosses dunawt trwy amryualyon awdurdodeu yr yscryth Ian hyt na dylyynt wy pregethu eu 
 fyth wy y eu gelynyon kanys archescob a oed udunt ehunein. A chenedyl y saesson yn ormes arnadunt. 
 Ac wrth hynny na mynhynt na prygetbu yr saesson. na chedymdeithas ac wynt na chyffrannu eu ffyd ac 
 wynt mwy noc a chwn. B. 
 
 6io a gwedy gwelet o edelbert brenbin keint y bryttanyeit yn ymwrthot a pbregetbu yr saesson ygyt ac 
 austin. Sef awnaetb ynteu blyghau. Ac anuon byt ar edelflet brenbin y gogled. ac ar y brenbined ereill 
 or saesson. y erchi vdunt luydyaw am pen dinas bangor y gyt ac ef. ydial ar dunawt ac ar yr ysgolhegon. 
 A tremygassei awstin. ae pregetb yr saesson. A gwedy kvnnullaw diruawr lu u nadunt. dyuot awnaetbant 
 ar llu hwnnw gantunt byt yg kaer lleon y lie ydoed brocbuael yscitbrawc yn eu herbyn. Ac yno yr 
 dotboedynt y meneich a cbredyfwyr o pop manachloc or aoed ynteyrnas y brytanyeit. Ac yn vwyaf oil o 
 dinas bangor y wediaw ar duw gyt ae kenedyl. Ac yna gwedy ymgynnullaw y lluoed o pop partb : dechreu 
 ymlad awnaetbant ysaesson ar brytanyeit. Ac or diwed y bu reit y brocbuael adaw ymaes ar dinas. Ac 
 eissoes nyt beb wneuth' diruawr aerua oe elynyon. B. 
 
 611 A gwedy kaffel o edelflet y dinas. A gwybot yr acbaws yr dotboedynt yno y sawl gredyfwyr bynny 
 ymchoelut y arueu awnaeth yny credyfwyr. Ac ynyr vn dyd hwnnw gan goron mertherolyaeth yd ellyg- 
 wyt y wlat nef deucanwr a mil o veneicb. B. 
 
 •'* Ac odyna megys yd oed y creulawn hwnnw ar saesson y gyt ac ef yn kyrchu dinas bangor. Gwedy 
 clybot or brytanyeit y greulonder : ymgynnullaw awnaetbant holl tywyssogyon hyt ym mangor. Ac yna 
 y doeth bledrys tewyssawc kernyw. A maredud vrenhin dyuet. katuan vrenhin gwyned. Mab oed 
 hwnnw y iago vab beli vab en yawn vab maelgwn gwyned. A gwedy dechreu y vrwydyr honno : drut a 
 chalet ac aruth vu yr aerua o pop parth. Ac eissoes trwy drugared duw y goruu y brytanyeit. Ac y 
 brawyt edelflet. ac y kymellwyt ar ffo. adiangassei oy lu ef. Ac heuyt y lias nwech a thriugeint adegmÜ 
 oe wyr. Ac y dygwydwys bledrys tywyssawc kernyw o parth y brytanyeit. B. 
 
 • ts A gwedy hynny tywysogyon y brytanyeit a ymkynnuDasant hyt ygkaer lleon. ac o kytgyghor yna yd 
 urdwyt katuan vab iago yn vrenhin arnadunt. Ac yna wedy gwiscaw o honaw corou y teyrnas y kymellawd 
 edelflet trwy humyr. Yna yr ymkynnullws yr holl vrytanyeit yn borth i katuan. a chyrchu trwy humyr 
 gan erlit edelflet. Gwedy gwelet o edelflet hynny. sef aoruc kynnull attaw yr holl saeson. a bydinaw yn 
 erbyn y brytanyeit. B. 
 
 614 A gwedy bot y deu lu yn barawt y gyrchu y gilyd. sef y tagnouedwyt rwg katuan ac edelflet kan 
 kytymdeithon. kan rodi y parth traw y humyr y edelflet. ac adaw lloegyr a chernyw a chymru yn medyant 
 katuan ygyt a choron y deyrnas. B. 
 
 615 A thra yttoedynt evelly yn kynhal tagnoued a chytymdeithas. sef awnaeth edelflet ymwrthawt ae 
 wraic briawt. ac o herwyd y kas oed ganthaw wrtbi y dehol aoruc oc y kyuoeth. Ac yna kan vot eisoes 
 yn veichawc. sef y kyrchawd y wreic hyt at katuan y geisaw porth mal y gallei odyna kymodi ac edelflet. 
 ac ny thygwys hynny idi. sef awnaeth hitheu yna trigyaw yn llys katuan. hyt pan eskorei oc y beich- 
 ogi. B. 
 
 616 Ac yn yr amser hwnnw y ganet heuyt mab y katuan oc ei vrenhines. Ac yna y rodet y meibon 
 hynny ar vaeth ygyt yn ol y deuawt y dylyei brenhinawl etived. Sef oed enweu y meibon. nyt amgen 
 mab katvan aelwyt katwallawn. ac etwin oed enw y Hall. Ac yna pan yttoedynt weisyon ieueinc y rodet 
 wynt ar selyf brenin llydaw. er dyscu udunt. mal y dyscynt yno moesau ac arueu. B. 
 
 8,7 A selyf a aruolles y meibion yn llawen ac yn anrydedus. ac ympen yspeit o amser y tyfawd gan selyf 
 y meint kariat udunt hyt nat oed nep yn y ryw gymdeithas ac ef. ar gweisyon hynny ympob achaws a 
 daghosynt y dewred ac eu kampeu molyannus hyt y kerdws eu klot tros y gwladoed. B. 
 
 «Is a gwedy bot euelly talym o amser y buant varw katuan ac edelflet. yna y deuthant katwallawn ac 
 etwin trach y keven y ynys prydein. ac y kymyrth pob un onadunt kyuoeth y tat. kan kynhal y kytym- 
 deithas y rygthynt mal kynt. A gwedy llithraw yspeit dwy ulyned heibaw erchi aoruc etwin kanhat ygan 
 katwallawn y wiscaw koron ohonaw y tu hwnt y hwmyr. ac i gynhal gwyluaeu yn enryded y seint. mal y 
 gnotaei katwallawn or parth arall. B. 
 
 419 Ac yna oet dyd awnaethant y datleu hynny wrth auon dulas. sef y doethant yno doethion o pob 
 parth en holi yr hyn a dyleyt ygkylch yr acbaws hwnnw. ac yd oed katwallawn or neill tu yr auon yn 
 gorwed ae ben ar lin breint hir y nei. A phan yttoedynt yuelly wylaw aoruc breint hir. ac y dygwydwys 
 y dagreu ar wyneb katwallawn. Ac yna kan tebygu bot gwlaw yn bwrw arnaw dyrchauael y olwc aoruc. 
 a gwelet breint hir yn wylaw. sef y gofynwys y brenhin acbosyon y trystyt hwnnw. B. 
 
 620 Yna yr attebawd breint hir mawr yw deunyd wylaw imi ac y kenedyl y brytanyeit oil rac Haw. kanys 
 hynny aoed ragor teilyctawt udunt wy ac y titheu arodeisti. a hyn aoed ragor breint ac urdas er oes 
 maelgwn gwyned. kans er hynny ny bu un tywyssawc y genedyl y brytanyeit yn gallu gwrthwynebu 
 gormes y saesson. nac aallei y kadw ar eu hen teilygtawt. ar awr hon yw ymgynhal yr anryded dy vot ti 
 yn godef kolli a lleihau hynny. kan vot yr estrawn genedyl honno yn wastat trwy gnotaedic twyll a brat 
 yn y distrywiaw. ac yr aw r rhon yn vwyaf oil kan geissaw arueru o wiscaw coron brenhiniaeth yn yr ynys 
 hon. A phei keffynt hynny mwy o syberwyt a gymerynt o vot udunt gynhal urdas brenhinawl. ac er 
 gorchuygu a distrywiaw y brytanyeit y gwahodynt ereill oc eu kenedyl attadunt trwy y rei y gellynt 
 wneuthur hynny. Ac heuyt anyanawl udunt yw twyll a brat, y rei ny wnaethant erioet kadw amot wrth 
 neb. Ac wrth hynny reitiach yw eu gwrtblad ae darestwg noc agwanegu eu anryded ac eu medyant. 
 kanys ymdangossawd eu gnotaedic dwyll. pan ladassan yn kenedyl yn amser gwrtheyrn. ac wynt aorugant 
 vrat emrys wledic. wynt a vredychassant arthur heuyt trwy dyunaw a medrawt. a chan dwyn gotmwnt 
 yma wynt a deholassant keredic ac a dugant y kyuoeth ygan y dylyedogyon. B. 
 
 m A gwedy clybot o Gatwallawn yr ymadrodyon hynny edivar vu ganthaw yr amot awnaethei. ac anuon 
 aoruc at etwin y venegi bot yr hyn a geissyei yn erbyn kyghor ei wyrda. panyw deuawt eu hentadeu 
 ydoed nat iawn dal yr ynys tan dwy goron. Ac yna blyghau aoruc etwin ac ymadaw kan vynet parth ar 
 alban. a dywedyt y gwiscei ef coron er gwaethaf i gatwallawn. Ac yd anuones katwallawn a menegi idaw 
 o gwiscei ef coron ynys prydein y lladei enteu y ben ydan y goron. B. 
 
 624 A gwedy hynny kynnullaw y llu mwyaf a allei aoruc pob un. ac ymkyuaruot parth traw y humyr. a 
 brwydraw yn dost aorugant. Ac etwin a gymhellawd gatwallawn ar ffo hyt yn iwerdon. ac etwin a 
 oresgynawd gyuoeth katwallawn gan loski y dinassoed a Had y kiwdawtwyr ac anreitbiaw y gwladoed. Ac 
 val yd oed etwin evelly yd oed katwallawn yn keissaw ymchwelyt yw gyuoeth tracheuyn. ac nys gallei. 
 kanys pa le bynhac y keissiei dyuot yr tir yna y bydei etwin yn barawt yw erbyn. kans dothoed dewin 
 goreu or byt attaw or yspaen. sef oed enw hwnnw pellytus. A hwnnw a adwanei ar redec y ser. Ac ar 
 trwyf escyll yr adar ydamweineu adelhei rac llaw. A hynny a vanagei ynteu i etwin. Ac wrth ^hynny 
 ny allei katwallawn dyuot ynys pdein. A gwedy gwybot hynny o gatwallawn annobeithaw a oruc o 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR, 599 
 
 tebygu na ohaffei byd dyuot y ynys prydein. Ac or diwed y kauas yny kyghor mynet hyt yn llydaw 
 raegys yw gallei dyuot yw gyuoeth tracheuen. B, 
 
 623 A throssi awnaethant eu hwyleu parth a llydaw. Ac ynhynny kyuodi gwynt kythrawl gorthwyneb 
 yn eu herbyn. Ac yn deissyuyt gwascaru eu llongeu hyt nat oed vn y gyt ae gilyd. A diruawr ofyn a 
 dygyrchwys llywyd Hog y brenhin. Ac ymadaw ar llyw aoruc. Ac yueíly y buant ar nawd yn gyhyt ar 
 aos mal y dydoei y tonneu wynt. Ac yna pan doeth y dyd trannoeth y doethant y ynys vecban. Sef 
 oed y henw garnarrei. A gwedy kaffel y tir onadunt. kleuychu aoruc ybrenhin o wrthrwm heint rwg 
 dolur colli y wyr ar tymhestel ar mordwy ar dyfroed ar alltuded aoed arnaw ynteu ebun. A chyntrymet 
 vu y heint ac na lewas na bwyt na diawt teir nos a tbri dieu. ar petwered dyd y doeth arnaw blys kik hely. B. 
 
 824 A gwedy menegi hynny o honaw y vreint hir. kymryt bwa a saetbeu aoruc breint. a mynet y grwydraw 
 yr ynys y edrych adamweineu idaw caffel y vlys yw arglwyd. A gwedy na chauas dim goueileint a 
 gymyrth yndaw yn vawr rac ofyn dyuot agheu yw arglwyd am na chaffei yr hyn yd oed yny whenychu. 
 A chany wydat peth awnaei : aruer aoruc o geluydyt nyr clywsei eirioet nyt amgen no thrychu dry 11 o 
 gehyr y vordwyt ae dodi ar ver : ae ardymheru ynda. Ae rodi ar gatwallawn : ae yssu a oruc katwallawn 
 gan tybygu y mae kik eneueil gwyllt oed. a ryuedu awnaeth na rygassei eirioet y ryw chweith a bias y 
 gywssei ar y golwyth hwnnw : Ac ar hynny eissoes y dechreuis grymhau y annyan. ac ar pen y tryded 
 dyd yd oed yn iach. Ac yna dechreu awnaethant kyweiryaw eullogheu. A drychauel hwyleu. Achymryt 
 eu hynt. Ac y gaer gidalet y doethant y tir llydaw. ac odyna yd aethant hyt ar selyf vrenhin llydaw. 
 Ae erbyneit aoruc selyf idaw yn anrydedus. B. 
 
 625 A gwedy gwybot o honaw yr achaws yr dothoedynt yno adaw nerth awnaeth udunt ; Adywedut 
 megys hyn. Dolurus yw genyfui. etholedigyon gwyr ieueinc bot gwlat anhentadeu ni gwedy yg;verescyn 
 o estrawn geDedil. A chwitheu gwedy awch dehol yn waradwydus. Ac ereill oc awch kenedyl yn gywar- 
 sanedic ydanadunt. Aphob kenedyl yn awch kylch yn amdiffyn eu gwlat yn wrawl. A ryued yw bot 
 gwlat gystal ac ynys pdein na ellwch chwitheu amdiffyn hi rac kenedyl satanas sef yw rei hynny y saesson. 
 Pan yttoed awch hentadeu chwi a gwyr y wlat hon yny gwarchadw hi : nyt oed vwy ganthunt nor dim 
 lleihaf y hamdiffyn hi rac kenedyl saesson. A rac pop kenedyl arall ac wynt a vydynt arglwydi ar yr 
 holl enyssoed yn eu kylch. Ac nac ny bu vn genedyl a allei wrthwynebu vdunt eithyr gwyr rufein. wynt 
 a gymhellwyt eissoes ohonei yn waradwydus gwedy Had eu tywyssogyon yn llwyr. Ac eissoes yr pan due 
 vaxen wledic a chynan meriadawc ydylyedogyon ohonei hyt ywlat hon ny bu yno yr hynny hayach a allei 
 kenydu eu breint idi tracheuen. Achyt ry ffei heuyt rei agynydei vdunt eu breint o peth : ereill a vei 
 wanaach a gollei hynny eilweith. Ac wrth hynny dolur yw genyfi awch gwander chwi. kanys vn genedyl 
 ym. Ac vn yn gelwir megys chwitheu brytanyeit. Ar wlat hon y mayn yn amdiffyn eu gwlat rac pawb 
 oe gelynyon yn wrawl. B. 
 
 . * 26 A gwedy damot y selyf dywedut yr ymadrodyon hyn : megys kywylydyaw a oruc katwallawn. ac 
 atteb yr brenhin val hyn. Arglwyd vrenhin heb ef duw attalho itti adaw nerth ymi y geissaw vy kyguoeth 
 tracheuen. A minheu ae diochaf yr hyn a dywedy titheu bot yn ryued genhyt lescet kenedyl ynys 
 prydein : hyt na allassant kynhal breint eu hen tadeu. gwedy dyuot y brytanyeit hyt y wlat hon. Nyt 
 reit ryuedu hynny herwyd y gnelir imi. Sef achaws yw. dylyedogyon yr holl teyrnas a due a tywyssogyon 
 hyny ganthunt hyt ywlat hon. Ar anlyedogyon a trigassant yno. A phan gauas yr anlyedogyon medyant 
 y gwyr bonhedic : ymdyrchauel awnaethant wynteu yg ham ryuyg. a chain syberwyt yn vwy noc y kan- 
 hadei dylyet. Ac o ormodyon kyuoeth a drych y 11 wy a golut. ymrodi y odinab megys y dyweit gildas. 
 hyt nat mwy y pechawt hwn : no phop pechawt or a uyd ymplith ykynedloed. Ac yn penhaf peth a 
 distryw yr holl da : Cassau gwiroed. A charu kelwyd. A thalu drwc dros da. Gredeu enwired dros 
 hegarweh. Ac y uelly y gwneynt pop peth yn wrthwyneb yr wirioned. Ac ny cheissynt dim gan vedyc 
 yr holl nerthoed. Ac ygyt a hynny : hyt nat mwy y gwnaei y dynyon y byt hynny : namyn meneich ar 
 eglwyswyr a chenuein duw ehun, Ac wrth hynny nyt ryued bot yn gas duw y genedyl y wnelei y ryvv 
 distryw weithredoed hynny : Ac or achaws hwnnw colli o nadunt tref eu tat ac eu gwlat : kanys a oed yn 
 mynnu dwyn estrawn genedyl y dial arnadunt eu pechodeu. Ac eissoes teilwn oed pei duw ae canhattaei 
 keissaw kenydu eu breint ac eu teilygdawt. Ac y vwrw gwaradwydyt y wrth an priawt genedyl mal na 
 ellit dywedut an bot yn tywyssogyon llesc : na gwallus. mal na lauuryem y geissaw bwrw gwraiwydyt y 
 wrthym. Ac yn achwanec y hynny. hyach ehofnach yd archaf y dy canhorthwy ti. noc vn arall kanys 
 vn gorhentat a vu yn andeu. Ac velly dwyn y hach awnaeth yn dec. B. 
 
 óil Ac yno y trigwys katwallawn y gayaf hwnnw ygyt a selyf vrenhi llydaw. Ac anvon breint hir i 
 enys prydein aorugant o gytgyghor. y arvaethu kaffael or gattei duw idaw kaffael y dewin. yr ydoed yn 
 lludias Katwallawn y dir enys prydein. Ac yna y dothoed breint hir y porth hamwnt yr tir. ac ymwisgaw 
 aoruc megys y reidussyon. ac yn y dull hwnnw ymdeithaw parth a chaer efrawc lie yd oed y dewin yn 
 llys etwin. Sef y kauas yny kyghor gwneuthur bagyl hayarn a blaen tra llym idei ygyt ar hon yr aruaethei 
 llad y dewin or ryghei bod duw idaw ymkyuaruot ac ef. A gwedy dyuot yr gaer kytymdeithoccau ar 
 reidussyon aoruc breint y rei o herwyd deuawt a eruerynt derbyn eluseni yn porth llys y brenhin. B. 
 
 628 A phan oed breint hir yn y lie hwnnw sef y gwelei ei chwaer a llestyr ganthi yn dyuot allan or llys 
 wrth keissaw dwfyr yr vrenhines. A honno a rydygassei etwin o gaer wyrangon wrth ymchoelut o dyhol 
 katwallawn. A phan welas breint hir y vorwyn yn dyuot yn agaws attaw. wylaw aoruc. a galw arnei yn 
 isel. Sef awnaeth hitheu derchauael y golwc gan pedrussaw. A gwedy dyuot attaw ac atnabot y brawt 
 ergrynedigyaeth a gymyrth rac ouyn y damwein oe atnabot gan y elynyon ae daly. A gwedy ymgaredigaw 
 ar vyrder trwy amrauael ymadrawd hi uenegys idaw ansawd y llys. ac a dangosses y dewin idaw. kanys 
 ef a dothoed yn ol y aruer ym plith y reidussyon wrth rannu kardawt udunt. 
 
 629 A gwedy adnabot y dewin. sef a erchis breint oy chwaer. kaffael fford os gallei y dyuot yn diarwybot 
 or llys attaw hyt yn agaws y hen temhyl aoed gerllaw lie y gwnelhei llechu yn y haraws. Ac yna yd 
 aeth breint ygyt ar toryf o reidussyon hyt y lie yd oed y dewin yn eu ryoli. A phan rodes y tyghetuen 
 idaw fford y gyflauan. sef y gwant y dewin adan y vron. ae ar dyrnawt hwnnw y lladawd. Ac yn 
 deissyuyt bwrw y vagyl ymdeith awnaeth breint a mynet ymplith yr aghanogyon ereill hep nep yn y 
 dybyaw. ac yn diannot kyrchu y lechua. B. 
 
 630 A phan ydoed bi'eint euelly. y chwaer ynteu gwedy bot trwy y nos yn mynnu o pop ystryw kaffael 
 fford y dyuot allan or llys ac eissoes nis gallei hynny. kan y kyffraw ar braw aoed yn y llys o achaws 
 agheu y dewin. gossot gwilwyr aoruc etwin ar y gaer. Ac yna pan atnabu breint hynny ymadael aoruc 
 ar lie hono. a mynet parth a chaer excestyr. B. 
 
 631 A gwedy dyuot yno dyuynnu attaw y brytanyeit aoruc breint. a dywedut udunt y gy^xuan a 
 rywnaethei. yna kadarnhau y gaer honno awnaeth. a gorchymyn y holl wyrda yr ynys ymgeiiäyaw y 
 gadw y dinassoed ar kestyll. ac heuyt anuon kenhadeu hyt ar katwallawn y erchi idaw ymchwelyt yn 
 diannot a phorth ygan selyf brenhin llydaw y eu kanhorthwyaw. B. 
 
600 NODIADAU PERTHYNOL I 
 
 632 j± gwedy mynet y chwedyl liwnnw yn liyspys tros ynys prydein. sef aoruc peanda brenhin keint kyn- 
 nullaw y llu mwykaf a allei or saesson a mynet hyt yg kaer excestyr a gwarchae y dinas a dechreu ymlad a 
 breint yno. B. 
 
 633 Ac ual yd oed y saesson euelly yn gwarchae breint. nacbaf katwallawn a degmil o wyr aruawc ygyt 
 ac ef yn dyuot yn ganborthwy o lydaw. ac yn diskynnu yr tir oc eu llogheu. ac yn gyflym yn kyrchu partb 
 ar gaer lionno. A pban oed yn agaws yr lie rannu y varchogyon yn pedeir bydin aoruc. ac yn diannot 
 kyrchu y elynyon. ac eu kymhell ar ffo gan Had niuer mawr onadunt a daly peanda. A pban welas y gwr 
 bwnnw nat oed ffordd idaw gaffael rydyt gwrbau aoruc y katwallawn. gan rodi gwystlon ac adaw mynet 
 ygyt ac ef yn erbyn y saesson. B. 
 
 634 a gwedy kaffael y uudugolyaetb honno galw attaw y boll wyra awnaeth katwallawn. y rei a vuessynt 
 waskaredigyon er talym o amser. a mynet yn diannot y ryuelu ar etwin partb ar gogled. B. 
 
 635 A pban gicleu etwin bynny kynnullaw attaw aoruc holl vrenbined y saesson. a dyuot yn erbyn Kat- 
 wallawn byt y lie aelwir betfeld. Ac yno eissoes wedy decbreu y vrwydyr y lias etwin ae boll lu baeacb. 
 Ac ygyt ac ef y dygwydws offryt y vab a gotbott brenbin ore. a daethei yn kanhortbwy idaw. B. 
 
 636 A. gwedy y vudugolyaetb honno kyrch trwy wladoed y saesson awnaetb kal walla wn gan y vath kreu- 
 londer byt na adawei nep yn vyw. namynlle gwelbei wreic veicbiawc. ac gledyf yd ellygei y beichogi hyt 
 y Uawr. ac evelly nyt arbettei na gwr na gwreic. na ben nac ieueinc. kan wneutbur kyflauian druenus o 
 kenedyl y saesson. kan aruaethu eu diua yn bollawl or ynys bon. B. 
 
 637 Ac yn kerdet racdaw evelly or diwed brwydyr a uu idaw ac off rye. y gwr aoed yn dywyssawc ar ol 
 etwin. a. hwnnw a las ygyt a deu nei idaw. y rei a oedunt y lywodraethu gwedy ef. Ýna y daeth osswallt 
 yn vrenhin yn y gogled. ac yn erbyn hwnnw y. daeth katwallawn ac ae kymhellawd ar ffo o wlatpwy gilyd 
 hyt y mur a adeilawd seuerws amherasvdyr y rwg lloegyr ar alban. Ac yna anuon peanda aoruc ygyt a 
 ran vwyhaf or llu hyt yn y lie hwnnw y ryuelu arnaw. B. 
 
 638 A phan ydoed peanda yn gwarchae osswallt yn y He aelwir yn saesnec heuefelt. ac yn gymraec y maes 
 nevawl. sef awnaeth osswallt yna derchauael croes yr arglwyd. kan erchi ar y gytuarchogyon oc eu llawn 
 lief dywedyt plygwn an glinyeu a gwedywn yr holl kyuoetbawc duw yn rydhau o dwylaw y brytanyeit 
 dywal. ac ygan vr yscymun tywyssawc peanda. kanys ef a wyr an bot ni ar yr iawn yn ymlad tros yn 
 kenedyl. Ac yna pawb awnaethant yn ol y orchymyn. a phan dorres y wawr y dyd trannoeth kyrchu eu 
 gelynyon aorugant. a thrwy evyiilit eu ffyd kaffael y uudugolyaeth. B. 
 
 039 A gwedi clybot hynny o gatwallawn blyghau aoruc a chynnullaw llu mawr er cyrchu osswullt. ac yna 
 ymlad ac ef aoruc peanda yny lie aelwir bwrne ac y lias. B. 
 
 6i0 A gwedy Had oswallt ar ran vwyhaf oc y lu oswi aelwyn y vrawt a uu yn gwledychu ar y ol ef. A 
 bwnnw a gauas tagnoued gan katwallawn trwy wrbau idaw. a tbalu amylder o eur ac aryant. B. 
 
 6,1 Ac yna yn diannot alflut mab y oswi ac odwalt y nei vab brawt a gyvodassant yn y erbyn. a cban ny 
 dygrjmnoes. udunt hynny wynt a ffoassant ar peanda ac erchi kaffael porth ganthaw y oreskyn kyuoeth 
 oswi aelwyn. B. 
 
 612 A cban nat allei peanda torri y tagnoued awnaethei katwallaAvn tros y gwladoed annot bynny aoruc 
 hyt pan kaffei kanhiat gan katwallawn 3 T vrwydi aw arnaw. Ac yna tra ydoed katwallawn yn daly llys ar 
 wylyeu y sulgwyn yn llundein. ac yn gwiscaw coron y deyrnas. sef yd oed yno holl tywyssogyon y saesson 
 eithr osswi aelwyn yn unic. ygyt a boll tywysogyon y brytanyeit beuyt. Ac yna y -daeth peanda ar kat- 
 wallawn y ouyn py achaws na dathoed oswi yr llys. ar holl tywysogyon wedy dyuot namyn ef ehun. A 
 chatwallawn a dywawt mae claf oed. Nac ef arglwyd lieb ef nyt or achaws hwnnw na doeth. namyn 
 anuon kenhadeu awnaeth byt yn germania yscymun y wawd saesson attaw y geisaw dial y vrat arnafi. 
 athi. ac ygyt a bynny heb ef y mae yn torri tagneued ynys prydein. gan dihol y deu nyeint alflut ac 
 odwalt. Ac erchi canhat awnaeth peanda oe lad noe diho o teruyneu ynys prydein. B. 
 
 643 Ac yna gwedy galw o gatwallawn y gygborwyr attaw. a medylyaw peth awnelhit am hynny. ym plith 
 hynny y rodes mareded vrenhin dyuet y kyghor hwn. Arglwyd heb ef. kanys holl genedyl saeson a der- 
 pereisti eu dehol yn llwyr or ynys bon. pa achaws na thrigeist titheu ar y medwl bwnnw kanys ny dylyit 
 kadw ffyd wrth y neb nys catwo. Ac with hynny dyro canha y peanda y ryuelu ac wynt. ac attuyd ef a 
 lad pop rei o nadunt y gilyd. yr saeson. ac y uelly y dilhehir or ynys bon. B. 
 
 044 Ac ar hynny y rodes katwallawn ganbyat y peanda ryuelu ar oswi. A gwedy kynnullaw llu mawr. 
 kychwyn a oruc peanda trwy humyr ar torr oswi. A ryuelu yn wychyr a oruc arnaw gan anreithaw y 
 wlat. B. 
 
 tìlb A chynnic aoruc oswi lawer o rodyon o eur ac aryant y peanda yr peidaw ae ryuelu. A gwedy na 
 mynnei peanda dim ganthaw. Sef awnaeth kynnogni duw ac ef. A cbyn bei llei y niuer noc un peanda 
 y rodi kat ar vaes idaw ar Ian yr auon a elwit guniued. Ac y lias peanda ar y deguet arugeint o tywysog- 
 yon y saeson : a ryuyeban oil. A gwedy Had peanda y rodes katwallawn y kyuoeth y ulfrit y vab. Ac y 
 kymyrth ulfrit tywysogyon mers y ryuelu yn erbyn oswi. Ac eissoes or diwed y kymodi awnaeth kat- 
 wallawn udunt. B. 
 
 6,0 Ac wyth mlyned a deugeint gwedy goruot katwallawn y bu yn gwledychu. Ac ym pen yr wyth 
 mlyned ar deugeint yd aeth or byt hwn y pymtbecuet dyd o vis tachwed. ae gorff a gymyrth y brytanyeit 
 ac ae birasant ac ireideu gwyrthuawr. Ac y dodassant y mywn delw edyf gwedy dineu ar y lun ehun. o 
 enryued geluydyt. Ac y gossodassant y delw ar varch uch pen y porth tu ar gorllewein yn llundein yr 
 aruthyr yr saeson. Ac ydanaw y gnaetbpwyt eglwys o enw seint martbin. ac effeireit yganu rac y eneit. 
 Ar gwr hwnnw a vu y marchawc evydawl ar darwgan myrdyn. B. 
 
 6.7 A gwedy daruot bynny y kymyrth katwalawdyr vendigeit y vab ynteu lewodraeth y teyrnas y 
 law. B. 
 
 6.8 Mam katwalawdyr ynteu a oed chwaer untat a pheanda. ae mam hitheu oed wreic vonhedic o dylyed- 
 ogyon ergig ac euas. A honno a gymyrth katwallawn yn wreic idaw gwedy y gymot a pheanda. B. 
 
 019 A gwedy llywaw o katwalawdyr y teyrnas trwy yspeit deudec mlyned yn wrawl trwy hedweh. yna y 
 cleuycbwys o ry w nychtawt. Ac or achaws hwnnw kyuodi teruysc y rwg y brytanyeit ehunein. ar wlat 
 ft'rwythlawn a distrywyssant oc eu hyscymun teruysc. ac ygyt a hynny beuyt ryw direidi arall adoeth ar- 
 nadunt ydial o duw arnadunt eu pychodeu. Ac sef oed hynny diruawr newyn a thymhestyl a marwol- 
 yaeth ym pop gwlat dros wyneb ynys prydein ỳn gyffredin hyt na cheffit na bwytna diawt namyn ycbydic 
 y neb a allei bely yny diffeithweh. ar varwolyaeth aoed kymeint ac na allei y rei bu gladu y rei meirw. 
 Ac wrth hynny sef awneynt mynet y wladoed ereill or byt yny cylch. Ac adaw eu gwlat eu hun yn 
 diffeith gan wylouein yny wed bon. Arglwyd holl gyuoethawc nef a dayar ti an rodeist ni megys deueit 
 yn vwyt bleideu. ac an gasceieist ym plith alltudyon. Ac yn y ky weiry wys katwalawdyr ehun lyghes. 
 Ac y kychwynnwys partb a llydaw gan achwanegu y ryw gwynuan hon. Gwae ni pechaduryeit am an 
 pechodeu. trwy y rei y eodassam duw. kany ny chymarassam penyt tra yttoedem yn kalfel yspeit y 
 
BRUT TYSILIO A BRUT G. AB ARTHUR. 601 
 
 penydyaw. wrth hynny hediw y mae duw yn dial arnam ninheu hynny. ac yn dyxru oc an gauedic dayar. 
 kany ny alhvys un genedyl or byt an dyrru. tra yttoed duw ygyt a ni. ac wrth na allwys neb an dihoì. y 
 mae ynteu ehun yn dihol ni o tref an tat o achawa an pechodeu. Ac wrth hynny ymchwelwch wyr rufein. 
 ymchwelynt yr yscott^it ar fficbteit. ymchoelent y bratwyr twyllwyr yscymun saesson. llyma ynysprydein 
 
 yn difeitìi uduntwy. Gwedy y difeitbaw a var duw. yr bon ny allassant wy oc en boÜ ge'dernyt y di- 
 feithaw. B. 
 
 850 A cban y ryw gwynnan bonno y doetb katwalawdyr vendigeit a hynny o gynnulleitva ygyt ac ef hyt 
 yn llydaw. A cbyrchu awnaethant hyt ar alan brenbin llydaw: uei oed hwnnw y selyf. Ac ynteu ae 
 herbynwys ef yn anrededns. mal yd oed deilwg aruoll brenbin. B. 
 
 651 Ac yna yd edewit ynya prydein yn diffeith oe phriawt kiwtawlwyr eithyr echydic a diaghyssei y di- 
 ffeithwch kymry trwy ymbortb ar hely ar decbreu y uall newyn bonno. Ac aruthyr y uall bonno ar y 
 brytanyeit ar saesson trwy yspeit un ulwydyn ardec. Ar ydiagassei or saesson eissioes a amionassant ar 
 eu kenedyl hyt yn germania y venegi udunt bot ynys prydein yn diffeitb beb neb yn y chyuanhedu oe 
 pbriodoryon. À manegi udunt bot yn bawd y chyunanh.edu ae gorescyn. B. 
 
 652 A pban gicleu y saesson bynny ymgynnuUaw awnaethant lluossogrwyd ac amylder o niuer gwyr a 
 gwraged. a dyuot yr gogled yr tir. A decbreu kyuanhedn y gwladoed diffeit awnaethant or alban byt yg 
 kernyw. fcanyt oed neb ae lludyei nac ae gwarauunei udunt. Ac or amser hwnnw allan y codes y brytan- 
 yeit ìlywodraeth ynys prydein. ac y decbreuis y saesson y cbyuanbedu ae gwledychu. B. 
 
 053 Ac yna yni pen yspeit gwedy ymgadarnhau or yscymun pobyl bonno yn ynys prydein yd arcboed 
 katwalawdyr ganbortbwy ygan alan vrenbin llydaw y dyuot y orescyn yr ynys iarnadunt tracbeuyn. A c yna 
 y daetb lief ygan agel or nef at gatwalawdyr y orcbymyn nat elhei ynteu y ynys prydein kan na myiihei 
 duw yr brytanyeit gaffel y llywodraetb hyt na chyflawnyt yr amser a darogauawd' merdyn. Yna y peris yr 
 agel i gatwalawdyr mynet y rufein ar sergiws. ac yna y gymeryt penyt mal y kaffei y riuaw ymplith y gwyn- 
 uydedigyon seint. a trwy euyrllit y ffyd ef y delhei llywodraeth ynys prydein tracheuyn yr brytanyeit. 
 gwedy idaw ef eilenwi yr amser tyghetuenawl. a chaff el dwyn y escyrn ef o rufein y enys prydein. pan 
 geffir dangaws ereill escyrn y seint. y rei a gudyessit rac ouyn y paganyeit yscymun. B. 
 
 654 Yna y daeth katwalawdyr at alan vrenhin llydaw a manegi idaw y geireuadywedasseiyr agel wrt haw. 
 A pban glywes alan hynny. sef y kymyrth ef llyfreu daroganeu myrdyn. a doroganeu yr eryr o gaer 
 septwn. a chanyadeu sibli. a chwilaw y daroganau hynny oil aoruc er kaffei gwybot a oedunt yn un ar 
 geireu adywedassei yr agel. yna y gweles alan bot y sawl daroganeu hynny ac ymadrodyon yr agel ygyt yn 
 wir. sef yr annoges ynteu i gatwalawdyr y rufein. Ac anuon iuor y vab ac ynyr y nei aoruc alan y ynys 
 prydein y geissaw y ehynhal ar y hen deilygtawt o waet a gwir dylyet y brytanyeit. B. 
 
 03 Ac yd aeth katwalawdyr y rufein. ac o karyat duw ef a ymwrthodes a pbob peth bydawl. A sergiws 
 bap ae kadarnhaws ef ym plith y seinteu gleinyon. yna y cleuychawd katwalawdyr o orthrwm heint. ac y 
 bu varw;yn y deudecuet dyd o uei yn yr wythuet vLwydyn a phedwar ugeint a seith kant gwedy genu iessu 
 grist or arglwydes veil*. — Maey dhcedd ar goll. B. 
 
 6i6 yr hya a ganlyn, tan y nod yma, yw diioeddiad llyvyr Geoffrey o Vtnwi o Vrut y Breninodd, yr 
 hicn sydd yn nghadw dan arwydd — Cleopatra B. V. yn y British Museum yn Llundain. — A pban aeth 
 catwaladyr y ruvein o lydaw : y doetb Iuor vab alan ac ynyr ynei aHynges ganthunt hyt yn ynys brydeih 
 y ryvelu ar saesson : ac ny dygrynhoes ydunt dim. Canyt adaussei ball a newyn dim haeach or brutan- 
 yeit yn vew : ar lei bynny ar daroed ev dehol yran kamber or ynys. Ac ny elwyt wynt yn vryttannyeit 
 yna : namyn yn gymre. Ac o hynny allan y goruc y saesson yn diveryauc : kynnal tagneued ryngthurit 
 ev hvneyn. A diwyll ytiroed goreu : ac adeiliat kestill. achaeroed. adinessyd. Ac val hynny y byriassant 
 medyant y bruttannyeit iarnadunt : ac o hynny allann y colles y kymry ev breint. ac y bu dir ydunt godef 
 saesson yn bennaf arnadunt. A r tywyssogeon auuant ar gymre gwedy hyny poh eilwers: aorchymyneis 
 ynnev y garadauc o Ian garban. vyng kyt oesswry oed hwnnw. Ac ydaw ef yd edeweis y defnyd y ysgrivennv 
 ^brenbined y saesson o hynn allan : affeidyaw or kymre. Canyt ydiw ganthunt y llyvyr kymraec yr hwnn 
 a ymchweylws Gwallter archdiagon ryt ychen o ladyn yng kymraec. Ac ef ay traethws yn wir ac yn gwbyl 
 o berwyd ystoria y racdywededigeon kymre. A bynny oil adatymchweileis ynnev o gymraec yn lladyn. 
 Ac velly yteruyna ystorea brutus. — Wedy hyn y canlpn Brut y Saeson yn yr un lluvyr. 
 
 Î J/ae gicall ym 
 
 657 Oed Crist pan fu farw Caradoc 1156. Mae er hynny hyd heddyw 457 o fiwyddau. Geiriau ar ymyl 
 y llyvyr. A. 
 
 "' "' Ac e velly e tervyna vyngwaith inheu am ddrwc yscrifenu byn yma ; er bwn a gesgleis allan o am- 
 ravailion lyvreu : o achaws nad oedd un llyvyr yn berfaith heb lawer ar goll ynddo, etwa myvi a gevais e 
 cwbyl ymewn pymp o lyvreu ben, deu o bonynt o parchment wedi yscrifenu es agos i 500 o vlynyddoedd 
 wrth. dyst ; a tbri ereill o ben gop'ieu. Y neb a'u hysgrifeno nesav govaled am iawn ysgrif enyddiaeth : 
 mwy oedd vy ngoval i am y matter." — Geiriau ysgrifenydd y llyvyr. A. 
 
 Ghoybydded y Darllenydd nadoes bicys ar yr enwau a ddoded ar y ddau vrud uchod, sev Brut Tysilio 
 a Brut G. ab Arthur, eithyr er gwahaniaeth rhyngddynt. 
 
602 
 
 BRUT Y TYWYS0GI0N 
 
 PETWAR ugeint mlyned a whechant oed 
 oet Crist pan vu y varoolyaeth uaór dr6y 
 holl ynys Prydein. Ac o dechreu byt hyt 
 yna yd oed blwydyn ' eisieu petwar ugeint 
 mlyned ac wyth cant a phum mil. Ac yn 
 y vl6ydyn honno y bu var6 Kadoaladyr 
 uendigeit uab Kadwalla6n uab Catuan 
 brenhin y Brytanyeit yn Rufein y deudec- 
 uet dyd o Yei megys y proíFóydassei 
 Yyrdin kyn no hynny 6rth Wrtheyrn 
 G6rthenau. Ac o hynny allan y colles y 
 Brytanyeit goron y teyrnas. ac yd ennill- 
 awd y Saeson hi. Ac yn ol Kadwaladyr 
 y góledychaód Iuor uab Alan vrenhin 
 Llydaw. yr honn a elwir Brytaen uechan. 
 Ac nyt megys brenhin namyn megys pen- 
 naeth neu ty wyssa6c. A hónnó a gynhellis 
 llywodraeth ar y Brytanyeit 6yth mlyned 
 a deugeint. ac yna y bu uaró. Ac yn y 
 ol ynteu y góledychaód Rodri maelóynaóc. 
 Ac yn oes h6nn6 y bu uar6olyaeth yn 
 Ióerdon'. Ac yna y crynaód y dayar yn 
 Llyda6. Ac yna y bu y g6la(5 gwaet yn 
 ynys Prydein. ac Iwerdon. Deg mlyned 
 a phedwar ugeint a whechant oed oet Crist 
 yna. ac yna yd ymchoelaód y Uaeth ar 
 emenyn yn waet. Ar lleuat a ymchoelaód 
 yn waetaól li6. Seith cant mlyned oed oet 
 Crist pan vu uar6 Elffrytt brenhin y Saes- 
 on. Deg mlyned a seithgant oed oet Crist 
 pan vu uar6 Pipin voyaf brenhin Ffreinc. 
 Ac yna kyn oleuet oed y nos ar dyd. Ac 
 yna y bu uar6 Osbric brenhin y Saeson. 
 ac y kyssegrwyt eglóys Ian V ihagel . Vgein 
 mlyned a seith cant oed oet Crist pan vu 
 yr haf tessaöc. Ac yna y bu uar6 Beli 
 uab Elfin ac y bu vroydyr Heilin ygkern y6. 
 a góeit Góarchmaelaóc. 1 a chat Pen coet 
 yn Debeubarth ac yn y teir bróydyr hynny 
 y goruu y Brytanyeit. Deg mlyned ar 
 hugeint a seith cant oed oet Crist pan vu 
 vr6ydyr ym mynyd Cam. Dengeint 
 mylned a seith cant oed oet Crist pan vu 
 uar6 Beda offeirat. Ac yna y bu uar6 
 Owein brenhin y Picteit. Deg mlyned a 
 
 1 Garthmaelawc D. P. MS. LL. 
 
 deugeint a seith cant oed oet Crist pan vu 
 y vroydyr r6g y Brytanyeit ar Picteit yg 
 góeith Maes ydaóc. 1 Ac y lladawd y 
 Brytanyeit Talargan brenhin y Picteit. 
 Ac yna y bu uar6 Te6d6r uab Beli. ac y 
 bu uar6 Rodri brenhin y Brytanyeit. ac 
 Ecbalt brenhin y Saeson. Trugein mlyned 
 a seith cant oed oet Crist pan vu bróydyr 
 y r6g y Brytanyeit ar Saeson yg gweith 
 Henfford. Ac y bu uar6 Dyfymwal uab 
 Tewdór. Deg mlyned a thrugein a seith 
 cant oed oet Crist pan symmudóyt pasc y 
 Brytauyeit dr6y orchymyn Elbot g6r y 
 Du6. Ac yna y bu uar6 Efernuail 2 uab 
 Idwal. A Chubert abat. Ac yna y bu 
 distryó y deheubarthwyr gan Offa vrenbin. 
 Pedwar ugein mlyned a seith cant oed oet 
 Crist pan diffeithaód Offa vrenhin y Bryt- 
 anyeit yn amser haf. Deg mlyned a 
 phedwar ugein a seith cant oed oet Crist 
 pan deuth y paganyeit gyntaf y Iwerdon. 
 Ac y bu uar6 Offa vrenhin. a Maredud 
 brenhin Dytet. ac y bu vroydyr yn Rudlan. 
 Wyth cant mlyned oed oet Crist pan lada6d 
 y Saeson Garada6c brenhin Góyned. ae 
 yna y bu uar6 Arthen vrenhin Keredig- 
 ya6n. Ac y bu diffyc ar y heul. Ac y 
 bu uar6 Rei 3 vrenhin 4 a Chad ell brenhin 
 Pow T ys. ac Elbot archescob Góyned. Deg 
 mlyned ac 6yth cant oed oet Crist pan 
 duaód y lleuat du6 nadolyc. ac y lloscet 
 Mynyó. 'ac y bu uaróolyaeth yr anifeileit 
 ar hyt ynys Prydein. Ac y bu uar6 Owein 
 uab Maredud. Ac y lloscet Deganwy o 
 tan myllt. Ac y bu vroydyr y r6g How el 
 a Chynan. a Howel a oruu. Ac yna y 
 bu darau ua6r ac y g6naeth Uawer o losc- 
 uaeu. Ac y bu uar6 Tryifin 5 uab Rein. 6 
 Ac y lias Griifri uab Kyngen o dóyll 
 Elisse y uraöt. Ac y goruu Howel o ynys 
 Yon. Ac y gyrraód Gynan y uraöt o 
 
 1 Magedawc. P. Maes Edawc LI. MS. 
 
 ^Ffermael D. P. Ä Fferaael LI. MS. 
 
 s Eun. D. P. 
 
 * Dyf ed MS. LI. 
 
 5 GniffythD. P. 
 
 •Run. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 603 
 
 Von ymeitìi y gan lad llawer oe lu. Ac 
 eil weith y gyrróyt Howel o Von. Ac y 
 bu uaró Kynon 1 urenhin. Ac y diffeithaöd 
 y Saeson mynyded Eryri. ac y dugant 
 urenhinyaeth Rywynya6c. 2 Ac y bu weitli 
 Llan Uaes. Ac y diffeitba6d Genólf bren- 
 hinyaetheu Dyfet. Ugein mlyned ac 6yth 
 cant oed oet Crist pan distrywyt castell 
 Deganwy y gan y Saeson. Ac yna y due 
 y Saeson urenhinyaeth Powys yn eu uied- 
 yant ac y bu uaró Howel. Deg mlyned 
 ar hugein ac 6yth cant oed oet Crist pan 
 vu diffyc ar y lleuat yr óythuet dyd o vis 
 Racuyr. Ac y bu uar6 Satubin 3 escob 
 Myny6. Deugein mlyned ac 6ytli cant 
 oed oet Crist pan wledychaód Meuruc escob 
 ym Myny6. Ac y bu uar6 Idwallaón. Ac 
 y bu g6eith Ketyll. Ac y bu varo Merfyn. 
 Ac y bu weith Ffinant. ac y Has Ithel 
 brenhin Gwent y gan wyr Brecheinaóc. 
 Deg mlyned a deugein ac vyth cant oed 
 oet Crist pan las Meuruc y gan y Saeson. 
 Ac y tagwyt Kyngen y gan y genedloed. 
 Ac y diffeith6yt Mon y gan y keueclloed 
 duon. Ac y bu uar6 Kyngen brenliin 
 Powys yn Rufein. Ac y bu uaró Ionathal 
 tywyssaóc Aber Geleu. Trugein mlyned 
 ac 6yth cant oed oet Crist pan yrróyt kat- 
 6eitheu ymeith. 4 Ac y bu uar6 Kynan 
 uant nifer. 5 Ac y diffeithwyt kaer Efraóc 
 ygkat Dubkynt. Deg mlyned a thxugein 
 ac 6yth cant oed oet Crist pan vu kat 
 Cryn Onnen. ac y torret kaer Alclut y 
 gan y paganyeit. Ac y bodes G6ga6n uab 
 Meuruc brenhin Keredigyawn. Ac y bu 
 weith Bangoleu a góeith Menegyd yn Mon. 
 Ac y bu uar6 Meuruc escob bonhedic. Ac 
 ykymerth L6mbert 8 escobawt Vyny6. Ac 
 y bodes JB6rngarth 7 urenhin Kernyo. Ac 
 y bu weith du6 Sul ym Mon. ac y lias 
 Rodri a Gwryat y ura6t y gan y Saeson. 
 Ac y bu uar6 aed uab mellt. Pedwar 
 ugein m]yned ac 6yth cant oed oet Crist 
 pan vu weith Conwy y dial Rodri o Du6. 8 
 Deg mlyned a phedwar ugein ac 6yth cant 
 oed oet Crist pan vu uar6 Subin y doethaf 
 or Yscotteit. ac yn y deuth y Norm any eit 
 duon eilweith y gastell Baldwin. Ac y 
 bu uar6 Heinyth, uab Bledri. ac yna y 
 deuth Anaraót y diffeithaó Keredigyaon 
 ac Ystrat Tywi. ac yna y diffeithaód y 
 
 1 Conan D. P. 
 * JEthyvonioc D. P. 
 Saturbin MS. LI. 
 « Ymddeith MS. LI. 
 »NiferD. P. 
 
 6 Dubert D. P. 
 
 7 Dwngarth LI. MS. Dungarth D. P. 
 
 8 Ac yna y bu farw Cadweitheu. MS. LJ. ac y bu 
 farw Hywel. yn Rhufein. 
 
 Norm any eit Loeger. a Brecheina6c a 
 Morganóc a G6ent a Buellt G6nll6c. ac 
 yna y diffygya6d b6yt yn Iwerdon kanys 
 pryfet o nef ar weitli goad a dygóydaód a 
 dau dant y bop un. 1 Ar rei hynny a 
 voyttaod yr holl ymborth. A thr6y un- 
 pryd a góedi y g6rthladvyt. ac yna y bu 
 uar6 Elstan brenhin. 2 Ac Alvryt urenhin 
 Iwys. Naw cant mlyned oed oet Crist 
 pan deuth Igm6nd y ynys Von. ac y 
 kynhalyaod maes ros Meilon. 3 Ac yna y 
 lias mab Meruyn y gan y genedyl. ac y 
 bu uar6 Llywarch uab Hennyth. ac y lias 
 pen Ryderch uab Hennyth duw g6yl Baol. 
 ac y bu weith Dumeirt. 4 yn yrhonn yllas 
 Maelaóc cam uab Peredur. ac yna y dile6yt 
 Mynyó. ac y bu uar6 Gorch6yl escob. ac 
 y bu uar6 Corua6c 5 brenhin ac escob holl 
 Iwerdon g6r ma6r y grefyd ae garda6t. 
 Mab y Guleuan. 6 a las oe vod y my6n 
 bróydyr. ac y bu uar6 Keruallt 7 uab 
 Muregan brenhin Langesy 8 o keugant 9 
 divved ac y bu uar6 asser archescob ynys 
 Prydein a Chadell uab Rodri. Deg mlyned 
 a na6 cant oed oet Crist pan deuth Other 
 y ynys Prydein. ac y bu uar6 Anaraót uab 
 Rodri brenhin y Brytanyeit. ac y diffeith- 
 6yt Iwerdon a Mon y gan bobyl Dulyn. 
 ac y bu uaró Edelflet vrenhines. ac y lias 
 Clydaóc uab Cadell y gan Ueuruc y ura6t. 
 ac y bu uar6 Uercu 10 escob. ac y bu weith 
 y dinas ne6yd. Ugein mlyned a na6 cant 
 oed oet Crist pan aeth Howel Da vrenhin 
 uab Kadell y Rufein. ac y bu uaró Elen. 
 Deg mlyned ar hugein a na6 cant oed oet 
 Crist pan las Gruffud ap Owein y gan wyr 
 Keredigyaon. ac y bu ryfel Brun. ac y bu 
 uar6 Hennyrth 11 uab Clydaöc a Meuryc y 
 ura6t. ac y bu uar6 Edelstan brenhin y 
 Saeson. Deugein mlyned a na6 cant oed 
 oet Crist pan uu uar6 Abloyc vrenhin. a 
 Chadell uab Archuael 12 a 6en6yn6yt. ac 
 Idaól uab Rodri ac Elifed y ura6t a las y 
 gan y Saeson. ac y bu uar6 L6nbert 13 
 escob mynyó. ac Ussa uab Lla6r. a Mor- 
 cheis 14 escob Bangor a vuant ueir6. A 
 Chyngen 15 uab Elised a wen6yn6yt. ac 
 
 1 Rufein lb. 
 
 2 Y Saeson MS. LI. 
 
 3 Molerain D. P. 
 
 4 Dinneir. MS. LI. Dinerth. D. P. 
 
 5 Carmot. D. P. 
 
 6 Gulenan. MS. LI. Cukeman. D. P. 
 
 7 Kyrnalt. D. P. 
 8 Lagmes. D. P. 
 
 9 Kengant. LI. MS. 
 
 I0 NercuMS. LI. 
 
 ll Eunyth. D. P. 
 
 19 Arthfael MS. LI. ArthuaeL D. P. 
 
 13 Hubert D. P. 
 
 u Morcleis. MS. LI. Morclais. D. P. 
 
 15 Conan. D. P. 
 
'604 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 Eueurys 1 escob Mynyó a vu uar6. Ystrat 
 Olut a diffeithóyt y gan y Saeson. A 
 Howel Da nab Kaclell vrenhin pen a mol- 
 yant yr holl Erytanyeit a vu uar6. a 
 Cbadógan nab Owein a las y gan y Saeson. 
 ac yna y bn weith Carno r6g meibon 
 Howel a meibon Idwal. Deg mlyned a 
 dengein a naw cant oed oet Crist pan 
 diffeithaód lago a Ieuaf meibon Idwal 
 Dyfet d6y weith. ac yna y bn uar6 Dyfynóal 
 a Rodri meibon Howel. ac yna y bu ladua 
 naór r6g meibon Idwal a meibon Howel 
 yg gweith Con6y yn Han 6rst. 2 ac y lias 
 Hirmaór ac Anaraót y gan y pobloed. 
 Meibon oed y rei hynny y 6ryat. a góedi 
 hynny y cliff eitbóyt Keredigyaon y gan 
 neibon Idwal, ac y bn uaró Etwin nab 
 Howel. ac y bodes Hayardór 3 nab Mervyn. 
 ac y Has Congaloch brenhin Iwerdon. a 
 G6ga6n nab Góryat. ac y bu yr haf tessaóc. 
 ac y bn dirfaór eira vis Ma6rth. a meibon 
 Idwal yn gwledychu. ac y diffeitbaód 
 meibon Abloec Gaer Gybi a Lleyn. Trug- 
 ein mlyned a na6 cant oed oet Crist pan 
 las Idwal uab Rodri. ac y Has meibon 
 Góynn ac y diffeithót y ty Wyn 4 y gan y 
 pobloed. ac y bu uaró Meuruc uab Katuan. 
 a Ryderch escob. a Chadóallaón uab Owein. 
 ac yna y diffeithaód y Saeson. ac Aluryt 
 yn tywyssaóc udunt vrenhinyaetheu meibon 
 Idwal. ac y Has Rodri uab Idwal. ac y 
 diffeith6yt Aberfrraó. a góedy bynny y 
 dellis 5 lago uab Idwal Ten at" uab Idwal y 
 uraót. ac y carcbaróyt Ieuaf. a gwedy 
 hynny y croget. Ac yna y diffeithwyt 
 Góhyr y gan Einaón nab Owein. ac y 
 diffeitba6d Marc uab Herald Benmon. 
 Deg mlyned a thrngein a na6 cant oed oet 
 Crist pan diffeithaód Gotbric uab Herald 
 Yon. ac o uaór ystryö y darostygaôd yr 
 holl ynys. ac yna y kynnullaod Edwart 
 brenhin y Saeson diniaér lyges hyt ygkaer 
 Llion ar Wysc. ac y górthladwyt lago oe 
 gyfoeth. ac y g6ledyeha6d Howel dróy 
 undugoljaeth. ac y clefychóyt Meuruc uab 
 Idwal. 6 ac y bu uar6 Morgan, ac yna y 
 bu uaró Edgar brenhin y Saeson. ac y 
 daeth Dunwallaón brenhin Ystrat Chit y 
 Rufein. ac y bu uar6 Tdwallaón uab Ein- 
 a6n. ac eilweith y diffeitbaód Einaón 6hyr. 
 ac y diffeithwyt Llóyn Celynaöc ua6r y 
 gan Howel uab Ieuaf ar Saeson. ac yna y 
 delit lago ac y goruu Howel uab Ieuaf ac 
 
 1 Eueurys. MS. LI. 
 * Rwst. MS. LI. 
 :, Yarthyr. D. P. 
 
 4 Tywyn. MS. LI. 
 
 5 Delis. MS. LI. 
 
 " Ac y bu farw Idwallawn fab Einiawn. MS. LI. 
 
 y gorescynnóys 1 lago. ac y lias Idwal. A 
 gwedy hynny y diffeitha6d Custhennin 2 
 uab lago. a Gotbric uab Herald Lyyn. a 
 Mon. a gwedy hynny y lias Custenhin 
 uab lago y gan Howel uab Ieuaf yn y 
 vroydyr a elwir gweith Hirharth. Pedwar 
 ugein mlyned a na6 cant oed oet Crist, pan 
 diffeithaód Gotbric uab Herald Dyuet a 
 Myny6. ac y bu weith Llan Wanaóc. 3 ac 
 yna y diffeithwyt Brecheina6c a holl gyfoeth 
 Einaón uab Owein y gan y Saeson. ac 
 Aluryt yn dywyssaóc arnunt. A Howel 
 uab Ieuaf ac Einaón a ladaód llawer oe lu. 
 ac yna y lias Einawn uab Owein drwy 
 döyll gan uchelwyr Góent. ac y bu uar6 
 bonhedic escob. ac y lladaód y Saeson 
 Howel uab Ieuaf dr6y döyll. ac y lias 
 Ionaual uab Meuruc a Chadwallaón uab 
 Ieuaf ae lladaód. Kad6alla6n ab Ieuaf 
 dr6y uudugolyaeth a oresgynnóys y gyfoeth 
 nyt amgen noc ynys Yon a Meiryonnyd a 
 holl wladoed Góyned o diruawr ystryó a 
 challter a darostygaód. ac yna ydcl yspeil- 
 wyt Llywarch ap Owein oe lygeit. ac y 
 diffeitbwyt 4 Gorbric 5 uab Herald ar llu 
 dn gantaó ac ef ynys 6 Yon. ac y dellit 7 
 d6y vil o dynyon. ar dryll arall o nadunt 
 a due Maredud uab Owein y gyt ac ef y 
 Geredigyaón a Dyfet. ac yna y bu uaróol- 
 yaeth ar yr holl 9 anifeileit yn holl ynys 
 Prvdein, ac yna y bu uaró Ieuaf uab Idwal. 
 ac Owein uab Howel. ac y diffeithaód y 
 kenedloed Lan Badarn. a Mynyó a Llan 
 Ulltut a Llan Garban. a Llan Dydoch. ac 
 yna y lias mab Abloyc. ac y tala6d Mar- 
 edud yn deyrnget yr kenedloed duon gein- 
 a6c o bop dyn. ac y bu diruaór uaróolyaeth 
 ar y dynyon rac newyn. ac y lias Owein 
 uab Dyfvnwal. ac y diffeithaód Maredud 
 Maes Hyfeid. Deg mlyned a phedwar 
 ugein a na6 cant oed oet Crist pan diffeith- 
 a(5d Etwin uab Einaón ac Eclis ua6r 
 tywyssaöc Seis y ar voroed y deheu oil 
 urenhinyaetheu Maredud nyt amgen Dyfet 
 a Oheredigaón a G6byr a Chedweli. ac 
 eilweith y kymerth wystlon or holl gyfoeth 
 ar dryded weith y diffeithaód Yyny6. A 
 Maredud a huryaöd y kenedloed a dath- 
 oedynt yn y ewyllys gyt ac ef. ac a di- 
 ffeithaód gólat Uorgan. a ChadwaHaón y 
 uab a vu uaró. ac yna y due meibon 
 Meuruc kyrcli hyt yg Góyned. ac a di- 
 ffeithóyt ynys Yon y gan y kenedloed du6 
 
 ' Gorescynnwyt Cyfoeth. MS. LI. 
 
 2 Custenhin Dtlu MS. LI. 
 
 :î AYenâwc. MS. LI. 
 
 * Sic in MS. LI. 
 
 5 Gotbric. 
 
 e Yn ynys MS. LI. 
 
 ' Delid MS. LI. 
 
 " Deest in MS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 605 
 
 leu kyrchauel. Ac yna y bu dîruaör 
 
 newyn jg kyfoeth Maredud. ae y bu 
 
 br6ydyr y r6g meibon Meuruc a Maredud 
 
 yn ymyl LI an Gwm. ac y gown ueibon 
 
 Meuruc. ac r yno y lias Tewdor uab Einaón. 
 
 ac yna y diffeith6yt Manaó y gan Yswein 
 
 nab Herald, ac y lias Idwal uab Meuruc. 
 
 ac y diffeithóyt Arthmarcha. 1 ac y lloscet 
 
 ac y diboblet Myny6 y gan y kenedloed. 
 
 ac y lias Morgeneu escob y gantunt. ac y 
 
 bu uar6 Maredud uab Owein y clotuorussaf 
 
 vrenhin y Brytanyeit. Mil o vlynydoed 
 
 oed oet Crist pan diffeithóyt Dulyn y gan 
 
 yr ysgoteit. ac y góledychaód Kynan uab 
 
 Howel yg G-wyned. ac y diffeithaód y 
 
 kenedloed Dyfet. ac y bu uaró Morgan 
 
 uab G6yn. ac In or Porth Talarthi. 2 a 
 
 gwedi hynny y lias kynan uab Howel. ac 
 
 y dallwyt G6lfac ac Uryat. Mil a deg 
 
 mlyned oed oet Crist, pan diffeithóyt 
 
 Mynyó y gan y Saeson nyt am gen y gan 
 
 Entris ac XJbis. ac y bu uaró Hayarn Drut 
 
 Mynach o Enlli. ac yna yd aeth 3 Yswain 
 
 uab Herald y Loeger. ac y gyrraód Eldryt 4 
 
 uab Etgar oe deyrnas. ac y g6ledycha6d 
 
 yn y gyfoeth yn yr h6n y bu uaró yn y 
 
 vloydyn honno. ac yna y kyffroes Brian 
 
 brenhin holl Iwerdon a Mórchath y uab. 
 
 a Uiaós o vrenhined ereill yn erbyn Dulyn 
 
 y He yd oed Sitruc uab Abloec yn vrenhin. 
 
 ac yn 5 eu L erbyn y deuth gwyr Largines 
 
 a Mael Mordaf yn vrenhin arnadunt. ac 
 
 ymaruoll a orugant yn erliyn Brian vrenhin. 
 
 ac y hurya6d Sitruc gant yn erbyn Brian 
 
 vrenhin. ac yna y huryaód Sitruc llogeu 
 
 hiryon aruaóc yn gyflaón o wyr llurugaóc. 
 
 a Derotyr yn tywyssac arnadunt. a gwedy 
 
 bod bróydyr rygtunt a góneuthur aerua o 
 
 bob tu y lias Brian ae uab or neill tu a 
 
 thywyssaóc y llogeu ae vra6t. a Mael 
 
 Mordaf vrenhin or tu arall. ac yna y lias 
 
 Owein uab Dyfynwal. ac yna J gorescyn- 
 
 na6d Cnut uab Yswein vrenhinyaeth 
 
 Loeger a Denmark a Germania. ac yna y 
 
 lias Aedan uab Blegyóryt ae bedwar meib 
 
 y gan Lywelyn uab Seisyll, ac y lias Meuruc 
 
 uab Arthuael. ac yna y dechymygaód neb 
 
 un Yscot yn gelóyd y vot yn uab y Yaredud 
 
 vrenhin. ac y mynnaód y al6 e hun 6 yn 
 
 vrenhin. ac y kymertli g6yr* y Deheu ef 
 
 yn Arglóyd. ac y deyrnas a 7 henó un 
 
 Rein, ac yn y erbyn y ryfelaód Llywelyn 
 
 uab Seisyll goruchel 8 urenhin Góyned. a 
 
 1 Arthmachan. MS. LI. 
 «Talarchi. MS. LI. 
 
 3 Y doeth. MS. LI 
 
 4 Etheldryd. MS. LI. 
 
 5 Yna yn. MS. LI. 
 6 Alw. MS. LI. 
 
 7 Ae. MS. LI. 
 
 8 Goruchaf. MS. LI. 
 
 phennaf a chlotuorussaf vrenhin or oil 
 Brytanyeit. Yn y amser ef y gnotaei 
 henafyeit y teyrnas dywedut bot y gyfoeth 
 ef or mor py gilyd yn gyflaón o amylder 
 da a dynyon hyt na thebygit bot na thlaód 
 nac eissiwedic yn y holl wladoed. na thref 
 6ac na chyfle cliffy c. ac yna y due Rein 
 Yscot y lu yn dilesc. a heróyd defaót yr 
 Yscoteit yn valch syberó. annoc a wnaeth 
 y wyr y ymlad. ac yn ymdiriedus ada6 a 
 .wnaeth udunt mae ef a orvydei. ac ym- 
 gyfaruot a oruc yn ehofyn ae elynyon. ac 
 èynteu yn wastat diofyn a aoryssant 1 y 
 chóydeclic drahaus annogór h6nn6. ac ynteu 
 yn hy diofyn a gyrchaód y vroydyr a 
 góedy góeithaó y vroydyr a góneuthur 
 cyífredin aerua o bop tu. a góastat ymlad 
 dróy leóder y 2 Góyndyt. yna y gorvuoyt 
 Rein Yscot ae lu. a heróyd y clywedir yn 
 dihareb: Annoc dy gi ac nac erlit ef a 
 gyrchaód yn le6 ehofyn. ac a gilyaód yn 
 war anwydus 3 o lóynogaól defàót. ar 
 Gwyndyt yn lidyaóc ae hymlynaód dr6y 
 lad y lu a diffeithaó y wlat. ac yspeilaó 
 pob maim ae distryó hyt y Mars, ac nyt 
 ymdangosses ynteu byth o hynny allan. ar 
 vroydyr honno a vu yn Aber Góyli, A 
 gwedy hynny y deuth Eilad y ynys Bryd- 
 ein. ac y diffeithóyt Dyuet ac y torret 
 Mynvo. ac yna y bu uaró Llywelyn uab 
 Seisyll. ac y kynhalya6d Ryder ch uab 
 Iestin llywodraeth y deheu. Ac yna y bu 
 uar6 Morgeneu escob. ac y lias Kynan 
 uab Seisyll. Deg mlyned ar hugein a Mil 
 oed oet Crist pan las Ryderch uab Iestin 
 y gan yr Yscotteit. ac yna y kynhalyaod 
 Iago uab Idwal llywodraeth Wyned wedy 
 Llywelyn uab Seisyll. a Howel a Maredud 
 veibon Etwin a gynhalassant llywodraeth 
 y deheu. ac yna y bu weith Hiraethóy r6g 
 meibon Etwin y gan ueibon Kynan. a 
 Charadaóc uab Ryderch y las y gan y 
 Saeson. Ac yna y bu uaró Cnut uab 
 Yswein brenhin Lloeger 4 a Denmark a 
 Germania. 5 a g6edy y uaró ef y foes Eilat 
 hyt yn Germania. ac yna y delis y kenedl- 
 oed Ueuruc uab Hywel. ac y lias Iago 
 brenhin Góyned. ac yn y le ynteu y g6led- 
 ychaócl Gruffud uab Llywelyn ap Seisyll. 
 a hónnó oe dechreu hyt y diwed a ymlid- 
 ya6d y Saeson ar kenedloed ereill ac ae 
 lladaód ac ae diuaaód ac o luossogróyd o 
 ymladeu ae goruu. y vroydyr gyntaf a 
 wnaeth yn Ryt Groes ar Hafren. ac yno y 
 
 1 Oryssant. MS. LI. 
 
 2 Or. MS. LI. 
 
 3 Adwydus. 
 
 4 A Skotland. MS. LI. 
 6 Norwaye. ib. 
 
606 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 goruu ef. 1 y vloydyn honno y dibobles ef 
 Lan Badarn. ac y kynhelis ef llywodraeth 
 Deheubarth. ac y górthladaód Howel uab 
 Etwin oe gyfoeth. ac yno y bu uar6 
 Heurun 2 escob Mynyó. Ac yna y bu 
 weith Pen Cadeir. ac y goruu Ruffud ar 
 Howel. ac y delis y wreic. ac ae kymerth 
 yn wreic idaó e hun. Deugein nilyned 
 a mil oed oet Crist pan uu vroydyr Poll 
 Dyfach. ac yna y goruu Howel y ken- 
 edloed a oed yn diffeithaó Dyfet. Yn 
 y vl6dyn 3 y delit Grufud y gan genedloed 
 Dulyn. ac yna y bu uar6 Howel uab Etwin 
 brenhin g6lat Yorgan yn y heneint. ac yna 
 y rnedylyaód Howel uab Etwin diü'eithaó 
 Deheubarth a llyghes o genedyl Twerdon 
 y gyt ac ef. ac yn y erbyn y gwrth6yneb- 
 a6d idaó Rufud ap Llywelyn. a gwedy bot 
 creulaón vroydyr a dirva6r aerua ar lu 
 Howel ar G6ydyl yn Aber Tywi y dy- 
 góydaód Howel ac y lias, ac yna 4 y goruu 
 Rufud. Ac yna y bu uaró Iosef escob 
 Teîlaó yn Rufein. ac y bu diruawr dóyll 5 
 y gan Ryffud a R}~s nieibon Ryderch yn 
 erbyn Gruffyd uab Llywelyn. ac yna y 
 dyg6yda6d amgylch seith ugeinwyr oteulu 
 Gruffud dróy dóyll g6yr ystrat Tywi. ac y 
 dial y rei hynny y diffeithaód Gruffyd 
 ystrat Tywi a Dyfet. Ac yna y bu 
 diruawr eira du6 kalan Ionaór. ac y trig- 
 ya6d hyt wyl Badric. ac y bu diffeith holl 
 Deheubarth. Deg mlyned a deugein a 
 mil oed oet Crist pan ballawd llyges o 
 Iwerdon yn dyfot y Deheubarth. ac yna y 
 lladaód Gruffud uab Llywelyn Ruffud uab 
 Ryderch. A gwedy hynno y kyffroes 
 Gruffud ap Llywelyn hi yn erbyn y Saeson. 
 a chóeiraó bydinoed yn Henfford. ac yn y 
 erbyn y kyuodes y Saeson a diruawr lu 
 gantunt a Reinólf yn dy wyssaóc arnunt. ac 
 ymgyfaruot a orugant a ch6eira6 bydinoed 
 ac ymbarottoi y ynilad. ae kyrchu a wnaeth 
 Gruffud yn diannot. a bydinoed cyweir 
 gantaó. a g6edy bot bróydyr chóeróclost ar 
 Saeson heb all el godef cynnórf y Brytan- 
 yeit yd ymchoelassant ar ffo. ac o diruaór 
 ladua y dygöydassant. ae hymlit ynlut a 
 wnaeth Gruffud yr Gaer. ac y my6n y 
 doeth a dibobli y gaer a wnaeth ae thorri 
 a llosci y tref. 6 ac o dyna gyt a diruaór 
 anreith ac yspeil yr ymchoelaód y wlat yn 
 hyfryd uudugaól. ac yna y deulh Magnus 
 uab Heralt brenhin Germania y Loeger. ac 
 y diffeithaód urenhinyaetheu y £W-son. A 
 
 ' Yn y. MS. LI. 
 1 Hernun. D. P. 
 s Honno. M. S. LI. 
 * Yno. MS. LI. 
 5 Brad. MS. LI. 
 •Dref. MS. LI. 
 
 Gruffud vrenhin y Brytanyeit yn tywyssauc 
 ac yn ganhorthwy ida6. Ac yna y bu uaró 
 Owein uab Gruffud. Trugein mlyned a 
 mil oed oet Crist pan dygöydaód Gruffud 
 ap Llywelyn penn a tharyan ac amdiffynör 
 y Brytanyeit dr6y d6yll y wyr e hun y 
 g6r a uuassei annorchyfedic kyn no hynny 
 yr awr hon a edewit y my6n glynneu 
 diffeithon. Wedy diruawron anreitheu a 
 diuessuredigyon udugolyaetheu. ac aneiryi 
 oludoed eur ac aryant a gemmeu. a phor- 
 fforolyon wiscoed. Ac yna y bu uaró 
 Iosef escob Myny6. ac y bu uar6 Donchath 
 uab Brian yn mynet y Rufein. Ac yna y 
 medylyaód Heralt vrenhin Denmarc dar- 
 estóg y Saeson yr h6n a gymerth Heralt 
 arall uab Gotwin Iarll a oed vrenhin yna 
 yn Lloeger yn dirybud diaryf. ac o 
 deissyfyt ymlad dr6y wladaól dóyll ae 
 trewis yr Ua6r yn y bu uar6. ar Heralt 
 hónnó a uuassei Iarll yn gyntaf tr6y greu- 
 londer gwedy mar6 Edwart vrenhin a 
 ennillaód yn andylyedus uchelder teyrnas 
 Loeger. a h6nn6 a yspeilóyt oe teyrnas ae 
 vyoyt y gan Wilim vastard tywyssa6c 
 Norm an di. kyt bocsachei or uudugolyaeth 
 kyn no hynny. ar Gwilim h6nn6 dr6y 
 diruaör vroydyr a amdiffynnaód teyrnas 
 Loeger o anorchfygedic la6 ae uonhedickaf 
 lu. Ac yna y bu weith Mechen r6g Bledyn 
 a Ruallon veibon Kynfun. a Maredud ac 
 Ithel veibon Gruffud. ac yna y dygóydaöd 
 meibon Gruffud. Ithel a las yn y vroydyr. 
 a Maredud a vu uaró o anwyt yn ffo. ac 
 yno y lias Ruallaón uab Kynuyn. Ac 
 yna y kynhellis Bledyn uab Kynfun 
 Góyned a Phowys. a Meredud uab Owein 
 uab Etwin a gynhelis Deheubarth. Deg 
 mlyned a thrugein a mil oed oet Crist pan 
 las Maredud uab Owein y gan Garada6c 
 uab Gruffud uab Ryderch ar Freincar lan 
 avon Rymhi. ac yna y lias Macmael 
 Minbo x clotuorussaf a chadarnaf urenhin 
 y Góydyl o deisyfyt vroydyr y g6r a oed 
 aruthur wrth y elynyon a hynaós y 2 
 gi6ta6twyr. a g6ar 6rth pererinyon a di- 
 eithreit. Yna y diffeithaód y Ffreinc 
 Geredigya6n. a Dyuet a Mynyó. a Bangor 
 a diffeithóyt y gan y genedloed. 3 Ac yna 
 y bu uar6 Bleiddut escob Mynyó. ac y 
 kymerth Iulien yr Escoba6t. yna yr eil- 
 weith y diffeithaód y Freinc Geredigyaön. 
 Ac yna y Has Bledyn uab Kynuyn y gan 
 Rys ab Owein dróy dóyll dryc ysprytolyon 
 pennaetheu. ac uchelwyr ystrat Tywi. y 
 gwr a oed gwedy Gruffud y ura6t yn 
 
 1 Nimbo. 
 
 8 Wrth y. MS. LI. 
 
 «Kenedloed. MS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 607 
 
 Kynnal yn arderchaöc holl deyrnas y 
 Brytanyeit. ac yn y ol ynteu y góledych- 
 a6d Trahayarn uab Karadaoc y gefynderó 
 ar deyrnas y Góndyt. a Rys ab Owein a 
 Ryderch uab Karadaoc a gynhalassant 
 Deheubarth. Ac yna yd ymladaód 
 Gruffud uab Kynan 6yr Iago a Mori, ac y 
 lladawd y G6yndyt Kynwric uab Ruallon. 
 ac yna bu vroydyr ygkamdor r6g Goron6 
 a Llywelyn meibon Kad6ga6n a Charadaóc 
 uab Gruffud gyt ac 6ynt. a Rys uab 
 Owein a Ryderch uab Karadaoc y gyt ar 
 rei hynny liefyt. Yn y vl6ydyn lionno y 
 bu vroydyr Bron yr Erw rwg Gruffud a 
 Thrahayarn. ac yna y Has Ryderch uab 
 Karadaoc y gan Meirchaón uab Rys uab 
 Ryderch y gefynderyó dr6y dóyll. ac yna 
 y bu vr6dyr Góennottyll y r6g Llywelyn i 
 a meibon Kad6ga6n a Rys uab Owein a 
 Ryderch uab Karada6c y rei a oruuant 
 eilweith. Ac yna y bu vroydyr Poll 
 G6dyc. ac yna y goruu Trahayarn brenhin 
 Góyned. ac y dialaód góaet Bledyn uab 
 Kynuyn dr6y rat Du6 yr h6nn a uu waraf 
 a thrugaroccaf or brenhined. ac nyt argy- 
 wedei y neb o ny chodit a phan godit oe 
 anuod y dialei ynteu y godyant. góar oed 
 6rth y gereint. ac amdifynór yndiueit a 
 góeinon a góedóon. a chedernyt y doeth. 2 
 ac enryded a g6ndwal yr eglóysseu. a 
 didanóch y gwladoed a hael 6rth ba6p. 
 aruthur yn ryfel a hegar ar liedóch. ac 
 amdiffyn y ba6b. Ac yna y dygóydaód 
 holl teulu Rys ac ynteu yn ffoaódyr. niegys 
 kar6 ofna6c ym blaen y milgón dróy y 
 perthi ar creigeu. Ac yn diwed y vloydyn 
 yllas Rys ap Howel y vra6t y gan Garad- 
 a6c ap Gruffud. Ac yna yd edewis Sulyen 
 y escobaót ac y kyinerth y Uraham, ac yna 
 y dechreuaód Rys ab Tewdwr wledychu. 
 ac y diffeithóyt Mynyó yn druan gan y 
 kenedloed. ac y bu uar6 y Yraham escob 
 Myny6. ac y kymerth Sulyen yr escobaót 
 eilweith oe- anuod. Ac yna y bu vroydyr 
 ym mynyd Cam. ac yna y lias Trahayarn 
 uab Karadaoc uab Gruffud 6yr Iago. ar 
 Yscotteit gyt ac ef yn ganhorthóy idaó. ac 
 y Has Górgeneu uab Seisyll dróy dóyll gan 
 veibon Rys Seis. Ac yna y deuth Gwilim 
 vastard brenhin y Saeson ar Freinc ar 
 Brytanyeit 6rth wediaó dróy bererindaót 
 y Ŷynyó. Pedwar ugein mlyned a mil 
 oed oet Crist pan edewis Sulyen y escobaót 
 y dryded weith. ac y kymerth Wilffre. 
 Ac yna y bu uar6 Gwilym Yastar tywys- 
 saóc y Normanyeit a brenhin y Saeson ar 
 Brytanyeit ar Albanwyr wedy digaón o 
 
 1 Khwng Gronw a Llywelyn meibon. MS. LI. 
 «Doethion. MS. LL 
 
 2 s 
 
 ogonyant a chlot y llithredic vyt yma a 
 gwedy gogonedusson uudugolyaethau ac 
 enryded o oludoed. 1 a gwedy ef y góledych- 
 aöd" Gwilym Goch y uab. ac yna y görth- 
 ladóyt Rys uab Teódór oe gyfoeth ae 
 teyrnas y gan veibon Bledyn uab Kynuyn 
 nyt amgen Madaóc a Chadógaón a Ridit. 
 ac ynteu a gilyaód y Iwerdon. ac yn y lie 
 gwedy hynny y kynhullaod llyges ac y 
 ymchoelaód drachefyn. ac yna y bu vroydyr 
 Llych Crei. 2 ac y lias meibon Bledyn. ac y 
 rodes Rys ab Teódór diruawr Sóllt yr 
 Llygheswyr Yscotteit. ar Góydyl a deuth- 
 ant yn borth ida6. Ac yna y ducpóyt 
 yscrin Dewi yn lledrat or eglwys ac ys- 
 peilóyt yn llóyr yn ymyl y dinas. ac yna 
 y cryna6d y dayar yn diruawr yn holl ynys 
 Prydein. ac yna y bu uarö Sulyen escob 
 Mynyö y doethaf or Brytanyeit ac ar- 
 derchaóc o grefydus fuched. Wedy clot- 
 uorussaf dyscedigaeth y disgyblon a chraffaf 
 dysc y plóyfeu y petwar ugeinuet vloydyn 
 oe oes. ar unuet eisseu o ugein oe gyssegred- 
 igaeth nos galan Iona6r. Ac yna y torret 
 Mynyó y gan genedyl yr ynyssed. ac y bu 
 uaró Kediuor uab Gollóyn. a Llywelyn y 
 uab ae vrodyr a wahaódyssant Ruffud uab 
 Maredud. ac yn y erbyn yd ymladawd Rys 
 ab Teóclór. ac ae gyrraöd ar ffo. ac yn y 
 diwed y lladaód. JDeg mlyned a phetwar 
 ugein a mil oed oet Crist pan las Rys ab 
 Teóclór brenhin Deheubarth y gan y 
 Ffreinc a oed yn pressóylaó Brecheina6c. 
 ac yna y dygóydaód teyrnas y Brytanyeit. 
 Ac yna ydyspeilaód Kad6ga6nuab Bledyn 
 Dyuet yr eildyd o Yei. ac odyna deuvis 
 wedy hynny amgylch calan Gorffena y 
 deuth y Ffreinc y Dyuet. a Cheredigyaón 
 y rei ae kynhallassant etwa. ac y gadarn- 
 hayssant y kestyll, a holl tir y Brytanyeit 
 a achubasant. Ac yna y lias y Moel Cólóm 
 ab Dónchaóth brenhin y Picteit ar Alban- 
 yeit y gan y Ffreinc. ac Edwart y uab. ac 
 yna y góediaód Margaret urenhines góreic 
 y Moel C6l6m ar Duó dróy ymdiret yndaó 
 góedy clybot Had y g6r ae mab hyt na bei 
 vy6 hi yn y varoaol vuched yma. a g6ran- 
 daw aoruc Du6 y g6edi kanys erbyn y 
 seithuet dyd y bu uaró. Ac yna yd aeth 
 Gwilim Goch 3 yr hwnn kyntaf a oruu ar 
 y Saeson o glotuorussaf ryfel hyt yn 
 Norman di y gadó ac y am diffyn teyrnas 
 Ropert yvraot yr h6nn a athoed hyt . yg 
 Kaerusalem y ymlad ar Sarasinyeit a 
 chenedloecl ereill agkyfyeith ac y amdiffyn 
 y Cristonogyon. ac y haedu móy o glot. 
 
 1 Ef a gladwyd yn nhref Ian yn Normandi. MS. LI, 
 
 2 |Llechryd. D. P. 
 
 3 Brenhin y Brytan'ieid. MS. LI. 
 
60S 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 A Góilim yn trigyaó yn Normandi y 
 g6rthlada6d y Brytanyeit lywodraeth y 
 Ffreinc heb allel godef eu creulonder. a 
 thörri y kestyll yg G6yned. a mynychu 
 anreithaó 1 a lladuaeu arnunt. ac yna y due 
 ÿ Ffreinc luoed hyt yg Góyned. ae kyuer- 
 bynyeit a oruc Kad6ga6n uab Bledyn. ae 
 kyrchu a goruot arnunt. ae gyrru ar ffo ae 
 Had o diruaór ladua. ar vroydyr honno a 
 6naethp6yt yg koet Yspöys. ac yn diwed 
 y vloydyn honno y torres y Brytanyeit holl 
 gestyll Keredigya6n a Dyuet eithyr deu 
 nyt amgen Penuro a Ryt y Gors. ar bobyl 
 ä boll anifeileit Dyuet a dugant gantunt. 
 ac adaw a wnaetbant Dyfet a Cheredigya6n 
 yn diffeith. Y vl6ydyn rac 6yneb y di- 
 fíeitbaód y Ffreinc Góbyr a Cbedweli ac 
 ystrat Tywi. ac y trigya6d y g6ladoed yn 
 diffeitb. a hanber y cynbaeaf y kyffroes 
 Góilim vrenhin lu yn erbyn y Brytanyeit. 
 a göedy kymryt or Brytanyeit eu bamdiffyn 
 yn y coetyd ar glynned yd ymchoelaód 
 Gwilim adref yn or6ac heb ennill dim. Y 
 vloydyn rac wyneb y bu uar6 Gwilim uab 
 Baldwin yr b6nn a r6ndwala6d gastell Ryt 
 y Gors. ac yna y 'górthladaód Brytanyeit 
 Brecbeina6c a Góent a Góenllöc argléyd- 
 iaetb y Ffreinc. ac yna y kyffroes y Ffreinc 
 lu y Went, ac yn or6ac heb ennill dim yd 
 ymcboelassant. ac y lias yn ymchoelut 
 drachefyn y gan y Brytanyeit yn y He a 
 elwir Kelli Carnant. Göedy hynny y 
 Ffreinc a gyffroassant lu y Brytanyeit. a 
 medylyaó diffeithaó yr holl wlat heb * allu 
 cuplau eu medól yn ymchoelut drachefyn 
 y Has gan veibon Idnerth ab Cad6ga6n 
 Gruffud ac Iuor yn y lie a elwir Aber 
 Llech. ar ki6da6t6yr a drigyassat yn eu tei 
 yn diodef yn diofyn yr bot y kestyll etwa 
 yn gyfan ar kastellwyr yndunt. Yn y 
 vloydyn honno y kyrchaod Uchtrut uab 
 Etwin a Howel uab Goronó a llawer o 
 bennaetheu ereill gyt ac 6ynt. ac ymlad a 
 deulu Kad6ga6n o deulu Kad6ga6n uab 
 Bledyn y gastell Penuro ae hyspeiíaó oe 
 holl anifeileit a diffeitha6 yr holl wlat. a 
 chyt a diruaór anrhaith yd ymchoelassant 
 adref. y vl6ydyn rac 6yneb y diffeitha6d 
 Geralt ystiwart yr h6nn y gorchymynnassit 
 ida6 ysti6ardaeth kastell Penuro teruyneu 
 Myny6. ac yna yr eilweith y kyffroes 
 Góilim vrenhin Linger aneiryf o luoed a 
 dirua6r uedyant a gallü yn erbyn y Brytan- 
 yeit. ac yna ygochelaód y Brytanyeit eu cyn- 
 n6r6f wynt heb obeithaó yndunt e hunein 
 namyn gan ossot gobeith yn Duw creaódyr 
 pob peth dr6y ymprydyaó a göediaó a rodi 
 
 1 Anrheitheu. MS. LI. 
 «A heb MS. LI. 
 
 cardodeu a chymryt gar6 bennyt ar eu 
 
 kyrff. Kan ny leuassei y Ffreinc kyrchu 
 
 y creigeu ar coedyd. namyn góibyaö yg 
 
 g6astadyon veussyd. yn y diwed yn or6ac 
 
 yd ymchoelassant adref heb ennill dim. ar 
 
 Brytanyeit yn hyfryt digrynedic a ymdi- 
 
 ffynnassant eu gólat. Y vl6ydyn rac 
 
 6yneb y kyffroes y Ffreinc luoed y dryded 
 
 weith yn erbyn Góyned a deu dywyssaóc 
 
 yn eu blaen a Hu 1 Iarll Am6ythic yn 
 
 bennaf arnunt. a phebyllyaö a orugant yn 
 
 erbyn ynys Von. ar Brytanyeit g6edy 
 
 kilyao yr lleoed kadarnaf udunt oe gnot- 
 
 aedic defaöt ac a gaóssant yn eu kyghor 
 
 achubeit Mon. a g6aha6d attunt 6rth 
 
 amdiffyn udunt llyghes ar uor o Iwerdon 
 
 dr6y gymryt y rodyon ar gobreu y gan y 
 
 Ffreinc a ddugant y Ffrainc i Fon. ac yna 
 
 yd edewis Kad6ga6n uab Bledyn a Gruffud 
 
 uab Kynan ynys Yon ac y kilyassant y 
 
 Iwerdon rac ofyn t6yll y g6r e hunein. 
 
 Ac yna y deuth y Ffreinc y my wn yr ynys. 
 
 ac y lladassant rei o wyr yr ynys. ac ual yd 
 
 oedynt yn trigyaó yno y deuth Magnus 
 
 brenhin Germania a rei oe logeu ganta6 
 
 hyt ym Mon dr6y obeithaó caffel gorescyn 
 
 ar wlatoed y Brytanyeit. A g6edy clybot 
 
 o Yagnus brenhin 2 y Ffreinc yn mynych 
 
 vedylyao diffeithaó yr holl wlat ae d6yn 
 
 hyt ar dim dyfryssya6 a oruc y eu kyrchu. 
 
 ac ual yd oedynt yn ymsaethu y neill rei 
 
 or mor ar rei ereill or tir y brathóyt Hu 
 
 iarll yn y 6yneb. ac o law y brenhin e hun 
 
 yn y vroydyr y digóydaód. ac yna yd 
 
 edewis Magnus vrenhin dr6y deisyfyt 
 
 kyghor teruyneu y wlat. A d(5yn a oruc 
 
 y Ffreinc oil a mat5r a bychan hyt ar y 
 
 Saeson. A g6edy na allei y Góndyt godef 
 
 kyfreitheu a barneu a threis y Ffreinc 
 
 arnunt. kyuodi a orugant eilweith yn eu 
 
 herbyn. ac Owein uab Edwin yn dywys- 
 
 saóc arnadunt y g6r a dugassei y Ffreinc 
 
 gynt y Yon. Y vl6ydyn gwedy hynny yd 
 
 ymchoela6d Kadwgaon uab Bledyn a 
 
 Gruffud uab Kynan o Iwerdon. A gwedy 
 
 hedychu ar Ffreinc o nadunt ran or wlat 
 
 a achubassant. Kad6ga6n uab Bledyn a 
 
 gymerth Keredigya6n a chyfran o Bowys. a 
 
 Gruffud a gavas Mon. ac yna y lias Llywelyn 
 
 uab Kad6ga6n y gan wyr Brecheinaóc. ac 
 
 yd aeth Howel mab Ithel y Iwerdon. yn y 
 
 vloydyn honno y bu uar6 Rythmarch 
 
 doeth uab Sulyen escob y doethaf o doetli- 
 
 yon y Brytanyeit y dryded vloydyn a 
 
 deugein oe oes y g6r ny chyfodod yn yr 
 
 oessoed cael y gyffelyb kyn noc ef. ac nyt 
 
 ha6d credu na thebygu cael y gyfryö góedy 
 
 'Huw. 
 s Frenhin. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 609 
 
 ef. ac ni chaössei dysc gau arall ' eiryoet 
 eithyr gan y dat e hun göedy adassaf 
 
 eniyded. y genedyl e liun. 
 
 jóecly 
 
 klotuorussaf ac atueöydussaf gamnaól y 
 gyfnessavyon genedloed nyt amgen Saeson 
 a Efreinc a chenedloed eraill or tu draó y 
 uor. a hynny dr6y gyffredin góynuan pa6b 
 yn dolyryaó en callonneu y 3 bu uar6. yn 
 y vloydyn rac 6yneb y lias Gwiliin Goch 
 brenhin y Saeson yr liónii a 6naethp6yt yn 
 urenliin góedy Góüini y dat. ac ual yd oed 
 hönnó dydgóeith yn hela gyt a Henri y 
 braót ieuaf ida6. a rei oe march ogy on gyt 
 ac óynt y brathóyt a saeth y gan Wallter 
 Turel marchaóc ida6 oe anuod pan yttoed 
 yn bör6 kar6 y medraód y brenhin ac ae 
 lladaód. a phan welas Henri y vraot ynteu 
 hynny gorchymyn a oruc corff y vraot yr 
 marchogyon a oed yn y lie. ac erchi udunt 
 gwneuthur brenhinaól aróylant idaö. 3 ac 
 ynteu a gerdaód hyt yg Kaer wynt yn y 
 lie yd oed S6llt y brenhin ae vrenhinolyon 
 oludoed. ac achub y rei hynny a oruc. a 
 gal6]atta6 holl tylóyth y brenhin. a mynet 
 odyna hyt yn Llundein ae gorescyn. yr 
 honn y syd benhaf a choron ar holl vren- 
 hinyaeth Loeger. ac yna kytredassant ata6 
 Ffreinc a Saeson y gyt. ac o vrenhinaol 
 gor 4 y gossodassant ef yn vrenhin yn 
 Lloeger. ac yn y lie y kynierth ynteu yn 
 wreic bria6<; idaó Yahallt uerch y Moel 
 C6l6m brenhin Prydein 5 o Yargaret vren- 
 hines y mam. A honno dr6y y phriodi a 
 ansodes ef yn vrenhines. kanys Gwilini 
 Goch y vraot ef yn y vy6y t a aruerassei o 
 orderchadeu. ac 6rth hynny y buassei ura6 
 heb etiued. Ac yna yd ymchoelaód 
 Robert y bra6t hynaf udunt yn uudugaól 
 
 Gaerusalem. ac y bu uaró Tomas arches- 
 cob Kaer Efra6c. ac yn y ol ynteu yclenes- 
 sa6d Gerrart a uuassei escob yn Henfford 
 kyn no hynny. ac y derchafaód Henri 
 urenhin ef. ar deilygdaót a oed uch yn 
 archescob yg Kaer Efra6c. ac yna y 
 kymerth Ansel archescob Keint drachefyn 
 y archescobaót dr6y Henri urenhin yr 
 h6nn a adaóssei yn amser Góilim Goch 
 vrenhin o achaós enóired hónnó ae greu- 
 londer. Kany welei ef h6nn6 yn 
 g6neuthur dim yn gyfya6n o orchymmyneu 
 Du6. nac o lywodraeth urenhinaól teilyg- 
 da6t. Blóydyn göedy hynny y bu uar6 
 Hu Yras Iarll Kaer Llion ar Wysc. ac yn 
 
 01 y dynessaód Roger y uab kyt bei bychan 
 
 y oet. ac eissoes y brenhin ae gossodes yn 
 
 1 Ddyn arall MS. LI. 
 
 'Yamy. MS. LI. 
 
 3 Ac e a gladdwyd yn Ngbaer Wynt. MS. LI, 
 
 « Goron. MS. LI. 
 
 *Picteit. ib. 
 
 lie y dat o acha6s meint y carei y dat. Ac 
 yn y vloydyn honno y bu uaró Goronö 
 uab Cadógaón ac Owein uab GrufFud. 
 Can mlyned a mil oed oet Crist 1 pan uu 
 agkyttundeo róg Henri Yrenhin a Robert 
 Iarll amóythic ac Ernölf y uraót gor a 
 gauas Dyuet yn rann iclaö. ac a wnaeth 
 Gastell Penuro yn ua6rurydus. a phan 
 gigleu y brenhin eu bot yn góneuthur toy 11 
 yn y erbyn megys y deuth y ch6edyl 
 arnunt y gal6a6d attaé y wybot gwiryoned 
 am hynny: ac 6ynteu heb allel ymdiret 
 yr brenhin a geissassant achaós y v6r6 
 escus. a göedy góybot o nadunt adnabot or 
 brenhin eu tóyll ac eu brat, ny beidassant 
 ymdangos ger bron y gendrycholder ef. 
 Achub a orugant eu kedernit a galó porth 
 o bob tu udunt. a góahaód attunt y Bry- 
 tanyeit a oedynt darestygedigyon udunt yn 
 eu medyant. ac eu pennaetheu. nyt amgen 
 Kad6ga6n. Iorwerth a Maredud veibon 
 Bledyn uab Kynuyn yn borth udunt. ac 
 eu haruoll yn vaororydic enrydedus udunt 
 a orugant. ac adaö llawer o da udunt a 
 rodi rodyon. a llawenhau y gólat o rydit. 
 ac ygkyfrog hynny kadarnhau eu kestyll 
 ae kylchynu o ffossyd a muroed. a 'pharat- 
 toi lla6er o ymborth. a chynnullaó march- 
 ogyon a rodi rodyon udunt. Robert a 
 achubaód pedwar casteli. nyt amgen 
 Aröndel. a Blif a Bryg ynbyn 2 yr h6nn 
 yd oed yr holl twyll yr h6n a róndwalassei 
 yn erbyn arch y brenhin. ac Am6ythic. 
 Ernólf a achubaód Penuro e hun. a g6edy 
 hynny kynnullao lluoed a orugant. a gal6 
 y Brytanyeit y gyt a góneuthur ysclyf- 
 yaetheu. ac ymhoelut yn llawen adref. A 
 phan yttoedit yn góneuthur y petheu 
 hynny y medyliaód Ernólf hedychu ar 
 Góydyl ac erbynyeit nerth y gantunt. ac 
 anuon a wnaeth kenacleu hyt yn Iwerdon. 
 nyt amgen Geralt ystiwart. a llawer o rei 
 ereill y erchi merch Murtart 3 yn bria6d 
 idaó. a hynny a gauas yn ha6d ar kenadeu 
 a deuthant y eu g6lat yn hyfryt. A 
 Murtart a anuones y uerch a llawer o 
 logeu aruaóc gyt a hi yn nerth idaw. A 
 góedy ynidyrchauel or Ieirll y my6n 
 balchder o achaós y petheu hynny. ac 4 ny 
 chymerassant dim hedóch y gan y brenhin. 
 Ac yna y kynnullaod Henri urenhin llu 
 bob ychydig. ac yn gyntaf kylchynaod 
 casteli Aróndel dr6y ymlad a hi. ac odyna 
 y kymerth casteli Blif a hyt yg gastell 
 Brug. ac ympell y 6rtha6 y pebyllyaód. a 
 
 1 Neu o bobtu bynny. MS. LI. 
 3 Yn erbyn MS. LI. 
 3 Urenbin. 
 * Om. MS. LI. 
 
610 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 chymryt kygor a oruc py vod y darestyghei 
 ef y ieirll neu y lladei. neu y górthladei or 
 holl deyrnas. Ac o hynny pennaf kyghor 
 a gauas anuon kenadeu at y Brytanyeit ac 
 yn wahanredaól at Iorwerth uab Bledyn. 
 ae waha6d. ae al6 ger y uronn. ac ada6 
 m6y ida6 noc y gaffei y gan y ieirll. ar 
 kyfran a berthynei y gael o tir y Brytan- 
 yeit. Hyhny a rodes y brenhin yn ryd y 
 Iorwerth uab Bledyn tra vei yj6 y brenhin 
 heb tóng a beb tal. Sed oed hynny Powys 
 a Cheredigyaón a hanner Dyuet. kanys y 
 hanner arall a rodassit y uab Baldwin a 
 G6hyr a Chedweli. a g6edy mynet Iorwerth 
 uab Bledyn y gastell y brenhin anuon a 
 oruc y anreithaó cyfoeth Robert y arglóyd. 
 ar anuonhedic lu hónnó gan Iorwerth gan 
 gyfleóni gorchymyn Iorwerth a anreithas- 
 sant gyfoeth Robert y arglóyd drwy grib- 
 deilaó pob peth y gantunt a diâeithaö y 
 wlat a chynnullaó diruaór anreith gantunt 
 or wlat. kanys y iarll kyn no hynny a 
 orchymynassei rocli cret yr Brytanyeit heb 
 debygu caffel górthóyneb y gantunt. ac 
 anuon y holl hafodyd ae anifeileit ae 
 oludoed y blith y Brytanyeit heb goffau y 
 sarahedeu a ga6sei y Brytanyeit gynt. y gan 
 Rosser y dat ef a Hu uraót y dat. a hynny 
 oed gudyedic gan y Brytanyeit yn vyuyr, 
 Kad6ga(5n uab Bledyn a Maredud y ura6t 
 a oedynt etwa y gyt ar iaiil heb 6ybod dim 
 o hynny. A góedy clybot or iarll hynny 
 anobeitha6 a oruc a thebygu nat oed dim 
 gallu gantaó o acha6s mynet Iorwerth y 
 6rtha6. kanys pennaf oed h6nn6 or Bryt- 
 anyeit a möyaf y allu. ac erchi kygreir a 
 oruc ual y gallei y neill ae hedychu ar 
 brenhin. ae ada6 y deyrnas o g6byl. 
 Ygkyfrog y petheu hynny yd athoed 
 Ernólf ae wyr yn erbyn y wreic ar llyges 
 arua6c a oed yn dyuot yn borth ida6. ac 
 yn hynny y deuth Magnus brenhin 
 Germania eilweith y Von. A góedy torri 
 11a wer o wyd defnyd ymchoelut y Fana6 
 drachefyn. Ac yna herwyd y dywedir 
 góneuthur a oruc tri chastell. ae llenwi 
 eilweith oe wyr e hun. yr rei a diffeithassei 
 kyn no hynny. ac erchi merch Mórchath l 
 oe uab. kanys pennaf a oed h6nn6 or 
 G6ydyl a hynny a gauas yn llawen. a 
 gossot a oruc ef y mab h6nn6 yn vrenhin 
 ym Manaò. ac yno y trigyaud y gaeaf 
 h6nn6. A g6edy clybot o Robert Iarll 
 hynny anuon kenadeu a oruc ar Uagnus. 
 ac ny chauas dim oe negesseu. A g6edy 2 
 gwelet or iarll y vot yn warchaedic o bob 
 parth ida6. keissau kennat a fford y gan y 
 
 1 Mwrthach. MS. LI. 
 * Gwybod. MS. LI. 
 
 brenhin y adaw y deyrnas. Ar brenhin 
 ae kanhataod. ac jmteu dróy ada6 peth a 
 vord6ya6d hyt yn Normandi. Ac yna yd 
 anuones y brenhin at Ernólf y erchi ida(5 
 un or deu peth ae adaó y deyrnas a mynet 
 yn ol y uraót ae ynteu a delhei yn y 
 ewyllys ef. A phan gigleu Ern6lf hynny 
 dewissaf uu gantaó vynet yn ol y vraot. a 
 rodi y gastell * a oruc yr brenhin. ar bren- 
 hin a dodes góercheitweit yndaó. Góedy 
 hynny hedychu a oruc Iorwerth ae vrodyr 
 a rannu y kyfoeth y rydynt. A g6edy 
 ychydic o amser y delis Iorwoerth Varedud 
 y vraot. ac y carcharaód yg karchar y 
 brenhin. A hedychu a wnaeth a Chad- 
 6ga6n y vraot. ac y rodi Keredigyaon a 
 rann o Powys. Ac odyna mynet a wnaeth 
 Iorwoerth at y brenhin. a thebygu yr 
 brenhin cad6 y edewit 6rtha6. ar brenhin 
 heb gad6 amot ac ef a due y gantaó Dyfet 
 ac ae rodes y neb un uarchaóc a el wit Saer. 
 ac ystrat Ty wi a Chedweli a Góhyr a rodes 
 y Howel a Gron6. ac y kyfrog h6nn6 y 
 delit Gronó uab Rys ac y bu uarö yn y 
 garchar. Y"n y vloydyn rac 6yneb g6edy 
 dyrchauael o Yagnus vrenhin Germania 
 hóyleu ar ychydic o logeu. a diffeithaó a 
 oruc tervyneu Prydein. A phan welas y 
 Prydeinwyr hynny megys morgrugyon o 
 dylleu y gogofeu y kyuodassant yn gadoed 
 y ymlit eu hanreith. a phan welsant y 
 brenhin ac ychydic o nrfer y gyt ac ef 
 kyrchu yn ehofyn a orugant a gossot 
 bróydyr yn y erbyn. a phan welas y bren- 
 hin hynny kyweiryao bydin a oruc heb 
 edrych ar amylder y elynyon a bychanet y 
 nifer ynteu. herwyd moes yr Alban6yr 
 dr6y goffau y aneiryf uudugolyaetheu gynt 
 kyrchu a oruc yn agkyfleus. A g6edy 
 góneuthur y vr6ydyr a Had llawer o bob 
 tu yna o gyfarsagedigaeth lluoed ac amylder 
 niferoed y elynyon y lias y brenhin. 2 Ac 
 y dosparthóyt y dadleuoed ae negesseu. 
 a phan doeth ef yna yd ymchoela6d yr holl 
 dadleu yn y erbyn e. ac ar hyt y dyd y 
 dadleuwyt ac ef ac yn y diwed y barnóyd 
 yn gamlyrus. a g6edy hynny y barnóyt y 
 garchar y brenhin. nyt heróyd kyfreith. 
 namyn heróyd medyant. ac yna y pallaód 
 y holl obeith ae kedernit 3 ae hechyt 4 a 
 didanóch yr holl Yrytanyeit. Y vloydyn 
 rac óyneb y bu uar6 Owein uab Etwin 
 clróy hir glefyt. ac yna yd ystores Rickart 
 uab Baldwin gastell Ryt y Groes. ac y 
 gyrróyt Howel uab Gronó ymeith oe 
 
 1 Castell i'r brenhin. MS. LI. 
 
 2 Ac yna y gelwit Iorwoerth uab Bledyn y Am- 
 wythic drwy dwyll i. cyghor y brenhin. MS. LI. 
 
 3 Gedernid. MS. LI. 
 * A Iech\d. MS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 611 
 
 gyfoeth y gör a orchyniniynnassei Henri 
 vrenhin keitwataeth ystrad Tywi a Ryt y 
 Gors. ac ynteu a gynnullaód anreitheu 
 dr6y osci tei a diffeitha6 hayach yr lioll 
 <5ladoed a Had lla6er or Ffreinc a oedynt 
 yn ymchoelut adref. ac ynteu a gychwyn- 
 na6 I l y 6lat o bob tu. ac ae hachubaód ar 
 castell a drigyaód yn digyffro ae wercheit- 
 weit ynda6. Ygkyfrog bynny y górthlad- 
 aód Henri vrenhin Saer niarchaóc o Penuro. 
 ac y rodes keitwataeth y kastell ae holl 
 deruyneu y Heralt Ystiwert yr h6n a oed 
 dan Ü'rnólf Ystiwert. Y vloydyn honno 
 y lias Howel uab Goronó dróy dóyll y gan 
 y Ffreinc a oedynt yn kado Ryt y Gors. 
 G6ga6n uab Meuruc y g6r a oed yn 
 meithryn mab y Howel a wnaeth y urat 
 ual hynn. Gal6 a wnaeth G6ga6n Howel 
 y ty ae wahaód. ac anuon yr castell a gal6 
 y Ffreinc atta6. a menegi udunt eu teruyn- 
 edic le ac aros amser yn y nos. ac wynteu 
 a deuthant aingylch pylgein a chylchynu 
 y dref ar ty yd oed Howel yndaó. a dodi 
 ga6r. ac ar yr a6r y dyhunaód Howel yn 
 dilesc a cheissaó y arueu. a duhunaó y 
 gedymdeithon. a galw arnunt. ar cledyf a 
 rydaroed ida6 y dodi ar ben y wely ae 
 wayw is y traet. a rydygassei Gadógaón 2 
 tra yttoed yn kyscu. a Howel a geissaód y 
 gedymdeithon 6rth ymlad a thebygu eu 
 bot yn baraót. ac neur daroed udunt ffo ar 
 yr a6r gyntaf or nos 3 ac yna y goruu 
 arna6 ynteu ffo. a G6ga6n ae hymlidyaód 
 yn graiF yn y delis megys y hedewis. a 
 phan deuth kedymdeithon Gwgawn atta6 
 tagu Howel a orugant. ar tagedic yn uar6 
 haeach a dugant at y Ffreinc. ac óynteu 
 göedy Had y benn a ymchoelassant yr 
 kastell. Yn y vloydyn honno y góelat 
 Seren enryfed y góeletyat yn anuon 
 paladyr o heni yn ol y chefyn. ac o braffter 
 colofyn y meint 4 a diruaór oleuat idi 5 yn 
 darogan yr hyn a vei rac lla6. 6 Kanys 
 Henri amheraódyr Rufeingóedydiruaóryon 
 uudugolyaetheu. a chrefudussaf vuched y 
 Grist a orffóyssaód. ae uab g6edy ynteu 
 góedy cael llaóer o enryded ac eistedua 
 amherodraeth Rufein a wnaethpóyt yn 
 amhera6dyr. Ac yna y danuones Henri 
 urenhin Lloeger marchogyon i darest6g 
 Normandi. a chyhórd ac 6ynt a wnaeth 
 Robert iarll o Vethlem. a g6edi goruot 
 
 1 Gylchynawdd. MS. LI. 
 
 2 Gwgawn. MS. LI. 
 
 3 Om MS. LI. 
 
 * Faint. MS. LI. 
 s Iddaw. ib. 
 
 * Ac ychydic amser wedi hynny y gweled dwy 
 leuad, y nail] yn y dwyrein ar llall yn y gorllewin. 
 MS. LI. 
 
 arnunt eu gyrru ar fib. a g6edy na rym- 
 heint dim. anuon a orugant at y brenhin 
 y geissaó nerth. ac yna y brenhin e hun 
 gyt ac amylder o uarchogyon a diruaór lu 
 a vord6ya6d dróod. ac yna y kyhyrdaod ar 
 iarll yn dilesc. ac ef ae ganhorthóywyr ac 
 yn gyfarsagedic o dra lluossogróyd y 
 kymerth y ffo. ae ymlit or brenhin yny 
 delis ac ef ae wyr. a g6edy eu dala ae 
 hanuones y Loeger y eu carcharu. a holl 
 "Normandi a darestygöys * wrth y vedyant 
 e hun. Yn 2 y vloydyn honno y lias 
 Meuruc a Griffri veibon Trahaearn uab 
 Karadaoc. ac 3 Owein uab Kad6ga6n. Y 
 vloydyn rac 6yneb y diegis Maredud uab 
 Bledyn oe garchar ac y deuth y wlat. Ac 
 yna y bu uaró Edwart uab y Moel C6l6m. 
 ac yn y le ef y kynhelis Alexander y 
 vraet y deyrnas. Y vloydyn g6edy hynny 
 y danuonet neb un genedyl diadnabydus 
 her6yd kenedlaeth a moesseu ny 6ydit py 
 le yd ymgudyssynt yn yr ynys dalym o 
 vloynyded y gan Henri vrenhin y wlat 
 Dyfet. ar genedyl honna a achuba6d holl 
 gantref Ros gyr llaö aber yr avon a elwir 
 Cledyf g6edy eu 4 g6rthlad o g6byl. ar 
 genedyl honno megys y dywedir a hanoed 
 o Fflandrys y gólat 5 yr honn yssyd ossod- 
 edic yn nessaf ger llaö mor y Brytanyeit. 
 O achaós achub or mor a gorescyn eu g6lat 
 hyt yn y ymchoelet yr holl wlat ar 
 agkrynodeb heb d6yn dim ffr6yth göedy 
 b6ró o lan6 or mor diwlw wimon ar tywot 
 yr tir. ac yn y diwed g6edy na cheffynt le 
 y pressóylaó. kanys y mor a diueuassei ar 
 dra6s yr aruordired ar mynyded yn gyflaón 
 o dynyon hyt na allei ba6p bress6ylya6 yno 
 a achaós amylder y dynyon a bychanet y 
 tir y genedyl honno a deissyfa6d Henri 
 urenhin. ac a adolygassant idaó gaffel lie y 
 presswylynt yndaw. ac yd anuonet hyt yn 
 Ros dr6y 6rthlad odyno y priodolyon 
 giwdaótwyr. y rei a gollassant eu priaót 
 wlat ae lie yr hynny hyt. 6 Ygk6fr6g 
 hynny Geralt Ystiwart Penuro a r6nd6al- 
 aód kastell Kenarch Bychan ac ansodi a 
 wnaeth yno. a llehau yno y holl oludoed. 
 ae wreic ae etifedyon ae holl anwylyt. ae 
 gadarnhau a wnaeth o gla6d a mur. Y 
 vloydyn rac wyneb y paratoes Kad6ga6n 
 uab Bledyn wled y bennaduryeit y wlat. 
 ac y góahodes yr wleda wnaihoed Oweia 
 y uab o Powys. ar wled honno a wnaeth 
 ef y Nadolic yr enryded y Duw. A g6edy 
 
 ^dodes. MS. LI.; 
 
 2 Niwedd. MS. LI. 
 
 3 Gan. MS. LI. 
 * Om. MS. LI. 
 >Wlad. MS. U. 
 6 Heddyw. MS. LI. 
 
612 
 
 BRUT Y TYWYS0G10N, 
 
 daruot y wled a chlybot o Owein vot Nest 
 
 uerch Bys ab Teódór góreic Geralt ystiwart 
 
 yn y dywededic gastell fry. niynet a oruc 
 
 y ymwelet a hi. ac ychydic o niuer y gyt 
 
 ac ef megys a chares ida6 ac velly yd 
 
 oedynt. kanys Kad6ga6n nab Bledyn a 
 
 Góladus uerch Bi6alla6n main Nest a 
 
 oedynt gefynderó a chefnitheró. kanys 
 
 Bledyn a Biwallaön meibon Kynfyn a 
 
 oedynt urodyr o y Agharat uerch Yaredud 
 
 vrenhin. A g6edy hynny o annoc Du6 y 
 
 doeth ef nossweith yr kastell ac ychydic o 
 
 nifer y gyt ac ef val amgylch pedwar gwyr 
 
 ardec. a góedy góneuthur claód dan y 
 
 trotheu yn dirgel heb óybot y geitweit y 
 
 kastell. ac yna y doethant yr castell yd 
 
 oed Geralt a Nest y wreic yn kysgu 
 
 yndaw. a dodi ga6r a wnaethant ygkylch 
 
 y castell. ac ennynu tan yn y tei 6rth y 
 
 llosgi. a dyhuna6 a oruc Geralt pan gigleu 
 
 yr a6r. ac yna y dyóaót Nest órthaó. Na dos 
 
 allan heb hi 2 yr dr6s. Kanys 3 yno yroae 
 
 dy elynyon yth aros. namyn dyret ym ol i. 
 
 a hynny a wnaeth ef. a hi ae haróedaód ef 
 
 hyt yg geudy a oed gyssylldedic 6rth y 
 
 castell. ac yno megys y dywedir y dihegis. 
 
 a phan 6ybu Nest y dianc ef llefein a oruc 
 
 a dy wedut 6rtha6 4 y g6yr yssyd 5 allan 
 
 beth a lefwch yn ofer. nyt yttiw yma y 
 
 neb a geissóch. neur dihegis. A g(3edy y 
 
 dyuot 6ynteu y my6n. y geissa6 a crugant 
 
 ym pob mann. a g6edy nas ka6ssant. dala 
 
 Nest a wnaeth ant ae deu uab ae merch a 
 
 mab ida6 ynteu o garatwreic. ac yspeilia6 
 
 y castell ae anreithaó. a g6edy llosgi y 
 
 kastell a chynnullaö anreith a chytyaó a 
 
 Nest ymchoelut a wnaeth y wlat. ac nyt 
 
 yttoed Kad6ga6n y dat ef yn gedrychaól 
 
 yna yn y wlat. kanys ef a athoed y Powys 
 
 6rth hedychu y rei a odynt yn anuhyn ac 
 
 a athoedynt y 6rth Owein. A phan gigleu 
 
 Kad6ga6n góeithret hónnó kymryt y c dr6c 
 
 arna6 gan sorri a oruc ef hynny o achaós y 
 
 treis kyt a wnathoedit a Nest uerch Bys. 
 
 Ac rac ofyn llidyaó o Henri vrenhin am sar- 
 
 haet y ^Ystiwart. ac yna ymchoelut a oruc 
 
 a cheissaó talu y wreic ae anreith y Eralt 
 
 ystiwart drachefyn y gan Owein ac nys 
 
 kauas. Ac yna o ystryw y wreic a oed 
 
 yn dy wedut 6rth Owein ual hynn. O 
 
 mynny uygkael i yn 'ífyddlaón ytt am 
 
 kynnal gyt a thi. hebróg Vym plant att eu 
 
 tat, ac yna o dra serch a charyat y wreic 
 
 y gellygaód y blant yr ystiwart. A phan 
 
 1 Ynddi. MS. LI. 
 2 >Om. ib. 
 
 3 Yng nghylcb. MS. LI. 
 
 4 Wrth. 
 
 & Aoeddynt. MS. LI. 
 «Arall. MS. LI. 
 
 gigleu Bickart escob Llundein hynny y 
 
 g6r a oed yna ystiwart y Henri vrenhin 
 
 yn Amóythic. Medylyaó a oruc dial ar 
 
 Owein sarhaet Geralt ystiwart. A galw 
 
 atta6 a wnaeth Ithel a Mada6c meibon 
 
 Bidit uab Bledyn a dywedut órthynt ual 
 
 hynn. a vynnoch chwi regi bod y Henri 
 
 vrenhin a chaffel y garyat ae gedymdeithas 
 
 yn dragywydaól. ac ef ach ma6rhaa yn 
 
 bennach no neb och kyttirogyon. ac a 
 
 gyghoróynna 6rthy6ch ych kyt teruynwyr 
 
 och holl genedyl. ac atteb a wnaethant 
 
 mynnwn heb 6ynt. E6ch chwitheu heb ef 
 
 a delóch Owein uab Kad6ga6n os gell6ch 
 
 ac onys gell6ch górthledóch or wlat ef ae 
 
 dat. kanys ef a wnaeth gam a sarhaet yn 
 
 erbyn y brenhin. a diruaór gollet y Eralt 
 
 ystiwart y wahanredaól gyfeillt am y wreic 
 
 ae blant ae gastell. ae yspeil ae anreith. a 
 
 minheu a rodaf gyt a chwi fydlonyon ged- 
 
 ymdeithyon. nyt amgen Llywarch uab 
 
 Trahaearn y g6r a ladaód Owein y vrodyr. 
 
 ag Uchtryt uab Etwin. ac 6inteu gwedy 
 
 credu yr edewidyon hynny a gynnullessant 
 
 lu. ac a aethant y gyt ac a gyrchassant y 
 
 wlat. ac Uchtryt a anuones kenadeu yr 
 
 wlat y venegi yr kiwtaotwyr pwy bynnac 
 
 a gilyei attaó ef y caffei amdifíyn. a rei a 
 
 gilyassant atta6 ef ereill y Aróystli. ereill 
 
 y Yaelenyd. ereill y ystrat Tywi ar rann 
 
 voyaf y Dyuet yd aethant yr lie yd oed 
 
 Geralt yn vedyanus. A phan yttoed ef yn 
 
 mynnu eu diua 6ynt. ef a dam6eina6d 
 
 dyuot Góallter ucheluaer kaer Loy6 y g6r 
 
 a orchymynnassei y brenhin ida6 llywodr- 
 
 aeth ac amdiffyn Lloeger hyt ygkaer 
 
 Yyrdin. A phan gigleu ef hynny eu ham- 
 
 diífýn a oruc. a rei o nadunt a gilyaöd y 
 
 Ar6ystli. ac y kehyrda6d gwyr Maelenyd 
 
 ac 6ynt ac y lladassant. ar rei a gilyaód att 
 
 Uchtryt a dihagassant. ar rei a gilya6d y 
 
 ystrat Tywi Maredud uab Byderch ae 
 
 haruolles yn hegar. Kad6ga6n ac Owein 
 
 a fíoassant y log a oed yn Aber Dyfi a 
 
 dathoed o Iwerdon ychydic kyn no hynny 
 
 a chyfnewit yndi. Ac yna y deuth 
 
 Madaóc ac uara6t yn erbyn Uchtrut hyt 
 
 yn Byt Cornnec. 1 ac yno pebyl]ya6 a 
 
 orugant. ac yn y diwed y doeth Uchtrut 
 
 attunt. a góedy eu hymgynnullaó y gyt 
 
 kerdet hyt nos a orugant a diffeithaó y 
 
 góladoed yn y vu dyd. ac yna y dywaót 
 
 Uchtrut. o reing 2 bod y chwi nyt reit 
 
 hynny. kany dylyir tremygu Kad6ga6n ac 
 
 Owein. kanys gwyr da grymmus ynt a 
 
 dewron. a medylyaó llawer y maent. ac 
 
 agatuyd y mae porth udunt hyt nas 
 
 1 Corunec. MS. LI. 
 2 Reig. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 613 
 
 gwydam ni. ac'örtli hynny ny 6eda y ni 
 dyuot y deissyfyt am eu pen namyn yn 
 eglur dyd gyt ac urdassa6c gyweirdeb nifer. 
 ac or geireu hynny bop ychydic yd hed- 
 ycnóyt 6ynt nal y gallei dynyon y wlat 
 dianc. A thrannoeth y daethant yr wlat. 
 a g6edy y g6elet yn diffeitk. ymgerydu x e 
 hunein a wnaethant a dywedut llyma wen- 
 yeith Uchtrut. a chuhudaô Uchtrut a 
 wnaethant a dywedut 2 y neb 8 a ymged- 
 ymdeithockau 4 ae ystryw ef. A göedy 
 góibiaó pob lie yn y wlat ny chaóssant dim 
 namyn gre y Gad6ga6n. a g6edy cael honno 
 a llosgi y tei ar yscuboryeu ar ydeu a 
 wnaethant. ac ymchoelut a orugant y eu 
 pebyllau drachefyn. a diua rei or dynyon a 
 ífoassynt y Lan Badarn. a gadel ereill heb 
 eu diua. A phan yttoedynt uelly clybot 
 a wnaethant bot rei yn trigyaó yn nodua 
 Dewi yn Llan Dewi Breui yn yr egl6ys 
 gyt ar offeirat. 5 Anuon a wnaethant yno 
 drycysprytolyon agkyweithas 6 a llygru a 
 wnaethant yr egl6ys ae diffeithaó o g6byl. 
 A g6edy hynny yn oröac hayach yd ym- 
 choelassant eithyr cael anuolyanus anreith 
 
 gyfleoed seint Dewi a Phadarn. A 
 g6edy hynny y mordóyaód Owein y 
 Iwerdon gyt ac ychydic o gedymdeithon. 
 ar rei yd oed achaós udunt trigya6 yn y 
 
 01 kanys buassynt 6rth loscedigaeth y 
 castell. ac y gan Mörchath 7 y brenhin 
 pennaf yn Iwerdon yd aruollet ef yn hegar. 
 kanys ef a vuassei gynt y gyt ac ef. a chyt 
 ac ef y magyssit yn yr ryuel y diffeith6yt 
 Mon y gan y deu iarll. ac yd anuonyssit y 
 gan y vra6t a rodyon y Murtart. Ac yna 
 yd aeth Kad6ga6n yn dirgel hyt ym 
 Powys. ac anuon kenadeu a wnaeth y 
 geissaó hedychu a Rickart ystiwart y bren- 
 hin. a chael kygreir ganta6 a wnaeth y 
 geissaó hedychu ar brenhin py 6ed bynnac 
 y gallei. Ae aruoll a oruc y brenhin a 
 gadel ida6 drigyaó myón tref a gaóssei y 
 gan wreic oed Pfrages merch Pictot Sage. 
 Ac yna yd achubaód Madaóc ac Ithel 
 meibon Pidit 8 ran Gadógaón ac Owein y 
 uab o Powys y rei a lywassant yn anvoly- 
 anus. ac ny buant hedychaól rygthunt e 
 hunein. Ygkyfrog hynny góedy hedychu 
 o Gadógaön y cauas y gyuoeth. Nyt 
 amgen keredigyaon g6edy y phrynu y gan 
 y brenhin yr cant punt. A g6edy clybot 
 hynny ymchoelut a wnaeth paéb or a 
 
 1 Ymgredu. MS. LI. 
 
 2 Dyweddi. ib. 
 
 3 Om. ib. 
 
 * Ymgydymdeithaw. MS. LI. 
 
 5 Offeirieit. MS. LI: 
 
 6 Kyweitbas. MS. LI. 
 
 7 Murtarcb. MS. LI. 
 
 8 Kiddid. MS. LI. 
 
 wascaryssit kylch o gylch. kanys gorchym- 
 yn y brenhin oed na allei neb gynnal neb 
 or rei a oedynt yn press6yla6 Keredigyaon. 
 kyn no hynny na gwr or wlat na gwr 
 dieithyr vei. A rodi a oruc y brenhin y 
 Gad6ga6n drwy yr amot hyn yma. hyt na 
 bei na chedymdeithas na chyfeillach y 
 rygtaó ac Owein y uab. ac na adei idaó 
 dyuot yr wlat. ac na rodei ida6 na 
 chyghor na nerth. Ac o dyna yd ym- 
 choelaód rei or gwyr a athoed gyt ac 
 Owein yr Iwerdon. a llechu yn dirgeledic a 
 wnaethant heb wneuthur dim argöywed l a 
 góedy hynny yd ymchoela6d Owein. ac nyt 
 y Geredigyaón y doeth namyn y Bowys. a 
 cheissa6 anuon kenadeu at y brenhin. 2 
 Ygkyfr6g hynny y bu anundeb r6g Madaóc 
 ar Pfreinc. o acha6s y Uetradeu yd oed y 
 Saeson yn y wneuthur ar y tir. ac odyno 
 yd oedynt yn g6neuthur cameu yn erbyn 
 y brenhin ac yn dyuot at Yada6c. Ac yna 
 yd anuones Pickert ystiwart at Yada6c y 
 erchi daly 3 y gwyr a wnathoed y kam yn 
 erbyn y brenhin. ac ynteu a 6rth6yneba6dy 
 hynny ac nys dallaód. 4 Ac yn gamweda6c 
 heb wybot beth a wnei. namyn keissaw 
 kyveillach gan Owein uab Kadogaon. a 
 hynny a gauas. a góneuthur hedóch r6g a 
 rei a oedynt yn elynyon kyn no hynny. ac 
 ymaruoll uch benn creireu a wnaethant 
 hyt na hedychei un ar brenhin heb y gilyd. 
 ac na vredychei un o nadunt y gilyd. ac 
 yna y kerdynt y gyt py le bynnac y dyckei 
 ytyghetuen 5 6ynt. a llosci tref neb un wrda 
 a orugant. a phy beth bynnac a ellynt y 
 dwyn gantunt nac yn veirch nac yn wisc- 
 oed 6ynt ae ducsant na neb ryw dim arall 
 or a geffynt. Y vloydyn rac 6yneb y 
 koffaaod Henri urenhin garchar lorwoerth 
 uab Bledyn. ac anuon kenat attaö y 6ybot 
 beth a rodei yr y ellóg oe garchar. kanys 
 blin yw bot yn hir garchar. Ac ynteu a 
 edewis mwy noc a allei dyuot idaö. a dy- 
 wedut y rodei pob dim or a archei y bren- 
 hin. ac yn gyntaf ynteu a erchis góystlon 
 o veibon goreugwyr y wlat. yr eilweith yd 
 erchis Ithel mab Pidit y vra6t a thrychant 
 punt o aryant py fford bynnac y galle dyuot 
 udunt. nac o veirch. nac o ychen nac o neb 
 ryw fford y gallei dyuot udunt. Ac yna y 
 rodet mab Kad6ga6n uab Bledyn yr h(5n a 
 anyssit or Ffranges yr h6n a elwit Henri 
 ac y talóyt can more drosta6. Ac yna y 
 rodet y 61 at ida6 ef. a llaöer a dala6d. Ac 
 
 1 Argwywed. 
 
 2 Ac ni lefasawdd neb arwein ei genadwri byd 
 at y brenbin. MS. LI.,' 
 
 3 Talu. MS. LI. 
 *,Talawdd. ib. 
 
 5 Dyngedfen. MS. LI. 
 
614 
 
 BRUT Y TYWTSOGION. 
 
 yna y gellygóyt mab Kad6ga6n. Ac yg- 
 kyfrog y petlieu hynny y gónaeth Owein 
 a Madaóc ac eu Kedymdeithon llaóer o 
 drygeu yg gólat y Ffreinc ac yn Lloeger. 
 A pha beth bynnac a geffynt nac o ledrat 
 nac o dreis. y dir Iorwoertli y dygynt. 
 Ac yno y pressóylynt. Ac yna anuon 
 kenadori a oruc Iorwoertli attunt yn gar- 
 edic a dywedut órthynt ual hynn. Du6 
 an rodes ni yn lla6 an gelynyon. ac an 
 darestygaód ni yn gynieint ac na allem ni 
 góneuthur dim or a vei ewyllys gennym. 
 Góarhadedic yw ynni ba6b or Brytanyeit 
 hyt na chyffredino neb o honam ni a ch6- 
 cliói nac o vwyt nac o diaót. nac o nerth 
 nac o ganhorthóy. namyn a6ch keissao ach 
 liela ym pob lie. ach rodi yn y diwed yn 
 llaö y brenliin oc a6ch carcharu nen oc 
 a6cli Had. neu yck dihenydya6 neu yr 
 hynn a vynnei a ch6i. Ac yn bennaf y 
 gorchyniynóyt i rni a Chad6ga6n nat ym- 
 greclem a chói. Kanys ni digaón neb 
 tebygu na damuna6 tat neu ewythyr da y 
 eu meibon ae nyeint. kanys od ymgedyin- 
 deith6n ni a ch6i. neu vynet haeach yn 
 erbyn gorchyinynneu y brenhin. ni a gollön 
 an kyfoeth ac an karcherir yn y vom veir6 
 neu an lledir. Ac 6rth hynny mi a6ch 
 góediaf megys kyueillt. A im l a6cli 
 gorchymynnaf megys arglöyd. Ac ach 
 eirolaf megis car nad eloch ford ym kyuoeth 
 i na ford y gyuoeth Kad6ga6n m6y noc y 
 gyuoeth g6yr ereill yn kylch. Kanys m6y 
 o anuodedigaeeheu a geissyr yn erbyn ni. 
 noc yn erbyn ereill yn bot yn gylus. A 
 thremygu hynny y 6naethant a móyfwy 
 eu kyuoeth a vynychynt. a breid y gochel- 
 ynt kyndrycholder y g6yr e hunein. A 
 Iorwoerth a geissaód eu hymlit a chynnull- 
 a6 lla6er o wyr a oruc ac eu hela. Ac 
 6ynteu ae gochelassant bob ychydic. Ac 
 yn un dorof ygyt y kyrchassant gyuoeth 
 Uchtrut hyt ym Meiryonyd. A phan 
 gigleu veibon Uchtrut hynny ae teulu rei 
 a ellygassant Uchtrut y amdiíFyn y tir. 
 anuon a orugant y Yeiryonyd y beri y 
 ba6p dyuot attunt y 6rthlad y g6yr oc eu 
 tir. Kanys yn gyntaf y dathoedynt y 
 Gyfeilaóc yn y lie yd oed meibon Uchtrut. 
 Ac ny allyssant eu górthlad. Ac yna yd 
 ymgynnullaód gwyr Meiryonyd heb ohir 
 ac y deuthant at Yeibon Uchtrut. Ac 
 ual yd oed Owein a Madaóc yn y lletyeu 
 ygkyfeilaoc. Trannoeth y boreu aruaethu 
 a orugant mynet y Veiryonyd y letyaó 
 heb wneuthur dim dróc amgen. Ac ual 
 yd oedynt yn d6yn eu hynt. nachaf wyr 
 Meiryonyd ygkyfrog mynyded ac anyalóch 
 'Mi. 
 
 yn dóyn y by din gyweir yn kyfaruot. Ac 
 yn eu ruthraó. ac yn docli gaór arnunt. ac 
 6ynteu heb dybyaö dim órthynt ar y kyrch 
 kyntaf y ffoassant. ac y deuth Owein. A 
 phan góelas göyr Meiryonyd ef yn kyrchu 
 yn 6ra6l ac yn baraót y ymlad. ffo yn 
 deissyfeit a orugant. Ac óynteu ae hym- 
 lidyassant hyt eu gwlat. a diffeithaó y 
 wlat a orugant. a llosgi y tei ar ydeu a 
 Had yr yscrybyl kymeint ac a gaóssant 
 heb dóyn dim gantunt. A góedy hynny 
 yd aeth Madaóc y Bowys. Ac Owein a 
 ymchoelaód ef ae wyr y Geredigyaön y lie 
 yd oed y dat yn góledychu ac yn pressöylaó. 
 a thrigyaó a oruc ef ae gedymdeithon yn 
 y lie y mynnaód. a chofFau dyuodyat y dat 
 kyn no hynny yr kyuoeth. Kanys y ged- 
 ymdeith oedynt 1 y dyfet y yspeilaó y wlat 
 ac y dala y dynyon. ac eu dóyn yn r6ym 
 hyt y llogeu a dathoed gan Owein o Iwerd- 
 on. Ac yna yd oedynt yn trigya6 yn 
 tervyneu y wlat. Ac eilweith yd aethant 
 y galó ynvydyon a chóanegi eu rif. a 
 cliyrchu dros nos y wlat ae llosgi. a Had 
 paób or a gaóssant yndi. ac yspeila6 ereill. 
 a d6yn ereill gantunt ygkarchar. ac eu 
 góerthu y eu dynyon neu eu hanuon yn 
 r6ym yr llogeu. A Gwedy llosgi y tei a 
 Had cymeint ac a ga6ssant or anifeileit. a 
 chymeint ac a gaóssant a dugant gantunt. 
 ac a ymchoelassant fFord y Keredigyaon 
 6rth letyaó a thrigyaó a mynet a dyuot. 
 heb edrych dim o ach6ysson Kad6ga6n nac 
 o wahard y brenhin. A rei o nadunt 
 dreilgweith a oedynt yn kad6 fFord yd oed 
 henafgór or Flemhissieit yn dyuot idi. a 
 elwit Wiliam o Yreban. ae gyferbynieit 
 a wnaethant ae lad. Ac yna mynet o 
 Gad6ga6n gyt a Iorwoertli y lys y brenhin 
 y vynnu kael ymdidan ac ef. Ac ual y 
 buant yna nachaf braót yr g6r a ladyssit 
 yn y lie yn menegi yr brenhin ry lad o 
 Owein ae gedymdeithon y vraot. Pan gig- 
 leu y brenhin hynny gofyn a oruc y Gad- 
 6ga6n beth a dywedy am hynny. nis g6nni 
 arglóyd heb y Kad6ga6n. Yna y dywaót 
 y brenhin kany elly di kad6 dy gyfoeth rac 
 kedymdeithon dy uab hyt na ladon vyg 
 gwyr eilweith mi a rodaf dy gyfoeth yr 
 neb ae katwo. a thitheu a drigy y gyt a 
 mi dr6y yr amot h6nn yma na sethrych 
 di dy briaót wlat. a mi ath borthaf di om 
 hymborth i yn y gymeróyf gyghor am 
 danat. A rodi a oruc y brenhin ida6 
 peunyd yg kyfeir y dreul pedeir ar hugein. 
 Ac yna y trigyaód heb dodi gefyn arna6. 
 namyn yn ryd y íford y mynnei eithyr y 
 wlat e hun. A góedy clybot o Owein 
 1 A aethant. MS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 615 
 
 yspeilaó y clat oe gyuoetli. kyrchu Iwerdon 
 a oruc ef a Madaóc uab Ridit. A góedy 
 hynny anuoa a oruc y brenhin at Gilbert 
 uab Rickert yr hónn a oed de6r molyannus 
 galluus. a chyfeillt yr brenhin a gór 
 arderchaóc oed yn y boll weithredoed 
 erchi idaw dyuot attaó. ac ynteu a deuth. 
 Ar breuliin a dywawt 6rtha6 yd oedut yn 
 wastat yn keissao ran o tir y Brytanyeit y 
 genyf. Mi a rodaf ytt yr a6r bonn tir 
 Kad6ga6n dos a goresgyn ef. Ac yna y 
 kymerth. yn llawen ygan y brenhin. Ac 
 yna gan gyimllaö llu gyt ae gedymdeithon 
 y deuth hyt yg Keredigyaon ac y gores- 
 cynnaód. Ac yd adeilaód deu gastell yndi. 
 Nyt amgen un gyferbyn a Llan Badarn 
 yn ymyl aber yr auon a elwir Ystwyth. 
 Ar Hall geir lla6 Aber Teifi yn y lie a 
 elwir Dingereint. y lie gróndwalassei 
 Roger iarll kyn no hynny gastell. A 
 gwedy ychydic o ainser yd ymchoelaód 
 Madaóc ab Ridit o Iwerdon heb allel 
 godef andynolyon voesseu y Góydyl. Ac 
 Owein a drigya6d yno yn y ol dalym o 
 amser. A Madaóc a aeth y Powys. ac 
 nyt aruollet nac yn hegar nac yn drugaraóc 
 y gan lorwoerth y ewythyr rac y gynnal 
 yn gylus y gan y brenhin heróyd kyfreith 
 a drycweithret ot yingyffredinei ae nei o 
 dim. Ac ynteu yn wibiaódyr a lechaód 
 h6nt ac yma gan ochel kydrycholder lor- 
 woerth. lorwoerth a wnaeth kyfreith hyt 
 na bei a veidei dywedut dim 6rtha6 am 
 Yadawc. na menegi dim am danaö góelit 
 na welit. Ygkyfrog hynny aruaethu a 
 wnaeth Madaóc g6neuthur brat lorwoerth 
 y ewythyr. A dala kyfeillach a oruc a 
 Llywarch uab Trahaearn. Ac ymaruoll 
 y gyt a wnaethant yn dirgeledic. ac eissoes 
 yr tervyn h6nn6 yd aethant. Y vloydyn 
 rac 6yneb y paratoes Mada6c urat lorwo- 
 erth. a cheissaw amser a chyfle a wnaeth 
 y gyflenwi y ewyllys. A phan ymchoelaód 
 lorwoerth y Gaer Eina6n y kyrchaod 
 Madaóc a chedymdeithon Llywarch y gyt 
 ac ef yn borth ida6 kyrch nos am ben lor- 
 woerth. A dodi ga6r a orugant ygkylch 
 y ty lie yd oed lorwoerth. a dyhunaó a 
 wnaebh lorwoerth gan yr a6r. a chad6 y 
 ty arna6 ef ae gedymdeithon. a llosgi y ty 
 a wnaeth Madaóc am benn lorwoerth. a 
 dodi ga6r o orugant. A phan welas ked- 
 ymdeithon lorwoerth hynny kyrchu allan 
 a orugant dr6y y tan. 1 Ac ynteu pan 
 welas y ty yn dygóydaó keissao kyrchu 
 allan a oruc ae elynyon ae kymerth ar 
 vlaen gwewyr. ac yn atlosgedic y lad. A 
 phan gigleu Henri vrenhin ry lad lor wo - 
 1 Ac adaw Iorwerth y tan MS. LI. 
 
 erth rodi Powys a wnaeth y Kad6ga6n 
 uab Bledyn. A hedychu ac Owein y uab. 
 Ac erchi y Gad6ga6n anuon kenadeu yn 
 ol Owein hyt yn Iwerdon. A gwedy 
 góybot o Yadaóc ar rei a ladyssant lorwo- 
 erth ygyt ac ef rywneuthur agkyfreith o 
 nadunt yn erbyn y brenhin llechu y my wn 
 coedyd a orugant. ac aruaethu góneuthur 
 brat Kad6ga6n. A Chad6ga6n heb vynny 
 argóedu y neb megys yd oed uoes gantaó 
 a doeth hyt yn Trallóg Llywelyn ar vedyr 
 trigyaó yno a phressóylaó lie yd oed hyr- 
 róyd 1 ac agos y Yadaöc. Ac yna anuon 
 yspiwyr a oruc Madaóc y 6ybot py le y 
 bei Gad6ga6n. Ar rei hynny a doethant 
 drachefyn ac a dywedassant y neb yd oed- 
 ynt yn y geissaó. ym pell y mae h6nn6 ae 
 yn agos. Ac ynteu ae wyr yn y lie a 
 gyrchaód Kad6ga6n. A Chadógaón heb 
 tybyaó dim dr6c a ymónaeth yn llesc heb 
 vynnu iFo. a heb allel ymlad. wedy ffo y 
 wyr oil ae gael ynteu yn unic ae lad. A 
 gwedy Had Kad6ga6n anuon kenadeu a 
 wnaeth Mada6c at Rickert escob Llundein 
 y g6r a oed yn kynhal lie y brenhin ac yn 
 y lywyaó yn Amóythic y erchi idaó ef y 
 tir y gónathoedit y kyilafaneu hynny ym- 
 danaö. A g6edy rac vedylyao or escob 
 yn gynnil y achóysson ef heb rodi messur 
 ar hynny y oedi a oruc. ac nyt yr y garyat 
 ef. namyn adnabot o honaö deuodeu g(5yr 
 y wlat mae Had a 6naei bop un o nadunt 
 y gilyd. Ac gyfran a vuassei idaó ef ac y 
 Ithel y 6ra6t kyn no hynny a rodes ida6. 
 A phan gigleu Yaredud uab Bledyn hynny 
 kyrchu y brenhin a oruc y erchi ida6 tir 
 lorwoerth uab Bledyn y vra6t. ar brenhin 
 a rodes kadoryaeth y tir ida6. yn y delei 
 Owein uab Kad6ga6n yr wlat. Ygkyfr6g 
 hynny y deuth Owein ac yd aeth at y 
 brenhin. A chymryt y tir gantaó tr6y 
 rodi g6ystlon. ac ada6 llawer o aryant. 
 A Mada6c a edewis llawer o aryant a 
 g6ystlon ac amodeu ger bronn y brenhin. 
 A g6edy kymryt nodyeu ymoglyt a oruc 
 pob un rac y gilyd yn y vloyclyn honno 
 hyt y diwed. Yn y vl6ydyn rac 6yneb y 
 delit Robert iarll uab Roser o Yedlehem 
 y gan Henri vrenhin. ac y carcharóyt. 
 Ac y ryvelaod y uab yn erbyn y brenhin. 
 Deg mlyned a chant a mil oed oet Crist 
 pan anuones Maredud uab Bledyn y teulu 
 y neb un gynhóryf y tir Llywarch uab 
 Trahaearn y d6yn kyrch. Yna y dam- 
 weinaód ual yd oedynt yn d6yn hynt dr6y 
 gyfoeth Maredud 2 uab Ridit. Nachaf 6r 
 yn kyuaruot ac 6ynt a dala h6nn6 a orug- 
 
 1 Herwyd. MS. LI. 
 * Madawc. MS. LI. 
 
616 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 ant a gofyn idaó py le yd oed Yada6c uab 
 Ridit y nos honno yn trigya6. A g6adu 
 yn gyntaf a 6rtaetli y g6r hyt nas g6ydat 
 ef. Ac odyna g"6edy y gystudaó ae gymell 
 adef a oruc y vot yn agos. A góedy 
 r6yma6 hónnó yspiwyr a aroyssant yno. 1 
 a llechu a ónaethant yn y oed oleu dyd 
 dranoeth. A göedy dyfot y bore o deiss- 
 yfyt g6nn6ryf y dugant kyrch ida6. a dala 2 
 a orugant a Had llaóer oe wyr. ae dóyn 
 ygkarchar at Maredud. ae gymryt yn 
 llaóen a oruc ae gadó y nryón gefyneu. 
 Yna y deuth 3 Owein ab Kad6ga6n yr b6n 
 nyt yttoed gartref. A plian gigleu Owein 
 hynny ar frys y deuth. ac y rodes Maredud 
 ef yn y la6 ae gymryt yn Ua6en a oruc ae 
 dallu. A rannu rygtunt a ónaethant y 
 rann ef o Bowys. Sef oed hynny Kerein- 
 a6n a thraean Deud6r ac Aber Riw. 4 Y 
 vloydyn rac óyneb y kyffroes Henri vren- 
 hin llu yn erbyn Goyned. ac yn bennaf y 
 Powys. A göedy barnu ar Owein gwneu- 
 tbur agkyfreitli y guhudaó a oruc Gilbert 
 uab Rickert 6rth y brenhin. a dywedut 
 bod g6yr Owein yn góneuthur lledrateu 
 ar y wyr ef ae tir. 5 Ar drygeu a ónelei 
 ereill a dywedit ar 6yr Owein. A cbredu 
 a oruc y brenhin bot pob peth or a dy waöt 
 y kyhudor yn wir. Ygkyfrog hynny 
 kyhudao a wnaeth mab Hu iarll kaer Llion 
 (ar Wysc) Gruffud uab kynan. a Gron6 
 uab Owein. Ac aruaethu o gyttundeb 
 mynnu dileu yr holl Yrytanyeit o g6byl 
 hyt na cheffynt Yrytanaèl en6 yn dragy- 
 6yda6l. Ac 6rth hynny y kynullaod 
 Henri vrenhin llu or holl ynys o Penryn 
 Peng6aed yn Iwerdon 6 hyt ym Penryn 
 Blataon 7 yn y Gogled yn erbyn Goyned 
 a Phowys. A phan gigleu Yaredud uab 
 Bledyn hynny mynet a wnaeth y geissaó 
 kyfeillach y gan y brenhin. A g6edy 
 adnabot hynny o Owein kynullao y holl 
 wyr ae holl da a 6naeth a mudaö hyt ym 
 mynydoed Eryri. kanys kadarnaf lie a 
 diogelaf y gael amdiffyn ynda6 rac y llu 
 oed hónnó. Ygkyfrog hynny yd anuones 
 y brenhin tri llu. Un gyt a Gilbert 
 tywyssa6c o Gerny6. a Brytanyeit y De- 
 heu, a Ffreinc a Saeson o Dyfet ar Deheu 
 oil. ar llu arall or Gogled ar Alban a deu 
 
 1 Anfon yspiwyr a wnaeth yno. MS. LI. 
 «Aeddaly. lb. 
 
 3 Yn i ddoeth. 
 
 4 Ac yng nghylch yr amser yma y bu ddaear grynn 
 mawr yn Amwythic o fore byd hwyr. A befyd yr 
 amser bwnnw yr ymddangoses seren gynffonnawc 
 ac y bu aiaf caled yn ol bynny, a marwolaetb a 
 pbrinder. MS. LI. 
 
 »Dir. lb. 
 • Kernyw. 
 7 Blathaon. 
 
 tywyssa6c arnunt. Nyt amgen Alexander 
 mab y Moel C6l6m. a mab Hu iarll kaer 
 Llion. Ar trydyd gyt ac ef e hun. Ac 
 yno y deuth y brenhin ae deulu y gyt ac 
 ef. hyt y lie a elwir Mur Gastell. Ac 
 Alexander ar iarll a aethant y Pennaeth 1 
 Bach6y. Ygkyfrog hynny yd anuones 
 Owein genadeu at Ruffud ac Owein y uab 
 y erchi udunt góneuthur kadarn hedóch y 
 rygtunt yn erbyn y gelynyon y rei yd oed- 
 ynt yn aruaeth y dileu yn g6byl neu y 
 góarchae yn y mor hyt nat en wit Brytan- 
 a6l en6 yn dragywydaól. Ac ymaruoll 
 ygkyt a wnaethant hyt na wnelei un heb 
 y gilyd na thagnefed na chyfundeb ae 
 gelynyon. Gwedy hynny y danuones 
 Alexander uab y Moel Cólóm ar iarll gyt 
 ac ef genadeu at Buffud uab Kynan y erchi 
 idaó dyfot y hed6ch y brenhin. ac ada6 
 llawer ida6 ae dóyllaóy gyttuna6 ac 6ynt. 
 Ar brenhin a anuones kenadeu at Owein 
 y erchi ida6 dyfot y hed6ch ac adaó y g6yr 
 ny alier gaffel na phorth na nerth y gan- 
 tunt. Ac ny chytsynyaód Owein a hynny. 
 Ac yn y lie nachaf un yn dyfofc atta6. ac 
 yn dywedut 6rtha6 byd oualus a g6na yn 
 gall yr hynn a 6nelych. Llyma Ruffud 
 ac Owein y uab g6edy kymryt hedóch y 
 gan uab y Moel C6l6m ar iarll g6edy rodi 
 ida6 o nadunt kael y tir yn ryd heb na 
 threth na chyllit na chastell yndaó hyt tra 
 vei vy6 y brenhin. Ac etwa ny chytsyn- 
 ya6d Owein a hynny. Ar eilweith yd 
 aruaóthóys y brenhin anuon kenadeu at 
 Owein. a chyt ac 6ynt Yaredud uab 
 Bledyn y ewythyr yr h6nn pan welas 
 Owein a dywa6t 6rtha6 edrych na h6yr- 
 heych dyuot at y brenhin rac racflaenu o 
 ereill kael kedymdeithas y brenhin. ac 
 ynteu a gredaód hynny a dyfot a wnaeth 
 at y brenhin. Ar brenhin ae haruolles yn 
 llaóen dr6y ua6r garyat ac enryded. Ac 
 yna y dywaót y brenhin 6rth Owein kan 
 deuthost ti attaf i oth vod a chan credaist 
 vygkenadeu minheu ath vaorhaaf di ac ath 
 dyrchafaf yn uchaf ac yn pennaf oth gen- 
 edel di. A mi a dalaf it yn gymeint ac y 
 kyghorvynno pa6b oth genedyl órthyt. A 
 mi a rodaf it dy holl tir yn ryd. A phan 
 gigleu Ruffud hynny anuon kenadeu a 
 oruc at y brenhin y geissaó hedóch y gan- 
 ta6. Ar brenhin ae kymerth ef y hed6ch 
 dr6y clalu o honaó dreth ua6r ida6. Ac 
 ymchoelut a oruc y brenhin y Loegyr. ac 
 erchi y Owein dyuot y gyt ac ef a dywedut 
 y talei ida6 a vei gyfyaön. a dywedut 
 6rtha6 hynn a dywedaf yt. Mi a af y 
 Normandi ac o deuy di y gyt a mi. mi a 
 1 Pennant. D. P. 
 
BRUT Y TYWYS0G10N. 
 
 617 
 
 gyweiraf ytt bop peth or a edeweis it. a 
 mi atli wnaf yn uarchaóc urdaól. A 
 chanlyn y brenhin a wnaeth dr6y y mor. 
 Ar brenhin a gywiraód ida6 pob peth or a 
 edewis Lda6. Y vloydyn rac 6yneb yd 
 ymchoelaód y brenhin o Norniandi ac 
 Owein uab Kad6ga6n gyt ac ef. Ac y bu 
 uar6 Ieffrei escob Myny6. ac yn y ol 
 ynteu y deuth g6r o Norm audi yr h6cn a 
 elwit Bernart yr h6nn a dyrchafóyt yn 
 escob ym Myny6 y gan Henri vrenhin o 
 anuod holl yscolheigon y Brytanyeit gan 
 eu tremygu. Ygkyfrog hynny y deuth 
 Gruffud uab Rys Te6d6r brenhin Delieu- 
 barth o Iwerdon 1 yr h6nn a athoed yn y 
 vaba6l oetran y gyt a rei oe gereint hyt 
 yn Iwerdon. Ac yna y trigyaód yn y bu 
 6v aedvet. Ac yn y diwed góedy diffyg- 
 yaó o tra hir alltuded yd yinchoela6d y 
 dref y dat. A h6nn6 a drigyaód aingylch 
 dóy vlyned góeitheu y gyt a Geralt ystiwart 
 castell Penuro y da6 gan y chóaer. a honno 
 oed Nest uerch Rys uab Te6d6r góreic 
 Geralt Ystiwart. góeitheu ereill gyt ae 
 gereint. góeitheu yg Góyned. 2 góeitheu yn 
 absen o le y le. Yn y diwed y cuhudwyt 
 6rth y brenhin. A dywedut vot medól 
 paób or Brytanyeit gyt ac ef. dróy y ryuygu 
 o vrenhinaol vedyant Henri vrenhin. A 
 phan gigleu Gruffud y chwedleu hynny 
 aruaethu a wnaeth ar vynet at Ruffud uab 
 Kynan y geissaó amdiffyn y hoedel. A 
 g6edy anuon kenadeu ef a edewis o deuei 
 atta6 y aruolli yn llawen. A g6edy clybot 
 o Ruffud uab Rys hynny ef a Howe! y 
 vra6t a aethant attaó. yr Howel h6nn6 a 
 vuassei ygkarchar Ernèlf uab Roser iarll 
 castell Baldwin yr hónn y rodassei Wilini 
 Vrenhin idaó kyfran o gyuoeth Rys uab 
 Te6d6r. Ac yn y diwed y diagassei yr 
 Howel h6nnó yn annafus goedy trychu y 
 aelodeu or carchar. Ac yna yd aruollet 
 6ynt ac ereill gyt ac 6ynt yn hegar y gan 
 Ruffud uab Kynan. Ac ygkyfrog hynny 
 g6edy clybot or brenhin mynet Gruffud ab 
 Rys at Ruffud ab Kynan anuon kenadeu 
 a wnaeth at Ruffud uab Kynan y erchi 
 ida6 dyuot atta6. Ac ufud uu Ruffud y 
 vynet at y brenhin. Ac megys y mae 
 moes y Ffreinc twylla6 dynyon tr6y edew- 
 idyon ada6 llaóer a wnaeth Henri vrenhin 
 ida6 o chynierei arna6 dala Gruffud uab 
 Rys ae anuon yn vy6 atta6 ef. ac ony allei 
 y dala y lad ac anuon y benn ida6. Ac 
 ynteu dr6y ada6 hynny a ymchoelaöd y 
 wlat. Ac yn y lie gofyn a wnaeth py le 
 yd oed Ruffud uab Rys yn trigyaó. A 
 
 1 1 Ddyfed. MS. LI. 
 8 Gwydd. MS. LI. 
 
 menegi a 6naethp6yt y Ruffud uab Rys 
 dyuot Gruffud uab Kynan o lys y brenhin 
 ae geissaö ynteu yn y ewyllys. Ac yna 
 y dywaöt rei 6rtha6 a oedynt yn trigyaó y 
 gyt ac ef dr6y ewyllys da. gochel y ged- 
 rycholder yn y 6yper py fford y kerdo y 
 chwedyl. Ac óynteu yn dywedut hynny 
 nacliaf un yn dyfot ac yn dywedut. Llynia 
 varchogyon yn dyfot ar vrys. a breid yd 
 athoed ef dros y drós nachaf y marchogyon 
 yn dyfot y geissaó. Ac ni allaód anigen 
 no chyrchu Eglwys Aber Daron arna6d. 
 A g6edy clybot o Rufud uab Kynan y 
 dianc yr eglwys anuon gwyr a oruc y tynnu 
 ef or eglwys allan. Ac nj^ adaód escyb a 
 [bieuffynt] beuafyeit ! y wlat hynny rac 
 llygru na6d yr eglóys. A g'6edy y ellóg 
 or eglwys ef a ffoes yr Deheu. ac a deuth 
 y Ystrat Tywi. A góedy clybot hynny 
 llawer a ymgynnullaód attaó o bop tu. ac 
 ynteu a due kyrch anhegar aniben 2 y 
 Ffreinc ar Flenihissyeit yn y daruu y 
 vloydyn honno. Y vlwydyn rac wyneb y 
 kyrckaod y Grufud ab Rys a dywedassam 
 ni uchot. yn y vroydyr gyntaf y castell 
 oed yn yniyl Arberth ac y llosces. Odyna 
 yd aeth hyt yn Llan ym Dyfri lie yd oed 
 gastell neb un tywyssaóc a elwit Rickert 
 Pónsón y g6r y rodassei Henri vrenhin 
 ida6 y kantref Bychan. ac y profes y torri 
 ae losgi. ac nys galla6d kanys ymórthlad 
 ac ef a wnaeth keitweit y kastell a chyt ac 
 6ynt Maredud uab Ryderch uab Krada6c 
 y g6r a oed yn kynnal Ystiwerdaeth y dan 
 y dywededic Richert. y rac castell eissoes 
 a losges. A g6edy ymsaethu or tor ac ef 
 a brathu llawer oe wyr a saetheu. a Had 
 ereill yd ynichoelaód drachefyn. A g6edy 
 hynny y danuones y gedymdeithon y 
 wneuthur kyrch a chynnóróf ar gastell a 
 oed yn ymyl Aber Tawy. a h6nn6 a bioed 
 iarll a elwit Henri Bem6nd. A g6edy 
 llosgi y rac gastell. ac amdiffyn or keitweit 
 y tor a Had rei oe wyr yd ymchoelaöd 
 drachefyn. A g6edy clybot hynny ac ym- 
 gynuHaó attaó llaóer o ynvydyon ieueinc o 
 bob tu wedy y dóyllaó o chwant anreitheu. 
 neu o geissaó atnewydu Brytanaól teyrnas. 
 Ac ny thai ewyllys 3 dim o ny byd Du6 yn 
 borth ida6. Góneuthur a oruc ysclyfaetheu 
 ma6r yn y gylch o gylch. Ar Ffreinc yna 
 y gymerassant gyghor a galó pennaetheu 
 y wlat attunt. Njt amgen Owein uab 
 Caradaóc uab Ryderch y g6r y rodassei 
 Hemi vrenhin ida6 rann or Kantref Ma6r. 
 a Maredud uab Ryderch yr h6nn a dywed- 
 
 1 Hennafieid. ib. 
 
 2 Am benn. MS. LL 
 
 3 Dyn. MS. LI. 
 
618 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 assam ni vry. A Byderch uab Te6d6r ae 
 veibon Maredud ac Owein. Mam y rei 
 hynny góreic Byderch ab Te6d6r oed 
 Hunyd uerch Bledyn ab Kynvyn y pennaf 
 or Brytanyeit wedy Grufud ab Llywelyn 
 y rei oedynt vrodyr un Yam. Kanys 
 Ygharat uerch Yaredud brenhin y Bryt- 
 anyeit oed y mam ell den. ac Owein nab 
 Karadaoc nab Gwenllian uerch y dywed- 
 edic Yledyn y rei a llawer o rei ereill a 
 deuthant y gyt. A gofyn a oruc y Ffreinc 
 udunt a oedynt oil ffydlonyon y Henri 
 vrenhin. ac atteb a wnaethant eu bot. A 
 dywedut a wnaeth y Ffreinc 6rthynt od 
 ydyóch ual y dywedóch dagossóch ar aóch 
 góeithretoed yr hynn yd yttyóch yn y ada6 
 ar a6ch tauaót. reit jw y6ch kad6 kastell 
 Kaer Yyrdin yr hónn a bie y brenhin. 
 pob un o honaóch yn y ossodedic amser 
 ual hynn. Cad6 y castell o Owein uab 
 karadaoc pythewnos. a Byderch uab Teó- 
 d6r pythewnos arall. a Maredud uab 
 Byderch ab Tewdwr pythewnos. a Bledri 
 uab Kediuor y gorcbymynnóyt castell 
 Bobert Laögan yn Aber Cafóy. 1 A göedy 
 ansodi y petheu hynny. Gruffud ab Bys a 
 bryderaód am anuon disgóyleit am torri y 
 kastell neu y losgi. A phan gauas amser 
 adas ual y gallei yn ha6d kyrchu y kastell. 
 Yna y damweinaód vot Owein uab Kar- 
 adaoc yn kad6 ygkylch y ca.stell. Ac yna 
 y due Gruffud ab Bys kyrch nos am benn 
 y castell. A phan gigleu Owein ae ged- 
 ymdeithon kynn6r6f y gwyr ae ge6ri yn 
 dyuot. Kyfot yn ebóryd or ty lie yd oed 
 ef ae gedymdeithon a wnaethant. Ac yn 
 y lie y clywei yr awr ef e hun a gyrchaód 
 ymblaen y vydin a thebygu bot y gedym- 
 deithon yn y ol. 6ynteu góedy y adaó ef e 
 hunan a ffoassant. ac uelly y lias yna. A 
 g6edy llosgi y rac gastell heb vynet y mywn 
 yr t6r yd ymchoelaód ac yspeileu gantaó yr 
 notaedigyon goedyd. Odyna yd ymgyn- 
 ullassant y ieueinc ynvydyon y 6lat a bop 
 tu atta6 o debygu goruot o hona6 ar bop 
 peth o achaós y damwein h6nn6. kanys 
 castell a oed yg Góhyr a losges ef o g6byl 
 a Had llawer o wyr ynda6. Ac yna yd 
 edewis Góilim o Lundein y castell rac y 
 ofyn ae holl aniueileit ae oludoed. A 
 göedy daruot hynny. megys y dyweit Selyf 2 
 drychafel a 6na 3 yspryt yn erbyn k6ymp. 4 
 Yna \d aruaethaód yn chóydedic o valch- 
 der. ac o draha yr anosparthus bobyl ar 
 ynvytgiwtaot kyweirao ynvydyon 5 o Dyfet 
 
 1 Cofwy. Tof wy. ib. 
 a Ddoeth. ib. 
 s Yr. MS. LI. 
 * Dyn. ib. 
 5 Deithiau. ib. 
 
 3ed 
 
 y Geredigyaón. A chymryt g6rth6ynebed 
 
 yr gyfyaónder. 1 Góedy gal6 o Gediuor ab 
 
 Gron6. a Howel uab Idnerth. a Thrahaearn 
 
 ab Ithel. y rei a odynt yn dynessau o gyf- 
 
 nessafróyd gerennyd a chyfaduab 2 a dun- 
 
 na6 3 arglóydiaetheu 4 ida6. Ar rei hynny 
 
 a oedynt gyt ac ef ymblaen holl wyr 
 
 Keredigyaon. ac nyt oed dim a allei uot 
 
 yn direitach nor Kediuor h6nn6 yr 6lat 
 
 agkyffredin kyn noc yt ada6 Dyfet yn 
 
 llaón o amryuaelon genedloed nyt am gen 
 
 Fflemhissyeit a Ffreinc a Saeson ae giwtaót 
 
 genedyl e hun. y rei kyt beynt un genedyl 
 
 a gwyr Keredigyaon eissoes gelynyon gall- 
 
 onneu oed gantunt o achaós eu hanes- 
 
 m 6y thdra ae hanundeb kyn no hynny. 
 
 Ac yn vwy no hynny rac ofyn y tremyc a 
 
 wnathoedynt y Henri vrenhin y g6r a 
 
 dofhaassei holl bennaduryeit ynys Prydein 
 
 oe allu ae vedyant. ac a darestygassei lawer 
 
 o wladoed tramor 6rth y lywodraetb. rei o 
 
 nerth arueu ereill o aneiryf rodyon eur ac 
 
 aryant. y g6r nys dichaón neb ymoscryn 5 
 
 ef ac eithyr Du6 e hun y neb a rodes y 
 
 medyant ida6. A g6edy dyuot Grufud 
 
 uab Bys yn gyntaf y deuth y is Coet. Ac 
 
 yna y kyrchaod lie a elwir blaen Porth 
 
 Hodnant. yr hwn a adeilassei neb un 
 
 Fílemissór. Ac yno y deuth 6 y Fflemiss- 
 
 yeit y drigyaó. 7 A g6edy ymlad dydgweith 
 
 ar hyt y dyd. a Had llawer o wyr y dref. 
 
 a Had un oe wyr ynteu. a llosgi y rann 
 
 v6yaf or dref. heb gael dim amgen no 
 
 hynny yd ymchoelaód drachefyn. Odyna 
 
 y ruthraód góyr y wlat attaó o dieflic 
 
 annogedigaeth yngyfun megys yn deissyfyt. 
 
 Ar Saesson a dugassei Gilbert kyn no 
 
 hynny y gyflenwi y wlat yr honn kyn no 
 
 hynny o anamylder pobloed a oed wac 
 
 valch. a diffeithassant ac a ladassant. ac 
 
 a yspeilassant. ac a losgassant y tei. Ae 
 
 hynt ae kynn6ryf a dugant hyt ym Mhen- 
 
 wedic. A chylchynu a orugant gastell 
 
 Bazon Ystiwart a oed ossodedic yn y lie a 
 
 elwir ystrad Peithill. ac ymlad ac ef a 
 
 orugant ae orchyfÿgu. A góedy Had llawer 
 
 yndaó y losgi a wnaethant. A phan deuth 
 
 y nos pebyllyaó a wnaeth yn y lie a elwir 
 
 Glasgruc. megys ar villtir y 6rth eglóys 
 
 Badarn Anafróyd 8 a wnaethant yn yr 
 
 eglóys. d6yn yr yscrubyl yn v6yt udunt 
 
 or eglóys. Ar bore drannoeth ymaruaethu 
 
 a wnaethant ar castell a oed yn Aber 
 
 1 Cyfiawnder. MS. LI. 
 
 8 Chyf adnabod. MS. LI. ib. 
 
 3 Addunaw. ib. 
 
 4 Arglwyddiaetbu. ib. 
 
 5 Ymystrin. MS. LI. 
 
 6 Yd oed. ib. 
 
 7 Yn trigaw. ib. 
 
 8 Anaddasrwydd. ib. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 619 
 
 Ystóyth gan debygu y oruot. Ac yna y 
 danuones Ra^on Ystiwart g6r a oed gas- 
 tellör ar y castell I1611116. Ac a losgyssit 
 y gastell ynteu kyn no hynny. ac y llad- 
 yssit y wyr yn gyffroedic o dolur am y wyr 
 ac am y gollet ac yn ergrynedic rac ofyn 
 kenhadeu hyt nos y gastell Ystrad Meuruc 
 yr liönn a wnathoecl Gilbert y arglóyd kyn 
 no kynny y erchi yr castell wyr oed yno 
 dyuot ar ifysc yn borth ida6. A g6er- 
 cheitweit y kastell a anuonassant attaó 
 kymeint ac a allyssant y gaffel. ac hyt nos 
 y deuthant attaó. Trannoeth y kyuodes 
 Grufud uab Rys a Ryderch uab Teódór y 
 ewythyr a Maredud ac Owein y veibon yn 
 ansynóyrus oc eu pebyll heb gyweiraó eu 
 bydin. a heb ossot aróydon oc eu blaen 
 namyn bileinllu. megys cyweithas o giw- 
 ta6t bobyl cligyghor keb ly wyaódyr arnunt 
 y kymerassant eu kynt partk a ckastell 
 Aber Ystwyth. yn y lie yd oed Razon 
 Ystiwart ae gymhortheit gyt ac ef. heb 
 öybot o nadunt h6y hynny yn y deuthant 
 hyt yn Ystrat Antarron a oed gyfaróyneb 
 ar kastell. Ar castell a oed ossodedic ar 
 benn mynyd a oed yn llithraó hyt yn avon 
 Ystwyth. ac ar yr avon yd oed pont. Ac 
 ual yd oedynt yn seuyll yno megys yn 
 góneuthur magneleu. ac yn medylyaó pa 
 ffuryf y torrynt y castell y dyd lithraód 
 haeach yn fy oed prytnaón. Ac yna y 
 danuones y kastellwyr megys y mae moes 
 gan y Ffreinc góneuthur pob peth dróy 
 ystryó. gyrru saethydyon hyt y bont y 
 vickre ac 6y nt megys o delynt hóyyn an- 
 synóyrol dros y bont y gallei uarchogyon 
 llurugaóc eu kyrchu yn deissyfyt ae hachub. 
 A phan welas y Brytanyeit y saethydyon 
 mor le6 yn kyrchu yr bont yn ansynóyrus 
 y redassant yn y erbyn gan ryuedu pa ham 
 mor amdiredus y beidynt kyrchu yr bont. 
 Ac ual yd oed y neill rei yn kyrchu ar rei 
 ereill yn saethu. yna y kyrchaod marchaóc 
 llurugaóc yn gynhyruus y bont. A rei o 
 wyr Grufud ae kyferbynyaod ar y bont. 
 Ac ynteu yn aruaethu eu kyrchu óynteu. 
 A c yna eissoes y torres y march y vonygyl. 
 A góedy brathu y march y dyg6yda6d. 
 Ac yna yd aruaethod pa6b a gweóyr y lad 
 ynteu. ae luruc ae hanidiffynnaód yn y 
 doeth neb un or vydin ae thynnu. 1 A 
 phan gyfodes ynteu y ffoes. A phan welas 
 y gedymdeithon ef yn ffo y ffoassant óynteu 
 holl. Ar Brytanyeit ae hymlidyaód hyt 
 yg górthallt 2 y mynyd. Y doryf ol eissoes 
 nys ymlidyaód. namyn heb geissao" na phont 
 na rhyt kymryt eu ffo a wnaethant. A 
 
 1 Attunt. MS. LI. 
 
 2 Nghwr allt. ib. 
 
 phan welas y Ffreinc o benn y mynyd y 
 rei hynny yn ffo kyrchu y doryf vlaen a 
 wnaethant a Had kymeint ac a gaóssant ac 
 yna y gwascaróyt y giwtaót bobyl ar dra6s 
 y wlat o bop tu. rei ae hanifeileit gantunt 
 rei ereill g6edy ada6 pop peth namyn 
 ceissaö amdiffyn eu heneideu yn y edewit 
 yr holl wlat yn diffeith. Ygkyfrog hynny 
 y danuones Henri vrenhin kenadeu at 
 Owein uab Kad6ga6n y erchi idaó dyuot 
 atta6. Ac ynteu yn y He y deuth. A 
 phan doeth y dywaót y brenhin 6rtha6. 
 Vygkaredickaf Owein a atwaenost di y 
 lleidryn gan Rufud uab Rys yssyd megys 
 yn ffoedic yn erbyn vyn tywyssogyon i. 
 Achaós a chanys credaf i dy uot ti yn 
 gy wiraf gór imi. Mi a vynnaf dy uot ti 
 yn dywyssaóc. llu gyt am mab i y órthlad 
 Grufud uab Rys. A mi a wnaf Lywarch 
 uab Trahaearn yn gedymdeith yt. kanys 
 yna6ch chói a6ch deu yd ymdiredaf i. A 
 phan ymchoelych drachefyn mi a dalaf 
 bóyth it yn deilóg. A llawenhau a oruc 
 Owein or edewidyon hynny. a chynullaó 
 llu a Llywarch gyt ac ef a mynet y gyt 
 hyt yn ystrat Tywi lie y tebygid uot 
 Grufud uab Rys yn trigyaó. kanys coetir 1 
 oed. ac yn anaód y gerdet ac yn ha6d 
 ruthraó gelynyaón yndaó. A phan deuth 2 
 y tervyneu yr wlat. holl wyr 3 Owein a 
 mab y brenhin ae kymhortheit a anuon- 
 assant eu bydinoed yr coedyd. pa6b dan yr 
 amot h6nn hyt nat arbedei neb y gledyf 
 nac y 6r nac y wreic nac y uab nac y uerch. 
 a phóy by n nag a delynt nas gochelynt heb 
 y lad neu y grogi neu drychu eu aelodeu. 
 A phan gigleu giwtaót bobyl y wlat hynny 
 keissao a wnaethant ffuryf y gellynt gaffel 
 amdiffyn ac uelly y gwasgaróyt 6ynt. 
 Rei yn llechu yn y coedyd. ereill yn ffo y 
 wladoed ereill. ereill yn keissao amdiffyn 
 or kestyll nessaf y dathoedynt o honynt. 
 megys y dywedir y myón Brytanaól diareb. 
 Y ki a lyha yr aryf y brather ac ef. A 
 góedy góasgaru yllu y dan y coedyd. ef a 
 damweinaód y Owein ac ychydic o nifer 
 gyt ac ef kyrchu y coet o amgylch degwyr 
 a phetwar ugein. Ac yn edrych a welynt 
 oleu dynyon. Nachaf y gwelynt oleu 
 dynyon yn kyrchu parth a chastell kaer 
 Yyrdin lie daroed udunt góneuthur eu 
 hedóch. Ac eu hymlit a wnaeth - hyt yn 
 agos yr castell. A góedy eu dala yno 
 ymchoelut at y gedymdeithon a oruc. 
 Ygkyfrog hynny y damweinaód dyuot llu 
 or Fflemissyeit o Ros y Gaer Yyrdin yn 
 
 lYnial. ib. 
 
 2 Ddoethant. MS. LI. 
 
 3 Lu. ib. 
 
620 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 yn erbyn mab y brenhin. a Geralt ystiwert 
 gy t ac 6ynt. ÌSTachaf y rei a diaghyssei yn 
 dyuot dan lief tu ar cast-ell. ac yn menegi 
 y hyspeilaó o Owein uab Kad6ga6n ae 
 hanrheithyaó. A plian gigleu y Fflemis- 
 seit hynny ennynnu a wnaetbant o gassaól 
 gygboruynt yn erbyn Owein o acha6s y 
 mynych godyant a wnathoed kedymdeithon 
 Owein udunt kyn no hynny. Ac o an- 
 nogedigaeth Geralt Ystiwert y gór y 
 llosgassei Owein y gastell ac a dugassei y 
 dreis Nest y wreic ae anreith. Ymlit a 
 orugant heb debygu bot görthóynebed 
 idaó. Owein a gymertb y hynt yn araf. 
 Ac 6ynteu gan y ymlit ef a doetbant yn 
 ebróyd byt y lie yd oed ef ar anreitb gantaó. 
 A pban welas kedymdeitbon Owein 
 diruaór luossogróyd yn y hymlit. Dy- 
 wedut a wnaethant 6rtha6 llyma luossog- 
 r6yd yn ymlit heb allel o neb ym órthlad 
 ac hèynt. "Atteb udunt a wnaeth nac 
 ofynheóch beb acba6s. bydinoed y Fflem- 
 isseit ynt. A gwedy dywedut hynny o 
 neb un gynnóryf eu kyrcbu a wnaeth. A 
 diodef y kynn6ryf a wnaetbant yn 6ra6l. 
 g6edy b6r6 saetheu o bop tu y dyg6yda6d 
 Owein yn vrathedic. A gwedy y dygóyd- 
 a6 ef yd ymchoelaód y gedymdeithon ar 
 ffo. A phan gigleu Lywarch ab Trahae- 
 arn hynny ymchoelut ef ae wyr dracheiyn 
 a wnaeth y wlat. A g6dy y lad ef y kyn- 
 halaód y vrodyr y rann ef o Powys eithyr 
 yr hynn a dugassei Owein kyn no hynny 
 gan Maredud uab Bledyn. nyt amgen 
 kereinaoc yr h6nn oed eidaó Madaóc uab 
 Ridit kyn no hynny. Ac enweu y vrodyr 
 yw y rei hynn. Mada6c ab Cad6ga6n o 
 Wenllian uerch Rufud ab Kynan. Ac 
 Einaón uab Kadogaon o Sanan uerch 
 Dyfynwal. ar trydycl oed Wrgan uab Kad- 
 ogaon o Ellyw uerch Kediuor uab Gollwyn 
 y g6r a uu bennaf arglóyd ar wlat Dyfet. 
 Petweryd uu Henri uab Kacl6ga6n or 
 Ffranges uerch Pictot tywyssaóc or 
 Ffreinc. ac o honno y bu uab arall ida6 a 
 elwit Grufud. Y whechet uu Maredyd o 
 Euron uerch Hoedlyw ab Kad6ga6n 
 ab Elstau. A g6edy hynny yd ymaruoll- 
 es Eina6n uab Kad6ga6n uab Bledyn. 
 a Grufud uab Maredud ab Bledyn y gyt 
 y d6yn kyrch am benn kastell Uchtrut 
 uab Etwin a oed gefynderó y Vledynvr en- 
 hin. Kanys Iweryd mam Owein ac 
 Uchtrut veibon Etwin. a 'Bledyn uab 
 Kynvyn oedynt vraot a chóaer un dat ac 
 nyt un vam. Kanys Agharat verch 
 Mai-edud uab Owein oed vam Yledyn. a 
 Chynvyn ab Gwerstan oed y tat ell deu. 
 Ar castell rydywedassam ni a oed yn y lie 
 
 a elwit Kymer ym Meiryonnyd. Kanys 
 Kad6ga6n uab Bledyn a rodassei Yeirion- 
 nyd a Chy veila6c y Uchtrut uab Etwin dan 
 amot y not yn gywir ida6 ac y veibon ac 
 yn ganhorthóy yn erbyn y boll elynyon. 
 Ac ynteu oed 6rth6yneb6r ac ymladgar yn 
 erbyn Kadogaon ae veibon. A g6edy colli 
 Owein heb debygu gallu dim o veibon 
 Kadogaon a 6naeth ef y dywededic castell. 
 Ac vynteu a dywedassam ni vry dr6y sorr 
 a gyrchassant y castell. ac ae llosgassant. 
 A g6edy ffo rei or gwercheitweit a dyuot 
 ereill attunt höynteu <y hedöch. achub a 
 wnaethant Yeironnyd a Chyfeilaóc a 
 Phenllyn ae rannu y rygtunt. Ac y Rufud 
 uab Maredud y deuth Kefeilaoc. A Mad- 
 a6c ? a hanner Penllyn. Ar ranner arall 
 y Penllyn y veibon Kadogaon uab Bledyn. 
 Ygkyfrog hynny y tervynaod y vloydyn 
 yn vlin ac yn atcas y gan ba6p. Y vloyd- 
 yn rac 6yneb y bu uar6 Gilbert uab 
 Rickert. A Henri vrenhin a drigyaód yn 
 Normandi o acha6s bot ryuel y rygtaó a 
 brenhin Ffreinc. Ac uelly y tervynaod y 
 vloydyn honno. Y vloydyn rac 6yneb y 
 mag6yt anundeb y r6g Howel uab Tthel a 
 oed argl6yd ar Bos a Rywyna6c a meibon 
 Owein uab Edwin. Gron6 a Ridit a Llyw- 
 arch y 2 vrodyr y rei ereill. A Howel a 
 anuones kenadeu at Yaredud uab Bledyn 
 a meibaón Kadogaon uab Bledyn Mada6c 
 ac Einaón y ervynieit udunt dyuot yn 
 borth idaó. Kanys oe hamdinyn 6ynteu 
 ae kanhaledigaeth yd oed ef yn kynhal y 
 gyfran or wlat a dathoed yn rann ida6. 
 Ac 6ynteu pan glyósant y órthrymu ef o 
 veibon Owein a gynullassant eu gwyr ae 
 kedymdeithon y gyt. kymeint ac a gaóssant 
 yn baraót ual yn amgylch pedwar can 6r. 
 Ac yd aethant yn y erbyn y Dyffryn Cl6yd 
 yr h6nn a oed wlat udunt h6y. Ac 
 óynteu a gynnullassant y gwyr gyt ac 
 Uchtrut eu hewythyr. a dóyn y gyt ac 
 6ynt y Ffreinc o Gaer Llion yn borth 
 udunt. Ac óynteu a gyfaruuant a Howel 
 a Maredud a meibon. Kad6ga6n ae kym- 
 hortheit. a g6edy dechreu bróydyr ymlad 
 o hop tu a wnaethant yn chwerw. Ac yn 
 y diwed y kymerth meibon Owein ae 
 kedymdeithon. wedy Had Llywarch uab 
 Owein a Iorwoerth uab Nud g6r de6r 
 enwa6c oed. a gwedy Had llawer, a brathu 
 lliaós yd ymchoelassant yn orwac 
 drachefyn. A g6edy brathu Howel yn y 
 vroydyr y ducpóyt adref. Ac ym penn y 
 deugeinuet diwarnaöt y bu uar6. Ac yna 
 yd ymchoelaód Maredud a meibon Kad- 
 
 
 1 Mawddwy. 
 
 2 Ae. ib. 
 
 MS. LI. 
 

 BRUT Y TYWYS0G10N, 
 
 621 
 
 6ga6n adref. lieb lyuassu gorescyn y wlat 
 rac y Ffreinc kyt kefynt y vudugolyaetli. 
 
 Y vloydyn rac 6yneb y bu uar6 Mórcher- 
 darch y brenhin pennaf o Iwerdon yn 
 gyflaón o luossogróyd l a budugolyaetheu. 
 
 Y vloydyn arall göedy hynny yd aruaeth- 
 a6d Henri vrenhin ymclioelut y Loeger 
 wedy hedycliu y rygthaó a brenhin Ffreinc. 
 a gorchymyn a oruc yr mordóywyr kyw- 
 eiraó llogen ida6. A g6edy parabtoi y 
 llogen anuon a wnaeth y den uab yn un 
 or llogen. un o honunt a anyssit or vren- 
 hines y wreic pria6t. Ac o h6nn6 yd oed 
 y tadaól obeith oe vot yn góledychu 
 yn ol y dat. A mab arall o orderch ida6. 
 ae un uerch a llawer o wyr ma6r gyt ac 
 <5ynteu. Ac o wraged arbennic amgylch 
 deucant. y rei a debygunt 2 eu bot yn deil- 
 ygaf o garyat plant y brenhin. ac ef a 
 rodeut udunt y llogoreu a diogelafa odefei 
 y mor donneu ar morolyon dymhestloed. 
 A gwedy eu niynet yr Hog dechreu nos 
 diruaór gyffroi a oruc y mor donneu dróy 
 eu kymell o dymhestlaól uordóy a drych- 
 drum. ac yna y kyfaruu y Hog a chreigaöl 
 garrec a oed yn dirgel dan y tonneu heb 
 6ybot yr llogwyr. ac y torres y Hog genti 
 yn drylleu. ac y bodes y meibon ar niuer 
 a oed y gyt ac 6ynt hyt na diegis neb o nad- 
 unt. Ar brenhin a eskynassei y my6n 
 ilog arall yn y hoi. A chyt gyffroi o 
 dirruaóryon dymhestleu y mor donneu 
 eissoes ef a diega6d yr tir. A phan gigleu 
 ryfodi y veibon dróc yd aeth arna6. Ac 
 ygkyfrog hynny y tervyn6ys y vl6ydyn 
 honno. Y vloydyn rac 6yneb y priodes 
 Henri vrenhin merch neb un dywyssaóc 
 or Almaen kanys kyn no hynny g6edy 
 maró merch. y Moel C6l6ni y wreic a ar- 
 uerassei yn wastat o orderchu. A phan 
 doeth yr haf rac wyneb y kyffroes Henri 
 vrenhin diruaór greula6n lu yn erbyn gwyr 
 Powys. nyt amgen Maredud uab Bledyn 
 ac Eina6n a Mada6c a Morgan meibon 
 Kad6ga6n uab Bledyn. A phan glywsant 
 <3ynteu hynny. anuon kenadeu a orugant at 
 Rufud uab Kynan a oed yn kynal ynys 
 Yon y eruyneit ida6 vot yn gyt aruoll ac 
 6ynt yn erbyn y brenhin. ual y gellynt 
 warchadö yn diofyn ynyal6ch y gólat. Ac 
 ynteu dr6y gynhal hedóch ar brenhin. a 
 dy wa6t y ffoynt 3 h6y y dervyneu y gyfoeth 
 ef y parei y hyspeilaó ae hanrheithaó ac y 
 g6rth6ynebei. A phan 6ybu Maredud a 
 meibon Kadogaon hynny. kymryt kygor a 
 wnaethant. Ac yn y kygor y ka6ssant. 
 
 1 Luoed. MS. LI. 
 * Debygid. MS. LI. 
 3 Odoynt. ib, 
 
 ada6 tervyneu y g6lat e hunein. a chymryt 
 eu hamdifyn yndunt. Ar brenhin ae luoed 
 a dynessayssant y dervyneu Powys. Ac 
 yna y danuones Maredud uab Bledyn 
 ychydic o saethydyon ieueinc y gyferbyn- 
 yeit y brenhin myón görthallt goedaóc 
 ynyal fford yd oed yn dyaot. ual y gellynt 
 a saetheu ac ergydyeu wneuthur kynnoryf 
 ar y llu. Ac ef a damweinaód yn yr a6r y 
 dathoed y göyr ieueinc hynny yr 6rthallt 
 dyuot yno y brenhin ae lu. Ar gwyr 
 ieueinc hynny a erbynnyassant yno y bren- 
 hin ae lu. dróy dirvaor gynnóryf gell6g 
 saetheu ym plith y llu a wnaethant. A 
 góedy Had llawer a brathu ereill un or 
 g6yr ieueinc a dynnaód y v6a ac a ellygaöd 
 saeth ym plith y llu. A honno dygwyd- 
 a6d ygkedernit arueu y brenhin gyferbyn 
 ae gallon, heb 6ybot yr góyr L ae byryaód 
 ac nyt argywedaód y saeth yr brenhin rac 
 daet yr arueu. Kanys llurugaóc oed 
 namyn treillaó a oruc y saeth drachefyn 
 yr arueu. Ac ofynhau yn va6r a 
 wnaetli y brenhin. a diruaör aruthder a 
 gymerth yndaw yn gymeint haeach a phei 
 brethit tróydaó. Ac erchi yr lluoed a 
 wnaeth pebyllyaö. a gofyn a oruc py rei a 
 oedynt mor ehofyn ae gyrchu ef yn gyn 
 lewet a hynny. A dywedut a wnaethpóyt 
 ida6 mae rai o wyr ieueinc a anuonassit y 
 gan Yaredud uab Bledyn a wnathoed 
 hynny. Ac anuon a wnaeth attunt genad- 
 eu y erchi udunt dyuot attaó dróygygreir. 
 Ac 6ynteu a doethant. A gofyn a wnaeth 
 udunt p6y ae hanuonassei yno. A dywedut 
 a wnaethant mae Maredud. a gofyn udunt a 
 wnaeth a 6ydynt py le yd oed Yaredud 
 yna. Ac atteb a wnaethant y g6ydynt. 
 Ac erchi a wnaeth ynteu y Yaredud dyuot 
 y hedóch. Ac yna y doeth Maredud a 
 meibon Kad6ga6n y hedóch y brenhin. A 
 góedy hedychu y rygthunt yd ymchoelaód 
 y brenhin y Loeger dróy ada6 deg mil o 
 warthec yn dreth ar Powys. Ac velly y 
 tervynaod y vloydyn honno. Ugeint 
 mlyned a chant a mil oed oet Crist pan 
 ladaód Gruffud ab Kys ab Teódór Euffud 
 uab Trahaearn. Y vloydyn rac 6yneb y 
 bu uaró Einaón uab Kadogaon y g6r a oed 
 yn kynhal rann o Powys a Meirionyd 
 y wlat a dugassei ef y gan Uchtrut uab 
 Etwin. Ac 6rth y agheu y kymynnaod y 
 Yaredud uab Bledyn y ewythr. Ac yna 
 y gellygwyt Ithel uab Ridit o garchar 
 Henri vrenhin. A phan doeth y geissaw 
 rann o Powys ni chauas dim. A phan 
 gigleu Ruffud ab Kynan ry wrthlad Mar- 
 edud ab Kadwgawn o Uaredud uab Bled- 
 1 Gwr. MS. LI. 
 
/ 
 
 622 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 
 yn y ewythyr. Anuon a wnaeth Kad- 
 walladyr ac Owein y veibon a dirua6r lii 
 gantunt hyt yni Meironnyd. a d6yn a 
 wnaethant holl dynyon y wlat o lionei ae 
 Loll da gyt ac 6ynt liyt yn Llyyn. Ac 
 odyna kynullao llu a wnaethant ac 
 aruaethu alldudaó holl wlat Powys. A 
 heb allu kyne6ni eu haruedyt yd ym- 
 choelassant drachefyn. Ac yna yd ym- 
 aruolles Maredud uab Bledyn a meibon 
 Kadogaon uab Bledyn y gyt ac y diffeith- 
 assant y rann v6yaf o gyfoeth Llywarch 
 uab Trahaearn. o achaós nerthu o honaö 
 veibon Gruffud ab Kynan ac ymaruoll 
 ac 6ynfc. Y vloyclyn rac óyneb y lladaód 
 Gruffud uab Maredud ab Bledyn Ithel ab 
 Ridit ab Bledyn y gefynderó yggöyd Mar- 
 edud y dat. Ac yn ol ychydic o amser 
 wedy hynny y llada6d Catwallaón ab 
 Grufud ab Kynan y tri ewythyr. nyt 
 amgen Gronó a Ridit a Meilyr meibon 
 Owein ab Edwin. Kanys Agharat uerch 
 Owein ab Edwin a oed wreic Grufud ab 
 Kynan. a honno oed vani Katwalla6n ac 
 Owein a Chatwaladyr. a llawer o verchet. 
 Yn y vloydyn honno y magóyt tervysc y 
 rwg Morgan a Maredud meibon Kat- 
 wgaón uab Bledyn. Ac yn y tervysc 
 h6nn6 y lladaód Morgan ae Ia6 e hunan 
 Varedud y vraot. Y vloydyn rac wyneb 
 yd ymchoelaód Henri vrenliin o Normandi 
 wedy hedychu y rygtaó ar neb y buassei 
 tervysc ac 6ynt kyn no hynny. Y 
 vloydyn rac 6yneb y górthladóyt Grufud 
 uab Rys or kyfran o dir a rodassei y bren- 
 hin ida6 wedy y gyhudaó yn wiry on heb y 
 haedu o honaó or Ffreinc a oedynt yn kyt 
 bressóylaó ac ef. Yn diwed y vl6ydyn 
 honno y bu uaró Daniel uab Iulyen escob 
 Mynyó. y g6r a oed gymodredór y róg 
 Góyned a Phowys yn y tervysc a oed 
 rygtunt. Ac nyt oed neb a allei gael bei 
 nac aglot arna6. kanys tagnefedus oed a 
 charedig gan ba6p. Ac archdiagon Powys 
 oed. Y vloydyn rac óyneb y bu uar6 
 Grufud uab Bledyn. Ac yna y delit 
 Llywelyn ab Owein y gan Varedud uab 
 Bledyn y ewythyr uraót y hendat a h6nn6 
 ae rodes yn Ha6 Blen 1 uab leuan y g6r ae 
 hanuones ygkarchar hyt ygkastell Bruch. 
 Yn diwed y vlwydyn y bu uar6 Morgan ab 
 Kad6ga6n yn Cipris yn ymchoelut o 
 Gaerussalem wedy mynet o honaó a chroes 
 y Gaerussalem o achaós rylad o houaokyn 
 no hynny Yaredud y vraot Y vloydyn 
 göedy hynny y górthladöyt Maredud uab 
 Llywarch oe wlat. y g6r a ladaód mab 
 Meuruc y gefynderó. Ac a dallaöd meibon 
 1 Paine. D. P. 
 
 GrhTri y deu gefynderó ereill. A Ieuaf uab 
 Owein ae g6rthlada6d. ac yn y diwed ae 
 llada6d. Y vloydyn rac 6yneb y lias 
 Iorwoerth uab Llywarch. gan Llywelyn 
 uab Owein ym Powys. Ychydic wedy 
 hynny y dyspeil6yt Llywelyn uab Owein 
 oe lygeit ae geilleu y gan Yaredud uab 
 Bledyn. Yn y vloydyn honno y lias 
 (Kadogaon uab Grufud) Ieuaf uab Owein 
 y gan veibon Llywarch uab Owein y 
 gefynderó. Yn diwed y vl6ydyn honno y 
 lias Mada6c uab Llywarch y gan Ueuruc 
 y gefnder6 uab Ridit. Yn diwed y 
 vloydyn rac 6yneb yd yspeil6yt Meuruc 
 uab Ridit oe deu lygat ae d6y geill. Y 
 vloydyn rac 6yneb y Has Iorwoerth uab 
 Owein. Yn y vloydyn honno y lias Kad- 
 ogaon 1 uab Grufud ab Kynan y gan Gad- 
 6ga6n uab Gron6 ab Owein y gefynderó. ac 
 Eina6n uab Owein. Ychydic wedy hynny 
 y bu uar6 Maredud ab Bledyn tegóch a 
 diogelöch holl Powys ae hamdiffyn w^edy 
 kymryt iach6ya6l benyt ar y gorff. a 
 gleindit ediuaróch yn y yspryt. a chymyn 
 corff Crist, ac ole6 ac aghen. Deg mlyned 
 ar hugein a chant a mil oed oet Crist pan 
 vu bedeir blyned yn un tu heb gahel neb 
 ystorya or a ellit y góarchadó dan gof. Ar 
 vloydyn rac 6yneb y bu uar6 Henry uab 
 Góilim Bastard brenhin Lloeger a Chymry 
 ar holl ynys y am hynny yn Normandi y 
 trydyd dyd o Vis Racuyr. Ac yn y ol 
 ynteu y kymerth Esteuyn o Blaes y nei 
 goron y deyrnas y dreis. ac y darestyga6d 
 yn 6ra6l ida6 holl Deheu Lloegyr. Y 
 vloydyn rac 6yneb y lias Rickert uab 
 Gilbert y gan Vorgan ab Owein. g6edy 
 hynny y kyffroes Owein a Chatwaladyi- 
 veibon Grufud uab Kynan diruaór greu- 
 laön lu y Geredigyaón y g6yr a oed degóch 
 yr holl Yrytanyeit ae diogel6ch ae rydit ae 
 kedernit y g6yr a oedynt deu arderchaóc 
 vrenhin a deu haelon. Deu diofyn deu 
 leó deóron Deu detwydyon. Deu huodron. 
 Deu doethon. Diogelwyr yr eglwysseu ae 
 hardemylw^yr. Ac anidiffynwyr y tlodyon. 
 llofrudyon y gelynyon. hedychwyr y rei 
 ymladgar. Dofyodron y g6rth6ynebwyr. 
 y diogelaf na6d y ba6p or a ffoei attunt. y 
 g6yr a oedynt yn rac rymhau o nerthoed 
 eneideu a chyrf. Ac yn kyt gynhal yn 
 un holl deyrnas y Brytanyeit. Y rei 
 hynny ar y ruthyr gyntaf a losgassant 
 gastell Góallter. Ac yna wedy kyffroi eu 
 hadaned yd ymladassant a chastell Aber 
 Y"st6yth ac y llosgassant. A chyt a Howel 
 uab Maredud a Madaóc uab Idnerth. a 
 deu uab Howel nyt amgen Maredud a 
 ' Cadwallan MS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 623 
 
 Rys a losgassant gastell Rickert Dylamar. 
 a chastell Dinerth a chastell kaer Wedros. 
 Ac odyna yd ymclioelassant adref. Yn 
 diwed y vloydyn honno y doetliant eilweith 
 y Geredigyaón. a chyt ac 6ynt amylder lu 
 o detholedigya6n ymladwyr ual amgylch 
 whemil o bedyt aduöyn. A d6y vil o 
 varchogyou llurugaóc. Ac yn borth udunt 
 y denth Grufud uab Rys a How el uab 
 Maredud o Yrecheinaóc a Mada6c nab 
 Idnerth. a den nab Howel uab Maredud. 
 Ar rei hynny oil yn gyfun a gyweirassant 
 y bydinoed y Aber Dyui. Ac yn y herbyn 
 y deuth Ysteuyn gónstabyl a Robert nab 
 Martin, a Meibon Geralt Ystiwert ar holl 
 Fflemisseit. ar holl varchogyon ar hoi] 
 Ffreinc o Aber Ned hyt yn Aber Dyfi. 
 A g6edy kyrchu y vroydyr ac ymlad yn 
 greulaón. o bop tu y kymerth y Fflemisseit 
 ar Nornianyeit eu ffo heróyd eu harueredic 
 deuaót. A g6edy Had rei o nadunt. a 
 llosgi ereill. a thrychu traet meirch ereill. 
 a d6yn ereill ygkeithiwet a bodi y rann 
 voyaf megys ynvydyon yn yr avon. A 
 g6edy colli amgylch teir mil oe gwyr yn 
 drist ana wen yd ymclioelassant y gölat. A 
 góedy hynny yd ymchoelaód Owein a 
 Chatwaladyr yw gólat yn hyfryt lawen 
 góedy kaiFel y uudugolyaeth. a chael diruaór 
 amylder o geith 1 ac anreitheu a góiscoed 
 maórwerthaóc ac arueu. Y vloydyn rac 
 6yneb y bn var6 Grufud uab Rys. lleuver 
 a chedernit ac aduóynder y Deheuwyr. Y 
 vloydyn honno y bu uar6 Grufud ab Kynan 
 brenhin a phennadur a thywyssaóc ac am- 
 diffyn6r a hedychór holl Gymry. Gwedy 
 lliaós berigleu mor a thir. Guedy aneiryf 
 anreitheu a budugolyaetheu ryueloed. 
 Gwedy goludoed eur ac aryant a dillat 
 ma6rwertha6c. Gwedy kynhullao Góyned 
 y briaót wlat y rei a daroed y gwasgaru 
 kyn no hynny y ymravaelon wlatoed. y 
 gan Normanyeit. Gwedy adeilat 11a wer o 
 eglöysseuyn y amser ae kyssegru y Du6. 
 Gwedy góisgaó ymdanaó yn vynach. a 
 chymryt cymun corf Crist, ac ole6. ac 
 aghenn. Yn y vloydyn honno y bu uar6 
 Ieuan archoffeirat Llan Badarn y g6r a 
 oed doethaf or doethon. Gwedy arvvein y 
 vuched yn grefydus heb becha6t maröaól 
 hyt agheu yn y trydyd dyd o galan Ebrill. 
 yn y vloydyn honno hefyt y deuth meibon 
 Grufud ab Kynan y dryded weith y 
 Geredigya6n. ac y losgassant gastell ystrat 
 Meuruc. A chastell Llan Ystyffan. a 
 chastell kaer Yyrdin. Y vloydyn rac 
 <5yneb y doeth yr amherodres y Loegyr yr 
 darestóg brenhinyaeth Loegyr y Henri y 
 1 Gyweith. MS. LI. 
 
 2 T 
 
 mab. Kanys merch oed hi y Henri gyntaf 
 uab Góilim Yastard. Ac yna y bu diffyc 
 ar yr heul y deudecuet dyd o galen Ebrill. 
 
 Y vloydyn rac ówyneb y lias Cyn6ric ac 
 Owein y gan deulu Mada6c nab Maredud. 
 
 Y vlodyii wedy hynny y bu uar6 Mada6c 
 uab Idnerth. 1 Ac y lias Maredud uab 
 Howel y gan veibon Bledyn nab Kynuyn 
 Góyn. Y vloydyn rac llaó y lias Howel 
 uab Maredud uab Ryderch or Cantref 
 Bychan dr6y dychymic Rys uab Howel. 
 ac ef e hun ae lladaód. 
 
 Deugein mlyned a chant a mil oed oet 
 Crist pan las Howel uab Maredud ab 
 Bledyn y gan neb nn heb óybot p6y ae 
 lladaód. Ac yna y lias Howel ae vraot 
 meibon Madaóc uab Idnerth. Y vloydyn 
 wedy hynny y lias Anaraót nab Grufud 
 gobeith a gogonyant a chedernyt y Deheu- 
 wyr y gan deulu Kadwaladyr y g6r yd 
 oedynt yn ymdiret ida6. yn gymeint ac 
 2 ofynhaei. A gwedy clybot o Owein y 
 vraot hynny dróc uu gantaó. Kanys amot 
 a wnathoed rodi y nerch y Anaraót. A 
 mynnu Kadwaladyr y vraot a wnaeth. 
 Ac yna yd achubaód (Owein) Howel uab 
 Owein rann Kadwaladyr o Geinaón. ac y 
 llosges castell Kadwaladyr a oed yn Aber 
 Ystwyth. Ac yna y lias Mils iarll Hen- 
 fford a saeth neb un varchaoc idaó e hun a 
 oed yn b6r6 kar6 yn hela y gyt ac ef. Y 
 vloydyn rac lla6 pan welas Catwaladyr uot 
 Owein y vraot yn y órthlad oe holl 
 gyfoeth. kynullao llyges o Iwerdon a ornc. 
 a dyuot y Abermenei yr tir. Ac yn dy- 
 wysogyon gyt ac ef yd oed Otter, a mab 
 Turkyli a mab Cherólf. Ygkyfrog hynny 
 y kytunaod Owein a Chatwaladyr megys 
 y góedei y vrodyr a thróy gyghor y g6yr 
 da y kymodassant. A phan gly6it hynny 
 y dellis Germanóyr Catwaladyr. Ac ynten 
 a amodes udunt dóy vil o geith ac velly yd 
 ymrydhaaód y 6rthuut. A phan gigleu 
 Owein hynny a bot y vraot yn ryd ter- 
 vysgus gynnóryf a wnaeth arnunt ae kyrchu 
 yn diennic a oruc. A gwedy Had rei a 
 dala ereill. ae kaethiwo yn waratóydus y 
 diaghyssant ar ffo hyt yn Dulyn. Y 
 vloydyn honno y bodes ar vor Groec per- 
 erinyon 3 yn mynet a chroes y Gaerussalem. 
 Yn y vloydyn honno yd atgyweiraöd Hu 
 uab Ra6lf gastell Gemaron 4 ac y gorescyn- 
 naód eilweith Yaelenyd. Ac yna yd atgy- 
 weiróyt Colwyn. 5 ac y dares tygóyt Eluael 
 yr eilweith yr Ffreinc. Y vloydyn rac 
 
 1 Iorweth. ib. 
 * Ac nas. MS. LI. 
 
 3 O Gymru. MS. LL 
 
 4 Gemaeron. ib. 
 
 6 Gastell Colwyn. ib. 
 
624 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 6yneb y delis Hu o Mortimer Rys nab 
 Howel ac y carcharód myón carchar. wedy 
 Had rei oe wyr a dala ereill. Ac yna y 
 difíeithaód Howel uab Owein a Chynan y 
 vraot. 1 A góedy bot bróydyr aródost. a 
 chael o nadunt y vudugolyaeth yd ym- 
 clioelassant drachefyn a diruaór anreitli 
 gantunt. Ac yna y deuth Gilbert iarll 
 uab Gilbert arall y Dyfet. Ac y darestyg- 
 a6d y wlat ac yd adeilaód Gastell Kaer 
 Yyrclin. a chastell arall ym Mab Udrut. 
 Y vloydyn rac 6yneb y bu uaró Sulyen 
 Richmarch mab y Seint Padarn mab maeth 
 yr eglóys. a göedy hynny athro arbennic 
 g6r oed aednet y gelfydyt. ymaclroclór dros 
 y genedyl. a dadleuór kymedrocloyr. 
 hedychór amryuaelon genedloed. adurn o 
 vroclyeu eglóyssolyoii ar rei bydolyon y 
 decuet dyd o galan Hydref. Goedy kym- 
 ryt iachóyaól benyt ar y gyssegredigaetli * 
 gorff a chyniun coriF Crist ac oleö ac 
 anghenn. 3 Ac yna y Has Meurnc nab 
 M^daóc nab Eidit yr li6nn a el wit. 
 Meurnc Tybodyat tr6y vrat y gan en wyr 
 e him. Ac yna y lias Maredud uab 
 Madaóc uab Idnerth y gan Hu o Morti- 
 mer. Y vlowydyn honno y gorescyuaód 
 Cadell uab Grnfud gastell Dinweileîr yr 
 hóun a wnathoed Gilbert iarll. Ychydic 
 wedy hynny y goruu ef a Howel ab Owein 
 Gaer Yyrdin droy gaclarn ymrysson wedy 
 Had llawer oe gelynyon a brathu ereill. 
 Ycliydig o dydyen wedy liynny y doeth 
 yn deissyfÿt diruaór luosogróyd or Ffreinc 
 ar Fflemisseit y ymlad ar castell. Ac yn 
 dywyssogyon yn y blaen meibon Geralt 
 Ystiwert. a Góilim ab Aed. a phan welas 
 Meredud uab Grufud y g6yr y gorchymyn- 
 nassit udunt gadóryaeth y castell ae am- 
 difyn y elynyon yn dyuot mor deissyfyt a 
 hynny gyrru callon yn y gwyr a oruc ae 
 liannoc y ymlad. a bot yn drecli gantaó y 
 yryt noe oet. Kanys kyn bei bychan y 
 .oet ^issoes yd oed gantaó weithret march - 
 a^c ac yn anyngrynedic dywyssaóc yn an- 
 noc y wyr y ymlad. ac yn kyrchu e bun y 
 elynyon yn ariU,eu. 4 A phan welas y el- 
 ynyon bychanet oed y nifer yn amdiffyn o 
 vyon y castell dryehayael yscolyon 6rth y 
 muroed a wnaethant. Ac ynteu a odefaód 
 y elynyon y yskymm tu ar bylcheu. Ac 
 yn dilesc ef ae wyr a ymcho.elassant yr ys- 
 colyon yn y syrtha6d y gelynyon yn y 
 clafxl gan yrru ffo ar y rei ereill. ac adaó 
 lliaws o nadunt yn veh - 6. ar hynn a 
 
 1 Aberteifi. MS. LL 
 ^Gysse^reclic. ib. 
 3 Angeu. ib. 
 ♦Ac arueu. MS. L1.J 
 
 dangosses ida6 y detwyd dyghetuen rac 
 lla6 ar galfel daón o honaó. ar wledychn yn 
 y Dehen. Kanys goruu ac ef yn nab ar 
 lawer o wyr profedic yn ymladeu. Ac 
 ynteu ac ychydic o nerth y gyt ac ef. Yn 
 diwed y vloydyn honno y bu nar6 Run 
 nab Owein yn was ieuanc clotuorussaf o 
 genedyl y Brytanyeit. yr h6nn a vagyssei 
 uoned y rieni yn arderchaóc. Kanys tec 
 oed o ffuryf a drych. a hynaós o ymadrod- 
 yon. a huaódyr wrth pa6p. Rac welaódyr 
 yn rodyon. Ufud ym plith y dylóyth. 
 Balch ym plith y estronyon. a theróyn garó 
 wrth y elynyon. Digrif 6rth y gyfeillon. 
 hir y dyat. 1 G6yn y li6. Pengrych 
 melyn y wallt. hir y óyneb. Goleisso.i y 
 lygeit llydanyon a llawenyon. Mynógyl 
 hir praft. D6y vronn lydan. Ystlys hir. 
 Mordóydyd praffyon. Eskeired hiiyon. ac 
 oduch y draet yn vein on. Traet hir yon a 
 byssed unyaón oed iclaö. A phan doeth 
 y chóedyl y irat agheu ef at y dat Owein 
 ef a godet ac a dristaaód yn gymeint ac ni 
 allei dim y hyfrytau ef na thegóch teyrnas 
 na digriíoeh. na chlaear 2 didanóch g6yr da 
 nac edrychedigaeth maórweirthogyon beth- 
 eu namyn Duó rac welaödyr pob peth a 
 drugaraaód oe arveredic defaót a drugar- 
 haaócl 6rth genedyl y Brytanyeit rac y 
 cholli megys Hog heb lywyaódyr arnei a 
 gedwis udunt Owein yn dywyssaóc arnunt. 
 Kanys kyn kyrchassei anniodefedic dristit 
 veclol y tywyssaóc. eissoesef ae drychafaód. 
 dei^syíyt lewenyd dróy racweledigaeth 
 Du6. Kanys yd oed neb un gastell a elwit 
 yr Wydgruc 3 y buessit yn vynych yn ym- 
 lad ac ef heb dygyaó. A phan doeth g6yr 
 da Owein ae deulu y ymlad ac ef ny allaód 
 nac anyan y lie nae gedernit ymórthlad ac 
 6ynt yn y losget y castell ac yn y diffeith- 
 6yt gwedy Had rei or kastellwyr a dala 
 ereill ae carcharu. A phan gigleu Owein 
 yn tywyssaóc ni hynny y gellygóyt ef y 
 gan bob dolur a phob medól koynvanus ac 
 y doeth yn rymus yr ansaód a oed arnaó 
 gynt. Y vloydyn rac 6yneb daeth Lowys 
 vrenhin Ffreinc ac amheraódyr yr Almaen 
 gyt ac ef a diruaór luossogróyd o ieirll a 
 baróneit a thywyssogyon gyt ac 6ynt a 
 chroes y Gaerussalem. Y vloydyn honno 
 y kyfTroes Cadell ab Grufud ae vrodyr 
 Maredud a Rys. A Góilim ab Geralt ae 
 vrodyr gyt ac 6ynt lu am benn Castell 
 GóifF. 4 A gwedy anobeithaó o honynt yn 
 y nerthoed e hunein. Galó Howel ab 
 
 1 Dyfiacl. ib. 
 3 Chlaer. ib. 
 :i Y Kwydgruc. 
 * Gwiss. MS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 625 
 
 Owein a oragant yn bortli udunt. Kanys 
 gobeithaó yd oeclynt oe deórleó luossogróyd 
 ef parottaf y ymladeu ae doethaf gygor 
 gaffel o nadunt y vudugolyaeth. A Howel 
 megys yd oed ch6anna6c yn wastat y glot 
 a gogonyant a beris gynullaö llu gleóaf a 
 pharottaf yn enrycled y harglöyd. kymryt 
 hynt a oruc tu ar dywededic gastell. A 
 gwedy y aruoll yn enrydedus or dyweded- 
 igyon varwneit yno pebyllya6 a wnaeth. 
 A boll negesseu y ryuel a wneit oe gygor 
 ef ae decbymie. Ac uelly yd oed ba6b or 
 o oed yno y orucbel ogonyant a budugol- 
 yaetb dróy ornot ar y castell oe gygor ef 
 gan cliruaór ymrysson ac ymlad. Ac od- 
 yno yd ymcboelaöd Howel yn vudugaol 
 dracbefyn. ny bu bell góecly hynny yn y 
 uu tervysc y r6g Howel a Chynan veibon 
 Owein a Chatwaladyr. Ac odyna yd aeth 1 
 Howel or neilltu. a Chynan or tu arall 
 hyt ym Meironnyd ae galó 2 a wnaetbant 
 y la6 gwyr y wlat a gilyassant y noduaeu 
 eglóysseu gan gadó ac 6ynt y nodvaeu ac 
 enryded yr eglóysseu. Ac odyna kyweirao 
 en bydin a wnaetbant tu a Chynuael castell 
 Cadwaladyr yr bwn a wnathoed Cadwalad- 
 yr kyn no bynny yn y lie yd oed Moruran 
 Abat y ty G6yn yn Ystiwert yr hónn a 
 órthodes rodi y órogaeth udunt. kyt ys 
 profit weitbeu dr6y aróydon 3 vegytbyeu. 
 gweitbeu ereill dv6y aneiryf anregyon a 
 roclyon a gynygyit ida6. Kanys gwell oed 
 gantaó uaró yn aduóyn no d6yn y vuehed 
 yn dóyllodrus. A pban welas Howel a 
 Cbynan bynny d6yn kyrcb kynbyruus yr 
 kastell a wnaetbant. ae ennill a orugant y 
 dreis. Ac o vreid y diegis keitweit y 
 castell dróy nertb y cyfeillon wedy Had rei 
 oe kedymdeithon. a bratbu ereill. Yn y 
 vloydyn bonno y bu uar6 Robert iarll uab 
 Henri 4 g6r a gynbalassei ryuel yn erbyn 
 Estevyn vrenhin deudeg mlyned kyn no 
 bynny. Y vloydyn bonno y bu uaró 
 Gilbert iarll. Y vloydyn rac óyneb y bu 
 uar6 IJcbtrut escob Llan Daf gór ma6r y 
 volyant ac amdiffýnór yr eglóysseu. górtb- 
 6ynebwr y elynyon yn y berffeitb beneint. 
 Ac yn y ol ynteu y bu escob Nicol uab 
 Górgant. Yn y vloydyn bonno y bu uar6 
 Bernart escob Mycyó yn y drydyd vloydyn 
 ar dec ar hugeint oe escobaót gèr enryued 
 y volyant a dyóaólder a santeidróyd oed 
 wedy diruaörogyon lauuryeu ar vor a tbir. 
 6rtb beri y eglóys Yynyó y ben rydit. Ac 
 yn y ol ynteu y dynessaa6d yn escob Davyd 
 
 1 Deuth. 
 
 «Agalw. MS. LI. 
 s Arwon. ib. 
 4 Frenhin. MS. LL 
 
 uab Geralt arcbdiagaön KLeredigyaon. Yn 
 
 y vloydyn bonno y bu uar6 Robert escob 
 
 Henfford g6r oed beróyd yn barnóryaetb 
 
 ni greuydus a cbyflawn o weitbredoed 
 
 cardodeu a begar bortbwr y tlodyon. ac 
 
 arbennic degócb yr eglwysseu yn gyflaón 
 
 o dydyeu da byt na lygrit cadeir yr ueint 
 
 brelat bónnó o aubeilóg erlynyaódj^r. Yna 
 
 yd urdwyt Gilbert aoat Kaer Loyw yn 
 
 escob yn Henfford. Yn y vloydyn honno 
 
 y bu ua6r varoolyaetb yn ynys Prydein. 
 
 Y vloydyn rac wyneb yd adeilaód Owein 
 
 uab Grufud ab Kynan gastell yn Ial. Y 
 
 vloydyn bonno yd adeilaód Kadwaladyr 
 
 uab Grufud gastell Llan Rystut o góbyl 
 
 ac y rodes y rann ef y 1 GeredigyaÓD a 
 
 Cbadógaón y uab. Ygkylcb diwed y 
 
 vlwydyn bonno yd adeilaód Madaóc uab 
 
 Mareducl gastell Croes Hysuallt. ac y rodes 
 
 Gyfeilaóc y Owein a Meuruc veibyon 
 
 Grufud uab Maredud y nyeint. Y vlwydyn 
 
 rac wyneb yd atgyweiraód Cadell ab Grufud 
 
 gastell Kaer Yyrdin yr tegöcb a cbadernit 
 
 y deyrnas. ac y diffeitbaód Gedweli. Yn 
 
 y vlwydyn bonno y carcbaraód Owein 
 
 vrenbin Góyned Gynan y uab. Yn y 
 
 vloydyn bonno y delis Howel uab Owein 
 
 Gatuan uab Kadwaladyr y gefynderw ac 
 
 yd acbubaód y tir ae gastell. Is T y bu bell 
 
 wedy bynny yn y doeth meibon Grufud 
 
 uab Rys. Cadell a Maredud a Rys a llu 
 
 gantunt y Geredigyaón ae gorescyn byt yn 
 
 A eroü . Yn y vl wydyn bonno y darparaód 
 
 Madaóc uab Maredud vrenhin Powys dr6y 
 
 nertb Randólf iarll Kaer Lleon kyuodi yn. 
 
 erbyn Owein Góyned. A gwedy Had 
 
 pobyl y ganbortbóywyr ef yd ymcboelaód 
 
 y rei ereill y kefyneu y ifo. 
 
 Deg mlyned a deugeint a cbant a mil 
 oed oet Crist pan due Cadell a Maredud a 
 Rys veibon Grufud ab Rys Geredigyaón 
 oil y gan Howel ab Owein eitbyr un castell 
 a oed yn Pen Gwein yn Llan Yibagel. A 
 gwedy bynny y gorescynnassant gastell 
 Llan Rustut o bir ymlad ac ef. A gwedy 
 bynny y kauas Howel uab Owein y castell 
 b6nn6 y dreis ac y llosges oil. isy bu 
 bayacb wedy hynny pan atgy weiraód Cadell 
 a Maredud veibon Grufud ab Rys gastell 
 ystrat Meuruc. A gwedy bynny yd edewit 
 Ca Jell uab Grufud yn lletuarw wedy issig- 
 a6 yn greulawn o rei o wyr Dinbycb ac ef 
 yn hela. Ac ycbydic wedy bynny wedy 
 kynullao o Yaredud a Rys veibon Grufud 
 ab Rys y kedernit ac yn gyfun y kyrcbas- 
 sant Wbyr ac ymlad a wnaetbant a cbastell 
 Aber Llycbwr oe losgi a diffeithaö y wlat. 
 
 i O. ib. 
 
626 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 Yn y vloydyn honno yd atgyweirassant 6j 
 oil den gastell Dinweleir ac yd atgyweiraód 
 Howel ab Owein gastell Hwmffre yn ny- 
 iFryn Clettwr. Yn y vlwydyn rac wyneb 
 yd yspeilaód Owein G6yned Guneda nab 
 Kadwalla6n y nei nab y vraot oe lygeit. 
 Yn y vlwydyn honno y lladaód Llywelyn 
 ab Madaóc ab Maredud Ysteuyn nab 
 Baldwin. Yn y vlwydyn honno y górth- 
 ladyr x o ynys Von. ac y bn nar6 Simon 
 arcbcliagon Keueilaoc gór maór y enryded 
 ae deilygdaót. Yn y vloydyn rac wyneb 
 y ky weiraócl Maredud a Rys veibon Grufud 
 nab Rys y Penwedic. Ac ymlad a 
 wnaethant a cbastell Howel ae dorri. Ny 
 bu na6r góedy hynny yn y gyrchaód ueibon 
 Bys gastell Dinbych. a thróy nrat nos 
 wedy torri y porth y gorescynnassant y 
 castell. ac y dodassant ef ygkadwryaeth 
 Góilim nab Geralt. a g6edy daruot hynny 
 y diffeithaód Rys uab Grufud a diruaór lu 
 gyt ac ef gastell ystrat Kyngen. A mis 
 Mei wecly hynny y kyrchaod Maredud a 
 Rys veibon Grufud y gyt gastell Aberuyn. 2 
 a gwedy Had y castell wyr a llosgi y castell 
 diruaór anreith ac aneiryf oludoedadugant 
 gantunt. odyno eilweith y diffeithaód Rys 
 Geveilaoc drwy uudugolyaeth. Y vloydyn 
 honno y bu uar6 Davyd mab y Moel 
 C6l6m vrenhin Prydein. Y vlwydyn 
 honno y doeth Henri tywyssaóc y Loeger. 
 Y vloydyn honno y bu uarw Randwlf iarll 
 Kaer Llion. Y vlwydyn honno yclaeth 
 Cadell uab Grufud y bererindaót ac yd 
 edewys y holl uedyant ae allu ygkadoryaeth 
 Maredud a Rys y vrodyr yn y delei ef. Y 
 vlwydyn honno y bu uarw Ysteuyn vren- 
 hin, y g6r a gynhelaód vrenhinyaeth Loegyr 
 y dreis yn ol Henri uab Góilim vastard. 
 A gwedy hónnó y deuth Henri mab yr 
 amherodres y Loegyr ac y kynbalyaOd boll 
 Loeger. Y vloydyn honno y bu uarw 
 GrifFi i ab Góynn. Y vlwydyn rac wyneb 
 y bu uaró Maredud uab Grufud ab Rys 
 brenhin Keredigyaon ac ystrat Tywi a 
 Dyuet yn y bumet vlwydyn ar hugeint oe 
 oet gór a oed diruaór y drugartd wrth 
 dlodyon. Ac arderchaóc y gedernit 6rth 
 y elynyon a chyuoetha6c ygylyaónder. Y 
 vloydyn honno y bu uaró Gefirei escob 
 Llau Daf ar offeren s iarll Henfford. Y 
 vlwydyn rac wyneb pan gigleu Rys uab 
 Grufud uot Owein Goyned y ewythyr yn 
 dvuot allu gantaw y Geredigyaón yn dilesc 
 y kynnulla6d ynteu lu ac y doeth hyt yn 
 Aber Dyh. ac yno y gorii(3yssa6d ar uedyr 
 
 1 Gwrtldadwyd Cadwaladyr. M.S. LI. 
 2 Aberavan. D. P. J 
 
 r A ilosser. Mä. LI. 
 
 ymlad a rodi br6ydyr y Owein G6yned ae 
 lu. Ac ny bu bell wedy hynny 1 pan 
 wnaeth yno gastell. Y vloydyn honno y 
 gónaeth Mada6c uab Maredud arglóyd 
 Powys gastell yg Kaer Eina6n yn ymyl 
 Kymer. Yn y vloydyn honno y diegis 
 Meuruc uab Grufud nei yr dywededic 
 Yadaóc oe gar char. Ny bu bell wedy 
 hynny yn y gyssegrwyt eglwys Yeir ym 
 Meiuot. Y vlwydyn honno y bu uarw 
 Cerdeilach vrenhin Conach. Y nlóydyn 
 rac wyneb y due Henri mab yr amherodres 
 vrenhin Lloeger. w}^r oed hónnó y Henri 
 nab Góilim Bastard diruaór lu hyt ym 
 maestir Kaer Lleon ar uedyr darestóg idaó 
 holl wynecl. ac yno pebyllya6 a wnaeth. 
 Ac yna gwedy galw 2 Owein tywyssaóc 
 Góyned atta6. y ueibon ae nerth ae lu ae 
 allu. pebylliaó a oruc yn dinas Bassin y 
 diruaór lu gyt ac ef. Ac yno gossot oet 
 brwydyr ar brenhin a wnaeth. A pheri 
 drychafael clodyeu ar uedyr rodi kat ar 
 uaes yr brenhin. A gwedy clybot or 
 brenhin hynny rannu y lu a oruc. ac annon 
 ieirll a baróneit gyt a chadarn luossogróyd 
 o lu aruaóc ar hyt y traeth tu ar lie yd oed 
 Owein. ar brenhin e hun yn diergrynedic 
 ac aruaóc vydinoed parottaf y ymlad gyt 
 ac ef a gyrchassant drwy y coet a oed y 
 rygtunt ar lie yd oed Owein ae gyferbyn- 
 yeit a oruc Dauyd a Chynan veibon Owein 
 yn y coet ynyal. a rodi bróydyr chóeróclost 
 yr brenhin. A gwedy Had Uawer oe wyr 
 breid y diegis yr Maestir. A phan gigleu 
 Owein bot y brenhin yn dyuot idaó or tu 
 dra egefyn a góelet o honaó y ieirll or tu 
 arall yn dyne-sau a diruaór lu arua6c 
 gantunt ada6 y lie a oruc. a chilyaó a oruc 
 hyt y lie a elwir Kil Owein. Ac yna 
 kynnullaw a oruc y brenhin y lu y gyt 3 
 yn greulaón. 4 Ac yna y pebyllyaód Owein 
 yn tal Llwyn Pina. Ac odyno yd argy- 
 wedei ef y brenhin dyd a nos. A Mada6c 
 uab Maredud arglóyd Powys a dewissaód 
 y le y bebyllyaw róg 11 u. y brenhin a llu 
 Owein nal y gallei erbyniet y kyrcheu 
 kyntaf a wnelei y brenhin. Ygkyfrog 
 hynny y dyblygaód Hyges y brenhin y 
 Yon. A góedy adaw yn y Uogeu y gwyr 
 noethon ar góassanaethwyr. y kyrcliaod 
 tywyssaóc y llogeu ar penllogwyr gyt ac 
 ef y ynys Yon. ac yspeilaw a wnaethant 
 eglwys Veir ac eglóys Bedyr a llawer o 
 eg]6ysseu ereill. ac am hynny y g wnaeth 
 Duw dial„arnunt. Kanys trannoeth y bu 
 
 •Hyd. ib. 
 
 2 0. ib. 
 
 8 A mynet hyt yn Rhuddlan. MS. LI. 
 
 *Om. ib. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 627 
 
 vr6ydyr y rygtunt a gwyr Mon. Ac yn 
 y vroydyr honno y kilyaod y Ffreinc her- 
 wyd eu gnottaedic deuaöt gwedy Had Rawer 
 o nadunt a dala ereill a bodi ereill. a breid 
 y diegis ychydic o nadunt yr llogeu wedy 
 Had Henri uab Henri vrenhin a chanmöyaf 
 holl bennafduryeit y llogwyr. 1 A gwedy 
 daruot hynny yd hedycha6d y brenhin ac 
 Owein ac y kauas Katwaladyr y gyfoeth 
 drachefyn. Ac yna yd ymchoelaód y 
 brenhin y Loegyr. Ac yna yd yrnchoela6d 
 Iorwoerth Goch uab Maredud y gastell Ial 
 ac y llosges. Y vl6ydyn rac 6yneb y lias 
 Morgan ab Owein drèy dóyll y gan wyr 
 luor uab Meuruc a chyt ac ef y lias y 
 trydyd goreu. a h6nn6 a elwit Gorgant 
 uab Rys. Ac yna y g6ledyclia6d Iorwo- 
 erth uab Owein uraót Morgan dir Kaer 
 Llion a holl gyfoeth Owein. A gwedy 
 gwneuthur hedóch o holl tywyssogyon 
 kymry ar brenhin Rys uab Grufud e hunan 
 a darparaód g6neuthur ryfel ac ef. A 
 duunaó a wnaeth holl Deheubarth ae holl 
 anóyleit ae holl da gantunt hyt yg coedyd 
 Ystrat Tywi. A phan gigleu y brenhin 
 hynny anuon kenadeu a wnaeth at Rys y 
 venegi ida6 uot yn gryno ida6 vynet y lys 
 y brenhin yn gynt noc y dygei Loegyr a 
 Chyinry a Ffreinc am y benn ac nat oed 
 neb eithyr ef e hunan yn ymerbynyeit ar 
 brenhin. A gwedy mynet yn y gygor ef 
 ae wyrda ef a aeth y lys y brenhin. Ac 
 yno y goruu arnaw oe anuod hedychu ar 
 brenhin. dan amot idaó gaffel y Cantref 
 Ma6r a chantref arall or a vynhei y brenhin 
 y rodi idaw yn gyfan heb y wasgaru. Ac 
 ni chynhelis y brenhin ac ef hynny. namyn 
 rodi dryll o dir yg kyfoeth pob barón o 
 amryuaelon varoneit. A chyt dyallei Rys 
 y dóyll honno kymry t a wnaeth y ranneu 
 hynny ae kynhal yn hedychaól. Ac yg- 
 kyfrog hynny kyt dyfryssei Rosser iarll 
 Clar mynet y Geredigyaón. eissoes nys 
 beidei kyn hedychu Rys ar brenhin. A 
 gwedy hynny dydgóeith kyn kalan Mehefin 
 y doeth y ystrat Meuruc. a thrannoeth 
 du6 kalan Mehevin yd ystorres y kastell 
 h6nn6 a chastell Hómfre. a chastell Aber 
 Dyfi. a chastell Dineir. a chastell Llan 
 Rystut. Ygkyfrog hynny y due Góallter 
 Clifford anreith o gyfoeth Rys ab Grufud. 
 ac y lladaód oe wyr y wlat nessaf ida6. 
 Kanys ef bioed kastell Llan ym Dyfri. 
 A gwedy daruot hynny yd danfones Rys 
 genadeu att y brenhin y bery iawn ida6 
 am hyny. 2 Ac yna yd ymchoelaöd teulu 
 
 iLlongeu. MS. LI. ''- tu * A1 **~ 
 8 Ac ni mynnawdd y brenhin beri iawn iddaw am 
 hynny. MS. LI. 
 
 Rys. Ac y gastell Llan ym Dyfri y doeth 
 Rys attunt. ac y gorescynnaód y castell. 
 yna y kyrchaod Einaón uab Anaraót vraot 
 yr arglóyd Rys. ieuanc o oet a gbv'Sl o 
 nerth. Ac achaós góelet o honaó bot Rys 
 y ewythyr yn ryd or amot ac o bop 116 a 
 rodassei yr brenhin. Ac o achaós y uot 
 ynteu yn dolyryaö kyuarsagedigaeth y 
 briaót genedyl gan dóyll y gelynyon. Yna 
 y kyrchaod am benn castell Humfre ac y 
 îladaöd y marchogyon dewraf a cheitweit 
 y kastell o göbyl. Ac a due holl anreith 
 y castell ae holl yspeil oil gantaö. Ac yna 
 pan welas Rys uab Grufud na allei ef gatló 
 dim gantaó or a rodassei y brenhin idaö 
 namyn yr hynn a ennillei oe arueu. kyrchu 
 a wnaeth am benn y cestyll a darestygassei 
 yr ieiril ar baróneit yg Keredigyaen ae 
 llosgi. A gwedy clybot or brenhin hynny 
 kyrchu Deheubarth a wnaeth a llu gantaó. 
 A gwedy mynych órthóynebu o Rýs ae 
 wyr idaó ymchoelud a wnaeth y Loegyr. 
 Ac odyno yd aeth dr6y y mor. Y vloyclyn 
 rac óyneb y darestygaöd yr arglóyd Rys 
 uab Grufud y cestyll a wnathoed y Ffreinc 
 ar dra6s Dyfet ac y llosges. Ygkyfrog 
 hynny yd arweda6d y lu y Gaer Yyrdin 
 ac 1 ymladaCd ac ef. Ac yna y doeth 
 Reinalt uab Henri vrenhin yn y erbyn a 
 chyt ac ef diruawr luossogóryd o Ffreinc 
 a Normanyeit a Füemisseit a Saeson a 
 Chymry. Ac adaó a oruc Rys y castell 
 a chynnullaó y wyr y gyt hyt ym mynyd 
 kefyn Restyr. Ac yno y pebyllyaód yg 
 kastell Dinóeleir. Reinallt iarll Bristei a 
 iarll Clar a deu iarll ereill. a Chatwaladyr 
 uab Grufud. a Howel a Chynan veibon 
 Owein Góyned. a diruaór lu o varchogyon 
 a phedyt gyt ac 6ynt a heb veidao kyrchu 
 y He yd oed Rys. ymchoelut adref a 
 wnaethant yn lla6 segur. Odyna cynnic 
 kygreir y Rys a orugant ac ynteu ae 
 kymerth. A chenettau y wyr a wnaeth 
 ymchoelut y gólat. Y vloydyn rac 6yneb 
 y bu uaró Madaóc uab Maredud arglóyd 
 Powys y g6r a oed dirua6r y volyanroyd 
 yr h6nn a ffurfaód Duw o gytnmeredid 
 tegóch. Ac ae kyilanwod o anhybygedic 
 hyder. ac ae hadurnaód o lewder a mole 
 yanrwyd ufud a hegar a hael 6rth dlodyon- 
 huaódyr 6rth ufudyon. Garó ac ymladgar. 
 6rth y alon. Gwedy góneuthur iachóyaól 
 benyt a chymry t cymmun con? Crist, ac 
 oleó. ac aghenn 2 ac ym Meiuot yn y lie 
 yd oed y 6yl6a 3 yn eglóys Tyssiliaó sant y 
 cladóyt yn enrydedus. Ni bu ua6r wedy 
 
 !Ydd. MS. LL 
 
 2 Angeu. ib. 
 
 8 Wyddfa. MS. LI. 
 
628 
 
 BRUT Y TYWYS0G10N. 
 
 hynny yn y las Llywelyn y uab. y g6r a 
 oed unic obeith y holl wyr Powys. Ac 
 yna y delis Kadwallaon uab Madaóc uab 
 Idnertli Einaón Clut y vraot ac y danuones 
 ygkarchar Owein Góyned. Ac Owein ae 
 rodes yr Ffreinc a thróy y gedymdeithon 
 y diegis hyt nos o Wiciew 1 yn ryd. 
 
 Trugein mlyned a chant a mil oed oet 
 Crist pan uu varw Agbarat góreic Grufud 
 uab Kynan. Y vloydyn bonno y bu uar6 
 Meuruc escob Bangor. Yn y vloydyn 
 lionno y goreskynnaod Howel uab leuaf 
 gastell Daualwern yg Cyíeila6c o dóyll. 
 Ac o acliaós bynny y syrthaód Owein 
 Góyned ygkymeint o dolur ac na allei na 
 thegóch teyrnas na didan6ch neb ry6 dim 
 arall y arafbau nae dynnu oe gymmeredic 
 lit. Ac eissoes kyt kyrehei anniodefeclic 
 dristit uedól Owein deissyfyt lewenyd o 
 racweledigaeth Duw ae kyfodes. Kanys 
 yr un ryw Owein a gyffroes im ryw lu jfe 
 Aróystli hyt jn Llan Dinarn. a g6edy 
 kaffel diruaór anreitli o nadunt ymgyn- 
 nullaó a oruc gwyr Arwystli amgvlch try 
 chan 6r gyt a Howel uab Ieuan y harglóyd 
 y ymlit yr anreith. A pban welas Owein 
 y elynyon yn dyuot yn deissyfyt. annoc y 
 wyr y ymlad a oruc. ar gelynyon a ym- 
 cboelassant ar fib gan y Had o Owein ae 
 wyr yn y bu vreid y diegis y traean adref 
 ar ifo. A phan gyflenwis y llewenyd 
 hónnó vedol Owein. Yna yd ymclioelaód 
 ar y gyssevin ansaód wedy y rydhau oe 
 gymmeredic dristit. ac atgyweiraw y castell 
 a oruc. Y vloydyn rac wyneb y dygöyd- 
 aód Caer Offa y gan Owein ab Grufud ab- 
 Owein ab Mada6c. a Maredud uab Howel. 
 y vloydyn lionno y kyffroes Henri vrenliin 
 Lloegyr lu yn erbyn Debeubarth. Ac y 
 doetb hyt ym Penn Cadeir. A gwedy 
 rodi gwystlon o Rys idaw ymclioelut y 
 Loegyr a wnaetb. Ac yna y lias Einaóu 
 uab Anaraót yn y g6sc y gan Wallter ab 
 Llywaroh y 6r e bun. ac y Has Cacîógaön 
 ab Maredud y gan Wallter uab Ridit. Ac 
 yna y kymertii Rys ab Grufud y cantref 
 ma6r a cbastell Dinefwr. Y vloydyn 
 honuo y bu uar6 Kediuor uab Daniel 
 arcbdiagon Keredigyaon. Ac yna y bu 
 uar6 Henri ab Arthen gorucliel athro ar 
 holl gyfredin yr hoi] yscolbeigon. Y r 
 vloydyn rac wyneb wedy góeled o Rys ab 
 Grufud nat yttoed y brenhiu yn kywiraw 
 dim 6rtba6 or a adaössei. ac na allei ynteu 
 uuducbockau 3 ynaduóyn kyrcbu a wnaeth 
 yn wrawl am benn cyfoeth Rosser iarll 
 
 1 Wiccw Wicwm. ib. 
 
 * A. MS. LI. 
 
 • Uf uddoccau. ib, 
 
 Clar y g6r y lladyssit Eina6n uab Anaraöt 
 y nei oe acbaós. a tborri castell Aber 
 Rheiclawl. a cbastell Mabwynya6n ae 
 llosci. ac atorescynn holl Geredigyaón a 
 mynyebu lladuaeu a lloscuaeu ar y Fflem- 
 isseit. a d6yn mynych anreitbeu y gantunt. 
 A gwedy hynny yd ymaruolles yr holl 
 Gyrury ar ymórthlad a cheitweit y Ffreinc 
 a hynny yn gyfim y gyt. Y vloydyn rac 
 wyneb y diífeithaód Dairy d uab Owein 
 Góyned Tegigyl. ac y mudaód y dynyon 
 ae hanifeileit y gyt ac ef hyt yn dyffryn 
 Clóyc. A gwedy tebygu or brenbin y 
 bydei ymlad ar y castell a oed yn tliegygyl 
 kyffroi llu a oruc dróy diruaór vrys a dyuot 
 hyt yn Rudlan a phebyllu yno deirnos. A 
 gwedy hynny ymclioelut y Loegyr. a 
 cbynnullaó diruaór lu y gyt ac ef a dethol- 
 edigyon ymladwp 1 Lloegyr a JSTormandi a 
 Fnandrys ac Angiw a Gwasgóin a holl 
 Brydein a dyuot hyt y Groes. Oswallt 
 gan darparu alltudaó a. difetha yr boll 
 Yrytanyeit. Ac yn y erbyn ynteu y deuth 
 Owein G6yned. a Chatwaladyr ueibon 
 Grufud ab Kynan a holl lu Góyned y gyt 
 ac 6ynt. Ar arglóyd Rys ab Grufud a 
 holl Deheubartli y gyt ac ef. ac Owein 
 Keveilaoc a Iorwoerth Goch uab Maredud 
 a nieibon Madaóc uab Maredud a holl 
 Bowys y gyt ac 6ynt. a Deunaó 1 Madaóc 
 uab Iorwoertb 2 ae boll gyfoeth y gyt ac 
 ef. 3 Ac y gyt yn gyfun diergryuedic y 
 doethant hyt yn Edeirnaón. a phebyllu a 
 wnaethant yn Coruaen. A gwedy trigyaó 
 yn hir yn y pebylleu yno heb arúeidaw o 
 un gyrchu at y gilyd y ymlad. llidyaw a 
 oruc y brenbin yn diruaór. a chyffröi y lu 
 hyt yghoet Dyfíryn Keiria6c. a }>heri torri 
 y coet ae bóró yr llaór Ac yno yd ym- 
 erbynyaöd ac ef yn óraól ycbydic o Gymry 
 etholedigyon y rei ny wydvnt odef eu gor- 
 uot yn aósen y tywyssogyon. A llawer 
 or rei kadarnaf a dygwydaód o bob tu. Ac 
 yna y peb} r llya6d y brenbin ar bydinoed. 
 y gyt ac ef. A gwedy trigyaó yno ycbydic 
 o dydyeu y kyfarsagwyt ef o diruaoi" 
 dymestjd awyr a thra llifeireint glaóogyd. 
 A g6edy pallu ymborth ida6 yd ymchoel- 
 a6d y pebylleu ae lu y vaestir Lloegyr. 
 Ac yn gyflaón o diruaór lit y peris dallu y 
 góystlon a vuassei ygkarcliar gantaö. yr ys 
 talym o amser kyn no hynny. Nyt amgen 
 deu uab Owein Góyned Kadwallaon a 
 Clrynwric. a Maredud uab yr arglóyd Rys 
 a rei ereill. A gwedy kymryt kygor y 
 symudaód y lu hyt yg kaer Lleon. ac yno 
 
 1 Deu uab. 
 * Idnertb. 
 «Wynt. ÄIS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION, 
 
 629 
 
 pebyllyaó a oruc llawer o dydyeu yn y 
 doeth Ilogeu o Dulyn ac ordinassoed ereill 
 o Iwerdon attaó. A gwedy nut oed digaön 
 gantaö hynny o logeu rodi rodyon a oruc y 
 logon Dulyn ae gellóg dracliefyn ac ynteu 
 ae lu a ytnclioelaód y Loegyr. Yn y 
 vloydyn honno y kyrchaod yr arglóyd Rys 
 kaer Aber Teiui ae chastell. ac y torres. ac 
 y llosg^s. a diruaór anreitli a due. Ac 
 achub Castell Kil Gerran a oruc. a dala 
 Robert Ysteuyn ae garcharu. Y vloydyn 
 honno dróygen nat Duö ac annoc yr Yspryt 
 Glan y doeth. koueint o vyneich y Ystrat 
 Fflur. Ac yna y bu uaró Llywelyn uab 
 Owein Göyned y g6r a ragores mod pa6b o 
 deóred a doethineb ar dosthineb o yruad- 
 rod. ar ymadraöd o voesseu. Y vloydyn 
 rac 6yneb y doetli y Ffreinc o Benuro ar 
 Ftleuiisseit y ymlad yn gadarn a cliastell 
 Kil Gerran. A g6edy Had llawer oe góyr 
 yd ymchoelassaut adref yn Haw wac. Ac 
 eilweith yd ymladassant a Chilgerran yn 
 over heb gaffel y castell. Y vloydyn 
 honno y distrywyt dineis Basin y gan 
 Owein G6yned. Y vloydyn bonny y górtb - 
 ladöyt Dieruut i uab Mórcbath oe genedyl 
 ac yd aetb liyt yn Norm audi at vrenhin 
 Lloegyr y eruynieit idaö y dodi yn y 
 gyfoebh drachefyn wedy cöynaó wrthaö. 
 Ac yn y vloydyn bonno y górthlacìóyt Ior- 
 woertli Gocb uab Mareclud oe genedyl ac 
 oe gyfoeth. yrn Mochnant y gan y deu 
 Owein. Ar deu Owein hynny y rannas- 
 sant Vochnant y rygtunt. ac y denth 
 Mochnant uch Raeadyr y Owein kefeilaoc 
 a Mochnant is Raeadyr y Owein Vyehan. 
 Y vloydyn rac óyneb y kyfeiraocl Owein a 
 meibon Grufud ab Kynan y Wyned a 
 Rys ab Grufud ab Rys o Deheubarth yn 
 erbyn Owein keueilaoc. ac y clugant y 
 gantaó Gaer Einaón. ac y roclassant y 
 Owein Vyehan uab Mada6c uab Maredud. 
 Odyna yd ennillassant Davalwern a honno 
 a rodet yr argióyd Rys kanys oe gyfoeth y 
 dywetit 2 y hanfot. JSTy bu ua6r wedy- 
 hynny yn y doeth Owein keueilaoc allu or 
 Ffreinc y gyt ac ef am bemi castell kaer 
 Einaön yr h6n a wnathoed Kymry kyn no 
 hynny. A góedy ennill y kastell y dorri 
 a wnaethant ae losgi a Had yr boll gastell- 
 wyr. Yn diwed y vloydyn honno y 
 kyrchaod Owein a Chatwaladyr tywyssog- 
 yon G6yned. ar arglóyd Rys tywyssaóc o 
 Deheubarth ae lluoed gyt ac 6ynt am benn 
 castell Rudlan yn Tegeigyl. ac eisted 
 6rtha6 dri mis a orugant. A gwedy hynny 
 cael y castell ae dorri. ae losgi. a chastell 
 
 1 Diermit. 
 *Dyweid. MS. LI. 
 
 aiall y gyt ac ef yr molyaut y Gymry yn 
 hyfryt uudugaól paób yó gölat. Y 
 vloydyn rac óyneb y lias Górgeneu abat 
 a Llawden y nei y gan Gynan ac 
 Owein. Y vloydyn rac 6y neb y rydhaóyt 
 Robert uab Ysteuyn o garchar yr arglóyd 
 Rys y gyfeillt. Ac y due Diernut l uab 
 Mórchath 2 ef hyt yn Iwerdon gjt ac eí'. 
 Ac yr tir y doethant y Löch Garmm. ac 
 ennill y kastell a wnaethant. Y vloydyn 
 rac 6yneb y Has Meiiruc uab Adam dróy 
 dóyll yn y gösc y gan Yaredud Bengoch y 
 gefynderó. yn diwed y vloydyn honno mis 
 Tachwed y bu uaró Owein Góyned nab 
 Grufud ab Kynan tywyssaóc Góyned. g6r 
 diruaör y volyant ac anueidraól y brudder 
 ae uoned ae gedernit. ae deóred yg kymry. 3 
 wedj^ aneiryf uudugolyaetheu. heb omed 
 neb eiryoet or arch a geissei. wedy kymryt 
 penyt a chyffes ac ediuaróch a chymun 
 rinwedeu corff Crist, ac oleó ac aghenn. 
 
 Deg mlyned a thrugein a chant a mil 
 oed oet Crist pan ladaód Davyd ab Owein 
 Howel uab Owein y braót hynaf idaó. Y 
 vloydyn rac óyneb y lias Thomas arches- 
 cob g6r ma6r y greiycl ae sancteidróyd ae 
 gyfyaónder. ae gyghor ac annoc Henri 
 vrenhin Lloegyr y pumhet dyd göedy du5 
 Nadolic ger bronn allaór y drindaót yn y 
 gapel e hun yg Gheint ae escobaól wise 
 ymdanaó. a deló y groc yn y la6 y lias 4 ar 
 diwed yr efferen. Yn y vloydyn honno y 
 mordóyaód Rickert iarll Terstig 5 nab 
 Gilbert vwa kadarn a chadarn varchaoclu 
 gyt ac ef y Iwerdon. Ac yn y kyrch 
 kyntaf y kymerth Porth Lachi. A gwedy 
 gwneuthur kyfeillach a Dieruut 6 vrenhin 
 ac erchi y verch yn briáöt. ac o nerth 
 hónnó y cauas Dinas Dulyn dr6y wneuthnr 
 diruaör aerua. Ac yn y vloydyn honno y 
 bu uarw Ropert uab Llywarch. Ac y bu 
 uarw Dieruut vrenhin Largines. ac y 
 cladóyt yn y dinas a elwit Fferna. Ac yn 
 y vloydyn honno y magóyt teruysc y r6g 
 brenhin Lloegyr a brenhin Ffreinc am lad 
 yr archescob. Kanys breuhin Lloegyr a 
 rodassei yn veicheu y vrenhin Ffreinc 
 Henri tywyssaóc Bórgóin a Thybawt ieu- 
 anc y urawt meibon oed y rei hynny yr 
 Tibawt tywyssawc Byrgwin. a iarll Fiian- 
 drys a Hawer orei ereill pan wnaeth kymot 
 ar archescob hyt na wnaei argywed ida6 
 byth. A góedy clybot o Alexander bap 
 rylad yr archescob anuon llythyreu at 
 
 1 Diermit. 
 2 Mwrtach MS. LI. 
 
 3 A devvredd y Cymry. MS. LI. 
 
 4 A chleddyf en. ib. 
 6 Trist. Striâing. 
 
 6 Diermit. 
 
630 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 vrenhin Ffreinc a wnaeth. ac at y meicheu 
 ereill. A gorchymun udunt dróy yscym- 
 undaót kyniell brenhin Lloegyr y dyuot y 
 lys Rufein y wneuthur iawn am agheu yr 
 archescob. Ac 6rth liynny anesm6ytlia6 
 a wnaethant o bop aruaeth ar y tremygu 
 ef. A phan welas Henri vrenhin hynny 
 decbreu góadu a oruc byt nat ae gyghor ef 
 y lias yr arcbescob. ac armon kenadeu at y 
 pab a wnaetb y venegi na allei ef vynet y 
 Rufein dróy yr achóysson byimy. Ykyf- 
 r6g bynny y kilyaod rann uaór or vloydyn. 
 A tbra yttoedit yn bynny tu dra6 yr mor 
 y kynullaod yr arglóyd Rys uab Grufud In 
 am benn Owein Keueilaoc y da6 ar uedyr 
 y darestóg. Kanys y genifer g6eith y 
 gallei Owein górthwynebu yr arglwyd Rys 
 y górthóynebei. A Rys ae kymhellaod y 
 darestóg idaw. Ac y kymerth seitb 6ystyl 
 gantaó. Ygkyfrog bynny ofynbau a 
 wnaetb y brenbin yr ebostolaól ysgymun- 
 da6t ac adaw góladoed Efreinc ac ymchoel- 
 ut y Loegyr. a dywedut y mynnei vynet y 
 darestóg Iwerdon. Ac 6rtb bynny ym- 
 gynnullaó a oruc attaó boll dywyssogyon 
 Lloegyr a Chymry. Ac yna y deutb attaó 
 yr arglóyd Rys. or lie yd oed yn Llwyn 
 Danet amgylcb yr wyl y ganet yr ar- 
 glwydes Veir. Ac ymgyfeillaó a wnaetb 
 ar brenbin dr6y ada6 drycban meircb. A 
 phedeir mil o ycben a pbetwar gwystl ar 
 bugeint. A gwedy bynny y dynessaód y 
 brenbin y Deheubarth. Ac yn yr bynt 
 bonno ar auon Wysc y due gantaó Ior- 
 woertli uab Owein uab Cradaóc uab 
 Grufud. Ac o achaós bynny y distry wa6d 
 Iorwoertb ae deu uab Owein a Howel a 
 anyssit ida6 o Agbarat uercb Uebtrut 
 escob LI an Daf. A Morgan uab Seisyll 
 uab Dyfynwal. o Agbarat uerch Owein 
 cbwaer Iorwoertb uab Owein gyt a Rawer 
 o rei ereill dref Gaer Llion ac y llos^et hvt 
 y castell. ac y diffeithaód y wlat bayacb o 
 göbyl. Ac yna y deuth y brenbin a 
 diruaór lu gantaó byt ym Penuro yr unfet 
 dyd ar dec o galan Hydref. ac y rodes yr 
 arglóyd Rys Geredigya6n ac Ystrat Tywi 
 ac Ystlwyf ac Euelfre. Ac yn yr haf 
 b6nn6 yd adeilassei yr arglóyd Rys gastell 
 Aber Teiui o vein a morter yr b6nn a dis- 
 try wassei kyn no bynny pan y due y ar 
 iarll Clar ac y dileawd Robert uab Ysteuyn 
 o Nest uercb Rys ab Te6d6r. ar Nest 
 honno a oed vodrup y Rys a Robert yn 
 gefynderó idaö. A brodyr Robert oed 
 Dauyd escob Myny6. a Góilim Bastard. 
 Meibon oed y rei hynny y Eralt ystiwert. 
 Ac yna yd aeth Rys o gastell Aber Teiui 
 hyt yg kastell Penuro y ymdidan ar bren- 
 
 bin y deudecuet dyd o galan Hydref. a du6 
 Sad6rn oed y dyd b6nn6. Ac yd ercbis 
 Rys gynnullaó y meircb oil a ada6ssei yr 
 brenbin y Aber Teiui ual y beynt baraót 
 6rtb eu banuon yr brenbin. A tbrannoetb 
 du6 sul yd ymcboeles Rys ac ethol a 
 wnáeth whe meirch a pbetwar ugeint 6rtb 
 eu banuon drannoetb yr brenhin. A gwedy 
 dyuot byt y Ty G6ynn clybot a wnaeth 
 ryuynet y brenbin y Vyny6 y bererinaó ac 
 offrymaö a wnaetb y brenhin yni Mynyó 
 deu gappan cor o bali ar vedyr cantoryeit 
 y wasanaethu Du6. Ac offrymaó hefyt a 
 wnaeth dec swllt. Ac eruynneit a oruc 
 Dauyd uab Geralt y g6r a oed escob ym 
 Mynyó yna yr brenhin v6ytta y gyt ac ef 
 y dyd b6nn6. a górtbot y góabaód a oruc y 
 brenhin. o acha6s gweglyt gormod dreul 
 yr escob. Dyuot eissoes a oruc ef ar escob 
 a thrychanór gyt ac 6ynt y gina6a. a 
 Rickert iarll g6r a oed o Iwerdon y ym- 
 gyueilla6 ar brenbin. Kanys o anuod y 
 brenhin y datboed o Iwerdon. a llawer o 
 rei ereill a gina6ssant oc eu seuyll. Ac 
 yn ebróyd gwedy kinyao yd yskynnaocl y 
 brenhin ar y veirch. Glaó ma6r oed yn y 
 dyd b6nn6 a du6 g6yl Yihagel oed. Ac 
 yna yd ymchoelaód y Benvro. A phan 
 gigleu Rys bynny anuon y meirch yr bren- 
 hin a oruc. A góedy dóyn y meirch rac 
 bronn y brenbin kymryt a wnaeth un ar 
 bymthec ar hugeint a etlioles. a dywedut 
 nat y bot yn reit ida6 wrthunt y kymer- 
 assei 6ynt. namyn yr talu diolóch y Rys a 
 vei v6y no chynt. A g6edy regi bod uelly 
 yr brenhin dyuot a oruc Rys at y brenbin. 
 a chael da6n l a wnaetb gyr bronn y 
 brenhin. a rydhau a oruc y brenin idaó 
 Howel y uab. a vuassei gantaó yn 
 6ystyl yn hir kyn no hynny a rodi oet a 
 oruc y brenhin ida6 am y góystlon ereill a 
 dylyei Rys y dalu yr brenbin. Ac am y 
 dreth a dywetpóyt vry yn y delei y bren- 
 hin o Iwerdon. Parattoi llyges a wnaetb- 
 p6yt ac nyt oed ad as y góynt udunt. 
 Kanys amser nywlaóc. a breid y keit yna 
 yt aeduet yn un lie yg kymry. A gwedy 
 dyuot 2 Galixtus bap. Erchi a wnaeth y 
 brenbin gyrru y llogeu or borthua yr rnor. 
 Ar dyd b6nn6 ysgynnu y llogeu a orugaut. 
 Ac etto nyt oed gymmwynassgar y góynt 
 udunt. Ac achaós bynny ymchoelut a 
 wnaeth drachefyn yr tir. ac ychydic o 
 niuer y gyt ac ef. Ar nos gyntaf wedy 
 hynny yd ysgynnawd y logeu gan 6yla6 o 
 honaó ef e bun ac o baób oe wyr. a thran- 
 noeth du6 Sul oed yr unuet dyd ar bym- 
 
 1 Ac urdaa. MS. LI. 
 * Dyuot Gwyl. MS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 631 
 
 thee o gal an Racuyr dr6y hyr6yd awel 
 wynt y dyblygaöd y logeu ar dir Twerdon. 
 Y vloydyn rac wyneb y bu dirua6r varool- 
 
 yaeth ar y llu oed gyt ar brenhin yn lwer- 
 don o acha6s newydder y diargryuedigyon 
 wynoed. ac o aeliaös kyfygd6r o newyn. 
 Am na allei y llo^eu a newidyeu yndunt 
 vord6ya6 attunt y gayaf. dróy dymestlaól 
 gan da red mor Iwerdon. Y vloydyn honno 
 y bu uar6 Katwaladyr ab Grufud ab Kynart 
 vis Maórth. Ac yn y vloydyn honno yd 
 ymchoela6d brenhin Lloegyr o Iwerdon. 
 gan ada6 yno varoneit a marchogyon urd- 
 olyon drostaó o achaös y kenadeu a dathoed 
 attaö y gan y pab a Lowys vrenhin Ffreinc. 
 A dnó Góener y Croglith y doetli ym 
 Penuro. ac yno y trigyaód y pasc h6nn6. 
 a dn6 Linn Pasc yd yindidanaód a Rys yn 
 Talacharn ar y fford. Ac odyno yd aeth 
 y Loegyr. A gwedy mynet y brenhin o 
 Gaer Dyf hyt y Kastell Newyd ar 
 Wysc annon a wnaeth y erchi y Iorwo- 
 erth uab Owein dyuot y ymwelet ac 
 ef. ac y ymdidan am liedöch. A rodi 
 kadarn gygreir a oruc ida6 ac oe veib- 
 on. A phan yttoed Owein nab Ior- 
 woerth gwas ienanc grymmns hegar yn 
 parottoi o gygor y dat ae wyrda y vynet 
 gyt ae clat y lys y brenhin. y kyfaruu or 1 
 iarll Bristaó ac ef ar y tíbi d yn dyuot a 
 Gaer Dyf ac y Uadyssant. A gwedy y lad 
 ef yna y difíeithaócl y dat a Howel y vra6t 
 a Rawer o rei ereill heb ymdiret or acha6s 
 h6nn6 yr brenhin o neb un mod cyfoeth y 
 brenhin hyt yn Henfford a Chaer Loyw 
 dr6y lad a llosgi ac anreithaó heb drugared. 
 Ac yna lieb odric yd aeth y brenhin y 
 Ffreinc wedy gossot yr argl6yd Rys yn 
 Iustus yn holl Deheubarth. Ygkyfrog 
 hynny y delit Seisyll ab Dyfynwal a Teuan 
 uab Dyfynwal a Ridit dróy dóyll y gan 
 wyr y brenhin. ac y carcharóyt yg kastell 
 Abergefenni. Y vloydyn rac wyneb y bu 
 diruaór afdymyr ar hinda ar hyt y gayaf 
 ar góanóyn a mis mei hyt dyd leu kychavel. 
 Ar dyd h6nn6 y kyuodes diruaór dymystyl 
 yn yr awyr o daraneu a nryllt a chorwynt 
 a chawadeu kenllysc. a glaö y rei a dorres 
 keigeii y g6yd. ac a vyryaod y coedyd hyt 
 y Ua6r. a ryó bryuet a doeth y vloydyn 
 honno y yssu deil y g6yd. yn y diffróyth- 
 a6d hayach pob ry6 brenn. Y vloydyn 
 honno ar vloydyn kyn no hi y collet lliaós 
 or dynyon ar aniueileit ac nyt heb achaós. 
 Kanys yn y vloydyn honno y ganet mab 
 yr arglóyd Rys o uerch Yaredud uab 
 Grufud y nith uerch y vra6t. Ygkyfrog 
 hynny pan yttoed Henri vrenhin hynaf y 
 1 Wyr. MS. LI 
 
 tu draö yr mor y deuth y uab Henri ieuaf 
 vrenhin newyd attaö. y ofyn idaó beth a 
 dylyei y wneuthur. Kanys kyt bei vren- 
 hin ef llawer oed idaó o uarchogyon. ac 
 nyt oed gantaö íford y dalu kyuarosseu a 
 rodyon yr marchogyon o nys kymerei yn 
 ech6yn y gan y dat. Ar amser Ii6nn6 oed 
 Ra6ys. Ae dat a dywa6t órthaó y rodei 
 ida6 ugeiu punt o vonei y wlat honno 
 beunyd yn dreul ac na chaifei m6y. Ac 
 ynteu a dy waót na chlyóssei ef eiryoet bot 
 brenhin yn 6r pae ac na bydei ynteu. A 
 góedy kymryt or mab gyglior ef a aeth y 
 din as T6rs y geissaó aryan echóyn y gan 
 vordeisseit y dinas. A phan gigleu y 
 brenhin hynny. anuon kenadeu a oruc y 
 brenhin at y bördeisseit. y wahard udunt 
 dan boen y holl da. nat ech6ynynt dim oe 
 uab ef. A heb ohir anuon a oruc wyr da 
 y warchadó y uab rac y vynet odyno yn 
 dirybud y un lie. A g6edy adnabot or 
 mab hynny peri a oruc medwi nossweith 
 y góercheitweit a oed arnaó o lys y bren- 
 hin. A gwedy eu hadaö yn vedwon yn 
 kysgu dianc a wnaeth ac ychydic o nifer y 
 gyt ac ef hyt yn llys brenhin Ffreinc y 
 whegrón. Ygkyfrog hynny yd anuones 
 Howel y uab hyt att yr hen vrenhin tu 
 dra6 yr mor ar vedyr trigyaó yn y llys a 
 góassanaethu ar y brenhin a haedu y ged- 
 ymdeithas o bei vyo. 1 ac ual y gallei y 
 brenhin ymdiret y Rys o bei vyo. 2 ar 
 brenhin a aruolles y mab yn enrydedus. a 
 diruaór diolch a wnaeth y Rys. Ac yna 
 aflonydu a oruc y brenhin ieuanc ar gy- 
 uoetb y dat dróy nerth y whegrón. a Tliyb- 
 a6t iarll Bórgóyn. a iarll Filandrys. A 
 thra vyd y brenhin yn ymryson uelly tu 
 dra6 yr mor y dechreua6d Iorwoerth uab 
 Owein o Gwynllóg ymlad a Chaer Llion. 
 y pymthecuet dyd o galan Aóst duo 
 Merchyr. Ac a ostyga6d y dreis oe rym 
 ae nerth. Duo Sadórn wedy hynny. góedy 
 dala duo Gwener y dyd kyn no hynny y 
 g6yr a oed yn kad6 y baeli. A throstunt 
 6ynteu drannoeth. y rodet y kastell. A 
 góedy hynny yr eilweith yr eil dyd o vis 
 Medi y kyrchaod Howel uab Iorwoerth 
 Went is Coet. A thrannoeth du6 Góener 
 y darestygaód yr holl wlat eithyr y kastell, 
 ac y kymerth wystlon o uchelwyr y wlat. 
 Y vloydyn honno y goreskynnaod Dauyd 
 uab Owein Góyned idaó e hun ynys Yon 
 góedy dehol o honaó Uaelgón uab Owein 
 y vraot hyt yn Iwerdon. Y vloydyn rac 
 6yneb y goreskynnaod Dauyd uab Owein 
 holl 6yned gwedy górthlad o honaó y holl 
 
 iAfeifwy. MS. LI. J 
 1 A f ei f wy. ib. 
 
632 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 vrodyr ae holl ewythred. Y vloydyn 
 honno y delis Dan yd nab Owein Yaelgón 
 y vraot ac y carcharaód. Y vloydyn 
 honno y bu uar6 Kynan nab Owein Góyned. 
 Yn y vloydyn g6edy hynny y delis Howel 
 ab Iorwoertli o Gaer Llion. heb 6ybot oe 
 dat Owein Penn Carón y ewythyr. A 
 góedy tynnn y lygeit oe benn y peris y 
 yspacln rac meithrin etifed o honaó a 
 wleclychei 1 Gaer Llion. Ac y gyrrassant 
 ymeith odyno lorwoerth a Howel y nab. 
 Yn y vloydyn honno y hedychaód Henri 
 vrenhin hynaf. a Henri ieuaf. g'6edy diru- 
 a6r distryóedigaeth ISTormandi ae chyfness- 
 asyeit wledycl. Ac yna y delis Danyd nab 
 Owein dr6y dóyll Roclri uab Owein y 
 vraot im nam nn dat ac ef. ac y carchar- 
 a6d myón gefynnen am geissaó cyfran o 
 dref y dat gantaó. Ac yna y priodes y 
 brenlmi Davycl liónnó Dam Em chóaer f 
 vrenhin Lloegyr dr6y debygu gallel o honaó 
 gaifel y gyuoetli yn llonyd hedychaól or 
 achaós hónnó. Ac yna y cliegis Roclri o 
 garchar Danyd y vraot. A chyn diwed y 
 vloydyn y górthladaód ef Danyd o Yon 
 ac o Wyned. yn y doeth dr6y anon Gon6y. 
 Ac yna yd ymbarattoes yr Arglóyd Rys 
 ab Grufud 6rth uynet y lys y brenliin hyt 
 yg Kaer Loy6. Ac y due gyt ac ef drèy 
 gygor y brenliin holl dy wyssogyon y Delieu 
 a uuessynt yg górthwyneb yr brenliin. 
 Nyt atiigen Katwallaon nab Madaöc o 
 Yaelenyd y gefynderó. ac Einaón Clut o 
 Eluael y daó gan y uercli. ac Einaóii uab 
 Rys o Wertlirynyon y daó y Hall. A 
 Morgan ab Cradaóc ab Iestyn o wlat 
 Yorgan o Wladus y cbwaer a Iorwoertli 
 uab Owein o Gaer Llion. A Seisyll uab 
 Dyfynwal o Went uch Coet. y gór a oed 
 yna yn briaót a Góladus cliwaer yr arglóyd 
 Rys. Hynny oil o dy wyssogyon a yni- 
 choelassant yw góladoed yn hedychaól gyt 
 ar arglóyd Rys y g6r a oed garedickaf 
 gyueillt gan y brenliin yn yr amser Ii6nn6. 
 dr6y ymchoelut Kaer Llion dracliefyn y 
 Iorwuertli ab Owein. Yn y lie wecly 
 hynny y lias Seisyll uab Dyfynwal dróy 
 dóyll arglóyd Breclieinaóc a chyt ac ef 
 Eufud y uab a llawer o Bennaduryeit 
 Gó^ ut. Ac yna y kyrchaod y Ffreinc lys 
 Seisyll uab Dyfynwal. a g6edy dala Góladus 
 y wreic y lladyssant Gadwaladyr y uab. 
 Ar dyd hónnó y bu y druanaf aerua ar 
 wyida G6ent. A góedy y gyhoededicka 
 danllywycliedic dóyll honno ny beidaód 
 neb or Kymry ymdiret yr Ffreinc. Ac 
 yna y bu uar6 Cadell uab Grufud dr6y 
 
 1 Ac yna o ddaisyfyd gyrcli y goresgyn y Ffreinc 
 Gaer Iiion. MS. LI. 
 
 orthröm glefyt. ac y cladóyt yn ystrat 
 Filur wecly kymryt abit y krefyd yin- 
 danaó. Ac yna y lias BJckert abat 
 Clerynaót myón manaclilaóc yn ymyl 
 Reinys l y gan neb un anffydlaón uynach 
 o vrath kyllell. Y vloydyn rac 6yneb y 
 bu uaró Kynan abat y Ty Góynn a Dauyd 
 escob Mynyó. Ac yn y ol y denessaaöd 
 Pyrs yn escob. Ac yna y kynlialyaod yr 
 arglóyd Pys 6led arbennic yn castell Aber 
 Teiui. ac y gyssodes deu ry6 amrysson un 
 r6g y beird ar prydydyon ar llall r6g 
 telynoryon a clirythoryon a pbibydyon ac 
 amrauaelon gerd arwest. 2 a d6y gadeir a 
 ossodes y uuclugolyon jt amryssoneu. Ar 
 rei bynny a gyuoetlioges ef o dirua6ryon 
 rodyon. Ac yna y cauas gwas ieuanc oe 
 lys e liunan y uudugolyaeth o gerd arwest. 
 a gwyr Góyned a gauas y uudugolyaeth o 
 gercl davaot. A phaób or kerdoryon ereill 
 a gaóssant y gan yr arglóyd Eys kymeint 
 ac a arcbyssant hyt na 6rthlad6yt neb. 
 Ar wled honno a gyhoedet vloydyn kyn y 
 göneuthur ar hyt Kymry a Lloegyr a 
 Phryclein ac Iwerdon a llawer o wladoed 
 ereill. Yn y vloydyn honno yn y Graöys 
 yd ymgyiiullaód kyghor hyt yn Llundein 
 6rth gadarnliau kyureitlieu yr eglöysseu 
 yuo geir bronn cardinal o Rufein a dathoed 
 yno 6rth y neges honno. A góedy meith- 
 ryn cynnóryf y r6g archescob Keint ac 
 archescob lore y tervysgoyt y gyghor. 
 Kanys y dyd kyntaf or kyg. or yd achub- 
 assei archescob lore eistedua y gadeir or 
 tu deheu yr cardinal yn y lie y dylyer ac 
 y gnottaei archescob Keint eisted. A 
 thrannoeth pan doethant ger bronn y 
 cardinal wecly amrysson yg góyd yr holl 
 lys am y teilygdocleu. y deuth y rei or tu 
 dracliefyn y archescob lore ac yd ymclioel- 
 assant y gedeir yn y vyd g6egil yr arch- 
 escob yr llaör ar gecleir ar y uchaf ac 
 óynteu ar y draós ef gan y sathru ae traet. 
 ae ffustaó ae dyrneu. A breid y diegis yr 
 archescob yn vy6 odyno. Y vloydyn rac 
 6yneb y lias Einaón Clut. ac y Has Morgan 
 uab Maredud. Ac yna yd adeilaód yr 
 arglóyd Rys gastell Rayadyr Góy. Y 
 vloyclyn rac óyneb y ìyuelaód meibon 
 Kynan yn erbyn yr arglóyd Eys. Ac 
 yna y lias Kadwallaon. Ac y clechreu6yt 
 coueint y Manachlaóc Gaer Llion yr hoim 
 a elwir Deu ma. 
 
 Pedwar ugeint mlyned a chant a mil 
 oed oet Crist pan uu uar6 Alexander bap. 
 Ac yn y ol ynteu y doeth yn bap Lucius. 
 Ac yna y bu uaró Adaf escob Llanelyó yn 
 
 1 Remys. 
 
 2 Genedloedd arwest. 
 
BRUT Y TYWYS0G10N. 
 
 633 
 
 Ryt ychen. ac y cladóyt y my6n manach- 
 ]a6c Osnei. Y vloydyn rac 6yneb y lias 
 Randólff Depoyr a llawer o varchogyon y 
 gyt ac ef y gan ieuenctit C -er Wyut. Y 
 vloydyn rac 6yneb y bu uarw Henri ieuaf 
 vrenliin Lloegyr. Ac y bu uaró Rickert 
 archescob Keint. Y vloydyn rac óyneb y 
 bu uaró Kydereh abat y Ty Gwynu. A 
 Meuruc abat y Cwm Hir. Y vloydyn rac 
 6yneb amgylch y Garaóys y doetli padri- 
 arch Gaerussalem hyt yn Lloegyr y eruyn- 
 ieit nèrth y gan y brenhin rac distryó or 
 Ide6on ar Sarassinyeit holl Gaerussalem. 
 A chyt ac amylder o varchogyon a phedit 
 yd ymchòeìaód draclieíÿn y Gaerussalem. 
 Yn y vloydyn honno duo calan Mei y 
 symudaód yr heul y llió. ac y dywaót rei 
 uot erni diffyc. Y vloydyn honno y bu 
 uaro Dauyd abat Ystrat Fflur. Ac y bu 
 uaró Howel uab Ieuaf aralöyd Aróystli. 
 ac y cladóyt yn enrydedus yn Ystrat Fflur. 
 Ac yna y bu uaró Einaón uab Kynan. 
 Y vloydyn rac 6yneb y bu uaró Lucius 
 bap. Ac yn y le yd urdöyt y trydyd 
 Urbanus yn bap. Yn y vloydyn honno 
 amgylch mis GorfFenua yd aeth Cofeint 
 Ystrat Fflur y Redynaóc Yelen yg Groyned. 
 Ac yna y bu uar6 Pedyr abat yn âyffryn 
 Clóyt. Ac yna y lias Katwaladyr uab 
 Rys yn Dyfet. ac y cladóyt yn j ty Góynn. 
 Yn y vloydyn honno y bu uaro Ithel abat 
 Ystrat Marchell. Ac yna y lias Owein 
 uab Mada'ôc gór maór y uolyant. Kanys 
 cadarn oed a thee, a charedic a hael. ac 
 adurn o voesseu da y gan cleu uab Owein 
 Kyueilaoc. nyt amgen Goen6yn6yn a 
 Chatwallaón. a hynny dr6y nossaól vrat a 
 thóyll. Ac yna y delit Llywelyn uab 
 Katwallaon yn enwir y gan y vrodyr. ac 
 y tynnóyt y lygeit oe benn. Ac yna y 
 difteithaód ac ollosgaöd Madaóc 1 uab Rys 
 Dinbych. Y gór a oed daryan a chedernit 
 yr holl Deheu. Kanys egluraf oed y glot 
 a thee a charedic oed gan baóp. kyt bei 
 kymedraol y veint garw wrth y elynyon. 
 hegar 6rth y gedymdeithon. paraót y rocl- 
 yon. budugaól yn ryuel. Ar holl dywys- 
 sogyon kyt amhinogyon ac ef ae hergryn- 
 • ynt. kyffelyb yìew yn y weithredoed. Ac 
 megys keneu lle5 aruthur yn y helua. y 
 g6r a ladaód llawer or Fflandraswyr ac ae 
 gyrraód' ar ffo. Y vloydyn rac óyneb y 
 doeth y Sarassinyeit ar Ideóon y Gaerus- 
 salem gan döyn y groc gantunt duo 
 Merchur y Llud6 a goresgyn Kaerussaleni. 
 a cbynieint ac a gaóssant o Gristonogyon 
 yndi Had rei a wnaethant a d6yn ereill 
 jg keithiwet. Ac o achaös hynny y 
 1 Maelgwyn. 
 
 kymerth Philip brenhin Ffreinc. a Henri 
 vrenliin Lloegyr. ac archescob Keint ac 
 aneiryf o luossogróyd cristonogyon ac 
 ar6ydon croes Crist arnunt. Y vloydyn 
 rac wyneb y bu uar6 Henri vrenliin. ac 
 yn y ol ynteu y coronet Eickert y uab yn 
 vrenliin y marchaóc goreu a gleóaf. Y 
 vloydyn honno y goreskynnaod yr arglóyd 
 Kys gastell Seint Cler. ac Aber Goran, a 
 Llan Yystyifan. Yn y vloydyn honno y 
 delit Maelgón uab Kys y gan y dat dr6y 
 gyghor E,ys y uraót ac y carcharóyt. 
 
 Deg mlyned a phedwar ugein a chant a 
 mil oed oet Crist pan aeth Phylip vrenliin 
 Ffreinc. a Rickert vrenhin Lloegyr ac 
 archescob Keint a diruaór ìuossogrwyd o 
 ieirll a baróneit y gyt ac 6ynt y Gaerussal- 
 em. Yn y vloydyn honno yd adeilaód yr 
 argióyd Rj t s Castell Ketweli. Ac y bu 
 uar6 Gwenllian uerch Rys vlodeu a thegóch 
 holl Gymry. Y vloydyn rac wyneb y bu 
 uaró Grufucl Maelaór yr haelaf o holl ty - 
 wyssogyon Kymry, Y vloydyn honno 
 heuyt y bu uaró Góiaón escob Bangor 
 gór niaör y grefyd ae enryded ae deilyg- 
 da6t. Ac y bu difí'yc ar yr heul. Y 
 vloydyn honno y bu uaró archescob Keint. 
 Ac yna y lias Sinaón or Porth y gan y 
 vraot. Ac y goresgynnaód yr arglóyd Rys 
 gastell ISTiuer. Ac y bu uaro Owein uab 
 Rys yn Ystrat Fflur. Y vloydyn rac 
 óyneb y diehegis Madaöc uab Rys o garchar 
 arglóyd Brecheinaöc. Ac y goresgynnaód 
 yr arglóyd Rys gastell Llan y Hadein. Ac 
 y bu uar6 Grufud uab Cadögaón. Y 
 vloydyn rac óyneb y deiis neb un iarll 
 Rickert vrehin Lloegyr ac ef yn dyuot o 
 Gaerussalem. ac y dodet jg karchar yr 
 amheraódyr. A tliros y elJygdaöt ef y bu 
 diruaór dreth dros 6yneb holl Loegyr y 
 gymeint ac nat oed yn heló eglóyswyr na 
 cíireíydwyr nac eurnac aryanthytyn oet y 
 carecleu a dodrefyn yr eglóysseu ar ny orifei 
 y docli oil ym. medyaut sóydogyon y brenhin 
 ar deyrnas 6rth y rodi drostaó. Y vloydyn 
 honno y darestygaód Rodri uab Owein 
 ynys Yon dróy nerth Górthrych vrenhin 
 Manaó. A chyn penn y vloydyn y g6rth- 
 ladóyt y gan veibon Kynan uab Owein. 
 Y vloydyn honno nos nadolic y doeth 
 teulu Maelgón uab Rys a bliuieu gantunt 
 y dorri castell ystrat Meuruc. ac yd ennill- 
 assant y kastell. Y vloydpi honno y 
 kauas Howel Seis ab yr Arglóyd Rys 
 gastell G6is dr6y urat. Ac y delis Phylip 
 uab G6is keitwat y kastell ae w T reic ae deu 
 uab. A göedy góelet or dywededic Howel 
 na allei ef gadö y kestyll oil heb v6r<5 rei yr 
 llaór. ef a ganhadaöd y deulu ac y deulu y 
 
634 
 
 BRUT Y TYWYS0G10N, 
 
 vra6t torri castell Llan y Haclein ae distryö. 
 A plian gigleu y Fflandrassyeit hynny kyn 
 nulla6 a wnaethant yn dirybud yn erbyn 
 y deu uroder. ae kyrchu. a Had llawer oe 
 gwyr. ae gyrru ar ifo. Ac yn y lie g6edy 
 hynny yinclioelut a wnaeth y Kymry. ac 
 ymgynnullaó ygkylch y castell. ac 6rthy 
 hewyllys y distryóyt hyt y llaór. Ỳ 
 vloydyn honno y delis Anaraót Yada6c a 
 Howel y vrodyr ac yd yspeilaód 6ynt oc 
 eu Uygeit. Y vloydyn honno y rodes 
 Maelgón uab Rys gastell Ystrat Meuruc y 
 vra6t. Ac yd adeilaód yr Arglóyd Rys 
 eilweith gastell Rayadyr G6y. Y vloydyn 
 honno y delit yr arglwyd Rys y gan y 
 veibon ac y carcharwyt. Ac y rydhaawd 
 Howel Seis y dat gan dwyllaw Maelgwn 
 uab Rys. Ac yna y tor res raeibon Kat 
 walla wn gastell Rayadyr Gwy. Ac yd 
 ymchoelaód Rickert vrenhin o Gaerusalem. 
 Ac yna kyfunaod Llywelyn ab Torwoerth 
 a Rodri uab Owein a deu uab Kynan ab 
 Owein. yn erbyn Dauyd uab Owein. Ac 
 y górthladyssant 6y holl gyfoeth Dafycl 
 eithyr tri chastell. Y vloydyn rac 6yneb 
 y deuth Rosser Mortymer a llu gantaó y 
 Yaelenyd. A g6edy górthlad meibon 
 Cadwallaön yd adeilaOd gastell y Gamaron. 1 
 Ac yna y goreskynnaod Rys a Maredud 
 meibon yr Arglóyd Kys dröy dóyll gastell 
 Dinefór a chastell y Cantref B\ chan dr6y 
 gyt synnedigaeth g6yr y kymhydeu. 2 Ar 
 rei hynny a delit yn y vloydyn honno dróy 
 dóyll y gan y tat yn Ystrat Meuruc ac a 
 garcharóyt. Y vloydyn rac 6yneb y bu 
 uaró escob Bangor. Ac yna y kynullaod 
 yr arglóyd Rys lu. ac y kyrchaod kaer 
 Vyrdin. Ac y llosges hyt y pi id eithyr 
 y kastell e hun. Ac od yna y kychoyn- 
 na6d a diruaór lu gantaó oe wyr e hun ac 
 o wyr arglóydi ereill a odynt gyfun ac ef 
 y ymlad a chastell Colóyn. ae gymell y 
 ymrodi. A góedy y gael. ef ae llosges. 
 Ac yn ebróyd odyno y kych6ynna6d ae lu 
 hyt Maes Hyfeid ae losgi. A góedy llosgi 
 y dyd hónnó yn y dyifryn yn gyfagos y 
 kyweiraod Rosier Mortymer a Hu Dysai 
 yn vydinoed aruaóc. o ueirch a llurugeu a 
 helmeu a tharyaneu yn dirybüd yn erbyn 
 y Kymry. A phan welas y maorvrydus 
 Rys hynny ymwisgaó a wnaeth megys 
 Llew dyfal o gallon a lla6 gadarn a ckyrchu 
 y elynyon yn 6ra6l ae hymchoelut ar ifo 
 ae hyinlit ae traethu 3 yn diel6 kyt bei 
 góraól. yny góynaód y marswyr yn diruaór 
 yr ormod aerua or rei eidunt. Ac yn y 
 
 1 Yng Nghamaron. MS. LI. 
 1 O bobtu. MS. LI. 
 
 » Saethu. 
 
 lie yd ymladadaód a chastell Paen yn 
 Eluael a blifieu a magneleu. Ac y kym- 
 ellaód y ymrodi. A góedy y gael y bu 
 gyfundeb y rygta6 a Góilim Rrewys. Ac 
 am hynny yd edewis y kastell hánnó yn 
 hedóch. Yn y vloydyn honno yd ymlad- 
 a6d Henri archescob Keint Iustus holl 
 Loegyr. a hyt ac ef gynnulleitua o ieirll a 
 Baröneit Lloegyr a holl tywyssogyon 
 Góyned yh erbyn castell G6en6yn6yn yn 
 Trallóg Llywelyn. A góedy Uauurys ym- 
 lad ac ef ac araryuaelon peiranneu a dech- 
 ymygyon ymladeu yn y divved o enryued 
 geliydyt 6ynt a ennillassant y kastell dróy 
 anuon móynóyr y gladu y danaó. ac y 
 wnenthur ífossyd dirgeledic y dan y dayar. 
 Ac uelly y kymhelloyt y kastell wyr y 
 ymrodi. Ac eissoes 6ynt a diagyssant oil 
 yn ryd ae góisgoed gantunt ae harueu 
 eithyr un a las. Ac odyna kyn diwed y 
 vloydyn honno y kynullaod G6en6yn6yn 
 y wyr y gyt ac yd ymladaód yn 6ra6l ar 
 dywededic gastell ac ae kymhellaod y 
 ymrodi idaö. dróy amot hefyt rodi rydit 
 yr castell wyr y vynet yn iach ae dillat ae 
 harueu gantunt. Y vloydyn honno y bu 
 uar6 Grufud abat Ystrat Marchell. Y 
 vloydyn rac óyneb y bu diruaór dymhestyl 
 o uaróolyaeth ar hyt ynys Prydein oil a 
 theruyneu Fireinc yn y vu var6 aneiryf or 
 bobyl gyflfredin. a diuessured or bonedigyon 
 ar tywyssogyon. Ac yn y vloydyn dym- 
 estlaól honno yd ymdangosses Antropos 
 oe chóioryd y rei a elóit gynt yn duóiesseu 
 y tyghetuennoed y kyghoruynnus wen- 
 6ynic nerthoed yn erbyn y veint arderch- 
 a6c clywyssaóc hyt na allei ystoryau Ystas 
 ystoryaór na chathleu Fferyll uard menegi 
 y meint góynuan a dolur thrueni a doeth 
 y holl genedyl y Brytanyeit pan dorres 
 agheu yr e melldigedic vloydyn honno 
 olóyn y tyghetuenneu y gymryt yr Argl6yd 
 Rys ab Grufud dan y hadaned dan dar- 
 estygedic uedyant agheu y g6r a oed benn 
 a tharyan a chedernit y Deheu a holl 
 Gymry. a gobeith ac amdiffyn holl genedl- 
 oed y Brytanyeit. Y g6r h6nn6 a hanoed 
 o vonhedickaf lin brenhinoed. Ef a oed 
 eglur o amylder kenedyl. a grymuster y 
 uedól a gyfìelybaód 6rth y genedyl. Kyg- 
 horór y dylyedogyon. ymladgar yn erbyn 
 kedyrn. diogelóch y darestygedigyon. ym- 
 ladór a,r geyryd. Kyfiroor yn ryueloed. 
 kyweiror yn y bydinoed ae reolór. cóympór 
 y toruoed. ac megys baed 1 neu le6 yn 
 ruthraó uelly y dywalei y greulonder yn y 
 elynyon. Och am ogonyant yr ymladeu. 
 taiyan y marchogyon. ymdiffyn y wlat. 
 ' Yn wrherun. MS. LI. 1 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 635 
 
 teg6ch arueu. breich y kedernit. Ila6 yr 
 haelon. llygat y dosparth. echty6ynn6r yr 
 adu6ynder. uchelder maórurytróyd. defhyd 
 grymusder. Eil Achelaróy o nerth cledyr 
 y dóyuronn. Nestor o hynaóster. Tideus 
 o leéder. Samson o gedernit. Ector o 
 bnidder. Ercólf o wychter. Paris ovryt. 
 Ulixes o lauar. Selyf o doethineb. Aiax 
 o uedól. a gróndwal yr lioll gampeu. 
 
 Góedy mar6 yr arglóyd Rys y dynessa- 
 a6d Grufud y uab yn y ol yn y lly wodraeth 
 y kyfoeth yr li6nn a delis Maelgónn y 
 uraöt pan doeth y dywededic Vaelg6n 
 wedy ryalltudaö kyn no hynny oe gyfoeth 
 ae wyr y gyt ac ef. a theulu G6en6yn6yn 
 y gyt ac 6ynt hyt yn Aber Ystóyth. A 
 gores gyn y dref ar castell. a Had 11a wer oe 
 bobyl. a d6yn ereill ygkeithiwet a goreskyn 
 lioll Geredigyaón ae chestyll. A góedy 
 dala Grufud y ura6t yd anuones y garchar 
 G6en6yn6yn. A h6nn6 heróyd y ewyllys 
 ae hanuones y garchar Saeson. Ac yna y 
 goreskynnaod Góenóynóyn Aróystli. ac y 
 delis Llywelyn uab Iorwoerth a Dauyd ab 
 Owein Góyned. Y vloydyn honno y bu 
 uar6 Owein Kefeilaoc yn Ystrat Marchell 
 wedy kymryt abit y crefyd ym danaó. Ac 
 yna y bu uaró Owein ab Grufud Maelaór. 
 ac Owein or Brithdir. a Howel uab Ieuaf. 
 a Maelgón uab Katwallaon o Vaelened. 
 Y vloydyn honno y delit Trahayarn 
 Vychan o Vrecheinaoc gór arderchaóc 
 bonhedic cadarn. a nith yr arglóydes yn 
 briaót iclaö pan yttoed yn dyuot dróy Lan 
 Gors y lys Wilim Brewys y arglóyd ac y 
 gefynnóyt yn greulaón. Ac yn Aber 
 Hodni y llusgoyt 6rth ra6n Meirch dr6y 
 yr heolyd hyt y crocwyd. ac yno yllas y 
 benn ac y croget heróyd y draet. ac ar y 
 crocwyd y bu dridieu. wedy dianc y wreic 
 ae uab ae ura6t ar fíb. Y vloydyn rac 
 óyneb y gorescynnaód Maelgón ab Rys 
 Aber Teiui. a chastell ystrat Meuruc wedy 
 mynet Grufud y ura6t yg karchar Saesson. 
 Ac yna y daeth coueint y C6m Hir y 
 bressóylaó y Gynier. Y vloydyn honno y 
 goresgynnaód y meibon ieuaf yr arglóyd 
 Rys gastell Dinefór. Y vloydyn honno 
 •yd aruaethaöd G6en6yn6yn geissaó talu y 
 hen delygdaót yr Kymry. ae hen briodol- 
 der ae teruyneu. A g6edy kytsynyao ac 
 ef ar hynny holl dywyssogyon Kymry 
 kynullao diruaór lu a oruc. a mynet y 
 ymlad a chastell Paen. A góedy bot yn 
 ymlad ac ef deir 6ythnos hayach heb 6ybot 
 y clam wein rac llaö. A phan 6ybu y Saes- 
 son hynny gellóg a wnaethant llufud uab 
 Rys a oed ygkavckar y gantunt a chynullaó 
 kedernit Lloegyr y gyt ac ef ar uedyr hed- 
 
 ychu ar Kymry. Ac yna ny mynnaód y 
 Kymry hedóch y gan y Saesson namyn 
 göedy caffael y kastell. bygythyaó a 
 wnaethant losgi y dinassoed a dóyn y han- 
 reitheu. A heb diodef or Saesson hynny 
 6ynt ae kyrchassant. ac yn y vroydyr 
 gyntaf ae kymellassant ar ffo droy wneuth- 
 ur diruaór aerua o nadunt. Ac yna y lias 
 Anaraöt ab Owein ab Kadwallaon. a Ridit 
 ab Testyn. a Rodri uab Howel. ac y delit 
 Maredud uab Kynan ac y karcharoyt. Ac 
 uelly y deutb a Saesson drachefyn dr6y 
 uudugolyaeth wedy y kyuoethogi o yspeil 
 y Kymry. Y vloydyn honno y goreskyn- 
 naod Grufud uab Ixys yn 6ra6l y rann oe 
 gyuoeth y gan "Vaelgon y uraöt eithyr deu 
 : astell nyt amgen Aber Teiui ac Ystrat 
 Meuruc. Ar neill o nadunt nyt amgen 
 Aber Teiui a tygaód Maelgón uch benn 
 amryuaelon greireu jg góyd myneich wedy 
 kymryt góystlon y gan Rufud dros hedóch 
 y rodei y castell. ar góystlon y gyt yn oet 
 dyd y Rufud. Ar lló hönnó a dremygaód 
 ef heb rodi nar castell nar góystlon. l)6y- 
 waól nevth eissoes a rydhaaód y góystlon 
 o garchar Góenóynóyn. Y vloydyn honno 
 y bu uar6 Pyrs escob Myny6. Y vloydyn 
 rac 6yneb y gorescynnaöd Maelgön uab 
 Rys gastell Dineirth a adeilassei Grufud 
 uab Rys. a chymeint ac a gauas yno o wyr 
 Had rei a wnaeth a charcharu ereill. Ac 
 yna y goreskynnaod Grufud ab Rys 1 gastell 
 Kil Gerran. Y vloydyn honno ual yd oed 
 Rickert vrenhin Lloegyr yn ymlad a chas- 
 tell neb un varon a oed 6rth 6yneb ida6 y 
 brathöyt a chóarel. ac or brath hónnó y 
 bu uar6. Ac yna y drychauóyt Ieuan y 
 uraót yn vrenliin. 
 
 Deucant mlyned a rail oed oet Crist pan 
 nu uar6 Grufud uab Kynan ab Owein 2 yn 
 Aber Conôy wedy kymryt abit y krefyd 
 ymdanaó. Yn vloydyn honno y góerthaód 
 Maelg6n uab Rys Aber Teiui a llaóed 3 
 holl Gymry yr ychydic werth y Saesson 
 rac ofyn ac o gas Grufud y uraót. Y 
 vloydyn honno y gróndwalóyt mmaclila6c 
 Lenegwestyl yn lal. Y vloydyn rac 6yneb 
 y gorescynnaód Llywelyn uab Iorwoerth 
 gantref Llyyn wedy górthlad Maredud ab 
 Kynan o achaós y dóyll. Y vloydyn honno 
 nos wyl Sulgóyn yd aeth coueint Ystrat 
 Ffiur yr eglóys newyd a adeilassit o adu6- 
 ynweith. Ychydic wedy hynny ygkylch 
 g6yl Bedyr a Phaöl y lias Maredud uab 
 Rys göas ieuanc advoyn campus yg Karny 
 wyllaón ae gastell ynteu yn Llan ym Dyfri. 
 
 1 Drwy dwyll. MS. LI. 
 
 2 Gwynedd. ib. 
 5 Gan allwed. 
 
636 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 Ar cantref yd oed ynda6 a oresgynnaöd 
 Grufud y ura6t. Ac yn y lie wedy hynny 
 wyl Iago Ebostol y bu uar6 Grufud ab 
 Bys yn Ystrat Fflur. wedy kymryt abìt y 
 krefyd ymdanaó. ac yno y cladóyt. Y 
 vloydyn honno y crynaód y dayar yg Kaer- 
 ussalem. Y vlydyn rac óyneb y górthlad- 
 6yt Maredud ab Kynan o Veironnyd y 
 gan Howel ab Grufud y nei ab y ura6t ac 
 yd yspeilóyt yn llóyr eithyr y uarch. Y 
 vloydyn honno yr óythuet dyd góedy Dud 
 Góyl Beclyr a Phaól yd ymladaód y Kytnry 
 a chastell G6ertlirynya6n a oed eidaö Bosser 
 Mortymer ac y kymhellassant y kastellwyr 
 y rodi y kastell kyn penn yr óytlinos. ac 
 y losgassant ef lryt y prid. Y vloydyn 
 bonno amgylcb g6yl Yeir gyntaf yn y 
 kynhayaf y kyffroes Llywelyn uab Iorwo- 
 erth lu o Powys y darestóg G6en6yn6yn 
 idaó ac y oreskynn y 6lat. Kanys kynn 
 bei agos Góenóynóyn idaó o gerennyd. 
 gelyn oed ida6 heröyd góeithredoed. Ac 
 ar hynt y gel wis attaó y tywysso^yon ereill 
 a oedynt gereint idaó y ymaruoll ar ryfelu 
 y gyt yn erbyn G6en6yn6yn. A góedy 
 g6ybot o Elisy ab Madac bynny ymórthod 
 a wnaeth ar ymaruoll yg g6yd paób. Ac 
 oe boll ynni aruaethu a wnaeth wneuthur 
 hedóch a G6en6yn6yn. Ac am hynny 
 wedy hedychu o eglóysswyr a chefydwyr 
 y r6g G6en6yn6yn a Llywelyn a digyf- 
 oethet Elisy. Ac yn y diwed y rodet 
 ida6 ygkardaot y ymborth gastell a seith 
 tref bychein y gyt ac ef. Ac uelly g6edy 
 goresgynn cast ell y Bala yd ymchoelaód 
 Llywelyn drachefyn yn hyfryt. Y vloydyn 
 honno amgylch g6yl Vihangel y goresgyn- 
 na6d teulu Bys ieuanc ab Grufud ab yr 
 Arglóyd Bys gastell Llan ym Dyfri. Y 
 vloydyn rac óyneb y goresgynnaód Bys 
 ieuanc gastell Llan Egwat. Ac yna y bu 
 uar6 Dauyd ab Owein yn Lloegyr wedy y 
 deol o Lywelyn ab Iorwoerth o Gymry. 
 
 Y vloydyn honno y goresgynnaód G6en- 
 Cynóyn a Maelgón ab Bys dróy dychymyg- 
 yon gastell Llan ym Dyfri. a chastell Llan 
 Gadaóc. ac y cóplaóyt castell Dineirth. 
 
 Y vloydyn rac 6yneb y brathóyt Howel 
 Seis ab yr arglóyd Bys yg Kemeis dr6y 
 dóyll y gan wyr Maelgón y uraót. ac or 
 brath hónnó y bu uaró. ac y cladóyt yn 
 Ystrat Ftìur. yn unwed a Grufud y uraót. 
 wedy kymryt abit y krefyd yindanaö. Y 
 vloydyn honno y colles Maelgón ab Bys 
 allwedeu y boll gyfoeth. Nyt amgen Llan 
 ymdyfri a Dinefór. Kanys meibon 1 y 
 uraót ae hennillaód arnaó yn 6ra6l. Y 
 vloydyn honno y deuth Góilim Marsgal a 
 
 'Gruffudd. MS. LI. 
 
 diruaör lu gantaó y ymlad a Chil Gerran. 
 ac y gorescynnaód. Y vloydyn rac 6yneb 
 y bu uaró Hubert archescob Keint. y g6r 
 a oed lygat yr pab a phen prelat holl 
 Loegyr. Y vloydyn lionno y peris Mael- 
 g6n uab Bys y dyd kyntaf or góedieu yr 
 haf y neb un 6ydel Abwell lad Kediuor 
 ab Griffri. g6r da adu6yn ae bedwar ar- 
 derchogyon veibon gyt ac ef a hanoedynt 
 o dylyedaóc voned. Kanys y uam oed 
 Susanna uerch Howel. o uerch Mada6c 
 uab Maredud. Y vloydyn rac 6yneb y 
 deuth Ieuan gardinal hyt yn Lloegyr. ac 
 y kynnullaod atta6 holl escyb ac abadeu 
 Lloegyr. ac aneiryf o eglóyswyr a chefryd- 
 wyr 6rth wneuthur sened. Ac yn y sened 
 honno y kadarnhaaod kyfreith yr eglóys 
 dr6y yr holl deyrnas. Y vloydyn honno 
 y gónaeth Maelgón ab Bys gastell Aber 
 Einaón. Ac yna y rodes Duw amylder o 
 byscaöt yn Aber Ystóyth yn gymeint ac 
 na bu y kyfryo kyn no hynny. Y vloydyn 
 rac 6yneb y góaharclóyt y gristonogaeth y 
 gan y pab yn holl teyrnas Loegyr o achaós 
 górthóynebu o Ieuan vrenhin etholecligaeth 
 archescob Keint. Y ulóydyn honno y 
 górthladaód Ieuan vrenhin Wilim Breóys 
 a Góilim ieuanc y uab ae góraged ae hóyron 
 o gyghoruynt a chas hyt yn Iwerdon dr6y 
 am arch a chollet ar yr eidunt. Y vloydyn 
 honno y delis y brenhin Wen6yn6yn yn 
 Amóythic. Ac y goresgynnaód Llywel 
 uab Iorwoerth y holl gyfoeth ae gestyll ae 
 lyssoed. A phan 6ybu Yaelgón ab Bys 
 hynny rac ofyn Llywelyn ab Iorwoerth y 
 byryaód gastell Ystrat Meuruc yr Ua6r a 
 llosgi Dineirth ac Aber Ystóyth. Ac nyt 
 edewis eissoes Lywelyn y arnaeth namyn 
 dyuot a wnaeth byt yn Aber Ystóyth ae 
 hadeilat. a chymryt cantref Penwediciciaö 
 e hum a rodi y dryll arall o Geredigyon 
 uch Aeron y veibon Grufud ab Bys y 
 nyeint. Y vloydyn honno y goresgynn a6d 
 Bys Yychan uab yr arglóyd Bys gastell 
 Llan Gada6c. heb goifau yr amot a wnath- 
 oed ae nyeint pan rodyssant idaó gastell 
 Dinefór. Y vloydyn rac 6yneb yd ymlad- 
 a6d Bys ac Owein meibon Grufud a chastell 
 Llan Gada6c ac y llosgassant gan lad rei 
 or kastellwyr- a charcharu ereill. Y vloydyn 
 honno yd aeth Ieuan urenhin a diruaór lu 
 gantaó liyt yn Iwerdon. ac y due y ar 
 ueibon Hu Dylasai y tir ae kestyll. A 
 g6edy kymiyt górogaeth y gan baób o 
 Iwerdon. a dala góreic Wiliam Brewys a 
 Góilim ieuanc y uab ae wreic ae uab ae 
 uerch yd ymchoelaód y Loegyr yn enryd- 
 edus. Ac yna y lladaód ef Wilim ieuanc 
 ae uam o anrugaraóc aglieu yg kastell 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 637 
 
 "Windylsor. Y vloydyn lionno yd adeilaöcl 
 iarll Kaer Lleon gastell Deganóy yr h6nn 
 a doryssei Lywelyn uab Iorwoerth kyn 
 no hynny rac ofyn y brenliin. Ac yna 
 liefyt yd adeilaöd y iarll Ii6nn6 gastell 
 Terfynsaon. ac y diffeithaöd Llywelyn ab 
 Iorwoerth gyfoetli y iarll Ii6nn6. Ac yna 
 g6edy hedychu o Rys Gryc ar brenin. 
 dr6y nerth y brenliin y goresgynnaód gas- 
 tell Llan ymdyfri. Kanys y kastellwyr 
 wedy anobeithaó o bop fford a rodassant y 
 kastell. ac un amws ar by m thee ynda6 
 Du6 g6yl Veir y Medi dr6y arnot cael or 
 kastellwyr y cyrff a phob peth or eidynt 
 yn iach. Ÿ vloydyn honno amgylch g6yl 
 Andras y goresgynnaód G6en6yn6yn y 
 gyuoetk drachefyn dr6y nerth Ieuan 
 vrenhiu. o lewenyd hynny yd hedychaód 
 Maelgón ab Rys ar brenhin a heb goffau 
 y 116 ar aruoll a uuassei y rygtaö a Bys ac 
 Owein meibion Grufud ab Rys y Dyeint. 
 kynnullao diruaór lu o Ffreinc a Chyniry 
 y rygta6 a Phenwedic ac y doeth hyt jg 
 Kil Kennin. ac yno pebyllyaó a oruc. Ac 
 yna y kynnullaod Rys ac Owein meibon 
 Grnf'ud trychanór o etholedigyon denluoed 
 a hyt nos kyrchn llu Maelg6n a orugant a 
 Had llawer a dala ereill a gyrru y dryll 
 arall ar fib, Ac yn y vr6ydyr honno y 
 delit Kyn an ab Howel nei Maelgón. a 
 Grufud ab Kynan pen cygor6r Maelgón. 
 ac y lias Einaón ab Cradaóc ac aneiryf o 
 rei ereill. Ac yna y diegis Maelgón ar y 
 draet yn ffo yn waratóydus. Y vl6ydyn 
 honno y kadarnhaaod synyscal Kaer Loy w 
 gastell Bnellt. wedy Had or Kymry lawer 
 oe wyr kyn no hynny. Y vloydyn honno' 
 y bu nar6 Mahallt y Brewys mam meibon 
 Grufud nab Rys yn Llan Badarn na6r. 
 wedy kymryt kymnn a chyffes a phenyt 
 ac abit y crefyd ac y cladóyt y gyt ae gór 
 priaót yn Ystrat Fflur. 
 
 Dec mlyned a dencant a mil oed oet 
 Crist pan" dnc Llywelyn ab Iorwoerth 
 grenlonyon gyrcheu am ben y Saeson. ac 
 am hynny y llidyaód Ienan vrenhin. ac 
 aruaethu a wnaeth digyuoethi Llywelyn o 
 göbyl. A chynnnlla6 diruaór In a oruc tn 
 .a G6yned ar nedyr y distryö oil. A chyt 
 ae in ef y dyfynnaód atta6 hyt yg Kaer 
 Lleon hynn o dywyssogyon Kymry. 
 G6en6yn6yn o Powys. a Howel ab Grufud 
 ab Kynan. a Mada6c ab Grufud Maelaór. 
 a Maredud ab Rotbert o Gedewein. a 
 Maelgón a Rys Gryc meibon yr arglóyd 
 Rys. Ac yna y Mudaöd Llywelyn ae 
 giwdaót y perued y wlat ae da hyt yn 
 mynyd Eryri. a chiwtaót Von a© da yn un 
 ffunyt. Ac yna y deuth y brenhin "ae lu 
 
 hyt yg kastell Degan6y. Ac yno y fan 
 kymeint eisseu b6yt ar y llu ac y góerthit 
 yr 6y yr kema6c a dimei. a góled uoethus 
 oed gantunt gael kic y meirch. Ac am 
 hynny yd ymchoela6d y brenhin y Loegyr 
 amgylch y Sulgöyn ae neges yn amher- 
 iFeith. wedy colli yn waratóydus laóer oe 
 6yr ac oe da. A g6edy hynny amgylch 
 calan A6st yd ymchoelaód y brenhin y 
 Gymry yn greulonach y vedol ac yn v6y y 
 lu. Ac adeilat llaóer o gestyll yg Göyned 
 a wnaeth. A thróy auon Gon6y yd aeth 
 tu a mynyd Eryri. Ac annoc rei oe lu y 
 losgi Bangor. Ac yno y delit Rotbert 
 escob Bangor yn y egl6ys. ac y góerthóyt 
 wedy hynny yr deu cant hebaóc. Ac yna 
 heb allel o Lywelyn diodef creulonder y 
 brenhin dróy gyghor y wyrda yd anuones 
 y wreic at y brenhin yr honn oed verch yr 
 brenhin y wneuthur hedóch y rygta6 ar 
 brenhin pa ffuryf bynnac y gallei. A 
 góedy caffel o Lywelyn diogelróyd y vynet 
 att y brenhin ac y dyuot ef a aeth attaó 
 ac a hedychaód ac ef. dróy rodi góystlon 
 yr brenhin o vonhedigyon y wlat. ac ugein 
 mil o warthec a deugein emys. a chanhat- 
 tau hefyt yr brenhin y berued wlat yn 
 dragywydaól. Ac yna yd hedychaód ar 
 brenhin holl dywyssogyon Kymry. eithyr 
 Rys ac Gwein meibon Grufud ab Rys. ac 
 yd ymchoelaód y brenhin y Loegyr dr6y 
 diruaór lawenyd yn uudugaól. Ac yna y 
 gorchymynnaód ef yr ty wyssogyon hynny 
 gymryt y gyt ac 6ynt holl lu jNIorgannóc a 
 Dyuet. a Rys Gryc. a Maelgón ab Rys ae 
 lluoecl. a mynet am benn meibon Rys ab 
 Grufud ab Rys y gymell arnunt y dyuot y 
 laó. 1 neu gilyaó ar dehol or holl cleyrnas. 
 Ac yna y kymhellaod Synyscal Kaer Dyf. 
 g6r a oed dywyssaóc ar y llu. a Rys a Mael- 
 g6n meibon yr arglóyd Rys y lluoed ae 
 kedernit a chyrchu Penwedic a wnaethant. 
 A göedy na allei Rys ac Owein meibon 
 Grufud ymerbynyeit ar ueint allu h6nnó. 
 ac nat oed le ryd udunt yg Kymry y 
 gyrchu ida6 anuon kenadeu a orugant att 
 Ffaócón y wneuthur y hedöch. A he- 
 dychu ac ef a wnaethant a chanhattau a 
 wnaethant yr brenhin y kyuoeth r6g Dyfi 
 ac Aeron. ac adeilat a oruc Ffaöcón gastell 
 yr brenhin yn Aber Ystóyth. Ac yna yd 
 aeth Rys ac Owein meibon Grufud ar 
 góndit Ffa6c6nn y lys y brenhin. ae kymryt 
 a oruc y brenhin yn gyfeillon ida6. A 
 thra yttoedynt 6j yn mynet y lys y bren- 
 hin. ediuarhau a oruc Maelgón uab Rys a 
 Rys Gryc y vra6t y hamodeu ar brenhin. 
 a chyrchu a wnaethant am benn y castell 
 1 Y brenhin. MS. LI. 
 
638 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 newyd yn Aber Ystóyth ae dorri. A 
 phan doeth Rys ac Owein veibon Grufud 
 ab Rys o lys y brenliin wedy liedychu ac 
 ef kvrchu a wnaethant Is Aeron cyuoeth 
 Maelgón nab Rys a Had a llosgi ac an- 
 reithaö y kyuoeth a wnaethant. Ac yno 
 y lias g6as ienanc da dewr oed h6nn6. Y 
 vl6ydyn rac 6yneb wedy na allei Lywelyn 
 ab Iorwoerth dywyssaóc Góyned diodef y 
 genifer sarhaet a wnaei wyr y brenhin 
 ida6 a edewyssit y castell 1 newyd. ymaru- 
 oll a oruc a thywyssogyon Kymry nyt 
 am gen G6en6yn6yn a Maelgón ab Rys.ra 
 Madaöc ab Grufud Maelaór. a Maredud ab 
 Rotbert. a chynodi a ornc yn erbyn y 
 brenhin. a goresgyn yr holl gestyll a 
 wnathoed yg Góyned eithyr Degan6y a 
 Rudlan Marthanal ym Powys a wnathoed 
 Robert Yepónt liónnó a oresgynnassant. 
 A phan oedynt yn goresgyn h6im6 y 
 doeth y brenhin a cliruaór In y gyt ac ef y 
 g6rthlad ac ef e hnn a than ae llosges. Y 
 vloydyn honno y croges Robert Yepónt 
 yn Amfiythic Rys ab Maelgón a oed yg 
 góystyl y gan y brenhin. heby uot yn seith 
 ml6yd etto. Ac yn y vloydyn honno y 
 bn uar6 Robert escob Bangor. Y vloydyn 
 rac 6yneb y bn vroydyr. yn yr Yspaen y 
 r6g y Cristonogyon ar Sarassinyeit. 2 yu y 
 vroydyr honno y dywedir dygóydaó deg 
 mil o wyr a their mil o wraged. Y 
 vloydyn honno y croget yn Lloeger 
 try wyr arderchaóc o genedyl a phrif ty- 
 wyssogyon Kymry. Nyt amgen Howel 
 ab Katwallaon. a Madaóc uab Maelgón. a 
 Menrnc Barach. Y vloydyn honno y 
 rydhaaód Innossens bap y tri thywyssaóc. 
 Nyt amgen Llywelyn ab Iorwoerth. a 
 G6en6yn6yn a Maelg6n ab Rys or 116 ar 
 ffydlonder a rodassynt y vrenhin Lloegyr. 
 A gorchymyn ndunt a wnaeth yn uadeneint 
 oe pcchodeu dodi gonalns garedicróyd y 
 ryuelu yn erbyn enwired y brenhin. A 
 góahard y Gristnogaeth a baryssei yr ys 
 pump mlyned kyn no hynny yn Lloegyr a 
 Ohymiy. y ryclhaaód y pab y tri thywys- 
 sa6c gyunen oe kyuoeth eu a phaóbarauei 
 un ac 6ynt. Ac óynteu yn gyfun a gy- 
 uodassant yn erbyn y brenhin. Ac a 
 oresgynnassant yn 6ra6l y arnaó y berued 
 wlat, a dugassei ynteu kyn no hynny y ar 
 Lywelyn ab Iorwoerth. Y vloydyn rac 
 6yneb wedy góeled o Rys ieuanc y uot yn 
 dirrann o gyfoeth anuon kenadeu a oruc 
 att y brenhin y eruynneit idaó dr6y y 
 nerth ef peri idaó rami o dref y dat. Ac 
 yna yd anuones y brenhin att Synyscal 
 
 1 Cestyll. MS. LI. 
 
 2 Ac or Sarasiiiieid. MS. LL 
 
 Henfford. ac att Ffa6c6n Synyscal Kaer 
 Dyf. a gorchymyn beri y Rys Gryc 
 rodi castell Llan Ymdyfri ar wlat. neu 
 ynteu a gilyei o deruyneu y wlat ar dehol. 
 A góedy dyfynnu Rys Gryc y atteb 6rth 
 orchymynneu y brenhin. A dywedut a 
 oruc yn atteb na rannei ef un er6 a Rys 
 ieuanc. Ac yna llidyaó a oruc Rys 
 Ieuanc. a chynuìlaó dirua6r lu o Yrech- 
 einaóc. a dyuot y dreis a oruc y Ystrat 
 Tywi. a phebyllyaó yn y lie a elwir 
 Trallóc Elgan. wedy yr wythuet dyd o 
 wyl Seint liar. A thrannoeth duo 
 Góener y doeth attaó Owein y vraot. a 
 Phaócón synyscal kaerdyf ae lluoed. A 
 thrannoeth kyrchu a orugant gyuoeth Rys 
 Gryc a chyweiryaó y bydinoed. a dodi Rys 
 ieuanc ae vydin yn y blaen. a Fíaöcón a^ 
 vydin yn y canaól. ac Owein ab Grufud ae 
 vydin yn ol. Ac ny bu bell yn y gyfaruu 
 Rys Gryc ac 6ynt. Ac yn y vroydyr ar 
 vydin gyntaf y goruuóyt ar Rys Giyc ae 
 wyr. ac y kilyaocl ar ffo wedy Had llawer 
 oe wyr o dala ere ill. Ac yna yd aeth 
 Rys ieuanc ar uedyr ymlad a chastell 
 Dinefór. Ac eissoes Rys G yc ae racu- 
 laena6d ac a gadarnhaaód y gastell o wyr 
 ac arfeu. A g6edy llosgi Llan Deilaó 
 kilyao ymeith a oruc Rys Gryc. Ac 
 eissoes Rys ieuanc a górchaód y castell. a 
 thrannoeth dodi peiranneu a dechymygy- 
 on y ymlad ar castell. A góneuthur ys- 
 tolyon 6rth y muroed y wyr y drigaó dros 
 y muroed. ac nelly y goresgynnaód ef y 
 castell oil eithyr un t6r. ac yn h6nn6 yd 
 ymgymerth y kastellwyr 6rth ymlad ac 
 amdiffyn ac ergydyeu ac a pheiryanneu 
 ereill. ac o dy allan yd oed saethydyon. ac 
 arblastwyr. a móynwyr. a marchogyon yn 
 ymlad ac 6ynt. Ac uelly y kymhelloyt 
 arnunt kynn y prynliaón talu y castell a 
 rodi tri góystyl a wnaethant dcóy amot 
 cael y dillat ae harueu ae haelodeu yn 
 iach. Ac uelly y gónaethpöyt. A g6edy 
 cael y castell y kilyaod Rys Gryc ae wreic ae 
 veibon ae deulu att Vaelgon y uraót. wedy 
 cailarnhau castell Llan Ymdyíri o wyr ac 
 arueu ac aghenreiteu ereill. Ac eilweitli 
 yd aeth Rys ieuanc y Yrecheiiiaóc. Ac 
 yna kynuliao diruaór lu a oruc o Gymry 
 a Ffreinc. a^chyrchu Llan Ymdyfri. A 
 chyun pebyllu o nadunt ef a rodes y cas- 
 tell wyr y castell idaó dr6y amot cael y 
 lieneideu ae haelodeu yn iach. Y vloydyn 
 honno y kymerth Ieuan vrenhin benyt am 
 y kameu a wnathoeu yn erb3 T n yr egìóys. 
 a galö drachei'yn arcliescob Keint. aresgyb 
 ar ysgollieii.on a ymroilas .ant y alltudetl o 
 achaós gCa:>ard yr e^lójs.seu. Ac o acliaós 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 639 
 
 y górthróm godyant a wnathoed yr eglóys 
 yd ymróymaód ef ae etiuedyon ae holl 
 urenbinyaeth Lloegyr ac Iwerdon y D116 
 a Phedyr a Pbaól. ar pab ar pabeu ereill 
 yn y ol yn dragywyda6l. Ac ar bynny 
 g6neuthur görogaeth gan tygbeu tain y 
 ba6p or eglóysswyr y collet, a tbalu mil o 
 vorkeu bob blóydyn y eglóys Rufein. Y 
 vloydyn honno góedy yinadaó o Rys Gryc 
 ar Kymry a mynnu hedychu ac 6ynt eil- 
 weith herwyd y dyweit. Yna y delit ef 
 yg Kaer Vyrdin ac y dodet yg karchar y 
 brenhin. Y vl6ydyn honno y darestygaöd 
 Llywelyn uab Iorvvoerth gastell Deganóy 
 a chastell Rudlan. Y vloydyn rac 6yneb 
 y mordöyaód Ieaan urenhin ac amylder o 
 ryuelwyr aruaöc y gyt ac ef ym Pheitaó. 
 Ac ymaruoll ac ef a oruc iarll Fflandrys a 
 Bar a Henaónt. Ac anuon attunt a 
 wnaeth ieirll Garur y ^yt ae vra6t ac an- 
 eiryf a varehogyon. a góahaód attaö Otho 
 amheraódyr Rufein y nei. a chyuodi a oruc 
 y ryfelu yn erbyn Pbylip brenhin Ffreinc. 
 Ac yna y magöyt diruaór ryuel y rygtunt. 
 Otho amheraödyr Rufein ar iarll o parthret 
 Fflandrys yn refelu. ar Ffreinc a Ieuan 
 urenhin. o parthret Peitaó yn aflonydu. 
 Ac uelly o bop tu yd oedynt yn kym- 
 hurthaó y Ffreinc. Ac yna yd anuonss 
 Phylip arderchaóc urenhin Ffreinc Lowys 
 y uab y Peitaó a llu y gyt ac ef y ymer- 
 bynyeit a brenhin Lloegyr. Ac ynteu e 
 hun ar Ffreinc y gyt ac ef a dynaód tu a 
 Fflandrys yn erbyn yr amheraódyr. A 
 phan welas yr amheraódyr ar iarll hynny 
 bl 6g mi gantunt llauassu o vrenhin Ffreinc 
 dynessau attunt. ae gyrchu yn die a orug- 
 ant. A góedy yr ymlad ef a syrthyaód y 
 uudugolyaeth y urenhin Ffreinc. ac a 
 yrróyt yr ainheraódyr ar ieirll ar ffo o 
 Fflandrys a Bar a Henaónt. A phan 
 giglen vrenhin Lloegyr y damwein hónnó 
 oíÿnhau a wnaeth gynhal ryfel a vei x6y. 
 a góneuthur kygreir seith mlyned a oruc a 
 brenhin Ffreinc. ac ymchoelut y Loegyr. 
 a thalu llawer oe colledeu yr eglóysswyr. 
 Ac yna y bu gyffredin ellygdaót yr 
 eglóysseu ar hyt Lloegyr a Chymry. Y 
 vloydyn honno y bu uar6 Getfrei escob 
 jNIynyó. Y vloydyn rac 6yneb y bu teruysc 
 y r6g Ieuan urenhin a Saesson y Gogled. 
 a llawer o ieirll ereill a baróneit Lloegyr. 
 o achaös na chatwei Ieuan urenhin ac 6ynb 
 yr henn Gyffreith. a deuodeu da a gaössynt 
 gan Etwart a Henri y brenbined kyntaf. a 
 atygassei ynteu yr teyrnas pan rydhaaód 
 rodi udunt y kyfreitheu hynny. Ar 
 teruysc h6nn6 a gerdaód yn gymeint ac yd 
 ymaruolles holl wyrda Lloegyr a holl dy- 
 2 w 
 
 wyssogyon Kymry yn erbyn y brenhin. 
 hyt na mynnei neb o nadunt heb y gilyd 
 y gan y brenhin na hedóch na chyfundeb 
 na chygreir yn y dalei ef yr eglèysseu y 
 kyfreitheu ae teilygdodeu. a dugassei ef 
 ae rieni kyn no hynny y gantunt ac yn y 
 dalei hefyt y wyrda Lloegyr a Chymry y 
 tired ar kestyll a gymnierassei 6rth y 
 ewyllys y gantunt heb na g6ir na chyf- 
 reith. A g6edy eu dysgu o archescob 
 Keint ac escyb Lloegyr a 1 ieirll ae barón- 
 eit a gofyn idaó a rodei yr hen gyfreitheu 
 da yr teyrnas y gomed a oruc a heróyd 
 rydywespöyt rac y hofyn 6ynt. kymry t 
 croes a oruc ac ual kynt y kyuodes y 
 Gogledwyr yn y erbyn er neill tu. ar 
 Kymry or tu arall. Ac yn y vrwydyr 
 gyntaf y due y Gogledwyr y arnaó dinas 
 Llundein. Ac yna y kyrchaod Llywelyn 
 ab Iorwoerth ar Kymry y Amöythic. A 
 heb 6rth6ynebed y rodet ida6 y dref ar 
 castell. Ac yna yd anuones Gilis o 
 Brewys mab Góilim o Brewys Robert y 
 uraót y Yrecheinaóc. Ae gymryt yn en- 
 rydedus a wnaeth gwyrda Brecheinaóc 
 idaó. 2 A chynn penn y tri dieu y gores- 
 kynnaod castell Pen Celli. ac Aber Gefenhi 
 ar castell Góynn ac ynys Gynwreid. Ar 
 Gilis vry oed escob yn Henfford. ac a 
 uuassei un or aruollwyr kyntaf yn erbyn 
 y brenhin. A g6edy hynny yd aeth ynteu 
 Gilis e hun y Yrecheinaóc. Ac y gores- 
 gynnaód Aber Hodni a Maes Hyfeid ar 
 Gelli. a Blaen Llyfni. a chastell Buellt heb 
 un górthöynebed. Castell Paen. a chastell 
 Colwyn. a chantref Eluael 6rthunt a 
 edewis ef y Wallter uab Einaön Clut órth 
 y goresgynn. A thra yttoedit yn hynny 
 ym Brecheinaöc yd hedychaód Rys ieuanc 
 a Maelgón uab Rys y ewythyr ac y kyrch- 
 assant Dyuet y gyt. Ac y goresgynnas- 
 sant Gymry y Dyuet oil eithyr Kemeis a 
 honno a anreithassant. ar Ma en Clochaóc 
 a losgyssant. Ac odyna yd aeth Maelgón 
 ac Owein ab Grufud y Wyned att Lywelyn 
 ab Iorwoerth. ac y kynnullaod Rys ieuanc 
 lu diruaór y veint. ac y goreskynnaod 
 Ketweli a Charnywyllaón. ac y llosges y 
 castell. ac odyno y tynaód y Whyr. ac yn 
 gyntaf y goreskynnaod gastell Llychór. 
 Ac odyno yd ymladaód a chastell Hu. 
 Ac yd aruaethaód y castell wyr gad 6 yn y 
 erbyn. Ac ynteu Rys a gauas y castell y 
 dreis gan ellóg y castell wyr ar castell dróy 
 dan a haearn. Trannoeth y kyrchaod tu 
 a Sein Henyd. ac rac y ofyn ef y llosges y 
 castell wyr y dref. Ac 6ynteu heb dori ar 
 
 1 Ae MS. LI. 
 
 2 Om. MS. U 
 
640 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 y haruaeth a gyrchassant gastell Ystum- j 
 ll6ynarth. a phebyllya6 yn y gylch y nos ! 
 honno a oruc. a thrannoeth y cauas y | 
 castell. ac y llosges ef ar dref. Ac erbyn 
 pen y tri dieu y goresgynnaód holl gestyll 
 Gwhyr. Ac uelly yd yinhoelaód drachefyn 
 yn hyfryt uuduga6l. Ac yna y gellyg6yt 
 Rys Gryc o garohar y brenhin gwedy rodi 
 y uab a deu wystyll ereill drostaó. Y 
 vloydyn hoDno y g6naethp6yt Iorwoerth 
 abat Tal y Lh'cheu yn escob ym Mynyó. 
 a Chad6ga6n Llan Dyffei abat y Ty G6vnn 
 yn escob ym Mangor. Yna yd hedychaód 
 Gilis escob Heniford ar brenhin rac ofyn y 
 pab. ac ar y fford ym mynet att y brenhin 
 y clefychaód. Ac yg Kaer Loy6 y bu 
 uar6 amgylch góyl Martin. Ae dref tad 
 ef a gauas Reinoîd y Brewys y ura6t. A 
 hönnó a gymerth yn wreic ida6 merch 
 Llywelyn ab Iorwoerth tywyssaóc Góyned. 
 Y vloydyn honno y kynhalyaod y trydyd 
 Innossens bap gyffredin gyghor or holl 
 gristonogaeth hyt yn eglóys Rufein. Ac 
 yno yd atnewydóyt kyfreitheu yr eglóys. 
 ac yd ymgyghoret am rydhau Kaerussalem 
 a daroed yr Sarassinyeit y gywarsagu yr 
 ysllawer o amseroed kyn no hynny. Y 
 vloydyn honno y kynnullaod Llywelyn 
 ab Iorwoerth a chyffredin tywyssogyon 
 Kymry dirua6r lu hyt yg Kaer Vyrdin. 
 A chynn penn y pumhet dyd y cauas y 
 castell ac y byryaöd yr lla6r. Ac odyna y 
 torryssant gastell Llan Ystyffan. a Thala- 
 charn a Seint Cler. Ac odyna nos wyl 
 Thomas Ebostol yd aethant y Geredigyaón 
 ac ymlad ar castell a orugant. Ac yna y 
 g6rhaa6d gwyr Kemeis y Lywelyn ab 
 Iorwoerth. ac y rodet ida6 gastell Tref- 
 daeth. A h6nnó o gyffredin gyghor a 
 yssigóyt. A phan welas castellwyr Aber 
 Teiui na ellynt gynhal y castell y rodi a 
 wnaethant y Lywelyn ab Iorwoerth duw 
 g6yl Ystyffan. A thrannoeth duw göyl 
 Ieuan ebostol y rodet castell Kil Gerran 
 ida6. Ac odyna yd ymhoelaód Llywelyn 
 ab Iorwoerth. a holl tywyssogyon Kymry 
 a oed y gyt ac ef yn hyfryt lawen y g6lat- 
 oed drachefyn dr6y uudugolyaeth. A llyraa 
 enweu y tywyssogyon a uuant yn yr hynt 
 honno o Wyned. Llywelyn ab Iorwoerth 
 Tywyssa6c G6yned. a Howel ab Grufud 
 ab Kynan. a Llywelyn ab Maredud ab 
 Kynan. Ac o Powys G6en6yn6yn ab 
 Owein Kyueila6c. a Maredud ab Rotbert 
 o Gedewein. a theulu Mada6c ab Grufud 
 Mada6c. A deu uab Maelgón ab Kat- 
 wallaön. Deheubarth Maelgön ab Rys 
 a Rys Gryc y ura6t. a Rys ieuanc ac 
 Owein ueibon Grufud ab Rys. A llyma 
 
 enweu y cestyll a oresgynnóyt ar yr hynt 
 honno. Nyt amgen castell Sein Henyd. 
 castell Ketweli Kaer Vyrdin. Llan Ys- 
 tyffan. Seint Cler. Talacharn. Trefdraeth. 
 Aber Teiui. Kil Gerran. Ac ar yr hynt 
 honno y bu araf hedóch. a thegócli hinon 
 y gayaf. hyt nawelet eiryoetkyn no hynny 
 y cyfryó hinda honno. Ac yna y bu cyf- 
 ran o tir y róg Maelgón ab Rys a Rys 
 Gryc y ura6t. a Rys ac Owein meibon 
 Grufud ab Rys. yn Aber Dyfi ger bronn 
 Llywelyn ab Iorwoerth g'6edy dyfynnu y 
 gyt holl tywyssogyon Kymry. a holl doeth- 
 on Góyned. Ac y Uaelgón uab Rys y 
 doeth tri chantref o Dyuet. Nyt amgen 
 y cantref Gwarthaf. a chantref Kemeis. a 
 chantref Emlyn. a Phelunyaóc. a chastell 
 Kil Gerran. ac o ystrat Tywi castell Llan 
 Ymdyfri. a deu gymöt. Nyt amgen Hir- 
 fryn a Mallaen a Maenaór Yydfei. Ac 
 o Geredigyaón deu gymót. Góynyonyd a 
 Mabwynyon. Ac y Rys ieuanc ac y 
 Owein y uraót meibon Grufud ab Rys y 
 cleuth castell Aber Teiui. a chastell Nant 
 yr Aryant. a thri chantref o Geredigyaón. 
 Ac y Rys Gryc y doeth y cantref maór oil 
 eithyr Mallaen. ar cantref Bychan eithyr 
 Hiruryn a Myduei. Ac ida6 y deuth 
 Ketweli a Charnywyllaón hefyt. Yn y 
 ulóydyn honno yd hedychaócl Gwen6yn6yn 
 arglóyd Powys a Ieuan urenhin Lloegyr. 
 wedy tremygu y 116 ar aruoll a rodassei y 
 dywyssogyon Lloegyr a Chymry. A 
 thorri yr órogaeth a roessoed y Lywelyn 
 uab Iorwoerth. a madeu y góystlon a 
 rodassei ar hynny. Góedy góybot o Ly- 
 welyn ab Iorwoerth hynny kymry t arna6 
 yn 6rthr6ni a wnaeth. ac anuon attaó escyb 
 ac abadeu. a g6yr ereill maóry haódurdaót 
 ar Llythyreu ar Syartrasseu gantunt. ac 
 echrestyr x yr aruoll ar ammot ar górog- 
 gaeth a wnaethoed yndunt. a llafuryaó o 
 bop medól a charyat a góeithret y aló dra- 
 chefyn. A góedy na dygrynoei ida6 hynny 
 o dim. dygynnulla6 llu a oruc. A galó 
 canmóyhaf tywyssogyon Kymry y gyt at- 
 aó. a chyrchu Powys y ryuelu ar Wen- 
 6yn6yn. ae yrru ar ffb hyt yn swyd Kaer 
 Lleon. a goresgynn y kyuoeth oil idaó e 
 hun. Y vloydyn honno y doeth Lowys y 
 mab hynaf y urenhin Ffreinc hyt yn 
 Lloegyr gyt a lluossogróyd maór amgylch 
 Sul y Drindaót. ac oíÿnhau a oruc Ieuan 
 urenhin y dyuotyat ef. a chadó a oruc yr 
 aberoed ar porthuaeu a diruaóc gedernit o 
 wyr aruaöc gyt ac ef. A phan welas ef 
 llyges Lowys yn dynessau yr tir. kymryt 
 
 iChijuter. MS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 641 
 
 yffoa oruc tu a Chaer Wynt a dyffryn 
 Hafren. Ac yna y tynnaód Lowys tu a 
 Llundein. Ac yna yd aruollet yn enryd- 
 edus. a chyrnryt a oruc górogaeth y ieirll 
 ar baróneit ae góaliodassei. a declireu talu 
 y kyfreitheu y baóp o nadunt. A g6edy 
 ychydic o dydyeu wedy hynny yd aeth tu 
 a Chaer Wynt. A phan 6ybu Ieuan uren- 
 hin hynny llosgi y dref a oruc. a góedy 
 cadarnhau y castell kilyao ymeith a wnaeth. 
 Ac ymlad a oruc Lowys ar castell. a chynn 
 penn ychydic o dydyeu y castell a gauas. 
 A chyrchu a oruc Ieuan urenhin ardal 
 Kymry. a dyfot a oruc y Henfford a llaóer 
 o wyr aruaöc gyt ac ef. A galw attaó a 
 oruc Reinalt y Brewys a thywyssogyon 
 Kymry y erchi udunt yniaruoll ac ef a 
 hedychu. A góedy na rymhaei idaó hynny 
 kyrchu a wnaeth y Gelli a Maes Hyfeid. 
 a llosgi y trefyd a thorri y cestyll. Ac 
 odyna llosgi Croes Hyswallt ae diffeithaó 
 ae distryó. Yn y vloydyn honno amgylch 
 góyl Seint Benet y bu uaró y trydyd 
 Innossens bap. Ae yn ol hónnó y bu bap 
 y trydyd Honorius. Ac yna ygkylch g6yl 
 Luc euegylór y bu uaró Ieuan vrenhin. 
 ac y cladóyt yg Kaer Wyragon yn ymyl 
 bed D6nstan Sant yn enrydedus. Ac jil 
 y lie wedy brenhinaól aróylant y drychaf- 
 6yt Henri y mab hynaf idaó mlyned 1 yn 
 urenhin ar lywodraeth y deyrnas. A thró 
 ganmaól rei o wyrda Lloegyr ae hescyb y 
 kyssegraod escob Bad ef yn urenhin dróy 
 aèdurdaót cardinal o Kufein a Legat yr 
 pab. Ac yna y coronet ac y kymerth y 
 groes. Y vloydyn honno y bu uar6 Howel 
 ab Grufud ab Kynan. ac y cladoyt yn 
 Aber Con6y. Y vloydyn rac 6yneb y bu 
 gyghor yn Ryt Ychen y gan gyt uarchog- 
 yon Henri urenhin. Ac yno y traethóyt 
 am hedóch a chygreir y rygtunt a Lowys 
 uab brenhin Ffreinc. a góyr y Gogled. 
 A g6edy na dygrynoynt dim o hynny. 
 mordóyaö a oruc Lowys y Ffreinc y geissa6 
 cyghor y gan Phylip y dat am y góeithret- 
 oed a wnelei rac llaó yn Lloegyr. Ygkyf- 
 r6g hynny y kyuodes góyr y brenhin yn 
 erbyn y gyt aruollóyr ef. a döyn llawer o 
 gyrcheu arnunt. Ac odyno dyuot a 
 wnaethant y Gaer Wynt. a chymell y 
 castellóyr y rodi y castell udunt. a gor- 
 esgynn y cestyll ereill a rodyssit y Lowys. 
 Ygkyi'reg hynny yd r ymchoela6d Lowys y 
 Loegyr ac ychydic o nifer y gyt ac ef. Ac 
 odyna o achaos y dyuotyat y bu ehofnach 
 y Gogledwyr ar Ffreinc. a chyrchu dinas 
 Lincol a wnaethant ae oresgyn ac ymlad 
 ar castell wyr. Ac eissoes y kastellwyr a 
 1 oedran, MS. U. 
 
 ymdifìýnnassant y casfcell yn gy wir 6ra6l 
 ac anuon kenadeu a orugant at Wilim 
 Yarscal iarll Penuro y g6r a oed yna hyn • 
 aif a phenkygoror y deyrnas a góyrda ereill 
 o Loegyr. ac erchi anuon porth udunt. 
 Ar rei hynny o gyt gyghor a gynnullassant 
 holl gedernit Lloegyr y gyt ac óynt y 
 uynet y nerthoccau y castellwyr. kanys 
 gwell oed gantunt teruynu eu bywyt yn 
 ganmoledic dros rydit eu teyrnas no chyt 
 odef ac aghyfreitheu y Ffreinc. Ac yna 
 tynnu a wnaethant yn aruaóc uarchaóclu 
 tu a Lincol. A cher bronn y pyrth cy weir- 
 ya6 eu bydinoed ae gossot y ymlad ar Gaer. 
 Ac yna y Gogledwyr ar Ffreinc a ymwisg- 
 assant y órthóynebu udunt. Ac ysgynnu 
 y muroed ac amdiffyn yn 6ra6l a wnaeth- 
 ant. A góedy ymlad yn hir o bop tu. ef 
 a diasgella6d bydin y 6rth y llu yr honn 
 ydoed iarll Kaer Loyw a Fa6c6n Brewys 
 yn y harwein. a thróy drós dieithyr ar y 
 castell y deuthant y myón. a chyrchu y 
 dinas a wnaethant a góneuthur diruaör aer- 
 ua or Ffreinc ar Gogledwyr. Ac 6ynteu 
 wedy eu haruthraó a gymerassant eu ffo. 
 ac megys ynuydyon pob un o nadunt a 
 ymgudyei yn y lie kyntaf y kaffei. Ac 
 yna y kyrchaod g6yr Henri urenhin y 
 pyrth ac o torrassant ac y deuthant y 
 my6n. Ac ymlit y ffoodron ae Had ae 
 dala ae carcharu. ac yn y vroydyr honno 
 y delit iarll Caer Wynt a iarll Henfford a 
 Robert ab Góallter. ac y lias iarll Perm y 
 bonhedickaf or Ffreinc. a Symónt Dypeffi. 
 a Hu Dyroc. a Gilbert iarll Clar. a Robert 
 Derupel. a Peinald Dy Cressi g6nstabyl 
 Kaer Lleon. a Geralt iarll a llawer o rei 
 ereill. Ac aneiryf o nadunt a vodes yn 
 yr auon. ac uelly yd ymchoelaód göyr y 
 brenhin yn llaóen dróy uoli Duó y g6ra 
 wnaeth rydit yr bobyl. Ac yna yn ofyn- 
 a6c y peidyaód Lowys ac ymlad ar castell. 
 ac y bryssyaód y Lundein. Ac anuon 
 kenadeu a wnaeth y Ffreinc yn ol nerth. 
 Ac yna y kedwis g6yr y brenhin y porth- 
 ueyd a diruaór lu gantunt. Ac yna y 
 doeth y Ffreinc y hóylaó y moroed a diu- 
 essur lyges gantunt. a chyr bronn Aber 
 auon Temys y bu ymlad llogeu y r6g y 
 Saesson ar Ffreinc. a g6edy Had llawer or 
 Ffreinc y syrthaöd y uudugolyaeth yr 
 Saesson. Ac odyna yn hyfryt yd ymhoel- 
 assant drachefyn wedy góarchae Lowys yn 
 Llundein. Ygkyfrog hynny o damwein y 
 kymu l Reinald y Brewys ar brenhin. A 
 phan welas Rys ieuanc ac Owein meibon 
 Grufud ab Rys y hewythyr yn mynet yn 
 erbyn yr aruoll a wnathoed órth wyrda 
 1 Cyipaododd. MS. LI. 
 
642 
 
 BRUT Y TYWYS0G10N, 
 
 Lloegyr a Chymry. Kyuodi yn y erbyn 
 a wnaethant a goresgyn Buellt oil y arnaö 
 eithyr y kestyll. Ac yna y llidiaód hefyt 
 Llywelyn ab Iorwoerth yn erbyn Beinald 
 y Brewys. a thorri yr aruoll ac yd aruaeth- 
 a6d y lu hyt ym Brecheinaèc. Ac y 
 cych6ynna6d 6rth ymlad ac Aber Hodni 
 ac aruaethu y distryó oil. Ac yna yd 
 hedychaód gwyr y dref a Llywelyn dr6y 
 Bys ieuanc oed gymeredic gymodrodór y 
 rygtunt gan rodi pum g6ystyl y Lywelyn 
 o uonhedigyon y dref ar dalu can more 
 ida6 kan ny ellynt y 6rth6ynebu. Ac 
 odyna yd arwedaód y lu y Whyr dros y 
 Mynyd Du. yn y lie y periglaód llawer o 
 Sómereu. Ac yna y pebyllyaód yn Llan 
 Gi6c. A g6edy góelet o Beinald y Brewys 
 y diffeithóch yd oed Lywelyn yn y wneuth- 
 ur yn y gyuoeth ef a gynierth whech 
 marcha6c urda6l y gyt ac ef ac a doeth y 
 ymrodi y Lywelyn 6rth y gyghor. Ac 
 ynteu a rodes gastell Sein Henyd ida6 a 
 h6nn6 a orchymynna6d Llywelyn dan 
 gadóryaeth Bys Gryc. A g6edy trigya6 
 yno ychydic o dydyeu arwein y uydinoed 
 a oruc rygta6 a Dyfet yn erbyn y Fflan- 
 draswyr yn eruyneit hedóch y gantaó. Ac 
 nyt edewys y tywyssa6c y aruaeth namyn 
 tynu y Ha6lfford a wnaeth. A chyweiraó 
 y vydinoed ygkylch y dref ar uedyr ymlad 
 a hi. Ac yna yd aeth Bys ieuanc a lleg o 
 wyr y Deheu y gyt ac ef yd oed yn y 
 harwein dróy afon Gledyf. A dynessau 
 tu ar dref a wnaeth ar niuer h6nn(5 y gyt 
 ac ef y ymlad yn gyntaf ar dref. Ac yna 
 y doeth Iorwoerth escob Mynyó a llawer 
 o grefydwyr ac eglóysswyr y gyt ac ef yn 
 dyuot att y tywyssa6c. ac yn aruaethu 
 fí'uryf tagnefed ac ef. A llyma y ffuryf. 
 nyt amgen rodi o nadunt yr tywyssa6c 
 ugein o vorkeu erbyn g6yl Vihagel nessaf. 
 neu 6ynteu a órheynt idaó erbyn hynny. 
 ac y kynhelynt y danaó yn dragywydaól. 
 A g6edy hynny yd ymchoelaód paób y 
 wlat. Ac ygkyfrog hynny y traethóyt 
 am dagnefed y r6g Henri urenhin Lloeger 
 a Lowys uab brenin Ffreinc. Ac ual hynn 
 y bu y dagnefed y rygtunt. nyt amgen 
 talu o Henri urenhin y ieirll a baróneit y 
 deyrnas kyfreitheu ae gossodeu y buassei 
 yr afreol oe hachaós y rygtunt a Ieuan 
 urenhin. a gellóg pa6b or carcharoryon a 
 dalyssit o achaós y ryuel h6nn6. a thalu 
 diruaór s6mp o aryant y Lowys uab bren- 
 hin Ffreinc. dr6y dyghu o honaó ynteu 
 deyrnas Loegyr yn dragywydaól. Ac 
 yna góedy cael sémp o aryant ac ellóg 
 sentens ysgymundaót y mordóyaód yn 
 Ffreinc. Ac yna y bu cyffredin ellygdaót 
 
 o wahardedigaeth yr egl6ysseu dr6y holl 
 deyrnas Loegyr a Chymry ac Iwerdon. 
 Ygkyfrog hynny yd ymladaód Góilim 
 Marscal a Chaer Llion. ac y goreskynnaod 
 kany chytsynyassei y Cymry ar dagnefed 
 uchot gan debygu ebrygoíì y kymot. Ac 
 yna y distryóaód Bys Gryc gastell Sein 
 Henyd a holl gestyll Góhyr. Ac y deholes 
 y gióaót Saesson a oedynt yn y wlat honno 
 oil heb obeithaó ymchoelut byth drachefyn 
 gan gymryt kymeint ac a fynna6d o da. a 
 dodi Kymry y bressóylaó yn y tired. Y 
 vloydyn rac óyneb y rydhaaód y griston- 
 ogaeth y wyr y Deheu. ac y rodet Kaer 
 Yyrdin ac Aber Teiui dan gadóryaeth 
 Llywelyn ab Iorwoerth. Ac yna yd aeth 
 Bys ieuanc e hunan y lys y brenhin o 
 Deheubarth y wneuthur górogaeth ida6. 
 
 Y vloydyn honno yd aeth llawer o groes- 
 sogyon y Gaerussalem y r6g y rei yd aeth 
 iarll Caer LI eon. a iarll Marscal. a llawer 
 o wyrda ereill o Loegyr. Y vloydyn honno 
 y mordóyaód Hud y cristonogyon hyt yn 
 Dametta. Ac yn y blaen yn dywyssogyon 
 yd oed brenhin Caerussalem a Bhadriarch 
 Caerussalem. a meistyr y demyl. a meistyr 
 yr yspytty. a thywyssaóc Aóstria. ac ym- 
 lad ar dref a orugant ae goresgyn. a chastell 
 a oed yg kanaol yr auon wedy adeilat ar 
 logeu. h6nn6 a eskynnaod y pererinya6n 
 ar yscolyon ac ae torrassant wedy Had 
 llawer or Sarassinyeit a dala ereill. Y 
 vloydyn rac óyneb y priodes Bys Gryc 
 uerch iarll Clar. ac y priodes Ion y Brewys 
 uargaret uerch Llywelyn uab Iorwoerth. 
 
 Y vloydyn honno y rodes yr holl gyfoeth- 
 a6c Du6 dinas Damiet yn yr EilS'b a oed 
 ar auon Nilus y lu y cristonogyon a oed 
 wedy blinaó o hir ymlad ar dinas. kanys 
 dóywaól racweledigaeth a beris y ueint 
 uaróolyaeth yn y dinas hyt na allei y rei 
 by 6 gladu y rei meiró. Kanys y dyd y 
 cahat y dinas yd oed m6y no tbeirmil o 
 gyrff y meiró ar hyt yr heolyd megys k6n 
 heb y clad a. Ar dyd hönnó yr molyant a 
 gogonyant yr creaódyr y crewyt archescob 
 yn y dinas. 
 
 Ûgein mlyned a deu cant a mil oed oet 
 Crist pan dyrchafóyt corff Thomas Verthyr 
 y gan Ystyifan archescob Keint. a chardin- 
 al o Bufein. ac y dodet yn enrydedus y 
 myón yscrin o gywreinweith eur ac aryant 
 a mein góerthuaór yn eglóys y ,Drinda6t 
 yg Keint. Y vloydyn honno y gelwis 
 Llywelyn ab Iorwoerth attaó ganmóyaf 
 tywyssogyon Kymry oil. a chynullaó dir- 
 ua6r lu a oruc am benn Fflandrasswyr 
 Bos a Bhenuro. am dorri o nadunt yr 
 hedöch ar gygreir a wnathoed wyr Lloegyr 
 
BRUT Y TYWYS0G10N. 
 
 643 
 
 y r6g y Saeson ar Kymry. dr6y wneuthur 
 mynych gyrclieu ar y Cymry ac aflonydu 
 arnunt. Ar dyd kyntaf y cyrehaód gastell 
 Arberth yr li6nn a adeilassei y Fflandrass- 
 wyr wedy y distryó or Cymry kynn no 
 hynny. A chael y castell y dreis a wnaeth 
 ae v6r6 yr lla6r. wedy lladrei or castellwyr 
 a llosgi ereill a charcharu ereill. A thran- 
 noeth y distryóaód gastell Góis ac y llosges 
 y dref. Y trydyd dyd y doeth y Ha'l- 
 fford ac y llosges y dref oil hyt ym portb. 
 y castell. Ac uelly y cylchynaód ef Ros 
 a Den Gledyf pump diwarnaót dróy 
 wneuthur diruaór aerua ar bobyl y wlat. 
 A gwedy göneuthur kygreir ar Fnandras- 
 wyr hyt Galan Mei yd ymchoelaód dra- 
 chefyn yn ] la wen hyfryt. Y vloydyn rac 
 öyneb y magóyt teruysc y r6g Llywelyn 
 ab Iorwoerth a Grufud y uab o achaós 
 cantref Meironnyd a darestygassei Rufud 
 idaó. achaós y sarhaadeu a wnathoed 
 y cantref hónnó idaö ac y wyr. A llidyaóc 
 uu Llywelyn am hynny. a chynnullaó llu 
 a chyrchu y ]le yd oed Rufud dróy vygoth 
 y dial yr hynt honno arnaó ac ar y wyr. 
 Ac aros a wnaetb Grufud yn ehofyn dy- 
 uotyat y dat wedy kyweiryao y vydinoed 
 ae lu. Ac yua yd edrychaód doeth on o 
 bop tu meint y perigyl a oed yn dyuot. 
 Ac annoc a wnaethant y Rufud ymrodi ef 
 ae da yn ewyllys y dat. ac annoc hefyt a 
 wnaethant y Lywelyn kymryt y uab yn 
 hedóch ac yn . drugaraóc a madeu ida6 
 goby] oe lit o ewyllys y gallon, ac uelly y 
 gónaethpóyt. ac yna y due Lywelyn gantref 
 Meironnyd y ar Rufud. a chymót Ardudóy. 
 A dechreu adeilat castell ynda6 a wnaeth 
 ida6 e hun. Ygkyfrog hynny y llidyaód 
 Rys ieuanc 6rth yr arglóyd Lywelyn. ac 
 yd ymedewis ac ef ac yd aeth att Wilim 
 Marscal iarll Penuro. o achaós rodi o 
 Lywelyn Gaer Yyrdin y Yaelgón ab Rys. 
 ac na rodei ida6 ynteu Aber Teiui a oed 
 yn y rann pan rannóyt Deheubarth. Ac 
 yna y deuth Llywelyn ae lu hyt yn Aber 
 Ystóyth. Ac y goreskynnaod y castell ar 
 kyuoeth a oed órthaó. ac ae dodes dan y 
 arglóydiaeth e hun. Ac yna y kyrcha6d 
 Rys ieuanc lys y brenhin. a chóynaó a 
 oruc 6rth y brenhin am y sarhaet a wnath- 
 oed Lywelyn ida6. A duunaö a wnaeth 
 y brenhin attaó Lywelyn a ieirll a baróneit 
 y Mars hyt yn Amóythic. Ac yn y kyg- 
 hor h6nn6 y kymodrodet Rys ieuanc a 
 Llywelyn ab Iorwoerth. ac yd edewis 
 Llywelyn idaó Aber Teiui megys y rodassei 
 Gaer Yyrdin y Yaelgon ab Rys. Y 
 vloydyn honno yd aeth llu y cristonogyon 
 Danneit yn yr Eifft tu a Babilon 6rth 
 
 ymlad a hi. ac nys gada6d dial Duo. 
 Kanys Uifa6 a wnaeth auon JSTilus ar y 
 fford. ae góarchei r6g d6y auon yn y uodes 
 aneiryf o nadunt. Ac yna y doeth y 
 Sarasinieit uddunt a Had 11a wer o naddunt. 
 ac yna keithiwaw ereill. Ac yna y goruu 
 arnunt dalu Dannet yr Sarassinyeit dra- 
 chefyn dros y bowyt ac rydit y keith. a 
 góneuthur cygreir 6yth mlyned ac 6ynt. 
 Ac odyno y hebrygaód y Sarassinyeit wynt 
 hyt yn Acrys lie ny 6ydit dim y 6rth groes 
 Grist, namyn trugared Du6 e hun ae tal- 
 aód udunt. Y vloydyn honno y kyweiraod 
 Ion y Brewys gastell Sein Henyd dr6y 
 genat a chyghor Llywelyn ab Iorwoerth. 
 Y vloydyn rac 6yneb y bu uar6 Rys ieuanc. 
 ac y cladóyt yn Ystrat Fflurgöedy kymryt 
 penyt a chymyn a chyffes ac abit crefyd 
 ymdanaó. A góedy hynny y kauas Owein 
 ab Grufud y un braót ran oe gyfoeth. a 
 ran arall a rodes Llywelyn ab Iorwoerth 
 y Yaelg6n ab Rys. Y vloydyn honno y 
 mordóyaöd Góilim Yarscal iarll Penuro y 
 Iwerdon. Y vloydyn rac wyneb y doeth 
 Wilim Yarscal o Iwerdon. a lluossogróyd 
 o uarchogyon a phedyt gantaó a diruaór 
 lyges yr tir amgylch sul y Blodeu. A duó 
 Llun y cyrchaód Aber Teiui. ar dyd 
 h6nn6 y rodet y castell ida6. a du6 Merchyr 
 rac 6yneb y tynnaód y Gaer Yyrdin. ac y 
 cauas y castell hónnó hefyt. A phan gig- 
 leu Llywelyn uab Iorwoerth hynny y g6r 
 yd oed gaclóryaeth y kestyll gantaó o blegyt 
 y brenhin anuon Grufud y uab a oruc a 
 diruaór luossogr6yd o lu ganta6 y 6rth- 
 óynebu yr iarll. A phan gigleu Grufud 
 uot bryt yr iarll ar dyuot y Getweli. kyrchu 
 a wnaeth a dylyedogyon Kymry y gyt ac 
 ef. A choffau a wnaeth Rys Gryc rac 
 brat y gan y bórgeisseit. a cheissaó cyffroi 
 y Kymry y diogelóch y coedyd. ac nys 
 gadyssant namyn kyrchu y dref a wnaeth- 
 ant. a llosgi y dref ar eglóys hyt y prid. 
 A phan gigleu y iarll hynny kyrch dr6y 
 Tywi a wnaeth y bont Gaer Yyrdin. Ac 
 aros Grufud ab Llywelyn yn ehofyn a 
 wnaeth. A g6edy hir ymlad y rann voyaf 
 or dyd ymchoelut a wnaeth pob un or deu 
 lu y 6rth y gilyd y pebylleu wedy Had 
 11a wer o bop tu. a brathu ereill. Ac yna 
 rac newyn yd ymchoelaöd Grufud ab 
 Llywelyn y wlat drachefyn. Ac yna y 
 cyweiraód y iarll gastell Kaer Yyrdin. Ac 
 y dechreua6d adeilat castell Kil Gerran. 
 Ny bu bell g6edy dechreu y góeith yn y 
 doeth llythyreu attaó y gan y brenhin. ac 
 archescob Keint y erchi ida6 dyuot yn y 
 briaót berson y atteb ger y bronn 6ynt6y 
 ac y wneuthur iawn am a wnathoed ac j 
 
644 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 gyinryt iawn y gan y tywyssaöc am bop 
 cam or a wnathoed ida6. Ar iarll a ufud- 
 haaód yr gorchymynneu a mordóyaó a 
 wnaeth y my6n Hog hyt yn Lloeger gyt 
 ac ychydic o nifer. ac adaó y lu ygkilGerran 
 y gynnal y góeith dechreuedic ac y nerth- 
 ockau y lie y g6elyn berigyl. Ac ymdangos 
 a wnaethant y gyt yn Ll6tla6 y tywyssaoc 
 ar iarll gyr bronn cyghor y brenhin ar 
 archescob. A g6edy na ellit eu kymot 
 aruaethu a wnaeth y iarll dr6y nerth iarll 
 Fier6r. a Henri Pictot arglóyd Euas dyuot 
 dróy gyuoeth y tywyssaoc tu ae wlat. ac 
 nys gallaód. Kanys Llywelyn ab Iorwo- 
 erth a anuonassei Rufud y uab a diruaór 
 lu y gyt ac ef. a Rys Gryc ae wyr hyt jg 
 Karny wyllaón y ragot y iarll ae wyr. Ac 
 ynteu Lywelyn ae holl allu a deuth hyt 
 ym mab Udrut. Ac yno aros chöedleu a 
 wnaeth y 6rth y wyr. ac y 6rth dyuotedig- 
 aeth y iarll. Y vloydyn rac 6yneb yd 
 aeth Kofeint or Ty G6ynn y bres6yla6 y 
 Góyndir yn Iwerdon. Y vloydyn arall 
 rac llaó y bu uar6 Kecliuor abat Ystrat 
 Ffmr. Y vloydyn rac Ua6 y bu uar6 
 Lowys brenhin Ffreinc. Y vloydyn rac 
 6yneby delit Rys Gryc yn Llanarthneu y 
 gan Rys Yychan y uab. a thros gastell 
 Llan Ymdyfri y gellyg6yt. Y vloydyn 
 honno y bu uar6 Maredud uab yr arglóyd 
 Rys archdiagon Keredigyaon ym Pont 
 Ystyffan. ac y ducp6yt y gorff y Yyny6 
 ac y clacl6yt yn enrydedus y gan Iorwoerth 
 escob Mynyó yn eglóys gyr lla6 bed yr 
 arglóyd Rys y dat. Y vloydyn rac 6yneb 
 y doeth Henri a chedernit Lloegyr y gyt 
 ac ef y Gymry. ac aruaethu darestóg 
 Llywelyn ab Iorwoerth a holl dywyssogyon 
 Cymry ida6. Ac yn y lie a elwir Kori 1 y 
 pebyllyaód. ac or tu arall yr coet yd ym- 
 gynnullaód y Kymry y gyt a Llywelyn ab 
 Iorwoerth eu tywyssaoc y órthóynebu y 
 brenhin. Ac yna kyrchu y gelynyon a 
 wnaethant ac ymlad ac 6ynt yn duruig. 
 a góneuthur diruaór aerua arnunt. Ac 
 yno y delit Góilim Breóys ieuanc yn 
 urathedic. ac y carcharet. a thros y ellyg- 
 da6t ef y rodet y Lywelyn ab Iorwoerth 
 gastell Buellt ar wlat a diruaör s6mp o 
 aryant. Ac yna yd ymhoelaód y brenhin 
 y Loegyr yn ge6ilydus. eithyr cael g6rog- 
 aeth o honaó y gan y tywyssogyon a oed- 
 ynt yno. a fluruaó bagneued y rygta6 a 
 Llywelyn ab Iorwoerth. Y vloydyn rac 
 6yneb y bu uar6 Iorwoerth escob Myny6. 
 D»g mlyned ar hugeint a deu cant a mil 
 oed Crist pan uord6ya6d Henri urenhin a 
 diruaór lu aruaoc y gyt ac ef y Ffreinc ar 
 1 Keri. D. P." 
 
 uedyr enill y dylyet o Normandi ar Angi6. 
 a Pheitta6. Ac yn ebr6yd wedy hynny o 
 achaös tymhestyl a mar6olyaeth dr6y y 
 dóyllaö oe aruaeth yd ymchoelaöd y Loegyr. 
 
 Y vloydyn honno y bu uar6 G6ilim Can- 
 taón 1 o Gemeis. Ac yna y bu uaró 
 Llywelyn ab Maelgón ieuanc 2 y gyuoeth 
 yg Góyned. ac y cladóyt yn Aber Conóy 
 yn enrydedus. Y vloydyn honno y croget 
 G6ilim Brewys ieuanc y gan Lywelyn ab 
 Iorwoerth wedy y dala yn ystauell y 
 tywyssaóc gyt a merch leuan urenhin 
 góreic y tywyssaóc. Y vloydyn rac 6yneb 
 y bu uar6 Maelg6n uab Rys yn Llanerch 
 Aeron. ac y clad6yt yn y cabidyldy yn 
 Ystrat Fflur. Y vloydyn honno yd adeil- 
 a6d Henri urenhin gastell Paen yn Eluael. 
 Odyna achaós teruysc a uuassei y r6g 
 Llywelyn ab Iorwoerth ar brenhin y llosges 
 Llywelyn dref y castell Baldwin a Maes 
 Hyfeid ar Gelli ac Aber Hodni. ac a dis- 
 trywaöd y kestyll hyt y Ua6r. Odyna y 
 tynna6d y "Went ac y gónaeth Gaer Llion 
 yn Hud6 kyt collit bonedigyon yno. Ac 
 odyna y kych6ynna6d y gestyll Ned a 
 chastell Ketweli ac y byrya6d yr llaór. 
 
 Y vl6ydyn honno y llosges Maelg6n ieuanc 
 a Maelg6n ab Bys Aber Teiui hyt ym 
 porth y castell ac y lladaód yr holl vorgeis- 
 seit. ac a ymchoela6d yn uuduga6l wedy 
 cael diruaór anreith ac amylder o yspeil. 
 Ac od}ma yd ymchoelaód ac y torres pont 
 Aber Teiui. Ac odyna y doeth att Owein 
 ab Grufud a gwyr Llywelyn ab Iorwoerth 
 y ymlad ar castell. a chyn penn ychydic o 
 dydyeu y torrassant y castell a magneleu. 
 Ac y goruu ar y castell wyr ada6 y muroed 
 a rodi y castell. Y vloydyn rac óyneb y 
 bu uar6 Ion Brewys o greulaön ageu wedy 
 y essigaó oe uarch. Ac yna y bu uar6 
 iarll Kaer Llion. Ac y bu uarö Ybraham 
 escob Llan El6y. Y vloydyn rac 6yneb 
 yd atgyweiryaód Rickert iarll Penuro 
 braót Henri urenhin gastell Maessyfeid yr 
 h6nn a distry6assei Lywelyn ab Iorwoerth 
 yr ys d6y ulyned kyn no hynny, Y 
 vloydyn honno y kyrchaod Llywelyn ab 
 Iorwoerth Yrecheinaóc. ac y distry6a6d 
 holl gestyll a threfyd y wlat. dr6y anreithaó 
 ac yspeilaó pob lie. Ac ymlad a chastell 
 Aber Hodni vis a wnaeth gyt a blifieu a 
 magneleu. ac yn y diwed peidya6 dr6y 
 ymchoelut y dref yn lludó. Ac yna ar y 
 ymhoel y llosges dref Golun6y ac y dar- 
 estygaód Dyfíryn Teueitya6c. Ac odyno 
 y cyrchaód y castell coch ac y byrya6d yr 
 llaór. Ac y llosges dref Croes Oswallt. 
 
 1 Camtwm. 
 «Yn. MS. LI. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 645 
 
 Y vloydyn honno y bu teruysc r6g Henri 
 urenhin a Rickert Marscal iarll Penuro. 
 Ac yna y cytaruolles y iarll a Llywelyn 
 uab Iorwoerth ac a thywyssogyon Kymry. 
 Ac yn y lie cynimllaö diruaór lu a oruc ef 
 ac Owein ab Grufud. a chyrcliu am benn 
 Aber Myny6 a wnaethant ae losgi a 
 góneuthur aerua o wyr y brenhin a oedynt 
 jmo yn kad6. Odyna yn èbröyd y gores- 
 kynnassant hynn o gestyll. Kaer Dyf. ac 
 Aber Gefenni. Penkelli. Blaenllyfni. 
 Bólch 1 y dinas. ac ae byryassant oil yr 
 llaór eithyr Kaer Dyf. Y vloydyn lionno 
 yd ymgynnullaöd Maelgön Vyclian ab 
 Maelgön ab Rys. ac Owein ab Grufud ab 
 Rys Gryc ae meibon hóynteu. a 11 u Llyw- 
 elyn ab Iorwoerth. a llu iarll Penuro am 
 benn Kaer Yyrdin. Ac ymlad a hi trimis 
 a góneuthur pont ar Tywi a orugant. Ac 
 yna y doeth y Uogwyr yn arua6c y gyt ar 
 llanó y dorri y bont. A göedy góelet or 
 Kymry na ffröythei y hynt udunt ym- 
 choelut a wnaethant y gólatoed. Y 
 vloydyn honno y bu uar6 Rys Gryc yn 
 Llan Deilaó va6r. ac y cladöyt ym Myny6 
 yn ymyl bed y dat. Y vloydyn honno y 
 gorífennaód Maelgón Yychan adeilat cas- 
 tell Tref Iian yr h6nn a dechreuassei Yael- 
 g6n y dat kyn no hynny. Y vloydyn 
 rac óyneb y brathóyt Rickert iarll Penuro 
 y myón bröydyr yn Iwerdon wedy y adaö 
 oe dywyssogyon 2 yn dóyllodrus. a chyn 
 penn y pythefnos y bu uaró. Y vloydyn 
 honno y gellygóyt Grufud ab Llywelyn ab 
 Iorwoerth wedy y uot ygkarchar whe 
 blyned. Y vloydyn honno y bu uaró 
 Katwallaon uab Maelgón o Yaelenyd yn 
 y Com Hir. Y vloydyn rac 6yneb y bu 
 uar6 Owein ab Grufud yn Ystrat Fflur 
 du6 merchyr wedy yr óythuet dyd o Ys- 
 tóyll. ac y cladöyt y gyt a Rys y uraót jg 
 kabidyldy 3 y myneich. Y vloydyn honno 
 y priodes Henri urenhin verch iarll 
 Prouins. ac y gónaeth y neithaór yn Llun- 
 dein y natolic góedy kynnullao escyb a 
 chanmöyaf ieirll a baróneit Lloegyr y gyt. 
 
 Y vloydyn rac 6yneb y bu uar6 Madaöc 
 ab Grufud Maelaór ac y cladóyt yn enryd- 
 edus ym Manachlaöe Llan Egwystyl yr 
 honn a róndwalassei kyn no hynny. Y 
 vloydyn honno y bu uaró Owein ab Mar- 
 edud ab Rotbert o Gedewein. Ac yna y 
 bu uar6 escob Llundein. ac escob Caer 
 Wyragon. ac escob Lin col. Ac un nos 
 kyn nos Xadolig y kyuodes diarebus Wynt 
 y torri aneiryf o dei ac egl6ysseu ac essiga6 
 
 1 Bwch. MS. LI. 
 ! Uarchogyon. 
 s Senedd-dy. MS. LI. 
 
 y coetyd a llawer o dynyon ac anifeileit. 
 Y vloydyn honüo y gellygaöd y naöuet 
 Gregori bap Gad6ga6n escob Bangor oe 
 escoba6t. ac y kymeroyt yn enrydedus yn 
 y crefyd g6ynn ymanachlaóc Dor. ac yno 
 y bu uar6 ac y cladóyt. Ac yna y cauas 
 Gilbert iarll Penbris dr6y d6yll gastell 
 Morgan ab Howell ym Machein. A göedy 
 y gadarnhau yd atueraód drachefyn i-ac 
 ofyn Llywelyn ab Iorwoerth. Y vloydyn 
 rac 6yneb y bu uar6 Giwan uerch Ieuan 
 urenhin g6rsic Lywelyn ab Iorwoerth vis 
 "Whêfraör yn llys Aber. ac y cladóyt my6n 
 Mynwent new^yd ar Ian y traeth. a gys- 
 segrassei Howel escob Llan El6y. Ac y 
 henryded hi yd adeilaód Llywelyn ab Ior- 
 woerth yno Ŷanachlaóc troetnoeth a elwir 
 Llan Uaes ym Mon. Ac yna y bu uaró 
 Ieuan iarll Kaer Lleon a Chynwric uab 
 yr arglóyd Rys. Y vloydyn honno y 
 deuth attaó gardinal o Rufein y Loegyr 
 yn legat y gan y naöuet Gregori bap. Y 
 vloydyn rac óyneb trannoeth o due g6yl 
 Luc euegylyór y tygaód holl tywyssogyon 
 Kymry ffydlonder y Dauyd ab Llywelyn 
 ab Iorwoerth yn Ystrat Fflur. Ac yna y 
 due ef y gan y uraót Aróystli a Cheri a 
 Chyfeilaóc. a Maódóy a Mochnant. a Chaer 
 Eina6n. ac ny ada6d ida6 dim namyn 
 cantref Llyyn e hun. Ac yna y Uadaód 
 Maredud ab Madaóc ab Grufud Maela6r 
 Rufud y ura6t. Ac yn y lie y digyuoethes 
 Llywelyn ab Iorwoerth ef am hynny. Y 
 vloydyn rac 6yneb y bu uaró Maredud Dall 
 ab yr arglóyd Rys. ac y cladóyt yn y Ty 
 Göynn. Ac yna y bu uar6 escob Kaer 
 Wynt. ac y ganet mab y Henri urenhin a 
 elwit Etwart. ac y delis Dauyd ab 
 Llywelyn Rufud y ura6t gan dorri aruoll 
 ac ef. ac y carcharaód ef ae uab ygrug- 
 yeith. 
 
 Deugein mlyned a deu cant a mil oed 
 oet Crist pan uu uar6 Llywelyn ab Ior- 
 woerth tywyssaóc Kymry g6r a oed ana6d 
 menegi y weithredoed da. ac y cladóyt yn 
 Aber Conóy. wedy kymryt abit crefyd ym- 
 dana6. ac yn y ol ynteu y g6ledycha6d 
 Dauyd y uab o Siwan uerch Ieuan uren- 
 hin y uarm Mis Mei rac 6yneb yd oeth 
 Dauyd ab Llywelyn a bar6neit Kymry y 
 gyt ac ef hyt yg Kaer Loyö y 6rhau yr 
 brenhin l y ewythyr. ac y gyniryt gantaó 
 y gyfoeth yn gyfreithol. Ac yna yd an- 
 uones y Saeson Wallter Marscal a llu y 
 gyt ac ef y gadarnhau Aber Teiui. Y 
 vloydyn rac 6yneb yd aeth Otto gardinal o 
 Loegyr. ac y delit ef a llawer o archescyb 
 ac escyb ac abadeu ac egl6yswyr ereill y 
 1 1 Henri frenin. MS. LI. 
 
646 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 gyt ac ef y gan Ffrederic amheraódyr g6r 
 a oed yn yskymun yn ryuelu yn erbyn 
 Gregori bap. A góedy mynet y cardinal 
 o Loegyr y cynnullaód y brenhin lu. ac y 
 doeth y darestóg tywyssogyon Kymry. ac 
 y kadarhaa6d gastell y Garrec yn ymyl y 
 Disserth yn Tegeygyl. ac y kymerth 
 6ystlon y gan Dauyd ab Llywelyn y nei 
 dros Wyned. ar talu o Dauyd y Rufud ab 
 G6en6yn6yn y holl dylyet ym Powys. ac 
 y veibon Maredud ab Kynan y lioll dylyet 
 ym Meironnyd. a chan dyfynnu Dd y 
 Lundein yr cónsli. a d6yn y gyt ac ef 
 Rufud y ura6t. ar holl garcharoryon a oed 
 y gyt ac ef ygkarchar y brenhin y Lundein. 
 Ac yna y bu uar6 y naófet Gregori bap. 
 Y vlodyn rac 6yneb ychydic wedy y pasc 
 y mordóyaód Henri urenhin y Peitaó y 
 geissaó gan y l Ffreinc y dylyet ar y dired 
 a dugassei urenhin Ffreinc y gantaó kyn 
 no hynny ac nys cauas y vloydyn honno. 
 namyn g6edy gellóg y ieirll drachefyn y 
 trigyaód ef ar urenhin es ym Mórdyós. Y 
 vloydyn honno y kadarnha6yt hynn o ges- 
 tyll yg Kymry. y gan Vaelgon Vychan 
 Garthgrugyn. y gan Ion Mynyó Buellt. y 
 gan Roser Mortymer Maelenyd. Ac y bu 
 uar6 Grufud ab Maredud ab yr arglóyd 
 Rys arch di agon Keredigvaon. Y vloydyn 
 rac 6yneb yd ymchoelaèd Henri urenhin o 
 Vordyos. ac y kyfarsagoyt y Kymry a 
 llawer orrei ereiíl yn agkyfreithaol. Y 
 vloydyn rac 6yneb y bu uar6 Rys Mechyll 
 uab Rys Gryc. Y vloydyn honno y ceis- 
 sa6d Grufud ab Llywelyn dianc o garchar 
 y brenhin yn Llundein wedy b6r6 raff dr6y 
 ffenestyr y tor all an a diskynnu ar hyt y 
 raff, a thorri y raff, ae syrthaó ynteu yn y 
 dorres y 6yn6gyl. Ac yna y llidyaód 
 Dan yd ab Llywelyn a dyuynnu a oruc y 
 holl wyrda y gyt. a ruthraó y elynyon ae 
 holl deruyneu eithyr a oedynt y my6n 
 kestyll. Ac anuon kenadeu a llythyreu a 
 wnaeth a dyuynnu attaó holl dywyssogyon 
 Kymry. a phaób a gyuuna6d ac ef eithyr 
 Grufud ab Mada6c a Grufud ab G6en6yn- 
 6yn. a Morgan ab Howel. a llawer o goll- 
 edeu a wnaeth ef yr rei hynny. ae kymell 
 oe hanuod y darestóg ida6. Y vloydyn 
 honno y bu uar6 Maredud ab Rotbert 
 penn kyghor6r Kymry wedy kymryt abit 
 crefyd yn Ystrat Fflur. Y vloydyn rac 
 6yneb y cynnullaód Henri urenhin geder- 
 nit Lloegyr ac Iwerdon ar uedyr darestóg 
 holl Gymry ida6. ac y doeth hyt yn 
 Teganóy. A g6edy cadarnhau y castell ac 
 adaó marchogyon yndaó yd 3 mchoelaód y 
 Loegyr gan ada6 aneiryf oe lu yn gelaned 
 brenhin. MS. LI. 
 
 heb y cladu wedy Had rei a bodi ereill. 
 
 Y vl6ydyn rac 6yneb y bu uar6 Dauyd ab 
 Llywelyn yn Aber vis Maórth. ac y clad- 
 6yt gyt ae dat yn Aber Con6y. A g6edy 
 nat oed etiued o gorff ida6 y góledychaód 
 Owein Goch a Llywelyn y nyeint meibon 
 Grufud ab Llywelyn y ura6t yn y ol. Y 
 rei hynny o gyghor g6yr da a rannassant y 
 kyuoeth yn deu banner. Y vloydyn 
 honno yd anuon es Henri urenhin Nicolas 
 de Mulus a Maredud ab Rys. a Maredud 
 uab Owein y digyuoethi Maelgón Vychan. 
 Ac yna y goruuar Vaelgon ae e ida6 ffo hyt 
 yg Góyned. ac Owein a Llywelyn veibon 
 Grufud ab Llywelyn gan ada6 y. kyuoeth 
 y estronyon. Ac o achaós bot brenhinaól 
 allu yn dyuynnu paób or a vei gyfun ar 
 brenhin yn erbyn Owein a Llywelyn. a 
 Maelgón a Howel ab Maredud o wlat 
 Uorgan a oed yna y gyt ac 6ynt yg G6yned 
 wedy y digyuoethi yn góbyl o iarll Clar. 
 A g6edy Góybod a nadunt hynny yd ym- 
 gadwassant yn y mynydoed ar ynyalóch. 
 
 Y vloydyn honno y bu uaró Raólff Mor- 
 tymer. ac yn y le y cyuodes Roser y uab. 
 
 Y vloydyn rac 6yneb y bu uaró Howel 
 escob Llan Ely6 yn Ryt Ychen ac yno y 
 cladóyt. Ac yna y bu uaró escob Myny(5. 
 
 Y vloydyn honno yr ugeinuet dyd o vis 
 Whefraór y crynaód y dayar yn aruthur yn 
 gyffredin ar dra6s yr holl deyriias. Y 
 vloydyn rac óyneb y kymerth ardercha6c 
 urenhin Ffreinc ae dri broder ac aneiryf o 
 luoed Cristonogyon gyt ac 6ynt eu hynt 
 hyt yg Kaerussalem. Ac am diwed y 
 vloydyn y mordóyssant y mor ma6r. Y 
 vloydyn honno vis Gorffennaf y gónaeth 
 Grufud abat Ystrat Filur hed6ch a Henri 
 urenhin am dylyet a dylyntyr Manachlaóc 
 yr ys llawer o aniser kyn no hynny gan 
 uadeu yr abat ar cofeint deg more a deu- 
 gein more, a thrychan more a dalaód. a 
 thalu y gymeint arall my6n teruyneu gos- 
 sodedic heróyd y keffir ynyaeles y vanach- 
 la6c. Y vloydyn honno y kauas Owein 
 ab Rotbert Gedewein y dylyet. ac y kauas 
 Ry s "Vychan ab Rys Mechyll gastell 
 Carrec Kennen drachefyn a rodassei y 
 uam yn d6yllodrus ym medyant y Ffreinc 
 o gas ar y mab. Y vloydyn honno y kan- 
 athaód Henri urenhin y abat Ystrat Filur 
 ac abat Aber Conóy gorff Grufud ab 
 Llywelyn. ac y dugant gantunt o Lundein 
 y Aber Con6y yn y lie y mae yn gorwed. 
 
 Y vloydyn rac 6yneb yd aeth Lowys uren- 
 hin ae dri broder ar urenhines hyt yn dinas 
 Danneta. 1 ac y rodes Du6 idaó y dinas yn 
 r6yd wedy ada6 or Sarasinyeit. Yr haf 
 
 1 Damieta. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 647 
 
 rac 6yneb yd ymchoelaód y dyghetuen yn 
 y górthóyneb. ac y delit y brenhin y gan 
 y Sarasinyeit wedy Had Robert y uraót. 
 ac amgylch degmil ar hugeint or Criston- 
 ogyon. a thros y ellygclaót ef ae hebrygyat 
 ef ae wyr hyt yn Acris y goruu arnaó rodi 
 Danneta drachefyn yr Sarassinyeit. agóedy 
 hynny y rodes Due idaó ynteu uudugol- 
 yaeth y dial ar elynyon Crist y sarhaet. 
 Kanys ef a anuones y deu uroder hyt yn 
 Ffreinc y gynuullaö nerth ida6 o s6llt a 
 góyr aruaóc tra drickyei ynteu ar urenhin- 
 es yn Acris. Ac odyna yd ennillaód ef 
 dinas Danneta gan lad anneiryf or Saras- 
 sinyeit. 
 
 Dec mlyned a deugein a chant a mil oed 
 oet Crist pan uu uaró brenhin Prydein 
 wedy ada6 y im mab yn etiued idaó. Y 
 vloydyn rac 6yneb y bu uar6 Góladus Du 
 uerch Llywelyn ab Iorwoerth. Ac yn 
 diwed y vloydyn honno y bu uar6 Morgan 
 ab yr arglóyd Rys wedy kymryt abit 
 crefyd ymdanaó yn Ystrat Fflur. Y 
 vloydyn rac 6yneb y bu gymeint gores yr 
 heul ac y dissychaód yr holl dayar gantho 
 hyt na thyfaód dim ffróyth ar y coet na 
 maes. ac na chahat pysgaót mor nac auon- 
 yd. Ac yn diwed y kynhayaf y vloydyn 
 honno y bu gymeint y glaóogyd ac y kud- 
 ya6d y lliidyfred 6yneb y dayar hyt na allei 
 oe mod sychdór y dayar lygku y dyfred. 
 Ac y lliíhaaód yr auonyd yn y dorres y 
 pynt. ar melineu ar tei kyfagos yr afonyd 
 a chribdeilaó y coedyd ar perllanneu a 
 góneuthur llaóer o golledeu ereill yn yr 
 haf. Y vloydyn honno y due Góilini ab 
 Górwaret y g6r a oed Synyscal yr brenhin 
 ar dir Maelgón ieuanc dróy orchymynn y 
 brenhin y ar wyr Eluael anreith am eu 
 bot yn keissao aruer o borueyd Maelenyd 
 megys o ureint. Y \i6ydyn rac 6yneb y 
 mordóyaód Henri urenhin y Y6rdy6s a 
 diruaór lu gantaó. a gorchymynn y vren- 
 hinyaeth y Etwart y uab a Rickert iarll 
 Kerny6 y uraót ar vrenhines. Y vloydyn 
 honno y Grawys yd ymchoelaód Thomas 
 escob Myny6 o lys Rufein. Y vloydyn 
 ra6 6yneb yd ymchoelaód Lowys urenhin 
 Ffreinc oe bererindaót wedy y uot whe 
 blyned yn ymlad ar Sarassinyeit. Y 
 vloydyn honno yd ymcboelaód Henri vren- 
 hin o Wasgóin góedy ada6 yno Etwart y 
 uab yn kado diruaór lu y gyt ac ef. Ac 
 yna y bu uarö Góenllian uerch Yaelgón 
 ieuanc yn Llan Yihagel Gelynrot. ac y 
 cladóyt yn Ystrat Fíiur. Y vloydyn rac 
 6yneb y bu uaró Maredud ab Llywelyn o 
 Veironyd. gan adaó un mab yn etiued 
 idaó o Wenllian uerch Vaelg6n. Ac yn 
 
 ebróyd g6edy g6yl Ieuan y bu uarö Rys 
 un mab Maelgón ienanc wedy kymryt abit 
 creuyd yn Ystrat Fflur ac yno y cladöyt. 
 Yn y dydyeu hynny o annoc y kythreul y 
 magóyt teruysc y r6g meibon Grufud ab 
 Llywelyn. nyt amgen Owein Goch a Dauyd 
 or neill tu. a Llywelyn or tu arall. Ac 
 yna yd aruolles Llywelyn ae wyr yn diofyn 
 3^m Bryn Deróin dróy ymdiret y Du6 
 creula6n dyuotyat y vroclyr a dirua6r lu 
 gantunt. a chyn penn un a6r y delit Owein 
 Gocb. ac y ffoes Dauyd wedy Had 11a wer 
 or 11 u a dala ereill a íFo y dry 11 arall. Ac 
 yna y carcharóyt Owein Goch. ac y gores- 
 kynnaod Llywelyn gyfoeth Owein a Dauyd. 
 Y vloydyn honno y bu uar6 Mararet uerch 
 Yaelgón. góreic Owein ab Rotbert. Ac 
 y prynóyt y gloch ua6r yn Ystrat Fflur yr 
 trugein a d6y 6orc ar bymthec ar hugeint 
 a d6y uu. Ac yn y lie y drychaf6yt ac y 
 cyssegróyt y gan escob Bangor. Ac yna 
 amgylch diwed haf y bu uar6 Thomas 
 Walis escob Mynyó. Y vloydyn rac 6yneb 
 y doeth Etwart uab Henri urenhin iarll 
 Kaer Llion y edrych y gestyll ae dired yg 
 Góyned. Ac yna y doeth dylyedogyon 
 Kymry att Lywelyn ab Grufud wedy y 
 hyspeilaó oe rydit ae keithiwaw. a menegi 
 yn góynuanus bot yn well gantunt y Had 
 yn ryfel dros y rydit. no godef y sathru 
 gan estronyon dróy geithiwet. A chyffroi 
 a oruc LlyAvelyn 6rth y dagreuoed. am eu 
 hannoc 6ynt ae kyghor kyrchu y berued- 
 wlat ae goreskynn oil kyn penn yr 6y thnos. 
 a chyt ac ef Maredud uab Rys Gryc. Ac 
 odyna y kymerth Yeironnyd idaó e hun. 
 Ar rann a oed eidaó Etwart o Geredigyaón 
 ef ae rodes y Varedud ab Owein. a Buellt 
 gyt a hynny. A thalu y Yaredud ab Rys 
 Gryc y gyfoeth gan 6rthlad Rys y nei oe 
 gyfoeth. a rodi y kyuoeth y Yaredud uab 
 Rys heb gynhal dim ida6 e hun or tired 
 goreskynn oil eithyr clot a gobröy. Ac 
 odyna y goreskynnaod Werthrynyon y gan 
 Roser Mortymer yn y la6 e hun. Ac yna 
 y kyssegroyt yr Athro Rys o Gaer Riv 1 y 
 gan y pab yn escob ym Mynyó. Y vloydyn 
 rac éyneb ykyrchaod Llywelyn ab Grufud. 
 a Maredud uab Rys. a Maredud uab Owein. 
 a llaóer o dylyedogyon ereill y gyt ac ef y 
 gyuoeth Grufud ab G6en6yn6yn. ac y gor- 
 eskynnaod oil eithyr castell y Traílög 
 Garan 2 o dyffryn Hafren ac ychydic o 
 Gaereinaón. A distryó a wnaeth gastell 
 Bydydon. Yykyfrog hynny y kynnullaod 
 Rys Yychan uab Rys Mechyll a oed yn 
 Lloegyr ar dehol diruaór borth a chedernit 
 
 1 Eiwyn. MS. LL 
 
 2 Q. an. a ran. 
 
648 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 o varoneit a marchogyon Lloegyr y gyt ac 
 
 ef. Ac y doeth hyt yg Kaer Yyrdin. Ac 
 
 odyna yn 6ythnos y Sulgóyn y due hynt 
 
 y Dineför. A góedy dyuot y my6n yr 
 
 castell y delis y eastellwyr ef. a chyrchu a 
 
 wnaethant y llu a dala y bar6neit ar 
 
 marchogyon urdolyon. a Had m6y no d6y 
 
 vil or llu. Ac yna y kyrchaod y tywyss- 
 
 ogyon Dyfet. a clistryó a wnaethant gastell 
 
 Aber Toran. 1 aLlan Ystyffan. ac Arberth. 
 
 ar Maen Clocha6c. a llosgi y dref ar trefyd. 
 
 Y vloydyn rac óyneb y goreskynnaod 
 
 Lly6elyn ab Grufud Gemeis. Ac y kym- 
 
 modes 2 Maredud a Bys Yychan y nei. 
 
 Ac odyno yn gyfun y kyrchassant Dref- 
 
 draeth. ac y briwassant y castell. Ac 
 
 odyno y kymerassant Varedudab Owein y 
 
 gyt ac 6ynt. Ac y kyrchassant Eos. ac y 
 
 llosgassant y wlat oil eithyr Haólfford. 
 
 Ac odyno yd hóylassant y wlat Uorgan. 
 
 A g6edy goresgynn a chael castell Llan 
 
 Geneu yd ymchoelassant adref. wedy Had 
 
 llawer a dala ereill. Ac yna y bu uar6 
 
 Maelgón ieuanc ac y cladóyt yn Ystrat 
 
 Fflur. Y vloydyn honno anigylch g6yl 
 
 Feir yn Aóst y deuth Henri urenhin a llu 
 
 ma6r ganta6 hyt yn Teganóy. Ac yno y 
 
 trigyaód hyt wyl Yeir yrn Medi. Ac yna 
 
 yd ymchoelaód y Loegyr. Yn yr amser 
 
 hönnó y llosges eglóys Llan Badarn Yaór. 
 
 Ac y kymydaod 3 Llywelyn ab Grufud a 
 
 Grufad ab Madaóc. ac y gyrraód Grufud 
 
 ab G6en6yn6yn ar dehol oe gyfoeth. Y 
 
 vloydyn rac óyneb y rodes kynnulleitua o 
 
 dylyedogyon 16 ffydlonder y Lywelyn ab 
 
 Grufud gan 4 boen ysgymuudaót. Ac ny 
 
 chetwis Maredud ab Eys y 116 hónnó. 
 
 namyn mynet yn y erbyn yn agkywir. Y 
 
 vloydyn honno y bu teruysc yn Lloegyr y 
 
 r6g yr estronyon amgylch g6yl Ieuan 
 
 Yedydy6r. Y vl6ydyn honno yd aeth 
 
 Dauyd ab Grufud a Maredud ab Owein a 
 
 Eys Yychan. a Eys Mechyll y ymdidan a 
 
 Maredud ab Eys. ac a Phadric Dysaes 
 
 synysgal y brenhin yg Kaer Yyrdin hyt 
 
 yn Emlyn. pan welas Maredud a Phadric 
 
 y g6yr ereill torri kygreir a wnaethant ae 
 
 hachub. Ac yna y lias Padric a llawer o 
 
 varchogyon a phedyt y gyt ac ef. Yn diwed 
 
 y vloydyn honno y mordóyaód Henri 
 
 urenhin y ymdidan a brenhin Efreinc. 
 
 Trugein rnlyned a deu cant a mil oed 
 
 oet Crist pan aeth Llywelyn ab Grufud y 
 
 Yuellt. a d6yn Buellt oil y gan Eoser 
 
 Mortymer eithyr y castell. Ac odyna 
 
 dróy ymdeith ar draös Deheubarth heb 
 
 1 Coran. 
 
 * Cyfodes. MS. LI. 
 s Cymodawdd. ib. 
 ♦Dan. ib. 
 
 wneuthur dr6c y neb yd ymchoelaód y 
 "Wyned. Ac yn y lie y cauas g6jr Llyw- 
 elyn o gyrch nos heb un ergyt ymlad gas- 
 tell Buellt. A góedy dala y eastellwyr a 
 chael y meirch ar arueu yr dotrefyn ar 
 yspeil oil y distry6assant y kastell. Ac 
 yna y doeth Owein ab Maredud o Eluael 
 y hedóch yr arglóyd Lywelyn. Y vloydyn 
 rac 6yneb y bu uaró Göladus verch Eufud 
 ab Llywelyn gwreic yr argl6yd Eys ab Eys 
 Mechyll. Ac yna am galan gayaf y bu 
 uaró Owein uab Maredud arglóyd Kedew- 
 ein. Y vloydyn rac 6yneb y bu uaró iarll 
 Clar. Y vloydyn honno amgylch g6yl 
 Andras y doeth rei o gyghor g6yr Mael- 
 enyd yr castell newyd a oed y Eoser Mor- 
 tymer ym Maelenyd. A góedy dyuot y 
 myón drwy dóyll y lladassant y porthoryon. 
 ac y dalyassant Howel ab Meuruc a oed 
 g6nstabyl yno. ae wreic ae veibon. ae 
 uerchet. a menegi hyny a wnaethant y 
 synysgal a chónstabyl yr arglóyd Lywelyn. 
 A bryssyaó a oruc y rei hynny yno y losgi 
 y castell. A phan gigleu y dywededic 
 Eosser hynny dyuot a wnaeth a diruaór 
 gedernit yn borth idaó hyt y dywededic 
 gastell. a phebyllyaö o vy6n y muroed 
 ychydic o dydyeu. A phan 6ybu Llywelyn 
 hynny, kynnullao llu a oruc a dyuot hyt 
 ym Maelenyd. a chymryt g6rogaeth g6yr 
 Maelenyd. A góedy ennill deu gastell 
 ereill rocli kennat a wnaeth y Eoser Mor- 
 tymer y ymchoelut drachefyn. Ac ynteu 
 dr6y arch g6yr da Brecheina6c a aeth y 
 Yrecheina6c. a góedy kymryt górogaeth y 
 wlat yd ymchoelaód y Wyned. Y vloydyn 
 rac 6yneb y kyrchaod Ion Ystrog' ieuanc 
 a oed Yaeli yg kastell Baldwin gyrch nos 
 a diruaór lu gantaó ar dra6s Keri a Ched- 
 ewein. A góedy kynnullao diruaór anreith 
 o honaö ymckoelut a oruc drachefyn. A 
 phan gigleu y Kymry hynny y yuilit a 
 wnaethant. a Had y clyd hónnó or Saeson 
 m6y no deudeg kant y róg ar y meyssed. 
 ac yn yscubaór Aber Mi6l. Ac yn y lie 
 wedy hynny y llosges Ton Ystrog yr yscub- 
 a6r acha6s y Iladua honno. ac ychydic 
 wedy hynny y lias y Kymry yn ymyl 
 Colunóy. Yr amser h6nn6 yd oed Etwart 
 yn ymdeith ardal Góyned. ac yn llosgi rei 
 or trefyd. A g6edy hynny yd ymchoelaöd 
 y Loeger. Ac yna o annoc y kythreul yd 
 ymedewis Dauyd a chedymdeithas Llyw- 
 elyn y ura6t. Ac yd aeth y Loegyr a rei 
 oe aruollwyr y gyt ac ef. Ar amser hónnó 
 y kyuodes baróneit Lloegyr a rei o ieirll y 
 gyt ar Kymry yn erbyn Ëtwart ar estron- 
 yon. ac aruaethu eu górthlad oc eu plith 
 ac o holl Loegyr a darestög y dinassoed 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 649 
 
 kedyrn o nadunt o distryó y kestyll. a 
 llosgi y llyssoed. Ac yna y distry6a6d 
 Llywelyn y kestyll a oed yg Göyned yn y 
 gyfoeth. Nyt am gen Deganöy a Chaer 
 Faelan. A Grufud ab G6en6yn6yn a dis- 
 try6a6d castell yr Wydgruc. Y vloydyn 
 rac oyneb y bu goiadóy deruysc y r6g 
 Henri urenliin ac Etwart y uab. Ae 
 kymhorthoyr or neill tu. Ar ieirll ar 
 baróneitor tu avail. Ac yn hynny y doeth 
 hyt yra Maes Lec-s 1 brenliin Lloegyr a 
 brenhin yr Almaen ae deu uab wedy ym- 
 aruoll y gyt ar dala y ieirll ar baróneit a 
 oedynt yn mynnu kyfreitheu a deuodeu da 
 Lloegyr. Ac eissoes y dyghetuen a yni- 
 choelaód yn y górthóyneb. Kanys y ieirll 
 ar baróneit a delis yno y brenhined. a deu 
 uab Henri urenliin nyt amgen Etwart ac 
 Etm6nt. a phump ar hugein or baróneit 
 pennaf a oed y gyt ac 6ynt. a llawer or 
 marchogyon bonhedickaf o nadunt. wedy 
 Had m6y no deg mil o wyr y brenhined. 
 herwyd y dywawt rei or gwyr a uu yn y 
 vroydyr. A góedy hynny o gyghor y 
 gellygaód y ieirll urenhin Lloegyr gan 
 garcharu y rei ereill. Y vloydyn honno 
 y trigyaód y Kymry yn hedóch y gan y 
 iSaeson. a Llywelyn ab Grufud yn dywys- 
 sa6c ar boll Gymry. Ac yna y bu uar6 
 Llywelyn ab Rys ab Maelgón yr 6ythuet 
 dyd or ystóyll. Y vloydyn rac 6yneb du6 
 leu kyn g6yl a drindaót y diegis Etwart 
 uab Henri urenhin o garchar Simónt 
 Mônfibrd o gastell Henfíbrd dr6y ystryó 
 Roser Mortymer. A g6edy hynny y kyn- 
 nullaód Etwart diruaór lu o ieirll a bar6n- 
 eit a marchogyon aruaóc yn erbyn Sim6nt 
 Mónfford ae gyt aruollóyr. a du6 Maörth 
 nessaf wedy A6st y doethant y gyt hyt 
 ym Maes Efsam. A g6edy bot darestog 
 y vroydyr y rygtunt a Had llawer o bop 
 tu y dygöydaód Simónt Mónford ae uab. 
 a lluossogróyd o rei ereill. Y vloydyn 
 honno vis Maórth y bu uaró Maredud ab 
 Owein yn Llan Badarn Va6r ac y clad6yt 
 yn Ystrat Fflur. Ac yna y detholet y 
 pedweryd Clemens yn bap. Y vloydyn 
 rac 6yneb y dihegis deu uab Simónt M6n- 
 fford o garchar y brenhin. A góedy kad- 
 arnhau kastell Kelli Wrda o wyr ac arueu 
 ac ymborth mordóyaó a wnaeth y Ffreinc y 
 geissaó nerth y gan ykereint ae keclymdeith- 
 on. A phan gigleu Henri urenhin hynny 
 kynnullao diruaór lu a oruc o holl Loegyr 
 y ymlad ar castell wedy góyl Ieuan Yed- 
 ydy6r. Ar castellwyr yn wraCl a gynhal- 
 assant y castell hyt nos wyl Thomas ebostol. 
 Ac yna o eisseu ymborth y rodassant y 
 1 Lewes. MS. LI. 
 
 castell dr6y gael o honunt y heneideu ae 
 haelodeu ae harueu yn ryd. Y vloydyn 
 rac 6yneb yd ymaruolles Llywelyn ab 
 Grufud a Iarll Clar. Ac yna y kyrcha6d 
 y iarll Lundein a dirua6r lu ganta6. a thr6y 
 dóyll y börgeisseit y goreskynnaod y dref. 
 A phan gigleu Henri urenhin ac Etwart y 
 uab hynny kynnullao diruaór lu a orugant 
 a chyrchu Llundein ac ymlad a hi. a thróy 
 amodeu kymell y iarll ar bórgeisseit y 
 ymrodi udunt. A g6edy hynny du6 g6yl 
 Galixto bab y ffuryfhaöyt hed6ch y r6g 
 Henri urenhin a Llywelyn ab Grufud dr6y 
 Octo Bonus legat y pab yn gymodrodör y 
 rygtunt yg kastell Baldwin, a thros y 
 kyfundeb h6nn6 yd edewis Llywelyn ab 
 Grufud yr brenhin deg mil ar hugeint o 
 uorceu o ystyrligot. Ar brenhin a gen- 
 hatai6d idaö ynteu górogaeth holl varoneit 
 Kymry. ac ymgynhal or baróneit yr eiJunt 
 y danaó ynteu byth. ac eu galó yn dywys- 
 sogyon Kymry o hynny allan. Ac yn 
 tystyolaeth ar hynny y kynhalyaod y 
 brenhin y siartyr ef y Lywelyn o gytsyn- 
 nedigaeth ac y etiuedyon yn róymedic oe 
 inseil ef. ac inseil y dywededic legat. a 
 hynny a gadarnhaóyt o awdurdaót y pab. 
 Yn y vloydyn honno y Uadaód Charles 
 urenhin Cisil Coradin wyr Firederic am- 
 heraódyr a mab Ffrederic y my6n br6ydyr 
 ar Uaes y P6yl. Y vloydyn honno y dar- 
 estygaód Sódan Babilon dinas Antiochia 
 góedy Had y g'6yr ar góraged a diffeithaö 
 gólat Armenia ac eu dóyn y geithiwet. 
 Y vloydyn rac 6yneb y bu uar6 Gronó ab 
 Eidnyuet a Ioab Abat Ystrat Fflur. Y 
 vloydyn rac 6yneb ym mis Racuyr y bu 
 uar6 Grufud ab Madaóc Uychan y ura6t. 
 ac y cladóyt yn Llan Egwestyl. Deg 
 mlyned a thrugeint a deu cant a mil oed 
 oet Crist pan uu uar6 Maredud ab Grufud 
 arglóyd Hiruryn fcrannoeth o duó góyl 
 Lucy wyry yg kastell Llan Ymdyfri. ac y 
 cladóyt yn Ystrat Fflur. Y vloydyn 
 honno y goresgynnaód Llywelyn ab Grufud 
 gastell Gaer Filu. Y vloydyn honno y bu 
 uaró Lowys brenhin Ffreinc ae uab. a legat 
 y gyt ac ef ar y fFord yn mynet y Gaerus- 
 salem. ar Lowys h6an6 y c syd sant enryd- 
 edus yn y nef. Y vloydyn rac 6yneb y 
 whechet dyd wedy aóst y bu uar6 Maredud 
 ab Kys Gryc yg kastell y Dryslóyn. ac y 
 cladóyt yn y Ty Góynn rac bron yr allaör 
 ua6r. Ym penn teir óythnos wecly hynny 
 y bu uaró B,ys ieuanc uab Rys Mechyll yg 
 castell Dinefór. ac y cladóyt yn Tal y 
 Llycheu. Y vloydyn rac óyneb y bu uar6 
 Henri urenhin du6 g6yl Filie Wyry g6edy 
 góledychu óythnos a mis ac un vl6ydyn ar 
 
650 
 
 BEUT Y TYWYSOGION. 
 
 byrnthec a deugein. ac y cladóyt yn y 
 Yanachlaóc newyd yn Lkmdein. A g6edy 
 ef y góledychaód y rnab hynaf ida6. a 
 góeithredoed h6nn6 yssyd yscriuenedic yn 
 ystoryaeu y brenhined. Y vloydyn honno 
 g6yl Sein Denis yd etholet y decuet Gregori 
 bap. Y vloydyn rac 6yneb yd atueraód 
 Owein a Grufud veibon Maredud ab Owein 
 y kymot perued y Gynan y bra6t atngylch 
 g6yl Veir y canhóylleu. Y vloydyn rac 
 6yneb amgylch y pasc bychan y gofóyaód 
 Llywelyn ab Grufud gastell Dol Vor6yn. 
 A dyuynnu atta6 a oruc Bufud ab G6en- 
 6yn6yn. ac ymliw ac ef am y twyll ar ag- 
 kywirdeb a wnatkoed ida6. a dóyn y arnaó. 
 Aróystli a their tref ar dec o Gefeilaóc 
 yssyd tu dra6 y Dyfi yn Biw Helyc. a dala 
 Owein y mab hynaf idaó ae d6yn y gyt ac 
 ef Lyt yg Góyned. Y vloydyn honno y 
 gónaeth y decuet Gregori bap gyffredin 
 gónsli yn Lion du6 calan Mei. Y vloydyn 
 honno du6 sul g6edy diió góyl Yeir yn A6st 
 y kyssegroyt yn Llundein Etwart uab y 
 trydyd Jbienri yn urenhin yn Lloegyr. Y 
 vloydyn honno amgylch g6yl Andras yd 
 annones Llywelyn genadeu at Bufud ab 
 G6en6yn6yn hyt yg castell y Trallóg. Ac 
 ynteu ae haruolles 6ynt yn llawen ac ae 
 due yr castell. ac ae porthes yn anhóyl. 
 Ar nos honno yd aeth ef y Amóythic ac y 
 gorchymynnaód yr castellwyr attal y ken- 
 adeu yg karchar. A } than gigleu y tywys- 
 sa6c hynny kynnulla6 holl Gymry a wnaeth 
 y ymlad ar castell. A g6edy dyuot yno 
 ae lu y rodes y castellwyr idaó y castell. 
 A góedy rydhau o honaè y castellwyr ar 
 kenadeu y Jlosges y castell hyt y llaór. Ac 
 odyna y goresgynnaód holl gyuoeth Grufud 
 ab Góenéynóyn heb 6rih6ynebed. ac y 
 gossodes y sóydogyon e hun yn yr holl 
 gyuoeth. Yn y vloydyn honno y bu gyf- 
 newit dtu gym6t y r6g Kynan a Bys ieu- 
 anc. ac y deuth Pennard y Gynan. ar 
 kym6t perued y Bys Vychan. Y vloydyn 
 rac Cyneb ychydic ar leu Kychafel y gos- 
 sodes Etwart urenhin gónsli yn Llundein. 
 Ac yna y gossodes ef gossodeu newyd ar 
 yr holl deyrnas. Yn y vloydyn honno yn 
 y pymthecuet dyd o A6st y bu uar6....ab 
 Maredud ab Owein. ac y cladóyt yn Ystrat 
 Fflur geir llaó y dat. Y vloydyn honno 
 amgylch g6yl Yeir ym Medi y deuth Et- 
 wart urenhin o Lundein hyt yg Kaer 
 Lleon. ac a dyuynnaócl atta6 Lywelyn ab 
 Grufud tywyssaoc Kymry y wneuthur ida6 
 górogaeth. Ar tywyssaoc a dyuynnaód 
 attaó ynteu holl varoneit Kymry. ac o 
 gyffredin gyghor nyt aeth ef at y brenhin 
 o achaös uot y brenhin yn kynhal y fToodron 
 
 ef. nyt amgen Dauyd ab Grufud. a Grufud 
 ab G6en6yn6yn. Ac or acha6s h6nn6 yd 
 ymchoelaód y brenhin yn llidyaöc y Loegyr. 
 ac yd ymchoelaód Llywelyn y Gymry. Y 
 vloydyn honno yr óythuet dyd o wyl Yeir 
 ym Medi y krynaod y dayar yg Kymry 
 amgylch aór echóyd. Y vloydyn honno y 
 mordóyaód Emri uab Simon t Mónford. ac 
 Elian or y chwaer tu a Góyned. Ac ar yr 
 hynt honno y delit 6ynt y gan porthmyn 
 Haólfford. Ac y hanuonet yg karchar 
 Etwart urenhin. Ar Elianor honno a 
 gymerassei Lywelyn yn wreic priaót ida6 
 dróy eireu kyndrychaol. A honno dr6y 
 wedieu ac annoc Innossens bap a bonhed- 
 igyon Lloegyr a rydhaóyt. Ac yna y 
 gónaethpóyt priodas Llywelyn ac Elianor 
 yg Kaer Wynt. ac Etwart urenhin Lloegyr 
 yn costi y wled ar neithaór e hun yn ehal- 
 aeth. A c or Elianor honno y bu y Lywelyn 
 uerch a el wit Góenllian. Ac Elianor a uu 
 uar6 y ar etiued. ac y cladóyt yn Llan 
 Vaes ym Mon. Ar dywededic Wenllian 
 wedy niaró y that a ducpóyt yg keitliiwet 
 y Loegyr. a chyn bot yn oet y g6naethp6yt 
 yn uanaches oe hanuod. Ac Emri a ryd- 
 haóyt o garchar y brenhin. ac a due hynt 
 y lys Bufein. Y vloydyn rac 6yneb yd 
 anuones yr arglóyd Lywelyn mynych gen- 
 adeu y lys y brenhin 6rth tfurfaó tagnefed 
 y rygtunt. ac ny rymhaaöd idaó. Ac yn 
 y diwed amgylch gwyl Yeir y kanhoylleu 
 y gossodes y brenhin g6nsliyg Kaer Wyr- 
 agon. Ac yno yd ansodes trillu yn erby 7 n 
 Kymry. Ün y Gaer Lleon ac ef e hun yn 
 y blaen. arall y gastell Baldwin, ac yn y 
 blaen iarll Lincol. a Boser Mortymer. Y 
 rei hynny a dodes Grufud ab G6en6yn6yn 
 y goreskyn ae gyfoeth a gollassei kyn no 
 hynny gan attal yr brenhin Gedewein a 
 Cheri a Góerthrynyon a Buellt. Ac yna 
 y goreskynaod iarll Henfíbrd Brecheinaóc. 
 Y trydyd llu a anuones y Gaer Yyrdin a 
 Chercdigya6n. ac yn y blaen Paen uab 
 Padric ]3ysa6s. Y vloydyn rac óyneb y 
 kylchynaod iarll Lincol a Boser Mortymer 
 gastell Dol Yorwyn ac ym penn y pytheó- 
 nos y kaossant ef o eisseu dófyr. Yna y 
 kyfunaod Bys ab Maredud. a Bys Wyn- 
 daót nei y tywys.-aóc. a Phaen uab Padric 
 Llyŵelyn y ura6t a Howel. a Bys Gryc a 
 adaóssant y kyuoeth ac a aethant y Wyned 
 at Lywelyn. Bys ab Maelgón a aeth at 
 Boser Mortymer ac a rodes darestygedig- 
 aeth yr brenhin yn lla6 Boser. Ac yn 
 diwethaf oil o Deheubarth y kyfunaod 
 Grufud a Chynan veibon Maredud ab 
 Owein a Llywelyn ab Owein y nei ar 
 brenhin. Ac uelly y darestyg6yt holl 
 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 651 
 
 Deheubarth yr brenhin. Ac yna y dar- 
 estygaód Paen uab Padric yr brenhin tri 
 chyui6t o Uch Aeron. Anhunyaöc a 
 Meuenyd ar kym6t Perued. Ac yd aeth 
 Rys nab Maredud. a Rys Wyndaót. a den 
 nab Maredud ab Owein y lys y brenhin y 
 hebr6g górogaeth a 116 kywirdeb ida6. Ar 
 brenhin a oedes gymryt y górogaeth hyt y 
 cónsli nessaf gan ellóg adref Rys ab Mar- 
 edud a Grufud ab Maredud ac attal y gyt 
 ac ef Gynan ab Maredud a Rys Wyndaót. 
 Ac yna y dodes Paen Lywelyn ab Owein 
 yn uab yg kadoryaeth o achaós diffyc oet. 
 Góedy hynny yr óythuet dyd o wyl Ieuan 
 y gónaeth Rys ab Maelgón ar pedwar 
 baron vry 6ro^aeth yr brenhin yn y konsli 
 yg Kaer Wyragon. Y vloydyn honno 
 wyl Iago Ebostol y deuth Etm6nt braót y 
 brenhin a llu gàntaó hyt yn Llan Badarn. 
 a dechreu adeilat castell Aber Ystwyth a 
 wnaeth. Ac yna y deuth y brenhin ae 
 gedernit gantaò yr Beruedwlat. a chadarn- 
 hau llys a wnaeth yn y Fflint o diruaór 
 glodyeu yn y chylch. Odyno y doeth hyt 
 yn Rudlan ae chadarnhau hefyt o glodyeu 
 yn y chylch. a thrigya6 yno darym o amser 
 a wnaeth. Y vl6ydyn honno du6 Sadórn 
 wedy A6st yd enkilyaod Rys ab Maelgón 
 y Wyned at Lywelyn rac ofyn y dala or 
 Saeson oed yn Llan Badarn. Ac yna y 
 goresgynnaód y Saeson y holl gyuoeth. A 
 chyt ac ef yd enkilyaod g6yr Geneu yr 
 Glyn oil y Wyned. ac ada6 y tir ae hydeu 
 oil yn diffeith A nos wyl Vatheu yd 
 aeth Etmónt a Phaen y Loegyr. ac ada6 
 Roser Mulus yn gönstabyl yn Aber Ys- 
 t6y th ac y warchadó y wlat . A thrannoeth 
 göedy g6yl Seint ynus yd ynichoelaód Rys 
 Wyndadt a Chynan ab Maredud o lys y 
 brenhin y eu gwlat. Y vloydyn honno 
 yn dechreu y kynhayaf yd anuones y bren- 
 hin rann uaór oe lu y Yon y losgi llawer 
 or wlat a dwyn llawer oe hydeu. A góedy 
 hynny y deuth Llywelyn at y brenhin y 
 Rudlan. ac yd hecl}^cha6d ac ef. Ac yna 
 y góahodes y brenhin ef y nadolic y Lun- 
 dein. ac ynteu a aeth yno. Ac yno y 
 rodes y wrogaeth yr brenhin. A göedy y 
 drigyaö pytheónos yn Llundein yd ym- 
 choela6d y Gyniry. Ac ygkylch g6yl 
 
 Andras y gellyg6yt Owein Goch ab Grufud 
 ab Góen6yn6yn o garchar Llywelyn dróy 
 orchymyn y brenhin, Ac yna o cauas 
 Owein Goch y gan Lywelyn y uraöt oe 
 g6byl uod gantref Llyyn. Y vloydyn rac 
 óyneb góyl Etwart urenhin y rodes Etwart 
 urenhin ac Etwart 1 y ura6t Elianor y 
 kefnithero merch Simónt Mónford y 
 Lywelyn ar drós yr eglóys ua6r yg Kaer 
 Wyragon. ac yno y priodes, ar nos honno 
 y gónaetbpöyt y neithaór. A thrannoeth 
 yd ymchoelaód Llywelyn ac Elianor yn 
 llaóen y Gyniry. Y vloydyn rac óyneb y 
 peris Etwart urenhin ffurfaó mónei newyd. 
 a góneuthur dimeiot a ífyrlligot yn gryn- 
 yon. Ac uelly y cóplaóyt prophóytolyaeth 
 Yyrdin pan dywaöt. Ffuryf y gyfnewit 
 a holltir. ar banner a vyd cr6n. 
 
 Pet war ugein mlyned a deu cant a mil 
 oed oet Crist pan uu uarö Riokert o Gaer 
 Ri6 escob Myny6 duo calan Ebrill. Ac 
 yn y le ynteu yd urdóyt Thomas Bee yn 
 escob. Y vloydyn honno y bu uaró 
 Phylip Goch y try dyd abat ardec o Ystrat 
 Fflur. A góedy ef y bu abat Einaön Seis. 
 Ac yn oes hónnó y llosges y Yanachlaóc. 
 Góedy hynny nos 6yl Yeir y canhöylleu y 
 cant escob Mynyó efferen yn Ystrat Fflur. 
 a honno a uu yr efferen gyntaf y ganaód 
 yn yr escobaót. a Du6 g6yl I)ewi rac 
 6yneb yd eistedaód yn y gadeir yn eglóys 
 Yynyó. Y vloydyn rac óyneb y gores- 
 gynnaöd Dauyd ab Grufud gastell Pen- 
 hardlech 6yl Seint Benet abat. ac y llad- 
 aód y castellwyr oil eithyr Rosser Clifort 
 arglóyd y castell a Phaen Gameis. Y rei 
 hynny a delis ac a garcharaód. Y vloydyn 
 rac 6yneb g6yl Yeir y Gehyded y gores- 
 gynna6d Grufud ab Maredud. a Rys ab 
 Maelgón dref Aber Ystóylh ar castell. ac 
 y llosgassant y dref ar castell. ac y distryó- 
 assant y gaer a oed ygkylch y castell ar 
 dref dróy arbet y heneideu yr castellwyr. 
 o achaós dydyeu y diodeueint a oeclynt yn 
 agos. Ar dyd hónnó y goresgynnaöd Rys 
 ab Maelgön gantref Penwedic. a Grufud 
 ab Maredud gymót Meuenyd. 
 
 Benedicainus Domino. Deo gratia. 
 
 1 Etmwnt. 
 
 Eyn a gymmerais allan o'r Llyfyr Coch o Hergest yn y flwyddyn o oed 
 Crist 1781. R. DAYIES. 
 
 Diwedd Brut y Tywysogion, yn ol y I<lyfyr Coch o Hergest. 
 
652 
 
 
 BRUT Y SAESON. 1 
 
 YMA Y DECHEREU BRENHINED Y SAESSON. 
 
 Gwedy daruod yr anodun vail dymhesty- 
 lus. ar newyn girat a dywetpwyt vchot. 
 yn oes catwaladyr vendigeit: y doetli y 
 saesson a goresgyn lloegyr or nior pwy 
 gilid. ay chynal adan pynip brenhin. val y 
 buassei gynt yn oes Hors a Hengist pan 
 deholassant Gortheyrn Gortheneu o deru- 
 ynev lloegyr. ac ay rannassant yn pymp 
 ran ryngthunt. Ac yna y symudassant 
 henweu y dinessyd. ar trefi. ar randiroed. ar 
 cantrefoed. ar swidev. ar ardaloed : herwyd 
 ev Ieith wynt ehvn. London y galwas- 
 sant caer Hud. Evirwic nev Yorck y galw- 
 assant caer efí'rauc. ac val liynny holl 
 dinessyd lloegyr a symudasant ev henweu. 
 or rei yd aduerwyt yr hynny hyt hediw 
 onadunt. Hwndrwd y galweint cantref. 
 sire y galweint swyd. Ac y dwyn ar gof 
 yr neb a delei rac Haw : yr arwyd dwill- 
 odrus ysgymun. a uu ryngthunt pan 
 ladassant holl Deledogeon ynys brydeyn ar 
 vynyd Ambri. sef oed hynny draweth 
 hawre sexes. Ac am bynny y gahvassant 
 y randiroed west sex. estsex swthsex. yr 
 hynny hyd hediw. A llyna val y ranas- 
 sant lloegyr. y ryngthunt. y vrenhin kent 
 holl swid geint a dan y thervynev. Ac un 
 esgobot a oed yny gyuoeth. nyt amgen 
 Archesgob keint. ac escob caer raw. Y 
 vrenhyn westsex y doeth wyltessire bar- 
 rocssire sswthsex sswthamtessire. deu- 
 ynssire. a chornwayle. A phym esgobot a 
 oed yny gyvoeth. nyt amgen. esgob salys- 
 burie. ac escob badon a oed yna yn Wellys. 
 Ac escob chichestyr. ac escob winchestyr. 
 ac escob exestyr. yr honn a rannwyt yna 
 yn deu banner: y naill hanner i Cridin- 
 tone. ar banner arall y seint german 
 yngherniw. Y vrenhin mers y doeth 
 gloucesterssire. wircesterssire. warwicssire. 
 sstatfortssire. derbissire. chestyrssire. 
 schropssire. herfortssire. oxenfortssire. 
 
 Cotton. Cleopatra B. V. P. 136. Plut. 
 
 l Bibl. 
 
 XIX. A. 
 
 Ar ol Hanes Gruff, ab Arthur y mae fal hynn. 
 y llyfyr yma. 
 
 yn 
 
 bockinghamssire. bontyndonssire. a hanner 
 betfortssire. nortbamtonssire. leicestyr- 
 ssire. nicolessire. notinghamssire. A their 
 esgobot oed yn y gyvoeth : nyt amgen. 
 escob caerlleon. ac escob henfford. ac escob 
 caervrangon. Y vrenbin estsex y doeth 
 cantebrnggssire. northfolc. southfolc. estsex 
 a hanner. betfortssire. a their escobot a oed 
 yny gyvoeth : nyt amgen escob norwic. 
 ac escob llundein. ac escob eli. Y vrenhin 
 northhumberlond y doeth or tu hwnt i 
 humyr byt yn mor prydyn. A dwy escob- 
 ot a oed yn y gyvoeth. nyt amgen arches- 
 cob caereffrauc. ac escob durham. Ac val 
 ydoedynt velly yn gwledychu yn hedwch 
 dagnauedus a gwedy peidiaw or dymhestyl. 
 Ef a doeth Iuor vab alan ac ynyr y nei 
 val y dywetpwyt uchod y dir lloegyr ac ev 
 Uu git ac wynt. Sef oed hynny : teir 
 blyned a phedwar vgeint a cbwechant 
 gwedi geni duw. Ac yn ev herbyn wyn- 
 theu y doeth y saesson : ac ymlad ac wynt 
 yn wychyr creulon calet. ac yn yr ymlad 
 hwnnw y lias lluosogrwyd o bop tu. Ac 
 or diwed y goruu ivor : ac y goresgynws 
 kerniw a dyfheint a gwlat yn haf. Ac 
 yna y doeth y saesson gynnallau. ev nerth- 
 oed attadunt idyuot am ben iuor : ac yna 
 y doeth gwyrda ryngthunt. ac y tagnaved- 
 wit wynt. Ac yna y cymmyrth ev ethel- 
 burga yn wreica idaw. ac eu a beris 
 gwneuthur freutur y meneich yn glasting- 
 burie. ar y gost y him, a hynny drwy llyw- 
 odraeth Adelmus manach sant or ty. 
 hwnnw. ac yn yr eil ulwydyn gwedy dyuot 
 iuor ir ynys honn y bu marwolaeth yn 
 iwerdon. Ac ef a rodes iuor i eglwys caer 
 wynt deng hidys ar ugeint o dir lie gelwir 
 ewerlond yn ynys with, a deng hidys a 
 deugeint yn y lie y gelwir verdinges. Ped- 
 weryd ulwydyn gwedy y dyuot ef ir ynys 
 honn yn crynws y daear yn manaw. 
 Blwydyn gwedy hynny y bu gwlaw gwaet 
 yn ynys brydein. ac yn iwerdon, ar llaeth 
 ar emenyn a drosas yn waedawl liw. Eil 
 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 653 
 
 ulwydyn gwedy hynny y cochas y lleuat 
 yn waedawl liw. Pan oed oet crist 
 D.CC.I. y bu uarw Wrcardies brenhin 
 kent, ac y gwnaethpwyt edbert yn uren- 
 hin yn ei le. D.CC.I I II. y bu ufarw elvric 
 brenhin y saeson. D.CC.VII. y bu uarw 
 eldred brenhin mers. ac y gwnaethpwyt 
 kenred yn urenhin yn y le. Anno dom. 
 D.CC.VIII. y goleuhaws y nos niegys y 
 dyd, ac y bu uarw pipin enrydedusaf bren- 
 hin freinc. D.CC.XIIIL y bu uarw cenred 
 brenhin mers, ac y gwnaethpwyd Scelered 
 yn ei le yn urenhin. D.CC.XVI. y bu 
 uarw osbrit brenhin y sacsoniait. 
 D.CC.XVII. ycysegrwyd eglwys mihangel. 
 Anno dom. D.CC.XX. y bu yr haf tesawc. 
 a gwedy gwelet o iuor vab alan nad oed 
 wiw ymdiried yr byd hwnn. ef a ymedewis, 
 ai holl gyuoeth, ac a gymerasant dillat 
 bydawl amdanadunt ysgeulus ev ai wreic. 
 ac y daethant i ovwyaw duw hyt yn ruvein. 
 Ac ef a wnaeth duw gweledigaeth mawr 
 yrdynt pa ford bynac y cerdeint drwy y 
 treui ar dinesyd. ef a ganei clych y dinas 
 neur drev heb dodi o neb Haw arnadunt. 
 D.CC.XXI. y gwnaethpwyd ethelard yn 
 vrenhin yn west sex, ai urenhines ynteu 
 oed frideswida. o honno a rodes i eglwys 
 caer wynt o dref y thad, cantonam, ai gwr 
 ae achawanegws y rod o serch cyuanned. 
 Ac yn y ulwydyn honno y bu uarw beli 
 vab elphin. ac y bu ryuel heil a rhodri 
 malwynawc ynghernyw. ac y bu gwaith 
 garth maelawc a chat pencoet yn deheu- 
 barth cymre. ac ymhob or tri chyfranc 
 hynny y goruu y brytanieit. D.CC.XXII. 
 y bu varw scelered brenhin mers. ac y 
 gwnaethpwyd ethelard yn vrenhin yn ei 
 le. D.CC.XXVIII. y bu ryuel mynyd 
 carno, Anno Dom. D.CC.XXXV. y 
 gwnaethpwyd cuthred car ethelardi yn 
 vrenhin yn west sex.. Ac ef a rodes i 
 eglwys caer wynt, yn ynys wicht deugeint 
 hidys o dir" lie gelwir muleburnam. a phump 
 ar hugeint lie gelwyr bone, wadam. a 
 LXVytXXIL yn wippingeham. ar tir a 
 elwir drucham. a'r llys a elwir clera. Ac 
 yny ulwydyn honno y bu uarw beda effeir- 
 iat yr ystoriawr goreu. ar ysgolheic goreu 
 or a vu ynghyd oes ac ef. DCC.XXXV I. 
 y bu uarw owein brenhin y picteit. Anno 
 Dom. D.CC.XLIX. y gwnaethpwyd sigel- 
 ert yn urenhin yn west sex, ac y dynes- 
 haws ei gyuoed attaw ac y vynassant ef oe 
 vrenhiniaeth ac y tagwyd ef gan nebun 
 gwas ychen, yndlawd alltudedic. Anno 
 Dom. DCC.L. y gwnaethpwyd cynewlfus 
 yn urenhin y sacsonieit a thrwy ei ured- 
 ychu y bu uarw. Yn y vloydyn hynno y 
 
 bu ymlad rwng y Brytannieit ar pictieit 
 yr hwn a elwir gweith metgadawc. ac yno 
 y lias dalargan brenhin y pictieit. Ac yny 
 ulwydyn honno y bu uarw tewdwr uab 
 beli. Dcc.liiii. y bu varw rodri maelwyn- 
 awc. brenhin y brytannieit. Dcc.lvii. y 
 bu uarw edpalt brenhin ysaxonieit. Anno 
 dom. Dcc.lx. y bu ymlad rwng y brytan- 
 iet ar saeson yr hwnn a elwir gwaith hen- 
 ford, ac y bu varw dyvnanal vab tewdwr. 
 Dcc.lxviii. y symudwyt y pasc y nghymre. 
 ac y emendithiwd elbodii gwr i duw oed. 
 Anno dom. Dcc.lxxiii. y gwnaethpwyd 
 offa yn vrenhin yn mers. a brithrit yn 
 vrenhin yn west sex. ac y bu uarw fermael 
 vab idwal. ar brithrit hwnnw a deholas 
 egbirt or ynys yn ei ieuengctid ac ynteu a 
 aeth i frainc. ac y ymrodes i dysgu march- 
 ogaeth. ac ymdwyn arueu. Dcc.lxxv. y 
 bu varw cemoyd brenhin y pictieit. 
 Dcc.lxxv. y bu varw seint enbert abbat. 
 Dcc.lxxvi. gwyr deheubarth cymre a di- 
 feithiasant yr ynys hyd ar offa brenhin 
 mers. Dcclxxxiiii. yr haf y difeithws y 
 cymre cyuoeth ofía. ac yna y peris offa 
 gwneuthur clawd yn deruyn ryngthaw a 
 chymre ual y bei haws ydaw gwrthnebu y 
 ruthyr y elynion. a hwnnw a elwir yn 
 glawd offa yr hynny hyd hedyw. 
 Dcclxxxxv. y daeth pao'anieit gyntaf y 
 iwerdon ac y difeithwyt rechreyn. 
 Dcclxxxxvi. y bu varw offa brenhin mers. 
 ac y bu varw maredud brenhin dyued, ac 
 y bu ymlad rudelan. Dcclxxxxviii. y lias 
 caradawc brenhin gwynedd, y gany saeson. 
 Anno dom. Dccc. y gwnaethpwyt 
 egbirait yn vrenhin yn west sex, gwedy 
 brithria a dywetpwyt ucliot. Ac yna y 
 cynnullws ef llawer or gweison ieuaingc 
 dewraf achryvaf. yn eu gyuoeth. ac au 
 gwnaeth yn uarchogion urdolion. ac a dys- 
 gws idynt varchogaeth. ac ymdwyn arueu 
 val y dysgasei ynteu gynt yn freinc. ac 
 aruer onadunt ar hedwch. ual y bei vyuyr 
 ganthunt ar ryuel pan vei reit wrthynt. 
 Dcccii. y gwnaethpwyt cenwlfus yn vren- 
 hin yn y mers. Dcccvii. y bu varw Arthen 
 brenhin ceredigion. ac y bu dific ar yr heul. 
 Dcccviii. y bu varw rein brenhin dyuet. a 
 chadell powys. Dcccix. y bu uarw elvod 
 archesgob gwyned. Dcccx. y duws y 
 lleuat dyw nadolic. ac y llosgas mynyw. ac 
 y bu varwoladth yr ysgrybyl. drwy holl 
 gymmry. Dcccxi. y bu varw owein vab 
 moredud. ac y llosges deganwy gan dan 
 mellt. Dcccxii. y bu ymlad y rwng hy wel 
 a chynan. ac y gorfu howel. Dcccxv. y bu 
 y taraneu mawr. ac y gwnaeth llawer a 
 losgeu. Ac y bu varw gruffud vab rein. 
 
654 
 
 BEUT Y SAESON. 
 
 ac y lias griffri vab cyngen. o dwyll elisse 
 ei vrawd. ac y goruu howel o ynys von ar 
 cynan ei vrawt : ac ai deholas ef ai lu gan 
 etivarwch mawr. Dcccxvii. y deholet o 
 van aw ac y bu varw cynan vrenbin. ac y 
 diffeitbws y saeson mynyded erryri. ac y 
 dugant brenhiniaeth rywoniawc y ar y 
 cymre. Dcocxviii. y bu ymlad yn raon. 
 yr bwn a elwir gweitb llanfaes. y niôn. 
 Dcccxix. y diiFeithwyt dynet y gan cen- 
 wlfus brenbin mers. Dcccxxiii. y llosgat 
 degannwy y gan y saeson, ac y distryw- 
 ywyt powys. Dcccxxv. y bu varw hywel 
 brenhin manaw. Dcccxxvi. y gwnaeth- 
 pwyt cenelm sant yn vrenbin mers. 
 Dcccxxvii. y gwnaethpwyt ceowfus yn 
 vrenbin mers. Dcccxxviii. y gwnaetb- 
 pwyt cernwlf yn vrenbin mers. a bwnnw 
 a wnaeth gwatwar am egbirt am dysgu ei 
 wyr val y dywetpwyt ucbot. ac anion a 
 oruc ar egbirt y ercbi idaw dyuot i 
 wneytbur gwryogaetb idaw. neu ynteu 
 erbynnyeit adelei attaw. ac yna y cauas 
 egbirt yny gyngbor bot y degacb gantbaw 
 diodef gloes angheu yngwryt gwyr. no dy- 
 bortbi bir gethiwet waradwydus. ac yna y 
 gysodet oet dyd idunt yr baf bwnnw i 
 ymlad. yn He gelwyt elle-done lie mae llys 
 yr awrbon y brior caerwynt. agwedidyuot 
 pawb i'r oed. ni ddoetb y gyt ac egbirt 
 onyt cant marcbawc or rei goacbul diyc- 
 liwiawc a cbyda cernwlf y doeth mil or 
 marcbogion adwynaf a tbeccaf a welsei neb. 
 ac ymgyrchu a orugant. ac ymlad yn 
 wychyr creulon. ac ef a oruc duw yn gym- 
 eynt yr egbirt. ar gafael o bonaw y iradug- 
 oliaetb a Had o nadunt byt na welit y 
 daear. rac celaned. y gwyr ar meirch. ac y 
 goresgynws pymptbeg wlat a banner or rhei 
 a dywetpwyt ucbot. ac a dug yn un bren- 
 binyaetb west sex. ar hwn mers. a gwedy 
 cymryt o bonaw gwriogaetb y gwyr. anuon 
 a oruc edulius ei uab. ac ef yn ysgolheic a 
 11 u y gyt ac ef byt yngbeint. a byt yn est 
 sex i ercbi idynt ar uyr o amser dyuot i 
 wneutbur gwriogaetb i egbirt. o mynneynt 
 uod yn diboen. Ac ynteu a aetb ac a or- 
 esgynws y gwledyd bynny. ac a daeth 
 dracbevyn adau goron y dau urenbin 
 bynny yn anrec iw dad. Ac yna y daetb 
 egbirt byt ynghaer eirawc. ac a oresgyn- 
 mvs boll Northumberlond idaw. a dinas 
 caerllion y ar y Bryttannyeit. A gwedy 
 darostwng pob man idaw. ef a doetb hyd 
 yngbaer wynt. a dyuynnu pawb attaw yno 
 o ysgolbeigion a llevgion urdaseid or boll 
 ynys, A gwedy dyuot pawb y gyt. o gyt- 
 synnedigaeth hynny o wyrda. y mynws ef 
 ei wneuthyr yn urenhin ar gwbyl o ynys 
 
 brydein a gwisgaw y goron am ei ben. a 
 galw yr ynys o bynny allan oe benw e bun 
 yn y ieitb ef yn eglond. ar ieitb yn egliss. 
 ar dyneon yn eglissmen. ac ef cyntaf a dug 
 ynys brydein a dan nn brenbin. gwedy yr 
 bruttannyeit gynt. ac ef a rodes i eglwys 
 caerwynt yr er enryded a wnaetb duw 
 yrdaw ynteu. yn ynys wicbt lie gelwir 
 cannelburnam tec bide arugeint o dir. ac 
 yn scaldeflet xlii or hydys o dir. a pbedeir 
 tref. nit amgen drockensford. wordiam. a 
 weltonbam. a bedintonam. Dcccxxxi. y 
 bu dine ar y lluat. viii kl* novembr. ac 
 y bu uarw saturbin esgob mynyw. 
 Dcccxxxvii. y bu varw egbirt vrenbin. ac 
 y glatbpwyt ef yn eglwys caer wynt yn 
 enrydedus. ac y doed edulf y uab yn sub- 
 diagon yna. ac o eisieu etifed y duepwyd 
 ef oe yscolbeictot y wledycbu y lie y dat. 
 
 A gwedy gwneutbur edulf yn urenbin. 
 ef a vu idaw pedwar maib. nyt amgen 
 etbelbald. etbelbircbt. etbelred. ac aelfryt. 
 yr aelfryt bwnnw a anuones y dat ef byt 
 ar leo pab pedwyryd iw gysegru yn uren- 
 bin ar ynys prydein. ac yr ei uod ef yn 
 urenbin cys^gredic ym bewyt y dad. cym- 
 meynt oed ei warder ac na vynnei dim or 
 cyuoetb ym my wiry t ei dat nac ym myw- 
 hyt un oe vrodyr. Ac yna ydaeth edwlf 
 hyt yn ruuein. ac a weles ar y ford o am- 
 rauaelyon genbedloed rei yn noetb. ac 
 ereill a rwymau bëyrn arn admit, yn 
 gwneutbur eu penyt drwy y dinessyd lie 
 bei amlaf y pobloed a mwyaf y coboed. ac 
 yna cyfroi a oruc ei uryt ar warder a tbru- 
 gared. a pban doetb ar y pab : ef a ym- 
 wnaetb ac ef byt na pbenydit dyn oe 
 deyrnas ef bytb yn noeth. nac a rwymeu 
 heyrn. nac o dieitbyr y wlat e bun. ac yr 
 bynny ef a rodes ceiniawe o bob ty dros 
 wyneb lloegyr unweitb pob blwydyn a 
 bonno a elwir ceiniawe pedyr. er hynny 
 byt hedy w. a gwedy ei dyfot o ruuein ef a 
 berys degymmu ei boll gyuoetb a phob 
 decued Hoc aradyr o dir ef aeroes i gwuen- 
 noed yr egLvyseu drwy ti deyrnas i was- 
 anaetbu duw. ac am Hoc un aradyr o dir 
 arodasei catuan a cliatwallawn i eglwys 
 caerwynt. yn eu boes hwynt gynt. ac a 
 dugesit i arnei ef a berys y dalu drachevyn. 
 ac a rodes yn ebwanee i'r eglwys tri bide 
 a deugeint a cbant. a clwy lys nit amgen 
 bircbewellam a wembergam. ac a berys 
 gwneuthur eglwys yn yr bon y cla+hpwyt 
 ef gwedy hynny. Dcccxl. y cysegrwyt 
 escob mynyw. Dcccxlii. a bu uarw id- 
 waHawn. Dcccxliiii. y bu gweitb ketill. 
 ac y bu uarw merfyn uryeb. Dcccxlviii. 
 y bu gweitb tynnant ac y lias itbel brenbin 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 655 
 
 gwent y gaii wyr brecheyniawc. Dcccxlix. 
 y Has meuric y gan y saeson. Dcccl. y 
 lias cyngen y gan y wyr e him. Dcccl iii. 
 y diffeithwyt mou y gan y llu du. Dcccliiii. 
 y bu uarw cyngen brenhin powys yn 
 ruuein. Dccclvi. y bu uarw cemoytli 
 brenhin y pictieit. ac y bu uarw ionathan 
 pennaeth Abergeleu. Dccclvii. y bu uarw 
 edwlf brenhin y saeson. ac y cymmyrth y 
 dau uab y gyuoeth yw rannu ryngthynt. 
 nid amgen i ethelbald y doeth west sex. ac 
 i ethelbirt i doeth swydd geint. Dccclx. 
 y bu uarw mael talaohen. Dccclxii. y bu 
 uarw ethelbald brenhin west sex. ac y cym- 
 myrth j ethelbirt ei vrawt y cyuoeth yn 
 gwbyl yn eidaw ei hun. ac a wledychws 
 pymp mlyned ereill. ac yn y ulwydyn 
 honno y bu cat gweitheu. Dccclxiiii. y 
 diffeithwyt glywysig ac yd alltudwyd 
 hwynt. Dccclxv. y bu uarw cynan naut 
 nifer. ac y dyrchauwyt corf saint swithen. 
 Dccclxvi. y difeithwyt caer efrawc. ac y 
 bu cat dubgynt. Dccclxvii. y bu uarw 
 ethelbirt brenhin lloegyr. ac y cymyrth 
 edelred. y urawt. y vrenhinaeth yn eidaw 
 e hun. ac y doeth gwyr denmarc naw weith 
 yn un ulwydyn y ymlad ac ef. ac ynteu a 
 oruu arnadunt. ac a ladawd deu urenhin. 
 nid amgen brenhin gnar. ar hwnn unllam. 
 a phedwar ieirll ar deg. ar pedytgant ny 
 wydynt eu rhif. ac yna y lias seint edmuncl. 
 brenhin est sex. ac ef a wnaeth duw yn dec 
 ac ethelbirt brenhin lloegyr treigl gweith. 
 Gwedy dyuot oseth brenhin denmarc i dir 
 lloegyr. a llu mawr ganthaw. a gossot oet 
 cyfranc yn y lie y gelwir assedone. a gwedy 
 dyuot y deu lu ygyt. ymlad o orugant yn 
 greulon o bob tu yny wahanws y nos y 
 urwydyr. a thranoeth y boreu y trigawd 
 ethelred i wrandaw ei efferen. ac y doeth 
 Aelfiyt ei urawt ac a orelwis y llu ynghyt. 
 ac a dechreuws yr ymlad o hir bylgeint yn 
 wychyr creulon. gwyr denmarc yn goruod 
 arnadynt. ac anuon a orugant i erchi ir 
 brenhin dyuot i'r ymlad. ac ni deuei ef un 
 cam yny darfu idaw gwarandaw cwbyl o'r 
 efferen. ac yny drwy ewyllys da kyrchu yr 
 ymlad a oruc. a duw a wnaeth oe enryded 
 rodi y uudugoliaeth idaw. ac yn y lias 
 oseth. urenhin denmarc ai lu. Dccclxix. 
 y bu cat brynn onnen. Anno dom. Dcclxx, 
 y torret twr Alclut. Dccclxxi. y y bodes 
 gwgann brenhin ceredigiawn. Dccclxii. y 
 bu uarw ethelred. brenhin lloegyr. ac ai 
 clathpwyt yn Winborne. 
 
 Ac yna y cymyrth aelfred y urenhinaetb 
 
 yn eidaw ei hun. yr hwn a goronhäws pab 
 
 ruuein ym mywyd edulf ei dat. ac eve a 
 
 beris gwahanu y pedeir awr ar ugeint y 
 
 2 x 
 
 syd yn y dyd yn deir rann. nyt amgen yr 
 wyth awr a dreuliai ef yn ysgriuenu. ac yn 
 darllein. ac yn gwediaw. yr wyth awr ereill 
 y bydei yn ymgynghor am deiliadaeth y 
 deyrnas. y trydyd wythawr y gorfwysei ei 
 gorf. a gwr a oed yn y cappel yny un 
 gweith yn wastad yn gwneuthur teir can- 
 nwyll gogymeint beunyd. un o nadunt a 
 barhse yn llosgi tra barhae wythawr. ac yna 
 y daruydei. ac y menegit ir brenhin. ac 
 yna y llosgit canwyll arall. ac ual hynny 
 yn wastad y gwasaneithyd. ae ual y dy- 
 wetpwyd uchot am wyr denmarc. bei myn- 
 ycha y gwrthnebit ydunt. mynycha y 
 cyrchynt wynteu. ac ef a deliit gurmund 
 brenhin denmarc. ac ae gwnaethpwyt yn 
 gristion. A hasteng gwr a doeth gyt a 
 gurmund a watwarws iyd grist, ac y cym- 
 niellws aelfiyt ef ar fo o'r ynys honn. ac y 
 daeth ynteu ac a gynullws llynghes decgaf 
 or awelsit. ac y doeth y dinas a elwit 
 llynne. ac ay distrywyawd drwy greulon- 
 der a hen bredrycheu. A'r aelfiyt hwnnw 
 a drossas cyfreithieu y bruttanyeit yn saes- 
 nec. ac y gelwit wynt yna cyfreitheu ael- 
 fiyt. a llawer o lyureu a drosses ef yn y 
 mod honno. ac ef a wnaeth i'r hwndrydeu 
 ar dytangeu y geisiaw y lladron. ac ef a 
 beris gwneuthur dwy uanachlog. un i 
 uenych yn ethelingham. ac arall iuanach- 
 esau yn schesteburi. ac a wnaeth manach- 
 log mewn mynwent i'r escobty ynghaer 
 wynt. ac ae cyuoethogas o lawer o allu. ac 
 ay rodes i seint grimbald yr trigaw y honaw 
 yn lloegyr. ac ef a rodes i achwanegu can- 
 toreaeth caer wynt tref a elwyt kinctone. 
 Dccclxxiii. y bu gweith bangoleu a gweith 
 enegyd yn môn. ac y bu uarw escob 
 ALynyw. Dccclxxiiii. y cymyrth limberth 
 escob Mynyw. Dccclxxv. y bodes dun- 
 garth brenhin cernyw. Dccclxxvi. y bu 
 gweith duwsul ym môn. Dccclxxvii. y 
 Has rodri a gwriat ei urawt y gan y saeson. 
 Dccclxxviii. y bu uarw Aed uab Mell. 
 Dcccl xxx. y bu gweith conwy. yr hwn a 
 elwit dial rhodri. Dccclxxxii. y bu cat- 
 gweitheu. Dccclxxxv. y bu uarw hywel 
 yn ruuein. Dccclxxxvii. y bu varw cer- 
 tull Dccclxxxix. y bu uarw cubin y doethaf 
 or ysgottieit. Dcccxc. y doeth y nord- 
 manniait. y duon drachevyn hyt ar 
 ciwiwn. Dccxci. y bu varw cenneth vab 
 bledut. Dcccxciii. y doeth anarawt i gyt 
 a'r saeson i difeithiaw ceredigiawn. ac 
 ystrat twyi. Dcccxciiii. y difeithwyt lloeg 
 yr a brecheiniauc. a gwent. a gwynllywc. 
 Dcccxcv. y bu difìc bara yn iwerdon : ac y 
 syrthiws pryved o'r awyr megis gwadeu a 
 deu deint ydynt. ac yn yssu yr y ttkenn yn 
 
656 
 
 BRUT Y SÁESON. 
 
 llwyr. ac y cat eu bwrw drwy un pryt a 
 gwedi. Dcccxvii. y bu varw elstan bren- 
 hin y saeson. Dcccxciii. y bu uarw albryt. 
 brenhin gynoys. Dcccc. y doetb paganieit 
 i ynys von. ac a gynlielws maes meleriann. 
 Dcccci. y bu uarw aelfryt brenhin Iloegyr. 
 ac y clathpwyt yny uanachloc a wnathoed 
 e nun ynghaer wynt. ac yny ulwydyn 
 bonno y lias merfyn vab rodri y gan ei 
 wyr e bun. ac y bu uarw llywarch vab 
 byveid. ac y gwnaethpwyt Edward vab 
 aelfryt yn vrenhin yn Iloegyr yn lie ei 
 dad. 
 
 A gwedy gwneuthur edward yn vrenhin. 
 ef a vu cyn gadarnet hyt na lauasei gwyr 
 Denmarc senghi y gyuoeth oe anvod. ac ef 
 auu idaw. "V. meib. a naw merchet. o deir 
 gwraged. a oed idaw. Oe pymp meib : tri 
 onadunt awledychws ol yn ol gwedy ev 
 tat. nyt arngen edelstan ac eclmund ac 
 adrad, Or naw merchet : teir onadunt a 
 rodet ynghrevyd. nyt amgen aflede auu 
 abbades yn romesi. a seint edburc yn gaer 
 wynt. ac edit oed dryded. Ac ef a rodes 
 y eglwis caer wynt pedeir llys. nyt amgen 
 husseburnam. wite cherche. ouertonbam. 
 ac ystockam leiaf. Anno ix c . i j . y lias penn 
 rodi vab liuueith yn arwystli. Anno. 
 ix c .iiij. y bu gweitli duuneir yn yr bwnn y 
 lias mayauc cam vab peredur. ac y dilewyt 
 mynyw. Ann. ix c .v. y bu varw Gor- 
 cbywyl escob. a cormoc vrenhin ac escob 
 boll iwerdon. A gwr mawr y grefyd ay 
 gardawt oed. Culennan alas yn yr ymlad 
 hwnnw. ac y bu varw kyrnallt vab mur- 
 egan brenhin laginensiu' yn diwed yr ym- 
 lad. Anno ix c .vi. y bu varw asser arches- 
 cob y bruttanyeit. Anno ix. c vii. y bu 
 varw cadell vab rodri. Anno doin. ix. c xi. 
 y doeth other y ynys brydein. Anno. 
 ix c .xiii. y bu varw anaraut vab rodri bren- 
 hin y bruttanyeit. Anno .ix. c .xiv. y di- 
 ffeithwyt iwerdon ygan wyr dulyn. ac y 
 bu varw eldfled vrenhin es. Anno .ix. c xv. 
 y diffeithwyt mon ygan wyr dulyn. Anno 
 .ix c .xvii. y lias clyclawc vab cadell ygan 
 veuric y vraut. Anno .ix c .xviii. y bu varw 
 nercu escob. Anno .ix u .xix. y bu gweith 
 y dinas newyd. Anno dom .ix c .xxiiii. y 
 bu varw edward vrenhin ac y clathpwyt ef 
 yny vanachlawc a wnathoed y dat ynghaer 
 wynt. 
 
 Ac yna y gwnaethpwyt Edesltan vab 
 edward yn vrenhin yn Iloegyr. Ac y doeth 
 gwyr denmarc y geisiau goresgyn yr ynys 
 y arnaw. Ac y rodes yntev kyffranc 
 ydunt. ac yny kyffranc hwnnw y lias bren- 
 hin yr yscottieit. a phymp brenhin o den- 
 marc. a deudeng ieirll ac ev lluoed. Ac ef 
 
 a ystyngawd ydaw boll brenhined kymre : 
 ac aberys ydunt talu teyrnget ydaw megys 
 y talawd brenhin nortwei idaw. Sef oed 
 hwnnw. try chant pvnt o areant. ac vgeint 
 pvnt o eur. a phymp mil o warthec. pob 
 blwydyn. Ac ydaw yd oed chwaer hilde 
 oed y henw a theekaf morwyn or byt oed. 
 Ac y doeth Eclulf iarll boloyn. o Bancewine 
 iarll flandrys. ac anrec y gan huges bren- 
 hin freinc y edelstan brenhin Iloegyr hyt 
 yn abyndon. nyt amgen try chant emmys 
 ac ev gwisgoed yn gyweir arnadunt. a 
 chledyf constans amheraudyr ar wein yn 
 eur coeth. ac yn or kethreu auu mewn 
 traet yessu grist pan diodefaut yn gaeyedic 
 yny cledyf. ar gwayw auuassey gan charle- 
 maen vrenhin yn ymlad asarassuneit gynt. 
 a cboron seyn nioris. a pheth o bren y groc 
 y diodefaut crist mewn maen krissiant yn 
 gayedic. aphet or goron drein auu ar benn 
 crist pan diodefaut. a choron vrenhiniaul o 
 eur coeth a meyn gwyrthuaur o amrauayl- 
 ion gwyrthyeu. Ac ef ay derbynnws yn 
 enrydedus. ac anvones y chwaer y vrenhin 
 freinc yr honn y buassei yny damvnaw ys 
 llawer o amser kyn no hynny. Ac ef a 
 gynhelis yr ynys yn gyn gadarnhet. nei 
 edewyt torch o eur ar fford : na lauassey 
 neb y dwyn y lledrat. Ac ef a rodes y 
 eglwys caer wynt penn seyn justi merthyr. 
 atheir llys. nyt amgen. Chilboldintone. 
 Enedford. ac Eismeres wordham. Ac a 
 rodes llawer y uanachloc malmesburie. 
 Anno .ix c .xxvi. ydaeth Howel da vab 
 cadell y ruvein. Ac y bu varw Elen. 
 Anno dom. ix c .xxxiii. y lias G-rufud vab 
 Oweyn y gan wyr keredigyawn. Anno 
 .ix c .xxxv. y bu ymlad y brune. Anno 
 .ix c .xxxvi. y bu varw hymeith vab clydauc. 
 a meuric. Anno .ix c .xxxix. y bu varw 
 edelstan vrenhin Iloegyr ac y clathpwyt ef 
 yn malmesburie. 
 
 Anno dom. ix c .xl. y gwnaethpwyt 
 Edmund y vraut yn vrenhin. Ac y bu 
 varw abloyc brenhin iwerdon. Anno 
 .ix c .xli. y gwenwinwt cadell vab arthuael. 
 Ac idwal vab rodri ac ellissed y vab alas 
 y gan y saesson. Anno .ix c .xlii. y bu 
 varw limberth escob menyw. Anno 
 .ix c .xliii. y bu varw vssa vab llaur. A 
 morcheis escop bangor. Anno ix c .xliiii. y 
 peryglwyt a gwenwyn kyngen vab elisse. 
 Ac y bu varw Eneuris escob myniw. Ac 
 y diffeithwyt stratclut. y gan y saesson. 
 Anno .ix c .xlv. yd oed Edmund vrenhin yn 
 kynnal gwled yn manachloc seint austyn 
 yngkeint. ac val yd oed yn bwrw golwc ar 
 hyt y neuad : ef a welei lleidyr ar daroed 
 y dehol or ynys kyn no hynny. Ar 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 657. 
 
 breniiiu a gyuodes y vyny ac adoetlj. hyt 
 yn lie yd oed y lleidyr : ac ymavael ac ef 
 ger wallt y ben ay dynnv dros y bwrt. ay 
 daraw ay dorr y vyny adan y draet. Sef 
 awnaeth y lleidyr tynnv kyllell ac yadanaw 
 bratliu y brenhin trwydaw yny golles y 
 eneit. Ac y kyuodes y gwỳr ac y lladas- 
 sant y lleidyr. Ac yna y ducpwyt corf y 
 brenhin hyt yn glastingburie ac yno y 
 clatlipwyt ef. 
 
 Ac yna y gwnaethpwyt Edredus braut 
 Edmund yn vrenhin lloegyr. Ac ef arag- 
 ores rac paub oe henna vieit o ovynhau 
 du.w. Ac am hynny. pob peth or adamunei 
 y gan duw : ef ay kaffei. hedwch a vynnei 
 hedwch agavas. Ac y rodes duw idaw y 
 rat hyt nat argywedunt neb arnaw : namyn 
 paub yny garu yn wahanredaul, A dwy 
 lys agolassei eglwys caer wynt : ac ef 
 aberys ev hatuer drachevyn. nyt amgen 
 no duntunam a husseburnam. Anno 
 .ix c .xlviii. y bu varw howell vab cadell 
 brenhin agogoneant holl kymre. Ac y lias 
 Cadwgon vab Oweyn ygan y saesson. Ac 
 y bu ymlad caerno y rwng meibion howel: 
 a meibion idwal. Anno dom. ix c .l. y di- 
 ffeithwyt dyuet dwy weith y gan veibion 
 Idwal. Iago a Ieuaf. ac y lias dungwallaun 
 ygan ev gwyr wynt. Anno ix c .li. y bu 
 varw rodri vab howel. Anno ix c .lii. y bu 
 lladua vaur y rwng meibyon Idwal: a 
 meibion hywel yn lie gelwir Gurgustu. nev 
 gweith conwy hirinaur. ac y lias anaraut 
 vab gwiy. Ac y diffeithwyt kerecligiawn 
 ygan veibion idwal. ac y bu varw edwyn 
 vab hywel. Anno ix c .liii. y bodes hayardur 
 vab mervyn. Anno ix c .liiii. y lias Con- 
 galach brenhin iwerdon. Anno ix c .lv. y 
 bu varw edredus brenhin lloegyr. ac ef a 
 gigleu seynt dunstan abbat glastingburie 
 lief or nef yn dy wedut : yr aur hwnn ymae 
 edred' yn mynet at y arglwyt. ac yna y 
 syrthiawd seint dunstan yny varw lewic. 
 ac y ducpwyt corf edred' hyt yngkaer wynt. 
 ac yrio y cladpwyt ef yn enrydedus. yny 
 vlwydyn honno y bu yr haf tessauc. ac y 
 lias Cfugaun vab guryat. 
 
 Ac yn yr vn vlwydyn honno y gwnaeth- 
 pwyt Edwinus vab edmund yn vrenhin. 
 A hwnnw a dremygws holl annwydeu 
 edredus y ewithyr. Ac agymyrth ryvic a 
 balchter yndaw heb didorbot nac am duw 
 nac am dyn dym. y dycl y gwnaethpwyt 
 ef yn vrenhin : ef aduc gwreic briaut yar 
 y gwr priaut y dreis. am y phryt. ay gwr 
 yn gar idaw. Ac yrio ymrodi y odineb 
 ac y ryuelu ac eglwys duw yny uu agos 
 ydaw a divwynaw y dyrnas yn llwyr. 
 Anno ixUviii. y diffeithws Oweyn goryu- 
 
 yd. Anno ixMix. y bu varw edwinus 
 brenhin lloegyr. ac y cladpwyt ef yngkaer 
 wynt." Ac y gwledychaud meibion Idwal 
 drwy nerth diruaur mis maurth. Ac y 
 diffeithwyt caer kybi alleyn ygan veibion 
 abloic. 
 
 Ac yn yr vn vlwydyn honno y gwnaeth- 
 pwyt Edgar vab edmund braut y edwin 
 yn vrenhin ar loegyr. a hwnnw a ym- 
 eclewys a holl drwc deuodeu y vraut. ac 
 auu wr da santeid. yny oes ef y kigleu 
 seint Dunstan egylion nef yn canv : ac yn 
 dy wedut. hedwch a vyd ac > amylder o 
 frwitheu yn yr ynys honn. tra vo bew 
 seint Donstan. ac y gwledycho edgar. Ac 
 nyt edewys edgar dros wyneb y deyrnas 
 na manachloc nac eglwys ny wellhaei 
 arnaw : ay o dir a daear. ay o gwerth arall. 
 A gwedy gweletohonaw diffyc yr eglwysseu 
 ygan y personyeit. ac yn treulyaw y renti 
 lie bei digryf ganthunt. ac yn gadel yr 
 eglwysseu yn noeth y mewn ac allan. ar 
 vicarieit heb na bwyt na diliat. na gallel 
 ymrysson ac wynt. doluriau yny gallon a 
 oruc. ac anvon ar yr escob ac ar yr arch- 
 escob y ev kynghori trigaw ar ev renti a 
 gwassanaethu daw megys y dylyeint. A 
 gwecly gorchymyn or arch escob ar escob 
 ydunt hynny : yd oed rei anwastad onadunt 
 na wassanaethent y cor vn vlwydyn yr mil 
 o bunnoed o eur ydunt. ac o vnoliaeth 
 dywedub na wnaynt amgen noc y gwnaeth- 
 ant gynt. Ac yno y peris y brenhin bwrw 
 llawer onadunt oc ev renti. agyssot meneich 
 yny manachlogoed a bicarieit ywassaneythu 
 duw yn wastat. A gwedy peri o honaw y 
 y Iewan bab xiii. cadarnhau hynny: ef 
 arocles y eglwysseu caer wynt llys aelwyt 
 auitone. ac yn itinstokam. x. hidas. ac 
 yn madanlegam. iii. hidas. ac yn broed- 
 unam. xiii. hidas. ac yn aderinges feldam. 
 ii. hida. ac yn derrucam. vii. hidas. Athra 
 uu vew ny bu vlwydyn ny wnelei. ae 
 manachloc ay eglwys yr enryded y duw ar 
 seint. Anno dom. ix c .lx. y lias Idwal vab 
 Rodri. ac y kyssegrwyt aclelwald yn escop 
 yngkaer wynt. Anno ix c .lxi. y lias nieibeon 
 Grwynn. ac y diöeithwyt y ty wyn. ac y 
 bu varw Meuric vab catvan. ac y daeth 
 meneich kyntaf y vanachloc caer wynt. 
 Anno ix c .lxii. y bu varw ryderck escop. 
 ac y daeth nieneicli kyntaf y vanachloc yr 
 hyde. Anno ixMxiiii. y bu varw Catwall- 
 awn vab oweyn. Anno ix c .lxv. y diffeith- 
 wyt kyuoetheu meibion idwal y gan y 
 saesson. Anno ix c .lxvi. y ^las rodri vab 
 idwal. ac y diffeithwyt aberfrav gwedy 
 hynny. Anno ixMxvii. y dalpwyt Ieuaf 
 vab Idwal y gan Iago y vraut ac y carchar- 
 
658 
 
 BRUT Y SAESON. 
 
 wyt ef agevynnev. Anno ix c .lxviii. y di- 
 ffeithwyt Gwhyr ygan Eino' vab Oweyn. 
 Anno ixMxix. y diffeithwyt penn mOn y 
 gan y paganyeit a mact vab harald. canys 
 canneat agavas gwyr denmarc ar drigaw 
 yn yr ynys honn tra vynnynt y gan edgar 
 vrenhin lloegyr. Ac yna y daetbant kyn 
 amlet hyt nat oed na dinas na thref arall 
 dros wyneb lloegyr na bythynt amlach 
 wynt nor saesson. Ac yna ymrodi y yvet 
 aorugant ac y odineb hyt na ellit reol 
 arnadunt. ac yny uu orthrwm gan y bren- 
 hin ar dyrnas wynt. ac na alleynt ev 
 gwrthlad rac ev hamlet. Ac yna y dodet 
 hoyleon yny ffiolev yn dogyn diawt gwr : 
 ac nat yfve neb mwy no liynny. onyt wrth 
 vessur : ac o hynny arafhau peth a orugant. 
 Ac y edgar ybu deuvab vn oy wreic briawt 
 a elwyt edward. ac arall o wreic adylwold 
 iarll adugassei rac y gwr hyt yn fforest o 
 warwelle rac ythecket. ar mab hvnnw 
 aelwit edelret. Pan oed oet Iessu. ix c .lxx. 
 y diffeithwyt mon ygan gotfrit vab harald 
 ac ay goresgynnawd yn drethawl idaw. 
 Anno ix c .lxxi. y dyrchafwyt corf seint 
 swithan yv dodi yn ysgrin yn enrydedus 
 yngkaer wynt. ac y doeth llynghesseu y gan 
 edgar brenhin lloegyr hyt yngkaer llion ar 
 wysc. Anno ix c .lxxii. y diholet Iago vab 
 Idwal oe gyvoeth. a Hywel vab Ieuaf ae 
 gwledychws. Meuric vab idwal a dallwyt. 
 a morgant a uu varw. Pan oed oet crist 
 ix c .lxxiiii°. y bu varw Edgar brenhin 
 lloegyr. Ac y kyrchawd Dungwallawn 
 brenhin strat clut ruvein. ac y bu varw 
 Idwallawn vab oweyn. A chorf edgar a 
 glathpwyt ynglastyngburie. A thra uu 
 vew ni bu blwydyn ny wnelei ay manach- 
 lauc ay priorde ae eglwys arrall yn enryded 
 y duw ar seint. ac ny allwyt y gerydu onyt 
 vn o dri pheth. am iarl] adelwold. ac am 
 due Andenere. ac am y vanaches a due oe 
 manachloc rac y thecket. A hynny a 
 ymendahawd ef oil drwy dysg seint Dun- 
 stan. A hynny adangosses duw idaw 
 gwedy y varw. canys gwedy ryvot ygorf 
 yny daear dwy vlyned arbymthec athrug- 
 eint mlyned : y doeth yr abat aylward oed 
 y henw amynnv symvdaw ygorf or lie yd 
 oed yn gorwed yle arall. apheri gwneuthur 
 ysgrin o vaen y dodi y gorf yndaw yn 
 enrydedus. A gwedy tynnv y gorf or 
 daear yw dodi yn yr ysgrin ry virr oed yr 
 ysgrin. Ac y perys yr abat torri y aelodev 
 val y genhynt yn yr ysgrin. ac y neidiawd 
 y gwaet o honaw kyn noc aphe bythey 
 ynteu yn vyw. Ac yna y syrthws yr abat 
 val dyn adorrei yvynwgyl ac y collas y 
 bwyll. Ac yr aur ydodet ef yn yr ysgrin : 
 
 ef arodes gwaret y dall ac y vydar ac yr 
 abat. 
 
 Pan oed oet crist naw cant aphymthec 
 athrugeint y gwnaethpwyt Edward vab 
 edgar yn vrenhin ar loegyr. Anno 
 ix c .lxxvi. y diffeithwt Gwhyr yr eil weith 
 ygan Einon vab oweyn. Anno ix c .lxxvii. 
 y diffeithwyt lleyn a chelynnauc vaur yr 
 eil weith ygan Hywel vab Ieuaf ar saesson 
 y gyt ac ef. Ac yny vlwydyn honno y 
 doeth Edward vrenhin lloegyr o hely for* 
 ar y lys vam elfride gwreic yr adelwold 
 adywetpwyt vchot ygeissav diawt rac 
 sychet: ac y doeth hi yn rith llewenyd 
 wrthaw ay wasgu rwng y breicheu. ac y 
 doeth nebun diawl creulon ay vrathu 
 achyllell yny gollas y eneit. ac eisswys ef 
 a drewys y varch ac yspardunev ac a ffoas 
 yny syrthws yn varw yr llaur yar y varch 
 ac y foas y march ar kyfrwy yn waetlyt 
 arnaw hyt yn edwardestolle. ac yno y mae 
 y kyfrwy ynghadw yr hynny hyt hediw : 
 y dwyn ar gof y verthyroliaeth ef. Ac 
 yntev aolrewt wrth y gwaet ry gollassei 
 yny gat yn varw. Ay gorf aduepwyt yn 
 gyntaf hyt yn waram : ac odyno yducpwyt 
 hyt yn safftesburie drwy enrydedeu mawr 
 lie y gwnaeth mynych wyrthiev. 
 
 Naw cant mlyned atheir arbymthec 
 athrugeint oed oet crist pan wnaethpwyt 
 Edelredus braut edward yn vrenhin ar 
 loegyr. Ac yna vlwydyn honno y dal- 
 pwyt Iago y gan wyr Hywel vab Ieuaf. 
 ac ef awledychws kyuoeth iago. Anno 
 dom. ixUxxix. y lias Idwal. a gwedy 
 hynny y difeithwyt Uyn a mon ygan Cus- 
 tennyn vab Iago. a Gotfrit vab Harald. a 
 gwedy hynny ychydic y lias Custennyn 
 ygan Howel vab Ieuaf yny vrwydyr a 
 elwyt Gweith Hirbaruch. Anno dom. 
 ix c .lxxx. y kymyrth Elfride mam edelred* 
 vrenhin goueilieint yndi am ry lad edward 
 vrenhin drwy ythwyl hi : a ry varw adel- 
 wold y gwr priaut o lit wrthi. ac yna y 
 perys hitheu gwneuthur manachloc yn 
 warewelle. ac yna y treulaud y buched 
 drwy dirvaur benyt. Ac yna y gwreic- 
 kaws edelredus vrenhyn ac agymyrth Erne 
 verch richart. vab richart. vab willam. 
 vab rolond. y gwr a oed yn medu yna 
 Norwandi. ac ohonei y cauas deu vab nyt 
 amgen noc Elvred. ac Edward. Anno 
 dom. ix c .lxxxi. y difeithwyt. dyvet. a 
 myniw. a llangweithenauc y gan wyr 
 Gotfrit vab Harald. Anno dom. ixMxxxii. 
 y dyfeithwyt Brecheinyauc. a holl kyuoeth 
 Einon vab Oweyn y gan saesson y due 
 Alfred a Howel vab ieuaf. ac Einon alad- 
 awt llawer onadunt. Anno dom. ixMxxxiii 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 659 
 
 y lias Einon vab Oweyn ygan y gwyr goreu 
 o went. Anno dom. ixMxxxiv. y lias 
 Howel vab Ieuaf ygan y saesson. ac y lias 
 Ionaual vab Meuric: ygan Catwallawn 
 vab Ieuaf. Anno dom. ix c .lxxxv. y Has 
 Meyc vab Ieuaf a Chatwallawn vab Ieuaf: 
 y gan Moredud vab Oweyn ac a wledych- 
 aut ev kyvoetheu. nyt amgen. Gwyned a 
 Mon. ac ay darystyngws wynt yn dretliaul 
 idaw. Anno dom. ix c .lxxxvi. y ducpwyt 
 lleuver llygeit llywarch vab owein. ac y 
 diffeithwyt Mon y gan Gotfrit vab Harald. 
 ac y deliis dwy vil oy gwyr. ar gwedilyon 
 a due Moredut vab Oweyn ganthaw hyt 
 yngkeredigiawn adyvet. Ac yny vlwydyn 
 honno y bu niarwolaeth ar yr ysgrybyl yn 
 holl kymre. A gwedy gwelet o Edelredus 
 vrenhin amlet gwyr denmarc yn lloegyr : 
 ovynhau y saesson a oruc. canys o deudeng 
 iarllaeth arygeint or a oed yn lloegyr : yd 
 oed gwyr denmarc yn gwledychu vn ar 
 bynithec onadunt. Ac yno y gorelwys y 
 brenliin attaw holl ieirll lloegyr yn gyfrin- 
 achus y gymryt kynghor am wyr denmarc : 
 ac yn ev kynghor y caussant Had ev pen- 
 nev oil yn oet vn dyd ac vn nos. ar neb a 
 attei y vn onadunt chancg : Had pen hwnnw 
 drostaw. Ac yno y lias llawer o vilioed 
 onadunt. ac yna y lias sts' Alfeins yng- 
 keynt. Anno dom. ix c .lxxxvii. y bu varw 
 Ieuaf vab Idwal. ac Oweyn vab Howel. 
 Ac y diffeithwyt llanpadarn vaur. a Menyw. 
 allan ylltut. allan Garbann. allandydoch. 
 Anno dom. ix c .lxxxviii. y lias Glumayn 
 vab abloyc. a Moredud yn dreth a rod.es 
 yr Uu du keinyauc am bob gwr idaw. yn 
 y vlwydyn honno y bu varwolaeth vaur ar 
 y bobyl o newin. Anno dom. ixMxxxix. 
 mlyned y lias Oweyn vab dyfnaual. Pan 
 oed oet crist deng mlyned a phetwar vgeint 
 anaw cant. Moredud vab ywein a di- 
 ffeithws maes hyveid. A gwedyr lladva 
 adywetpwyt vchot ar wyr denmarc : nyt 
 oed o bennaetheu lloegyr yr vn agarei y 
 gilid onadunt nac ay krettei : namyn pob 
 vn a chwardei wattwar am gollet y Hall 
 onadunt. Anno dom. ix c .xci. y diffeith- 
 wyt kyuoetheu Moredud nyt amgen dyvet. 
 kerediaun. gwhyr a chetweli ygan Eclwyn 
 vab Eyno' aUu saesson y gyt ac ef. ac y 
 diffeithwyt mynyw y trydyweith. ac yn 
 dyuot o diffeithiav gwlat vorgant y doeth 
 Moredud yn ev ewyllys. ac y bu varw 
 Catwallawn y vab. Anno dom. ix c .xcii. 
 digwyl kyvarchavel y diffeithwyt ynys 
 von oe holl yt. agwarchadw o veibion 
 meuric gwyned. Anno dom. ix c .xciii. y 
 bu newyn yng kyuoeth Moredud. ac y bu 
 ymlad rwng meibion Meuric a Moredud 
 
 vab Oweyn. ac y goruu meibion Meuric. 
 ac yno y lias Teudwr vab Eynion. Anno 
 dom. ix. c xciv. y diffeithwyt Manaw y gan 
 Suein vab Harald. Anno dom. ix c .xcv. y 
 lias Idwal vab Meuric. ac y diffeithwyt 
 arthmatha ac y llosgat. Anno dom. 
 ix c .xcviii. y bu varw Moredud vab Oweyn 
 clotuorussaf brenhin y bryttanyeit. ac y 
 dibobylat mynyw o genedyl anffydlaun. ac 
 y lladassant Morgeneu escop Mynyw. 
 Anno dom. ix c .xcix. y diffeithwyt dulyn 
 ygan yscottieit. Ac yd oed Kynan vab 
 Howel yn kynnal gwyned. Pan oed oet 
 crist Mil o vlynyded y diffeithwyt dyvet 
 ygan anfydloneon. Anno dom. M°.i. ybu 
 varw Mor vab Gwyn. ac Ivor Porthalarchi. 
 Anno dom. M°.iii. y Has Kynan vab Howel. 
 Anno dom. M°.iiii. y dallwt Gulfach ac 
 vbiat. Anno dom. M°.v. y bu kyntaf 
 decern nonenalis cicli ii. Anno dom. M°. xi. 
 y diffeithwyt Myniw ygan y Saesson. ac y 
 bu varw vbis haeardur manach o Enlli. 
 Anno dom. M°.xii. y doeth Swan' vab 
 Harald brenhin denmarc a llynghes gan- 
 thaw y goresgyn lloegyr. a gyrru edelret 
 vrenhin ar ffo ay wreic ay deu vab hyt yn 
 normandi at Robert braut y wreic. 
 
 Ac yna y goresgynaud Swan' holl loegyr 
 drwy dwyll Edrich iaiil amhwithic a chaer 
 vyrangon a chaer loew. kanys pob kyvrin- 
 ach or a vei yn llys edelred' vrenhin ef ay 
 hanvonei ar Swan' brenhin denmarc. A 
 gwedy goresgyn o honaw lloegyr : kyn 
 penn y vlwydyn y bu varw Swan', ac y 
 detholes gwyr denmarc Chnout y vab yn 
 vrenhin heb gyuarch dim yr saesson. a 
 hagyr uu ganthunt hynny. . 
 
 A gwedy dyrchauel Chnout yn vrenhin 
 y cafas y saesson yn ev kynghor anvon yn 
 ol Edelred' ev brenhin deledauc hyt yn 
 normandi y dyvot attadunt yn oet dyd 
 tervynedic. sef oed crist. Mil. xiii. o vlyn- 
 yded. Ac yno y bu kyffro y rwng brian 
 brenhin Iwerdon a mwrchath y vab a 
 brenhined ereill y gyt ac wynt : yn erbyn 
 dulyn a sitruc vab abloic a oed vrenhin 
 yna. a maylmorda ac ev gaUu a oed kytt 
 duhyn yn erbyn brian. ac y lloges sitruc 
 llongeidiev o wyr arvauc o ypirateit a 
 brodr dywyssauc arnadunt yn borth vdunt. 
 Ac yny kyffranc hwnnw y lias lluossog- 
 rwid o bob parth. yno y lias brian ay vab 
 or neiH parth : a brodr a maylmorda or 
 parth arall. A gwedy dyuot Edelred' y 
 dir lloegyr : yr ymgynnvllawd y saesson 
 attaw. ac arodassant kyffranc y Chnout. 
 ay gymhell ar ffo hyt yn denmarc ac 
 adiengys oe lu y gyt ac ef. 
 
 A gwedy goresgyn o Edelred' y gyuoeth 
 
660 
 
 BRUT Y SAESON. 
 
 drachevyn: ny bu penn y vlwydyn yny 
 glyvychawt o ortlirwm heint yn llvnclein. 
 A gwecly klywet o Clmout hynny: ef 
 adoeth a llynghes ganthaw y tir lloegyr. 
 ac ay goresgynnawt hyt yn llvndein. A 
 gwedy gwanhau y brenhin ef a rodes y 
 eglwys caer wint. hafynton. a sottun. a 
 bide ahanmer o dir yn lie gelwir celcelhord. 
 a deu bisgotlyn yn brendeford. a dvntvn 
 adugessit dwy weith yarnadunt ef y rodes 
 drachevyn. Ac' yna y bu varw Edelred' 
 vrenhin : ac y cladpwyt ef yn seynt y 
 Paulys yn llvndein. Sef oed hynny o oet 
 crist mil ovlwynyded a. xiiii. Ac yna y 
 doeth y saesson ac y detholassant yn vren- 
 hin arnadunt Ednivnd Ireneside mab 
 Edelred o order ch. 
 
 A gwedy gwneuthnr Ednrnnd yn vren- 
 hin ef agymyrth Edrich iarll amwythic yn 
 ystiward iclaw canys hynaf gwr oed or 
 saesson. ar mwiaf a wydeat o drwc. A 
 gwedy bod mynych kyffrangeu ryngthunt : 
 y doeth Edrich oy dwill y wneithur tagn- 
 eved ryngthut. a rannv yr vrenhiniaeth 
 yn deu hanner y ryngthunt a gadel y 
 Edmund y goron. Anno dom. M°.xv. y 
 lias Oweyn vab Dyfynwal. Anno dom. 
 M°.xvi. y lias Aydan vab Blegywryt ay 
 betwar meib y gan Llywelyn vab Seisyl. 
 brenhin gwyned. Anno dom. M.xvii. yd 
 oedit yn dadnabot twill Edrich yn llys y 
 brenhin. A gwedy gwybot o honaw 
 hynny : ef avynhei rynghu bod y Clmout. 
 ac a rodes rodeon llawer y vn o wassan- 
 aethwyr Edmund yr y vrathu aber haearn 
 ar y hyd y vyny pan elei yr gcudy gyntaf. 
 Ac val hynny y collas Edmund y eneit. ac 
 y clathpwyt yn glastyngburie. ac yna y 
 kymyrth Clmout y vrenhinniaeth. canys 
 ny vedylhit am elured nac am edward 
 meibion Edelredus vrenhin. y rei a oed yn 
 trigaw gyt ac ev mam yn normandi. 
 
 A gwedy dyrchauel Chnout yn vrenhin 
 ar gwbyl o loegyr. ef a orchmynnws ar 
 berygyl eneit ac aylodeu na bei neb owyr 
 denmarc awnelei argywed yr saesson. na 
 neb or saesson ydunt wyntheu: namyn 
 bot yn vn genedyl. ac yn gwassaneithu 
 kyvreithieu aeluryt vrenhin. A gwedy 
 gwastattau y vrenhiniaeth o honaw : anvon 
 aoruc hyt ar Bichart due normandi. y 
 erbynneit emma yn wreicka idaw. yr honn 
 auuassei wreic briawt gynt y edelred : ay 
 phlant hi yn elynneon ydaw. Agwedy y 
 rodi ydaw mab agafas ohonei Hardechnout 
 oed y enw. Anno dom. M°.xix. y lias 
 Meuric vab arthuael. Anno dom. M '.xx. 
 y doeth nebun yscot kelwydauc a dywedut 
 y vot yn vab y Moredyd vab Oweyn a 
 
 Rein oed y henw. ac y kymyrth gwyr 
 ydeheu ef yn bennaf arnadunt. Ac y 
 clamunws yntev gwyned yn erbyn Llyw- 
 ehyn vab Seisyll y brenhin clotuorussaf 
 awyclit or mor pwy gilid. ac yny oes ef ny 
 bu eissieuda yny gyfoeth. na neb gouudus. 
 nac vn dref wac na diffeith. A gwedy 
 dyuot y lluoed hyt yn aber gweili: y 
 kyrchws Rein yr ymlad yn valch bocsachus 
 gan annoc y wyr. ac yn hynny y goruuwyt 
 arnaw ef. ac y ffoas yn llwynogeid ifyrnic. 
 ac y Has y wyr yn olofrud. ac yd anreith- 
 wyt yr holl wlat. Gwedy hynny y doeth 
 Eilaf y dir kymmre athorri Myniw. a di- 
 ffeithiaw dyfed. Anno dom. M°.xxi. y bu 
 varw Llywelyn vrenhin vab Seisyl. Ac 
 yna yd oed Ryderch vab Iestin yn kynnal 
 dyheubarth. Anno dom. M°.xxiii. y bu 
 varw Morgynnyd escob. Ac val yd oed 
 Chnout yn kynnal kwnsyli yn llundein. ef 
 adoeth Turkill daneis ac Irici. ac ereill or 
 a uuassey ymrat Edmund drwy gynghor 
 Edrich y erchi yr brenhin ev kyuarwysseu. 
 a menegi yr achos. A gwedy menegi 
 ydaw : ef aduc yar Turkill Estsex. ac yar 
 Irici northvmyrlond. ac iar brenhin west- 
 sex y gyuoeth yntev. Ac yna y llidiawd 
 Edrich brenhin Mers. a dywedut vrth y 
 brenhin : ystrwe alauur uu yr einym twill- 
 aw yn arglwidi dyledauc. ac ev dwyn yag- 
 hen ereill ogareat arnat ti : athitheu yn 
 talu y nynheu yn gyndrwc ahynn. Canys 
 ydwyt yn adef dy dwill heb y brenhin yn 
 gwid kyhoed lloegyr : lledweh y benn 
 abwrywch y gorf yn temys. A hynny 
 awnaethpwyt. a clehol ylleill or ynys. Ac 
 yna y perys y brenhin gwneuthur eglwys 
 yn assessdon. y wediaw dros yr eneidev 
 alas yno gyt ac edmund gint. ac ymphob 
 eglwys or a oed yny gyfoeth ef aberys 
 gwediev drostunt. A thrwy gynghor 
 emme y wreic. ef aberys atkyweiriaw yr 
 holl eglwissev. yny gyfoeth. agwneuthur 
 manachloc vch penn corf edmund verthir. 
 a dwyn corf alphegi verthir o lundein hyt 
 yngkeint. Anno dom. M°.xxiiii. y bu 
 dece' nouenalis. Anno dom. M°.xxv. bu 
 varw kynan vab seisyll. Anno dom. 
 M°.xxx. y gorchmynnws Chnout brenhin- 
 iaeth denmarc y hardechnout y vab. Anno 
 dom. M°.xxxi. yd aeth Chnout y ruvein. 
 ac y gorchmynnws y gyfoeth y emma y 
 wreic. agorchymyn y baup bot yn hyvyd 
 yv gorchymyn yny delei ef. ac erchi y baub 
 talu y duw yr hwnn adylyhei. nyt amgen 
 alwissenev dros yr ereidyr. a clegu' yr 
 aniveilieit y vlwydyn y genit. acheiniauc 
 pedyr. ac aust degum y frwitheu. a gwil 
 Marthin dechreu yr hadeu yr eglwisseu 
 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 661 
 
 plwif : yr hwnn aehvyt yn saesnec chnrche 
 kuth. yny y vlwydyu lionno y bu varw 
 Robert brenhin freinc. ac y gwnaethpwyt 
 Henri y vab yn vrenliin yny le. ac y lias 
 Ryderch vab Iestin y gan yr yscotieit. 
 Ac ydoed Iago vab Idwal yn kynnal 
 gwyned gwedy Llywelyn. Ac Edwin a 
 Howel. meibion Moredud dylieubartli. 
 Anno dom. M°.xxxii. y bu gweith irathuy 
 y rhwng y meibion edwin : a meibion 
 ryderch. Ac y doeth Robert Wiscard or 
 poile. Anno dom. M°.xxxiii. y lias Mor- 
 edud vab edwin y gan veibion kynan. ac 
 y lias Caradauc vab ryderch y gan y saes- 
 son. ac y doeth Chnout o ruvein. Anno, 
 dom. M°.xxxiiii. y gwnaeth Herlewin 
 manachloc yn lie y gelwyr Herlewines 
 becc. Anno dom. M°.xxxv. y rocles 
 Chnout y eglwys caer wynt tri hide o dir 
 yn lie y gelwir Hillam. agelor seynt berini 
 escob. a channwillpren maur o aryant gor- 
 reureit a chwe breich maur ydaw yr hwnn 
 yssyd yno ettwa. a dwy vaner. Anno 
 dom. M°.xxxvi. y bu varw Chnout ac y 
 clathpwyt ef yngkaer wynt. Ac ydoed 
 Hardeclmout y vab dyledauc yna yn 
 trigav yn denmarc. Ac y dyrchafwit 
 Harald Harefot yn vrenhin. canys wynt 
 adywedynt bot hwnnw yn vab y Chnout o 
 verch elfelin iarll. a rac y uuanet y gelwit 
 ev velly. 
 
 A gwedy kadarnhau Harald yn vrenhin 
 ef a deholas emme vrenhines or ynys. 
 Anno dom. M°.xxxvii. yr anfydloneon 
 agynhaliasant Meuric vab Hywel. ac y lias 
 Iago vab Idwal brenhin Gwyned : y gan 
 Grufud vab Llywelyn ac a oresgynnws y 
 gyfoeth ac ay gwledychws. ac a oruu ar 
 lawer o kyfrangheu. yn gyntaf yn ryt y 
 groes ar hafren. ac yn llan badarn vaur. ac 
 a oresgynnws deheubarth. ac a deholes 
 howel vab edwin oe gyuoeth. Anno dom. 
 M°.xxxviii. y bu varw Hermini escob 
 Myniw. Anno dom. M°.xxxix. y bu 
 gweith pencadeir yn yr hwnn y goruu 
 Grufud ar Hywel. ac agymyrth y wreic ac 
 ayllywiaud hi. Anno dom. M°.xl. y bu 
 varw Herald brenhin lloegyr. ac y clath- 
 .pwit yn eglwys paul yn llvndein. ac yd- 
 aethpwit y gyrchu Hardechnout hyt yn 
 denmarc. canys nat oed neb yna adywet- 
 tei vn geir am veibion edelred yrei a oed 
 yn normandi. Ac yna y bu gweith pwll 
 dyuach. En yr vn vlwydyu ydeliit Grufud 
 ygan wyr dulyn. 
 
 A gwedy dyuot Hardechnout yn vren- 
 hin. ef a anvones yn ol y vam or lie y 
 diholessyt hyt yn normandi. Ac yn yr 
 amser hwnnw yd oed Godwin iarll yn 
 
 bennaf o loygyr a dan y brenhin. Ac y 
 kynghorassant yr brenhin tynnv corf Har- 
 ald or kyssegyr allad y ben ay vwrw yn 
 themys. y dial yr amharch a wnathoed yw 
 vara, a hynny awnaethpwit. Anno dom. 
 M°.xli. y bu varw Hywel vab Oweyn ar- 
 glwid gwlat vorgant yny heneint. Anno 
 dom. M°.xliii. y kymyrth hywel vab edwin 
 llynghesseu or gwydil yn borth ydaw : ac 
 y kyuaruu Grufud vab Llywelyn ac wynt 
 yn aber tywi ac ymlad ac wynt yn wychyr 
 creulon. ac yn yr ymlad hwnnw y goruu 
 Grufud. ac y syrthyws Hywel. Ac y bu 
 varw Gvilfre a Matt' manach. Anno dom. 
 M°.xliii. y bu varw Ioseph escob teiliau yn 
 ruvein. Ac y bu lladua vaur y rwng 
 meibion Ryderch Grufud a Rys : a Grufud 
 vab Llywelyn. Ac yno yr anvones Gotwin 
 iarll hyt yn normandi y geisiau elured ac 
 edward meibion edelredi y dyuot y loegyr 
 y gymryt ev dylyet. Ac yno yr anvones 
 Robert ev hewythyr eluryt y gyt ar twill - 
 wyr hyt yn lloegyr a llawer o veibion bon- 
 edigeon y gyt ac ef. Ac Edward a etteli- 
 his y gyt ac yntev. Agwedy ev dyvot y 
 borth hamont yr tir. wynt a anvonassant 
 ar Godwin y venegi ev dyuot. ac yd erch- 
 ys yntev ydunt kyuaruot ac ef ar vynyd 
 Guldedwn. ac ef adoeth yn ev herbyn hyt 
 yn Guldeforde ac anvon gwyr arvauc yn 
 ev herbyn. ac erchi ydunt lie gweleint y 
 mynyd vchaf plannv kyff yny daear agyssot 
 y meibion bonhedigion o normandi y 
 eiste yn amgylch y kyff a rwymaw elvredus 
 wrth y kyff yn ev perved. a sevyll or gwyr 
 arvauc yn amgylch y meibion. ac ev cled- 
 yfev noetheon yn ev Haw. a degymmv y 
 meibion allad y decvet tra gellit ev deg- 
 ymmv. Agwedy na ellit : erchi tynnv 
 ev Uygeit a llad ev trwynev. ac ev clustiev. 
 ac ev gweussed. ac ev tafodev. ac ev dwy- 
 lav. ac ev traet. ac ev crogi wyntev. Ac 
 odena dinoethi elured arwymaw ydwylaw 
 dra ygevyn yam y post, atb.ynnv pennev y 
 goludeon ford y vogel allan. ac ev festing- 
 hiaw a hoylion heiern yny kyff. ay droi 
 yntev yn wise y ystlys yny vydunt y holl 
 coludyon gwedy yr droi yngchylch y kyff 
 megys raf. Ac erchi ydunt na ettyt yr 
 vn dianc onadunt rac ymliw geir bron y 
 brenhin rylacl ohonaw yny mod hwnnw y 
 vraut ny didorei yntev yoganv am. y 
 weithret honno. megys tybiaw a wnay na 
 chredit. Ar gwyr creulon a wnaetharit o 
 gwybyl : megys yd erchis y creulon arall 
 ydunt. canys y brenhin a oed glaf. A 
 chet ys menechyt ydaw ny allei namyn. 
 tewi rac cadarnhet Gotwin. Ac yn lie 
 gwedy hyny y bu varw Hardechnout yn 
 
662 
 
 BRUT Y SAESON. 
 
 lamhicly yn ymyl llundein ac y clatpwyt 
 ef yn yr escopte yngkaer wint. Ac y 
 rodes emme y vam dros y eneit yr escopty 
 llawer o wisgoed maur weirthiauc. ac eur 
 ac areant a mein gwyrtli vaur. a dwy lys 
 nyt am gen. West Ẅode a Piper Mvnster. 
 Agwedy niarw Hardechnout y rodet 
 gwarchatwedigaeth y vrenbiniaeth y G-ot- 
 win yny deliolit brenbin arall ogyfc syn- 
 nedigaeth yvrenhines ar dyrnas. Ac yn 
 yr amser hwnnw yd oed eward vab eluret 
 yn ymdivat yn normandi : canys marw 
 uuassei ygenedyl oil eithyr wiliain vap 
 yduc robert a oed yn was ieuanc y gyt 
 abrenhin freinc. Agwedy gwelet pob 
 peth gwedy ryballu ydaw. bwry y eneit yn 
 antur aoruc a chyrchu lloegyr. adyuot byt 
 yn llvndein He yd oed Gotwin yn trigaw 
 yn wastat. Acbael ryt obonaw bore- 
 gweitb ydyuot yr ystauell lie yr oed Gotwin 
 yn neffro. assyrthiaw yn groes ger bron 
 ygwely. ac wylaw gan ywediaw. Ac 
 ykyuodes Gotwin yny eiste agovyn ydaw 
 pwy wyt ti dyrcka dy wyneb agat vi 
 edrecb pwy wyt. Arglwyd beb ef nebun 
 tlaut wyf agwas ytt. ac ym mebit ym all- 
 tudwyd yn wirion. ac yn dywediaw ditbev 
 arglwyd am nawd ym eneit. Agwedy 
 ywelet yn tosturiaw mor dygn abynny : 
 trugarban aoruc wrtbaw. atbyngbu y 
 wyneb krist na bydei eneit vadev. kyvot 
 weitbon beb ef ac adef pwy wyt. Arglwyd 
 beb ef can gefeis gras ytkcleuryd. Edward 
 wyn a mab yeuaf y edelred' vrenhin o 
 emme verch richard due normandi. Canys 
 edeweis vot yn da wrthyt mynbeu a vydaf 
 beb ef. tyng di ybydy vab ymy ac with 
 vyngorcbymyn : a minbeu avydaf dat ytti: 
 ac atb wnaf yn vrenhin ar loegyr. Ac y 
 tyngbaud yntev. Dos ti beb ef hyt 
 yngkaer wint ac aro vi yno. ac yntev a 
 aetb agweitbiev ybydei yn llys yr escob 
 gweitbiev ereill yn llys y vam beb y ad- 
 nabot o neb. Ac yno y perys Godwin dy- 
 vynnyv paub or tywyssogeon byd ygkaer 
 wint vrth detbol brenbin. Agwedy dyvot 
 paub onadunt ygyt byt yr escopty ger bron 
 y vrenbines : ymdidan aorugant llawer am 
 ydetholedigiaeth. Agwedy daruot y baub 
 dywedut y ewyllis: dodi aoruc Godwin 
 ylaw ar ben y mab adywedut. llyma aucb 
 brenbin chwi heb ef. llyma Edward vab 
 edelred vrenhin o Emme vrenkines ywreic 
 awelwcb ymma. Ahwn adetholaf vi yn 
 vrenhin: ac awnaf gwi'iogaeth idaw yn 
 gyntaf dyn ohonawch. Agwedy gwelet 
 onadunt Godwin yn gwneuthur gwriog- 
 aeth idaw : y rynghws bod vbaub hynny. 
 M°.xliil 
 
 A gwedy kyssegru Edward yn vrenhin : 
 ef a rodes y charter y bop brenbin gwedy 
 ef or agoronheit ynghaer wint nev yngkaer 
 vyranghon nev yn west mvnster. caffel or 
 kovent hanner more ygan ybrenhin. achant 
 torth o vara symnel. a hanner tynnell 
 owin. ar llythyr hwnnw yssyd yngkadw 
 yn west mvnster. Ac ef agymyrth yn 
 wreika idaw Edith verch Godwin. Ac 
 enrydedu ythat awnay ymlaen paub. 
 Emme y vam nyt maur awnay ymdanei. 
 Anno dom. M°.xliiii. gwedy clywet yn 
 normandi vot Edward yn vrenbin y doeth 
 llawer oy getmeithion odyno y geissiaw 
 gossymeith gantbaw. ac y doeth ysgolheic 
 robert oed y henw : ac y peris ef y 
 wneithur yn escob yn llvndein yn gyntaf. 
 Ac odyno yn archescob yngkeint. ar hynn 
 aannogei hwnnw y brenbin ay gwnai. Ac 
 ef a beris dehol Gotwin ay veibion or ynys: 
 a rodi yr eidunt ev gelynneon. Ac ef 
 aberys dwyn iar yvrenhines yholl da byt 
 ay rodi hibheu mewn manachloc Warwelle 
 yngkarchar ac ychydic o dreul ydi. A c ef 
 aberys carcharv Alwin' escob caer wint. 
 adywedut vot kytcnawt ryngthaw ar vren- 
 bines. A mwy y credei ybrenin ef : nogyt 
 yw lygeit ehvn. Ac aberys dwyn yarnaw 
 y boll lleectir odieitkyr dinas caer wint. 
 Anno dom. M°.xlv. y lias o goreu gwyr 
 Grufud vab Llywelyn yn ystrattywi am- 
 kan ydeugeint achant. ac yn dial y rei 
 hynny : y diffeithws Grufud dyvet ac ys- 
 trattywi. Ac yny vlwydyn honno ybu 
 eiry maur abarha»vs o galen yonawr hyt 
 wyl badric. Agwedy bot Aldwin' escop 
 yngkarchar yn hir val y dywetpwyt vcbot. 
 Anvon llythyrev a oruc ar esgyb lloegyr y 
 rei aoed gedymeithion ydaw y ervynyeit 
 yr breuhin kyniryt yganthaw pob gyffryw 
 gwirioned or adamvnei ehvn. byt na bu- 
 assei eryoet achwyssiaul or kelwyd a yrwit 
 arnaw. Ac y cafas y brenbin dr wy gyng- 
 hor robert arch escob peri twymnaw naw 
 llad haearn yn wyn yas: apheri ydunt 
 kerdet naw cam ar y naw Hath haearn. ac 
 o galleynt hynny yn diargywed. gwirion 
 oedynt. Ar profedigiaeth bonno awneyth- 
 pwyt ydunt yn oet dyd tervynedic yn 
 eglwys seint Swithon yngkaer wynt. Ar 
 nos kyn bot y provedigiaeth trannoetb : 
 yducpwyt y vrenbines o warwelle hyt yno. 
 Ac yno ybi hi yn gwiliaw ac yn gwediaw 
 ger bron seyn Swithon y nos honno. 
 Agwedy hanner nos ysyrthiawt kysgu 
 arney. ac yr ymdangosses seyn Switbon 
 ydi : adywedut wrthi. nev yr giglev duw 
 dy wedi cany» wyt wirion. ac nac argys- 
 syrya yr mynet yr provedigiaeth : canys 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 663 
 
 nyt argyweda arnawch dym. Athran- 
 noeth y doeth holl tywyssogeon yr ynys 
 hyt yno dieithyr robert archescob agym- 
 yrth arnaw y vot yn glaf yn dofyr. val y 
 gallei fo or ynys. o dienghynt yn di poen 
 or profedigiaeth. Agwedy dyuot pawb 
 ygyt onadunt. wynt adiarchenwyt ac 
 adodet kykyllev ar ev llygeit ac a dywys- 
 swyt nav cam ar hyt yr haearn twym heb 
 argywedu arnadunt. a phob dyn yn wylaw 
 ac yn gwediaw duw amdanadunt. canys 
 ny welsant eryoet kyfriw provedigiaeth ar 
 dyneon a hwnnw. Ac yna y dy wat yr escob : 
 arglwydi heb ef paham ydygwch chwi vivi 
 odieithyi* yr eglwis pa nyt yn yr eglwis y 
 byd y provedigiaeth. Ac yna y tynnwyt y 
 kykylle ac y dangossat ydaw y gwyrthiev 
 awnathoe d duw yrdunt. aphaub yn wylau 
 otra llewenyd. ac yn diolch yduw y wyrth- 
 iev. Ac yna yducpwyt wynt ger bron y 
 brenhin y dangos ev traet ydaw na raan- 
 nassei yr haearn arnadunt. Ac yna 
 yssyrthyws y brenhin yn groes ger evbron. 
 adywedut : Mi abecheis yn duw ac ynoch 
 chwithev audi trugared ynghardaut yd 
 archaf. Ac wynt ay niadeuassant idaw. 
 Ac yntev arodes ydunt wyntev ev holl tir 
 adugessit yarnadunt. Ac y rodes y bren- 
 hines y eglwis seyn Swithon naw llys yn 
 lie y naw cam a gerdassei ar yr haearn 
 twym. Ac yrodes yr escob nav llys ereill 
 odref y dat ehvn. Ac y rodes y brenhin 
 dwy llys nyt amgen. Meones. a Portland. 
 a. v. hides yn lie gelwit Wrockes Hele. 
 Ac y bu ymrysson rwng yr escob ar vren- 
 hines pwy mwyaf arodei y eglwys seyn 
 Swithon onadunt orodeou ereill. Agwedy 
 klywet o robart arch escob hynny : ef a 
 edewys yr ynys ac ny doeth byth ydi 
 drachevyn. ac y bu yr archescobaut yn wac 
 yn hir o amseroed. Anno dom. M.xlvi. y 
 cafas Godwin ay veibion comot ar brenhin 
 drwy wediev y vam. ac y rodet ydunt ev 
 holl dylyet val y buassei orev erioet. 
 Anno dom. M.xlvii. y diffeithwyt y dehev 
 oil. ac y bu varw Edwin' escob caer wint. 
 ac yny le y doclet Stigand' yr hwn awnaeth 
 y groc vaur a delw veir. a delw iewan. ac 
 ay gwisgaut o eur ac aryant. ac ay rodes 
 y eglwis caer wint. o rod emme vrenhines. 
 Anno dom. M°.l. y pergilaud llynghes o 
 iwerdon yn dyheubarth. Ac yd atwnaeth 
 edward vrenhin deneguldon yr hwn 
 awnathoed edelred ydat gynt. Anno dom. 
 M.lii. y bu varw emme vrenhines ac y 
 clathpwyt y eglwis seyn Swithon yngkaer 
 wint. Anno dom. M.liii. ar dyd gwyl 
 vchel val ydoed Godwin iarll yn eiste ar 
 neill llaw yr brenhin wrth y uuyt yn 
 
 Hodiham. y doeth ybwtiler affioleit olyn 
 ydunt. ac yn hynny pallu or neill troet 
 ydav ay achubeit or Hall, a gowenv aoruc 
 Godwin, agovyn or brenhin paham y 
 chwardei. mor ehegyr yd achubawt y neill 
 braut yllall heb ef. Rofi aduw heb y 
 brenhin velly ygwnay vymbraut ymmi pey 
 gedessit yn vew. Sef awnaeth Godwin 
 etivaru adywat. athorri tameit bychan o 
 vara, a gwediaw ar duw boet y angheu ef 
 bei hynny o vara odoeth angev yw vraut 
 oe yweithret ef. Ac yr aur ydodes y bara 
 yny enev : ef aaeth kythreul yndaw. ac ny 
 chavas arvot yr byt : onyt ymchweilit 
 ylygeit athagu. Agwedy gwelet or bren- 
 hin hynny : ny chyffroas arnaw dim. 
 namyn erchi y dynnv oger y draet ya dan 
 y bwrt ymeith. Ahynny a wneithpwyt ac 
 yducpwyt ef hyt yngkaer wint ac yno yn 
 yr eglwys vaur y clathpwyt yn enrydedus. 
 Ac y rodes Githa y wreic y eglwys caer 
 wint dwy lys nyt amgen vleodona' a 
 crawcu'ham allawer o rodeon ereill. Ac 
 y eglwyssev ereill hi arodes rodeon llawer. 
 Ac y Harald y rodet ygyvoeth canys oed 
 braut yr vrenhines. Anno dom. M.liii. y 
 lladaut Grufud vab Llywelyn: Grufud 
 vab Eyderch. Agwedy hynny ykyweir- 
 iaud ef y lu ytu ahenford. Ac y kyuodes 
 anneirif olu saesson a Randwlf jb dy wys- 
 sauc arnadunt aclyuot yny erbyn aorugant. 
 ac ymlad ac ef y wychyr creulon. allad 
 llawer oboptu. ac or diwed drwy dirvaur 
 clymhestyl ygyrrwyt wynt ar ffo gan ev 
 Had hyt yn henford. athra uuant ar ev 
 bwyt y kyrchassant y gaer ay thorri ay 
 llosgi ay dibobli. a dwyn anreith vaur 
 ganthunt adref. Anno dom. M°.lvi. y 
 doeth Magus vab Harald brenhin denmarc 
 y diffeithiav kyvoetheu y saeson drwy 
 nerth Grufud vab Llywelyn tywyssauc 
 kymre. Anno dom. M°.lvii. y bu varw 
 Oweyn vab Grufud. Anno dom. M°.lviii. 
 y bu varw Siward iarll north hwmbyrlond 
 o heint y gallon, ac ef adywat gwae vi yn 
 varchauc druan or gyniver brwydyr ybvm 
 yncli na bvm varw o nerrh arvev. rac vi 
 marw val beuch. ac erchi gwisgav y arvev 
 ymdanav val y gallei marw yndunt canny 
 allei amgen. Anno dom. M°.lx. y doeth 
 Harald vab Godwin mewn bat pisgot wyr 
 y chware. ac y kyvodes tymhestyl yny mor 
 ac yduc wynt hyt yn pwittif. Ac y deliis 
 iarll pwittif wynt. ac ay hanvones hyt ar 
 William due normandi kevynderw y 
 Edward vrenhin. Ac yna y tynghaud y 
 kymerei verch William yn wreic briaut 
 ydav. ac nat elei yn vrenhin gwedy Edward 
 byth. A gwedy bu tynghu ohonaw 
 
664 
 
 BRUT Y SAESON, 
 
 hynny: y ellwng adref awneythpwyt. 
 Anno dom. M°lxi. y bu varw Grufucl vab 
 Llywelyn eurdorchawc brenhin kymre ac 
 ev hamdiffynnwr gwedy llawer o anreithev 
 a chyfirangkev budugawl ar y elyneon 
 gwedy llawer owleclev adigriuuch arodeon 
 maur o eur ac areant adillat maur weirth- 
 auc. yr hwn oed cledyf atharean dros 
 wyneb boll kymre. Ac yny vlwydyn 
 honno y bu varw Iosepb escob Myniw. 
 Anno dom. M°.lxii. y bu pm' dece' nouenal'. 
 Anno dom. M°.lxiiii. yd aetb Ywncbatb 
 vab Brian y ruvein ac yno y bu varw. 
 Anno dom. M°.lxvi. y perys Edward vren- 
 hin kyssegru "West Mvnster, duw gwil y 
 meibion gwedyr nodolic. A nos ystwyll 
 y bu varw yntev. Aduw ystwyll yduc- 
 pwyt ef y Westmvnster yr lie y cladpwyt. 
 Ac yn yr vn clyd bwnnw y kyssegrwyt 
 Harald vab Godwin yn vrenbin yn erbyn 
 yllw annvdon arodassei kyn no hynny y 
 William due normandi kefynderw Edward 
 vrenhin. Ar Harald bwnnw ny hanoed 
 o lin brenbinecl. canys yn Edward ydiffyg- 
 iawd llin brenbined y saesson. Canys tat 
 Edward oed Edelred. vab Edgar, vab 
 Edmwnd. vab Adelstan. vab Edward, vab 
 Alured. vab Edwlf. vab Egbirtli y bren- 
 hin kyntaf or saesson a oresgynnws teyrnas 
 lloegyr yn vn. Mam Edward oed Emme 
 vercb Richard, vab William, vab Rolond. 
 due normandi. 
 
 Agwedy gwneythur Harald vab Godwin 
 yn vrenhin : ef a ymdangosses yn yr awyr 
 llawer o weledigaethev yny vlwydyn honno 
 megys faglev tan : ac ofyn maur ar baub 
 or ay gwelas rac dyuot symvdediaeth ar yr 
 ynys. Acyn y vlwydyn bonno y doeth 
 Harald brenhin Norwei. a Tostiu' y vraut 
 a chwechant Hong ologeu maur hyt yn 
 aber tine avon. Ac yny erbyn yntev y 
 doetb Harald brenhin lloegyr ay lu yntev. 
 Ac yna y buwyt yn keissiav kyngreiriaw 
 ryngthunt. ac yny gyngreir hwnnw y lias 
 brenhin norwei ay vraut ac y gwasgarwyt 
 ev lluoed. Ac yna y collas y rei goreu o 
 lu brenbin lloegyr. Ac yna yd ymwnaeth 
 yn gyn gallet hyt na lavassei neb gwrth- 
 nebn yw greulonder ac ny alley neb ym- 
 diriet ydaw ef. Ac odyna y clue ef y llu 
 kyntaf hyt yn ynys wicht yn erbyn 
 William due normandi. a oed yn kemaw 
 goresgyn arnaw. Ac yna y fìoas ylu oil 
 ywrthaw : ac y dieithrws yntev yr ymlad. 
 Agwedy gw^elet o William ysgaelustra 
 Harald am danaw : kynvllaw llu advoyn 
 aoruc ady vot hyt yn penenose ydir. ac yno 
 heb olud gwneithur castell yn lie gelwit 
 hastinges. Agwedy gwybot o Harald 
 
 hynny: dyuot aoruc ac ychydic olu y 
 ymgyuarvot ac wynt. Ac yn yr ymlad 
 hwnnw y lias Harald ay holl niver. Ac 
 yr anvonet y gorf hyt ar y vam. ac y 
 clathpwyt ef yn waltham. Ac oclena 
 ydoeth Aldred archescop caer efrauc. ac 
 Wlstan escop caer vrangon. ac Wallter 
 escob henford ar iarll Gadwin. ar iarll 
 Morcard y rei ny buassei yn yr ymrysson 
 ar rei pennaf o lundein yn erbyn y due 
 William hyt yn berthamstude ac y dugas- 
 ant ef hyt yn llvndein. ac y rodassant y 
 dinas yclav. ac y gwnaethant gwriogaeth 
 ydaw. ac y detholassant efyn vrenhin. ac 
 y kyssegrwit ef ygan Aldred arch escob 
 caer efrauc. 3m west mvnster ar duw nod- 
 olic. a oed ar duw llvn yny vlwydyn honno. 
 Anno dom. M°.lx°.vii°. 
 
 Agwedy vrdaw William bastart yn 
 vrenhin : ef a vynei gwisgaw y goron teir 
 gweith yny vlwydyn nyt amgen duw nod- 
 olic ynghaer vranghon. ar pasch ynghaer 
 wynt. ar sulgwyn yn west mvnster yn 
 llvndein. Ac ef aberys gwneithur man- 
 achloc yn waltha' lie y buassei y kynranc 
 yryngthaw a Harald vrenhin. ac yny lie 
 y cat corf Harald y gwnaethpwyt yr allor 
 vaur. Anno dom. M°.lx°.viii . y duepwyt 
 Matild gwreic nebun due yn vrenhines ar 
 loegyr ac y kyssegrwit ynghaer wynt. ygan 
 Aldred arch escob caer eifrauc. Ac yny 
 vlwydyn honno ybu ymlad rwng meibion 
 Kynvyn. nyt amgen Eledyn a Riwallawn. 
 a meibion Grufycl : Moredud. ac Ithel. ac 
 yn yr ymlad hwnnw y syrthiawfc meibion 
 Grufud. ac y lias Riwallawn vab Kynvyn. 
 Ac y gwledychws Bleclyn gwedy wynt. 
 Ac yn gwledychu dyheubarth yd oed Mar- 
 edud vab Oweiu ab Edwin. Anno dom. 
 M°.lx°.ix°. y perys tri ieirll nyt amgen. 
 Here ward', a Mortar, a Si ward, ac Açel- 
 win' escob durham kynvllaw ev gallu hyt 
 yn Enry mevn gwern. Ac y kymellwyt 
 wynt ymrodi yr brenhin oil : dieithyr 
 Herewardu' adihenghys yn yr awr honno. 
 Ac odena y clue William y lu y darystwng 
 prydyn. ac y bu dir yr brenhin ymrodi 
 ydaw. Odyno y due William ylu dros vor 
 hyt yn dinas Cynomanilus ac yclarystyngws 
 idaw ydinas ar wlat. Anno dom. M°.lxx°. 
 y perys William chwilliaw yr holl manach- 
 logoed or a oed yny deyrnas or yd adaussei 
 y saeson daoed ynclunt y w clwyn iclav ehvn. 
 Ac yny vlwydyn honno y lias Maredud 
 vab Oweyn ygan yfreinc ac y gan Caraclauc 
 vab Grufud vab Rydcrch ar Ian rympni 
 avon. Ac y lias Macmael y clotvorusaf 
 ar cadarnaf ar gorev or aim o vrenhin yn 
 iwerdon eryoet. a hynny yn disyvyt. yny 
 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 C65 
 
 viwydyn honno yduc Stigandus arch escob 
 keint iar escob caer wint y escobaut. ac y 
 doetli yntev yr kwnssyli hyt yngkaer wint 
 y gwynaw yngwyd y brenhin a holl esgyb 
 lloegyr a legat o rvuein a den effeiriat yr 
 cardinalieid Ieuan a Pheris. Ac yna y 
 ducpwyt y arcli escobaut iarnaw ac y dodet 
 yngharchar yny uu varw. Anno dom. 
 M°.lxxj°. y gwnaeth y brenhin cwnssyli yn 
 windessowr ac yno y kynnydws ef y effeir- 
 ieit. ef arodes archescobaut caer effrauc y 
 Thomas, ac escobaut caer wint y Walkelin. 
 ac escobaut swthsex yr hwnn adrossat y 
 chichestyr a rodes ef y Stigand arall. ac 
 escobawt excestyr yr hwnn adrossat y lin- 
 colny arodet y Reinigiu'. ac archescobot 
 keint arodet y abbat Lanfranco. Ac yny 
 viwydyn honno y diiFeithwyt keredigeon 
 a d}'vet y gan y freinc. ac y diffeithwyt 
 nrynyw a bangor y gan wyr anfydlawn. ac 
 y bu varw Bleudyd escob mynyw : ac y 
 kymyrth Sulyen yr escobot. Anno dom. 
 M°.lxxii. y diffeithwyt keredigiawn yr eil 
 weith y gan y freinc. Anno dom. 
 M°.lxxiii°. y lias Bledyn vab Kynvyn 
 drwy dwyll y gan Rys vab Oweyn a goreu 
 gwyr yst ratty wi. gwedy y ryvot yn kynnal 
 brenhiniaeth kymry gwedy Grufud y vraut 
 yn rymhus advwyn. Ac yny ol yntev y 
 doeth Trahaearn vab Caradoc y gevincleryw 
 y gynnal gwyned. A Eys vab Owein. a 
 Ryderch vab Caradoc yn kynnal deheu- 
 barth kvmmre. Grufud hagen nei lames 
 a oed yn gwarchadw nianaw. ac y lias 
 Kynwric vab Riwallawn y gan y gweyndit. 
 yny viwydyn honno y bu ymlad Camdwr 
 y rwng meibion Cadwgavn nyt amgen 
 Goronw a Llywelyn gyt a Caradauc vab 
 Grufud or neill parth : a Rys vab Oweyn 
 a Ryderch vab Caradauc or parth arall. y 
 rei a oruuwyt arnadunt. yny viwydyn 
 honno y bu ymlad bron yr erw rwng 
 Grufud: .a Thrahaearn. Anno dom. 
 M°.]xxiiii°; y lias Ryderch vab Caradauc. 
 y gan y gevynderw Meirchawn vab Rys 
 vab Ryderch o dwyll. Anno dom. 
 M°.lxxv°. y bu ymlad gweun y nygyl rwng 
 meibion Cadwgawn yr eil weith. a Rys 
 vab Oweyn. ac y goruu wyt ar Rys yr eil 
 weith. Anno dom. M°.lxxvi°. y bu ymlad 
 pwllgudic y rwng Trahaearn brenhin y 
 gweyndyt : a Rys vab Oweyn. ac y goruu 
 Trahaearn. canys duw adoeth yny erbyn 
 y dial gwaet Bledyn vab Kynvyn y gwr 
 goreu ar trugarocka or a uu o vrenhin 
 eryoet. A gwedy Had gwyr Rys y foas 
 yntev val carw gwyllt ofnus. yn diwed y 
 viwydyn honno y lias Rys a Hywel y 
 vraut. ygan Caradauc vab Grufud. Ac 
 
 yny viwydyn honno yd edewys Sulyen 
 y escobot. ac y kymyrfck Abraham hi. 
 Anno dom. M°.lxxvii°. y dechrews Rys 
 vab Teudwr gwledychu; Anno dom. 
 M°lxxviii. y diboblat mynyw yn druan 
 ygan wyr anfydlon. ac y bu varw Abraham 
 escob mynyw. ac y kymyrth Sulyen eil- 
 weith yr escobot yn eidaw. Anno dom. 
 M°.lxxix. y bu ymlad mvnyd earn, ac 
 yno y lias Trahaearn vab Caradauc a 
 meibion Riwallawn : Caradauc a Grufyd. 
 a Meilir." y gan Rys vab Teudwr canys 
 Grufud nei Iago ac yscottieit llidiauc 
 adoeth yn borth iclav. Gwrgenev vab 
 Seisyll alas odwyll : ygan veibion Rys seis. 
 yny viwydyn honno yd aeth William due 
 normandi a brenhin lloegyr a chymre y 
 bererinclaut hyt yn mvnvw. athri meib a 
 uu iclaw nyt amgen Robert, a William. 
 a Henri. Anno dom. M°.lxxx. y dechrewt 
 edeiliat caer dyf. Anno dom. M.lxxxi. y 
 bu clece' nouenalis sick. Anno dom. 
 M.lxxxiii. yd edewys Sulien y escobaut. 
 ac y kymyrth Gwilfret hay. Anno dom. 
 M.lxxxiiii. y bu varw Terdelach brenhin 
 yscottieit nev y gwydyl. Anno dom: 
 M°.lxxxvii°. y bu varw William bastart 
 due normandi a brenhin y saesson ar kymre 
 ar yscottieit gwedy Hawser o uudugolaethev 
 a gorvodedigaethev yn ymladev calet. a 
 rodeon gwyrth vaur diamdlavt. yn oetran 
 y deyrnas vn viwydyn arugeint. y oedran 
 yntev ehvn oed namyn vn viwydyn tru- 
 geint. y gorf yntev aglaclwyt yn normandi 
 mewn din as aelwit came. A gwedy yntev 
 ydoeth Wyllyni goch y vab yn vrenhin; 
 Yny vlvvwdyn honno y diholat Rys vab 
 Teudwr oe gyvoeth hyt yn iwerclon ygan 
 veibion Bledynt vab Kynvyn. Madoc: 
 Cadw^gon. a Ririt. Ac yny lie y cloeth 
 ef drachevyn allynghes ganthaw ac arodes 
 kyffranc y veibion Kynvyn yny llech ryt. 
 ac yno y lias deu vab y Yledynt vab Kyn- 
 vyn nyt amgen no Madoc a Ririt. Ac y 
 goruu ar Rys vab Teudwr rodi dreth vaur 
 yr llynghes a dathoed yn borth idaw. 
 
 Agwedy gwneithur Willy m goch yn 
 vrenhin ny bu vrenhin creulonach noc ef. 
 Anno dom. M°.lx.xxviii. yducpwyt kist 
 Dewi or eglwis yn lledrat. ac o dieithyr y 
 dinas y torrat ac yspeilywb. Yny viwydyn 
 honno y krynws y daear yn dirvaur dros 
 wyneb kymre. Ac yny viwydyn honno y 
 ducpwwt corf seynt Nicholaus o dinas 
 Mirrea ac y dodet mewn yscrin yn lie y 
 gelwir Barwin. Y nauvet dyd o vis mei 
 Anno dom. M°.lx.xxix. ybu ysltw Sulien 
 escob Myniw dysgiander y kymi'e amdi- 
 ffynnwr yr eglwysev. doethineb y krevyd- 
 
6fà 
 
 BRUT T SAESON. 
 
 ev. nos calan Ionaur pan oed y oet ran. 
 pedwar vgeint blyned. Ac vn vlwydyn 
 eissiev o vgeint y buassei yn escob. Yny 
 vlwydyn honno y torrat Mynyw ygan 
 gwyr anfydlon or ynyssoed. Ac y bu varw 
 Kediuor vab Gollwyn. y veibion yntev 
 Llewelyn ay vrodyr a wahodassant Grufud 
 vab Moredud yn erbyn Bys vab Tendwr. 
 ac yn ymniyl llan dydoch ybu ymlad ryng- 
 thunt. ac y goruu Rys arnadunt gan ev 
 hymlit ac ev Had adaly ereill onadunt. 
 Anno dom. MMx.xxx. y divaws Willim 
 goch brenliin lloegyr deudec eglwys adeu- 
 geint o vam eglwyssev heb gappellev yny 
 forest newyd yn ymmyl Swtham twne. 
 Anno dom. M°.lx.xxxi. y lias Rys vab 
 Tendwr brenhin deheubarth y gan y freinc 
 a yttoed yn trigaw yna yn brecheiniauc. 
 ac yna y syrthws brenhiniaeth kymre. 
 Yny vlwydyn honno Cadwgon vab Bledyn 
 a anreithws dyvet ychydic kyn kalan mei. 
 A deu vis gwedy hyimy yn cylch kalan 
 gorffennaf y goresgynnws y freinc dyvet a 
 clieredigion. ac y gwledycnassant yr hynny 
 hyt hediw. A boll kymre a vedassant a 
 gwneithur kestyll yndi a chadarnhav ereill. 
 Yny vlwydyn honno y lias Moelculvm vab 
 Dwnchath brenhin y pictieit nev yscottieit. 
 ac Edward y vab. y gan y freinc. A 
 gwedy klywet o Margaret wreic Moel- 
 culum y lad ef : gwediaw a oruc ar dnw. 
 nac arhoe hi pellach pen yr wythnos yn 
 vew. A.c y gwarandewis dnw y gwedi hi : 
 kyn y seithvet dyd ybu varw. Anno dom. 
 M°.lx.xxx.ii. Willim goch vab William 
 bastart a aeth hyt yn normandi y amdiffyn 
 kyvoeth Robert y vraut. yr hwnn a athoed 
 y Gaervsalem dros y gristionogaeth y ym- 
 lad a sarasynnieit. ac a gavas y clot uuyaf 
 or byfc tra drigws yno. ar lawer o uudug- 
 olaethev. Ac yny vlwydyn honno y bv 
 mynych ymgyrchu yrwng y kymre ar freinc 
 a oed yn gwledychu yna keredigion a dyvet. 
 aclwyn anreithiev amynych lladuaev o bop 
 parth. Ac yn hynny y kyvaruu Cadwgon 
 vab Bledyn ac wynt yngkoet yspes yn 
 mynet am benn Gwyned: ac ymlad ac 
 wynt yn wychyr calet. allad lluossogrwyd 
 onadunt. a chymell ylleill ar fo. gan ev 
 hymlit ac ev Had heb drugared. Achyn 
 diwed y vlwydyn ef a oresgynws ev holl 
 kestyll eithyr Penvro a Ryt cors. ac aduc 
 ev hanreithiev yn llwyr ganthaw yu wlat. 
 Anno dom. M° lx.xxxiii. y difFeithws y 
 freinc gwhyr a chetweli ac ystrattywi. Ac 
 y doeth Wyllym goch y loegyr. ac am 
 hanner y kynhayaf yduc ef y lu y gymre. 
 Ac yr amdiffynws y glynnev y kymre: ac 
 y daeth y brenhin adref yn llav wac. Yny 
 
 vlwydyn honno y detholet Ancelin' yn 
 arch escob keint. Anno dom. M°.lx.xxxiiii. 
 y gyssodes y brenhin treth ar y saes- 
 son. Ac y bu varw William vab Baldewyn 
 y gwr adechrews castell ryt cors drwy 
 gorchymyn y brenhin. A gwedy y varw 
 yd edewyt y castell yn wac o wercheitweit. 
 Gwyr brecheynavc. a gwyr gwent. a gwyr 
 gwenllyvc a wrthnebassant gorthrymder y 
 freinc. Ac yna y kyfFroas y freinc ev llu 
 hyt yngwent. ac ny chafsant vn lies yr 
 hynny namyn Had llawer onadunt yny lie 
 ygelwyt kelli carnawc. Odena yn lleygys 
 gwedy hynny yd aethant ac eu llu hyt yn 
 brecheynyawc ac ny chaussant vn lies yr 
 hynny. namyn ev Had ygan veibion Idnerth 
 vab Cadwgan. nyt amgen Grufud ac Ivor 
 yn lie y gelwir Aberllech. ac ev kestyll 
 aedewit yn gyfan. ac ev tlodeon adrigassant 
 yn ev tei yn ergrynedic. Yny vlwydyn 
 honno y doeth Ychdryt vab Etwin. a 
 Hy wel vab Gronw ygyt athwissogeon ereill 
 atholwyth Cadogon vab Bledyn ac agyrch- 
 assant castell penvro. ac a yspeiliassant yr 
 holl wlat. ac ay hanreithiassant. ac ay 
 diffeithiassant. ac y doethant adref yn iach 
 ac ev llwythe o da ganthunt. Anno dm. 
 Mo. lx. xxxv. y rodet swid castell penvro y 
 Gerald wasanaethwr. ac y diffeithws e À 
 tervynev mynyw. Yny vlwydyn honno y 
 dygyvores Willim goch vrenhin anneirif o 
 lu yn erbyn y kymry. Ac ymdiret a oruc 
 y kymre yn duw : drwy ev gwedi ev. ac 
 vn prydiev. ac alwissenev. a phenydiev. a 
 dodi ev gobeith yn duw. Ac aflonydu ar 
 ev gelynneon: hyt na lavassei y freinc 
 mynet yr coedid nac yr anealwch. namyn 
 rodiaw y tiroed rwid yn vlin lludedic. Ac 
 odyno ymchwelut adref yn Haw wac. Ac 
 velly yr amdiffynws y kymre ev gwlat yn 
 he drwy llewenyd. Ac yny vlwydyn 
 honno y bu varw seyn Wlstan escob caer- 
 vrangon : ac y clathpwit yny escopty ehvn. 
 Ac yny ol yntev y doeth yn escob Henri 
 y vraut y gwr awnaeth kyvreithev da yn 
 lloegyr. Anno dom. M°.lx.xxx.vi°. y 
 doeth y freinc y drydeweith allu mawr 
 ganthunt hyt yng Gwyned adeu dywyssauc 
 arnadunt. nyt amgen Hugone Goch iarll 
 amhwythic. a Hugo' vras iarll caerlleon. 
 A gwedy ev dyuot hyt yn gwyned : y kil- 
 iws y gweyndit yr annealwch mal y gnotta- 
 hassant gynt : ac y doethant wyntev hyt 
 yn agos ar y mor kyverbyn a mon. y lie 
 y gelwyt aber lliennauc. ac y gwnaethant 
 gastell yno. -A gwedy gwelet or gweyndyt 
 na ellynt ym erbynnieit ac wynt : achubeit 
 mon aorugant y geissiaw amdiffyn ygan 
 wyr iwerdon nev herw longhev yar vor. 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 667 
 
 Agwedy gwybot or freinc hynny : kymxyt 
 aorugant Oweyn vab Edwyn yn ev blaen 
 y vynet y von. Pan wybu Cadugon vab 
 Bledyn. a Grufud vab Kynan hynny: 
 ovynhau ev twyl aorugant. ac adaw yr 
 ynys ackyrchu iwerdon. Ac yna y doeth 
 y freinc y von ac adrigassaDt yno ac a lad- 
 assant rei or kymre a edewit yno. Ac yn 
 yr amser hwnnw yd oed Magn' brenhin 
 Norwei yn gwiliaw mor ygeisiaw gwassan- 
 aethev a llogheu ganthaw. agwelet tir 
 kymre adyuot tu ac ynys von aorugant. 
 Ac yn ev herbyn y doeth y freinc ac ym- 
 seithu ac wynt. ac yn yr ymseithu hwnnw 
 y brathwit iarll amwithic yny wyneb olaw 
 brenhin norwei yny golles y eneit. Ac 
 yna o dissyvyt gyghor yr edewys brenhin 
 norwei tervynev yr ynys. Ac yr edewys 
 yr holl freinc ynys von ac y doethant y 
 loegyr at seasson. ac adaw Oweyn vab 
 Etwyn yn dywyssauc y gwr y aduc y freinc 
 y von kynt kyn no hynny. Ac yna ydaeth 
 y gweyndit yr eilweith yn gwrthnebed. 
 can ny ellynt dyborthi kyfvreithiev na 
 brodiev na threis y freinc. Anno dom. 
 M°.lx.xxx.vii°. y doeth Cadugon vab Bled- 
 yn. a Grufud vab Kynan o iwerdon ahed- 
 ychu ar freinc a rodi ran ydunt oc ev 
 kyuoethev. Cadugon agymyrth keredig- 
 ion aran o bowys. Grufud awerchetwys 
 mon. Llywelyn vab Cadugon a las y gan 
 wyr brecheynauc. Howel vab Ithel a 
 aeth y iwerdon. Ac yny vlwydyn honno 
 y bu varw Bychemarch vab Sulien escob. 
 y gwr doethaf or kymre. ac ny bu kyn noc 
 ef y gyffelib. eithyr y dat nys dysgws neb 
 ef. ac ynghylch teir blyned adeugeint oed 
 y oetran pan uu farw. Anno dom. 
 M°.lx.xxx.viii°. val ydoed Willim goch 
 brenhin lloegyr a Henri y vraut yn mynet 
 y hely yr forest newyd adywetpwyt vchot. 
 allawer o varchogeon ygyt ac wynt. ef 
 arodes y uuha yn law Sir Walter Tirel 
 atheir saeth yw dwyn. agwedy ev dyvot 
 yn forest y kymyrth y brenhin y uuha a 
 dwy or saetheu a seuyll adan bren y aros 
 ergit. a gossot y marchauc vrdaul adan 
 bren aral kyverbyn ar brenhin. a gorchy- 
 myn ydau seithv y mwyaf a welei or hyd- 
 gant. A hynny aoruc yntev a saeth y 
 brenhin ehvn: a datlamhv y saeth yar 
 gevyn vn or keiriw yny uu adan vron y 
 brenhin. ac or ergyt annodun honno y 
 bu varw. Agwedy gwelet hynny o Henri 
 y vraut : ef a orchymynws yr gwyr ky- 
 weiriav y gorff yn enrydedus vrenhiniaul 
 ay dwyn y gaer wint. ac yntev onerth 
 traet meirch a aeth or blaen. canys yno 
 yd oed swllt y brenhin ay angued. Agwedy 
 
 cladu y brenhin yngkaer wint. ef awahodes 
 paub or tywyssogeon gyt ac ef hyt yn 
 llundein canys penna eistedva oed or ynys 
 honno. ac yno ydvrdwyt ef yn vrenhin. 
 canys arver awnaeth Willim goch agor- 
 derch wraged heb gaffel vn etived ded- 
 vaul. 
 
 A gwedy gwneithur Henri yn vrenhin. 
 ef agymyrth Mahalt verch Moelculu. 
 brenhin y pictieit yn vrenhines ydaw o 
 Margaret y mam hithev. Ac ef a dy wedit 
 yna bot Bobt. y vraut ef yr hynaf yn 
 dyuot o dir carusalem gwedy yr oruot 
 yno onadunt; Ac yny vlwydyn honno y 
 bu varw Thomas archescob caer efvrauc. 
 Ac yny ol yntev y doeth Gerard' y gwr a 
 uu escob yn henford kyn no hynny. kanys 
 Henri vrenhin avynnei y dyrchauel y vrdas 
 a vei euch noc y buassei gynt. Ac An- 
 cellin' a adaussei archescobot keint rac 
 kreulonder Willym goch : canys ny wnay 
 ef dim nac yr duw nac yr y orchynrynnev. 
 Ac yno y perys Henri vrenhin y ansodi 
 drachevyn yny archescobot. Anno dom. 
 MMx.xxxix. y bu varw Hyw vras iarll 
 caer llion. ac y rodes y brenhin y gyvoeth 
 y Bog. y vab kyt bei ieuang o garyat y 
 dat. Ac yna y bu varw Gronw vab Cad- 
 ugon. a Gwynn vab Grufud. Anno dom. 
 M°.C. y bu dece' nouenal' gyntaf. Ac y 
 kynydws ryvel rwng Henri vrenhin : a 
 Bobert iarll amwythic debelem oed y lyss- 
 enw ac Ernwlf y vraut yr hwnn y doeth 
 dyvet yny rann o goelbrenn. ac y gwnaeth 
 castell penvro yn gadarn ydaw. A gwedy 
 kly wet or brenhin y chwedleu hynny drwc 
 oed ganthaw: ac an von aoruc y edrych a 
 oed wir hynny. ac y dyfynu y gwyr attaw. 
 Ar gwyr nyt oed da yd ymdiredeint yr 
 brenhin. a cheisiav esgusodi. ac ny vyn- 
 nwit yr esgussot drostunt. Ac yna y kill- 
 iws y gwyr y ev kedernyt : a gwahaud 
 nerthoed attadunt nyt amgen meibion 
 Bledyn vab Kynvyn. Cadwgon. a Iorwerth. 
 a Moredud, ec ev gallu. Ac a allassant 
 uuyaf ar dor hynny or a gymerei da ac 
 enryded yganthunt yr trigaw yn vn ac 
 wynt. Ac yna cadarnhau ev kestyll o 
 muroed asossid aphop ryw kedernit or a 
 wyppit a orugant. Ac yna yd achubaud 
 Bobert petwar castell. nyt amgen. Arwn- 
 del. Blydense. Brugge, yr hwnn y bu y 
 ryvel oe achos. am y wneythur heb gor- 
 chymyn y brenhin. ac amwithic. Y 
 Ernwlf nyt oed onyt castell Penvro ehun. 
 Agwedy kynullau ev gallu attadunt : 
 kyrchu anreitheu aorugant. adychwelut 
 adref yn llawen hyvryt, Ac yna anvon a 
 oruc Ernwlf: Oerald (Hpifer a llawer o 
 
668 
 
 BRUT Y SAESON. 
 
 kennacleu ereill y gyt ac ef hyt yny 
 Iwerdon. y ervynneit merch Murcard 
 brenhin iwerdon yn wreicka ydaw. Ac 
 y cavas y ervin. Ac yr anvonet llawer o 
 herw loghéu agallu maur yndunt yn nerth 
 yv dav gan y vercli. ac am hynny ysgeyl- 
 ussach oecl ganthunt am hedycliu ar bren- 
 hin. Agwedy clywet or brenliin hynny 
 yn lleygys kynullaw llu a oruc. dyvot am 
 ben casteil Arundel ay gorësgyn. ac odyno 
 y doeth y Blydense alionno a edewyt ydaw 
 ac y kymyrth yny vecliant. ac yna y doeth 
 hyt yn Brugge ac y kymyrth kyghor pa 
 furf ygallei ef gorev daristwng yr iarll ay 
 oy daly. ay y dehol or ynys. Ac yno y 
 cavas yny gyghor anvon y wahaud lor- 
 werth vab Bledyn yn dirgeledic attaw. ac 
 adaw aneirif o da ydaw m wy noc yr edewys 
 yr iarll ydaw. Arodi ydaw yn ryd di- 
 dreth tra vei vew y brenhin: powys a 
 cheredigion a haunar dyvet. Ar banner 
 arall adoeth y vab Bladwyn git ac ystiat- 
 tywi achetweli a gwhyr. lor. vab Bledyn 
 hagen a gyrchws casteil y brenhin ay holl 
 anreithieu or a oed ydaw ehvn. a hynny 
 drwy gorchymyn y brenhin. Ac a an- 
 vones y wyr y cribdeiliaw kyvoethev 
 Robert iarll amwithic. acy diffeithiaw gan 
 goffau yr angkyffreithiev awnathoed Roger 
 y dat a Hvgyn y vraut yr kymre kyn no 
 hynny. ac ni widiat yr iarll vot neb or 
 kymre yngwrthnebed idav. Agwedy kyn- 
 nllav yr anreithiev gwyinpaf ar goludoed 
 mwiaf amynet ymeith ac wynt: yd oed 
 Cadwgawn a Moredud yn vn ar iarll heb 
 wybot dym ohynny. Agwedy clywet or 
 iarll hynny : armobeithiav a oruc yn vaur 
 canys cadarnaf oed lorwerth or kymry. ac 
 anvon ar y brenhin a oruc y geisiav 
 kyghreir y gantaw : nev yntev gadel ford 
 ydaw y adaw yr ynys. Ac Ernwlf 
 y vraut a aeth yn erbyn y wreic ar nerth 
 a oed gyt ahi o herw logheu. ymplith 
 hynny ydoeth Magnus vrenhin yr eil 
 weith y von. ac a vriwaud adeiliadev prenn: 
 ac adychwelaud y vanaw ac a dechreuawt 
 yno tri chastell. ac a anvones liyt yn 
 Iwerdon y geisiaw merch Mwrcardi vre- 
 hin yn wreicka yw vab yntev. A hynny 
 a gavas yn llawen. Ac yno y trigawd 
 Magnus y gayaf honno ac awnaeth y vab 
 yn vrenhin ar vanaw. Pan gigleu Robert 
 iarll hynny : anvon a oruc y geissiaw am- 
 diííÿn yno. heb gaffel dim. Agwedy 
 gwelet o honaw y vot yn argaeat aboptu : 
 y rodes y brenhin ydaw kanneat y adaw 
 yr ynys. ac y mordwyaud yntev hyt yn 
 Normandi ac adav pob peth. Ac yna 
 anvon or brenhin ar Ernwlf y vraut y 
 
 wybot pa vn oed orev gan thaw ay dyvot 
 yn ewyllys y brenhin : ay my net yn ol y 
 vraut ac adav y gyvoeth. Ac y bu dewis- 
 sach ganthaw mynet yn ol y vraut ac adaw 
 y gyvoeth ay gastell yr brenhin. Ac 
 ydodes y brenhin gwercheitweit yny cas- 
 teil. yn lleigys gwedy hynny y bu tagne- 
 ved y rwg lorwerth vab Bledyn ay vrodyr. 
 yn lie gwedy hynny y delhiis lorwerth 
 Moredud y vraut. ac ay due ygarchar y 
 brenhin. Cadwgawn hagen awnaeth 
 hedweh ac ef: ac ydaw y rodet keredig- 
 iawn a ran o bowis. Odyna lor. a gyrchws 
 llys y brenhin o dybygu caffel yr edewidion 
 a edewit ydaw gynt. Agwedy gwelet or 
 brenhin hedweh : ef a dattynnws dyvet ar 
 casteil. ac ay rodes y varchauc vrclaui Saher 
 oed y henw. ac ystrattywi a chetweli a 
 gwhyr arodet y Hywel vab Goronw. yn 
 hynny hagen ydalpwyt Goronw vab Rys; 
 odwill: ac yn ygarchar y bu varw. Anno» 
 dom. M°.C° i°. yd aeth Magn' brenhin 
 g'maynia o vanaw y diffeithiaw tervynev 
 llychlyn. ac y kyuodes y llychlyn wyr yn 
 gy fluhit ac ymlit yr an reith ac ymordiwes ac 
 wynt. ac ymlad yn wychyr creulon ac wynt 
 a Had llawer o boptu ac yno y lias Magn' 
 vrenhin ay holl wyr. Ac yno y doeth o- 
 y vrth y brenhin. doetheon o eskyb a lor- 
 werth vab Bledyn hyt yn ammwithic yn 
 rith dosparthu negeseu y brenhin. Ac 
 yna galw ar lorwerth attaclunt : a gwedy 
 ydyvot yn ev plith yr holl negesseu ad- 
 rodet yny erbyn ef. Ac y buwyt yn kyn- 
 hennv dadlev arnaw hyt y bu yr dyd. ac 
 y barnwit ef yn euawc. ac nyt o gyfreith 
 namyn o gallu. Ac yno y dalpwyt ef ac 
 y duepwyt y garchar y brenhin. Anno 
 dom. M°,C°.ii. Owein vab Edwin o hir 
 nychtawt ybu varw. Ricard vab Baldwin 
 a ystoreas casteil ryt cors Hywel hagen 
 vab Goronw y gwr y gorchymynnassei y 
 brenhin idaw gwarchadwedigiaeth ystrat 
 tywi a ryt cors ac ev tervynev : a wrth- 
 ladwyt ac a anreithiwyt allosgi yr ydev ar 
 tei. ac adaw y tir yn diffeith. ac ymchwelut 
 or freinc adref drachevyn heb argywed ar- 
 nadunt. Ac yntev a droas ynghylch y 
 wlat hwnt ac ymma ac a achubws y cas- 
 teil heb tygiaw dym ydaw : canys y cas- 
 tellwyr a yttoed yn trigaw yny casteil yn 
 digyfiro. Yn hynny y due y brenhin y ar 
 Saher casteil penvro ar wlat yn gwbyl. 
 ac ay rodes y Gerald y gwr auuassei geit- 
 wat yno atan Ernwlf gynt. Anno dom. 
 M°.G°.iii. y lias Howel vab Goronw y gan 
 y freinc a oed gastell wyr yn ryt cors. Sef 
 mal y lias. Gwgawn vab Meuric a oed 
 tatmaeth mab y Hywel a mwiaf gwr or 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 669 
 
 byt yd yindiriedev idaw. a gwahawd a 
 oruc ef Hywel yw dy : ac anvon ar y cas- 
 tellwyr y venegi hynny. A gwedy mynet 
 Hywel y gysgu yn lie adas y tybygassei : 
 y due Gugawn yn lledrat odiganthaw y 
 gledyf ay waiw ay aruev oil ereill. Aphan 
 oed bylgeint nycliaf gawr am ben y ty ar 
 eil ar dryded. Sef aoruc yutev kyuodi yn 
 llym agalw ar y wyr adybygassey ev bot" 
 yn barawt y ymlad y git ac ef : ac wynt 
 gwedy yr fib yr pan glywssant y gaur 
 kyntaf. Ac yno keisiaw y aruev heb 
 gaffel dyni : ac yno y foes Hywel ac y 
 hynilynawd Gwgawn ef obeli gan ymoralw 
 ay gedymeithiou ac nyt yniedewis ac ef 
 yny delhiit. ac yllas y benn ac y clucpwyt 
 yr castell. Yn y vlwydyn honno yr ym- 
 dangosses seren aoed anryved y gwelet. 
 Ac ybn varw Henri amheravdyr ruvein 
 gwedy 11a wer o uudugolaetlieu a chrevydus 
 uuched : ac y gwnaethpwit yuab yn ain- 
 heravdyr yny le. Yny vlwydyn honno yr 
 anvones Henri vrenhin Lloegyr llu ydar- 
 istwg normandi idaw. ac yn ev herbyn 
 ydoeth Robert iarll ac Ernwlf y vraut a 
 Robert de belem a "William o moretania y 
 gevynderw ac ev kyrakel ar fo drachevyn. 
 Agwecly gwybot or brenhin hyny : kyn- 
 ullaw llu a oruc mwiaf or agavas adyvot 
 ehvn y gyt ac wynt byt yn normandi : ac 
 yn ev kerbyn y kyuocl.es yr iarll ac ymlad ac 
 wynt yn wychyr kalet. a rac amlet lluoed 
 y brenhin : y foas yr iarll. ac yny fo hwnnw 
 y delhiit ef a Gwilliam y gevynderw. ac y 
 duepwit wynt hyt yn lloegyr yngkarchar. 
 ac ydaristynghwit normandi yr brenhin. 
 Yn diwed y vlwydyn honno yllas Meuric. 
 a Grifri. meibion Trahaearn vab Caradoc: 
 y gan Oweyn vab Cadwgon. Anno 
 dom. M°.C°.iiii. y dienghis Moredud vab 
 Bledyn oe garchar ac ydaeth yw wlat. 
 Ac y bu varw Herwald escop llandaf : 
 ac y doeth yny le yntev Worgan. 
 Ancellin archescob ay kyssegrws yng- 
 keint. Pan oed oet crist mil achant 
 aphymp mlyned ydoeth yflemisseit oflan- 
 dres gyntaf hyt ar Henri vrenhin y er- 
 vynyeit lie yganthaw ydunt ybresswiliaw 
 yndaw: a menegi idaw ry dyuot or mor 
 tymhestylev y ev gwlat wynttwy a rydiva 
 yr ydev ar frwithev amynet ac ef yr mor. 
 ac am hynny ni alleint ymbresswiliaw yny 
 dymhestlus wlat honno. Ac yna yr an- 
 vonet wynt hyt yn RosT ac yr achubas?ant 
 y wlat honno yn llwyr. a Dyvet hyt yn 
 aber cledif. a dehol y gweinieiu or wlat 
 honno yn llwyr. Ac yna yr adeiliaud 
 Gerald gwassanaethwr yr eil weith castell 
 penvro yn lie y gelwit kengarth vachan ac 
 
 aduc yno yholl engued ay wreic ay veibion. 
 ac a wnaeth claud a phalis yn amgilch y 
 lie hwnnw a phort achlo arnav. Anno 
 clom. M°.C.vi°. ygwnaeth Cadwgon vab 
 Bleclyn gwled darparedic yn erbyn nodolic 
 a gwahawd y rei pennaf or wlat a oruc 
 attaw : a gwahawd Oweyn y vab o powys 
 aoruc. Ac y kigleu Oweyn: bot Nest 
 verch Rys vab Tewdwr yn wreic briawt y 
 Gerald wassanaethwrac yngkastell penvro 
 ac yn deckaf or gwraged. ac yn gyntaf 
 ydaeth ef yw hedrych ac ychyclic o gecl- 
 ymdeithion ygyt ac ef yn rith ybot yn 
 gares ydaw. canys Cadwgon vab Bledynt 
 a Gwladus verch Riwallawn mam y Nest 
 a oed kevynclerw achyfnitherw. ac wynt 
 yllcleu yn gefynderiw. a Bleclynt a Riw- 
 allawn yn deu vroder. Agwecly y gyflenwi 
 o gythreulaeth ac o gareat y wreic y doeth 
 ef ynos honno amben y castell a dyuot ỳ 
 mewn yn cliarwybot. adodi gawr amben yr 
 ystauell lie ydoed Gerald yn kysgu a Nest 
 y wreic : a dodi tan yny tei. ac yna y 
 deffroes Gerald a Nest heb wybot peth a 
 oed hynny. Ac yna yd erchys West y 
 Gerald nat elei yr drws allan namyn dyvot 
 ygyt a hi yrgeudy. acynadyrchauel ystyllen 
 y gevdy ay ellwng ford yno allan. Agwedy 
 gwybot ohonei y diang yn diogel : dyvot 
 yr ystavell a oruc a gweidi a dywedut nat 
 oed yno neb onyt hi ay meibion. Ac yna 
 ydoethant ymewn ygeisiaw Gerald heb 
 gaffael dim o honaw. Ac yna y claliassant 
 Nest ay deu vab. ar trydycl mab amerch 
 agat ogaradasr ac y hyspeiliassant y castell 
 yn llwyr ay llosgi ay hanreithiaw a clyuot 
 hyt ympowys ar anreith a orugant. Ac 
 yn lleigys gwedy hynny y doetth Cadwgon 
 hyt ympowys a hedychu rwng y rei oed 
 annvhvn ryngth tint ac Oweyn y vab. 
 Agwecly klywet o Gadwgon yr anghyfreith 
 awna thoed Oweyn y Gerald: ovynhau a 
 oruc ybrenhin yn vaur ac erchi edryt y 
 wreic drachevin ar anreith ydaw. Ac yna 
 yd erchys y wreic ydaw eclryt y blant yw 
 tat ony v/nelei amgen no hynny : ahynny 
 aoruc yntev. A hynny o garyat y wreic : 
 anvon y deu vab ay verch ydaw. ac attal 
 ev mam ganthaw yntev. Ac yn yr amser 
 hwnnw yd oed Richard escob llundein yn 
 wassanahwr yr brenhin ny ammwithic. 
 A gwedy klywet o honaw hynny : anvon 
 a oruc y wahaud attaw deu vab Ririt' vab 
 Bledyn. nyt amgen Ithel. a Maclauc. ac 
 aclaw ydunt o eniycled mwy nogyt y holl 
 kymre yr keisiaw claly Owein am y kywilid 
 a wnathoed yr brenhin ay wassanaethwr. 
 Ac adaw yn ganhorthwy ydunt : Llywarch 
 vab Trahaearn canys Oweyn aladassei y 
 
670 
 
 BRUT Y SAESON. 
 
 vraut ef: ac Ychdryt vab Edwin. Ac 
 yna yr ymgredassant ac ef : achynnullaw 
 llu a orugant. Ae anvon a oruc Ychdryt 
 yn dissyuyt yr wlat y erchi y baub or 
 avyn nei y amdiffyn dyvot attaw. A 
 llawer onadunt adoethant hyt yn arwistli. 
 llawer hyt yn meilenyd. ereill hyt yn ys- 
 tratty wi. ar ran uuyaf onadunt a foas hyt 
 yn Dyvet lie yd oed Gerald yn mynnv di- 
 ffeithiav. Ac yna yd erchys y brenhin y 
 Wallter escob caer loyw kymryt saesson 
 gyt ac ef. a my net yamdiflỳn caer vyrdyn. 
 Ac yna y kirchassant arwistli ac y kyuaru- 
 uant agwyr maylenyd ac y diffeithiassant 
 wynt. y rei adoeth ar Ychdryt a diang- 
 hassant. y rei a aeth y ystratty wi Maredud 
 vab Pyderch ay derbynnawd yn enrydedus. 
 Cadwgon hagen ac Owein a gausaut llong 
 yn aber Dyfi a doythassey o Iwerdon 
 achyfnewidiev ychydic kyn no hynny : ac 
 a gilliassant ymeith. Madawc ay vraut a 
 Llywarch ac Ychtryt a doethant hyt 
 yngkastell ryt cornouet. amynnassu kyrchu 
 kyrch nos amben y wlat ac am ben Cad- 
 wgon ac Owein. Ac yna y kynghores 
 Ychtryt aros yny vei dyd amynet yr wlat 
 yn reolus : rac bot nerth dirgeledic ganth- 
 unt. A hynny aorugant. Athrannoeth 
 pan doethant yr wlat ny chat dym yndi 
 onyt greoed Cadwgon. Ac yna y bu pawb 
 onadunt yn ymgeryd ay gilyd ac yn 
 goganu Ychtryt yn vaur am hynny. Ac 
 yna yllosgassant ytei ar ysguboriev ar ydev 
 ac a dychweiliasant y ev kestyll drachevyn. 
 gwedy diffeithiaw y gwledyd kan mwiaf. 
 a rei or kiwdowtwyr a foas y Ian padarn : 
 ereill y dir dewi : ereill adienghys heb ev 
 diffeithiaw. A gwedy klywet onadunt bot 
 rei yn trigaw gyt ac effeirieit yn llan dewi 
 vrevi : wynt ay kyrch assant. ac eu dodi 
 mewn geol drwc yn ev gwlat wynt ev hvn. 
 ac anreithiaw yr eglwissev yn llwyr. lie 
 buessunt. A gwedi klywet Owein ay ged- 
 ymeithion hynny : wynt a aethant hyt yn 
 Iwerdon at Murcard brenhin Iwerdon. ac 
 ef ay derbynnws yn enryded' wynt. 
 Cadwgon a drigws ympowys ac anvon 
 kennadev at y brenhin y geisiaw kigkreir. 
 ac y cavas trigaw mewn tref a gaffei gan 
 y wreic : canys fraghes oed. merch y Pic- 
 cot de Sail Ac yn hynny y doethMadoc 
 ac Ithel meibion Ririt ac achubeit ran 
 Cadwgon ay veibion o bowis. ac y traith- 
 assant yn anadwyn. Ac yn hynny y 
 cavas Cadwgon hedwch yr cant punt o 
 areant ay gyuoeth. adan amot na chaffei 
 Oweyn byth y ganthaw na nerth na 
 chighor na sengi y dir o hynny allan. Ac 
 nat attalie neb or a doethassei y keredig- 
 
 iawn kyn no hynny y ev chyvanhedu o 
 ystrawn genediloed : namyn ev gellwng 
 yn ryd. Gwedy klywet o Owein ry gael 
 o Gadwgon y gyvoeth ef a doeth ef ay 
 gedymeithion y dir kymre. ac nyt y kered- 
 igion a gyrchws : namyn y bowis. Ac 
 yno keisiaw kennadev y wneith' y hedwch 
 ar brenhin. Ac nyt oet neb ay llavassev. 
 Ac yn yr amser hwnnw ydoed Madoc ap 
 Ririt ac anyhvndeb y ryngthav ar freinc 
 ac ar saesson. Sef achos oed derbynnyeit 
 lledradev y ev gyuoeth awnay ac ev can- 
 mawl. A gwedy anvon o Ricard wassan- 
 aethwr attaw y geisiaw y îladron : y 
 nackau ar gwbyl a oruc. Ac am hynny 
 yd oed yn forfet yn erbyn y brenhyn. 
 Agwedy na wydiat peth a wnay : ymged- 
 ymeithiaw a oruc ac Oweyn vab Cadog- 
 on. amynet yn vn gar vn esgar ohynny 
 allan. Gwedy ev bot yn elynyon kyn no 
 hynny. Pan oed oyt crist. mil. c. a vii. 
 mlyned y doeth cof y Henri vrenhin 
 carchar Iorwerth vab Bledyn. ac anvon 
 attaw aoruc y wybot ganthaw peth arodei 
 yr y ellwng o garchar. A rac hyt y bu- 
 assei yugkarchar mwy y hydawei nogyt 
 gallei ef ay holl wyr dyuot ydaw. Sef oed 
 hynny: tri chant punt o areant. nev ev 
 kywerthyth o beth arall. Ac yr hynny y 
 dillyngwyt ef yn ryd. Ac o hynny y 
 rodes y brenhin y vab Cadogon or fraghes 
 a dywetpwyt vchot. Henri oed y henw : 
 cant more. Ac yna y rodet y gyvoeth 
 ydaw : ac y talawd yntev yn lie y vab 
 Cadogon. Ac yn yr amser hwnnw yd oed 
 Oweyn a Madauc ac ev kedymeithion yn 
 gwneythur llawerodrygev ar y freing ar 
 saesson. A pha drwc bynnac y galleint : 
 y dir Iorwerth ykyrcheint ac ef. ac yno 
 ytrigeint ac y treulieint. A gwedy menegi 
 hynny y Ioru': gorthrwm y kymyrth 
 arnaw rac ovyn anvod ybrenhyn. Ac 
 anvon aoruc attadunt y ymgystlwn keren- 
 nyd ac wynt : aphregethu ydunt. Ac er- 
 vynneit ydunt gochel y gyuoeth ef : ar 
 hwn Cadogon. Canys odeynt yn ewyllys 
 y brenhin pan wyppyt seghi o Oweyn neu 
 gedymeith ydaw : tir yr vn onadnnt. A 
 gwedy menegi hynny : ydunt mynychach 
 y bydent yno no chynt. Ac yna yd erchys 
 Iorwerth ev gwrthlad oy gyuoeth. ac yd 
 aethant wyntev y gyuoeth Ychtryt hyt yn 
 meirionnyd. A gwedy klywet o veibion 
 Ychtryt hynny: anvon aorugant y erchi 
 ev dehol oc ev tir wynttwy. Ac yna y 
 doethant wyntev gyntaf y kyueiliauc lie yr 
 oed meibion Ychtryt. Ac yn ev hoi 
 wyntev y doeth gwyr meirionnyd heb olud. 
 Athrannoeth y kyuaruuant ac Oweyn ac 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 671 
 
 a Madoc ac ev kedymeitkon : ac ymlad ac 
 wynt yn wychyr creulon. Agwedy gwelet 
 o Oweyn a Madoc y gwyr yn ymlad mor 
 wrawl ac wynt : kyniryt ev liynt ar fo a 
 orugant. Ac ev hymlit aoruc y gwyr 
 ereill hyt ev kyvanhedev ac yna llosgi y 
 tei ar ydev a Had yr ysgrybyl yn llwyr. 
 Ac yno y trossas Madoc y Bowys. Ac y 
 trosses Oweyn y keredigiawn y gyuoeth 
 ydat lieb goffau goruot ar y dat ymbrynv 
 ygan y brenhin ycbydic kyn no hynny. 
 Ac hynny oy acbos ef. Ac yn yr amser 
 hwnnw ycloeth kedymeitkyon Oweyn y 
 vynet y yspeiliaw ac y rwymaw y dynneon 
 ac yn ev dwyn gantbunt hyt y llongheu a 
 doetbassei gan Owein o Iwerdon kyn no 
 bynny. ac yn trigaw velly yn ymylev y 
 wlat ac yn gwneythur gwaetbaf ac ygell- 
 ynt. Odena wynt a alwassant attadunt 
 ynvydeon o keredigeon y amylban ev rif. 
 -ac adoetbant byt nos am ben tref ac a 
 ladassant agaussant vwyaf. ac ereill a yspeil- 
 iassant ereill a anreitbassant. ereill adug- 
 ant yw llongbeu.' A llosgi y dref a Had yr 
 any veilieit ar ny allassant y dwyn gantbunt 
 byib yngkeredigion. ac yno ytrigassant beb 
 ganeat Cadogonnac bwn y brenbin . dyno 
 wynt ydoetbant y warcbadw ford : ford y 
 deuwei prim as oflandrys William Braban 
 oed y benw ay lad aorugant ydaw. Agwedy 
 klywet o Cadogon bynny a Iorwer tb y vraut : 
 kyrchu llys y brenbin aorugant y ymdi- 
 gerydu urtbaw. Ac yno y doetb manac yr 
 brenbyn ry lad o gedymeitbion Owein vab 
 Oadogon Wüliam de Braban. Agwedy 
 menegi bynny ydaw ymliw aoruc y bren- 
 bin a Cadogon yn cbwerw. am na allei 
 Uudias Oweyn na y gedymeitbion yw 
 gyuoeth. Agorcbymyn y Cadogon nat elei 
 or Uys. adywedut y gwarchatwei ef y 
 gyuoeth rac Oweyn pryt nas gallei ef. Ac 
 yno y trigawd Cadogon yn llys y brenbin 
 yn digarchar. aphedeir arugeint ydaw 
 bevnyd o bwrs y brenbin. a chware ford 
 y mynnei eithyr nat elei y gymre yv 
 gyuoeth ehvn. Agwedy klywet o Oweyn 
 ry dwyn y gyvoeth y ar y dat : mynet 
 aoruc y Iwerdon gyt a Madoc vab Birit. 
 Gwedy bynny yn He an von aoruc y bren- 
 hin yn ol GHbert vab Bichard a oed wr da 
 galluus a chedymeith ydaw. Agwedy 
 ydyvot : ef adywat wrthav. Ti a ervyn- 
 neist ym 11a wer gweith kyn no hyn ran o 
 gymre : ac nys geveist. weitheon my arodaf 
 yt tir Cadogon vab Bledyn. Acynteuay 
 dioloehas yn vaur yr brenbin. Acbynullaw 
 llu aomc amynet y oresgyn keredigiawn. 
 A gwneitbu deu gastell yndi. vn yn aber- 
 ystwith kyuerbyn ac egìwis padarn, Ac 
 
 2 Y 
 
 arall yn aber teivi lie gelwir dyngereint yr 
 bwn a decbreuaut Bosser iarll. Ac yn lie 
 gwedy bynny y doeth Madoc vab Birit o 
 Iwerdon. Ac y trigawd Oweyn yno talim 
 o amser gwedy bynny. Ac y doetb Madoc 
 hyt ymphowys ar Iorwerth y gevynderw. 
 Ac ydoed yn gyvreith pwybynnac agyt- 
 vythei ac ef y vot yn anreitb odef. Ac 
 am hynny ny dy wat Iorwerth wrthaw mwy 
 yr y vot : noc nabei. Ac yna ymgedym- 
 eithiaw a oruc Madoc a Llywarch vab 
 Trahayarn y geisiaw bredychu Iorwerth y 
 gevynderw. Ban oed oet crist mil achant 
 ac wyth mlyned y doetb Iorwerth hyt 
 ynkereinawn athrigaw yno nosweitb. Ar 
 nos honno ydoeth Madoc gan ganhorthwy 
 Llywarch vab Trahayarn -a rodi gawr 
 assyrthiaw am ben y ty : a chan yr awr 
 honno y dyffroas Iorwerth ay gedymeithion 
 a chadw y ty arnadunt a orugant yn gad- 
 arn. Ac yna y dodet tan yny ty yw losgi: 
 a gwedy gwelet oy gedymeitbion hynny : 
 fo a orugant drwy yr tan aUan ay adaw 
 yntev yny ty. Aphan wyl y ty yn syrth- 
 iav keisiaw didor drwy yr tan allan a oruc. 
 Ac yna y derbynnieit ar waywyr awnaeth- 
 pwit ay lad yny tan. A gwedy klywet 
 or brenhin ry lad Iorwerth : rodi a oruc 
 powys y Gadogon : ac adaw hedwch y 
 Oweyn y vab. ac erchi y gyrchu adref. A 
 gwedy Had Iorwerth ydaeth Madoc arherw 
 adan goet. ac y geisiaw bredychev ar Gad- 
 ogon hagen adoeth yn heclycheid heb 
 mynnv argywedu ar neb hyt yn Trallwg 
 Lly welyn a hynafgwyr gyt ac ef or wlat y 
 vynnv edeüiat casteU yno. ef adoeth Madoc 
 gwedy cael brat arnaw. Ac yntev yn wr 
 prud heb welet yn da heb aUel ymlad heb 
 allel fo. agwedy fo y wyr oU y cat ef ehvn 
 ac y Has. Agwedy Had Cadogon anvon a 
 oruc Madoc ar Richart escop llvndein ady- 
 wetpwit vchot yr bwn aoed yn medu yna 
 swid amhwithic. ac erchi ydaw talu pwith 
 idaw y gweithret honno mal y hadawssei 
 gynt. yr escop a vedyliawt am hynny : ac 
 a rodes hedwch ydaw ar kyuoeth a uuassei 
 yn eidaw Ithel y vraut kyn no hynny. Ac 
 nyt yr ygaru namyn yr chwenychu ev 
 kyuoeth ac wynt pob vn onadunt yn Had 
 y gilid. Agwedi klywet o Maredud vab 
 Bledyn hynny : kyrchu y brenhin aoruc y 
 geisiaw kyuoeth Iorwerth y vraut. Ac y 
 rodes y brenhin ydaw gwarchatwedigaefch y 
 kyuoeth yny delei Oweyn yr wlat. Agwedy 
 dyuot Owein yr wlat dyuot ar y bren- 
 bin awnaeth achymryt y dir y ganthaw ac 
 adaw 11a wer o da ydaw. a dodi gwercheit- 
 weit yny gyuoeth. Ac y doeth Madoc 
 vab Birit y hedychu ar brenhin ac adaw 
 
672 
 
 BRUT Y SAESON. 
 
 llawer o da yr hynny. a rodi gwystlon am 
 y da. Ac ymogelei ef ehvn rac y genedyl 
 os mynnei. 
 
 Pan oed oet crist M.C. a nav mlyned. y 
 peris Henri vrenliin daly Robert iarll vab 
 Roger de Belem ay rodi yngkarchar. Ac 
 y bu anyhvndeb rwg y vab ar brenhin am 
 hynny. Ac y bu varw Ancellin' archescob. 
 keint. 
 
 Pan oed oet crist mil achant a deng 
 mlyned yd anvones Maredud vab Bledynt 
 ydolwith y aflonydu ar gyuoeth Llywarch 
 vab Trahayarn. Ac y damchweinws 
 kyuarnot onadunt a gwr y Yadoc vab 
 Ririt. Ac y govynnassant ydaw pale yd 
 oed Madoc : ac nys managei. Agwedy y 
 gymhel arnaw : ymenegys y vot yn agos 
 attadunt. Ac yna dodi gwiliadwrieit 
 arnaw y nos honno. Athrannoeth pan 
 oed dyd : dyuot yn dissyuyt am ben allad 
 llawer oy wyr ay daly yntev ay dwyn ar 
 Voredud. Ac y derbynniawd yntev ef yn 
 llawen ac y dodes gevyn arnaw. ac y ket- 
 wys yny doeth Oweyn vab Cadogon. Ac 
 yna y rodi y Oweyn : allawen uu Oweyn 
 oy gael. ac aberys y dallu. Ar hyn aoed 
 idaw o gyuoeth ymphowys wynt ay ran- 
 nassant rygthynt. sef oed hynny : kerein- 
 ion. athraen deudwr. ac aberriw. 
 
 Pan oed oet crist. M.C.xi. y kyffroas 
 Henri vrenhin y lu y tu a gwyned a 
 phowys. canys nev yr daroed y Gilbert vab 
 Richart kyhudaw Oweyn wrth y brenhin. 
 y vot yn derbynneit lledradev y w gyvoeth 
 o gyuoetheu ereill : ac yn eu kynnal. Ac 
 nev yr daroed y vab Hywe iarll caer llion 
 kyhudaw Grufud vab Kynan. a Goronw 
 vab Oweyn hevyt. Ac yna y manesseynt 
 diva holl kymre hyt na bei atkyuot vdunt 
 tragywyd. Ac yna kynullaw llu aoruc y 
 saesson or van eithiaf o Gyrnyw He gelwir 
 pengwayd : hyt y vann eithiaf o brydyn 
 lie gelwir penblathaon. Achyt tyngkv nat 
 edewit dyn bew yn kymre. A gwedy 
 klywet o Voredud vab Bledyn hynny 
 kyrchu y brenhin a oruc : a dygymot ac 
 ef. Oweyn vab Bledyn ay wyr a aethant 
 hyt yn Erryri. canys hausaf oed vdunt yno 
 amdiffyn rac ev gelyneon. Ac yna y gys- 
 sodas y brenhin tri llu : vn gyt a Gilbert 
 iarll. holl dehev lloegyr a chyrnyw. y 
 vynet y deheubarth kymre. Arall gyt ac 
 Alexander vab Moelkylura. a mab Hywe 
 iarll caer llion a holl prydyn y gyt ac 
 wynt. Trydyd gyt ar brenhyn ehvn. y 
 brenhin a doeth gyt ar deu lu hyt yn lie 
 gelwir mur castell. Alexander ay ged- 
 ymeith adoethant hyt ym pennant bachwy. 
 Ac anvon ar Grufud y erchi ydaw dyvot 
 
 y hedwch y brenhin. ac adaw llawer idaw 
 yr dyuot. ac eiswis y sommi oed pei delei. 
 Ar brenhin a anvones ar Owein y erchi 
 idaw dyuot y hedwch ac atdaw y neb ny 
 allei vn amdiffin ydaw. Ac yntev ay nac- 
 kaawd. Ac ar hynny y doeth nebun wr 
 ar Oweyn amenegi yr hedychu Grufud a 
 mab Moelculum ar iarll ac adaw onadunt 
 ydaw y holl tir dieithyr y kestyll yn di- 
 dreth ymywyt y brenhin. ac yr hynny ny 
 chytsynniawt ef ac wynt. Ac eilweith yr 
 anvones y brenhin ar Owein kennadev a 
 chyt ac wynt Moredud vab Bledyn y 
 gevynderw. ac y dywat yntev wrth Owein 
 na thremycka di kennadwri brenhin lloyg- 
 yr : namyn achub di y garyat ymlaen 
 ereill athi ay keffy. Ac yntev a gredawt 
 ydunt ac a doeth gyt ac wynt y lys y bren- 
 hin. ac y derbynnwyt wynt yn enrydedus 
 gan ev canmawl. Ac yna ydy wat y bren- 
 hin wrthaw. Owein heb ef canys doethost 
 attaf oth vod achredu geiriev vygkennadev 
 ii : minnev ath ardyrchavaf ragor rac neb 
 oth kenedyl. ac a dalaf y bwith o rodeon 
 teilwg yt. Ac a rodaf yt dy holl tir yn 
 ryd. val y bo kenvigen gan dy genedyl. 
 Agwedy klywet o Grufud yr hedychu 
 Owein ar brenhin : anvon a oruc yntev ar 
 y brenhin ygeisiaw hedwch : ac y cavas 
 gan dirvawr dreth. Ac yna y dychwelawt 
 y brenhin y loygyr. ac y dywat wrth 
 Owein canlyn di vi heb ef. ac a vo teilwg 
 ytti y gaffel my ay rodaf ytt. ac o deuwy 
 gyt ami y normancli : my agyflawnaf pob 
 p eth or a edeweis yt. a hynny a oruc yntev 
 aphaub onadunt auu kywir wrth y gilid. 
 
 Pan oed oet crist M.C.xii. y doeth 
 Henri vrenhin y normandi ac Owein gyt 
 ac ef. ac y bu varw Geffrei escop mynyw. 
 ac y perys y brenhin gwneitlmr yn escop 
 yno Bernard ysgolheic o noiTuandi. bei 
 drwc bei da gan holl ysgolheigion hymre. 
 Yn yr amser hwnnw y gwnaethpwyt gwas 
 ieuanc Grufud vab Rys vab Teudor yn 
 vrenhin yn deheubarth kymre. ac y peris 
 rei oy genedyl ydaw mynet hyt yn Iwer- 
 don yny vei yn oetran. gwedy bot yno yn 
 hir ef adoeth yw wlat. ac y bu ygkylch 
 dwy vlyned gweithev gyt ay genedyl 
 gweithev gyt ay daw Gerald arglwyd 
 penvro canys Nest verch Bys ac yntev oyd 
 chwaer a braut. Ac or diwed y kyhudwit 
 vrth y brenhin. a dywedut bot gobeith holl 
 kymry vrthaw. Ac yna y peris y brenhin 
 y geisiaw. ac y foas yntev hyt ar Grufud 
 vab Kynan o dybygu cael diang y eneit. 
 Ac y doeth kennadev ygan y brenhin y 
 erchi y Grufud vab Kynan dyvot y ym- 
 welet ar brenhin. A hynny agiglev 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 Grufud vab Rys gyt a Hywel y vraut yr 
 hwn a uuassei yngkarchar Ernulf vab 
 Rosser iarl Montgomeri. ac y rodassei 
 Gwiliam vrenhin gynt ydaw ran o gyvoetli 
 Rys. agwedy torri y alodev y ellwg ymeitli 
 aoruc. Ac y doetli yntev ar Grufud uab 
 Kynan ac y bu lawen wrthaw. Agwedi 
 dyuot Grufud vab Kynan y lys brenhin 
 11a wen uuwyt vrthaw ac adaw llawer o da 
 idaw yr peri Grufud vab Rys ydaw ay yn ve w 
 ayynvarw. Ac yrymedewys yntev ac wynt. 
 A gwedy y dyvot adref ymovyn a oruc am 
 Grufud vab Rys. Ac y cafas yntev yny 
 gyghor kiliaw iadan y olwc yny wyppey 
 pa chwedlev adelei ganthaw or llys. A 
 gwedy aniovyn amdanawmor vrysahynny: 
 anvon a oruc ar veirch ac ar draet yw 
 geisiaw. nacha un yn dodi gvaed am gwelet 
 marchogeon ta.or vrys y dyuot. Nacha 
 yntev obreid cael y drws a chyrchu eglwys 
 aber daron a chael y nodua oc ev blaen. 
 A gwedy klywet o Grufud vab Kynan y 
 dianc yr eglwys. anvon a oryc y wyr yw 
 dynnv or eglwys ymmeith : ac nys gadawd 
 yr escyb a gwyr yr eglwys. A gwedy y 
 adaw onadunt ef yno : fo aoruc hyt yn ys- 
 trattywi. Ac yna ymgynnullaw llawer 
 attaw a dechreu ryuelu ar y nemissieit ar 
 freinc. 
 
 Pan oed oet crist. M.C.xiii. Grufud 
 vab Rys a losgas castell kyverbyn ac ar- 
 berth. Ac odeno y doetli hyt yn llan ym- 
 dyvri achyrchu castell Ricard vab Pvnson 
 y geisiaw y thorri ay llosgi. ac y gwrth- 
 nebawt y castell wyr gyt a Moredud vab 
 Ryderch vab Caradauc a oed gwercheitwat 
 ar y wlat honno adan Ricard yna. ac y 
 llosgat y llys ac y brathwyt llawer allad 
 ereill heb caffel dym or castell. Odena ef 
 a anvones y gedymeitheon y geisiaw castell 
 Henri iarll yn aber tawy. ac y llosgassant 
 y llys allad rei or gwyr heb cael dym or 
 castell. A gwedy klywet hynny llawer 
 oweision ieueinc ynvyt a doeth yn borth 
 idaw ac anreithiaw yn ev hamgylch yn 
 olofrud. Ac yna yd aeth y freinc yn ev 
 kyghor a galw attadunt tywyssogeon ywlat. 
 nyt amgen noc Oweyn vab Ryderch. a 
 Ryderch vab Teudwr ay veibion Moredud 
 ac Oweyn. ev mam wynt oed HyDyd verch 
 Yledynt y mwiaf or kymry gwedy Grufud 
 vab Llywelyn. canys wynt oedynt vrodyr 
 vn vam o Agharat verch Yoredud brenhyn 
 kymre. Ac Oweyn vab Caradauc o Wen- 
 lliant verch Yledynt adywetpwyt vchot. a 
 llawer or rei ereill. Agwedy ev dyuot y 
 gyt: govyn or freinc udunt. a oedynt 
 gywir wynt y Henri vrenhin lloegyr. ac y 
 dywedassant ev bot. Ot ydywch heb yr 
 
 673 
 
 wynt : chwi bieu cadw castell caer vyrdyn 
 yr brenhin. A llyna val y ketwir. Oweyn 
 vab Caradauc ay keidiw pethewnos. a 
 Ryderch ay veibion pethewnos arall: a 
 Moredud vab Ryer ch vab Caradauc y 
 trydyd pethewnos. A gorchymyn y 
 Vledyn vab Kediuor castell Robert Courte- 
 mayn yn aber comnyn. Yn hynny anvon 
 a oruc Grufud vab Rys disgwilieit y gaer 
 vyrdyn y edrych o gellit y llosgi nev y 
 thorri. Ac yn ar amser hwnnw yd oed 
 Oweyn vab Caradauc yny gwarchadw. Ac 
 y doeth Grufud ay niver a dodi gaur amben 
 y gaer. Sef a oruc Oweyn bwrw neit 
 achyrchv lie klywei yr awr ac ymlad yn 
 wychyr odybygu bot y gymedeithion gyt 
 ac ef: sef a orugant wy. y adaw ef a fo. 
 ac yna y lias Oweyn. ac y llosgat hyt y 
 castell ac ny bu da ydieghis y castell hevyt. 
 Odeno y dychweillassant y ev gynottaedic 
 lie gan yspeiliaw y koidyd. ac y syrthiawd 
 attaw anvedred oweision ieuweinc ynvyt 
 or wlat honno. ac y doethant y losgi castell 
 hyt yngwhyr allad llawer owyr aoed yndaw. 
 Ac yd edewys William olundein y gastell 
 rac ovyn Grufud. ar wlat ay holl ysgrybyh 
 dyeithyr y gwyr aedewis y wlat. Ac yno 
 y kyflewnyt adywat Selif . kyn y kwymp 
 y dyrcheif yr yspryt. A gwedy gwelet or 
 anosparthus bobyl o dyvet hynny : ym- 
 gveirav y Geredigion aorugant dwrwy 
 gauhorthwy Kediuor ap Gronow. a Hywel 
 ap Idnerth. a Thrahayarn ap Ithael. yrei 
 a oed gereint agos ydunt; ac am hynny 
 oed well ganthunt pendevigiaeth Grufud 
 no holl wyr keredigion. Ac or kynghor 
 hwnnw yd hanuu wayth holl kymre. canys 
 adaw dyuet awnaethant yn llawn o nemis- 
 sieit. a freinc. a saesson. a llawer o amrau- 
 aylion kenedloed a oed gyt a gwyr kered- 
 igion. ac yr hynny yd oed callonniev 
 gelynyaul vrth wyr keredigion am y galan- 
 assev awnaythessynt arnadunt gynt. ac ar 
 ev kenedloyd. yr bot hagen Henri vrenhin 
 lloigyr yn darystwg rei oe nerth. ereill ev 
 dehol dros voroed or kymmry. ereill o'eur 
 ac areant. ereill o rodeon amrauayleon hyt 
 na wydeat neb ev rif eithyr duw ehvn. nyt 
 argy wedawd Grufud dim yr hynny. namyn 
 kyrchu keredigion ysgoit aoruc ac ymlad 
 diwyrnavt a lie kadarn a daroed y Gilbert 
 vab Richard ar nemissieit y adeiliat lie 
 gelwyt blaenporthgwydni. ac or ymlad 
 hvnnw y lias llawer or rei aoed y mewn : 
 ac vn or rei allan. ac alosgassant y ran 
 mwyaf or dref ac y darystwngassant y 
 kymmwt ydunt. ac y foas y saesson ac 
 adaw ev hanreithiev ac ev tei yn diffeith; 
 ac y doeth y kymry ac anreithaw y wlat 
 
674 
 
 BRUT Y SÁESON. 
 
 ay llosgi hyt yn penwedic. ac odena y 
 goruuant ar gastell ystratpeythill a Had 
 liawer yndav ay losgi. o wyr Bys gvas- 
 naithwr. canys efo bioed y castell. Odyna 
 y doythant hyt y Glasgruc lie messurwit 
 castell milltir o Ian badarn. ac yno \j 
 gvnaethan an adasrwyd dwyn ysgrybyl or 
 eglwis yn bwyllwr ydunt. Athrannoeth 
 yd oed yn ev bryt mynet am benn castell 
 aberystwyth yr hwn a losgessyt gynt a Had 
 y castellwyr. A gwedy klywet o Bys 
 hynny: an von a oruc o hyt nos hyt yn 
 ystrat meuric y gastell a adeiliasse Gilbert 
 y arglvyd ef. y ervynneit nerth y ganthunt. 
 ac y roclassant yr hynn gorev or a allassant. 
 Trannoeth y doeth Grufud ap Bys. a 
 Byderch y ewythyr ay deu vab Maredud 
 ac Oweyn ac ev llu yn dirool y gyrcliu 
 castell aber ystwyth. le yd oed Bys was- 
 snaythwr ay nerth yn diarwibot ydunt. 
 A gwedy ev dyuot hyt ar villtir ywrth y 
 castell lie gebwit ystrat antarron y gymryt 
 ev kyghor y vynet am ben y castell. canys 
 ar ben mynyd yd oed y castell ac ar Ian 
 avon ystwyth a phont a oed ar yr avon. 
 Agwedy gwelet or freinc trevlav y dyd 
 ganthunt yn ymgyghor : an von a orugant 
 seithydeon hyt y bont y ev digiav ac y 
 geisiav ev twyllav ydyvot y ymseithu ac 
 wynt. A gvedy gvelet or kymmre hynny : 
 kyrchu y bont aorugant yn dirool ac ym- 
 seithu ac wynt yn wychyr calet. ac yn yr 
 ymseithu hynny : y lias march vn or cas- 
 tellwyr. ac yna kyrchu y bont aorugant 
 heb kymmryt kystlwn ganthwnt yny 
 doethant y ben y brynn. A gwedy gwelet 
 or freinc henne ellwng aorugant llu o 
 varchogeon llurugauc ydunt y ev Had yn 
 olofrud. A gwedy gwelet or gwyr ereill 
 hynny : fo a orugant rei ac ev anreithev y 
 wladoed ereill. ereill heb anreithev. Ac 
 y foas Grufud ap Bys hyt yn ystrattywi. 
 canys lie anneal oed hwnnw. A gvedy 
 klywet or brenhyn hynny gvahavd Oweyn 
 ap Cadogon aoruc attaw y ervynneit ydaw 
 ac y Lywarch ap Trahayarn mynet gyt ay 
 vab a llu ganthunt am ben Grufud ab Bys. 
 ac adav talu pwyth ydunt pan deleynt 
 drachevyn. canys mwyaf oed y ymdiret 
 ydunt yll deu. ac y hadawsant wyntheu 
 hynny. A gwedy kynullav ev lluoed ygyt 
 wynt a doethant hyt yn ystrattywi: ac 
 agyttyghassant nat adaweint na gwr na 
 gvreic na mab na merch heb lad ford y 
 kerdynt. Agvedy klywet or wlat hynny 
 fo a orugant rei yr coydyd. rei y wladoed 
 ereill. rei y gestyll cyfnessa attadunt He 
 tybygynt kael amdiffyn. Ac yno ydywet- 
 pwyt y diayreb. y ki a lyf y gvay w y llader 
 
 ac ef. Agwedy ellwng y llu adan y coet, 
 y doeth Oweyn ac ychydid o tylwith. XO. 
 yr coet ac y cafsant olev dynyon ac ys- 
 grybyl yn fo tu a chaer vyrdyn. ac ev 
 hyrnlit a oruc ac ev daly yn agos ar y 
 castell ac ev dwyn ar y getymeithion 
 drachevyn. Ac val yd oed yn dyuot nychaf 
 Gerald wasnaythwr a llu or flemissieit yn 
 dyuot y gaervyrdyn yn erbyn mab y bren- 
 hyn. nychaf vn or foadureon adan weidi 
 mavr: a menegi ry darvot y Oweyn ev 
 daly ac ev hanreithav. a gwedy klywet or 
 flemissieit ynvyt hynny : coffau a orugant 
 yr hen glwifev a wnathoed Oweyn ydunt 
 gynt llosgi y gastell ay anreithaw adwyn 
 y wreic y dreis a medyliaw am hynny a 
 oruc Gerald arglwyd penvro ay lu a dyuot 
 yn direbud am ben Oweyn ar anreitb. a 
 thybygu o Oweyn panyw yn borth ydaw 
 y dathoedynt. agwedy eu dyuot y gyt 
 ymseithu a orugant oboptu : ac yno y 
 brathwyt Oweyn yny syrthiawt. A gwedy 
 kwyrahav Oweyn ychydic adiengys or a 
 oed gyt ac ef. Agwedy klywet o Lywarch 
 ap Trahayarn ay gedymeithion ry lad 
 Oweyn: ymchwelut y ev gwlat a orugant 
 o achos bot brodyr Oweyn yn kynnal y 
 ran ef o powys dieithyr adugassei Oweyn 
 y gan Moredud sef oed hynny kereinion a 
 ran Madoc ap Birit ab Bledyn. Henwev 
 y vrodyr oed : Madoc ap Cadwgon a gat o 
 Wenlliant verch Grufud ap Kynan. Eynion 
 ap Cadwgon a gat o Sanan verch Dyfhaval. 
 Morgant a gat o Ello verch Kedivor ap 
 Collwyn twyssavc dyvet. Henri, a Grufud 
 a gat oy wreic briawt merch y Bicot de 
 Sai twyssauc o freinc. Moredud a gat o 
 Euron verch Hoydlyw ap Cadwgon ap 
 Elys tan. Oweyn a gat o Iweryd verch 
 Edwyn. Ac yn hynny kytdyhvnaw a oruc 
 Eynon ap Cadwgon a Grufud ap Moredud 
 ap Bledyn y vynet am ben castell Vchdryt 
 ap Edwyn yr hwn a oed yng kymer yii 
 meirionnyd. Canys Cadwgon ap Bledyn 
 arodassey meirionnyd a chytieiliavc y Vch- 
 dryt ay.veibion yr bot yn borth ac yn 
 ganorthwy y Cadwgon ay veibion yn erbyn 
 gwrthwynebed or oclelei arnadunt. Agwedy 
 Had Oweyn heb achos. gorthrwm oed gan 
 y genedyl hynny : a dyuot am ben y castell 
 ay losgi a fo o rei or castellwyr ac ereill 
 adoeth y hedwch yr gwyr. Ac yna yr 
 achubassant meirionnyd. kyveiliawc a 
 phenllyn. ac a rannassant ryngthunt. ky- 
 ueiliauc a machdwy a hanner penllyn y 
 Grufud ap Moredud. a meirionnyd y veib- 
 ion Cadwgon. 
 
 Ban oed oet crist. mil. C.xiiii. o vlwyn- 
 yded y doeth tervysc rwng Henri brenhyn 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 675 
 
 lloegyr a brenhyn freing am normandi. 
 
 canys yno yd oed y brenhyn yn trigav. 
 yny wlydyn honno y bu varw Gilbert vab 
 Bichard o hir nychtawt. 
 
 Pan oed oet crist mil. C.xv. mlyned : y 
 bu ryvel rwng Howel ab Itliel yr liwn a 
 oed yn kynnal ros a rywynnyavc : a meib- 
 ion Oweyn ap Edwin. Eirit a Llywarch 
 ac ev brodyr. Ac yna anvon a oruc Howel 
 ap Itliel yn ol Maredud ap Bledyn a meib- 
 ion Cadwgon yn borth ydaw. canys wynt 
 a oed yn kynnal y rannev hynny or wlat 
 gan yawn. A gwedy menegy ydunt hynny : 
 wynt a doethant ac ev tylwith amkan 
 petwar cant o wyr da gyt ac wynt hyt yn 
 dynryn klwit canys ywlat honno oed eid- 
 unt meibion Oweyn ap Edwyn. A gwedy 
 klywet onadunt bot Howel. a Moredud. 
 a meibion Cadwgon yn dyuot : wynt a 
 gynullassant ev nerthoed wyntev gyt a 
 meibion Ycbtryt ev kevynderw a freyng o 
 gaer lleon. Ac a doethant yn ev herbyn 
 ac ymlad yn wychyr creulon oboptu a Had 
 11a wer : ac or diwed y foas meibion Oweyn 
 ac adienghys or eidunt. Ac y lias Llyw- 
 arch ap Trahayarn. a Iorwerth ap iSTud 
 oed wrda enrydedus a llawer gyt a hynny. 
 Ac ereill avrathwyt ac unant veiriw or 
 brat he v. Howel ap Tthel a vrathwyt ac 
 aducpwy t adref ac ynijienn y deugeint diev 
 ybu varw. Moredud a meibion Cadwgon 
 a ymchweilyssant adref heb lyvassel trigav 
 yny wlat rac ovyn y freinc. 
 
 Pan oed oyt crist mil. c.xvi. o vlwyn- 
 ydecl y bu varw Murcherdach brenhyn 
 iwerdon. 
 
 Pan oed oyt crist mil. c.xvii. y tagnav- 
 edwyt rwng brenhyn lloegyr: a brenhyn 
 freinc. A gwedy ev tagnavedu yd erchys 
 brenhyn lloegyr parattoi y longhev y dyvot 
 y loygyr. ac wynt abarattoet ac adewisswit 
 y gorev o nadunt y dwyn deu vab a merch 
 yr brenhyn drwod gyt a deu cant or rei 
 gorev eithyr y brenhin ehyn owyr a gwrag- 
 ed. A dechrev nos hwylav a orugant yny 
 doethant hyt ynghevyn gweilgi : ac y doeth 
 tympmestel arnadunt ac ev bodi heb diang 
 yr vn onadunt. Ar brenhin oed mewn 
 llong arall heb vynet ywrth y tir hayach. 
 ac adiengys yr tir drachevyn. Agwedy 
 klywet ohonav ry vodi y veibion nychtawt 
 adoed yndaw : yny uu abreid ydaw diang 
 ay eneit. 
 
 Pan oed oyt crist mil. c.xviii. nilyned y 
 priodas Henri vrenhyn merch yr due or 
 Almaen. kyn no hynny ybuassei merch 
 Moelculum yn orderch ydaw ac y buassei 
 varw. Ar haf hwnnw y due ef llu mawr 
 yn erbyn Moredud ap "Bledyn a meibion 
 
 Cadwgon. Einion. Madoc. a Morgant. ac 
 anvon onadunt wyntev ar Grufud ap 
 Kynan arglwid mon y ervynneit ydaw 
 dyvot yamdiffin ev tervynev rac y brenhin. 
 Ac yntev a wnaeth hedweh adan llav ar 
 brenhin ac adaw ev diva wynt o deleynt 
 yw gyuoeth ef. A gwedy klywet onadunt 
 vot y brenhin yn dyvot anvon gveision 
 ieweinc y ymseithu ac wynt allad llawer 
 onadunt a brathu ereill. amedrut y brenhin 
 a saeth a rac daet yr arvev nyt argy wedawt 
 arnaw. Ac yna anvon yn ol Moredud a 
 meibion Cadwgon a dyuot ar gret y ym- 
 welet ac ef. ac yna y gwnaethant hedweh 
 ac ef yr. x mil o warthec. Ac yna y 
 dychwelavd y brenhin y loegyr. 
 
 Pan oed oet crist. m. c.xix. hedweh uu 
 y vlwydyn honno. Pan oed oet crist. m. 
 c.xx. y lias Grufud ap Eulhayarn y gan 
 Grufud ap Bys. Pan oed oet crist. m. 
 c.xxi. y bu varw Eynion ap Cadogon. ac 
 y gorchymynnws y Yoredud y vraut y 
 ran obowis a meirionnyd yr hwn adugassei 
 y gan Vchdryt. ac y doeth Moredud ap 
 Bledyn y gevynderw. ac Ithel ap Eirit ap 
 Bledyn a ellynghessit o garchar Henri 
 vrenhyn. adwyn y ar Moredud ap Cadogon 
 y randiroed a orchymynnws y vraut ydaw. 
 Agwedy klywet o Grufud ap Kynan ry 
 wrthlad Moredud ap Cadwgon y gevynderw 
 anvon a oruc y deu vab Cadwallawn ac 
 Oweyn allu gantunt ac goresgynassant 
 meirionnyd hyt yn llyn. 
 
 Pan oed oet crist. m. c.xxii. y lladawt 
 Moredud ap Bledyn Ithel ap Eirit ap 
 Bledyn y gevynderw. ychydic gwedy 
 hynny y lladawt Cadwallawn ap Grufud 
 ap Kynan y tri ewythyr. Gronw. Eirit. a 
 Meilir. meibion Oweyn ap Edwyn. Canys 
 Angharat e' Owein oed wreic y Grufud ap 
 Kynan a mam y Gatwallawn. Owein. a 
 Chatwaladyr. a llawer o verchet. Yny 
 vlwydyn honno y lladavt Morgant ap Cad- 
 ogon Moredud y vraut o dwyll. 
 
 Pan oed oet crist. m. c.xxiii. y doeth y 
 rei auuassei yn keisiav normandi gynt. a 
 dwyn peth o normandi o vedyant Henri 
 vrenhyn. Pan oyd oet crist. m. c.xxiiii. 
 y kyhudawt y freinc Grufud ap Eys vrth 
 y brenhin. ac yducpwyt y tir aroassei y 
 y brenhin ydaw kyn no hynny iamaw. 
 Ac yn diwed y vlwydyn ybu varw Daniel 
 vab Sulien escop mynyw y gwr goreu or 
 kymre ac yn archdiagon athagnauedwr 
 gwyned aphowis. * - 1 
 
 Pan oyd oet crist. m. c.xxv. ybu varw 
 Grufud ap Moredud ap Bledyn. Ac y 
 delhis Llywelyn ap Owein : Moredud ay 
 dodi yn Haw Payn vab Ihon y gadw 
 
676 
 
 BRUT Y SAESON. 
 
 yngastell brugge. Yn diwed y vlwydyn 
 ydaeth Morgant ap Cadogon y Gaerusalem 
 am lad o honaw y vrawt. agwedy y dyvot 
 drachevyn hyt yn cyprys y bu varw. 
 
 Pan oyd oet crist. m. c.xxvi. y lladawt 
 Moredud ap Llywarch y gevynderw gan 
 vab Meuric. A deu gevynderw gan meib- 
 ion Grifri a dynnawt ev llygeit. A Ieuaf 
 ap Oweyn a dallawt y dev vroder ac ay 
 deliolas or wlat ac y lias wynt. Pan oyd 
 oet crist. in. c.xxvii. y lias Iorwerth ap 
 Llywarch ygan Llywelyn ap Oweyn ym 
 powys. Ac yn lleigys gwedy hynny y 
 tynnwit llygeit y Llywelyn bwnnw ac y 
 dispadwyt y gan Moredud ap Bledyn. ac 
 y lias Iuaf ap Oweyn ygan y gevynderw. 
 a Llywarch alas a Madoc y vab. y gan 
 Meuric y gevynderw. Pan oyd oet crist. 
 m. c.xxviii. y tynnwyt llygeit Meuric ay 
 geillev. Pan oyd oet crist. m. c.xxix. y 
 Has Iorwerth ap Oweyn. ac y lias Cad- 
 wallavn ap Grufud y gan y gevynderw 
 Cadwgon ap Gronw. ac Einion ap Oweyn 
 yn nanhevdwy. ac ybu varw Moredud ap 
 Bledyn amdiffynnwr gwyr powys. Pan 
 oyd oet crist. m. c.xxx. nyt oed dym 
 adyckit ar gof. nar dwy vlyned nessaf 
 gwedy hynny. 
 
 Pan oyd oet crist. m. c.xxxiii. y bu 
 varw Robert Courteheyse oyd ylyshenw 
 yngaerloiw mab William bastart ac yn iarll 
 y normannieit ac y clathpwit yngaerdyv. 
 Pan oyd oet crist. m. c.xxxiiii. ybu varw 
 Henri vrenhyn Lloegyr. iii. d. noueb'. 
 yn normandi ac y clathpwyt yn Bedinges. 
 
 Ac ydoeth Stevyn uab iarll bloys a nei 
 yr brenhyn oed hwnnw a darystyngaut 
 dehev lloegyr yn wravl. Pan oyd oet crist. 
 m. c.xxxv. y lias Bichart a Gilbert y vab 
 ygan Morgant ap Oweyn. Gwedy hynny 
 y due Oweyn a Chatwaladyr tywyssogyon 
 kymre ev llu hyt yngkeredigion. ac alosg- 
 assant castell Wallt' de Bee. achastell 
 aberystwyth. gyt a Howel ap Moredud. a 
 Madoc ap Iorwerth. ac alosgassant castell 
 Pichart delamar. a chastell dineyrth. a 
 chaerwedros ac odyno dychwelut adref yn 
 hyvryt lawen. Ac yn diwed y vlwydyn 
 y doetkant hyt yn kardigan ac amkan y 
 chwe mil o bedyt kant. a dwy vil o wyr 
 meirch arvauc. gyt a nerth Grufud ap 
 Pys. a Howel ap Moredud o vrecheinawc. 
 a Madoc ap lor. a deu vab Howel adugant 
 ev lluoed hyt yn aberteiui. Ac yn ev 
 herbyn wyntev y doeth Stevyn konstabyl 
 y dref a Bobert vab Martyn. a meibion 
 Gerald, a William vab. ... a holl ilandrys- 
 sieit a normanieit ac ev marchogeon hyt 
 yn aber dyvi ac ymlad yn wychyr kalet, 
 
 ac yn dissyvyt y foas y flandryswyr. ac y 
 lias llawer onadunt: ereill a losgat. ereill 
 a las traet ev meirch ac adalpwyt : ereill a 
 vodas. ereill a dychwelassant yn glaf adref. 
 Agwedy gorut arnadunt y doeth Owein a 
 Chatwaladyr adref ac aneiryf o garcharor- 
 eon ac anreithiev a llurugev ac arvev a 
 gwisgoed mawrweirthawc gantunt y hyvryt 
 lawen. 
 
 Pan oyd crist. m. c.xxxvi y bu varw 
 Grufud ap Bys arglwid deheubarth. A 
 Grufud ap Kynan tywyssauc gwyned 
 gwedy llawer o weithredoed da. Yn y 
 vlwydyn honno y doeth meibion Grufud 
 eilweith y keredigion ac y llosgassant castell 
 ystratmevric. a chastell ystevyn; a chastell 
 sire Humfray a chaervyrdyn. 
 
 Anno. m. c.xxxvii. Ac yna y doeth 
 yr amherodres y darystwg lloigyr y Henri 
 mab hi or amherawdyr. canys merch oed 
 hi y Henri vrenhin kyntaf vab Willam 
 bastart. Ac yny vlwydyn honno y bu 
 dime ar yr heul. xii. kl\ o ebrilk 
 
 Pan oyd oet crist. m. c.xxxviii. y lias 
 Kynwric ap Owein y gan wyr Madoc ap 
 Moredud. Ac ybu varw Wallter vab 
 Bichart y gwr a seilawd gyntaf manachloc 
 tyndyru. Pan oyd oet crist. m. c.xxxix. 
 y bu varw Madoc ap Idnerth. ac y Ha» 
 Moredud ap Howel y gan meibion Bledyn 
 ap Gwynn. Pan oyd oet crist. m.c.xl. y 
 lias Howel ap Moredud ap Byderch or 
 cantref bychan drwy dwyll. Ac y lias 
 Bys ap Howel. Pan oyd oet crist. m.c.xli. 
 y lias Howel ap Moredud ap Bledyn. ygan 
 yr eidaw ehvn. yn ymryson hagen yllas 
 Howel a Chadogon. meibion Madoc ap 
 Idnerth. 
 
 Pan oyd oet crist. m.c.xlii. y delihis 
 Bobert iarll caerloyw Stephyn vrenhin yn 
 lincol. iii . kl.' ap'l. Ac y Has Annaravt 
 vab Grufud gobeith achedernyt deheubarth 
 y gan wyr Catwaladyr. A gorthrwm oed 
 gan Owein y vraut hynny canys merch 
 Catwaladyr arodessit ydaw. ac yr hynny 
 Howel ac Owein a dugant ran Catwaladyr 
 o karedigion ay gastell yn aberystwyth 
 alosgas. ac y doeth Miles iarll henford 
 megys karw ay varchogion gyt ac ef. ac 
 y lias o ergyt saetb. A gwedy alltudav 
 Catwaladyr oe gyuoeth ef adoeth a llynghes 
 ganthaw y aber menei or gwydyl Occer 
 vab Occer a mab Turkyll. a mab Cherulf. 
 Ac yno y kymodat rwg Oweyn a Chat- 
 waladyr. A drwc oed gan y Gwydyl 
 hynny canys oed amot ydunt dwy vil o 
 vorkev yr dyvot gyt ac ef. A gwedy nas 
 gavssant : wynt adalyassant llawer ac a 
 dugassant gantunt yn attauel ev da. 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 677 
 
 Agwedy klywet o Oweyn hynny. ymlad 
 ac wynt a oruc allad llawer a daly ereill. 
 Ac ereill a dierigys yn waradwydns hyt 
 yn dulyn. Yn y vlwydyn honno yd aeth 
 pererinion o gymre tu a chaerussalem ac y 
 bodassant yn y mor. Ac yr atkyweirawt 
 Hugyn vab Randwlf castell kymaron. a 
 maelenyd. a chastell colunwy. Ac eluayl 
 agavas y freinc ac ay darystwngassant hi. 
 Ac y bu varw Innocent bab. ii. kl. apl. 
 Anno. iiii . y delihis sir Hywe Mortymer 
 Rys ap Howel ac y lias rei oy wyr. ac 
 ereill adalywyt. Ac y diffeithwyt aber- 
 teiui ygan Howel ap Owein. a Chynan y 
 vraut. ac y goresgynnassant castell caer 
 vyrdyn. ac edeiliat castell mab "Vchtryt. 
 Anno. v°. y bu varw Sullien vab Richernart 
 mab inaeth eglwys llan padarn. ar kyv- 
 iawnaf or kymre. x. kl.' octob.' Ac y lias 
 Meuric ap Madoc ap Kirit. a Moredud ap 
 Madoc ap Idnerth. y gan Hyw Mortimer. 
 Yny vlwydyn honno y cavas Cadell vab 
 Grufud castell dinwileyr yr hwn a adeil- 
 awd Gilbert iarll. A chastell caer vyrdyn 
 drwy Howel ap Oweyn ar gwyr a oed 
 yngarchar gyt ac ef. Ac odyna y doeth 
 Cadell ay vrodyr Moredud a Bys y gastell 
 llan ystiphan ac ymlad yn gadarn ac wynt 
 a Had 11a wer cc ev gelynneon a brath.u 
 ereill. Yn lleigys gwedy hynny y freinc 
 ar flandryssieit ac ev tywyssogeon meibion 
 Gerald, a William or hay adoethant yn 
 dissyvyt y ymlad arvn castell hwnnw. 
 Aphan welas Moredud ap Grufud hynny 
 a oed wercheitwat ar y castell kyt bei mab 
 o oetran annoc y wyr y ymlad yn wrawl 
 aoruc. Agwedy gwelet or freinc nat oed 
 namyn ny ver bychan yny castell : bwrw 
 ysgolyon amgylch y gaer aorugant. aphan 
 oedynt yn agos ar bylchev : y byrywt 
 wynt yr klawd. ac y lias ereill val ydoed 
 ev tyghetvenev. ac ereill ev kymhell ar fo. 
 Yn diwed y vlwydyn y bu varw Run ap 
 Owein gorev gwr y darper or kymre a 
 theckaf. Ac y cat castell yr wydgruc ac 
 y torrat yn yssic. ac y lias llawer or cas- 
 tellwyr ac ereill adalpwyt vn garcharoreon. 
 Agwedy menegi i Owein hynny hof oed 
 gantaw achyvodi llywenyd yndaw ac ym- 
 adaw ay holl dolur ay dristwch am y vab. 
 Anno. vi°. yd aeth Lewys brenhin freinc 
 ac amherawdyr yr almaen. a iehil a baron- 
 iet lluossogrwyd y Garusalem. Yny 
 vlwidyn yd aeth Cadell ap Grufud ay 
 vrodyr Moredud a Rys am ben castell y 
 wis. ac an von yn ol Howel ap Owein yn 
 borth ydunt. A gwedy klywet o "VVillam 
 vap Geralt ay vrodyr hynny: anvon y 
 wahawd Howel a orugant o barthret y 
 
 brenhin ac adaw llawer o da idav yr dy vot 
 yn borth ydunt. ac yntev adoeth ac a ym- 
 difFynnawt y castell oy nerth ef. Ni bu 
 bell gvedy hynny yny tyvawt tervysc rwg 
 meibion Owein Howel a Chynan. a Chad- 
 waladyr eu hewithyr brautevtat. Odena 
 y doeth Howel a Chynan hyt yn meirion- 
 nyd y darystwg y wlat ydunt. ac y gastell 
 kynvayl a adeiliassey Catwaladyr. ac a oed 
 yngeidwadayth Morvran abbat y ty gwyn. 
 Ac ymlad ar castell allad rei abrathu ereill. 
 a dianc ereill yn vew o getmeithas. Yn 
 y vlwydyn honno y bu varw Robert iarll 
 y gwr auu yn kynnal ryvel yn erbyn 
 Stephyen vrenhin. xii. mlyned. Anno, 
 vii. y bu varw Ychdryt escob llandaf gwr 
 da santeid. ac y rodat yny le Nichol vab 
 Gourgant yn escob. ac y bu varw Bernard 
 escob myny w gwr da santeid ac y bu escob. 
 xxxiii. Ac yny le yntev y doeth Dauid 
 ap Gerald archdiagon keredigion. Ac y 
 bu varw Robert escob Henford gwr da 
 kredyfus a da wrth tlodeon. Ac yny le 
 yntev y kyssegrwyt Gilbert abat caer loyw. 
 ac yny vlwydyn honno y bu maruolaeth 
 mawr yngymre. Anno. viii. y gwnaeth 
 Owein ap Grufud ap Kynan brenhin 
 gwyned castell yn Ial. ac y gwnaeth Cat- 
 awaladyr ap Grufud castell llanrystut ac 
 a rodes y ran o keredigion y Cadwgon y 
 vab. Yn diwed y vlwydyn yd adeilawd 
 Madoc ap Moredud castell Croesoswallt. 
 Ac a rodes yw neynt. Owein. a Meuric 
 meibion Grufud y ran o kyveilyauc 
 Anno. ix°. Cadell ap Grufud a atkyweir- 
 iawt ketweli. Yny vlwydyn honno y 
 delhiis Owein brenhin Gwyned Kynan y 
 vab. Ac y delhiis Howel ap Owein Cat- 
 waladyr y kevynderw ac aduc y gyvoeth 
 ay gastell iarnaw. Ac y doeth Cadell a 
 Moredud a Rys meibion Grufud ac ev 
 lluoed y keredigion hyt yn Ayron. Ac y 
 daeth Madoc vab Moredud brenhin Powys 
 yn nerth y Randwlf iarll Caer. yn erbyn 
 Owein Gwyned. Ac y lias llawer oc ev 
 gwyr yn konsyllt. agyrru ereill ar fo. 
 Anno. dom. M.C°.l. Cadell. Moredud. a 
 Rys meibion Grufud aganattassant kered- 
 igion y Howel ap Owein dieithyr castell 
 pengwern. castell llan rystut a gavas o 
 hir ymlad ac alas y castellwyr oil. Ac yr 
 atkyweiriawt Cadell ay vrodyr castell 
 yst' meuric. Ac val yd oed Cadell yn 
 mynychu hely bevnyd y doeth gwyr 
 Dynbych ay guraw yn yssic ay adaw 
 yn lie marw. Ychydig gwedy hynny y 
 cavas Moredud ap Grufud a Rys y vraut 
 Gohyr ac alosgassant castell aberllychwr. 
 ac a adeiliassant castell dinwyleyr. Ac id 
 
678 
 
 BKUT Y SAESON, 
 
 adeiliaud Howel ap Owein castell vab 
 Gumffrei yn dyffryn calettwuyr. Anno .i. 
 Owein ap Grufud a yspeiliaud Cuneda y 
 nei. a Chatwallawn y vraut oy lygeit ay 
 geilliey rac bot etived ydunt. A Madoc 
 ap Moredud a ladawt y Stephen vab 
 Baldwyn. Ac yr alltudwit Catwaladyr o 
 von ygan Owein y vraut. Ac y bu varw 
 Symeon archdiagon kelynnawc gwr da en- 
 rydedus. Anno. ii°. y cavas Moredud ap 
 Grufud a Rys y vraut castell peuwedic. a 
 chastell dynbych o vrat nos yr hwn arod- 
 essyt y gadw y Willam vab Gerald. A 
 chastell aber avyn agafsant allad llawer 
 allosgi adyvot ac anreith dirvaur adref. 
 Ac y doeth Rys ap Grufud a march oclu 
 mawr ganthaw ac a diffeithawt castell 
 ystrat kyngen. Ac odyna y diffeithawt 
 yr eil weith kyveiliawc. Yny vlwydyn 
 honn y bu varw Dauid brenhin ysgottieit. 
 ac y doeth Henri tywyssauc y dir lloygyr. 
 Ac y bu varw Randwlf iarll caer lleon. ac 
 ydaeth Cadell ap Grufud y perindawt ac y 
 rodes mediant yr vrodyr Moredud a Rys 
 yny deley drachevyn. Anno. iii. y bu 
 varw Stephvyn brenhin lloygyr y gwr ay 
 kynkelis dr\vy enwired ac nyt trwy ethol- 
 ediaeth. ac yny ol yntev ydoeth eilweith 
 Henri mab Geifrei plawntegenet iarll 
 peytw a gat o amherodres rvneyn a oed 
 verch y Henri vrenhin vab Willam bastart. 
 ac a gymyrth Elianor brenhines freinc 
 attaw ac a gynheliis y dyrnas yn gadarn. 
 Yny vlwydyn honuo y bu varw. Grufud 
 ap Gwynn. Anno. iiii. y bu varw Mor- 
 edud ap Grufud ap Rys o keredigion ac 
 ystrattywi a dyvet. ac y bu varw Geffrei 
 escob llandaf. ac y bu varw Roger iarll 
 henford. Anno v°. y kiglev Rys ap 
 Grufud bot Owein Gwyned y ewithyr yn 
 dyvot allu maur ganthaw y keredigion. ac 
 ydoeth yntev yny erbyn hyt yn aber dyvi 
 y ymlad ac ef. ac y gwnaeth yno fos a 
 chaste]]. Yny vlwydyn honno y gwnaeth 
 Madoc ap Moredud tywysauc powys castell 
 yngereinawn kyverbyn kymher. ac y 
 diengys Meuric nei Madoc o garchar. Ac 
 y kyssegrwit eglwys veir yn meivot. Ac 
 y bu varw Terdelach brenhin Connach. 
 Anno. vi°. yduc Henri vi^enhin y lu hyt 
 yn morva kaer lleon ac yno gossot y 
 bebyllev. ac yn y erbyn yntev ydoeth 
 Owein Gwyned ay lu hyt yn dinas bassig. 
 ac yno mesurav lie castell a dyrchavel 
 klodiev mawr. a gwedy klywet or brenhin 
 dynny an von tywyssogyon ierll a barwnieit 
 a llu mawr gantunt hyt yno. Ac yn ev 
 h erbyn y doeth Dauid ap Owein ac ev 
 hymlit hyt yn traeth caer gan ev Had yn 
 
 olouurud. A gwedy gwelet or brenhin 
 hynny kynnullav y lu ygyt a oruc a mynet 
 ar hyt y traeth hyt yn rudelan. ac ydaeth 
 Owein y tal llwyn pennant y vessurav 
 castell. ac odyna gwneithur codiant yr 
 brenhin ay wyr. ac odyna ydaeth Madoc 
 tywyssauc powys a thalm o lu y brenhin 
 gyt ac ef ar longhev hyt yn aber menei. ac 
 yno cyrchu mon ac yspeiliaw eglwys veir. 
 ac eglwys pedyr. A hynny a dangossas 
 duw ydunt. trannoeth y doeth ieigtyt mon 
 y ymlad ac wynt. ac y foas y freinc ac y 
 lias llawer onadunt. ac ereill a vodas. ac 
 ychydic obreid adienghis yr lloghev. ac 
 yna lias Henri vab y Henri vrenhin a 
 thywyssogyon y Uonghev oil. ac yna yr 
 hedychwt rwng y brenhin ac Owein. Ac 
 y cavas Catwaladyr y dir. ac ydaeth y 
 brenhin y loegyr. ac y cavas lor. Goch ap 
 Moredud castell Ial ac ay llosgas. Anno. 
 vii°. y lias Morgant ab Owein o dwyll y 
 gan wyr Iuor ap Meuric. ac y kymyrth 
 lor. y vraut caerllion a holl tir Owein yn 
 eidaw ehvn. ac y kynheliis Rys ap Grufud 
 ryvel a brenhin lloegyr gwedy hedychu 
 holl tywyssogyon kymmry ac ef . ac a berys 
 y holl deheubarth mvdaw hyt yn diffeitk- 
 wch tywy. Agwedy klywet or brenhin 
 hynny. anvon kennadev attaw y erchi yclaw 
 dyvot yv lvs kyn dygyvor kymre a lloegyr 
 a freinc am y ben. ac yny gynghor y cavas 
 kj'rcku y llys a hedychu ar brenhin a oruc. 
 Ac yna y rodes y brenhin ydaw fy cantref 
 mawr achantrefoed ereill yniplith kyuoeth- 
 ev barwnyeit ereill. rac torri ac ef rac Haw. 
 Ac y kymmyrth Rys hynny ay gynnal yn 
 hedwch canys o dwyll y gwnaethpwyt ac 
 ef hynny. Yn hynny y doeth Rog' iarll 
 Clar oed wr kadarn a chwannavc y gy- 
 uoethev yn gymre. ac ervynneit yr bren- 
 hin caffel goresgyn ar y kymmre. ac y 
 cavas. Ac y doeth y keredigion a he- 
 dychu a Rys. a gwedy hynny ef a doeth 
 hyt yn ystrat meuric ac ystoriaw y castell. 
 a chastell hwnfrev ar dyvi. achastell din- 
 wrth. a chastell llan rystud. a oyd eidav 
 Wallt' Cliford. achastell Han ymdyvri. ac 
 a berys kyrchu anraith o gyvoeth Rys. 
 Ac y perys Rys menegi hynny yr brenhin. 
 ac id erchis y brenhin gwneith' iawn y 
 Rys ac nys gwnay. Agwedy gwelet o 
 Rys nachaffei dym : ef a oresgynnavt holl 
 kestyll keredigion or a gadarnhaassey ierll 
 abarwnyeit yno. ac ay hanreithiawt. 
 Agvedy klywet or brenhin hynny. ydoeth 
 yr eilweith y deheubarth kymre a chymryt 
 gvvystlon ygan Rys ap Grufud adychwelut 
 y loygyr. ac yn lie ydaeth drwy vor. 
 Anno. viii°. y goresgynnws Rys holl gestyll 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 dy vet or awnaethassey y freinc ac ay llosgas. 
 ac adoetli amben kaervyrdyn. Agwedy 
 klywet o Reinallt vab Henri vrenhin 
 hynny kynullaw a oruc attaw y freing a 
 sayson ar flandryswyr ar kymre ydyuot 
 amben Rys. Ac yna ykiliawd Rys ay wyr 
 ar eidunt hyt yn mynyd kynen rycktir 
 mein. Agwedy dyuot Reinallt ay iarll 
 brustev a iarll clar a deu iarll ereill a Chat- 
 waladyr ap Grufud. a Howel. a Chynan. 
 meibion Owein a lluoed mavr gantkunt 
 hyt yn DynwyHeir. a niessuraw castell 
 yno. A gwedy na chafsant dim ywrth 
 Rys yd ay tliant adref yn Haw wac. Agwedy 
 klywet o Rys hynny : ellwDg a oruc yntev 
 ywyr adref. Anno. ix°. y bu varw Madoc 
 ap Moredud tywyssavc powys. ac y clath- 
 bwyt y eglwys tysiliav yn meivot. Ac 
 yn lleigys gwedy hynny y lias Llywelyn y 
 vab yn hwn yd oed gobeith holl powys, 
 Ac y dalpwyt Cad walla wn ap Madoc ap 
 Idnerth ygan Einaun Clut y vraut. ac y 
 rodes yntev yngharchar Owein ap Grufud. 
 ac y rodes yntev ef yr freinc. ac y dieoghis 
 yntev ohyt nos ogyghor ywyr ay vrodyr 
 maeth. Anno. M°c.lx. gwedy marw Adrian 
 y barnwit y goruodedigaeth o freinc a 
 lloegyr y Alexander ac y dyrchafwyt yn 
 bap. Anno. i°. y bu varw Agharat wreic 
 Grufud. Ac y bu varw Meuric escob 
 bangor, ac y cavas Howel ap Ieuaf castell 
 walwern yngkyueiliawc drwy dwyll. ac 
 am hynny y kymyrth Owein ap Grufud 
 tristwch yndaw am varw y vam. ^hyt na 
 allei dim y digrifhau. Agwedy mynet 
 hynny heibiaw y doeth Owein ay lu hyt 
 yn llandyunan yn Arwystli a chynullav 
 anreith dirvaur. ac y doeth gwyr arwistli 
 gyt ev harglwyd Howel ap Ieuaf ac ymlit 
 yr anreith hyt yngordwr hafren. ac yna 
 ymchwelud o Owein attadunt ac ev hymlit 
 ac ev Had obreid y dienghis ev traen yn 
 vew. Ac" yna y doeth gogonyant mewn 
 Owein ac yr atkyweiriawt y gastell dra- 
 chevyn. Anno. ii°. y kessegrwyd Thomas 
 Chaunseler eil Henri vrenhin yn archesgob 
 ygkeint. Ac y torrat castell Carrecgova 
 y gan Owein ap Grufud ac Owein ap 
 Madoc. a Moredud a Howel. Ac ydaeth 
 Henri vrenhin allu dirvaur ganthaw y 
 deheubarth kymre hyt ympencadeir. ac a 
 gymyrth gwistlon gan Rys ap Grufud ac a 
 dychwelavd y loegyr drachevyn. Yny 
 vlwydyn honno y Has Eynon ap Anaraut 
 ygan wr idaw ehvn Wallt' ap Llywarch 
 yny gwysc. Ac y Has Cadwgon ap Mor- 
 edud y gan Walt' vab Richard. Ac y 
 kymyrth Rys ap Grufud y cantref mavr 
 ar tir yn dinefwr yn eidaw ehvn. Ac y 
 
 679 
 
 bu varw Kedivor vab Daniel archdiagen 
 keredigion. Ac y bu varw Henri vab 
 A r then yr ysgolheic gorev or kymre or a 
 oed yn un oes ac ef. Anno. iii°. y gwelas 
 Rys ap Grufud nat yttoed y brenhin yn 
 kwpplau y edewyt. ac na allei bychedockau 
 val ydoed. rac tlodi. ef a gymyrth tir Rog' 
 iarll clar a hynny o annoc Eynio' y nei ac 
 a oed tywyssauc llu idaw ac alas. Ac a 
 oresgynavt holl keredigiavn yr eilweith. 
 ac a losgas castell ab' reidaul a chastell 
 mabwynnyaun. ac a anreithaut y flandiys- 
 wyr yn vynych gan ev Had ac ev llosgi. 
 Ac yn lie gwedy hynny y kytdyhunavt y 
 kymre. a gwrthot kethiwet y freinc iar- 
 nadunt. Anno. iiii . y diffeithawd Dauid 
 ap Owein tegegyl ac aduc y gwyr ac ev 
 holl allu gyt ac ef y dyffryn klwit. A gwedy 
 klywet or brenhin hynny ef adoeth yno a 
 mynnassu gwneithur castell yno. ac y 
 gymmyrth gwystlon ac ydaeth hyt yn rud- 
 elan. ac yno y bu tri diev yn messurav 
 castell ac a dychwelawt y loegyr. Ac eil- 
 weith y doeth a dethol ymlad wyr o loegyr. 
 a normandi. aflandrys. ac angiw. a gasgwyn. 
 a phrydyn. kyt yn croes Oswallt. Ac yny 
 erbyn yntev y doeth Owein a, Chatwaladyr 
 meibion Grufud ap Cynan a llu gwyned. 
 a Rys ap Grufud o deheubarth. ac Owein 
 kyueiliauc. a Iorwerth coch. a meibion 
 Madoc ap Moredud a holl powys. a deu 
 vab Madoc ap Idenerth ac eu hoH lluoed 
 hyt yn Edeirnon. Ac yno messuraw cas- 
 teU yn Corvayn. Agwedy klywet or 
 brenhin hynny. die uu ganthaw. a dyuot 
 ay lu amben coet aber keiriauc ay lad hyt 
 y llawr. Ac y doeth ychydic or kymre 
 heb wybot yw tywyssogyon ac ymlad yn 
 wraul allad llawer or rei gorev oboptu. 
 Ac odena yduc y brenhin y lu kyt yn 
 mynyd berwyn. ac yna pebyllu adyuot 
 glaw arnadunt yny uu veiriw llawer onad- 
 unt rei o annwyt ereill o newyn. Ac yno 
 y cavas yny gyghor dychwelut y loegyr. 
 apheri dallu y gwystlon a oed ygkarchar 
 ganthaw y .kynt. nyt amgen. deu vab 
 Owein vrenhin. Catwallawn. a Kynwric a 
 Moredud. meibion Rys. a llawer or rei 
 ereill. o lit wrth y kymre. Eüweith y 
 cavas yny gyghor dyvot hyt yngkaer lleon 
 ac yno kyweiriav y castell yny delei lfyng- 
 hes o Dulyn. ac o Iwerdon attaw. Ac 
 ny bu digaun ganthav hynny namyn anvon 
 drachevyn y gyrchu niver avei uuy. ac 
 ydaeth yntev y loegyr drachevyn. Yny 
 vlwydyn honno y cavas Rys ap Grufud 
 Aberteivi ac a losges y castell ac ay dryll- 
 iaut ac a due anreith diruawr odyno. ac 
 a achubaud castell kilsfarran ac adelhiis 
 
680 
 
 BRUT Y SAESON. 
 
 Robt vab Stephvyn ac a dodes yngharchar. 
 Yny vlwydyn honno ydaeth govent gyntaf 
 ystrat flur. ac y bu varw Llywelyn ap 
 Oweiii. Anno. v°. ydoeth y freinc o 
 benvro ar nandryswyr y ymlad a chastell 
 kylgerran ac y lias llawer onadunt adych- 
 welut adref yn Haw wac. Ar eil weith 
 ydoethant ac ny dygrynlioas dim yclunt. 
 Yny vlwydyn honno y distrywiavt 
 Owein ab Grufud dinasbassig. ac yd ali- 
 tudwit Diermid vab Mwrchad oy vren- 
 hinyaeth. ac y doeth yntev hyt yn nor- 
 mandi y gwynav vrth brenhin lloegyr ac y 
 ervynneit idaw y gyvansodi yny gyuoeth 
 drachevyn. Yny vlwydyn honno yd all- 
 tudwit lor' coch oy dir yn mochnant y gan 
 y deu Owein. ac a rannassant rygthunt. 
 Mochnant ewch rayadyr y Owein kyueil- 
 iauc. ac is rayadyr y Owein vachan. 
 Anno. vi°. y doeth Owein a Chatwaladyr 
 meibion Grufud owyned. a Rys ap Grufud 
 odeheubarth a gyrru fo ar Owein kyueil- 
 iauc adwyn kereinavn yarnav. ay gorchy- 
 myn y Owein ap Madoc o walwern. Ni 
 bu bell gwedy hynny yny doeth Owein 
 kyueiliauc allu or freinc ganthav ac a dor- 
 rassant castell kereinavn ac ay llosgassant. 
 allad yr holl castellwyr. Yn diwed y 
 vlwydyn honno y doeth Owein a Chatwal- 
 adyr ty wyssogion gwyned a Rys ap Grufud 
 o deheubarth hyt yn rudelan. ac yno ybu- 
 ant tri mis yn adeiliat castell gvedy torri 
 y castell y gafsant yno ay llosgi achastell 
 prestattvn ac ymchwelut adref y ev gwlat 
 yn hyvryt lawen. Anno. vii°. ydoeth 
 Fredric amheraudyr ruvein a llu mawr 
 gan thaw hyt yn ruvein athorri eglwys 
 pedyr agwneithur afrool mavr. ac y dielys 
 yr holl kyuoethauc Had y lu yntev kyn- 
 mwiaf. Ac y Has nei y Wrgenev abat y 
 gaa Kynan ap Owein. Anno. viii°. ydill- 
 yghwyt Robt ap Stephyn o garchar Rys. 
 Ac y doeth Diermyt vab Mwrchath a 
 marchauc lu mavr ganthav hyt yn Iwerdon 
 ac y llochgarmon y doeth y dir ac ay gor- 
 esgynnavt. ac yny vlwydyn honno y bu 
 varw Robt iarll leicestyr. Anno. ix°. y 
 lias Meuric ap Adam o buellt ygan Mor- 
 edud pengoch y gevynderw o dwyll yny 
 gvsc. Ac y bu varw Owein ap Grufud ap 
 Kynan tywyssauc gwyned gvedy llawer o 
 goruodedigaetheu. Anno. dom. M .c o .lxx°. 
 y lladaut Dauid ap Owein Howel y vraut 
 yr hynaf. Anno. i°. y pymphet dyd gvedyr 
 nodolic y lias Thomas archescob keint yny 
 escopwisc wrth allor ydrindaud yny eglvys 
 ehvn yngkeint achledyfeu ygan Richard 
 Bryton' a Hugus normyrvilc. a "William 
 Tran. a Rein a J It vab yr arth. o annoc 
 
 Henri vrenhin lloegyr. am na adei idav 
 trethu yr eglwisev yn erbyn gvahard y 
 tryded Alexander pab. A yna ygversev 
 hyn. Ann' millen' centen' septuagen'. 
 Prim' erat p'ma' corruit ense Thomas. 
 Yny vlwydyn honno y daeth Ric' vab 
 Gilbt Stragbow iarll amhwydic Iwerdon 
 ac a gymyrth merch Diermit vrenhin yn 
 wreic briaut idav. ac awnaeth ladva vaur 
 yn dulyn. Ac yn lleigys y bu varw Dier- 
 myt ac y glathpwit ef yn fern a. Ac y bu 
 farw Robt ap Llywarch. ac y bu tervysc 
 rwg brenhin freinc abrenhin lloegyr am 
 lad Thos archescob. canys rodassei meichev 
 y vrenhin freinc na chwyvit wrthaw. nyt 
 amgen no Henri due borgwyn a Theobaldu' 
 y vraut. Agwedy klywet o Alexand pab 
 anvon at brenhin freinc ar meichev. a 
 gorchymyn ydunt kymhell brenhin lloegyr 
 hyt yn ruvein ywneithur iawn am ry lad 
 yr archescob. Ac anvon o brenhin lloegyr 
 hyt yn ruvein y esgussodi drostaw na allei 
 dyvot yna. Yn hynny ydoeth Rys ab 
 Grufud idaristwng Owein kyveiliavc y dav 
 gan y verch ac agymyrth seith or gwistlon 
 ganthav. Yn hynny ydoed ar y brenhin 
 ofyn ysgymunoliaeth o ruvein. Ac yd oed 
 yny vryt vynet ydarystwng Iwerdon. Ac 
 y doeth pavb oy dywyssogyon attav o 
 loygyr achymre. Ac y doeth Rys y ym- 
 hedychu ar brenhin ac yaeth yny ewyllys 
 o trychan meirch. a. iiii . mil o ychen a. 
 xiiii. o wystlon ar hynny. Odyno yd aeth 
 y Gaerllion ar wysc ac aduc ydinas yar 
 lor. ab Owein ap Caradoc ap Grufud. Am 
 hynny yd aeth lor. ay deu vab Owein a 
 Hywel. ev mam oed Angharat verch 
 Vchrit escob llandav. a Morgant ap Seisyll 
 ap Dyfynawal o Dudgu verch Owein 
 chwaer yr dywededic lor. o llawer gyt ac 
 wynt a anreithiassant ywlat ac a distriw- 
 assant ydref hyt y castell. Ac y doeth y 
 brenhin a llu maur ganthav y benvro. ac 
 yno ef arodes y Rys keredigion. ac ystrat - 
 tywi. ac arwistli. ac alvael. Ar haf 
 hwnnw Rys a atkyweiriavt castell abteivi 
 yr hwn adristiwasse gynt. pan delhiis 
 Robt. vab Stephyn o Nest verch, Rys ap 
 Teudwr. Ac ef aberis kynnullav y meirch 
 a edevssyt yr brenhin ac adoeth y ymwelet 
 ar brenhin hyt ym penvro. ac odeno yd 
 aeth y brenhin hyt yn mynyw y perindot 
 ac arodas yn offrwg deu cantelcop o bali a 
 dyrneit o aryant amgilch chweigeint. ac y 
 gvahodes yr escob ef. ac y kymyrth gva- 
 haud ac ychydic o niver ygyt ac ef. Ac 
 yna y doeth Richard iarll oywerdon y ym- 
 getmeithiaw ar brenhin : canys oy anuod 
 y daeth y Iwerdon. Agwedi bwit duw 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 681 
 
 gwyl vih angel ar law mawr y doeth hyt 
 yn penvro. Ac yno y doeth Rys a chwe 
 meirch a phetwar vgein meirch. Ac o 
 hynny ny chyinyrth y brenhin namyn vn 
 arbymthec arugeint. gan «v diolch y Rys 
 yn vaur. Agwedy ev dyuot hyt y ty gwin 
 ygyt. ef a rodes y Rys Howel y vab auu- 
 assey yngwystyl yn hir yn lloegyr. Ac 
 yspeit am y gwystlon a oed yny vryt ev 
 kymryt o newyd. ac am yteyrnget yny 
 delei o Iwerdon. Ac yna y peris parattoy 
 llynghes y vynet Iwerdon. a duw gwil 
 Calixti pab yd ellynghaud y llu yr llogheu. 
 Ac y doeth gwynt gwrpwith ac a yrawt y 
 brenhin yr tir drachevyn. Agwedy ev 
 dyvot Iwerdon y trigassant yno y ; gayaf 
 heb argy wedu dim ar y gwidyl. Anno. ii°. 
 y bu marvolayth maur ar lu y brenhin rei 
 o newin. ereill o newyd bwydev. ereill o 
 dime na ellyt dwyn kyfnewidiev ar vor yn 
 amser gayaf. Yny vlwydyn honno y bu 
 varw Catwaladyr [ap Grufud ab Kynan. 
 Ac ydoeth ybrenhin yn wythnos y diodeif- 
 ein hyt yn penvro ac ychydic o niver gyt 
 ac ef. ac adaw y varwnieit ay varchogeon 
 yn Iwerdon. Ahynny o achos kennadev 
 y pab a rei brenhin freinc. Ac yno ybu 
 duw pasch athrannoeth ac y cafas Bys 
 ymdidan ac ef yn talacharn yn mynet ytu 
 a lloegyr. Agwedy dyvot y loegyr o honaw 
 anvon a oruc kennadev at lor. ap Owein 
 ierehi ydaw dyvot y ymdidan ac ef ac y 
 gadarnhau hedweh ryngthunt. Ac ydoeth 
 Owein ap lor. o arch y dat ydyuot gyt ac 
 ef ylys ybrenhin. ac y doeth gwyr iarll 
 brustov o caer dyf ford y castell newyd ar 
 wysg ac y lladassant ef yn was ievanc 
 klotvaur. A gwedy menegi hynny yw 
 dat ac y Howel y vraut ac yr lleill a oed 
 vn ac wynt. nyt ymdiredassant yr brenin 
 ohynny allan namyn gwneith' gwaethaf ac 
 y gellynt ar gyvoeth ybrenhin olad allosgi 
 ac anreithaw heb drugared. hyt ynkaer 
 low ahyt yn henford. Ac yna y gwnaeth 
 ybrenhin Rys ap Grufud yn vstvs ar deheu- 
 barth kymre. ac yntev aaeth yfreinc heb 
 olud. Yn hynny mys aust ycavas Seissill 
 a Dyvynwal a Ieuan ap Seissill ap Ririt. 
 castell Aber Gevenny odwyll ygan wyr y 
 brenhin. Anno. iii°. ybu yr hin decgaf 
 yn amser gayaf hyt difiev kyuarchavel ac 
 yna y doeth taranev aglaw achenllysc 
 athorri brie y coet hyt ydaear. / ac yssu o 
 bryvet y deil yn llwyr hyt na alley y 
 gwydvilot ymborth. ac y peryglavt llawer 
 or bobyl ac or ysgrybyl. Yny vlwydyn 
 honno y ganet Meuric ap Rys ap Grufud. 
 a mab y verch Moredud y vraut. Ac 
 ydaeth Henri ieuanc vab Henri brenhin 
 
 lloegyr dros vor at y dat. agovyn yw dat 
 peth awnay canys nat oed ydaw ymborth 
 onyt agaffei gan ydat. Ac yd erchys y 
 dat rodi ugeint pvnt or monei hwnnw 
 beunyd ydaw. Ac y dywat yntev na 
 chiglev rodi lifrei y vab brenhin erioet ac 
 nas mynnei yntev. Ac yny gyghor y cavas 
 mynet ydinas twrws a chymryt areant yn 
 echwyn gan y bwrdeissieit ydref. Aphan 
 giglev y brenhin hynny : gvaharth aoruc 
 na rodyt ydaw vngeiniavc. ac anvon gwyr 
 oy lys ehvn yw daly ay warchadw yny 
 darffei ydaw kymryt kyghor amdanaw. 
 Ac y perys yntev medwi y gweircheitweyt 
 athra uuant yn kysgu. ydaeth ymeith ac 
 ychydic owyr gyt ac ef hyt at brehin freinc 
 y chwegrwn. Yn hynny yr anvones Rys 
 ap Grufud Howel y vab dros vor at Henri 
 vrenhin yw wassneithu. ac y bu 11a wen 
 ybrenhin wrthaw a diolch yn vaur y Rys 
 y anvon yno. Yn hynny yd oed Henri 
 ieuanc drwy nerth y chwegrwn a Theo- 
 baldus due bwrgwyn a chyghorwr flandrys 
 yn ewyllyssu gwrthnebu y gyvoethev ydat. 
 Duw m'chergwith. xv. kl. aust y doeth 
 lor. ap Owain amben Caerllion ac ymlad 
 ardinas ynyw kavas. a daly gwyr y dinas 
 yny gafas y gastell. Odeno ydaeth Howel 
 ap lor. o hyt nos y gastell gwent. athran- 
 noeth y darysbynghavt y wlat id aw dieithyr 
 ycasteil. ac agymyrth gwystlon or rei 
 goreu or wlat. ac yna y gyrrawd Dauid 
 ap Owein owyned^Maelgwn y vraut hyt 
 yn Iwerdon ac agymyrth Mon y eidaw 
 ehvn. Anno. iiii . y bu varw Kynan ap 
 Owein. Ac y gwrthladawt Dd. ap Owein 
 y vrodyr ay gevynderiw o wyned ac ay 
 kymyrth yn eidaw ehvn. Ac a garcharawt 
 Maelgwn y vrawt. Anno. v. peris Howel 
 ap lor. ogaerllion heb wybot yv dat daly 
 Owein y gevynderw athynnv y lygeit ay 
 geillev rac kaffel etived o honaw canys ef 
 oed wir etived ar caerllion. Ac yn dis- 
 syvyt ydoeth y freinc ac alltudaw lor. a 
 Howel y vab odeno; Ac y tagnavedwyt 
 rwg Henri vrenhin lloegyr a Henri ieuanc 
 y vab gwedy distry wiaw llawer o Kormandi 
 agwladoed ereill. Ac y delhiis Dauid ap 
 Owein. Rodri y vraut dro dwill ac ay 
 dodas mewn carchar kyfync a gevynne 
 arnav. am geisiaw ran o dref y dat igan- 
 thaw. Ac yna y kymyrth Dd. ap Owein 
 Emme chwaer yr brenhin yn briawt odyb- 
 ygu caffel am hynny kynnal y gyvoeth yn 
 hedweh. Ac yn hynny y dienghys Rodri 
 o garchar y vrawt. achyn diwed y vlwydyn 
 ef aduc Mon iarnav a Gwyned ewch Conwy. 
 Duw gwyl Iago apostol ydaeth Rys ap 
 Grufud y Gaerlow yr kwnsilj aholl tvwys- 
 
682 
 
 BRUT Y SAESON. 
 
 sogeon kymre gyt ac ef or a uuassei yn 
 erbyn y brenhin. nyt anigen. Catwallawn 
 ap Macloc y gevynderw o vaelenyd. Eyn- 
 ion Glut y daw gan yverch o elvayl. Eyn- 
 ion ap Rys y dav gan y verch o gwerth- 
 rynnyon. Morgant y nei ap Gwlad' y 
 chwaer. tat Caradawc ap Iestin owlat 
 vorgant. Grufud y nei vap Nest ychwaer 
 brant Iuor vachan ap Meuric o seinhenyd. 
 lor. ap Owein o gaerllion. a Seissyll ap 
 Dyvynwal o went ewcliaf abriodassei 
 Gwladus chwayr y Rys ap Grufud. 
 Agwedy ev dyvot yno y brenhin arodes 
 lied wch ydunt. ac arodes Caerllion y lor. 
 ap wein. Ac y lias Seissill ap Dy vynwal 
 o dwill yn gastell ab' gevenni ygan arglwyd 
 brecheynavc. Ac yllas Geffrei y vab a 
 goreugwyr gwent. a Gwlad' y wreic adal- 
 pwyt. a Chatwaladyr y mab alas. Agwedyr 
 lladua morclruan ahonno ny allawd kymro 
 ymdiriet y dwyll y freinc ohynny allan. 
 Cadell vab Grufud o orthrwm heint gwedy 
 kymryt habit crevyd amdanaw yn ystrat 
 nur y bu varw ac yno y clathpwyt. Ac 
 Richard abat clerval niewn manachloc yn 
 ymyl dinas ram son y doeth manach ay 
 vrathu a chyllell ac or brath hwnnw y bu 
 varw. Anno vi°. y bu varw Kynan abat 
 y ty gwyn. A Dauid e?cob niynyw. ac 
 yny le yntev y doeth Perys. Ar uodolic 
 hwnnw y gwnaeth Rys ap Grufud y wled 
 vawr yngastell ab' teiui. y ymryson pwy 
 orev o gerd tant. nev gerd tavot dros wyneb 
 kymre. a lloegyr. a phrydyn. ac iwerdon. 
 a pheri gwneith' dwy gadeir. vn yr gorev 
 or telynoryon. arall yr gorev or beird. Ac 
 or telynnoryon gorev oed gwas ieuanc or 
 llys. or beird gorev oed rei gwyned. ar wled 
 honno o gyhoydwyt blwydyn kyn y 
 wneith'. Yny vlwydyn honno y gwnaeth- 
 pwyt kwnsili yn llvndain am banner y 
 grawys y gadarnhav kyfreithev yr eglwysev. 
 ac y tyfawd ymryson y rwng archescop 
 keint. ac archescop caer efrawc am eisted- 
 vaev yngwyd y cardinaeliet o ruvein.kyrchu 
 aoruc archescop keint lie delehe vot. 
 Athrannoeth yd achubawt archescob caer 
 efrauc y lie hwnnw yngwyd y cardinaliet. 
 ac y doeth nebvn or tu drachefýn idaw ay 
 dynnv ef ay gadeir yny uu yn wysg y wegyl 
 yr llaur. ay guraw a dwylaw ac a thrayt yn 
 yssic. abreid uu idaw diang ay eneit. Anno. 
 vii°. yllas Einon clut. A Morgant ap 
 Moredud alas hevyt. Ac y gwnaeth Rys 
 ap Grufud castell rayadyr gwy. Anno. 
 viii°. meibion Kynan a ryvelassant ar 
 arglwyd Rys. Anno. ix°. y lias Catwall- 
 awn. Ac y prypheythwyt Covent yn nant 
 teyrnon. ereill ay geiliw manachloc devma. 
 
 ereill manachloc caerllion ar wysg. Anno 
 dom. M°. c.lxxx. ny bu dim or a dyckit ar 
 gof yny vlwydyn honno. Anno. i°. y bu 
 varw Alexander bap. Ac yny le ydeth- 
 olet Luci'. Ac y bu varw Adaf escob 
 seynt Assaph yn ryt ychen ac y clathpwyt 
 ef yn Osyney. Anno. ii°. y lias Randwlf 
 de Poer ac ychydic o varchogeon gyt ac ef. 
 ygan gweission ieueinc o went. Anno. 
 iii°. y bu varw Henri vrenhin ievanc 
 trydyd Henri oed hwnnw. yn mywyt 
 ydat. Ac y bu varw Richard arcb escob 
 keint. Anno. iiii . y bu varw Ryderch 
 abat y ty gwyn. ac y bu varw Meuric abat 
 y Cunihir. Anno. v°. y doeth y padriarch. 
 o garusalem o loegyr y geisiaw nerth gan 
 Henri brenhin lloegyr. canys daroed yr 
 Ideon a Saracinieit distriw caerusalem yn 
 llwyr. Ac y dychwelavt drachevyn ac 
 amdeler o wyr meirch a phedyt ganthaw. 
 Duw kalanmei y symvdavt yr heul y lliw 
 megys. pan vei dime arnei. Yny vlwydyn 
 honno. Dd. abat ystrat flur auu varw. 
 A Howel ap leuaf arglwyd arwystli. ac 
 Einion ap Kynan. ac y clathpwyt wynt yn 
 ystratflur yn enrydedus. Anno. vi°. y bu 
 varw Luci' bap. ac yny ol ydoeth Yrban' 
 tryded. ac y daeth covent ystrat flur hyt y 
 redynavc velen yngwyned. ac y bu varw 
 Perys abat clervall. ac yllas Catwaladyr ap 
 Rys o dyvet yn lledrat ac y clathpwit yny 
 ty gwyn ar daf. Anno. vii°. y bu varw 
 Ithel abat or trail wng. Ac y lias Owein 
 ap Madoc y gorev or kymre drwy dwyll 
 yn garrec gova nosweith ygan veibion 
 Owein ky veili awe. Gwen oynwyn a 
 Chaswallawn. Llywelyn ap Catwallawn a 
 dalpwyt ygan y vrodyr ac adynhwyt y - 
 lygeit. Maelgwn ap Rys o deheubarth 
 adiifeithavd dinas Dynbych ac ay llosgas. 
 Ac vegys Hew yn hela y doeth llawer or 
 flandryswyr ac y lladavt ef wynt oil. 
 Anno. viii°. y doeth paganieit a saracinieit 
 y Caerusalem dechrev y grawys ac adugant 
 y groc y diodefavt duw arnaw gantwnt. 
 ac yspeiliav ydinas allad llawer or criston- 
 ogyon adyly ereill yngkarchar. Ac 
 amhynny ydaeth Philip brenhin freinc. a 
 Henri brenhin lloegyr. a Baldewyn arch- 
 escob keint alluossogrwid o gristonogeon 
 a chroes. Anno. ix°. y bu varw Henri 
 vrenhin. 
 
 Ac yny ol yntev y doeth Richard y vab 
 y vrenhin. y marchauc gorev ar devraf. 
 Yny vlwydyn honno y cafas Rys ap Grufud 
 castell seinther. ac abercorran. allan ys- 
 typhan. Ac aberys daly Maelgwn y vab 
 ay garcharu y gwyr a oed blodev y inarch- 
 ogeon ac amdiff'ynnwr deheubarth kymre. 
 
BRUT Y SAESON. 
 
 683 
 
 Anno dom. M°.c.xc. ydaetli Phelip bren- 
 1 hin freinc. a Richard brenhin lloegyr. a 
 Baldewyn arcliescob y Gaerusalem a dir- 
 vawr llu ganthunt o ieirll a barwnieit. ac 
 y gwnaeth Rys ap Grufud castell yn ket- 
 weli. Ac y bu varw Wenlliant verch Rys 
 blodev gwraged kymre otegwch. Anno. 
 i°. y bu varw Grufud May lor brenhin 
 Powys yr haylaf or kymre. Ac y bu 
 varw Gwion escob bangor gwr mawr 
 ygrefyd. Ac y bu difnc ar yr heul. Ac 
 y bu varw Baldewyn arcliescop keint. Ac 
 y Has Einion or portli y gan y vraut. Ac 
 y cavas Rys ap Grufud castell dyneinir. 
 Ac y bu varw Owein ap Grufud yn ys- 
 tratflur. Anno. ii°. y diengliis Maelgwn 
 ap Rys o garchar arglwyd Brecheinoe. 
 Ac y cavas Rys ap Grufud castell llan- 
 maclein. Ac y bu varw Grufud vab Cad- 
 wgon. Anno. iii°. y dalpwyt Richard 
 vrenhin lloegyr yn dyvot o Gayrusalem 
 ygan nebun iarll ac y rodat yngkarchar yr 
 amherawdyr. yny oruu ar loegyr gwystlaw 
 kareglev y manachlogoed ar eglwyssev ac 
 ev eurlestri yr yellwng or karckar. yny 
 vlwydyn honno y darystyngawd Rodri vab 
 Oweyn ynys von. a hynny o nerth meibion 
 Godrich. A chyn diwed y vlwydyn y 
 gwrthladwyt ef or ynys y gan veibion 
 Kynan. Ac y cavas gwyr Maelgwn vab 
 Rys castell ystratnievric. yn wrawl nos 
 nodolic drwy ev peiriannev. Ac y cavas 
 Howel seis vab Rys pennaeth deheubarth 
 castell gwys drwy dwyll. Ac adelhiis 
 Phelip vab Gwis ay wreic ay deu vab. 
 Agwedy gwasgaru a castell kyt dyhunaw a 
 oruc a Maelgwn y vraut y distrywiaw 
 castell llannuhadein. Agwedy gossot oet 
 dyd. ydoeth y nandryswyr yr dywededic 
 castell ac ymlad yn diobeith ac wynt a 
 gwneith' lladva dirvaur onadunt. a chym- 
 hell ev gwyr ar ffo. Ac ynigynnulla a 
 oruc y kymre am ben ydywededic castell 
 ac yclistriwiwt. Ac y delhiis aranaut y 
 deu vroder. Madoc. a Howel. ac ytynnawt 
 ev llygeit. Anno iiii . y rodes Maelgwn 
 vab Rys castell ystrat meuric yr hwn ar- 
 odassei Rys ap Grufud idaw. yntev ay 
 rodes yv vraut dros y wystlon. Ac y 
 gwnaethpwyt yr eilweith castell rayadyr- 
 gwy. Ac y dalptwyt Rys y gan y veibion 
 ac y carcharwyt a Howel seis o dwyll ar 
 Maelgwn y vraut a ellyngawd Rys y dat 
 o garchar. Ac y kymyrth meibion Cat- 
 vrallawn castell de Nyuer yr bwn a oed 
 eidiaw Maelgwn a chastell rayadyrgwy ac 
 ay llosgassant. Ac y doeth Ricliard 
 vrenhin y loegyr o gaerusalem. Lly welyn 
 ^p lor a deu vab Kynan Rodri ac Owein 
 
 adugant kyvoeth Dauid ap Owein yarnaw 
 onyt tri chastell ay gymhell yntev ar fo. 
 Anno. v°. y doeth Rosser y mortimer allu 
 ganthaw hyt yn Maylenyd ac y gwrthlad- 
 wyt deu vab Catwallawn o gastell kym- 
 aron. Ac y cafas deu vab Rys ap Grufud. 
 Rys a Maredud. castell clinefwr o dwyll a 
 chastell y cantref bychan. a gwyr y wlat 
 honno a gytsynawt ac wynt. ac y delhiis 
 ev tat wynt o dwill ac yn ystrat meuric y 
 carcharwit wynt. Anno. vi°. y bu varw 
 escop bangor. Ac kynvyllaut Rys ap 
 Grufud llu amben caer merdyn ac ay llosgas 
 ac ay diffeithawd. Ac odyno ydoeth allu 
 dirvaur amben castell Colvnwy. ac eiste 
 wrthaw ac eu kymhell ev rodi. a gwedy y 
 rodi y llosgi ay dystriw a orugant. ac 
 odena y bryssiassant hyt yn radynor ac ay 
 llosgassant. ar dyd bwnnw y doeth Rosser 
 Mortimer, a Hvgyn o say. allu diruavr o 
 wyr arvauc ymladgar yn ev bydinev 
 ynbarawt y ymlad. Agwedy gvelet o 
 Rys hynny : kyrchu yelynyon aoruc megys 
 Hew ac ev kymhell ar fib ac ev hymlit yn 
 wraul ac ev eythu gan ev Had yn olofrud. 
 ac ni orfwisavd yny doeth hyt yn chastell 
 paen yn Eluael ac yna eiste wrth y castell 
 a gwneithur ermygyon y ymlad ar castell. 
 Ac y doeth Willyam brewys ac y tagnav- 
 edwyt ac ef. Yny vlwydyn honno y doeth 
 Henri archescop keint vstus holl loegyr a 
 chynvllaw tywyssogeon kymre y dyvot 
 amben castell wenhwynwyn yny trail wng 
 ac ymlad ac ef obop amriw ymladdev. ac 
 ny thygiawd ydunt dym. canys val y bwr- 
 ieyn ermygyon y ben y castell ydyuot y 
 mewn : pan deleint hyt y bylchev y bwrit 
 wynt hyt yn waelawt clawd yny dorrynt 
 eu mynyglev ereill bodi. Ac or diwed 
 wynt arodassant y castell gan ev gellwg yn 
 ryd ar eidunt gantunt. a hynny awnaeth- 
 pwyt. Odena ydoeth Gwenwinwyn ay 
 gynvlleitva oy wyr ac eistev wrth yr vn 
 castell hwnnw. a chymhel ar ycastellwyr 
 rodi y castell gan ev gellwng yn ryd ar 
 eidunt gantunt. Ac y bu varw abat y 
 trail wng. Anno. vii°. y bu maruolaeth 
 maur yn gymre afreync. a hynny or ty- 
 wyssogyon gorev. Ac y bu varw Rys ab 
 Grufud tywyssawc deheubarth kymre 
 blodeu y marchogion ar gorev or auu o 
 genedyl gymre er oet iiii. kl. maii. gwedy 
 llawer uudugolaythev. Agwedy marw 
 Rys y gwledychawd yny le Grufud y vab. 
 Ac yny erbyn y doeth Maelgwn y vraut 
 ay wyr agwyr Gwenwynwyn hyt yn ab' 
 ystwyth ac adelhiis Grufud ac aladawt 
 llawer oy wyr acharcharu ereill adarystwng 
 ydaw holl keredigiawn ai gestyll ac an von 
 
684 
 
 BEUT Y SAESON. 
 
 Grufud y garcliar Gwenwynwyn. Ac 
 yntev ay rodes yngkarekar saesson. ac 
 adaiystyngws idaw holl Arwystli. Ac y 
 delhiis Llywelyn ap lor. Dauid ap Owein. 
 Yny vlwydyn horino gvedy kymryt liabit 
 kefryd amdanav ybu varw Owein kyveil- 
 iauc ac y clathpwyt yn ystra^marchell. 
 Ac y bu varw Owein ap Grufud Maelor. 
 Ac Owein or brithtir vab Howel ap Teuaf. 
 A Maelgwn ap Catwallawn o veili nyd. 
 Yny vlwydyn honno y doeth Trahayrn 
 vychan ovrecheinavc gwr da doeth kadarn. 
 
 a nith verch ehwaer y Rys ap Grufud yn 
 wreic briawt y dadlevyr arglwyd William 
 de breusa hyt yn llancors. ac y dalpwyt et 
 yn greulon ay rwymhav yn gadarn 
 achadwynev gerit y draet ay lusgaw wrth 
 y marcb kryihaf drwy holl ystrytoed Aber- 
 hodni hyt y crogwyd. ac yno Had y ben ay 
 
 grogi ger y draet. ac y clathpwyt yn 
 
 Ac y dial y vraut ay vab ay wreic. pan 
 yw yny ford greulon y divethawd y gwyr- 
 da gwirion hyuny y torras Maelgwn vab» 
 Rys Aberteivi. 
 
685 
 
 LLYMA 
 
 VRUT Y TYWYSOGION, 
 
 TAL Y BU RYFELOEDD, A GWEITHREDOEDD EXSEILIAD, A DIALEDDAU, A RHYFEDDODAU. 
 
 GWEDI EU TYXNU o'r HEN GOFION CADWEDIG a'ü BLYNYDDU YN 
 
 DREFNEDIG GAN GARADAWG LLANCARFAN", 
 
 Yr Hanes uchod a gopiwyd o Lyfr George Williams o Aber Pergwm Tsgweier, genyf i 
 Thomas Richards Cur ad Llan Grallo, yn y flwyddyn 1764. A miunau, Iorwerth ab 
 Iorwerth Gwilym ai copiais o Lyfyr y Parchedig Mr. Richards yn flwyddyn 1790. 
 Ac ai dadgopiais efi Owain Myfyr, yn Mesyryd y flwyddyn 1800. 
 
 BRUT Y TYWYSOGION 
 
 Oed Crist 660, y bu farw Cadwallawn ab 
 Cadfan brenhin y Britanniaid ac y daeth 
 ei fab ef Cadwaladr fendigaid yn Frenhin 
 yn ei le ; a gwedi dengmlynedd yn heddwch 
 y daeth y Clefyd inawr a elwir y Fall 
 felen ar holl ynys Prydain, a hynny a 
 ddechreues pan oedd oed Crist yn 674. 
 Ac achaws y Fall honno ydd aeth Cad- 
 waladr a llawer o bob goreuwyr y Bryt- 
 taniaid i Lydaw lie ydd oedd eu cydwlad- 
 wyr wedi gwledychu yn hir o amser cyn 
 no liynny ; ac achaws y clefyd nis gellid 
 rhyfelu yn ynys Prydain na llafuriaw 
 daear, ac o hynny y digwydcles newyn 
 mawr oni bn farw niferoedd rhyfeddawl 
 o'r Cyinry a'r Saeson ; a'r Newyn, a'r Fall, 
 a barhëis -unmlynedd ar ddeg, onid aethant 
 yn dost en goriaail holl bobloedd ynys 
 Prydain. A gwedi dyfod diwedd ar y 
 dialeddau hynny, fe ddodes Cadwaladr 
 ynys Prydain a'i choron yn nawdd ac 
 adnau Alan Brenin Llydaw, ac a aeth i 
 Puvain wrth gyngor Angel a welsei efe 
 yn ei lesmair, ac yno y bn efe bum mlyn- 
 edd ac y bu farw yno, a phan ddel ei 
 esgyru ef oddiyno yn ol i ynys Prydain y 
 cant y Bryttaniaid eu Braint a'u Coron yn 
 ol y dywaid yr Angel wrth Cadwaladr. 
 
 Oed Crist 683, y danfones Alan brenin 
 Llydaw ei fab Ifor ac Ynyr ei Nai a dwy 
 Lynges gadarn i ynys Prydain, a rhyfel a 
 fu ryngddynt a'r Saeson, a gorfod ychydig 
 
 arnynt, yna y cymnierth Ifor arnaw Ben- 
 naduriaetli y Bryttaniaid. A gwedi hynny 
 y daeth y Saeson yn ei erbyn ef a llu cad- 
 arn, a chad ar faes a fu ryngddynt lie y 
 gorfu Ifor a'r Bryttaniaid wedi ymladd 
 creulawn. ac ynnill Gwlad Cerniw, a 
 Gwlad yr Haf, a Dyfneint yn gwbl. Ac 
 yna y gwnaeth Ifor y Brodyrdy mawr yn 
 ynys y Fallen er diolch i Dduw am ei 
 gyfnerth yn erbyn y Saeson. 
 
 Oed Crist 698, y bu'r glaw gwaedliw 
 yn ynys Prydain, onid aeth y llaeth ar 
 ymenyn a'r caws yn gochliw gwaed; ac 
 Ifor a aeth i B-ufain lie y bu farw gwedi 
 cynnal Penadurdawd ar y Bryttaniaid 
 wyth mlynedd ar hugain, yn fawr ei glod 
 ai ddoethineb, efe a ddodes lawer o Dir- 
 oedd at Eglwysi yng Nghymru a Lloegr. 
 
 Oed Crist 720, Bu Haf tesawg rhyfedd- 
 awl oni bu farw coedydd a llysiau ac ys- 
 grublaid gan sychder ac angerdd y poeth- 
 der, ac ym mis Medi yr un flwyddyn y 
 bu'r llifeiriaint disyfed ac y torres Eglwys 
 Llancarfan, a llawer o'r Tai, ac y boddes 
 aneirif o'r Gwartheg a'r Defaid oni bu dra 
 mawr y colledion, a'r un peth mewn llawer 
 man arall, a'r un amser y bu llanw aruthr- 
 awl ym Mor Hafren oni thorres argaeau, 
 ac y collwyd llawer o'r ynysdir ar hyd Ian 
 y mor ym Morganwg, a Gwent, a Gwlad 
 yr Haf, a dirfawr y colledau o hynny. 
 
 Yr un flwyddyn y doded Bhodri 
 
686 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 Molwynawc yn Frenin ar y Brytaniaid, a 
 rhyfel mawr a fu ryngthaw ef a'r Saeson 
 lie trechasant y Bryttaniaid mewn dwy 
 Gadfaes yn anrhydeddus. Yr un flwydd- 
 yn y bu Gad Garth maelawg, ac im arall 
 yng Ngwynedd, a Chad Pencoed ym Mor- 
 ganwg lie y gorfu 'r Bryttaniaid ymbob 
 im 'r tair. 
 
 Yr un flywddyn y bu farw Beli ab 
 Elphin, ac y torres y Saeson di gred lawer 
 o Eglwysydd Llandaf, a Mynyw, a Llan- 
 badarn, ac y lladdasant Aidan Escob 
 Llandaf a llawer o ddoethion ei Blwyf. 
 
 Oecl Crist 728, y bu Cad Mynydd 
 Carno yng Ngwent lie y gorfu 'r Bryttan- 
 iaid gwedi colled dirfawr ar wŷr, ac y 
 gyrrwyd y Saeson drwy Afon Wysg, lie y 
 boddasant laweroed o honynt, achaws llif 
 oedd yn yr Afon. 
 
 Oed Crist 733, Bu Cad Ddefawdan lie 
 gwedi yinladd hir a thra chreulawn y gorfu 
 'r Saeson ar y Bryttaniaid. 
 
 Oed Crist 735, y bu waith Henffordd, 
 lie gwedi ymladd tost a chreulawn y gorfu 
 'r Cymry ar y Saeson. 
 
 Oed Crist 750, y bu farw Tewdwr ab 
 Beli, a Bhodri Molwynawc gwedi gwlad- 
 ychu deng nilynedd ar hugain yn glodfawr 
 am gyfiawnder a gwroldeb, ac ai claddwyd 
 yng Nghaerllion ar Wysg, a diweddaf o 
 Eppil Brenhinoedd ynys Prydain a gladd- 
 wyd yno oedd efe. — Yn yr un flwyddyn 
 y bu waith Mygedawc He y gorfu 'r Bryt- 
 taniaid ar y Gwyddyl Efichti gwedi ym- 
 ladd creulawn. 
 
 Oed Crist 754, y gwnaethpwyd Cynan 
 Tindaethwy yn Frenhin ar Gymru oil o 
 fodd yr holl Frenhinoedd a'r Arglwyddi. 
 Yn yr ail flwyddyn y bu ail waith Hen- 
 ffordd lie y gorfu 'r Cymry, ac yno y lias 
 Cyfelach Escob Morganwg. 
 
 Oed Crist 755, y symudwyd y Pasg yng 
 Ngwynedd o gyngor Elfod Escob Bangor, 
 ond nis caid hynny gan yr Escobion eraill, 
 ac achaws hynny y daethant y Saeson ar 
 y Cymry yn Neheubarth, lie bu Cad Coed 
 March an, a gorfiiwyd ar y Saeson yn 
 anrhydeddus. 
 
 Oed Crist 757, y bu drydedd waith 
 Henffordd He y Gorfu Gwyr Deheubarth 
 ar y Saeson, ac y lias Dyfnwal ab Tewdwr 
 y rhyfelwr glewaf o du 'r Cymry, wedi 
 iddaw wneuthur yn orchestawl o neb yn y 
 Gad honno. 
 
 Oed Crist 765, y diffeithiwyd Tiroedd 
 y Mers gan y Cymry ac y gorfuant ar y 
 Saeson, ac ai hyspeiliasant yn ddirfawr, 
 achaws hynny y gwuaeth Offa Brenin y 
 Mers y clawdd mawr a elwir Clawdd Offà 
 
 yn derfynfa rhwng Gwlad Gymru ar Mers, 
 fal y mae fyth yn parhau. 
 
 Oed Crist 776, y codes Gwyr Gwent a 
 Morganwg ac a aethant am benn y Mers, 
 ac y torrasant Glawdd Offa yn gydwasted 
 a'r ddaear, a gwedi hynny dychwelyd ag 
 yspail fawr. 
 
 Oed Crist 777, y symudwyd y pasc yn 
 JSTeheubarth, ac y bu farw Ferinol fab 
 Eidwar, ac achaws hynny y bu ryfel teis- 
 ban rwng y Deheuwyr au Brenin a dinistr- 
 aw mawr arnynt ganthaw, oni orfu arnynt 
 ladd y Brenin am hynny yn amser Haf, 
 am hynny y gelwir yr haf hwnnw 
 yr haf gwaedlyd, ac ni rodded fyth 
 wedi hynny i Frenin y Deheuwyr ei air 
 yn air ar y wlâd. 
 
 Oed Crist 784, y diffeithiwyd y Mers 
 gan y Cymry, ac Offa a wnaeth glawdd yr 
 ail waith. yn nes attaw, a gadael lie Gwlad 
 rwng Gwy a Hafren lie mae Llwyth Elys- 
 tan Glodrydd He ydd aethant yn un o 
 bum Brenhinllwyth Cymry. 
 
 Oed Crist 795 y daeth y Paganiaid 
 duon gyntaf i ynys Prydain o Wlad Den- 
 marc, ac a wnaethant ddiygau mawr yn 
 Lloegr, wedi hynny daethant i Forganwg. 
 ac yno lladd a llosgi llawer, ond o'r diwedd 
 gorfu 'r Cymry arnynt au gyrru i'r mor 
 gwedi lladd llawer iawn o honynt, ac yna 
 myned i'r Werdclon He y diffeithiasant 
 Bechreyn a lleoed eraill. 
 
 Yr ail flwyddyn y bu gvvaith Rhuddlan 
 lie y lladdwyd Meredydd Brenin Dyfed, a 
 Charadawc ab Gwyn ab Collwyn Brenin 
 Gwynedd. 
 
 Oed Crist 804, y bu farw Arthen Brenin 
 Ceredigiawn, a Rhydderch Brenin Dyfed, 
 a Chadell Brenin Teyrnllwg, a elwir yr 
 awr honn Powys. 
 
 Oed Crist 809, y bu farw Elford Arch- 
 escob Gwynedd, ac y bu diffyg ar yr 
 haul, ac y bu Terfysg mawr ym mhlith y 
 Gwyr Eglwysig achaws y Pasc, canys ni 
 fynnai Escobion Llandaf a mynyw ym- 
 roddi dan Archescob Gwynedd He yr 
 oeddynt eu hunain yn Archescobion hŷn 
 o Fraint. 
 
 Oed Crist 810, duawdd y lleuad ddyw 
 nadolic ac y llosges y Saeson Mynyw, ac 
 y llosged Teganwy gan dan llychaid 
 gwylltion, ac y bu farwolaeth ddirfawr ar 
 yr anifeiliaid hyd holl ynys Prydain ac y 
 tlododd Brenhiniaeth Yôn a Brenhiniaeth 
 Dyfed oblegyd Rhyfel a fu rwng Hywel 
 Fychan a Chynan ei frawd, o gorfu Hywel 
 ynys Fôn. 
 
 Oed Crist 814, bu Taranau a lluched 
 ofnadwy dros benn yn torri a llosgi Tai a. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 687 
 
 choedydd yn aruthr, ac y bu farw Grufiydd 
 ab Cynan achaws Brad Elisse ei frawd. 
 
 Yr un flwyddyn y bu ryfel yr ail waith 
 rhwng Hy wel a'i frawd Cynan, ac a laddes 
 lawer o'i wyr ef, ac yna Cynan a gynhulles 
 attaw Gad niferawg dros benn, ac am benn 
 ei frawd Hywel y rhuthres, ai yrru o Fôn 
 hyd ym Manaw. Ymhen ychydic wedy 
 hỳnny bu farw Cynan Tindaethwy Brenin 
 Cymry oil. A merch oedd etifeddes iddaw 
 a briodes a Gwr Pendefig ai enw Merfyn 
 Frych; ei Fam ef Nest ferch Cadell 
 Deyrnllwg fab Brocbwel Ysgithrawc. 
 
 Oed Crist 815, y lias Grifrri ab Cyngen 
 ab Cadell Deyrnllwg. 
 
 Oed Crist 818, y dechreues Merfyn 
 Frycn ac Essyllt ei wraig wladych Gwynedd 
 a Phowys, a'i flwyddyn bonno y bu waith 
 Llanfaes ym Môn. 
 
 Oed Crist 819, y drygwyd Dyfed yn 
 ddirfawr gan GenwlfF Brenin Mers. 
 
 Oed Crist 823, y diffeithwyd Gwlad 
 Bowys gan y Saeson, gan ddwyn y meibion 
 bychain i gyd oddiar eu inammau a'u 
 meithrin yn Saeson, canys arferid hynny 
 gan y Saeson, a'r un flwyddyn y llosgasant 
 De^anwy. 
 
 Oed Crist 829, y dug Egbert Brenin 
 Caerwynt y danaw Bernwlff Brenin y 
 Mers drwy yinladd drydlew, ac yn ebrwydd 
 gwedi hynny y dug efe y danaw y saith 
 Brenhiniaeth Seisnig, a galw Gwlad Loegr 
 yn Inglont, a galw 'r laith Ingles. 
 
 Oed Crist 830, y bu diffyg ar y lleuad 
 yr wythfea dydd o Fis Rhagfyrr, - a r un 
 diwarnod y bu farw Morydd ab Llywarch 
 "jlwyd Brenin Ceredigion. 
 
 Oed Crist 831, y daeth Saeson y Mers 
 ar hyd nos yn ddiarwybod, ac a îosgasaut 
 Fonachdy Senghenydd, ydd oedd hwnnw 
 vn y man y mae v Castell yn awr, ac oddi 
 yno y daethant hyd yng Nghastell Treoda 
 ac ai llosgasant : a dianc oddiyno dros For 
 Hafren a llawer ganddynt yn lledrad, lie 
 ydd oedd llw cyngrair y pryd hynny rwng 
 Gwyr Morganwg a Gwent a Saeson y 
 Mers. 
 
 Oed Crist 833, y daeth y Paganiaid o 
 Ddenmarc i Loegr, ac a ddiffeithiasant 
 .lawer o fannau yn yr ynys, ac yn mhen 
 tair blynedd myned i Gymru, ac yn un a'r 
 Cymry ymosod ar y Saeson lie y gorfu 'r 
 Saeson arnynt. 
 
 Oed iirist 835, bu farw Cadwallon, yr 
 oed efe n wr pendefig mawr ei barch a'i 
 ddoethineb. 
 
 Oed Crist 838, Gwaith Cyfeiliawc lie 
 bu ymladd tra thost rhwng y Cymry a 
 Berthwryd Brenin Mers; ac yno y lladd 
 2z 
 
 wyd Merfyn Frych Brenin y Biyttaniaid : 
 ac yn amser Merfyn y gorfu ar y Biyttan- 
 iaid ac oedd yn Lloegr yn byw ymroddi 
 yn Saeson neu adael eu Gwlad a'u cartref- 
 oedd ym mhen tri Mis. Yr un flwyddyn 
 y bu waith Fferyll wg rwng Gwy a Hafren 
 lie bu law ucha'r Cymry. 
 
 Oed Crist 840, y bu farw Escob Mynyw, 
 ac y bu ail waith Fferyllwg He lladdwyd 
 llawer o bob tu, fal nas gellid barnu 'r llaw 
 uchaf nac i'r un na'r Hall o honynt. 
 
 Oed Crist 843, Rhodri Mawr ab Merfyn 
 Frych a ddechreuwys wladychu ar y 
 Cymry a gorfod ymddifadu ar Biyttaniaid 
 ac oeddynt yn byw yn Lloegr, a myned yn 
 un a'r Saeson a wnaethant hwy. A rhyfel 
 mynych a mawr a fu rwng Rhodri a Berth- 
 wryd Brenin Mers. Yr hwnn Ferthwryd 
 a fynnwys gynhorthwy gan Ithelwlf ei 
 frawd ac a ddaeth a llu dirfawr i Fôn gan 
 ddiifeithiaw Gwlad y ffordd y cerddynt, 
 fal y gwnai 'r Paganiaid di grêd a bedydd. 
 Myned a wnaeth Rhodri yn eu herbyn a 
 llu dewisawl o'r Cymry gydag ef ; ac yn 
 gynhorthwy iddaw y daeth Meuryg ab 
 Hywel Brenin Morganwg a Llu cadarn, 
 a'r Meuryg hwnnw a laddwyd yn y frwydr 
 honno, eithr gyrru fFo ar y Saeson yn y 
 diwedd, gwedi ymladd tost a chreulawn. 
 Ac yna gwnaethpwyd Ithel ab Hywel yn 
 Frenin ar Forganwg a Gwent yn lie ei 
 frawd, ac efe yn myned a Llu cadarn gydag 
 ef i Wynedd yng nghyfnerth Rhodri y 
 gosodasant gwyr Brecheiniawc arnaw ac 
 ai lladdasant yn iawn i Ferthrwyd am fil 
 o wartheg yspail a gawsant ganthaw am 
 hynny o alauas, ac o hynny y dechreuwys 
 y ddiarheb Bradwyr Brycheiniawc. 
 
 Oed Crist 850, y bu Gwaith Ffmant ac 
 y Has Cyngen ab Cadell Deyrnllwg yn 
 Rhufain gan ei wyr ei hun. 
 
 Oed Crist 860, bu Cad Wythen lie 
 lladded llawer © Gymry a Saeson fal nas 
 galled y Haw uchaf nac i'r naill na'r Hall 
 o honynt, a'r un flwyddyn y daeth y 
 Paganiaid duon i Dir Gwyr ac a'u gyrrwyd 
 ymaith gyda galanasdra mawr. 
 
 Oed Crist 865, y lladded Cynan nawdd 
 nifer, y dewraf a'r ardderehoccaf yn ei 
 ddydd o Ryfel wyr Cymru. 
 
 Oed Crist 868, y bu gwaith Brynnonnen, 
 ac y daeth y Paganiaid duon lawer gwaith 
 yn yr un flwyddyn i Gymru a Lloegr, a 
 chael y gwaethaf ym mhob Gossawd. . 
 
 Oed Crist 870, y tor res y Paganiaid 
 duon Gaer Alclud, ac a ddifethasant Lun- 
 dain a Gwlad y Mers o'i bronn. 
 
 Yr un flwyddyn y bu waith Llangollen 
 a lladdfa fawr yno. 
 
688 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 Yn yr un flwyddyn y boddes Gwgan ab 
 Morydd ab Llywarch Llwyd Brenin Cere- 
 digion yn morio dros afon Llycliwr yng 
 Ngwyr er gyrru'r Paganiaid duon o'r Wlad 
 honno. 
 
 Yn yr un flwyddyn y bu waitli Bangor 
 He y lladdwyd y Saeson wrth y niferoedd 
 a cherrig a dreiglwyd arnynt oddi ar y 
 Brynniau, ac ym mhlith y rhai hynny 
 Escob Bangor. 
 
 Oed Crist 871, bu farw Einion Fon- 
 heddig Escob Mynyw, ac o gwnaethpwyd 
 Hubert Sais yn escob yn ei le ef, 
 
 Oed Crist 872. y bu Waith Bangolau 
 ym Môn, lie gorfu Bhodri a'r Cymry ar y 
 Paganiaid duon mewn Brwydr galed: a 
 gwedi hynny yr un flwyddyn Gwaith 
 Manegid ym Mon, lie difethwyd y Pagan- 
 iaid duon. 
 
 Oed Crist 873, p bu Waith Dyw Sul 
 ym Môn, ac yn honno y lias Bhodri mawr, 
 a Gwriad ei frawd, a Gweirydd mab Owain 
 Morganwg, gan y Saeson ; ac yna yn eu 
 llawn angerdd y cymmerth Gwragedd Môn 
 arfau ac a ruthrasant ar y Saeson au lladd 
 yn greulawn oni orfu arnynt tfo. — Yr un 
 flwyddyn y bu Waith Bhiw Saeson ym 
 Morganwg, ]le y gorfu'r Cymry ar y Saes- 
 on, au lladd vn aruthrawl. 
 
 Bhodri Mawr a ddodes drafn newyda ar 
 Lywodraeth Cymry h yd y cerddai ei fraint 
 ef, nid amgen Ceredigion a Chad ell ei fab 
 lrynaf a'i cafas, ac iddaw ei Lys yn Ninef 
 wr, Gwynedd a ddodes ef i Anarawd ei 
 Fab, ac iddaw ei Lys yn Aberifraw ym 
 Mon, Powys a rocldes ef i Ferfyn ei Fab, 
 ae iddaw ei Lys ym Mathrafal, ac ar yr 
 hynaf o honynt Deyrnged i Frenin Llun- 
 dain, ac i'r hynaf Deyrnged gan y ddau 
 eraill, a'r Tri Thywysawg Taleithiawg eu 
 gelwid am iddynt yn anad fu o'u blaen 
 liwynt wisgaw Taleithiau am eu coronau 
 fal y gwnelai Frenhinoedd yng Ngwlectydd 
 eraill, lie cyn no lrynny ni wysgynt Fren- 
 hinoedd a Thywysogion Cenedl y Cymry 
 namyn hualeu euraid. Ac i'r hynaf o'r 
 Tywysogion Taleithiawc y docles Bodri'r 
 Unbennaeth, ac arch a gorchymyn arnynt 
 ymddiffyn Gwlad a Chenedl y Cymry rag 
 rhuthr gelynion, a rhag anllywodraeth. 
 
 Oed Crist 876, ydd aeth Gadell ab Bho- 
 dri mawi- yn Frenin Ceredigiawn, ac An 
 arawd ab Bhodri yn Frenin Gwynedd, a 
 Merfyn ab Bhoclri yn Frenin Powys. 
 
 Oed Crist 877, y gorfu Gadell ab Bho- 
 dri ar Ferfyn ei frawd, a dwyn oddiarnaw 
 ei wlad sef Powys, ac yna efe a wladyches 
 holl Gyinry. 
 
 Oed Crist 880, y bu waith Conwy rhwng 
 
 Anarawd ab Bhodri a'r Saeson, lie cafas y 
 Cymry 'r fuddugoliaeth, a lladd llawer o'r 
 Saeson, ac achaws hynny y gelwid y Gad- 
 faes honno Dial Bhodri. 
 
 Oed Crist 883, bu farw Cydwithen y 
 gwrolaf a'r doethaf o'r Bryttaniaid, a dir- 
 fawr y golled i Wlad Gymru; a'r un 
 flwyddyn y bu farw Cydifor Abad Llan- 
 feithin, gwr doeth a dysgedig oedd efe a 
 mawr ei dduiwoldeb. Efe a ddanfones 
 chwech o wyr doethion ei gor i ddodi 
 addysc i Wycldelod y Werddon. 
 
 Oed Crist 890, y gorfu ar wyr Ystrad 
 Clud ymadael a'u Gwlad, y rhai ni fynnent 
 ymunaw a'r Saeson, a dyfod i Wynedd, ac 
 Anarawd a roddes iddynt gennad i wlad- 
 ychu 'r wlad a dclyged oddiarnaw gan y 
 Saeson ni amgen na Maelawr, a Dyffryn 
 Clwyd, a Bhyfoniawg, a Thegeingl, os 
 gyrru ymaith y Saeson a fedrynt, a hynny 
 a wnaethant yn ddihafarch, a'r Saeson a 
 ddaethant yr ail waith achaws hynny yn 
 erbyn Anarawd lie bu waith Cymryd, ac y 
 bu'r Cymry yn fncldugolgyrch ar y Saeson, 
 au gyrru o'r Wlad yn ollawl, ac felly y 
 rhyddhaed Gwynedd oddi wrth y Saeson 
 drwy Nerth Gwyr y Gogledd. 
 
 Oed Crist 891, y daeth y Paganiaid duon 
 i Gastell Baldwin, ac a ddiffeithiasant 
 Bowys, ac a feddianasant y goreu o'r tir- 
 oedd yno drwy nerth y Saeson a Brad rhai 
 o'r Cymry. — Y flwyddyn honno y bu farw 
 Henydd ab Bledri, gwr hynod o Gymro. 
 
 Oed Crist 892, y daeth Narawd Brenin 
 Gwynedd i ddiffeithiaw Ceredigiawn, sef 
 cyfoeth Cadell ei Frawd, ac a losges yr 
 holl dai a'i ydau yn Nyfed ac Ystrad Tyw 1 " 
 yn greulawn iawn. Yr un flwyddyn y lias 
 Merfyn Brenin Powys gan ei wyr ei hun. 
 Yr yn flwyddyn y rhuthrasant y Pagan- 
 iaid duon am ben Caer Wysg ac aladdas- 
 ant y Saeson : a llawer o'r Bryttaniaid a 
 oeddent yn gwladychu vno a ddaethant at 
 Owain Arglwydd Morganwg, ac a gawsant 
 diroedd a thrigfannau gan thaw, lie arosas- 
 ant hwy a'u heppil. Ac yng Ngwyr y 
 maent yn Seisnigion. 
 
 Oed Crist 893, daeth y Paganiaid duon 
 i Gymru dros For Hafren ac a losgasant 
 Lanelltyd Fawr, a CliynfiSg, a Llangarfan, 
 ac a wnaethant ddrygau mawrion ym Mor- 
 ganwg, a Gwent, a Brecheiniawc, a Buellt, 
 ac ar ei gwaith yn dychwelyd yng Ngwaun- 
 llwg, a nhwy yn anrheithiaw Caerllion ar 
 Wysg y daeth. Morgan Tywysawg Mor- 
 ganwg a Chad yn eu herbyn, au gyrru 
 tros For i Wlad yr Haf He y lladd wye* 
 llawer o honynt gan y Saeson a Bryttan • 
 iaid y Wlad honno : a'r haf v flwyddyn 
 
BRUT Y TYVVYSOGION. 
 
 689 
 
 honno y gwelwyd pryfed o rywiau dieithr- 
 on yn y "Werddon ar wedd Gwaddod a dan 
 ddaint hirion i bob im o naddynt, a bwyt- 
 ta'r holl ydoedd a wnaethant, a'r lioll Bor- 
 dir, a gwraidd pob Gwellt a gwair onid 
 aetli newyn ar y wlad, a'r Paganiaid au 
 dng yno fal y tybid. ac a fynnent eu dwyn 
 heíýd i ynys Prydain. Ond gwedi dodi 
 Gweddiau, at Dduw ac Elusenau i jDylod- 
 ion, a Theilyngdawd ar fuchedd, fe ddan- 
 fones Duw Rew cadarn, a hitliau eisioes 
 hyn hâf, oni buant feirw y pryfed liynny. 
 
 Oed Crist 804, y bu farw Hywel ab 
 Rhys ab Arthfael Arglwydd Morganwg yn 
 ei lawn henaint yn Rhufain ym mhen 
 tridian wedi ei fyned yno, sef ei oed chwe- 
 ugeinmlwydd a phedair. 
 
 Oed Crist 895, y bn farw Artlifael ben, 
 
 ab Rhys Arglwydd Morganwg a Brenin ar 
 
 h Gantref Gwent, yn chweugeinmlwydd 
 
 d, ei wraig ef oedd Ceinwen ferch Artben 
 Brenin Ceredigion, a gwedi myned yn hen 
 ni fynnei efe a wnelai a Theyrnedd, am 
 liynny rhoddi'r frenhiniaeth i Hywel ei 
 frawd. 
 
 Oed Crist 900, y daeth Iginwnt ai Ba- 
 ganiaid duon i Eon, ac yna gwaith Rbos 
 Meilon. — Yn y flwyddyn honno y sym- 
 mudwyd Mynyw, ac y bn farw Llywarch 
 ab Henydd. Yr un flwyddyn y bn farw 
 Cadell ab Rhodri mawr, ac y gwnaethpwyd 
 Hywel ei fab yn Frenin Ceredigion, deu 
 fab arall oedd iddaw sef Meyryg a Chlycl- 
 awc. Ac yna gwladychawdd Anarawd ar 
 holl Gymrn, yn ol y gosodes Rodri Mawr. 
 
 Oed Crist 906, y bn farw Asser ddoeth 
 archesgob y Bryttaniaicl, ac y daeth Elys- 
 tan Brenin y Saeson i Gymru, ac a ddug 
 danaw holl Erenhinoedd y Cymry. A'r 
 flwyddyn honno y bu waith Dinerth, 
 a hefyd yr un flwyddyn y diffeithwyd 
 Mynyw gan Uthyr á Rhallt goch, ac y lias 
 Maelawg ab Peredur Gam. 
 
 Oed Crist 913, y bn farw Narawd ab 
 Rhodri Mawr Brenin y Bryttaniaid, ac 
 yna Hywel ab Cadell a wladyches holl 
 Gymru, ac Eidwal Foel yn Erenin Aber- 
 ffraw, ab Narawd ab Rhodri Mawr. 
 
 Oed Crist 914, y lias Clydawc ab Cadell 
 gan Eeuryg ei frawd, ac y diffeithwyd Mon 
 gan wyr y Werddon, a chyn diwedd yr 
 Haf y cad rhyfel cydgenedl achaws i 
 Eeuryg ab Cadell ladd ei Frawd Hywel. 
 
 Oed Crist 918, y daeth Edelffleda Bren- 
 bines y Mers yn erbyn Morgan Ty wysawg 
 Morganwg a Gwent, ac y bu waith y Oas- 
 tell JS"ewydd lie y bu. farw Edelffleda ac y 
 ffoes y Saeson. 
 
 Oed Crist 926 aeth Hywel Dda fab 
 
 Cadell Brenin Cymry oil i Rufain, a chyd- 
 ag ef dri escob, sef oeddynt Martin Escob 
 Mynyw, a Mordaf Escob Bangor, a March- 
 lwys Escob Teilaw, a chycla hwnnw Bly- 
 gwiyd ab Owain Pencyfeistedd Llandaf, 
 Bra w of Morgan Brenin Morganwg, a'r 
 achaws eu myned yno, ymgynghori a 
 Doethion y modd y gwellhëid Cyfreithiau 
 Gwlad Gymru, a gwybod Cyfreithiau 
 Gwledydd a Dinasoedd eraill, a'r Cyfreith- 
 iau a fuant gan Amherodron Rhufain yn 
 ynys Prydain yn aoiser eu hunbennaeth 
 hwy, a gwedi caffael gwyboclaeth o'r pethau 
 hynny, a chyngor Doethion, dychwelyd i 
 Gymru, lie y galwes Hywel attaw holl 
 Bencenedloedd Gwlad auTeisbanteul-aoedd, 
 a phob Doethion a Dysgedigion o wyr 
 Lien a Llë'ygion yn Ddygynnull Gorsedd 
 hyd y Ty Gwynn ar Daf yn Nyfed. A 
 gwedi chwiliaw a gaffad o bob Gwlad a 
 Dinas y caed yn oreuon o'r cyfan Cyfreith- 
 iau Dyfnwal Moelmud, a thrwy ddysg ac 
 athrawiaethgar ymgais Blegywryd Athraw 
 y trefnwyd y rhai hynny, ac au doded 
 wrth Farn y Dygynnull oni chaed, gan- 
 nynt egiurhâd, a gwellhâd, ac ad Ian wad a* 
 y rhai hynny, a gwedi myned wrth Farn a 
 Rhaith Gwlad yn y Dygynnull y cadarn- 
 haed y cyfreithiau ac au rhodded yn dclecldf- 
 edigawl ar holl wlad Gymru, a gwedi 
 hynny myned i Rufain yr ail waith o 
 Hywel, a chael Barn Doethion yno, a 
 gwybod bod y cyfreithiau hynny yn gyd- 
 gerddedogion a Chyfraith Duw ac a chyf- 
 reithiau Gwledydd a Dinasoedd Tiroedd 
 Cred a Bedydd, y daeth yn ei ol i Gymru, 
 ac y dodes ei gyfreithiau wrth farn y Can- 
 trefi, a'r Cymmydau, a Rhaith Gwlad, ac 
 o hynny ydd aethant yn gadarn yn holl 
 Arglwyddiaethau Cymru, ac ym mhob 
 Llys Arglwydd a Chenedl hyd nad oedd a 
 gaeai yn eu herbyn, ag nad oeddent o arall 
 yn un Llys Gwlad ac Arglwydd yng Nghy- 
 mru, ac achaws daed ei gyfreithiau y gel wir 
 ef Hywel Dda. 
 
 Oed Crist 933, y lias Owain fab Gruff- 
 ydd gan wyr Ceredigion, ac y dug Elystan 
 Brenin y Saeson holl Argiwyddi a Brenin- 
 oedd Cymru y danaw, ac felly y bu hyd 
 oni bu farw Elystan, a hynny yn oed Crist 
 9 40. Ac yna'r Cymry a ynnillasant eu 
 rhyddid a hynny drwy wrolder a doethineb 
 Eidwal Foel, ac Elisseu ei frawd, a Chadeil 
 ab Arthfael ab Hywel Arglwydd Morgan- 
 wg, ac Idwal fab Rhodri mawr, ac achaws 
 hynny hwy a laddwyd gan y Saeson ym 
 Murn a Chynllwyn. 
 
 Oed Crist 942, bu farw Ussa fab Llawr, 
 a Lambert Escob Mynyw. 
 
690 
 
 BRUT Y TYWYSOG10N. 
 
 Oed Grist 943, y bu farw Marchlwys 
 Escob Llandaf, ac y bu cynddaredd ar y 
 cwn oni orfu lladd y maint ac oedd yn y 
 wlad, ac y bu farw Elen gwraig Hywel 
 Dda, yr un fiwyddyn, ac Eidwal Eoel ab 
 Narawcl wedi marw, y cymraerth Hywel 
 Lywodraeth holl Gymiy am aw. 
 
 Y fiwyddyn honno y daeth y Saeson hyd 
 vn Ystrad Llyr ac a wnaethant yno y 
 mawr ddrygau, gan ysbeiliaw a diffeith- 
 iaw'r Wlad y ffordd y cerddynt. 
 
 Yr un fiwyddyn y difleithiwyd Ystrad 
 Clud gan y Saeson gan ladd yn dost a 
 gaent, yn eu fiyrdd o'r Bryttauiaid a ber- 
 thynai yddynt ; a'r un fiwyddyn y perygl- 
 wyd Cynan ab Elisseu a Gwenwyn a 
 roesid iddaw. 
 
 Ocd Crist 948, y bu farw Hywel Dda 
 fab Cadell Brenin Cymry oil, y doethaf 
 °'r cyfiawnaf o'r boll Dywysogion : efe a 
 garai heddwch a Chynawndcr ac a ofnai 
 Dduw, ac a lywodraethai yn gydwybodus 
 vmhob iawnder tangnefus, ac efe a gerid 
 vn fawr gan bawb o'r Cymry, a chan lawer 
 o Ddoethion y Saeson a gwledydd ereill, ac 
 achaws hynny y gelwid ef Hywel Dda. 
 Ac yna y cy miner th Owain ei fab Lywodr- 
 aeth Ceredigiawn. 
 
 Oed Crist 949, y lias Cadwgawn ab 
 Owain gan y Saeson, ac y bu waith Carno 
 rhwng meibion Eidwal Foel a meibion 
 Owain ab Hywel Dda, a meibion Eidwal 
 a ddiifeitbiasant Ddyfed yn filain a thost. 
 
 Oed Crist 950, y daeth meibion Eidwal 
 yr ail waith i Ddyfed ac ai hanrheithiasant 
 ac a laddasant Dynwallawn Brenin Dyfed, 
 ac Owain Tywysawg Ceredigiawn a gy- 
 nhulles gad yn eu herbyn, ac au hymlidies 
 hwynt yn eu hoi i Wynedd mor galed oni 
 focides lawer o honynt yn Afon Dyfi. 
 
 Oed Crist 952, y dug Owain ab Hywel 
 Dda Gad byd yng Ngwynedd, ac yno y bu 
 waith Aberconwy, a lladdfa fawr iawn o 
 oob tu, oni orfu ar bawb droi yn eu hoi 
 'r ddau du, rhag a'u gwanhäed y ddwy- 
 blaid yn y frwydr honno. 
 
 Oed Crist 953, y boddes Haearnddur 
 fab Merfyn ac y difi'eithies meibion Eidwal 
 Geredigion, a meibion Hywel Dda a'u 
 gyrrwys yn eu hoi gan eu lladd yn dost. 
 
 Oed Crist 955, y bu Eira dirfawr ym 
 Mis Mawrth, a llifeiriant aruthrawl oni 
 thorres lawer o'r Tai ac y boddes lawer o 
 Mynion ac ysgrublaid yng Ngwent, a 
 'ìwenllwg, a Morgan wg, a lleoedd eraill, 
 ac ar ol hvnny bu trathesog yr hâf, ac y 
 bu llawnder ydau a pbrinder Aswellt, oni 
 orfu ar lawer gloddio gwreiddiau Gwellt a 
 Bhedyn yn ymborth i'r gwartheg a'r CefF- 
 
 ylau, ac y cafwyd gwarìr wedi hynny ar y 
 tîr yng Ngwyliau Nadolig yn dclirfawr ei 
 gnwd ac yn iachus ei ansawdd, fal y gwar- 
 edwyd y difFyg a'r prinder o ryfeddolder 
 mawr. 
 
 Oed Crist 958, y daeth Owain ab Hywel 
 Dda yd yng Ngorwennydd ac ai diffeith- 
 wys yn dra milain, ac oddiyna hyd yn 
 Euas ac Ergin gan ddwyn y gwledydd 
 hynny o drais oddi ar Forgan Mawr 
 Brenin Morganwg, a phan y gwybu Edgar 
 Brenin y Saeson hynny, chwiliaw ansawdd 
 yr amryson a orug, ac o hynny caffael 
 Gwybodaeth a deall mai lawn oedd i For- 
 gan Mawr y gwledydd hynny can mai yng 
 Nghyfoeth a Theyrnedd Morganwg ydd 
 oeddynt er yn oes oesoedd, ac ym mhlwyf 
 Teilaw Llan Dâf, ac arfaethu Dygynnull a 
 wnaeth Edgar o'r Arglwyddi Cyfoeth, a'r 
 Ieirll, a'r Escobion yng Ngwlad Gymru ar 
 Mers, a gweled eu Barn, a phan wybuwyd 
 hynny, cadarnhau Braint i Forgan ar y 
 Gwledydd hynny dros fyth, a hynny ar 
 Allawr Deilaw yn Llan Dâf, ai osod mewn 
 ysgrifen, a melldith Duw a'r Saint ar a 
 dorrai nawdd y Fraint a wnaed felly. 
 
 Oed Crist 959, y torres Owain ab Hy- 
 wel Dda Gor Llan Illdud yng Ngorwen- 
 ydd achaws cael ynddi Lenogion pendefig 
 o Saeson, a myned oddi yno i Gor Cattwg 
 yn Nant Garfan a orug, ai thorri yn filain. 
 
 Oed Crist 960, y lias meibion Gwyn ab 
 Collwyn, ac y bu'r fall fawr ym mis 
 mawrth, a hynny hyd Galan Mai a bu 
 farw llawer iawn o Gymry a Saeson hyd 
 yn y lladdwyd yr haint gan yr Haf a'r 
 Tës. 
 
 Oed Crist 961, y daeth Meibion Abloic 
 Brenin y Werddon i Gaer Gybi ac ai 
 difíeithiasant yn gwbl, a dwyn arch Cybi 
 y ganddynt i'r Werddon, lie bu ganmlyn- 
 edd, ac oddi yno aethant i Wlad leyn gan 
 ei difFeithiaw yn drathost a hynny a fu o 
 f'rad meibion Idwal a hwy'n trawswlad- 
 ychu ar y cyfoetheu yng Ngwynedd a 
 Phowys. 
 
 Yr un fiwyddyn y bu farw Padarn Es- 
 cob Llan Daf, ac y doded Bhodri ab 
 Morgan mawr yn ei Le, a hynny o anfodd 
 y Pab, ae achaws hynny ai gwenwynwyd 
 ef, a doded ar yr otíeiriaid na phriodynt 
 heb fyned yng nghennad y Pab, ac o 
 hynny y bu Teriysc dirfawr ym mhlwyf 
 Teilaw oni farnwyd yn oreu cennad priodas 
 i'r offeiriaid. 
 
 Yr un fiwyddyn bu farw Bhydderch 
 Escob Dewi, a Chadwallawn ab Owain ab 
 Hywel ab Cadell, ac y gwnaethnwyd Mon- 
 achlog y Rhydau. 
 
JBRUT Y TYWYS0G10N. 
 
 691 
 
 Oed Crist 902, y dilfeitliiwyd Gwynedd 
 gan Edgar Brenhi a Saeson, ac y dodes ef 
 Gwŷr Denniarc yn ynys Fôn, lie y gwled- 
 ychasant er gwaetha Gwyr y Wlad. 
 
 Yr un flwyddyn y daeth Edgar liyd 
 yng Nghaerllion ar "Wysg, ac y trefnwyd 
 heddwch cadarn rliyngtlio a Morgan Tyw- 
 ysawg Morgan wg ac ammod i Forgan dalu 
 canmuw gyflith i Edgar bob blwyddyn ac 
 am by nny ymrwymaw i Edgar gyfnerthu 
 Morgan ym Mraint Teyrnecld Morganwg, 
 ac yno y daeth Owain ab Hywel Dda, ac 
 ymrwymaw o honaw dalu ced i Edgar bob 
 blwyddyn yn ol y doded ar Dywysawg 
 Dinefwr yng Nghyfraith Hywel Dda, 
 gwedi bynny myned i Wynedd a chael 
 attaw Iago ab Idwal a gyrru arnaw yn lie 
 Teyrnged a ddylit o hen ddeddf Trichan- 
 pen blaidd yn y flwyddyn, a rbydd lie 
 mynnynt eu lladd yn boll ynys Prydain 
 ac o bynny y cad heddwch yng Ng wynedd: 
 a'r Deyrnged bonno a dalwyd yng Ngwyn- 
 edd dros bum mlynedd a deugain byd nas 
 gellid Blaidd yn boll ynys Prydain. Gwedi 
 bynny y troes Brenin y Saeson y Deyrn- 
 ged yn aur ac ariant a gwartheg fal y 
 buasei gynt. 
 
 Oed Crist 966, y lladd wyd Bliodri ab 
 Eidwal y gan Wyddelod Môn, ac acbaws 
 bynny y diffeitbwys Iago ab Eidwal Aber- 
 ffraw lie ydd oedd y Gwyddelod yn gwlad- 
 ychu ac ef ai lladdes bwynt yn eu boll 
 anneddfäoedd ym Môn, ac nis gallasant 
 fytli wedi bynny ymluyddu yn erbyn y 
 Cymry, gwedi hynny myned hyd yn Ar- 
 fon, a Lleyn, ac Ardudwy, a gyrru'r 
 Gwyddelod, yn gwbl o'r Gwledydd bynny 
 ac nis gallwyd Cenedl o bonynt fytb wedi 
 bynny yng Ngwynedd: a llawer o boDynt 
 a ffoasant byd yng Ngheredigion, a Dyfed, 
 a Gwyr, ac Einion ab (J wain ab Hywel 
 Dda a aetb yn eu berbyn, ac au gorchfyg - 
 es yn arutbrawl, ac a laddes Wyr Denmarc 
 a ddaetbant yng Nghyfnertb y Gwyddelod, 
 ac a ddyges Ysbail fawr o'r Gwledydd yng 
 nglann Morddwr Llycbwr, ac yn niwedd 
 yr un flwyddyn y daetb ef eilwaith hyd 
 yng Ngwyr, ac y diffeithwys dai a thiroedd 
 y rbai a roddasant nawdd a gwasgawd i'r 
 Gwyddelod a'r Daeniaid anffyddlawn. 
 
 Oed Crist 967, y daetb Einion ab Owain 
 eilwaith i Dir Gwyr dan rith ymlid yr 
 anfíÿddloniaid, ac ai diffeithwys yn gwbl, 
 ac yna y daetb Owain ab Morgan yn ei 
 erbyn ac ai gyrres yn ffb, ac a ddug boll 
 wyr Gwyr dan ddamdwng iddaw, fal ag 
 ydoedd a hen iawn a braint a phan glybu 
 Edgar Brenin y Saeson bynny, dyiod a 
 Llynges hyd yng Nghaerllion ar Wysg a 
 
 orug, a gyrru Llywodracth ar Owain ab 
 Hywel Dda, ai ddwyn yn wr damdwng 
 iddaw, a gwedi hynny myned yn heddwch 
 yn ei ol hyd yng Nghaer Odornant. 
 
 Yn yr un flwyddyn ydd ethyw cas dir- 
 fawr rliwng meibion Idwal, sef Iago ac 
 Ieuau, ac yn ebrwydd wedi hyny y daliocld 
 iago ei frawd Ieuau ac ai dug yng Kghar- 
 char ac ai dallawdd a hëyrn Uosg o dân, ac 
 acbaws hynny ydd aetb Hywel ab Teuaf 
 yn erbyn ei Ewythr Iago ac a ddiffeithiodd 
 ei diroecld ac a ddug ysbail ddirfawr o 
 iarnaw. 
 
 Oed Crist 968, ydd aeth Hywel ab 
 leuaf yr ail waith yn erbyn Iago ei ewythr, 
 a cbydag ef lu dirfawr o Saeson, a diffeith- 
 iaw Lleyn a Môn, a dodi Saeson yn boll 
 diroedcl Iago, a chadarnhau y tiroedd hynny 
 iddynt, a hanped gwaeth i ynys Fôn o 
 bynny, can nas galled ei gwared fytb wedi 
 hynny, ac achaw r s hynny y doded enw 
 Anglisei ar ynys Fôn, sef hynny ynys y 
 Saeson; a gyrru Iago ab Idwal ar ffo a 
 wnaetbpwyd, ac y cymmerth Hywel ab 
 leuaf y Deyrneclcl arnaw, achaws delli ei 
 Dad, ac a ddaliodd Feuryg ei ewythr ac a 
 dynnodd ei lygaid am ei waith yn dallu 
 leuaf Tad Hywel. 
 
 Yr un flwyddyn y daeth Macht ab 
 Harallt i ynys Fôn ac a ddiffeithwys Ben- 
 mon lie ydoedd deccaf cyn no hynny yn 
 holl ynys Fon, ac ebrwydd wedi hynny y 
 daeth Gotffrid ab Harallt yn erbyn ynys 
 Môn ac ai diffeitbes, ac Edgar a roddes 
 gennad i wyr Gotffrid aros ym Môn yn 
 gyfanneddawl ac ymunaw yno a gwyr 
 Edwin a wnaethant yn un ormes, ac nid 
 aethant fytb o honi, ac nis gellid fyth 
 gwedi hynny gwared brad o'r ynys,ac Edgar 
 yn gweled fal ydoedd dyfod a orug a llu 
 dirfawr i Gaerllion Gawr, a myned yn 
 erbyn gwyr Iago au lladd yn greulawn yn 
 boll Gymru. 
 
 Oed Crist 972, y bu farw Edgar Brenin 
 y Saeson, yr hwnn a wnaethai Fonacblog 
 Bangor fawr, a llawer o Fonachlogydd 
 eraill yng Ngh}Tnru a Lloegr, ac a wnaeth 
 lawn i Eglwyseu Cymru am a wnaethai 
 efe iddynt o ddrwg yn ei Ieuenctid. 
 
 Oed Crist 975, ydd aetb Dunwallawn 
 Brenin Ystrad Clucl i Rufain lie y cym- 
 merth Gorun, a'r un flwyddyn y bu farw 
 Idwallawn fab Owain a Brawd Morgan 
 Mawr Ty wysawg Morganwg, gwr oedd efe a 
 garai heddwch a Llywodraeth, ac yngneid- 
 iaeth gyflawn, ac a beris adnewyddu trefn a 
 llywodraeth gynnefodawlyn ei wlâd, a chys- 
 tal ei ddeall a'i wybodau ai haelioni, fal y 
 bu galar i bob Gwlad yng Nghymru ei farw 
 
692 
 
 BRUT Y TYWYSOGÍON, 
 
 Oed Crist 976, y dug Einion fab Owain 
 anraith yr ail waith ar Wlad Gwyr, ai 
 hysbeiliaw ai diffeithiaw yn greulawn onid 
 aeth newyn ar y wlad, ac Ithel ap Morgan 
 Mawr a ddug Lu yn ei erbyn o'i wyr 
 goreuon ai ymlid i ffo a wnaethant, a dwyn 
 ei ysbail oddiarnaw, ai roddi'n rhaid y 
 rhai a ysbeiliwyd ganthaw. 
 
 Oed Crist 978, ydd aeth Hywel ap 
 leuan waith arall yn erbyn ymddifferyn 
 lago ei Ewythr, a chydag ef lu mawr o 
 Saeson, ac anrheithiaw Lleyn a Clebynog 
 fawr a wnaethant, a thorri yr Eglwysi yn 
 aruthr, a dilygeidiaw llawer o gynimhleid- 
 yddion lago, a difeithiaw yn greulawn. 
 
 Yr im flwyddyn y dalwyd lago gan wyr 
 Hywel ei nai, a Hywel a wladychwys ei 
 gyfoetheu; a gwedi hyony y lladdwyd 
 Idwal Fychan ab Idwal Foel, a diffeithiaw 
 Lleyn ac ynys Fôn, a Chystsnyn ab lago 
 ab Idwal a ddaeth i Eon, a chydag ef lu 
 o'r Daeniaid duon, a chydag ef y codasant 
 y Saeson a'r Daeniaid a wledychynt yr 
 ynys a diffeithiaw 'r wlad honno yn dost 
 aruthrawl, a Gotffrid ab Harallt a Chys- 
 tenyn a aethant oddiyno hyd yn Lleyn, a 
 diffeithiaw 'r wlad honno hefyd yn yr un 
 model, ac yn eu h erbyn y daeth Hywel ab 
 Ieuaf, a chad dost a fu ryngddvnt, ac yno y 
 lias Cystenyn clclu yng Ngwaith Hirbarth. 
 
 Oed Crist 9 SO, ý daeth Hyw^elab Ieuaf 
 a Liu mawr o'r Saeson gydag ef i gyfoetheu 
 Einion ab Owain ab Hywel Dda, ac y bu 
 ymladd tost ryngthynt ym Mrwydr Llan- 
 wenawc, a Gotffrid ab Aarallt yn gweled 
 hynny a ddaeth ai Lu hyd yn Nyfed ac ai 
 difeithiasant, ac a dorrasant Eglwys Ddewi 
 Mynyw. 
 
 Oed Crist 981, y daeth Hywel ab leuan 
 ai Lu, a chydag ef Lu mawr o Saeson i 
 Erecheiniawc, a holl gyfoeth Einion ab 
 Owain, ac a ddifeithiasant y Wlad yn 
 greulawn, ac yn eu herbyn y daeth Einion, 
 ab Owain a gwyr Dyfed ac a laddasant y 
 Saeson a lladdfadost; ac eraill o honyut 
 a ffoasant, ac yn eu ffo y lladdwyd llawer 
 llawer o honynt. 
 
 Oed Crist 802, ydd aeth Einion ab 
 Owain ab Hywel Dda hyd yng Ngorwen- 
 nydd ac y bu waith Pencoed Colwynn, He 
 y gyrrwyd ffo ar Einion ai wyr hyd yng 
 isglan y Mor, He bu Cad yn eu herbyn 
 gan Wyr Morganwg a Gwent, ac yn 
 honno y lias Einion ab Owain, ac yûa 
 ydd aeth y Deyruedd ar Earedydd ab 
 Owain ab Hywel Dda. 
 
 Oed Crist 984, ydd aeth Hywel ab 
 leuan i Loegr yn erbyn y Saeson a fuant 
 yn ymladd ym mhlaid lago ei Ewythr, ac 
 
 yna y lias ef a llawer iawn oi wŷr ; ac yna y 
 cymmerth Gadwallawn ab Ieuau arnaw 
 Lywodraeth holl Wynedd, ac yn ei erbyn 
 y daeth y Saeson a'r Gwyr Duon, ac yn eu 
 penn Ionafal ab Meuryg ei gefnder, ac 
 yno y lias Ionafal. 
 
 Oed Crist 985, y dug Maredydd ab Owein 
 ab Hywel Dda Gad fawr ganddaw i Wynedd, 
 a brwydr a fu yno ryngtho a Chadwall- 
 awn ab leuan ai Erawd Meuryg, ac yno 
 y lias Gadwallawn, ac y dug Faredydd 
 Wlad Wynedd clanaw ac a lywodraeth- 
 awdd arni, ac a ddodes Lywodraeth ar Eon, 
 ac Arfon, aMeirionydd, lie nid oedLlywodr- 
 aeth ddyledus wedi bod er yn hir o amser, 
 
 Yn yr un flwyddyn y dug Bleidyddion 
 Ieuaf ab Idwal Gotffrid ab Harallt y 
 drydy waith i Eon, a chydag ef y gosod- 
 asant y Cymry a'r Daeniaid ar Lywarch 
 ab Owain, Brawd y Ty wysawg Maredydd, 
 ac ai daliasant a dwy hi o'i wyr', ac a dyn- 
 nasant eu llygaid o'u pennau ; a'r flwydd- 
 yn honno y bu farw Ieuaf ab Idwal yng 
 Ngharchar, lie y buynunig lawerblwydd- 
 yn wedi ei ddilygeidiaw, a gwedi hynny 
 gorfu ar Faredydd ab Owain ffoi o Wyn- 
 edd i Geredigiawn lie y bu mawr a thaer 
 ei wroldeb yn amddiffyn ei gyfoeth yn 
 erbyn cyrch y Daeniaid, a'r Saeson, a 
 Gwyr G wynedd. 
 
 Oed Crist 986, y bu farwolaeth fawr ar 
 yr ysgrublaid yn holl Gymru, onid aeth 
 Drudaniaeth mawr ar yr enllyn yn y Wlad: 
 a'r un flwyddyn y lias gwyr Daenmarc gan 
 y Saeson yn un noswaith oni chaed arnyn 
 y Haw uchaf dros hir o amser wedi hynny, 
 a'r flwyddyn honno daeth y Daeniaid duon 
 i For Hafren mewn Llyngeseu, ac a 
 ddaethant i Dir yng Ngherniw a Dyfnaint 
 a Gwlad yr Haf, ac a diriasant yng Ngwyr 
 ac yno llosci Cor Cennydd ac eraill o'r 
 Eglwysau, ac ysbeiliaw gwyr y Wlad. 
 
 Oed Crist 987, daeth y Daeniaid i for- 
 oedd Deheubarth, a dyfod i Dir yng 
 Ngheredigion, a diffeithiaw Llanbadarn, a 
 Llandydoch, a Llanrhystud, a gwedi hynny 
 myned hyd ym Mynyw a diffeithiaw yr 
 Eglwys a dwyn ei thlysau, ac wedi hynny 
 myned ar hyd for Hafren hyd ym Mor- 
 ganwg a diffeithiaw Cor Illdud, a Chor 
 Cattwg, a Chor Cyngar, a LI an Daf, ac 
 eraill o'r Eglwysi goreu yn y Wlad, a 
 hefyd llosgi ydau a lladd ysgrublaid onid 
 aeth newyn angerddawl ar y Wlad, ac y 
 bu farw llawer o ddynion achaws hynny. 
 
 Oed Crist 990, ydd aeth Maredydd ab 
 Owain i Faeshyfaid a holl gyfoetheu Ar- 
 glwyddi y Saeson rwng Gwy a Hafren, ag 
 Edwin ab Einion a ddaeth attaw a chydag 
 
BRUT Y TYWYS0G10N. 
 
 693 
 
 ef ydd oedd Liu mawr o Saeson a Daen- 
 iaid, ac ymladd a Maredydd ai yrrti ar ffo. 
 Oet Crist 991, y daeth Edwin ab Einion 
 ni wyr, ac yn borth iddaw Adelfl Tywys- 
 awg o Sais a chydag ef Lu diriawr, ac 
 anrheithiasant holl diroedd Maredydd, sef 
 Ceredigiawn, a Dyfed, a Mynyw, y Gwyr 
 isaf, a Chedweli. 
 
 Yr un flwyddyn ac amser ydd oedd 
 Maredydd yn anrheitbiaw Cyfoeth Ithel 
 ab Morgan Tywysawg Morganwg, ac yn 
 heddychu rhwng Edwin a Maredydd a 
 rnyned [au holl nertboedd ac anrheitbiaw 
 Gwlad Forgan yn arutbrawl, ac yna 
 Hywel ab Morgan brawd Itbel a ddang- 
 oses ei ewyllys i wyr y wlad, ac y goflaenai 
 efe hwynt lie bai onid dau a ddelai gyclag 
 ef, ác ar hynny ymgynnuilasant bobl y 
 wlad attaw yn wyr ac yn wragedd, ac yn 
 feibion ac yn ferched, pob un ag arf a 
 geffid wrth law, ac yn erbyn Maredydd ac 
 Edwin a gyrru ffo arnynt a dwyn oddi- 
 arnynt eu hysbail, a lladd eu gwyr yn 
 dost yng Ngwaith Cors Einion yng Ngwyr, 
 lie y lias Gadwallawn fab Meredydd. 
 
 Oed Crist 993, bu newyn mawr yng 
 Nghyfoeth Meredydd, a llawer o farw ar 
 ddynion o haint y Saeson, sef yr haint 
 chwyslyd. 
 
 Yr un flwyddyn y daeth y Daeniaid 
 Duon i Ynys Eon, ac a ddiffeithiasant yr 
 holl ynys fal y mynnynt, canys nid oedd 
 ar Wynedd yr amser hynny na Phenn na 
 Pherchen, na Llys na Llywodraeth, na 
 neb a safai yn mhlaid y wlad rhag estron 
 ac anrhaith, am hynny y cymmerasant y 
 Cymry attynt Idwal ab Meuryg, ac ai 
 dodasant yn Dy wysawg arnynt, ac y caws- 
 ant bortli gan Ithel Tywysawg Morganwg, 
 a gyrru ffo a lladdfa fawr ar y Daeniaid a 
 wnaethant, ac Idwal a fu'n Dywysawg 
 clodfawr a chyflawn, ac a wnaeth lywodr- 
 aeth ar Wynedd, a threfn a weddai ar 
 heddwch a rhyfel, canys ef a ddysged gan 
 Hywel ab Morgan Mawr, ac efe yn Benu 
 Doethion Cymry yn y Gwybodeu a ddylai 
 Tywysawc eu deall au cynnal, tra fu efe 
 ar ffo yn Llys Ithel Tywysawg Morganwg, 
 ac yn nawdd Cor Llanfeithin yn JSTant 
 Garfan, a mynych y torred y Gor honno 
 yn amcan ei ddal a'i ladd gan Einion ab 
 Owain a Maredydd ab Owain, a chan y 
 Daeniaid a'r Saeson. 
 
 Yn yr un flwyddyn y bu frwydr Llan- 
 gwm, lie ydd amcanai Feredydd ab Owain 
 adynnil Gwynedd, ac Idwal a orfu arnaw, 
 ac yn y frwydr honno y llys Tewdwr ab 
 Einion ab Owain ab Hywel Dda, nai mab 
 brawd i Earedydd. . , 
 
 Oed Crist 991, y daeth Swaen ab Har- 
 allt a'r Daeniaid duon gydag ef i Wynedd 
 lie y bu cad Penmynydd ym Môn, y lie y 
 lias Idwal ab Meuryg Tywysawg Gwynedd. 
 Ac y diffeithwyd Matharn gan y Saeson, 
 ac hwy ai llosgasant. 
 
 Yr un flwyddyn y bu farw Maredydd ab 
 Owain ac o hynny y cafwyd gwell byd am 
 heddwch a llywodraeth yng Nghymru. 
 
 Yr un flwyddyn y bu farw Ithel Tywys- 
 awg Morganwg ac yr aeth Gwrgan ei fab 
 yn ei le, a Thywysawg doeth heddychgar 
 ydoeth efe, ond Iestyn ei fab a garai aflyw- 
 odraeth, ac a fynnai ryfel ac anheddwch, 
 ac yn y flwyddyn honno y priodes ef ferch 
 Bleddyn ab Cynfyn Tywysawg Powys ai 
 henw Denis, ac efe a gafas gan Wrgan ei 
 Dad Gwmmwd Tref Essyllt, ac yno y 
 gwnaeth ef Gastell, a dodi arnaw enw 
 Denis Powys, ac a gynmierth attaw Aedd- 
 an ab Blegywryd ab Morgan Mawr, ac a 
 fwriadasant Ryfel er ynnill Cyfoeth Mar- 
 edydd ac ymbarottoi Gwyr at hynny, a 
 danfon a wnaethant at y Daeniaid au 
 gwahawdd i Geredigion, ac yno a daethant 
 ac y llosgasant Arberth. Ar flwyddyn 
 honno hefyd y priodes Llywelyn ab Seisyllt 
 Arglwydd Maes Essyllt Yngharad ferch 
 Meredydd ab Owain, ac efe yn wr ieuanc 
 nid mwy nac oed pedwar blwydd ar ddeg. 
 
 Oed Crist 996, y daeth y Daeniaid i 
 Ddyfed o gyngor a phorth Iestin fab Gwr- 
 gan, ac Aeddan ab Blegywryd, ac a losgas- 
 ant Fyny w, ac a laddasant ForgeneuEscob 
 Dewi. 
 
 Oed Crist 1000, y dug Aeddan ab Ble- 
 gywryd Gad hyd yng Ngheredigiawn, ac 
 ynnill Cyfoeth Maredydd a orug ; herwydd 
 nid oedd Llywelyn ab Seisyllt hyd yn hyn 
 yn oed Gwr i gael Braint ar Gyfoeth 
 Yngharad ei Wraig, a myned hyd yng 
 Ngwynedd y mynnai Aeddan, ac yn ei 
 erbyn ef y daeth Cynan ab Hywel, a bu 
 Cad ar Eaes ryngthynt lie gorfu Aeddan, 
 ac o hynny ynnill Gwlad Wynedd ai 
 Chyfoetheu. Gwedi ynnill o Aeddan holl 
 Gymru o'r Mor beugilydd, efe a beris 
 drefnu Llywodraeth a Chyfreithiau, ac 
 adgyweiriaw Eglwysseu a Chorau a dor- 
 resid yn B-hyfel, a chan nad oedd iddaw 
 fab efe a drefnwys yn etifedd iddaw 
 Rydderch fab Iestin ab Gwrgan. 
 
 Oed Crist 1001, bu farw Morgan Mawr 
 Tywysawg Morganwg yn ddirfawr ei oed- 
 ran, nid amgen na chanmlwydd a naw 
 mlwydd ar hugain, a gwedi gadael ei 
 Eraint yn nwylaw ei feibion ai wyrion yn 
 hir o flynyddau cyn ei farw achaws henaint 
 ac anallu; efe a gladdwyd dan allawr 
 
694 
 
 BKUT Y TYWYSOGION. 
 
 Deilaw yn Llan Daf, a chystal ei gariad 
 yn ei wlad a chymmaint ei glod am 
 Ddoethineb fal pan elai yn rhyfel nid oedd 
 a arhosai gartref ac nad elai yn ei Lu nac 
 o wr nac o fab a fedrai afael ar Arfau, 
 eithr mwy a fynnai gynnal yn heddwch 
 nac yn rhyfel ac eissoes ni chaid o wrol ei 
 wrolach, ac efe a fu lwyddfawr ei orchwyl 
 a doeth ei gynghyd a chyfiawn ei ynigais, 
 a mawr ai carai Edgar Brenin y Saeson, 
 aehaws hynny rhai o'r Tywysogion eraill 
 nis cerynt ef, lie nid oedd a wnai well 
 erddynt, nac ercldynt Genedl y Cymry, a 
 chynimaint addwynder ei Lys yn ail i Lys 
 Arthur onid aeth hynny ar ddiarhebion 
 gwlad a chenhedl, ac y dywedir Mwynder 
 Morganwg, ac Addwynder Morganwg. 
 
 Oed Crist 1015, a Llywelyn ab Seisyllt 
 yn ei lawn oedran, efe a feddylies ynnill 
 Cyfoeth Dinefwr a ddylyssid o Fraint 
 iddaw ef oi wraig, canys iawn iddi oedd 
 Cyfoeth ei Thad Meredydd ab Owain, ac 
 Aeddan a ddoclai hawl ei fod yn etifeddu o 
 hen Frenhinoedd Cymrn nid atngen na 
 Bran ab Llur Llediaith ai Welygordd, a 
 rhoddi Cad ar Faes a wnaeth Llywelyn ab 
 Seisyllt, ac yn honno y lias Aeddan ab 
 Blegywryd ai bedwar ÊTai, ac yna cym- 
 merth Lywelyn ab Seisyllt y Lywodraetli 
 arnaw, ac efe a gerai heddwch a chyfiawn- 
 der, ac yn ei amser ef y bu Gwlad Gymru 
 dros ddeuddeg mlynedd yn ddiryfel, ac ydd 
 aethant y Cyinry yn gyfoethawg, dros 
 benn a fu arnynt er yn hir o amser ac 
 oesoedd, a gwedi hir Lwyddiant. 
 
 Oed Crist 1020, y bwriadawdd Meuryg 
 ab Arthfael ab Blegywryd adynnill Teyrn- 
 ecld Cymru oddi ar y Tywysawg Llywelyn 
 ab Seisyllt, a rhoi Cad ar Faes, a gorfu 
 Llywelyn, gan ladd Meuryg ab Arthfael 
 ai gledd ei hunan. 
 
 Oed Crist 1020, ydd ymddangoses 
 Crwydriad o Ddyn Ysgottyn, a alwai ei 
 hun ar Enw Rhun i wyr Deheubarth gan 
 ddywedyd mai mab Maredydd ab Owain 
 ab Hywel Dda ydoedd ef, a rhai ni cher- 
 ynt Lywelyn ai dodasant yn Dywysawg 
 arnynt, a dodi Cad ar faes a wnaethant, a 
 myned yn ei erbyn a wmaeth Lywelyn, a 
 bu brwydr yu Abergwili, lie gwedi lladdfa 
 drom a dirwaedlyd o bob tu y lladdwyd 
 Khun. Yna myned i Wynedd a wnaeth 
 Llywelyn, a gosod yn iawn yno, a haeddu 
 cariad ei wlad ai Genedl yn ddirfawr, 
 gwedi hynny daeth i Ddeheubarth lie ydd 
 oedd mawr ei Gariad. 
 
 Oed Crist 1021, daeth Eulaff i ynys 
 Prydain gan ddrygu ffordd y cerddai, a 
 dyfod hyd ym Mynyw, a thorri 'r Eglwys 
 
 a diffeithiaw Dyfed yn greulawn, a Hywel 
 ab Seisyllt, brawd Llywelyn ab Seisyllt a 
 aeth yn eu herbyn, ac efe a lladdwyd yn y 
 frwydr honno. Yna daeth yr Ysgottiaid 
 i Gaerfyrddin a chydag hwynt Hywel a 
 Maredydd meibion tidwin ab Einion a llu 
 maw o Wyr, ac yn eu herbyn. Llywelyn 
 ab Seisyllt a Chynan ab Seisyllt ai feibion, 
 a gyrru fFo ar Auluff, a gwedi hynny ; y 
 lias yno Llywelyn ab Seisyllt. A mab 
 iddaw a elwid Gruffydd ar ei ol a fu 
 Dywysawg Gwynedd. Gwr oedd Llyw- 
 elyn ni wnelai Byfel, nac ymladd namyn 
 yn erbyn ai gwnelai yn ei erbyn. 
 
 Gwedi marw Llywelyn ab Seisyllt y 
 cymmerth Bhydderch ab Iestin attaw lyw- 
 odraeth Deheubarth megys iawn iddaw, ac 
 efe 'n etifedd Aeddan ab Blegywryd. 
 
 Oed Crist 1023, bu farw Morgynnydd 
 Escob Dewi, a Bledri Escob Teilaw Ysgol- 
 haig pennaf Gwlad Gymru, achaws hynny 
 y gelwid ef Bledri ddoeth, a chystal y carai 
 wybodau fal y dodes ar yr offeiriaid gynnal 
 addysg Llyfrau Lien bob un yn ei Eglwys, 
 mal y gwypai bawb a ddylynt parth Duw 
 a dynion. 
 
 Yr un flwyddyn y priodes Yngharad 
 gweddw Llywelyn ab Seisyllt a Chynfyn 
 ab Gwerystan Arglwydd Cibwyr. 
 
 Oed Crist 1029, daeth yr Ysgottiaid ar 
 hyd y mor i Diroedd Gwrgan ab Ithel 
 Tywysawg Morganwg, ac yn eu herbyn 
 Gwyr y Wlad. fal au lladdwyd gymmaint 
 yng Ngwaith Toniwlwg onid oedd y gwaed 
 hyd egwydledau'r meirch ar bychandawd 
 ni laddwyd o honynt a ffoasant hyd For i 
 wlad yr Haf. 
 
 Oed Crist 1030, y gwelwyd goleuni 
 rhyfeddawl yn yr wybren hyd nos onid 
 oedd golau fal dydd. Y flwyddyn honno 
 y peris Ioseb Escob Teilaw na wnelid na 
 gwaith na gorchwyl ar y Suliau ar Gwyl- 
 iau, ag a wnaeth i'r offeiriaid ddysgu dar- 
 llain yr ysgrythyr Ian heb dal heb ged, ac 
 na wnelynt ac ymrysonau. 
 
 Yr un flwyddyn y bu farw Gwrgan 
 Tywysawg Morganwg, Gwr doeth hedd- 
 ychgar ydoedd, ac a wnaeth lawer o elus- 
 eni, ac a roddes diroedd i'r Tylodion dros 
 fyth, ac a ddodes nawdd a braint i bob 
 gwr a lafuriai dir er dwyn yd a ffrwythau, 
 sef gair iddynt ymhob cynnadl Gwlad, ac 
 nas gellid swydd arnynt o anfodd, ac efe a 
 gymmerth attaw yn borth iddaw Hywel 
 ab Morgan Hen ei ewythr Brawd Tad gan 
 ei ddoethed fal y gallai yn well o hynny 
 lywodraethu yn heddwch a chyfiawnder. 
 Ac yna wedi marw Gwrgan y cymmerth 
 Hywel y Lywodraetli yn gwbl attaw ei 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 695 
 
 huii, ac lestin ab Gwrgan a fynnai hynny, 
 ond nas gallai fedru ar liyuny gan anfodd 
 Gwlad, canys cynddrwg ei gampau ydoedd 
 fal nas cerid gan neb a gaid yn wŷr da 
 diargywedd. 
 
 Oed Crist 1031, y lias Eyddercli ab 
 lestin gan yr Ysgodogion Gwyddelig a 
 ddygwyd i Ddeheubarth gan Hywel ab 
 Edwin ab Einion ab O \vain ab Hywel D da, 
 ai frawd Meredydd, felly cawsant Hywel a 
 Meredydd adfeddu Tywysogaeth Deheu- 
 barth. 
 
 Yn yr un ílwyddyn y dodes lestin ab 
 Gwrgan gad ar faes - yn erbyn Hywel a 
 Meredydd ymhlaid meibion Rhydderch ab 
 lestin ei fab, ac iddynt lawer o geraint yn 
 eu plaid, ac y bu waith Traethwy, lie 
 gyrrwyd ffo ar lectin a meibion Rhydd- 
 erch; a'r flwyddyn arol hynny y bu waith 
 Machwy lie y lias Meredydd ab Edwin 
 gan feibion Cynan ab Seisylit brawd Lly- 
 welyn ab Seisylit, er dial galanas eu 
 hewythr, ac ymhen ychydig wedy hynny y 
 daeth y Saeson i Went, ac yn eu herbyn 
 Caradawc ab lestin lie y Has ef; yna 
 daethant y Saeson i Forganwg, ac y bu 
 waith Ystradywain lie y lladdasant Gynan 
 ab Seisylit ai holl feibion, yna daeth Rhot- 
 pert ap Seisylit, Arglwydd Maes Essyllt a 
 brawd Cynan ab Seisylit, ir frwydr, ac 
 annog y Cymry drwy son am a wnaethant 
 gynt ; yna myned yn erbyn y Saeson, ac 
 yng Ng waith Llan Cwywan eu lladd yn 
 flin, au gyrru ar ffo o gwasgar, a dwyn yn 
 ysbail oil a fecldent, yna heddychwyd 
 rhwng lestin ab Gwrgan a Rhotpert ab 
 Seisylit. A merch oedd i Rhotpert ab Sei- 
 sylit ai henw Ardden o Efiliau ferch Gwr- 
 geneu gwraig gyntaf Rhotpert, ac unid 
 blentyn o'r wraig honno, ac anwýl iawn 
 ydoedd ganthaw, ac lestin ai ceisiodd yn 
 wraig iddaw gwedi marw Penis ferch 
 Bleddyn ab Cynfyn ei wraig gyntaf, a 
 hynny nis cai o fodd ei Thad gan ei hyned 
 lestin ; yna gwiliaw wrthi a wnaeth lestin, 
 ai gordderchu o drais ac anfodd, yn un- 
 wedd ac a wnaethai ag eraill o ferched 
 Pendefigion, a blin iawn y bu gan Rhot- 
 pert hynny, ac er dial ar lestin, efe a wa- 
 hoddes attaw Ruffydd ei nai, ac ai annoges 
 yn erbyn lestin ab Gwrgan, a chynnull 
 attaw lawer o wyr a wnaeth GrufFydd, ac 
 yng nghyntaf myned yn erbyn Hywel ab 
 Edwin a dodi cad ar faes, ac yn honno y 
 gorfu Ruffydd, ac y ffoes Hywel ab Edwin 
 at Iago ab Idwal Tywysawc Gwynedd, yna 
 myned yn erbyn Iago a orug GrufFydd, a 
 chydag ef ;Lu dirfawr o wyr dewisawl, a 
 brwydr claer a fy ryngddynt, lie t y lladd- 
 
 wyd Iago, ac y cymnlerth Ruffydd attaw 
 Lywodraeth Gwynedd, ac felly ydd aeth 
 ef yn Frenin ar Gyraru o For Udd hyd 
 ym Mor Hai'ren. 
 
 Gwedi ynnill o Ruffydd ab Llywelyn 
 Lywodraeth holl Gymru, efe a ymroddes 
 ar ddaioni tuag at ei wlad ai genedl drwy 
 amddifiyn rhag estron a rhag anrhaith ac 
 aflywodraeth, a deddfu a fai deg a chyfiawn, 
 a gwared rhag cam. 
 
 Oed Crist 1037. bu Waith Pencadair 
 rhwng Hywel ab Edwin a Gruffydd ab 
 Llywelyn, a gorfu ar Hywel ffoi, a'r un 
 flwyddyn y bu waith Rhyd y Grog ar 
 Hafren, lie y gorfu Ruffydd ar y Saeson 
 au gyrru ar ffo. 
 
 Oed Crist 1 038, y bu waith Llanbadarn 
 He y gorfu Ruffydd ab Llywelyn ab Sei- 
 sylit ar Hywel ab Edwin, ac y dug oddi- 
 arnaw ei wraig ac ai cedwis yn ordderch 
 iddaw, a thyna 'r unig weithred, o'r holl 
 weithredoedd a wnaeth Ruffydd, a beris 
 anfoddlondeb i'r Doethion. 
 
 Oed Crist 1040, y bu waith Pwll Dy- 
 fach rwng Gruffydd a Hywel, canys Hywel 
 a ddaeth y drydedd waith i Ddeheubarth, 
 ac yn ei blaid lawer o'r Daeniaid duon, a 
 Gruffydd yn eu herbyn, a gyrru ffo arnynt, 
 ac yn osgil y rhai hynny y daeth llu arall 
 o Ddaeniaid a Saeson gan ddiffeithiaw Dy- 
 fed yn greulawn, a Hywel ai wyr yn eu 
 ffo a gyfarfuant ag hwynt ac au hymlid- 
 iasant yn galed gan eu lladd a'u dal, ac 
 eraill a ddianghasant yn ol idcleu llongeu. 
 
 Oed Crist 1042, a claeth Cynan ab Iago 
 ab Idwal i Wynedd o'r Werddon a llu 
 mawr ganthaw i Wynedd, a dal y Tywys- 
 awc Gruffydd ab Llywelyn, a chodi arfau 
 a wnaeth Gwŷr y Wlad ac achub y Ty- 
 wysawc o ddwylaw y Gwyddelod, au 
 gyrru 'n ol i'r Mor yn fawr eu colled. 
 
 Oed Crist 1043, y bu dwyll a brad 
 rwng Hywel ab Edwin a meibion Rhydd- 
 erch ab lestin ac a Jaddasant gant a ban- 
 ner o wyr ff'yddlonion Gruffydd ab Lly- 
 welyn ab Seisylit yn Ystrad Ty wi yn oreu- 
 gwyr y Wlad honno. 
 
 Yr un flwyddyn y bu Eira dirfawr ar 
 Galen Jonawr, ac ni thoddes dan wyl 
 Badric, ac y colled llawer o'r ysgrublaid. 
 
 Yr un flwyddyn y bu farw Hywel Ar- 
 glwydd Morganwg yn gant a dengmlwydd 
 ar hugain oed, y gwr doethaf o Dywysawg 
 yng Nghymru oedd efe, a goreu ei gariad 
 gyda phawb oi genedl, ac efe a garai hedd- 
 wch a phob cyfiawnder, ac yu ei ley doded 
 lestin ab Gwrgan, a gwaethaf oedd efe a 
 welwyd erioed o Dywysawg yng Nghymru, 
 ac ni charai efe na hedclwch na chyfiawn- 
 
696 
 
 BRUT Y TYWYSOGION, 
 
 der, ac ni wnathoedd erioed nas dygai 
 ormes a chribddail ar ei wlad ai genedl, 
 acliaws liynny ni chafas ai cyfnerthai, lie 
 caid a fai yn ei erbyn, o ddoeth. a deddf- 
 awl. 
 
 Yr un flwyddyn y Has Hywel ab Edwin 
 yng Ngwaith Abertywi gan Ruffydd ab 
 Llywelyn gwedi ymladd caled. 
 
 Yr un flwyddyn y bu farw Ioseb Escob 
 Teilaw Gwr tra doeth, a duwiawl, a 
 dysgedig, efe a wnaeth Drefh dda ar wyl- 
 iau Mabsant, sef nas caid amgen na 
 gweddiaw Duw, a dangos daioni, a gwneu- 
 thur elusenau arnynt, a chyonal cof dy- 
 ledus am Dduw ai Saint, au gweithred- 
 oedd molediw. 
 
 Oed Crist 1050, y dug Ruffydd ab Lly- 
 welyn Lu dirfawr o Gymru a Gwyddelod 
 yn erbyn y Saeson, a dodi cad ar faes yn 
 Henffordd, a gorfu Ruffydd ar y Saeson 
 gwedi ymladd caled, a lladd a llosgi dir- 
 fawr. 
 
 Yr un flwyddyn y daetli Caradawc a 
 Rhys dau fab Rhydderch ab Iestyn a llu 
 mawr o wyr Morgan wg a Gwent yn erbyn 
 Gruffydd ab Llywelyn er ynnill oddiarnaw 
 Lywodraeth Deheubarth, a Gruffydd yn 
 eu herbyn, ac ymladd a fy ryngddynt 
 aimhebig i a fu erioed namyn y Gad Gam- 
 Ian, a lladdwyd cymmaint o bob plaid oni 
 orfu ar y ddau Lu ymchwelyd yn eu hoi 
 heb a ellid ei alw yn ynnill i nac un na'r 
 Hall o honynt, a gwaedlytted yr aerfa 
 ryngddynt, a thra buant feibion Rhydd- 
 erch ab Iestyn yn nghyrch y frwydr 
 honno dyfod a wnaeth y Saeson o Wlad yr 
 Haf a llosgi cestyll Caradawc ab Rhydd- 
 erch ab Iestin, sef Dindryfan a Threfufered 
 ym Morgan wg, a dwyn ysbail anfeidrawl 
 yn yd, a gwartheg, a defaid, a daoedd o 
 bob rhyw a geffynt, a llosgi a thorri tai, a 
 diffeithiaw yn aruthrawl, yn erbyn hedd- 
 wch ac oedd drefnedig a chadarn a dam- 
 dyngedig rwng Tywysawg Morgan wg a 
 Lrenin ac Ieirll y Saeson. 
 
 Yn yr un flwyddyn y claeth Cynan ab 
 Iago a llu dirfawr oi Genedl o'r Werddon 
 ar oddeu Gwynedd, ac ynnill ei gyfoeth 
 oddiar Ruffydd ab Llywelyn, ac fal yr 
 oeddynt ar y mor tua Chymru y daeth 
 gwynnygeu temhestlus oni foddes y llongau 
 ar gwyr gan mwyaf, ac yng nghylch yr un 
 amser y daeth rhai o Avyr Gwent a Mor- 
 gan wg i Ystrad Tywi a chael yno rai na 
 charent Ruffydd ab Llywelyn, ac a chwen- 
 ychent ymddyweddu a Charadawc ab 
 Rhydderch, hwy a laddasant lawer o ffydd- 
 lonion Gruffydd ab Llywelyn, ac ysbeilias- 
 ant ereill yn dost, yna dyfod a wnaeth 
 
 Ruffydd yn eu herbyn, a diffeithiaw 
 Dyfed, ac Ystrad Tywi, a Gwyr, yn 
 aruthrawl. 
 
 Oed Crist 1056, ydd aeth Rhys ab 
 Llywelyn ab Seisyllt, brawd y Tywysawg 
 Gruffydd i Eorganwg a Gwent, gan ladd a 
 diffeithiaw gyfled ac y cerddai, a gwyr y 
 wlad a ddygasant gyrch yn ei erbyn, ai 
 yrru hyd ym min y Mers ai ddal ai fyrhau 
 
 benn, a danfon y penn at Edwart brenin 
 y Saeson hyd yng Nghaerloyw lie ^ydd 
 ydoedd y pryd hynny. 
 
 Oed Crist 1057, daeth Gruffydd ab 
 Rhydderch ab Iestin yn oed gwr ac a 
 gynnullwys lu niferawg iawn, a myned yn 
 erbyn Gruffydd ab Llywelyn tywysawg 
 Gwynedd a bu cad ar faes ac ymladd 
 trwch a gwaedlyd ac y lias Ruffydd ab 
 Rhydderch. 
 
 Yr un flwyddyn cyfunawdd Algar iarll 
 Caerllion Gawr a'r tywysawg Gruffydd ab 
 Llywelyn a rhyngddynt cynnull llu dir- 
 fawr a myned yn erbyn y Saeson lie ydd 
 oedd a elwid Rhanwlff yn dywysawg 
 arnynt yn y Mers, ac yn y frwydr honno 
 y gorfu Ruffydd a gyrru ffo ar, y Saeson, 
 ai hymlid yn galed hyd yng Nghaer Hen- 
 ffordd, a myned i galon y dref ar eu hoi, 
 au lladd yn ddiarbed, onid oedd na chefnd 
 byw o ddyn yn yr holl dref, ac efe a ddug 
 ysbail ddirfawr oddiyno, ar goreugwyr 
 arbededig y dug yng ngharchar. 
 
 Yr un flwyddyn ydd aeth Edwart fren- 
 hin yn erbyn Gruffudd ac Algar hyd yng 
 Ngwynedd lie bu cad ar faes, a gorfu 
 Ruffydd ar y Saeson yn anrhydeddus yna 
 clybu efe am y diffeithiaw yn Neheubarth 
 gan eraill o'r Saeson, a myned yn eu her- 
 byn au gyrru ar ffo cywilyddus. 
 
 Oed Crist 1059, daeth Macht ab Harallt 
 i Gymru a llu dirfawr yn ei osgordd, a'r 
 tywysawg Gruffydd a Macht yn ymgyfun 
 eu lluoedd a aethant yn erbyn y Saeson, 
 ac a ddiffeithiasant wlad Loegr hyd ym 
 mliell yn ei pherfedd; a dychwelasant yn 
 
 01 i Gymru ac ysbail fawr ganddynt. 
 
 Oed Crist 1060, bu farw Owain ab 
 Gruffydd ab Rhydderch ab Iestin oi wen- 
 wynaw; yna Caradawc ab Rhydderch ab 
 Iestin a gyfloges Harallt i ddyfod a llu 
 ganthaw i Ddeheubarth, yna yn un a llu 
 mawr o wyr Morganwg a Gwent ydd 
 aethant yn erbyn Gruffydd, yr hwn a 
 ddaethai a llu mawr iawn ganthaw o wyr 
 Gwynedd, a Phowys, a Deheubarth, a bu 
 cad ar faes He ai lladdwyd drwy frad a 
 thwyll Madawc Min escob Bangor, yr un 
 ac a wnaeth y twyll o ba un y lladdwyd ei 
 dad Llywelyn ab Seisyllt. Gwedi lladd 
 
BRUT Y TYWYSOGÍION. 
 
 697 
 
 Gruffydd ab Llywelyn ef a dorrwyd ei 
 benn ac a dyged yn anreg i Harallt. Oed 
 Crist pan fu hynn oedd 10G1 ; ac fel bynny 
 y colles Ruffydd ei fywyd, ac anrbydedd- 
 usaf oedd efe ai dad o'r boll dywysogion a 
 fuant byd yn eu bamser yng Ngbymru ; a 
 goveu am wroldeb a rbyfel, ac am beddwcb 
 ac am lywodraetb ac am baelioni, a cbyf- 
 iawnder, ac o'u doetbineb au deall y dug- 
 asant gyfunbeb ar Wynedd, a Pbowys, a 
 Debeubartb, fal y gadarn y Cymry yn 
 erbyn y Saeson a pbob gelynion ac estron- 
 iaid, ac ni cbaid Morganwg a Gwent yn 
 gyfun a bynny acbaws gwebelytb y gwled- 
 ydd bynny, nid am gen meibion ac wyrion 
 Iestin ab Gwrgan, er yn amser Aedclan ab 
 Blegywryd Hen, ab Owain ab Hywel o 
 webelytb Bran ab Llyr Llediaitb, a bynny 
 fu'r acbaws nas gallasant y Cymry ddad- 
 ynnill teyrnedd ynys Prydain. 
 
 Oed Crist 1062," gwedi lladd Gruffydd 
 ab Llywelyn fe dclocled Maredydd ab Owain 
 ab Edwin yn dywysawg Debeubartb gan 
 Harallt ac Ed wart brenbin y Saeson. 
 Brodyr unfam y ty wysawg a las, sef Gruff- 
 ydd ab Llywelyn, a gawsant Wynedd a 
 Pbowys; nid amgen Bleddyn ab Cynfyn 
 ab Gwerystan arglwydd Cibion a Bbiwall- 
 awn ei frawd bwy a ddoded yn dywysogion 
 Gwynedd a Pbowys ym mraint etifeddion 
 tywysogion Dinefwr o Gadell ab Bbodri 
 Mawr. Sef etifeddes y dywysogaetb bonno 
 ydoedd * Yngbarad fercb Mereclydd ab 
 Owain ab Hywel Dda, a fu'n wraig briod 
 Llywelyn ab Seisyllt; ac wedi lladd Lly- 
 welyn bi a briodes Gynfyn ab Gwerystan, 
 Arglwydd Cibwyr yng JSTgwent, ap Gwaitb- 
 foed, ab Gloddien, ap Gwrydr Hir, ap 
 Caradawc, ap Llew Llawddëawg, ap Edn- 
 yfed, ap Gwinau, ap Gv^aenoc gocb, ap 
 Crydion, ap Corf, ap Cynawg, ap Iorwertb 
 Hirflawdd, ap - Tegonwy, ap Tëon, ap 
 Gwineu dda i freuddwyd, ab Bywlew ab 
 By wdeg, ab Rbun-Rbuddbaladr, ab Llary, 
 ab Casnar Wledig brenin Gwent, ap 
 Gloyw Gwlad Lydan arglwydd Caerloyw, 
 ab Lludd, ab Beli Mawr, ab Manogan 
 brenin ynys Prydain. 
 
 Ar brodyr bynn, sef Bleddyn a Bbiw- 
 allawn a ddugasant deyrnedd gwlad Bowys 
 o webelytb Brocbwel Ysgitbrawc, petb nid 
 oedd iawn ei fod. 
 
 Yr amser bynn ydd oedd Cynan ab Iago 
 cyfiawn bercben Gwynedd ar gil yn y 
 Werddon, ac nid oedd a elai yn ei blaid 
 yng Ngbyrnru, canys ni cberit ei webelytb 
 achaws eu creulonderau yn lladd a dilyg- 
 eidiaw a'u gwrtbladdent yn eu bannefodol- 
 deb. - _ 
 
 Oed Crist 1066, daetb William Dug 
 Normandi yn ormeswr i Ynys Prydain a 
 bu cad ar faes ryngtlio a Harallt ; a gwedi 
 ymladd tost a cbreulawn, y lias Harallt ac 
 y dug Wiliam y deyrnedd o drais a tbraws- 
 feddiant ; ac fal bynny y collasant y Saes- 
 on Unbennaetb Ynys Prydain, gwedi bod 
 yn ei dal o drais cbwecbanmlynedd. 
 
 Oed Crist 1068, digwyddes angbydfod 
 yng Ng wynedd, sef Meredydd ac Itbel, 
 meibion Gruffydd ab Llywelyn a ddugasant 
 gad ar faes yn erbyn Bleddyn a Bbi wall- 
 awn; er dadennill Gwynedd a ddodesid 
 gan y Saeson o drais oddi wrtbynt, ac yn 
 eu berbyn y daetb Bleddyn a Rbiwallawn, 
 a cbydag wynt lu dirfawr o Saeson, canys 
 ym Mbowys ydd oedd Saoson yn gwlad- 
 ycbu yn beddwcb y Cymry yn ogydrif a 
 nbwy, ar ffo rhag gormes y ISTormaniaid, 
 acbaws bynny nid oedd, wrtb ag oedd Liu 
 Bleddyn a Rbiwallawn, mawr llu gwyr 
 Gwynedd gyda Maredydd ac Itbel, eitbr 
 gwroldeb ai cynhaliai yn erbyn eu deurif, 
 eitbr acbos twyll a brad colli'r maes a 
 wnaetbant, yno y lias Biwallawn o'r naill 
 du, ac Itbel ab Gruffydd o'r tu arall, a 
 gorfu ar Feredydd ffoi, a Bleddyn ai dilyn- 
 wys yn dracbaled gan ei yrru i'r mynydd- 
 oedd ynialaf yng Ngbymru, lie y bu farw 
 o newyn ac anwycl. A gwedi bynny drwy 
 gyfnertb y Saeson y gwladycbawdd Bledd- 
 yn ab Cynfyn yn unig frenin Gwynedd a 
 Pbowys, a Meredydd ab Owain ab Edwin 
 drwy jgyfnertb Saeson yn dywysawg De- 
 beubarth. 
 
 Oed Crist 1069, aetb Caradawc ab 
 Bbyddercb ab Iestin, a cbydag ef lu cyf- 
 nertb o IsTormaniaid Wiliam Fastardd, yn 
 erbyn Meredydd ab Owain brenin Debeu- 
 bartb, a cbad drorn ar faes a fu ryngddynt 
 lie y lias Meredydd, ac yna cael o Garad- 
 awc dywysogaetb Debeubartb, a'r frwyclr 
 bonno a elwir Gwaith, Llanfedwy, ac 
 ar Ian afon Elercb y mae'r He y bu'r gad. 
 
 Yr un ûwyddyn daetb y Normaniaid i 
 Ddyfed a Cberedigiawn ac ai diffeitbiasant 
 yn filain, a Cbaradawc ab Bbyddercb a 
 ddug lu dewisawl o wŷr Gwent a Morgan- 
 wg a Gwyr yn eu berbyn, a'u gy rru yn ol 
 i'r Uongau, a dwyn oddiarnynt eu hysbail, 
 a bynn o waitb gwroldebus a ddug i Gar- 
 adawc lawer a gariad gwŷr Dyfed a Cber- 
 edigiawn y rbai cyn no bynny ni cbarent 
 webelytb Caradawc 
 
 Oed Crist 1070, y bu farw Caradawc ab 
 Bbyddercb o glefyd a ddaetb arnaw 
 acbaws clwyf a gafas yn rbyfel, a Bbydd- 
 ercb ab Caradawc ab Iestin a gymmerth y 
 lywodraetb yn ei le ef. 
 
698 
 
 EKUT Y TYWYSOGION. 
 
 Yi un flwyddyn y bu farw Bleuddyd 
 Escob Dewi, ac ydd daeth Sulien yn Escob 
 yn ei le ef, a hwnnw a elwid Sulien ddoeth, 
 ac yr oedd ef yn wr duwiawl a golychwyd- 
 awl, 
 
 Oed Crist 1071, y daeth y Normaniaid 
 yr ail ossawd i Ddyfed a Cheredigiawn, ac 
 y eu erbyn Rhydderch ab Caradawc, a'u 
 gyrru'n ffoedigion gyda cholled mawr. 
 
 Oed Crist 1072, y daeth|Rhys ab Owain 
 ab Edwin o Fanaw lie bu ar gil, ac a gyn- 
 nullwys lu mawr o wyr Ystrad Tywi a 
 Brycheiniawc, a dodi cad ar faes yn erbyn 
 Bleddyn ab Cynfyn ai lacld, gwedi liynny 
 myned yn erbyn Delieubarth, a danfon 
 cenhadon heddwch yn gyntaf at Rhydd- 
 erch ab Caradawc, a Rhydderch a gyfarfu 
 ac ef mewn heddwch, a chyttunaw a 
 wnaethpwyd rhoddi cyfran yn Llywodr- 
 aeth y Dehau i Rys ab Owain, ac o hynny 
 g wared o Ryfel a diffeithiaw gwlad, ac 
 ammod ganddynt i'r olaf ei fywyd y cwbl 
 o'r Dywysogaeth. 
 
 Wedy niarw Bleddyn ab Cynfyn, Tra- 
 haearn, ab Caradawc ei nai, a wladych- 
 awdd yng Ngwynedd ; ac yn y Deau 
 Bhydderch ab Caradawc ei ewythr ef, a 
 Rhys ab Owain ab Edwin yn cydlywiaw'r 
 Wlad yn llocvdd ac yn heddwch. 
 
 Oed Crist 1074, y lias Rhydderch ab 
 Caradawc gan Feirchiawn ab Rhydderch 
 ei gefnderw o genfigen a dig am yr ammod 
 ryngthaw a Rhys ab Owain, ac am ddwyn 
 Gwŷr y wlad dan ddamdwng yr Ammod 
 a ddotled ryngthynt er tynghedu'r Lyw- 
 odraeth i'r hwyaf ei fywyd. 
 
 Yr un flwyddyn daeth Goronw a Lly- 
 welyn, meibiou Cadwgawn ab Bleddyn ab 
 Cynfyn, a llu ganddynt, a chydag wynt 
 Caradawc ab Gruffydd ab Rhydderch ab 
 Iestin, a Chvfnerth cadarn o Forganwg a 
 Gwent er dial galanas eu Tad cu, a chad 
 ar faes a dclodasant, ac yn eu herbyn Rhys 
 ab Owain, a gorfu meibion Cadwgawn a 
 Charadawc ab Gruffydd ar Rhys ab Owain, 
 a buddugoliaeth enrydeddus a fuassei idd- 
 ynt, eithr Gruffydd ab Cynan ab la go a 
 ddaeth o'r Werddon a llu cadarn ganthaw, 
 a goresgyn ynys Fôn, a gorfu ar feibion 
 Cadwgawn ymchwelyd i amddiffyn eu cyf- 
 oetheu rhag gossawd Grufiydd ab Cynan, 
 ac o hynny ni ailonyddwyd Rhys ab Owain, 
 ychydic ar ol hynny ydd aeth Trahaearn 
 ab Caradawc yn erbyn Gruffydd ab Cynan 
 a gyrru ffo arnaw, a gorfu arnaw fyned yn 
 ei ol i'r Werddon. 
 
 Gwedi myned fal hynny meibion Cad- 
 wgawn a ddodasant Gad ar Faes yr ail 
 waith yn herbyn Rhys ab Owain, yna 
 
 Rhys a ddaeth yn eu herbyn, a brwydr 
 dost a fu rhyngthynt mewn lie a elwir 
 Pwllgwttic, lie gorfu meibion Cadwgawn 
 ar Rys ab Owain, ac efe a ffoes, a Thra- 
 haearn ab Caradawc ai dilynes mor galed 
 onis daliwyd ganthaw, a clal hefyd Hywel 
 ei frawd, ac efe au lladdawdd eill dau er 
 dial galanas ei ewythr Bleddyn ab Cynfyn, 
 a gwaith didrugaredd oedd hynny, canys 
 Tywysogion o fraint a chyfiawnder oedd- 
 ynt. 
 
 Ynghylch yr un amser ydd yniwrthodes 
 Sulien escob Dewi ai Escobaeth, a dewis- 
 wyd yn ei le ef Abram, gwr doeth golych- 
 wy d awl. 
 
 Oed Crist 1077, daeth Rys ab Tewdwr 
 o Lydaw ac a ddodes ' hawl ar Dywysog- 
 aeth Delieubarth niegis ettifedd cyfiawn, a 
 llawer iawn o wyr gorau y wlad a gym- 
 mhleidiasant ag efe, canys mawr oedd y 
 gair iddaw am ddoethineb a gwybodau 
 Llywodraeth, ac efe yn ei lawn henaint ai 
 bwyll a gafawdd ewyllys da goreugwyr y 
 wlad, canys nid oedd a garai Iestin ab 
 Gwrgan ai wehelyth, achaws y cerynt 
 Ryfel yn well na heddwch yn amgen nag 
 a wnelynt eu cynneifiaid o'r Welygordd 
 honno, ac yna diogelwyd Rhys yn ei Lyw- 
 odraeth. 
 
 Oed Crist 1079, y diffeithwyd Mynyw 
 gan Saeson lladronaidd, ac y bu farw 
 Abram Escob Dewi, a gyrru yr Escobaeth 
 yr ail waith ar Sulien Ddoeth, canys nid 
 oedd a wyddai gyngor i wlad a chenedl 
 aflonydd gystal aç efe. 
 
 Oed Crist 1080, daetb Gruffydd ab 
 Cynan yr ail waith i Gymru, a chydag ef 
 lu mawr o Ysgodogion » Werddon, ac 
 ymunaw a wnaeth efe a Rhys ab Tewdwr 
 a myned yn erbyn Trahaearn ab Caradawc, 
 a chad a fu rhyngthynt, lie lladdwyd 
 Trahaearn, a chydag ef Gruffydd a Meilir 
 meibion Rhiwallawn ab Gwynn ab Coll- 
 wyn, ac ar Fynydd Camo y bur ymladd, 
 a chreulawn a thosfc y bu, a lladdwyd dros 
 rhif o'u gwŷr y ddwyblaid, a Gwaith 
 Carno y gelwir y frwydr honno, gwedi 
 hynny meddiannu Gwynedd a wnaeth 
 Gruffydd ab Cynan, a Rhys ab Tewdwr a 
 gafas Ddeheubarth, a'r ddau Dywysawg 
 yn ettifeddion cyüawa y Gwledydd hynny. 
 
 Yr un flwyddyn y daeth William Fas- 
 tardd i Gymru ym mhererindawd, ac a 
 ddug roddion i'r Eglwysi, ar Escyb, offeir- 
 iaid, ac i'r monachlogydd a'r mynaich, a 
 myned hyd ym Mynyw, a Sulien arches- 
 caw b Dewi a ymwrthodes eil waith ai 
 escobawd, a Gwilffrid ai cymmerth yn ei 
 le. 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 (Ì9Í) 
 
 Yn yr un flwyddyn daeth Gwỳr Rhys ab 
 Tewdwr am benn Iestin ab Gwrgan ac a 
 dorassant Gastell Denis Powys, a Chastell 
 Llanilltyd, a Chastell Dindryfaii, y rhain 
 oeddynt Gestyll Iestin ab Gwrgan, achaws 
 hynny bu Cad ar Faes gan Iestin, a 
 difleithiaw Ystrad Tywi a Brycheiniawc, 
 a dwyn ysbail fawr, wedi hynny ymroddi 
 a wnaeth ef i adeilad Caer Dyf, ac yny o 
 gwnaeth ef Gastell cadarn, ac o wnaeth 
 Gastell Cynmg, a Chastell Trefufered, yn 
 gadarnach nac a fuant cyn no hynny. 
 
 Oed Crist 1085, cyweiriwyd yr heddwch 
 rhwng Iestin ab Gwrgan a'r Brenin Bas- 
 tardd yn ail ac y bu er yn hir o amser 
 rhwng Tywysogion Morganwg a Brenhin- 
 oedd y Säeson, ai ddodi'n gydgyttwng 
 ruewn ysgrifen deg fal y mae yn weledig 
 yn Eglwys Teilaw yn Llandaf. 
 
 Oed Crist 1087, bu farw Wüiam Fas- 
 tardd Tywysawg y Francod a Brenin y 
 Saeson — a'r un flwyddyn y daeth nieibion 
 Bleddyn ab Cynfyn, sef Cadwgawn a Mad- 
 awe a Rhirid a llu mawr yn erbyn Rhys 
 ab Tewdwr, a rhag eu caderned gorfu 
 arnaw ffoi i'r "Werddon. Yna Iestin ab 
 Gwrgan a ddiffeithiawdd ei gyfoeth; eithr 
 yn ebrwydd wedi hynny efe a ddaeth a 
 llynges drom ganthaw i Ddelieubarth a 
 dodi Cad ar Faes, a gyrru iFo ar ei elyn- 
 ion, a Gwaith Llechryd y gelwir y Frwydr 
 honno, yno lladdwyd Madawc a Rhirid, a 
 Chadwgawn a ffoes ni wyddit i ba le o'r 
 Byd. 
 
 Ynghylch yr un amser y dygwyd ni 
 wyddys gan bwy ysgrin Dewi a'r Trysorau 
 auraid ac arianaid o Eglwys Mynyw. 
 
 Yn yr un flwyddyn aeth Iarll Henffordd 
 ai Luoedd, ac ynghyfun ac ef wyrion Iestin 
 ab Gwrgan au lluoedd ac a ddiffeithiasant 
 Gaerwrangon, a Chaerloyw, a'r gwledydd 
 o amgylch gyfled ag y cerddynt, a gyrru ar 
 y Brenin adweddu Rhyddyd a Breiniau i'r 
 gwledydd "oil yng ^Nghymru a Lloegr, fal 
 y bu er yn oes oesoedd. 
 
 Oed Crist 1088, bu farw Sulien Escob 
 Dewi, y doethaf a chlodforusaf o'r Jioll 
 Escyb yng Nghymru, goreu ei gynghor, ai 
 addysg, ai grefydd, ac arüddiíîýnwr pob 
 heddweh ac iawnder. 
 
 Yr un flwyddyn y bu daeargryn mawr 
 hyd holl Ynys Prydain, ac ydd yppeiliwyd 
 Eglwys Mynyw yr ail waith o'i thrysoreu 
 gan forherwyr Seisnig, a llosgi i'r dref a 
 wnaeth ant, a 11 add a ddelai yn eu fiyrdd. 
 
 Ynghylch yr un amser y bu farw Cad- 
 ifor ab Collwyn Arglwydd Dyfed, ai feib- 
 ion ef, sef Llywelyn ac Einion, ai frawd 
 Einion ab Collwyn, a annogasant Ruffydd 
 
 ab Maredydd i ddocli cad ar faes yn erbyn 
 Rhys ab Tewdwr, a dyfod a'u lluoedd 
 ynuliyd a wnaethant, a brwydr dost a fu, 
 eithr gorfu Rhys ab Tewdwr arnynt yng 
 Ngwaith Llandydoch, a dalwyd G ruffydd 
 ab Maredydd acai byrhäwyd o benn, a 
 lladdwyd Llywelyn ac Einion meibion 
 Cadifor, ac Einion ab Collwyn Brawd 
 Cadifor a ffoes at Iestin ab Gwrgan Tyw- 
 ysawg Morgan wg a Gwent, yr hwn oedd 
 yn rhj-fela yn erbyn Rhys, ac adrawdd ei 
 ansa weld idclaw. Einion a fuassai yn wr 
 swydcl yn rhyfela gyda Brenin Lloegr ai 
 Farchogion yn Ffrainc a gwledydd eraill, 
 a charedig mawr j-hyngddo a'r Brenin ai 
 Farchogion ac Iestin wedi gwybod hynny 
 a addunedwys i Einion ei Ferch yn briod- 
 wraig os efe a ddygai gyfnerth iddaw o 
 Loegr yn erbyn Rhys ab Tewdwr, a chyda 
 y ferch honno yn Gyfoeth Arglwydd i aeth 
 Meisgyn, myned i Lundain a orug Einion, 
 ac ammodi a Rhobert fab Amon Tywys- 
 awg y Corbwyl yn Ffrainc a chefnderw y 
 Brenin Coch, i Ddyfod yn gyfnerth i 
 Iestin ym Morgan wg; a Rhobert a weith- 
 iawdd ar ddeuddeg eraill o Farchogion 
 urddasawl nes eu hynnill oi blaid yn un 
 ansawdd ag yntau; dyfod a wnaethant i 
 Forganwg ar frŷs, ac unaw lluoedd ac 
 Iestin, a myned i wledydd Rhys ab Tew- 
 dwr, a Uadcl a llosgi cyfled a'r Tir a gerdd- 
 ynt, a phan glybu Rhys hynny, myned yn 
 eu herbyn, a chyfarfod y ddau Lu ger Haw 
 Brecheiniog, yn y He a elwir Hirwaen 
 Wrgan, a brwydr waedlydfawr a fu ryng- 
 thynt l]e gorfu ar Rys ffoi, ai ymlid a 
 wnaeth Iestin ai ddal yng JSTglynn Rhod- 
 nen, a lladd ei benn, ac enw y He y bu 
 hynny Penn Rhys, gwedi hynny ymlid ei 
 wyr au lladd yn greulawn, a dal Gronwy 
 mab Rhys, a lladd ei benn ynteu, a mab 
 arall. oedd i Rys o'i ordderch a elwid 
 Cynan yn wr dewr a thrachalonog, ac efe 
 yn ymchwelyd tuag Ystrad Tywi wedi 
 lladd ei dad ai wfr ymlidiwyd ef mor 
 galed a thost oni orfu arnaw T amcanu 
 dianc drwy Lyn a elwir Cremlyn, lie y 
 boddes ef a llawer o'i wŷr, ac am hynny 
 Pwll Cynan y gelwir y lie fyth wedi 
 hyny, mab arall i Rys a elwid Gruffydd 
 ac nid oedd ond Plentyn pan las ei 
 dad. 
 
 Gwedi hynny ymgynnull a wnaeth Gwyr 
 Rhobert ab Amon ai farchogion au Gwyr 
 ar Dwyn Colwynn He y talawdd Iestin 
 iddynt eu bocld yn aur coeth, ac o hynny 
 hyd heddyw gelwir y lie y Filltir Aur, ac 
 ymchwelyd yn eu hoi a wnaethant tua 
 Llundein, ac Einion ab Colwvui a aeth at 
 
700 
 
 BRUT Y TYWYSOG10N. 
 
 lestin i erchi'r ferch iddaw yn wraig a'r 
 cyfoeth a addawsai gyda hi, eithr naccau 
 hynny a wnaeth lestin, gan chwerthin am 
 benn Einion, a dywedyd y gwnai efe'n 
 well ai Ferch na'i rhoddi ar enw Bradwr 
 Gw]ad ag Arglwydd, yna Einion a lid- 
 iawdd yn ddirfawr, a chan gynddaredd ei 
 ddigofaint myned ar ol Bhobert ab Arnon 
 ai osgordd a dangaws iddynt y dirmyg a 
 wnaethai Iestyn arnaw, a dangaws hefyd 
 maint oedd anghariad goreugwyr y wlad 
 honno tuag at lestin, o brased y wlad, a 
 hawsed ei hynnill ocldi ar lestin, yr hwn 
 achaws ei frad a'i dwyll ni chai gyfherth 
 gan un Tywysawc yng Nghymru. Blasus 
 oedd gan y Dieithraid wrandaw ar Einion, 
 a hawdd y cymmerasant ei gynghor, ac 
 yna myned at Bhotbert ab Seisyllt a orug 
 Einiawn a dangaws iddaw'r cyfan, ac efe 
 a ddug eraill o'r Pendefigion ni charent 
 lestin i'r un ansawdd, a gwedi cynnull o'r 
 Pendefigion hynny eu gwyr yng nghfd ac 
 yingyfunaw a'r Dieithraid, myned yn erbyn 
 Iestyn, ac yna bu Gwaith y Mynydd By- 
 chan yn ymyJ Caer Dydd, lie gyrrwyd fib 
 ar lestin. "Y mhlaid y dieithraid yn erbyn 
 Iestyn daeth Caclifor apCedrych ap Gwaith- 
 foed Arglwydd Ceredigiawn, ac efe a fuas- 
 sei cyn no hynny ym mhlaid lestin yn 
 erbyn Bhys ab Tewdwr, ac ni chyfiawnai 
 Iestyn ammod ac efe yn ol a addimedai 
 Cedrych ab Gwaithfoed Arglwydd Cibwyr 
 a henyw o Forganwg, ac a aeth yn Ngher- 
 edigiawn yng ngosgordd Bhydderch ab 
 
 lestin, lie 
 
 y rhodded iddaw Bendefigaeth 
 
 a Chyfoeth, ac o garedigrwydd ar lestin y 
 daeth efe ai Wŷr i Forganwg, a gwedi 
 gweled ei frad myned yn ei erbyn ac ym 
 mhlaid y dieithraid. 
 
 Gwedi gyrru ffo ar lestin ai yspeiliaw 
 oi wlad, Bhobert ab Anion ai wyr a gym- 
 merasant yn eicldaw iddynt eu hunain 
 goreuon y Erodir a'r Tiroedd breision, ac i 
 Einion y mynydddir a'r garwaf a'r an- 
 ffrwythlonaf o'r wlad, ac fal hynny gwled- 
 ychasant y Ffrancod yn y wlad honno, gan 
 yrru pawb a gaent ym mhlaid lestin ar ifo 
 a dwyn eu tiroedd. A. llyma enwau y 
 dieithraid Ffreinig a'r lleoedd a gymmeras- 
 ant iddynt eu hunain. [ 
 
 Bhobert ab Anion yn Dywysawg arnynt 
 a gymmerth iddaw ei hunan y Deyrnedd a 
 Llywodraeth y Wlad oil, a Chastell Caer 
 Dydd, a Chastell Trefufered, a Chastell 
 Cynffig, a'r Tiroedd a berthynei iddynt. 
 
 I Wiliam De Lwndwn y doded Aber- 
 ogwr a'r Tiroedd a bieufTai'r Arglwydd- 
 jaeth honno. 
 
 I KiccardGrinfil y doded A rglwyddiaeth 
 
 Glynn Nedd a Thref freiniawl Castell 
 Nedd ac ai perthynai o diroedd. 
 
 I Bhobert De Sancwintin doded Ar- 
 glwyddiaeth Llan-Fleiddan Eawr, a Thref 
 freiniawl y Bont Eaen. 
 
 I Biccart Siwart Tal y Fan ai Arglwydd- 
 iaeth. 
 
 I Gilbert Wmffrefil Arglwyddiaeth Pen 
 Marc. 
 
 I Bosser Berclos Arglwyddiaeth Llan 
 Dathan. 
 
 I Beinallt Sili y rhodded Arglwyddiaeth 
 Abesili. 
 
 I Peter Leswr, Arglwyddiaeth Llanbedr 
 ar Fro. 
 
 I Ieuan Ffleming Arglwyddiaeth Llan 
 Ufelwyn. 
 
 I Olifer Sainsion Arglwyddiaeth Aber- 
 bernant. 
 
 I William Desterlin Arglwyddiaeth 
 Llanwerydd. 
 
 I Baen Twrbil y daeth Arglwyddiaeth 
 y Coetty o briod Assar ferch Meuryg ab 
 Gruffydd ab Iestyn ab Gwrgan. 
 
 Einion ab Collwyn a gafas Sainghenydd 
 a Meisgyn. 
 
 Caradawc ab lestin a gafas Aberafan a'r 
 holl diroedd rhwng Nedd ac Alan yn Ar- 
 glwyddiaeth Bial. 
 
 Madawc ab lestin a gafas Arglwydd- 
 iaeth Bhuthyn. 
 
 Hywel ab lestin a gafas Llan Tryddyd. 
 
 Bhys ab lestin a gafas Arglwyddiaeth 
 Soflen rhwng Nedd a Thawy. 
 
 Nest Ferch lestin a rodded yn Briod i 
 Einion ab Collwyn. 
 
 Botpert ap Seisyllt a gafas Arglwydd- 
 iaeth Maes Essyllt. 
 
 Wedy gorfod ar lestin efe a ffoes dros y 
 Mor i ynys y Fallon, ac oddi yno fe aeth i 
 Gaer Faddon ac oddi yno daeth i Went, He 
 y bu farw ym Monachlog Llangenys. 
 
 Gruffydd ab Bhydderch ab lestin a gyn- 
 nulles Lu mawr o'r Gwŷr a ffoasant rag y 
 Dieithraid, ac amddiffynCaerllion ar Wysg, 
 a Gwlad Went, ac ymgadarnhau yno yn 
 erbyn y Dieithraid, a Charadawc ab Gruf- 
 fydd ab Bhydderch ab lestin yn Dywys- 
 awg ar y Cyfoeth eu yng Ngwent a Gwaen 
 Llwg a'r Cynnal yng Nghaer Llion ar 
 Wysg, lie y buassei cyn no hynny Brif- 
 gynnalfa Morgan wg a Gvvent, parth Teyrn- 
 edd a Dygynnull Gwlâd. 
 
 Yr amser y bu fal hynn ym Morganwg 
 ydd oedd Meibion Cadwgawn ab Bleddyn 
 ab Cynfyn yn diffeithiaw Dyfed a Chered- 
 igiawn, a Huw Iarll Caerllion Gawr yn 
 diffeithiaw Tegeingl a Bhyfoniawc hyd 
 A fon Gonw}*, ac yn dwyn y Tiroedd ar 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 701 
 
 Cyfoetheu oddiar Wyr y Gwledydd hynny, 
 ac yn dodi'r Ffreinc ynddynt, a'r Huw 
 yma, tra bu Gruffydd ab Cynan yn am- 
 canu Cyfnertli i Rys ab Tewdwr, a ddaeth 
 hyd yn Aberlleiniawc yni Mon ac a wnaeth 
 yno Gastell ac ymgadarnhau ynddaw liyd 
 y dydd heddyw, a thrachefnau meibion 
 Cadwgawn ab Bleddyn y dug Iarll y 
 Mwythig y rhannau mwyaf o diroedd 
 Powys a Cheredigiawn, ai fab Arnwlff a 
 ddug lawer o diroedd Dyfed, a Bernard 
 Niwinarc a ymgadarnhäes ym Mrechein- 
 iawc, ac eraill a gymmerasant diroedd 
 mewn partliau ereill o Gymru, ac ym 
 mhob mann yn gwneutbnr Cestyll a Dinas- 
 oedd cylchwaliedic rhag eu niwedu gan 
 wŷr y Wlad, a'u ffordd dwyn ysbail ar un 
 a'i roddi yn obr i arall, ac fal hynny yn 
 obr i arall, ac fal hynny yn twyllaw 
 annoethiaid a'r rhai ni charent eu cenedl 
 a'u Tywysawc, ac o drech dichell na 
 gwroldeb y gweithiasant y Ffrancod yn 
 unwedd ag y gwnai'r Saeson cyn noe wynt 
 yn y rhyw fodd ac y difreiniasant y Cymry 
 o'u Llywodraethau, a'u Cyfoethau, a'u 
 Tiroedd, a llygru Gwyr y Wlâd a'u Gobr- 
 wyon. 
 
 Oed Crist 1090, y dug Rosser Mwri- 
 gwmri Gastell Baldwin ac ai gwnaeth yn 
 drachadarn, ac ai galwawdd ar ei enw ei 
 hunan, sef Mwngwmri. 
 
 Oed Crist 1091, gwalgylched y Bont 
 Faen, gan Robert Sancwintin, a gwedi 
 hynny y gwnaeth ef Gastell Llanfleiddan, 
 ac yn yr un flwyddyn y gwnaeth Rosser 
 Berclos Gastell Llandathan ac a rannes ei 
 diroedd a March ell ap Gwyn ap Arthrwys 
 yr hwn a fuassai berchen ar y cyfan o 
 honynt, ac a ddodes fodd i fyw i'r rhai a 
 golledwyd. 
 
 Oed Crist 1092, y dechreuwyd adeilad 
 Castell Llanddunwyd, a Threfufered, a 
 Chynfog, yn gadamhach nag oeddynt o'r 
 blaen, canys a choed cyn no hynny y 
 gwneid Cestyll, a chyn y bu hir wedi hynny 
 y gwnaeth y Ffrancod eu Cestyll ar hyd y 
 wlâd er diogelwch iddynt eu hunain, ar 
 amser hynny hefyd y dug eraill o'r Ffran- 
 cod y tiroedd goreu yn Nyfed a Cheredig- 
 ion, ac a wnaethant yno Gestyll a Dinas- 
 oedd. 
 
 Oed Ciist 1093, aeth y Brenin Coch 
 i Ffrainc yn erbyn ei frawd Rhobert, 
 ac ai daliodd ef, ac ai dug yng JSTghar- 
 char i Gastell Caerdydd, lie y bu hyd 
 farw. 
 
 Yr un flwyddyn y bu prinder yd ac 
 enllyn drwy holl Ynys Prydain, achaws y 
 i-hyfeloedd a fuassai dros amryw flynydd- 
 
 oedd ym mhob rhan o'r Ynys, a 11a wer a 
 fuant feirw o newyn. 
 
 Oed Crist 1094, y dug y Ffrancod eu 
 lluoedd hyd yn Ngwyr, a Chedweli, ac 
 Ystrad Tywi, ac a dcliffeithiasant y Gwled- 
 ydd hynny, a Wiliam De Lwndrys a 
 wnaeth gastell cadarn yng Nghedweli, a 
 thra buant yno codasant Wyr Morganwg 
 a Gwaun Llwg yn un Liu, ac a dorrasant 
 Gestyll a Ffrancod, ac a laddasant agos y 
 cyfan o'u Gwyr, a Phaen Twrbil Arglwydd 
 Castell y Coetty yn Dywysawg ar Wyr y 
 Wlad, ac ni fynnai ef ei diroedd namyn 
 ym mraint Assar ei Wraig, yr honn oedd 
 Etifeddes Meuryg ab Gruffydd ab Iestin 
 ac efe a ddug ei luoedd hyd Gaer Dydd, a 
 dechreu torri'r Castell, a phan weles Ro- 
 bert ab Amon hynny, gofyn yr achaws, a 
 Phaen Twrbil ai dangoses, nid amgen nog- 
 y mynnei'r Cymry fyned wrth Freiniau a 
 Defodeu cysseiinion eu Gwlad a Chyfreith- 
 iau Hywel Dda, a chael eu Tiroedd yn 
 rhyddion, a chan faint y Liu fe weles 
 Robert yn oreu gwneuthur hynny a fodd- 
 haei'r Cymry^ ac yna doded llonyddwch yn 
 y wlâd, ac y cafas Baen Twrbil ei diroedd 
 ai Fraint yng Nghyfiawnder ei wraig, a 
 Gwyr y Wlad eu tiroedd yn rhyddion, 
 a'u breiniau a'u defodau fal y dylit i'r 
 Cymry, fal y buant erioed cyn amser y 
 Ffrancod. A gwedi dodi'r Drefn honno 
 ar Forganwg ai chadarnhau, fe ddaeth 
 llawer o Genedl y Cymry o Ddeheubarth 
 a Gwynedd i Forganwg er diogelacli Byd 
 nag a gaent yn y Gwledydd eraill. 
 
 Ynghylch yr un amser y dug Ruffydd 
 ab Cynan a Chadwgawn ab Bleddyn eu 
 lluoedd i Ddyfed a Cheredigiawn, ac a 
 laddasant lawer o'r Ffrancod, gan nas 
 gallai'r Cymry oddef ym mhellach yr 
 anghyfraith, a'r ammraint, a'r trahäusder, 
 a ddodai'r Ffrancod arnynt, ac yna cafas y 
 wlad lawer o'i Braint a'u Rhyddyd. 
 
 Yn hym o amser fe ddanfones y Ffranc- 
 od Lu mawr i ddiffeithiaw Gwynedd, a 
 Chadwgawn ab Bleddyn a ddug Lu yn eu 
 herbyn a bu waith Coed Yspys lie gorfu 
 Cadwgawn ar y Ffrancod, a gyrru ffo 
 arnynt, a lladd llawer, a Gruffydd ab 
 Cynan a Chadwgawn a gyrchasant Loegr, 
 a diffeithiaw Henffordd, a'r Mwythig, a 
 Chaer Wrangon, a lladd aneirif o'r Saeson, 
 a phan wybu'r Brenin coch hynny, myned 
 yn -eu herbyn, eithr ni bu nes iddaw o 
 hynny, canys y Cymry ai clarweinasant i'r 
 mynyddoedd, ac yna, heb gad ar faes, y 
 lladdasant hanner ei wŷr a gorfu arnaw 
 ddychwel yn fawr ei golled ai gywilydd. 
 
 Yr un flwyddyn bu farw Gwilym ab 
 
702 
 
 BKUT Y TYWYSOGION, 
 
 Baldwin cyn gorphen gwalgylchu Castell 
 Rhyd Cors, a'r Cymry a ddaethant yn ddi- 
 syfyd am benn ei wyr ef ac ai lladdasant, 
 ac a dorrasant y Castell. 
 
 Cyn hir wedi hynny yr ymluyddes gwyr 
 Morganwg, a Gwent, a Gwŷr, a Gwaun 
 Llwg yr ail waith, a'r Francod yn eu her- 
 byn, ac yng Ngwaith Celli Darfarwc y. 
 gorfu 'r Cymry arnynt, au lladd yn ddi- 
 drugaredd, a gyrru ífo gwarthus arnynt. 
 Ac ym mhen ychydic ymluyddes y Ffranc- 
 od yn erbyn y Cymry, a chydag wynt gyf- 
 nerth anfeidrawl o'r Saeson, a'r Cymry a 
 gymmerasant arnynt íFoi o'u blaen i Fyn- 
 yddoedd Brycheiniawc, yna troi ar eu 
 gelyniori, au lladd yn ddiarbed y rhan fwyaf 
 o honynt, ac ychydic buan eu traed a 
 ffoasant gyda chywilydd a cholled, a'r 
 Cymry yn dychwelyd yn eu hoi cyfarfuant 
 yn eu herbyn Iarll Arwndel, ac larll 
 Caerloyw, ac Arnallt Harcwrt, a Nel 
 Vegwnt, ac eraill o leirll a Thywysogion 
 y Ffrancod yn Gyfnerth i Rhobert ab 
 Am on ai wŷr, a bu cad ar faes, ac yrig 
 Ngwaith Celli Gaer y lladclawdd y Cymry 
 bob un o'r leirll hynny a'u gwŷr a llacldfa 
 dost, ac a ddygasant ysbail fawr oddiar- 
 nynt, a ffoi 'n ol iddeu Cestyll y Ffrancod 
 a'u cadarnhau gwedi hynny, ac amcariu 
 myned i Loegr, eithr ofer eu G waith, 
 canys Gruffydd a Chydifor meibion Llyw- 
 elyn Brenn Arglwydd Sainghenydd a 
 ruthrasant a llu yn eu herbyn. Ac au 
 lladdasant gan mwyaf; a'r gweddilliaid, 
 ffoi i Loegr; yna cafas yr hen DrigoKon 
 eu Tiroedd a llonyddwch, a rhai o'r 
 Ffrancod a ymgadarnhasant yn eu Cestyll 
 a genbadhaasant i'r Cymry eu cyfiawnder, 
 sef eu Tir yn rhycld, a'u Braint yn rhâd, 
 au Cyfreithieu yn ddefodawl. 
 
 Oed Crist 1095, daeth Ychfryd a Hywel 
 meibion Gronw, a meibion Cadwgawn ab 
 Bleddyn hyd yng Ngheredigiawn a Dyfed, 
 a diffeithiaw tiroedd a chestyll y Ffrancod, 
 au lladd lie au ceffid yn ddiarbed; ac yna 
 dychwelyd i Wynedd ag ysbail fawr dros 
 benn; a chyn hir wedi hymy y diffeith- 
 iawdd Gerallt Rhaglofydd y Brenin Coch 
 holl derfyneu Mynwy, a'r Cymry yn ei 
 erbyn, a gorfu arnaw ymchwel i Gastell 
 Penfro. 
 
 Oed Crist 1096, daeth y Brenin Coch i 
 Gymru er dial y lladd ar ei genedl a 
 wnaethai'r Cymry, eithr y Cymry a weddi- 
 asant yn hyderus ar Dduw ac a ddodasant 
 eluseni a chyfiawnder, a myned yn erbyn 
 Llu dirfawr y Brenin ai lladd yn ddiym- 
 osgryd oni orfu arnaw ymchwelyd yn wâg 
 ei law ac yn fawr ei gywilydd. 
 
 Yn yr un hVyddyn y troes Pendefigion 
 Môn yn erbyn eu Tywysawc cyfiawn, ac a 
 ddodasant eu hunain yn nawdd Huw Iarll 
 Caerllion ac arglwydd Aberlleiniawc, ac 
 ar eu hoi gwyr y wlad a llawer o'r mil wyr 
 arfawc, canys brâd a drigawdd yn y wlad 
 hono er amser Edwin Brenin y Saeson. 
 Yna gwyr y wlad a gymmerasant eu Tir- 
 oedd gan Huw Iarll, a gorfu ar Ruffydd 
 ab Cynan a Chadwgawn ab Bleddyn ffoi 
 i'r Werddon a gadael iddynt. Yna daeth - 
 ant y Ffrancod a'r Saeson i Ynys Fôn, a 
 dodi Owain ab Edwin ynrhith Tywysawg 
 yno er boddhau 'r Cymry, a'r Owain 
 hwnw 'n benn Brâd yn ail y bu Einion ab 
 Collwyn ym Morganwg, ac efe a.ddug y 
 cwbl o luoecld Gruffydd ab Cynan yn un 
 a llu 'r Iarll Huw, a chydag wynt^jyn gyf- 
 nerth r.uw Goch Iarll y Mwythig, a di- 
 ffeithiaw 'r wlad a wnaethant, a lladd y 
 maint ac oedd o bobl y Wlad yn fíyddlon- 
 iaid Grufíydd eu Tywysawc cyfiawn, yn 
 wryw ac yn fenyw, yn wr ac yn blentyn. 
 
 Oed Crist 1097, bu Morlif aruthrawl 
 oni foddes y'morfaidir hyd fin Mor Hafren 
 ym Morganwg a Gwent agos y cwb], ac 
 yn bennaf hynny Glan Mor Gorwenydd, 
 a boddi Castell Llan Dathan a'r Tir He 
 ydd oedd ei le; a llawer o ddynion, ac ys- 
 grublaid, ac ydau, a gollwyd; a'r un amser 
 y boddes Morfa Rhianedd yn Arfon, a'r 
 un peth yn Lloegr, a Ffrainc, a Gwerddon. 
 
 Oed Crist 1098, daeth Magnus ab Har- 
 allt Brenin Denmarch ar oddeu adynnill 
 Coron Loegr, a dyfod i dir yn Ynys Fôn 
 efe a ddodes gad ar faes yn erbyn Huw 
 Iarll Caerllion a Huw Goch o'r Mwythig, 
 a saethu Huw Goch yn ei lygad ai ladd, a 
 gyrru ffo ar y Ffrancod a'r Saeson, a dodi 
 Owain ab Edwin yn Dywysawc ar Fôn a 
 Gwynedd, ac yn niwedd y flwyddyn honno 
 dychwelawdd Gruffydd ab Cynan a Chad- 
 wgawn ab Bleddyn i Wynedd o'r Werdd- 
 on, a Gruffydd allu o Ysgotiaid y Werddon 
 gan thaw a ddadynnillwys Fôn; acadennill 
 Ceredigiawn Cadwgawn, a chyda hynny 
 Gwlad Arwystli a Meirionydd. 
 
 Yr un flwyddyn y lias Llywelyn ab 
 Cadwgan ab Bleddyn gan Wyr Brechein- 
 iawc ym mhlaid Bernard Niwmarc, a 
 gorfu ar Hywel ab Ithel o Degeingl ffoi 
 i'r Werddon. 
 
 Yn yr un flwyddyn bu farw Bhydd- 
 march Escob Dewi, (mab oed ef i Sulien 
 clch.eth Escob yr un Eglwys, a doethaf o 
 Genedl y Cynny) heb iddaw nac ail nac 
 eilydd, namyn ei Dâd, am ddysg a doeth- 
 ineb, a dwyfoldeb, a gwedi Bhyddmarch 
 darfu addysg i dclisgyblion yn Mynyw. 
 
BRUT Y TYWYS0U10N. 
 
 703 
 
 Oed Crist 1099, y daeth Harri Bwmwnt 
 i Dir Gwyr yn erbyn meibion Caradawc ab 
 Iestin, ac a ddynnilles lawer o'r tiroedd 
 oddiarnynt, ac a wnaeth Gastell A bertawy, 
 a Chastell Aberllychwr, a Chastell Llan- 
 Rhidian, a Chastell Pen Rhys, yn y man 
 y Has Rhys ab Caradawc ab Iestin, ac 
 ymgadarnhau yno, a dwyn Saeson o "wlad 
 yr haf yno lie cawsant diroedd, a niwya 
 gormes o'r holl Ffrancod y bu efe yng 
 Ngwyr. 
 
 Yn yr un flwyddyn bu farw Huw Iarll 
 Caerllion, ac y bu gorfoleddu mawr yng 
 Ngwynedd glywed hynny, a'r gorfoledd a 
 beris ddigofaint i Robert ei fab, ac efe a 
 ddaeth a llu i Arllechwedd yn erbyn y 
 Cymry, a nhwy heb neb o'u blaen a'u gyr- 
 rasant ar ffo gy da cholied a chywilydd. 
 
 Yn yr un flwyddyn bu farw y Brenin 
 Coch, ac y dug Harri ei fab y goron, lie 
 nad oedd iawn id^aw hynny, achaws ei 
 frawd Rhobert oedd hynaf, ac ettifedd o 
 iawn a Dyled. 
 
 Oed Crist 1100 y llosged o Caerloyw a 
 dodi hynny hefyd ar Rufíydd ab Rhydd- 
 erch ab Iestin, ar Brenin Harri a ddan- 
 fones Lu yn ei erbyn, ac yn myned dros 
 for o Gaerodornant efe a godes Dymmhestl 
 aruthrawl oni foddes y Llongau ar gwŷr, 
 a gwedi hynny y gwybu'r Brenhin Harri 
 y cam a wnaethpwyd a GrufFydd o ddodi 
 hynny araw. 
 
 Yn yr un flwyddyn y daeth llawer o'r 
 Cymry a ffoasant rag y Ffrancod yn ol i 
 Forganwg, ac a gymmerasant Diroedd yn 
 fodd i fyw, a'r Ffrancod a welasant yn 
 oreu gadael iddynt ac ymheddu a nhwy, 
 a'r un amser y troes y Cymry yng Ngwyn- 
 edd ar y Ffrancod, a inynnu modd i fyw; 
 a gadael iddynt a wnaethpwyd a hynny yn 
 y diwedd a droes yn gadernyd i'r Ffrancod, 
 ac yn wanhäad i'r Tywysogion. 
 
 Oed Crist 1101, y troes Iorwerth ab 
 Bleddyn ab Cynfyn yn mhlaid y Brenin 
 Harri, ac yn erbyn y Francod, gan ddi- 
 fíeithiaw eu tiroedd a'u cestyll a'u gwŷr, a 
 hynny o gynghor y Brenin Harri dan 
 addewidion gobrwyon anrhydeddus, ond 
 y Brenin au twyllawdd, a gwedi cael ei 
 gyfherth yn erbyn Iarll y Mwythig (yr 
 hwn oedd anfìyddlon i Harri,) efe a ddodes 
 gwyn yn erbyn Iorwerth ei fod yn bwr- 
 iadu brad a thwyll yn ei erbyn ; a bwrw 
 Iorwerth yng Ngharchar yn annhrugarawg 
 ac yn anghyfiawn ; a cholied mawr a íu o 
 hynny i'r Cymry. Ynghylch yr un amser 
 bu farw Gronw ab Rhys ab Tewdwr yn 
 Llundain yng ngharchar y Brenin. 
 
 Oed Crist 1103, y gwnaed Castell Rhyd 
 3a 
 
 Cors o newydd ac yn gadarnacli nag 
 ydoedd o'r blaen, a Rhisiart Baldwin, ai 
 cadwai yn ei feddiant, a yrrwys Hywel ab 
 Gronw oi gyfoeth; yna gwyr y Wlâd a 
 fynnasant Hywel yn ei ol, a myned gydag 
 ef yn erbyn Rhisiart, a lladd ei wŷr, a 
 difFeithiaw eu tiroedd, a dwyn eu däoedd, 
 a pheth nas gallasant ei ddwyn ei losgi, yn 
 yd, ac yn wair, ac yn dai, a phob peth a 
 gymmerai dan a llosg, a dwyn y wlad y 
 danaw a llywodraethu ami. 
 
 Yn yr un flwyddyn y bu farw Owain ab 
 Edwin o nychdawd yr ysgyfeinwst, ac 
 ynghylch yr un amser y bu farw Herwallt 
 archesgob Llan Dâf^ ac y gwnaed Gwrfau 
 yn escob yn ei le yr hwn a beris adeilad 
 Eglwys Llan Dâf yn ardderchoccach nac y 
 bu erioed o'r blaen, ac a beris godi'r Eg- 
 lwysydd a dorresid i lawr achaws Rhyfel- 
 oedd Iestin ab Gwrgan. 
 
 Oed Crist 1105, gwelwyd seren gynffon- 
 og ryfeddawl ei maint ai gosgedd, ac yna 
 bu farw Henri amherawdr Rhufain, a'r un 
 flwyddyn y Uaddawdd Owain ab Cadwg- 
 awn ab Bleddyn Feuryg a Gruffydd meib- 
 ion Trahaearn ab Caradawc, a'r un flwyddyn 
 y lladd wyd Hywel ab Gronw gan y Ffranc- 
 od o dwyll Gwgan ab Meuryg ei dad maeth 
 a rhag ofn gwyr y wlad y ffoes Gwgan ab 
 Meuryg at fyr Rhobert ab Amon yr hwn 
 a roddes iddaw wobr fawr o aur ac ariant 
 am ei waith ac ai croges am ei frâd. 
 
 Yng nghylch hyn o amser y dihanges 
 Meredydd ab Bleddyn o garchar ac ef a 
 ddadynnilles ei gyfoeth yn ddiwrthred. 
 
 Oed Crist 1106, chwythawdd y gwynt 
 oedd y tywod yn aruthrawl dros wyne v 
 Tir Galedin hyd onid aeth yn lor dwfn 11' 
 y buassei'r traethau a'r tywynau, a gorfu 
 ar wŷr y Wlad honno fyned lie gallent am 
 fywyd, a llawer o honynt a ddaethant i 
 Loegr, ac a wnaethant drychineb mawr, a'r 
 Brenin Harri au gyrawdd i Gymru lie 
 tiriasant yn Nyfed yn y lie a elwir y Rhws, 
 lie gwledychasant rai flynyddau ac yna 
 diflannu. 
 
 Oed Crist 1107, y gwnaeth Cadwgawn 
 ab Bleddyn ab Cynfyn wledd anrhydeddus, 
 ac a wahoddes attaw Bennaduriaid a Bon- 
 heddigion y wlad o bob ardal yng Nghy- 
 mru iddei Gastell ef yn Aberteifl ac er 
 dangos y goreu o barch i'r gwesteion, efe a 
 wahoddes y Beirdd ar Cerddorion Tafawd 
 a Thant goreu a gaid yn holl Gymru ac a 
 ddodes gadeiriau iddynt a chynadl gor- 
 chestion herwydd Defawd Gwleddau y 
 Brenin Arthur, ac yn y. wledd honno y 
 dodes ef iddynt ddefodau, a breiniau, a 
 rhoddion anrhydeddus, ac au gollynges yn 
 
704 
 
 BRUT Y TYWYSOGÍOÎÍ. 
 
 obredig o roddion ac yn freiniedig o an- 
 rhydedd bob un ar ddychwel ir lie yr 
 henyw, ac yn y Wledd honno y gwelas 
 Owain ab Gadwgawn Nest ferch Rhys ab 
 Tewdwr yr norm oedd Gwraig Gerallt 
 Rhaglofydd Castell Penfro ac ai serchawdd 
 yn ddirfawr rhag ei thecced o bryd a gwedd, 
 a bonheddicced ei moes; ac ym mhen 
 ychydic efe a gynhullawdd attaw gyfeillion 
 ac a weithiawdd o'u cyfnerth oni chafas 
 fíbrdd i'r Castell a dwyn Nest o drais ac 
 anfodd, ac i Bowys a hi, ac ai cadwawdd 
 yno er a wnelai ei dad a'r Brenin Harri 
 er ei ddarwedd i roddi'r wraig yn ei hôl i 
 Gerallt, ac yn gweled bynny, y Brenin a 
 gyffroes Bendefigion Powys yn erbyn 
 Owain, a hwy ai hymlidiasant oi wlad, a 
 hefyd ymlid Cadwgawn ei dad o'i gyfoeth 
 a ddiffeithiaw ei diroedd oni orfu arnaw 
 efe ai fab Owain ffoi i'r Werddon. 
 
 Oed Crist 1108, daeth Cadwgawn yn ol 
 o'r Werddon ac a ddodes ei him yn nawdd 
 y Brenin, ac a ddangoses nad oedd iddaw 
 a wnelai yng ngwaith ei fab Owain, yna 
 heddychu a'r Brenin er canpunt a chael 
 meddiant ar ei gyfoeth. 
 
 Cyn pen blwyddyn daeth Owain o'r 
 Werddon i Bowys ac a wnaeth ei ymgais 
 er heddychu a'r Brenin ac nis gallei yna 
 cymmodi a wnai, ef a Madawc ab Rhirid 
 ab Bleddyrj, lle'dd oedd cas a gelyniaeth 
 ryngthunt o'r blaen, ac ymdynghedu y 
 naill a'r Hall, ac yna diffeithiaw'r Wlad a 
 drygu ffordd y cerddynt, ac nid oedd o gâr 
 na chyngor a gai aingen arnynt. 
 
 Oed Crist 1109, y prynawcld Iorwerth 
 ab Bleddyn ac oedd wedi bod yn hir yng 
 ngharchar ei ryddyd ai gyfoeth er trichan- 
 pimt, a gwedi dyfod iddei gyfoeth ymlid 
 Owain a Madawc oi Wlad a orug, a ffoi a 
 wnaeth ant i Geredigion a Dyfed gan 
 ddrygu ag eitha gallu lle'dd elynt, a dwyn 
 y cyfan o'u hanraith i Dir Iorwerth, ac 
 ym mhen ychydig y lladdasant rai o swydd- 
 ogion y Brenin, ac achaws hynny y dig- 
 iawdd y Brenin yn fawr wrth Gadwgawn 
 nas gwrthladdei ei fab Owain, a dwyn 
 oddi arnaw ei gyfoeth, a gwahardd ei wlad 
 iddaw, a'r cyfoeth ei roddi i Gilbert ab 
 Rhiccart, a chynnal Cadwgawn yn anrhyd- 
 eddus yn Llundain heb ei ddodi yng 
 Ngbarchar, ac nas caffai mewn modd na 
 mesur o'r Byd fyned yn ol i Gymru. 
 
 Ymhen ychydig wedi hynny daeth Ma- 
 dawc ab Rhirid o'r Werddon i Gymru a 
 chydag ef ysgymyniaid o Wyr Gwyddelig, 
 ac ym Mhow^s y cyttrefasant yng Nghyf- 
 oeth Iorwerth ei ewythr, a phan wybu 
 Iorwerth hynny, ymlid Madawc ai wyr 
 
 oni orfu arnynt ymguddiaw mewn creig- 
 iau gogofawg, a Llywarch ab Trehaearn a 
 gasäai Iorwerth a ymunawdd a hwynt, ac 
 hwy a wiliasant ar Iorwerth lie ai cawsant 
 mewn ty Car iddaw yng Nghaer Einion 
 ac a ddaethant am ei benn ac ai lladdasant, 
 ac a losgasant y Ty a phob peth ynddaw, 
 a phan glybu Henri Frenin hynny, rhoddi 
 Powys i Gadwgawn ai ddodi yn ei wlad 
 ai gyfoeth, ac anfon at Owain i'r Werddon 
 ac ymheddychu ac ef dan ammod iddaw 
 draddodi Madawc ai wyr yn ei ewyllys ef 
 fal y gwnelai gyfraith arnynt, a phan 
 ddealles Fad awe hynny dychymmig Brad 
 yn erbyn Cadwgawn, ac ym mhen ychydig 
 dyfod yn dcliarwybod am ei benn ai ladd 
 yn annhrugarawc yna, ydd aeth Owain at 
 y Brenin ac a brynes ei dir ai gyfoeth 
 ganthaw er gwerth canpunt, yn ychen a 
 meirch, yna Madawc a gafas heddweh y 
 brenin er gwerth, ac a gafas ei dir ai gyf- 
 oeth er gwerth canpunt yn arian. 
 
 Oed Crist 1110, daliwyd Madawc ab 
 Rhirid gan Maredydd ab Bleddyn, ac a 
 rodded i Owain ab Cadwgawn yr hwn a 
 dynnawdd ei lygaid ef ac ai golly nges yn 
 rydd, eithr ei gyfoeth ef y dug Owain a 
 Maredydd yn rannedig ryngddynt. 
 
 Ynghylch hynn o amser y bu farw 
 Rhobert ab Amon yn ei Gastell yn News- 
 bri o lwyr Wallgof aruthrawl, yna'r Bren- 
 in a roddes ferch Rhobert a elwid Mabli 
 iddei fab Rhobert a gafas ef yn ordderch- 
 fab o Nest ferch Rhys ab Tewdwr, un a 
 fu wedi hynny yn wraig Gerallt o Gastell 
 Penfro, a'r Rhobert hwn a fynnai yrru 
 Cyfraith y Brenin ar Wlad Forgan, a phan 
 wybu'r Cymry hynny Ifor ab Cedifor, a 
 elwir Ifor Bach, a ddodes i hunan yn eu 
 blaen ac a ruthrasant am benn Castell 
 Caer Dydd ac ai torrasant yn ddisyfyd, a 
 dal Rhobert ai wraig a'u cau yng nghar- 
 char ;oni ddodes ef yn ol i'r Cymry eu 
 rhyddid a'u breiniau au cyfreithiau, her- 
 wydd y buant er amser Hywel Dda, a 
 chael gan y Brenin ymrwymaw ei law ai 
 lw na wnelai efe a Gwlad Forgan namyn 
 caredigrwydd a gadael iddo; a mynnu 
 arnaw na ddoded ar neb o'r Cymry na 
 swydd na gwaith na chymmhorth heb i 
 bob gwr a ddodid hynny arnaw ei dir yn 
 rhydd ai f'raint yn ddyledawl modd ac 
 oedd gyfiawn i Genedl y Cymry, a gwedi 
 cael cadarnhäad ar hynny gan Robert a'r 
 Brenin, Ifor ai wyr a ymheddychasant a'r 
 Brenin ac a Rhobert; a phawb adreij a 
 phawb iddei le ai ansawdd. 
 
 Oed Crist 1111, cylchwalwys Robert 
 Dinas Caerdyf ? a thynny afon am y Dref 
 
BRUT Y TYWYSOGION, 
 
 705 
 
 ac am y Castell ac ydd adferwyd Cor 
 Illtyd, ac y gwnaeth Rhobert Consyl Ar- 
 glwydd Morganwg Fonachlog Margan, a 
 Morys De Lwndwn a wnaeth Frodordy'r 
 Wenni. 
 
 Ynghylch yr un amser y daeth Riccarfc 
 Grinfil a gawsai Arglwyddiaeth Glynn 
 Nedd yn ol i Gymru wedi bod yn ymwel- 
 ed a Bedd Crist, ac a wnaeth Monaclilog 
 Glynn Nedd, ac a roddes rann fawr o'i 
 diroedd at ei chynnal, a'r rhann arall efe 
 ai rhoddes i a fuant y perchenogion cynawn 
 o Genedl y Cyniry; ac efe a ddug wr gydac 
 ef o Wlad y Ganon ai enw Lalys, yn wr 
 gorchestol ar Gelfyddyd Saerni'aetli ac efe 
 a wnaeth Fonachlogydd a Chestyll ac Eg- 
 lwysi, sef y rhai y soniwyd am danynt, ac 
 a gafas Diroedd ynLlangewydd ac a wnaeth 
 Dref Trelalys, ac a symudes yr Eglwys 
 yno, a gwedi hynny myned i Lundain yn 
 Saerniydd y Brenin Harri, a dysgu'r gelf- 
 yddyd i lawer o Gymry a Saeson. 
 
 Ynghylch hynn o amser yr oedd Owain 
 ab Cadwgawn yn drygu yn ddiymddar- 
 wedd o'i amgylch wedi hir ymarfer a 
 drygau hyd nas gallai ar ei galon amgen; 
 a Gruffydd ab Cynan a fynnai adennill ei 
 gyfiawnder # o ddwylaw Huw Iarll Caer- 
 llion, a phan glybu'r Brenin hynny, cyn- 
 null Liu dirfawr o bob ardal o'r ynys a 
 dyfod yn erbyn y Cyniry; yna Gruffydd 
 ab Cynan ag Owain a ddygasant eu gwyr 
 au däoedd i Fynyddoedd Eryri ; a gwŷr y 
 Brenin o ddilyn arnynt a laddwyd a lladdfa 
 dost, ac nis gellynt niwed i'r Cymry; a 
 phan weles y Brenin hynny danfon Cen- 
 hadoii at Ruffydd a dodi ammodau hedd- 
 wch ac ni weles Gruffydd yn iawn yr 
 ammodau ac a wrfchneuawdd, yna Owain 
 gan ofn y Brenin a aeth yn ei heddwch, a 
 phan weles Gruffydd ab Cynan hynny 
 myned a wnaeth yntau yn heddwch, ac ni 
 chaffai gystal gan y Brenin ag a gawsai 
 Owain, canys y mwyaf ei dwyll o Bendef- 
 igion y Cymry mwyaf ei ddawn ai anrhyd- 
 edd y ar law y Brenin, a'r Tywysawg 
 Gruffydd a gadarnh'áawdd i'r iarll Huw ai 
 wŷr eu tiredd yn Nhegeingl, ac yn Rhyf- 
 oniawc, ac ym Môn, fal nas gellid yn ei 
 erbyn fyth gwedi hynny. Gwedi hynny 
 ydd aeth Owain ab Cadwgawn i Lys y 
 Brenin ac ai gwnaed yn Farchawg, a 
 myned gyda'r Brenin i Norinandi, a chael 
 anrhydedd mawr ganddaw fal y gweddai i 
 Fradwr oddiar law Brenin o Sais. 
 
 Oed Crist 1112, y daeth Sir Owain ab 
 Cadwgawn yn ol o Normandi gyda'r Brenin, 
 ac a ddaeth i Gymry, lie ydd ymofwyawdd 
 v Brenin ac ef yn anrhydeddus. 
 
 Yr un flwyddyn y bu farw Griffri Escob 
 Dewi, ac y gwnaeth y Brenin wr a elwid 
 Berned Norman yn Escob yn ei le heb na 
 chennad na chyfarch ysgolheigion y Cymry; 
 ac yna colles escob Dewi ei fraint ac ai dug 
 escob Caint. 
 
 Oed Crist 1113, danfoned am Ruffydd 
 ab Rhys ab Tewdwr o'r Werddon ac ai 
 gwnaed yn frenhin Deheubarth, drwy gyf- 
 nerth ei gydfrawd Gerallt Arglwydd . 
 Castell Penfro ac oedd briawd a Nest ei 
 chwaer ef, a'r Brenin wedi clywed hynny 
 a feddyliawdd ei orfod mawn pryd cyn y 
 gallai ymluyddu, a phan wybu Gruffydd 
 hynny myned yn nawdd Gruffydd ab 
 Cynan a chael rhith anrhydedd ac addew- 
 idion hynaws ganthaw, ac ar fyrr wedi 
 hynny y torres Hywel ab Tewdwr o gar- 
 char Arnwlff Iarll yng Nghastell Baldwin 
 a myned at ei frawd yn nawdd Gruffydd 
 ab Cynan, a phan ddaeth hynny i Glyw'r 
 brenin danfon cenhadon anrhydeddus at 
 Ruffydd a orug, a gosgordd anrhydeddus i 
 arwain y Tywysawg iddei Lys yn Llun- 
 dain, a gwedi ei arfolli dros amser yn 
 ardderchawc, a dodi rhoddion anrhydeddus 
 iddaw yn aur ac yn ariant ac ym meini 
 gwyrth, re ddangoses y Brenin ei feddwl i 
 Ruffydd, ac enbytted iddaw ef ac i wlad 
 Wynedd roddi cyfnerth a chefnogaeth i 
 Ruffydd ab Rhys, ac addaw i Ruffydd ei 
 diroedd yn rhydd ai fraint yn ei ewyllys ei 
 hunan, a chyl'nerth a fai achaws iddaw os 
 efe a ddanfonai y naill ai Gruffydd ab 
 Rhys yn Garcharor iddaw neu ynteu ei 
 benn ef, a Gruffydd ab Cynan a ymdy- 
 nghedawdd a'r Brenin y gwnai ef hynny, 
 ac annhrugarocced oedd ei waith, a gwarth- 
 used ei wneuthur, ac ef yn ei ddiawd yn 
 Llys y Brenin a ddywedawdd y cyfan yng 
 nghly w Car i Gerallt ac a ddanfones attaw 
 gennad cyffym, a gwedi dangaws hynny i 
 Nest chwaer Gruffydd ab Rhys hi a ddan- 
 fones genhadon brysfawr at ei brodyr yng 
 Ngwynedd, a hwy a ddodasant eu hunain 
 yn nawdd yr Eglwys, a phan ddaeth Grun^ 
 ydd ab Cynan yn ol i Wynedd gofyn a 
 orug am Ruffydd ab Rhys ai frawd fly wel, 
 a phan glybu efe eu bod yn nawdd yr 
 Eglwys yn Aberdaron, danfon Liu er eu 
 cyrchu attaw, a'r Eglwyswyr ni adawent i 
 hynny fod, na thorri nawdd Duw a'i Saint, 
 a thra bu felly'r ymdynny rhwng ýr Eg- 
 lwyswyr a swyddwyr y Tywysawg, daeth 
 Llong o Ddyfed hyd yn Enlli, a morwyr 
 a drugarhäent wrth Ruffydd ab Rhys ai 
 dug at y Llong yn Enlli, ac yna dianc o 
 Ruffydd ab Rhys ai Frawd at ei 'enedl yn 
 Ystrad Ty wi. 
 
706 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 Gwedy dyfod o Ruffydd ab Rhys hyd 
 yn ei wlad, sef Ystrad Tywi, dechreu ym- 
 luyddu, a gwŷr ei genedl ac ai carai yn 
 ymnifeiriaw tuag attaw, a chan ossawd ar 
 genedl y Saeson, eu diffeithiaw a'u torri a 
 diffeithiaw terfyneu Dyfed a Cheredigiawr», 
 yna danfones y Brenin Owain ab Caradawc, 
 ac Owain ab Rhydderch, a Rhydderch ab 
 Tewdwr, ac eraill ai carai ac arch iddynt 
 wrthladd Gruffydd ab Rhys, a Gruifydd a 
 aeth yn erbyn Castell Abertawy a wnaethai 
 Harri Bwmwnt ac a losges oi gylch, ac nis 
 gallawdd ei dorri eithr diffeithiaw Tir 
 Gwyr, a dwyn ysbail ddirfawr hyd Jyn 
 Ystrad Tywi, yna myned i'r Cantref 
 Bychan ai diffeithiaw, a gwarchae Castell 
 Llanymddyfri, eithr Meredydd ab Rhydd- 
 erch ab Caradawc ai differes yn gadarn, ac 
 nis gal]ai Rys amgen na llâdd rhai o'r cas- 
 tellwyr, a llosgi tai, a diffeithiaw tiroedd 
 Richard De Pwyns, yna myned yn erbyn 
 Castell Caerfyrddin ai faluriaw a llosgi'r 
 Bref yn ulw, a dwyn ysbail fawr hyd yn 
 Ystrad Tywi. 
 
 Yn y flwyddyn honno bu marwolaethau 
 trymion ar y Saeson achaws echryshaint, 
 ac nis gallai'r Brenin gael gwyr wrth ei 
 raid, a haint hefyd ar yr anifeiliaid on id 
 aeth piinder ymborth yn drwm ar Loegr, 
 ac nid felly yng Nghymru, a hynny a fu 
 gyfnerth i Ruffydd ab Rhys, ac yn hynny 
 o amser daeth y Fflandrysiaid yr ail waith 
 i Loegr achaws y Mor yn diffeithiaw eu 
 tiroedd lie y torres Morlif y Tywyneu 
 flynyddau o'r blaen, a'r Brenin ac eisieu 
 gwyr arnaw yn erbyn rhuthrau Gruffydd 
 ab Rhys, a ddanfones at ei gastellwyr, ai 
 swyddogion, a'r Ffraneod, a'r Cymry, ai 
 carai, ac arch iddynt arfoll y Flandrysiaid 
 a dodi modd i fyw iddynt yn am mod idd- 
 ynt fod yn wyr cad a gossawd wrth achaws 
 y Brenin ai ffyddloniaid, ac felly y bu, a'r 
 Dieithraid hynny a gawsant y Rhws yng 
 Ngwlad Penfro Dyfed, ac a wledychasant 
 yno yn wyr ffydd i'r Brenin, ac efe a 
 ddodes Saeson yn eu mysg er dysgu iaith 
 y Saeson iddynt a'r awr honn Saeson 
 ydynt, ac yn ormes Dyfed a Deheubarth, 
 achaws eu twyll a'u celwyddoccrwydd, yn 
 anad neb a wle lychant o fewn i derfynau 
 Ynys Prydain. 
 
 Oed Crist 1114, y dug Ruffydd gastell 
 Cedweli oddiar Wiliam De Lwndwn, ac a 
 ddiffeithiawdd ei gyfoeth, ac a ddug ysbail 
 fawr o'r Wlad honno, yna daethant Ben- 
 edefigion ei genedl attaw o Geredigiawn nid 
 amgen Cadifor ab Gronw, a Hywel ab 
 Idnerth a Thrahaearn ab Ithel, a llawer 
 eraill o wyr dewisawl yn eu gosgorddau, a 
 
 thrwy gyfnerth y rhai hynny yr ennilles 
 Gruffydd ab Rhys lawer o diroedd a chy- 
 foeth ei Dad, a thorri llawer o gestyll, a 
 dwyn ysbeiliau inawrion, a phan glybu 'r 
 Brenin hynny danfon a orug at Owain ab 
 Cadwgawn a elwid yn Neheubarth Owain 
 Fradwr, a Llywarch ab Trehaearn ab Ithel 
 ac addaw rhoddion a breiniau anrhydeddus 
 iddynt am fyned yn erbyn Gruffydd ab 
 Rhys, ac yna myned wrth arch y brenin a 
 wnaeth Owain a Llywarch ; a phan wybu 
 Gerallt Rhaglofydd Castell Penfro ddyfod 
 Owain y Geredigiawn daeth ar gof iddaw 
 a wnaethai Owain am Nest ei wraig, a 
 bwriadu dial hynny o Sarhäad, a myned 
 efe ai wyr am benn Owain ai wŷr, a chynn 
 nemawr o ossawd y Jlladdwyd Owain a 
 saeth, ac fal hynny y darfu iddaw am a 
 wnaeth o ddrygau i Genedl y Cymry, fwy 
 nag a wnaeth pwyd erioed o'i flaen gan y 
 gwaethaf o fradwr a wybuwyd erioed am 
 danaw : o honaw ef y bu dechreu Gwyll- 
 iaid Mawddwy, a geffir fyth yn anrheith- 
 iaw gwlad ym mhell ac agos. 
 
 Ynghylch hynny o amser cyrchawdd 
 Gruffydd Ceredigiawn ac a dorres Gastell 
 Porth Gwythain ac a laddes y castellwyr, 
 yna goresgyu yr holl wlad o'i amgylch hyd 
 ym Mhenwedic, yna ynnill Castell Ystrad 
 Peithell. Gwedi hynny ymossawd am 
 Gastell Aberystwyth He lladdwyd llawer 
 o'i wŷr o dwyll, ac y gorfu amaw ym- 
 chwelyd yn ei golled. 
 
 Yr un flwyddyn y gwelwyd goleuni 
 rhyfedd yn yr Ogleddwybr ar hyd Nos. 
 
 Oed Crist 1115, aeth Rhobert Consyl 
 yn erbyn Gruffydd ab Rhys a phan ddaeth- 
 ant hyd yn Ystrad Tywi efe a golles agos 
 ag oedd yn ei Lu o'r Cymry, y rhai ai 
 gadawsant ef am na fynnent fyned ym 
 mhlaid Estron yn erbyn Gwr o dywysawg 
 cyfiawn o Gymro diledryw, yna Rhobert 
 a ddychweles adref hyd yn Newsbri, ac ni 
 ymddiriedai efe aros yng Nghastell Caer- 
 dŷdd am y gwyddai nas cerid ef yn y wlad 
 honno, achaws y chwennychai newid 
 Defodau Cenedl y Cymry. 
 
 Yn yr un flwyddyn y bu ymrysson 
 rhwng Hywel ab Ithel a Rhirid ab Bledd- 
 yn, a gynhelynt Rôs a Rhyfoniawc, a 
 Llywarch ab Edwin, a phan nas galled 
 cymmod iddynt anfon a orug Hywel at 
 Feredydd ab Bleddyn a meibion Cadwg- 
 awn ab Bleddyn am Gyfnerth, a dyfod a 
 wnaethant a phedwar cant o Wyr Meirch 
 hyd yn Nyffryn Clwyd, ac yno y bu yin- 
 laddfa dost yn y lias goreuon Gwyr Gwyn- 
 edd a Phowys, ac o'r cyfnerth a gafas y 
 gorfu Hywel ar ei elynion, ac yno y llaa 
 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 707 
 
 Llywarch, a R hi rid a ffoes, a chyn nemawr 
 y bu farw Hy wel achaws clwyf a gafas ef 
 yn yr ymladd ; yna 'r ymchweles nieibion 
 Cadwgawn i Wlad Feiriawn, a dwyn gan- 
 thynt ysbail ddirfawr, yn yd a gwartheg. 
 
 Oed Crist 1116, y bu llifeiriant aruthr- 
 awl yn Loegr am. wyl y nadolic ac y boddes 
 llawer o'r ysgrublaid, ac y bu drudaniaeth 
 a'r ymborth uiewn llawer matin achaws 
 hyny, ac y daeth Saeson lledragar i ys- 
 beiliaw Gwlad Gymru. 
 
 Oed Crist 1118, daeth Harri Frenin i 
 Bowys a Liu cadarn ganthaw yn erbyn 
 Meredydd ab Bleddyn a meibion Cadwg- 
 awn, sef y rhai hynny Einion, a Madawc, 
 a Morgan, a phan glybuant, danfon at 
 Ruffydd ab Cynan ac erchi Cyfnerth gan- 
 thaw ac nis caent hynny canys ni thorrai 
 Ruffydd heddwch y Brenin, ac ni chaent 
 ei nawdd, a phan wybuant hynny ymgaloni 
 yn gadarn, gan nas gellynt amgen, ac yn 
 erbyn y Brenin a gyrru ffo arnaw a lladd 
 llawer oi wŷr yna, heddychwyd ryngddynt 
 a'r Brenin yr hwnn a ymchwelawdd yn ei 
 ol yn ei golled, ac y cafas Bowys lonydd- 
 wch dros ychydig amser, ond nid rhy hir. 
 
 Oed Crist 1121, bu farw Einion ab Cad- 
 wgawn a chymunaw ei dir ai gyfoeth i 
 Faredydd ei Frawd, eithr Meredydd ab 
 Bleddyn ei ewythr, ac Ithel ab Rhirid ab 
 Bleddyn ei gefnder a ddugasant ei Diroedd 
 Cyfoeth oddiarnaw, a phan glybu Gruffydd 
 ab Cynan y modd y bu hynny, danfon Cad- 
 wallawn ac Owain ei ddau fab a llu cadarn 
 i Feirion er gyrru cyfiawnder, a dodi yn ol 
 i Feredydd ab Cadwgawn ei Nai ei gyf- 
 oeth ai Diroedd, a gorfiiant Gadwallawn 
 ac Owain ar Feredydd ab Bleddyn, ac ad- 
 ynnill y wlad i Feredydd ab Cadwgawn, a 
 diffeithiaw Tiroedd Llywarch ab Trehaearn 
 yn greulon am gyfnerthu Meredydd ab 
 Bleddyn. 
 
 Yn yr un nwyddyn ymheddychwyd 
 rhwng y Brenin Harri a Gruffydd ab Rhys, 
 a chaniadhäu iddaw ei Gyfiawnder ai Dir 
 yn rhydd, sef Ystrad Tywi, a Chantref 
 Penwedic yng Ngheredigiawn, a Chantref- 
 ydd Caerwedros a'r Cantref Bychan, a 
 Chaethinawc, a Chaeaw, a Myfennydd, a 
 Thiroedd eraill ; eithr y Brenin a weles eu 
 bod y Tiroedd yn ammhennodawl eu ter- 
 fyneu modd y caffai achaws ban fai da 
 ganthaw i achwyn ar a wnelai Ruffydd 
 fai y gwelwyd yn y diwedd. 
 
 Oed Crist 1122, y lias Ithel ab Rhirid 
 gan ei ewythr Meredydd ab Bleddyn, a 
 Chadwallawn ab Gruffydd ab Cynan a 
 dynnawdd Lygaid ei ewythredd Gronw, 
 Rhirid a Meilir, meibion Owain ab Edwin, 
 
 a gwedi hynny eu diaelodi, ac ym mhen 
 ychydic wedi hynny efe au lladdawdd. Ac 
 ynghylch yr un amser y lladdawdd Morgan 
 ab Cadifor Meredydd ei frawd ai law ei hun. 
 
 Oed Crist 1124, bu farw Meredydd ab 
 Bleddyn yn ei henaint peth nid mynych 
 y gwelid ar Deulu Bleddyn ab Cynfyn. 
 Yr un flwyddyn carcharwyd Meredydd ab 
 Llywarch yn drachyfiawn gan Owain ab 
 Gruffydd ab Cynan, achaws iddaw dynnu 
 llygaid meibion Griffri, eithr efe a dorres 
 ei garchar ac efe a ddaliwyd ac a dynnwyd 
 ei lygaid gan feibion Meuryg ab Griffri, ac 
 a ddoded ar benn mynydd ynial lie y bu 
 farw o newyn a rhyndod, ac fai hynny y 
 dialwyd arnaw am ei greulonder. 
 
 Oed Crist 1125, y tynnawdd Ieuan ab 
 Owain lygaid ei ddau frawd, mal ydd ar- 
 ferid yn Nheulüoedd Gwynedd a Phowys. 
 
 Oed Crist 1126, lladdawdd Llywelyn ab 
 Owain Iorwerth ab Llywarch, ac yn eb- 
 rwydd wedi hynny y tynnwyd llygaid 
 Llywelyn gan Feredydd a'o Rhirid, ac yng 
 nghylch yr un amser y lladdwyd Ieuan ab 
 Owain gan yr un Meredydd, ebwydd wedi 
 hynny y lladdwyd Llywarch ab Madawc 
 gan Feuryg ei gefnderw, a chynn hir o 
 amser wedi hynny y tynnwyd llygaid 
 Meuryg ac ai dispaddwyd, a hynn herwydd 
 arfer eu Teuluoedd. 
 
 Yng nghylch yr un amser Morgan ab 
 Cadwgawn, ac efe wedi bod a Haw gref yn 
 y gwaith o ladd a dilygeidiaw, a gymmeres 
 attaw ei gydwybod, ac yn ei edifeirwch a 
 aeth ym mhererindawd i Gaersalem ; ac ar 
 ei ddychwel bu farw yn Ynys Suprys yn. 
 Mor Groeg. 
 
 Oed Crist 1129, y Has Iorwerth ab 
 Owain gan Gadwallawn ab Gruffydd ab 
 Cynan, yna Einion ab Owain a fynnai 
 ddial angau ei frodyr ar Gadwallawn, ac 
 efe a Chadwgawn ab Gronw ab Idnerth yu 
 gwybod y lie y delai Gadwallawn yn Nan- 
 heudwy, a aethant yng nghynllwyn, a phan 
 ddaeth ef y ffordd honno, rhuthraw arnaw 
 ai ladd, ai roddi 'n fwyd i Gwn. 
 
 Oed Crist 1130, y dodes y Ffrancod 
 gwyn at y Brenin yn erbyn Gruffydd ab 
 Rhys, yna 'r Brenin a roddes orchymyn 
 difreiniaw Gruffydd a dwyn ei gyfoeth a'i 
 diroedd oddiarnaw, a phan ddanfones 
 Gruffydd i wybod achaws y cwyn ni chai 
 efe gan neb ei ddangaws; yna Gruffydd a 
 gynhullawdd ei genedl ai luoedd, ac am- 
 ddiffyn ei hunan ai wlad, ac yn gyfnerth 
 iddaw yd aeth Hywel ab Meredydd o wlad 
 Frecheiniawc a llu cadarn, a myned yn 
 erbyn y Ffrancod a'r Saeson a ddaethant i 
 dir Rhys, a gyrru ffo arnynt, ac ni fynnai 
 
70S 
 
 BRUT Y TYWYS0G10N, 
 
 Rys lladd lie y gallai amgen, a gwedi gyrru 
 ffo ar ei elynion Gruffydd a ddanfones gen- 
 nadon anrhydeddus yn nawdd Daniel ab 
 Sulien Escob Dewi i wybod achaws y cwyn 
 a ddodasid arnaw, ac ni chai atteb gan y 
 Brenin, eithr efe a gafas lonydd dros 
 amser wedi hynny. 
 
 Oed Crist 1133, bu farw Gwrfan Escob 
 Teilaw yn Llan Dâf, gwr doeth haelionus 
 ydoedd, ac efe a roes feddiannau anrhy- 
 deddus i Eglwys Llan Dâf ac i'r Monach- 
 logydd a ddrygesid yn Rhyfel Iesfcin ab 
 Gwrgan a Rhobert ab Amon. Gwr oedd 
 a waharddai bob drwg-ddefawd ac annwy- 
 foldeb, ac a ddyddiai yn drywyngar ym 
 mhob ymrysonau, ac achaws ei waith felly 
 y cadwed fwy o heddwch yn ei blwyf nac 
 a gaid yn un rhan arall o Gymru. Yn ei 
 amser ef y gwnaethwyd Eglwys Llan Dâf 
 yn fygedicach nac ybu erioed cyn no hynny. 
 Yr un flwyddyn y bu farw Rhobert fab 
 y Brenin Bastardd yng Nghastell Caer 
 Dydd ac aicladdwyd yngnghaerloyw wedi 
 bod yng ngharchar 'yng Nghaer Dydd un 
 mlynedd ar bymtheg ar hugain, a'r un 
 flwyddyn y Uosged y rhan fwyaf o Dref 
 Caerloyw gan wylliaid o Saeson a ysbeil- 
 iwyd o'u tiroedd gan y Brenin coch lie y 
 gwnaeth ef y Gelliwig newydd yn Lloegr. 
 Oed Crist 1134, bu farw Harri Frenin 
 yn Ffrainc ac y gwnaethpwyd Ystyifan ei 
 Nai yn frenin yn ei le, a bu llonyddwch y 
 flwyddyn honno yng Nghymru. 
 
 Oed Crist 1135, y Brenin Ystyifan a 
 ddanfones at Ruffydd ab Rhys i orchymyn 
 iddaw ddyfod attaw yn ddiodor i atteb 
 cwynion a roesid arnaw gan y Ffrancod, 
 a Gruffydd heb wybod achaws cwyn a 
 gynhullawdd ei wŷr, ac ymluyddu, ac yn 
 gyfnerth iddaw daeth Cadwaladr ac Owain 
 meibion Gruffydd ab Cynan, a myned yn 
 ddisyfyd yn erbyn ei elynion yng Ngher- 
 edigiawn, a lladd aneirif o'r Ffrancod a'r 
 Saeson, a thorri cestyll iddynt, a dwyn 
 ysbail fawr hyd nas gellid bwyd ac ym- 
 borth iddynt ymgynnal yn ei erbyn ef, ac 
 attynt y daeth Hywel ab Meredydd a 
 Rhys ab Madawc ab Idneith a Liu Mawr, 
 yna ydd aeth Gruffydd i Aberystwyth ac a 
 dorres y Castell yn garnedd, a gwedi hynny 
 lladdasant y Ffrancod a'r Saeson a gadwent 
 Geredigiawn a Dyfed, a'u gyrru ar ffo dros 
 for i Loegr, a dodi 'r Cymry a ddoded allan 
 o'u Tiroedd gan y Dieithraid yn ol yn eu 
 Trefydd a'u Tiroedd, a'r Ffrancod a'r Saes- 
 on ar eu ffo rhag Gruffydd ab Rhys ger- 
 llaw Glynn Nedd, a daeth meibion Carad- 
 awc ab Iestin yn eu herbyn, ac au lladd- 
 awdd dros dair mil o naddynt, a gyrru ffo 
 
 ar eraill, ac ychydic o Saeson o ddianghas- 
 ant i wlad Gwyr lie y cawsant nawdd y 
 Cestyll a wnaethai Harri Bwmwnt yno. 
 
 Gwedi adynnill ei diroedd fe wnaeth 
 Gruffydd ab Rhys Wledd anrhydeddus yn 
 Ystrad Tywi; lie y gwahoddes efe attaw 
 bawb a ddeuant yn heddwch o Wynedd, a 
 Phowys, a Deheubarth, a Morganwg, a'r 
 Mers, a pharottoi pob moethus o fwydydd 
 a diodydd, a phob ymryson Doethineb, a 
 phob diddanwch Cerdd arwest a cherdd 
 dannau, a chroesawi prydyddion, a cherdd- 
 orion, a chynnal pob chwareuon hud a 
 lledrith, a phob arddangos, a phob campau 
 gwrolion, ac i'r wledd honno y daeth 
 Gruffydd ab Cynan a'i feibion, a llawer o'r 
 Pendefigionym mhob Ardal yng Nghymru, 
 a chynnal y Wledd dros ddeugain niwarn- 
 awd; ac yna gollwng pawb tua 'u cartrefi, a 
 dodi rhoddion anrhydeddus i a'u dirperynt 
 o Feirdd, a Cherddorion, a Doethion, a 
 Champusion o bob rhyw. 
 
 Gwedi 'r Wledd honno fe ymroddes 
 Gruffydd ab Rhys i alw attaw y Gwyr 
 Doethion a'r Ysgolheigion, a myned yn eu 
 cynghor, a dodi Trefn a Chyfraith arbawb 
 o fewn ei gyfoeth, a threfnu Llys ym mhob 
 Cantref, a Rhaglys ym mhob Cwmmwd, 
 a'r un peth a wnaeth Gruffydd ab Cynan 
 yng Ngwynedd, a drwg y bu gan y Ffranc- 
 od a'r Saeson weled y pethau hynny, a 
 dodi cwyn yn erbyn y ddau Dywysawg at 
 y Brenin Ystyffan a wnaethant, ac am nas 
 gwyddai Ystyffan a fai oreu ni ddodes ef 
 atteb i'r cwyneu. 
 
 Oed Crist 1136, bu farw Gruffydd ab 
 Rhys y gwrolaf, a'r doethaf, a'r trugaroc- 
 caf, a'r haelionusaf, a'r cyfiawnaf, o'r holl 
 Dywysogion, a mawr y bu 'r galar o'i farw, 
 a Rhys ei fab a gymerth ei le, ai fam ef 
 oedd Gwenllian merch Gruffydd ab Cynan. 
 
 Yr un flwyddyn bu farw Gruffydd ab 
 Cynan Tywysawg Gwynedd wedi goresgyn 
 o honaw Wynedd tros chwech a deugain o 
 flwynyddoedd, a galarus pawb yng Ngwyn- 
 edd ar ei ol, can ni chaffad er yn hir o 
 ameserau cyn noc ef ei gystal o Dywysawg 
 yn y wlad honno o'i Genedl, sef Gwehel- 
 yth Rhodri Mawr. 
 
 Oed Crist 1137, Owain ab Gruffydd ab 
 Cynan, a elwir Owain Gwynedd, a dde- 
 chreuawdd rioli Gwynedd, ac efe a ddug 
 gyrch yn erbyn y Ffrancod a'r Saeson yng 
 Ngheredigiawn a Dyfed, ac a dorres Ges- 
 tyll Ystrad-Meuryg, a Chastell Pont Ys- 
 tyffan a wnathai 'r Brenin, a Chastell 
 Caerfyrddin, a llosgi 'r Dref ai hysbeiliaw, 
 a dwyn anrhaith ddirfawr ganthaw i 
 Wynedd. 
 
SHUT Y TYWYSOGION. 
 
 709 
 
 Oed Crist 1 1 38, y lias Cynfrig ab Owain 
 Gwynedd, gan Fad awe ab Maredydd ab 
 Bleddyn ab Cynfyn. 
 
 Yn yr im flvvyddyn y bu yrnryson rwng 
 y Brenin Ystyffan a'r Tywysogion Seisni.o-, 
 a'r Brenin a ddug warchae ar Gaer Lyncol 
 lie yddoeddynt y Tywysogion yn eu llawn 
 gynghyd, yna Rhobert Consyl a ddug Lu 
 Mawr o'r Cymry yn erbyn y Brenin yn 
 gyfnerth iddei chwaer Mawd yr honn oed 
 briawd ac ymmherawdr yr Almaen, a 
 chydac ef Rlianwlff Iarll CaerlKori a llu o 
 wyr Rhyfoniawc a Thegeingl, a Gilbert 
 Iarll y Clâr a llu mawr o Ẁyr Dyfed, a 
 llawer o Bendefigion Ffrancod a Saeson, a 
 gwarchae ar y Brenin, a'i ddal, a'i ddodi 
 yng JSTgharchar, a goreu am wroldeb y 
 gwelwyd y Cymry; ac yn yr ymladdfa yno 
 y cymmerth Iorwerth ab Owain ab Carad- 
 awc y blaen ar Iarll y Clâr, a digiaw 'n 
 fawr ei lid a wnaeth yr Iarll, ac efe'n 
 gweled Iorwertk wrtho i hunan yn ymyl 
 afon yn pysgotta, fe aeth attaw ac a roddes 
 iddaw Fonclust, gan ei alw yn Gymro 
 gwladaidd na wyddai fonheddigeiddrwydd, 
 yna Iorwerth a darawawdd yr Iarll ai 
 ddwrn oni bu farw, a phan glybuwyd 
 hynny yng Nghymru myned a wnai 'r 
 Cymry yn erbyn Castell meibion Ychtryd, 
 (lie ydd oedd yr Iarlles wedi ffoi o Gastell 
 Caerfyrddin,) a gyrru ffo ar y Castellwyr, 
 a hwy ai ysbeiliasant ac a'i llosgasant ; yna 
 y dug Owain ab Gruffydd holl Geredig- 
 iawn y danaw, ac a fynnes Gêd ganthynt. 
 
 Oed Crist 1140, y lias Hywelab Mered- 
 ydd ab Rhydderch, Arglwydd y Cantref 
 Bycban, gan y I'francod, ac yng nghylch yr 
 un flwyddyn y lias Hywel ab Meredydd 
 ab Bleddyn gan ei genedl ei hun, ac y bu 
 yrnryson rwng Hywel a Chadwgawn meib- 
 ion Madawc ab Idnerth, ac y Uaddasant y 
 naill y Hall. 
 
 Oed Crist 1142, y bu yrnryson rwng 
 Anarawd ab Gruffydd ab Rhys a Chad- 
 waladr ab Gruffydd ab Cynan, Anarawd 
 oedd briawd a merch Cadwaladr, ac efe a 
 fynnai gyfnerthu Rhys ab Gruffydd ei 
 frawd, ac ni fynai Gadwaladr hyny; a 
 geiriau digofus a fu ryngthynt oni wanes 
 Gadwaladr Anarawd yn ei ais ag y bu 
 farw, a phan glybu Owain y Tywysawc 
 hynny, myned yn ei ddig a llu mawr hyd 
 yng Ngheredigion a gyrru ffo ar Gadwaladr 
 dros y mor i'r Werddon, a dwyn Aber- 
 ystwyth ai holl diroedd ; eithr Cadwaladr 
 a ddug gydac ef o'r Werddon Lu dirfawr 
 hyd yn Arfon, a dodi Cad ar Faes yn er- 
 byn Owain, ac ynteu a gynnullawdd ei 
 wŷr, eithr Hywel ab Gruffydd ab Cynan, 
 
 yn gweled ei frodyr ar ddarpar ymladd, a 
 aeth ryngddynt, ac a weithiawdd arnynt 
 yn y cyfryw fodd onid ymheddychasant, a 
 phan welei'r Gwyddyl hynny, ac na chant 
 ysbail, dal Cadwaladr, ac iris gollyngynt 
 yn rhydd oni thalawdd ef iddynt ddwyfil o 
 wartheg, a gwedi cael hynny yn heddweh 
 hwy a ddygasant lawer yn anrhaith, yna 
 myned yn eu herbyn a wnai Owain, a'u 
 lladd, a dwyn oil a feddynt o'r gwartheg a 
 phob peth arall. 
 
 Oed Crist 1143, diffeithiawdd Rhanwlff 
 Iarll Caerllion Faelienydd ac ai dug y 
 danaw, ac a wnaeth Gastell Elfael y Chas- 
 tell Colunwy. 
 
 Oed Crist 1144, y diffeithwyd Aberteifl 
 a Cheredigiawn, ac y Uaddwyd llawer o'r 
 Ffrancod a'r Saeson, ac a ddynillwyd y 
 wlad honno gan Hywel a Chynan meibion 
 Owain Gwynedd. 
 
 Oed Crist 1145, y cyweiriawdd Iarll y 
 Oar Gastell Caerfyrddin a Chastell Meib- 
 ion Uchtryd. 
 
 Yr un flwyddyn y bu farw Sulien ab 
 Rhyddmarch mab maeth Eglwys Llan- 
 badarn Fawr, doethaf ei gynghor a dwy- 
 folaf ei ddysg o'r holl Eglwyswyr ym 
 mhlwyf Dewi; a diflinaf ei waith tra fu 
 byw er attal drwg a chreulonder. 
 
 Yn yr un flwyddyn y dynilles Rys ab 
 Gruffydd a Chadell ei frawd Gastell Di- 
 nefwr, a Chastell Caerfyrddin, ac ni lladdai 
 amgen nag a gaffai yn arfawc yn ei erbyn. 
 Gwedi hynny ynnillawdd ef Gastell Llan- 
 styffan ac a laddes lu mawr o'r Ffrancod, 
 a'r Saeson, a'r Fflandrysiaid a ddaethant 
 yn ei erbyn. Yna mewn llawn ddigofaint 
 y gelynion a gynnullasant lu dirfawr ac 
 ymossawd ar y Castell yn dra ffýrnig, ond 
 Meredydd ab Gruffydd, gwr doeth a chal- 
 onawg a'u gyrrawdd yn eu gwrthol gan eu 
 lladd yn dost, oni orfu arnynt ymollwng 
 o'r Gwarchau. 
 
 Yn un flwyddyn y dug Owain Gwynedd 
 Gastell yr Wyddgrug ac a laddes luoedd 
 dirfawr o'r Saeson a fynnynt ei gynnal ai 
 amddiffyn, ac efe ai torres i'r llawr, lie 
 nis gallai neb cyn no hynny ei ynnill. 
 
 Ynghylch hynn o amser ydd aeth llawer 
 o Saeson, a niferoedd mawrion o'r Cymry 
 ym mhererindawd i Gaer y Salem oni 
 weled diffyg yn fawr o fod hebddynt. 
 
 Cylch yr un amser y dodes Robert Con- 
 syl fodd i wyr ieuainc ddysgu creffteu a 
 chelfyddydeu, ac a ddug Athrawon o 
 Ffrainc, a chyn no hynny crefftwr pob 
 Gwr iddaw ei hunan yng Nghymru namyn 
 y creffteu breiniawl; sef Gofaniaeth saer- 
 niaeth, ac ysgolheigiaeth y rhai hynny. 
 
710 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 Oed Crist 1146, ynnilled Castell Gwys 
 gan Gadell a Rhys, a Meredydd, meibion 
 Gruffydd ab Rhys ab Tewdwr, a Hywel 
 ab Owain Gwynedd yn gyfnerth iddynt, 
 ac efe a wnaeth Beiriannau cyrfin a dorrai 
 muriau mewn modd rhyfeddawl, ac a 
 fwriai gerrig mawrion i'r Castell ac o 
 hynny ei ynnill. 
 
 Yr un flwyddyn y diffeithiwyd cyf- 
 oeth Cadwaladr ab Gruffydd gan ei neieint 
 ac aethant am benn Castell Cynfael a gad- 
 wid tros Gadwaladr gan Ferfyn Abad y 
 Ty Gwynn ar Dâf yr hwn ai amdiffyn- 
 awdd yn wrol, ac ni chaid er na gwerth na 
 gwobr ganthaw ollwng y Castell iddynt, 
 achaws hynny niaenu 'r Castell oni thor- 
 rwyd ef i'r llawr, a lladd y Gwŷr oil ac 
 oedd ynddaw namyn Merfyn, a hwnnw ni 
 leddynt gan mai mab maethEglwys ydoedd, 
 eithr ei ellwng ar ddianc, yna diffeithiaw 
 tiroedd rhai a fynnynt eu gwrthladd, a 
 dwyn ysbail fawr. 
 
 Yr un flwyddyn y bu farw Rhobert 
 Consyl Tywysawg Morganwg ac Iarll 
 Caerloyw, Gwr yn bennaf o neb a gynhelis 
 Ryfel yn erbyn y Brenin Ystyffant, a di- 
 ffeithiaw ei diroedd, fal nas cafas y Brenin 
 nemmawr o Lonyddwch ganthaw. 
 
 Yr un flwyddyn y bu farw Uchtryd 
 Escob Llan Dâf, gwr mawr ei ddysg a'i 
 ddwyfoldeb, efe a wnaeth Drefn ar y Sul- 
 iau a'r Gwyliau, a Gwyliau Mab Sant, a'u 
 cyunal yn olychwydawl He nas gwnelid 
 hynny o fodd ac arfer; ac yn ei le ef y 
 gwnaed Nicolas ab Gwrgant yn escob yn 
 ei le ef. 
 
 Oed Crist 1147, y bu farwolaethau 
 mawrion yng Nghymru, achaws haint, a 
 bu farw Berned Escob Dewi, a Dafydd 
 fab Gerallt a wnaed yn Escob yn ei le. 
 
 Yr un flwyddyn y bu ymrysonau rhwng 
 wyrion Iestin ab Gwrgan a Wiliam ab 
 Rhobert Consyl, ond heddychwyd rhyng- 
 thynt drwy athrywyndeb Nicolas Escob 
 Teilaw, ac y doded braint ffair a march- 
 nad ym mhob Arglwyddiaeth; ac nas 
 gellid caeth o Gyinro Dyledawg hyd nas 
 profid arnaw gwyn galanas, gwedi hynny 
 ymlonyddu a wnaethant y Cvmry, a llawer 
 a ddaethant wedi hynny o Drefn i Forgau- 
 wg i wladychu achaws diogelwch a gaid 
 yno rhag anghyfraith y Ffrancod yn Ny- 
 fed, a Cheredigiawn, a mannau eraill. 
 
 Oed Crist 1148, gwnaethpwyd Castell 
 Llan Rhystyd gan Gadwaladr ab Gruffydd, 
 ac y dodes y Castell a chyfoeth attaw i 
 Gadwgawn ei fab, íc ni wnai hwnnw a 
 fai iawn yn ei wlâd, achaws ydd aethant 
 ei wyr ef at Hywel ab Owain Gwynedd a 
 
 damunaw arnaw gymeryd eu blaen, ac y 
 rhoddent gyfoeth Cadwaladr ar ellwng 
 iddaw, a bu fal hynny. 
 
 Oed Crist 1149, cyweiriawdd Cadell ab 
 Gruffydd ab Rhys Gastell Caerfyrddin yn 
 drachadarn, wedi hynny myned yn erbyn 
 Cedweli a diffeithiaw 'r wlâd, a dwyn ys- 
 bail fawr; yna ymgyfunaw Gwyr ac ym- 
 gais ai frodyr Meredydd a Rhys, a myned 
 yng Ngheredigiawn, ac ynnill y "Wlad is 
 Aeron a'r holl diroedd a feddai Hywel ab 
 Owain, a gwedi gossawd hir a blin am 
 Gastell Llan Rhystyd ei ynnill a lladd yr 
 holl Gastellwyr ynddaw, ac yna ynnill 
 Castell Ystrad Meuryg ai gyweiriaw a 
 dodi Castellwyr ynddaw, ac yna ymchwel- 
 yd i Ystrad Tywi a chanddynt ysbail fawr 
 dros benn yn ydoedd, a gwartheg, a dä- 
 oedd eraill. 
 
 Oed Crist 1150, Cadell ab Gruffydd, ac 
 ynteu yn hely yn Nyfed, a rhai o Saeson 
 Gwyr yn gwybod yr amser y byddai yno, 
 dodasant Gynllwyn er ei ladd, a gwedi 
 dyfod arnaw, a gyrru ffo ar ei gyfeillion, 
 rhuthrasant yn ei erbyn, eithr efe yn wr 
 glew a chadarn a ymddiffynawdd ei orsaf 
 ac a laddawdd rai o'i elynion, a gyrru ffo 
 ar y lleill, eithr efe a gafas glwyf trwm, a 
 nychu 'n flin o'i achaws yn hir o amser, a 
 phan welassant hynny ei frodyr Meredydd 
 a Rhys, cyrchu Gwyr a'u lluoedd, a galw 
 am y cynllwynwyr, a phan nas cânt, ymos- 
 sawd ar y wlad ai diffeithiaw, a thorri 
 Castell Aber Llychwyr yn garnedd, a 
 llosgi Castell Llan Rhidian, a dwyn ysbail 
 fawr ganthynt i Gastell Dinefwr, a chad- 
 arnhâu 'r Castell hynny, a dodi Castellwyr 
 ffyddlon a gwybodus ynddaw. 
 
 Ynghylch yr un amser daeth Rhanwlff 
 Iarll Caerllion a Liu dirfawr o Saeson a 
 Ffrancod i Wynedd, ac Owain ab Gruffydd 
 yn ei eibyn a llu o'r ffyddloniaid, ac yn 
 gyfnerth i'r Iarll Madawc ab Meredydd 
 Tywysawg Powys, a bu Cad ar faes, ac 
 yng Ngwaith Cwnsyllt y gorfu Owain ar 
 ei elynion, a'u lladd yn aruthrawl, a gyrru 
 ffo ar y rhai a weddilliwyd. 
 
 Cylch yr un amser y mynnes Nicolas 
 ab Gwrgan, Escob Teilaw, adgyweiriaw 
 nawdd yr Eglwysi a dorred er yn amser 
 Iestin ab Gwrgan, ac y doded yn gywair 
 eu nawdd cyssefin i Eglwysi Llan Daf, a 
 Llan Carfan, a Llan Illtud, a Llan Doche, 
 a Llan Ffagan, a Chaer Llion, a Chaer 
 Went, ac i'r Eglwysi eraill herwydd a fu 
 gynt; ac y deddfwyd Nawdd a weddai i'r 
 Mynachlogydd newyddion, hyd onid aeth 
 Rhan fawr o Blwyf Teilaw yn Nawdd yr 
 Eglwysi, ac y bu achaws hynny lonyddwch 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 711 
 
 ym Morganwg yn am gen nac nn mann arall 
 yng Nghymru, a gwedi hynny adgyweir- 
 iwyd yr Eglwysi a fwriesid i lawr, ac y 
 gwnaed newyddion lie nad oedd o'r blaen, ac 
 o hynny gwell yn trin eu tiroedd, ac nid cys- 
 tal yn rhyfel, Gwyr Morganwg a Gwent. 
 
 Oed Crist 1151, y tynnes Owain Gwyn- 
 edd lygaid Cunedda fab Cadwallawn, ei 
 Nai fab ei frawd, ac ai dyspyddawdd, a 
 chylch yr un amser y torres Gadwaladr ab 
 Gruffydd ab Cynan y Carchar ai doded 
 ynddaw gan Hywel ab Owain ei Nai, a 
 myned i Fón, ac efe a ddug rann fawr or 
 ynys y danaw, eithr Owain ei Frawd wedi 
 clywed hynny a gynhullawdd lu yn ei 
 erbyn, a chan fyned i Fôn efe ai gyrrawdd 
 ar ffo, ac a ddug yn ol yr Ynys iddaw ei 
 hun. 
 
 Cylch yr un amser yr aeth Meredydd a 
 Rhys, meibion Gruffydd ab Rhys, yn 
 erbyn Castell Penwedic, ac ai ynnillasant 
 oddiar Hywel ab Owain wedi cynnal y 
 gwarchae yn hir ac yn flin, gwedi hynny 
 ynnillasant Gastell Tinbych yn ddisyfyd, 
 ac a laddasant y Castell wyr, canys i'r Cas- 
 tell hwnnw y ffoesynt y rhai a gynllwyn- 
 asant er lladd Cadell ab Gruflydd eu brawd. 
 A phethau 'n myned fal hynn fe ddanfones 
 Rhys at Forgan ab Caradawc ab Iestin ei 
 gefnder, (canys Gwladys ferch Gruffydd ab 
 Rhys ab Tewdwr oedd Gwraig Caradawc, 
 a Mam Morgan.) ac erchi cyfnerth gan- 
 thaw ac y gyrrynt y Ffrancod a'r Saeson o 
 bob Gwlad yng Nghymru, a danfon yr un 
 neges at Fadawc ab Meredydd Tywysawg 
 Powys, ac nis caffai hynny ar law un o 
 naddynt ; yna ydd aeth Rhys i Gyfeiliawc 
 ac ai diffeithiawdd yn flin, a dwyn ysbail 
 drom oddiyno; a Meredydd a ddug ei Lu 
 yn erbyn Morgan ab Caradawc i Forgan- 
 wg, ac ymossawd am ei Gastell yn Aber- 
 afan, ai faluriaw, a dwyn ysbail fawr ; 
 eithr Morgan ai Wyr a ffoasant, ac a ddod- 
 asant eu "hunain au Gwŷr yn nawdd yr 
 Eglwysi a'r Monachlogydd, ac yn nawdd 
 Wiliam ab Rhobet Tywysawg Morganwg. 
 
 Ynghylch hynn o amser bu farw Einion 
 Mebydd Celynoc Fawr, doethaf o ysgol- 
 heicion Gwynedd ; efe a gynghorai ddoeth- 
 ineb, a chyfiawnder, a thrugaredd, ond 
 bychan y caffai o'i gynghor yn y Wlâd 
 honno. 
 
 Oed Crist 1 152, bu farw Rhanwlff Tarll 
 Caerllion, gelyn cadarnaf Owain Tywys- 
 awg Gwynedd. 
 
 Yn yr un flwyddyn y gwnaethpwyd 
 Galffrai ab Arthur (offeiriad Teulu "Wiliam 
 ab Rhobert) yn Escob, eithr cyn ei fyned 
 yn ei Ansawdd efe a fu farw yn ei Py yn 
 
 Llan Dâf, ac a cladded yn yr Eglwys yno. 
 Gwr ydoedd ni chaid ei ail am ddysg a 
 gwybodau, a phob campau dwyfawl. Mab 
 Maeth oedd ef i Uchtryd Archescob Llan 
 Daf, a nai mab brawd iddaw, ac am ei 
 ddysg a'i wybodau y doded arnaw Febydd- 
 iaeth yn Eglwys Teilaw yn Llan Daf lie 
 y bu ef yn Athraw llawer o ysgolheigion 
 a phendefigion. 
 
 Oed Crist 1154, bu farw y Brenin Ys- 
 tyffan, a Harri ei gefnder a wnaed yn 
 frenin yn ei le, a elwir Harri yr ail. 
 
 Pan oedd Ystyffan yn Frenin fe ddaeth 
 gydag ef laweroedd o'r Fflandrysiaid i 
 Ynys Prydain, a'r rhai hynny ai carent, ac 
 efe a ddodai lawer o roddion ac anrhydedd 
 iddynt, canys goreuon o'i Bleidyddion 
 oeddynt, a gwedi dyfod Harri 'r ail ni 
 chaent aros yn Lloegr, achaws hynny daeth 
 niferoedd mawrion o honynt i Gyniru, a 
 llawer o'r Saeson a gerynt Ystyffan, a'r 
 dieithraid hynn a aethant yn wyr damdwng 
 i Bendefigion y Ffrancod yng Ngheredig- 
 iawn a Dyfed. 
 
 Oed Crist 1156, annogawdd Cadwaladr 
 ab Gruffydd a Madawc ab Meredydd y 
 Brenin Harri i ddiffeithiaw Gwynedd, a 
 phan wybu Owain y Tywysawg hynny, 
 ymluyddu yn ei erbyn, ac yng Ngwaith 
 Coed Eulo y lias y Saeson mal eu lleibiaw, 
 a gorfu Owain arwynt yn anrhydeddus, lie 
 nid oedd o wyr ganthaw namyn un ym 
 mhen pob deg o Wyr Harri, a thra bu 
 hynny ar waith y dug Iorwerth ab Mered- 
 ydd Gastell Iâl gan ei faluriaw, yna'r 
 Brenin a ymheddyches a'r Tywysawg, ac y 
 cafas Gadwaladr ei gyfoeth. 
 
 Yn yr un flwyddyn y lias Gwrgan ab 
 Rhys ab Iestin gwr dysgediccaf o Brydydd 
 a gaid yn ei amser y gan Ifor ab Meuryg o 
 Sainghenydd, a Morgan ab Owain ab Car- 
 adawc a fynnai ddial hynny, a myned am 
 benn Ifor ai ladd a dwyn ei diroedd, a'u 
 rhoddi yng Ngyfoeth Iorwerth ab Owain 
 ei frawd Arglwycld Caerllion ar Wysg. 
 
 Oed Crist 1157, ymheddychawdd Rhys 
 ab Gruffydd a'r Brenin Harri, a'r Brenin 
 ni chadwai 'r heddwch, eithr danfon Iarll 
 y Clar i ddiffeithiaw Tiroedd Rhys, ac ef 
 a laddwyd llawer o'r Cymry ac ysbeiliaw 
 eu däoedd ; yna ydd aeth Rhys am benn 
 Castell Llanymddyfri ac ai ynnillas, ac 
 Einion ab Anarawd nai Rhys a ynnilles 
 Gastell Wmorai ac a laddawdd y Castell- 
 wyr, ac a ddug oddiyno ysbail fawr yn 
 feirch, ac arfau, a pheirianau maenus. Yna 
 daeth Rhys i Geredigiawn, ac a ddiffeith- 
 iawdd holl diroedd y Ffrancod a'r Saeson, 
 ac a dorrawdd eu holl Gestyll yn falur, ac 
 
12 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 a ddug yr holl wlacl y danaw a dyfod a 
 wnaeth y Brenin yn ei erbyn, eitbr gweled 
 Cenedl y Cymry yn anmifeiriaw yn ddir- 
 fawr o bob man at Rys, efe a ddangoses 
 amniodau heddwch, a Rhys a ymwystlawdd 
 a'r Brenin er cynnal beddwcb, a dodi 
 gwystlon a wnaeth Rhys, a dodi Cestyll 
 yng ngwystl i Rys a wnaeth y Brenin, ac 
 efe yn rayned i oresgyn y Castell hynny y 
 castellwyr nis gellyngynt iddaw, yna eyn- 
 null ei Inoedd a wnaeth Rhys a diffeith- 
 iaw Dyfed, ac efe a dorres y Cestyll yn 
 garneddau. Yna daeth Rheinallt mab y 
 Brenin i Gymru, a chan addaw Deheu- 
 barth i Owain Gwynedd efe a gafes ei gyf- 
 nerth, a Chadwaladr brawd Owain, a 
 Hywel a Chynan ei feibion, a ddaethant 
 a'u lluoedd yn erbyn Rhys, eitbr efe a 
 droes oddiar eu ffordd, a galw attaw ei 
 liioedd ymbarottoi yn erbyn ei elynion, a 
 phan wybuant hynny ymchwelyd i Wyn- 
 edd. 
 
 Oed Crist 1159, bu farw Madawc ab 
 Meredydd ab Bleddyn Tywysawg Powys, 
 ac y rhanned ei gyfoeth rwng ei feibion, 
 ac yng nghylch yr nn ainser y daliwyd 
 Cadwallawn ab Madawc ac Idnerth gan 
 Owain Gwynedd, yr hwn ai dodes yng 
 Ngharchar y Brenin yn Llnndain. 
 
 Oed Crist 1160, bn ymladd a cliffeith- 
 iaw cydtiroedd rhwng Owain ab Madawc 
 Arglwydd Cyfeiliawc a Hywel ab Cadwg- 
 awn Arglwydd Cyfoeth Elystan Gloclrydd, 
 heb nemmawr ynnill a gorfod i'r un na 'r 
 Hall. 
 
 Oed Crist 1161, adnewyddwyd Braint 
 ar a laiuriai Dir a Daear ym Morganwg, 
 ac yn ebrwydd wedi hynny y doded yr un 
 Drefn yng Ngwynedd a Deheubarth a 
 Phowys, ac efe a gaid ar y Brenin ei nawdd 
 ar bawb a wnaent hynay fal nas diffeithid 
 y Tiroedd Ydardd yn rhyfel. 
 
 Oed Crist 1162, daeth Harri Frenin yn 
 erbyn rhys ab Gruffydd, a Rhys yn ei 
 erbyn yntau, a dodi Cad ar Faes o'r ddau 
 du, eithr Gŵyr da Gwlad Brecheiniawc a 
 drywanasant rwng Rhys a'r Brenin a dodi 
 Gwystlon o Du Rhys Einion ab Anarawd 
 ei nai, a nai arall iddaw Cadwgawn ab 
 Meredydd ab Gruffydd, a'r Brenin a ym- 
 wystles i Rys y Cantref mawr a Dinefwr, 
 eithr Neiaint Rhys a laddwyd, yna gor- 
 esgyn y Cantref mawr a Chastell Dinefwr 
 heb a ddodai 'n ei erbyn a wnaeth Rhys, a 
 myned yn erbyn Rhosser Dacr Iarll Caer- 
 loyw a laddasai ei Neiaint a ddodai 'r 
 Brenin yn nawdd y Rhosser hwnnw, a 
 Rhys a ddynnilles Gastell Aber Rheidiawl 
 a'r Cestyll ereill o eiddaw 'r Iarll yng 
 
 Ngheredigiawn, au Maluriaw; gwedi hynny 
 ynnill Castell Aberteifi a dwyn y Wlad y 
 danaw, a myned yn erbyn y Fflandrisiaid 
 au Uadd, a llosgi a feddynt, a dwyn ysbail 
 ddirfawr o'u Gwlad. 
 
 Oed Crist 1163, daeth Brenin Lloegr a 
 Liu dirfawr i Gymru, a Rhys ab Gruffydd 
 ac Owain Gwynedd a aethant yn gydgyf- 
 nerth yn ei erbyn, a bu Gwaith Berwyn, 
 lie gyrrwyd fTo ar y Brenin, ac yn ei ddig 
 ai lid achaws hynny efe a dynnawdd lyg- 
 aicl y gwystlon a gawsai er amseroedd yn 
 ol gan Rys ag Owain, sef oeddynt meibion 
 Rhys, Cynwrig a Meredydd; a Meibion 
 Owain Gwynedd, Rhys a Chadwallawn, a 
 dallu hefyd trichant o'r Cymry a ddaliwyd 
 yn Rhyfel, a hynn a wnaeth y Brenin ai 
 law ei him. 
 
 Oed Crist 1164, daeth Harri Frenin 
 eilwaith yn erbyn y Cymry, a gwedi dyfod 
 hyd yng Nghaerllion gawr. a chlywed bod 
 Rhys ab Gruffydd ac Owain Gwynedd yn 
 ymluyddu 'n gadarn yn ei erbyn er dial a 
 wnaeth ef a'u meibion, efe a ddymchweles 
 yn ei ol i Lundain. 
 
 Gwedi hynny ydd aeth Rhys ab Gruff- 
 ydd yn erbyn Cilgeran ai ynnill, a dwyn 
 ysbail, a diffeithiaw tiroedd ei gefnder 
 Llhobert ab Nest ferch Rhys ab Tewdwr a 
 Gerallt Rhaglofydd Castell Penfro, a'i 
 ddodai yntau yng Ngharchar, a rhoi 
 rhoddion anrhydeddus i'r Castellwyr, ac 
 yn erbyn Rhys daeth Liu mawr o'r 
 Fflandrysiaid a Saeson Dyfed hyd yng 
 Nghil Geran, ac ymossawd am benn y 
 Castell, a Rhys a'u gwrthladdawdd ac a 
 laddes lawer o honynt, a gyrru ffo ar y 
 Haul. 
 
 Yng nghylch yr un amser y dug Owain 
 Gwynedd Gastell Basing oddi ar y Brenin, 
 a lladd y Castellwyr, a dodi Gwýr ei hun- 
 an ynddaw, a'i gyweiriaw yn gadarn. 
 
 Yn yr un flwyddyn y dug Owain ab 
 Madawc ab Meredydd, ac Owain ab Gruff- 
 ydd ab Meredydd ei gefnderw holl gyfoeth 
 Iorwerth ab Owain, ac ai rhanasant ryng- 
 thynt, achaws hynny ydd aeth Owain 
 Gwynedd, a Rhys ab Gruffydd, yn eu her- 
 byn, a'u gorfod, a rhannu goreuon ei gyf- 
 oeth ryngddynt ; eithr Owain Cyfeiliawc a 
 gafas gyfnerth a Saeson, ac a losgawdd 
 Gastell Caereiniawn i'r llawr. 
 
 Oed Crist 1169, bu farw Owain Tywys- 
 awg Gwynedd, gwedi gwladychu deuddeg- 
 mlynedd ar hugain, a gwedy hynny ydd 
 aeth amryson rhwng ei feibion am a gai 
 fyned yn ei le, eithr Hywel ab Owain a 
 gymrn erth arnaw'r llywodraeth, canyshynaf 
 oedd efe, ei fam oedd Pyfog merch Ar- 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 713 
 
 glwydd urddasawl o'r Werddon, a gwedi 
 bod yngoresgynaeth y Dywysogaeth dwy 
 flynedd yn heddwch bu farw ei chwegrwn, 
 ac efe a aeth i'r Werddon i oresgyn y cyf- 
 oeth a gawsai yn hawl ei fam ai wraig, 
 canys imig ettiieddes oedd hi, a thra bu 
 efe yno, Dafydd ab Owain ei Frawd a gyn- 
 hullawdd genedl ei fain, sef oedd hi Cris- 
 iant merchGronwy ab Owain ab Ednywain, 
 a chyda hynny daeth attaw lawer eraill ni 
 oharent Hywel, a phan weles efe gadernyd 
 yn gyfnerth iddaw, cymmerth arnaw'r 
 Llywodraeth, a goresgyn Gwynedd, a Hy- 
 wel yn clywed hynny, efe a ddaeth yn 
 ebrwydd i Wynedd, ac a ddodes Gad ar 
 faes yn erbyn ei frawd, eithr Rawer rnwy 
 nifeiriawg Liu Dafydd nag un Hywel, a 
 gwedi ymladd caled gyrrwyd ffo ar Hywel 
 ai Wŷr, ac efe a glwyfwyd dan ei a is yn 
 flin eithr Rhirid ei frawd ai dug i Long, 
 ac yna i'r Werddon lie y bu Hywel farw 
 ac efe a roddes i Ririd ei frawd ei gyfoeth 
 yno : 
 
 Oed Crist 1172, aeth llawer o Bendefìg- 
 ion y Ffrancod a wledychynt Forganwg, a 
 Gwyr, a Dyfed, a Cheredigiawn, i'r 
 Werddon, ac yn blaenu arnynt ydd oedd 
 Richart larll Ystrigyl, a lluoedd mawrion 
 gyda nhwy, ac anffyddlonion y Cymry gan 
 weled llwyddiant Rhys ab Gruffydd a 
 aethant gyda nhwy, a hwy ynnillasant 
 helaethled o'r Werddon, ac ai goresgynas- 
 ant, a hynn a fu ddaionus i Rys ab Gruff- 
 ydd a Chenedl y Cymry yn Neheubarth a 
 Morganwg. 
 
 Yn nghyfle'r amseroedd hynny ymlu- 
 yddes Owain Cyfeiliawg yn erbyn Rhys 
 ab Gruffydd, a Rhys a ddodes Gad ar faes 
 yn ei erbyn, a myned hyd yng Nghyfeil- 
 iawc lie gorfu ef ar Owain, a Rhys ni 
 ddiffeithiai Diroedd Cenedl y Cymry, eithr 
 dwyn Gwystlon oddiar Owain, a gadael 
 iddaw ei gyfoeth, a dychwelyd i Ystrad 
 Tywi. 
 
 Ynghylch yr un amser aethHarri Frenin 
 i'r Werddon, ac efe yng JSghaer Dydd, fe 
 aeth Rhys heb na gwr na gwas gydag ef 
 yno; ac yn arfoll i'r Brenin erchi iddaw 
 orchymyn a fai raid iddaw o'i gyfoeth ef, 
 á bu garedig hynn gan Brenin, ac efe a 
 gadarnhaawdd i Rys ei holl Diroedd, a Rys 
 a roddes i'r Brenin yr Ossymmaeth iddaw 
 ei hun ai luoedd bedwar cant o wartheg 
 breision, ac yd, a med, a bragawd, a ellid 
 ei gael yn ei gyfoeth, ac a wnaeth wledd 
 anrhydeddus i'r Brenin ai Wŷr Llys yn 
 Aberteifi; ac yna ydd aeth y Brenin i'r 
 Werddon, eithr daeth echrysaint ar ei wŷr, 
 a bu farw llawer o honynt: achaws hynny 
 
 gorfu ar y Brenin ymchwelyd yn ei ôl i 
 Ynys Prydain, a Rhys ai orfolles yn 
 anrhydeddus yn Aberteifi, ac a ddodes 
 iddaw roddion a wecldai iddaw ar ei ffordd 
 yn cyrchu Llundain. 
 
 Yng nghylch yr un amseroedd, a'r 
 Brenin ar ei fyned i'r Werddon, efe a ddug 
 Gaerllion ar Wysg oddi ar Iorwerth ab 
 Owain ab Caradawc ab Rhydderch ab 
 Iestin, ac a ddodes ei wyr ei hun yn y 
 Castell, eithr Iorwerth a alwes attaw ei 
 genedl, ac ymluyddu yn erbyn Gwŷr y 
 Brenin, ac adynnill y dref a'r castell, a 
 danfon y Castellwyr i'r Werddon at y 
 Brenin : a phan ddaeth y Brenin ar ym- 
 chwel o'r Werddon efe a ddanfones at Ior- 
 werth ab Owain attaw i'r Castell Newydd 
 ar Wysg, a gosod ammodau heddwch 
 iddaw, ac addaw gwared a diogelwch iddaw 
 ddyfod attaw, a myned yn heddwch yn 
 erbyn y Brenin a wnaeth Iorwerth, a dan- 
 fon Owain ei fab ag aurhegion i'r Brenin 
 o'r pethau a wecldai iddaw yn ei gerdded ; 
 eithr gossawd ar Owain a wnaeth Gwŷr y 
 Brenin ai ladd, a gwedi clywed o Iorwerth 
 hynny nid elai at y Brenin, eithr ymluyddu 
 yn ei erbyn, a gyrru pob enaid o Sais o 
 Wlad Gwent, a lladd llaweroedd o honynt, 
 a chan fyned tros Afon Gwy, diffeithiaw'r 
 Wlâd hyd Gaerloyw, a lladd a llosgi ffordd 
 y cerddai, ac oddiyno hyd yn Henffordd, 
 un ei waith, un ei gerdded, a gwedi llosgi'r 
 Dref honno ai hysbeiliaw; dychwelyd i 
 Gaerllion ar Wysg a chadarnhau'r Dref a'r 
 Castell, a dodi Castellwyr ffyddlawn yn- 
 ddaw, ac ynghyfle'r amser hynny y dug 
 Sitsyllt ab Dyfnwal Gastell Abergefeni, a 
 Seisyllt ab Rhirid a ddug Gastell Cerrig 
 Hywel, canys y Brenin a bieuffai'r Ces- 
 tyll hynny, a lladdwyd y Castellwyr, ac 
 Iorwerth a ddodes ynddynt wŷr ei genedl 
 yn gastellwyr ffyddlonion, a Hywel ab 
 Iorwerth a ddug holl Went is Coed yn 
 ewyllys Iorwerth,'; ac a ddug yr hynaf o 
 feibion dengwr ar hugain o uchelwyr y 
 wlad yn wystlon. 
 
 Oed Crist 1173, y dodes Dafydd ab 
 Owain Gwynedd ei holl frodyr yng nghar- 
 char, eithr Maelgwn a gadwawdd Ynys 
 Fôn yn ei erbyn dros dair blynedd, gwedi 
 hynny aeth Dafydd a Liu cadarn yn ei 
 erbyn ac ynnill yr Ynys, ac a garehar- 
 awdd Maelgwn, yn ebrwydd wedi hynny 
 efe a dor res ei garchar, ac a dorres gar- 
 charau ei genedl ai frodyr, a ffoi i Forgan- 
 wg, rai o naddynt, ac eraill i'r Werddon. 
 
 Oed Crist 1176, aeth Rawer o Gymry 
 Gwent a Morganwg i'r Werddon lie caws- 
 ant diroedd. A chylch yr un amser daeth 
 
714 
 
 BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 Iorwerth ab Owain Gwynedd i Gaerllion 
 ar Wysg at Iorwerth ab Owain ab Car- 
 adawc yn ffo rhag Dafydd ab Owain ei 
 frawd, yna danfones Dafydd at ei frawd 
 ac adclaw iddaw Diroedd a weddai iddaw o 
 dodi Neiaint iddaw yog nghadwedigaeth 
 Iorwerth ab Owain ab Caradawc yn 
 Wystlon er cadarnhau hynny. Gwedi 
 hynny dychwelawdd Iorwerth i Wynedd, 
 ac y cyfiawnhäawd Dafydd ab Owain ac ef 
 yn hynny, a gwedi hynny ei yrru o'i wlad, 
 a Iorwerth a ddodes y Gwystlon yn Nawdd 
 y Brenin, lie nas gallai Ddafydd eu lladd. 
 
 Oed Crist 1177, ymheddychawdd Ior- 
 werth ab Owain Arglwydd Caerllion a'r 
 Brenin, ac a gafas ei diroedd yn rhydd, ac 
 yng nghylch yr un amser y lias Seisyllt ab 
 Dyfhwal Arglwydd Gwent uwch Coed o 
 dwyll Wiliam Brews Arglwydd Aber- 
 hodni, a chydag ef lladd ei feibion, ai 
 geraint, a thrugain a deg o'i genedl, a 
 thynnu llygaid Hywel Pencarn adodi 
 hynny ar Iorwerth ab Owain o Gaerllion, 
 sef y dianghes Iorwerth o'r Brad hynny, a 
 thorri ffordd ai gkddyf drwy ganol y 
 Cynllwynwyr. 
 
 Yr un amser y tones Rhodri ab Owain 
 G wynedd ei garchar ac a ddynnilles ynys 
 Fôn, a phawb yn ei gyfnerthu, achaws 
 nid oedd a garai Ddafydd ab Owain, a 
 Chadwaladr ab Owain a ddynnilles Nant 
 Conwy a Rhyfoniawc, ac y daeth Maelgwn 
 ab Owain yn ei ol o'r Werddop. 
 
 Yng nghylch yr un amser bu faiw 
 Cadell ab Gruffydd ab Rhys, a chylch yr 
 un amser Dafydd ab Gerallt Escob Dewi 
 a fu varw, ac y cynllwynes y Ffrancod y 
 y ffordd y clywynt fyned Einion Clyd 
 Daw Rhys ab Gruffydd, ac ai lladdasant 
 ef, yna ydd aeth Rhys yn t u herbyn ac a 
 ddiffeithiawdd eu tiroedd hwy ym Mael- 
 ienydd, ac a wnaeth Gastell Rhaiadr 
 Wy. 
 
 Yng nghylch yr un amser Iorwerth ab 
 Owain o Gaerllion a Hywel ei fab a ddi- 
 ffeithiasant diroedl Wiliam Brews, ac a 
 ddygasant yslail fawr; ac ni arhosai efyn 
 hwy yng Ngha.stell Abergefeni, eithr my- 
 ned i Aberhodni ac ymgadarnhau yno. 
 
 Cylch yr un amser daeth meibion Cynan 
 ab Owain Gwynedd yn erbyn Rhys ab 
 Gruffydd, a Rhys yn eu erbyn hwynt a 
 orfu arnynt, a gyrru ffo cywilyddus 
 arnynt. 
 
 Oed Crist 1179, y lias Morgan ab 
 Gruffydd ab Ifor Bach, ab Cydrych, gan y 
 Saeson yng Nghaerloyw. Gwr oedd ef a 
 fu gyda Iorwerth ab Owain yn diffeithiaw'r 
 Wlad am^ylch Caerloyw, lleyr ymgampiai 
 
 yn wychaf o neb, ac achaws hynny y 
 lladdwyd cyt bod heddwch yr amser hynny 
 a nawdd y Brenin i bawb a ddelynt yn 
 heddwch o Gymry i Loegyr, a'r Cymry a 
 garaint Forgan a aethant le clywaint y 
 byddai Rhanwlff a'i wŷr ar eu ffordd tuag 
 Aberhodni, ac am ei benn ef, ai ladd efe 
 a'i wŷr, canys efe a fynnawdd ladd Morgan 
 ab Gruffydd ab Ifor Bach, a'r Brenin a 
 fynnai fyned yn erbyn y Gwenhwyfon a'u 
 harglwyddi, ond Rhys ab Gruffydd a 
 ddangoses y modd y bu i'r Brenin, ac yna 
 cafwyd ei heddwch. 
 
 Oed Crist 1183, y lias Gadwaladr mab 
 Rhys ab Gruffydd gan y Ffrancod, ac 
 yng nghylch yr un amser y lias Owain 
 Fychan gan feibion Owain Cyfeiliawc, ac 
 y dallwyd Llywelyn ab Cadwallawn ab 
 Gruffydd ab Cynan gan ei frodyr ei hun. 
 Ac yng nghylch yr un amser bu farw 
 Nicolas ab Gwrgan Escob Llan Dâf, Gwr 
 a garai 'r Cymry ac a ddodai gynghorion 
 ac addysg iddynt a'i ddwyfoldeb mawr, ac 
 yn ei le y doded Wiliam De Salmars. 
 
 Oed Crist 1184, bu farw Madawc ab 
 Iddon Brenin Gwent achaws dyrnawd 
 a gafas gan Domas ei frawd yn ei ddiawd, 
 gwr oedd Fadawc a wyddai laweroedd o 
 Gelfyddodeu a Gwybodau, ac ni chaid ei 
 gystal yn ei amser, a goreu o Brydydd a 
 Damhegydd ar a wyddid am danynt yng 
 Nghymru. 
 
 Oed Crist 1186, yddoedd Herwyr o Saes- 
 on ym mhob mann yn Ynys Prydain yn 
 ymgadw dan Goedydd ac yn ysbeiliaw 'r 
 Gwledydd, a dyfod i Gymru a wnaethant, 
 ac yn Nyfed ymgynnal yn nawdd y Flan- 
 drysiaid, a Maelgwn ab Rhys ab Gruffydd 
 a ymosodes arnynt, ac alosgesy Tai lle'dd 
 oeddent hyd y llawr, gwedi hynny eu 
 hymlid hyd yng Ngwyr a'u lladd a'u gyrru 
 tros For i Loegr lie ydd hanoeddynt. 
 
 Oed Crist 1189, bu varw Harri Frenin, 
 a Richard Galon Llew ei fab a wnaed yn 
 frenin yn ei le. 
 
 Oed Crist 1 190, dynnilles Rys ab Gruff- 
 ydd Gastell Abercorran, a Sain Cler, a 
 Llanystyphan, ac a wnaeth Gastell Cedweli 
 yn deccaf a chadarnaf o'r holl Gestyll, a 
 gwedi hynny dynnilles ef Gastell Dinefwr, 
 yng nghylch yr un amser y bu varw Owain 
 ei fab a Gwenllian ei fercb, ac yng nghyfle'r 
 un amser bu farw Gruffydd Maelawr Ar- 
 glwydd Maelawr, doethaf a haelaf o Ben- 
 defigion ei Wlâd. 
 
 Yng nghylch yr un amser dynnilles 
 Rhys ab Giuffydd Gastell Llanhuadain, ac 
 a ddug y Wlad honno yn ei ewyllys. 
 
 Oed Crist 1192, carcharawdd Rhys ab 
 
 
 
BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 715 
 
 Gruffydd éi fab Maelgwn achaws gwallgof 
 oedd arnaw, a chyn hir wedi hynny ef a 
 dorres ei garchar ag a ddug Gastell Ystrad 
 ag ai goresgynnawdd. A chylch yr un 
 amser y dug ei frawd Hywel ab Rhys 
 Gastell Gwys, ac a ddodes y Castellwyr 
 yng ngharchar. 
 
 Yng nghylch yr un amser y tynnwyd 
 llygaid Howel a Madawc meibion Rhys 
 gan eu brawd Anarawd, yna Maelgwn ac 
 Anarawd a ddaliasant Rys eu Tad ac ai 
 dodasant yng Ngharchar, eithr efe a rydd- 
 häwyd gan ei Wyr, ac a ddug Gastell 
 Dinefwr oddiar Faelgwn ei fâb, ag yng 
 nghylch yr un amser y goresgynnes Ly- 
 welyn ab Iorwerth ab Owain Gwynedd 
 Dywysogaeth Gwynedd, a difreiniaw ei 
 ewythr Dafydd ab Owain yr hwn nis carid 
 achaws ei greulonder a'i atgasrwydd yn 
 
 lladd a thynny llygaid pob un nad elai yn 
 ei ewyllys, yn ail i arfer y Saeson. 
 
 Oed Crist 1194, dodes Rhys ab Gruff- 
 ydd ei feibion anffyddlon yng Ngharchar, 
 ac y dug Gastell Caerfyrddin ac ai malur- 
 iawdd i'r ddaear, gwedi hynny efe a ddyn- 
 nilles Gastell Clunwy gwedi hir amser yn 
 ei ammossawd, ac efe ai maluriawdd i'r 
 ddaiar. Gwedi hynny ynnill Castell Maes- 
 hyfaid, wedi ymladd cadarn ai elynion, lie 
 gorfu efe arnynt, gan eu lladd a gyrru ffo 
 cywilyddus arnynt. Gwedy hynny y dug ef 
 Gastell Elfael oddiar Wiliam Brews, ac a 
 ddaeth ynei ol i Ystrad Tywi yn orfoleddus. 
 
 Oed Crist 1196, bu varw Rhys ab Gruff- 
 ydd, y gwrolaf, a'r doethaf, a'r haelionusaf, 
 a'r clodforusaf o'r holl Dywysogion; a 
 Gruffydd ei fab a oresgynnes y Lywodr- 
 aeth yn ei le. 
 
 AC FELLY TERFYNA BRUT Y TYWYSOGION. 
 
 Yr hanesuchod a ysgrifenwydo Lyvyr George Williams, Esq, o Aberpergwm, genyf 
 Ji Thomas Richards Curad Llangrallo, yn yfiwyddyn 1764. 
 
 A minnau Iorwerth ab Iorwerth 
 Richards yn y flwyddyn 1790. 
 
 ai hysgrifenais o Lyvyr y Parchedig Mr. 
 
716 
 
 BRUT I EUAN BRECHFA. 
 
 SEF COF AM DYWYSOGION, A RHYFELAU, A RHYFEDDOLION, O BETHAU, A DIALEDDAU, 
 
 AC ERAILL O BETHAU COFADWY, A DYNNWYD O LYFRAU CARADAWC LLANCAR- 
 
 FAN AC ERAILL O HEN LYFRAU CYFARWYDDYD. A YSGKIFENODD 
 
 IEUAN BRECHFA. 
 
 Lyfr Bhys Thomas Argraphydd. 
 
 Chwechant a phedwar ugain a chwech 
 oedd oed Crist pan aeth Gadwaladr Fen- 
 digaid i Rufain lie y bu farw, ac yna 
 collasant y Cymry Unbennaeth ynys Pryd- 
 ain. Yna daeth Ifor ab Akin Brenin 
 Llydaw i Gymru ac ai gwnaethpwyd yn 
 Dywysawg, ac o hynny ym Maes, Tywys- 
 ogion a lywynt genedl y Cymry. 
 
 Deuddegmlynedd y saith gant oedd oed 
 Crist pan wnaethpwyd Monachlog ynys 
 Afallen gan Ifor ab Alan o Lydaw, yr 
 hwn a fu Dywysawg ar Genedl y Cymry 
 umcnlynedd ar bumtheg ar hugain, gwedi 
 hynny efe a aeth i Rufain lie y bu farw. 
 
 Ugain mlynedd a saith gant oedd oed 
 Crist pan fu'r Haf Tessawg, ac y bu farw 
 Beli ab Eiphin. 
 
 Deg a dugain a saith gant pan fu farw 
 Tewdwr ab Beli, a Rhodri Brenin y Brut- 
 aniaid. 
 
 Trigain mlynedd a saith gant pan fu 
 brwydr rhwng y Brutaniaid a'r Saeson 
 yng ngwaith Henffordd, ac y bu farw 
 Dyfnwal ab Tewdwr. 
 
 Deg a thrugain a saith gant pan symud- 
 wyd Pasc y Brutaniaid, ac y bu farw 
 Ffermael fab Eidwal, ac y bu dystryw ar 
 y Deheuwyr gan ei Brenin eu hunain, ac 
 y gorfu ar y Deheuwyr ladd eu Brenin yn 
 amser haf. 
 
 Wythganmlynecld oedd oed Crist pan 
 laddawdd y Saeson Garadawc Brenin 
 Gwynedd yng Ngwaith Morfa Rhuddlan, 
 ac y bu farw Arthen Brenin Ceredigion, a 
 Rhydderch Brenin Dyfed, a Chadell Bren- 
 in Powys, ac Elbod Archescob Gwyntdd, 
 ac y bu difíÿg rhyfeddawl ar yr haul. 
 
 Wyth cant a deg, duodd y lleuad Diw 
 Nydolig, ac y llosged Mynyw, ac y bu 
 farwolaeth mawr ar Anifeiliaid, ac y llosg- 
 ed Tyganwy gan dan lluchaid Gwylltion, 
 
 ac y bu waith Llan Faes, ac y tloded 
 Brenhiniaeth Fôn a Brenhiniaeth Dyfed 
 oblegid Rhyfel a fu rhwng Hywel fychan 
 a Chynan ei frawd, ac y goresgynawdd 
 Hywel ynys Fôn gan orfod o hir ymladd 
 ami. 
 
 Wythgant ac Ugain pan ddystrywyd 
 Castell Tegonwy gan y Saeson, ac y dug- 
 asant Frenhiniaeth Powys oddi ar y Brut- 
 aniaid, ac y bu farw Hywel Fychan, ac y 
 lladdodd Gwyddelod Mon ac Arfon lawer 
 o'r Cymry. 
 
 Wythgant a deg ar hugain bu diffyg ar 
 yr haul yr wythfedydd o Ragfyr, ac y bu 
 farw Morydd ab Llywarch Llwyd Brenhin 
 Ceredigiawn. 
 
 Oed Crist wythgant a thrugain pan 
 wledychawdd Meuryg Escob Mynyw, ac y 
 bu Waith Fferyllwg, ac y Has Ithel Bren- 
 in Gwent gan wyr Brecheiniawg, ac y 
 torres Paganiaid o Saeson yr holl Fonach- 
 logycld ag Eglwysi yng Ngwent, a Mor- 
 ganwg, a Dyfed, a Ciieredigiawn. 
 
 Wythgant a thrugain a deg y Paganiaid 
 duon a clorrasant Gaer Alclud, ac y boddes 
 Gwgan fab Morydd fab Llywarch Llwyd 
 Brenin Ceredigiawn, ac y bu Waith Ban- 
 gor, ac y bu farw Einiawn Escob Mynyw, 
 ac y lladdwys y Saeson Rodri Mawr. 
 
 Wythgant a thrugain a deuddeg y rhan- 
 nwyd Gwlad Gymry.yn dair Brenhinaeth 
 rhwng tri meib Rhodri Mawr, sef Cadell 
 y mab hynaf a gafas Ceredigiawn a Dyfed. 
 Anarawd yr ail a gafas Wynedd, a Merfyn 
 y drydydd a galas Bowys, a gadael rhwng 
 Gwy a Haíren i wehelyth Caradawc 
 Freichfras, a Morganwg a Gwent i wehel- 
 yth Morgan Mwyniawr, onid aeth pump 
 Brenhinilwyth ar Wlad a Chenedl y Cy- 
 mry. 
 
 Wythgant a phedwar ugain bu farw 
 
BRUT IEUAN BRECHFA. 
 
 717 
 
 Hywel ab Rhys ab Artkfael Argl wy dd 
 Pen rhaith Morganwg yn chweugein- 
 mlwydd oed yn Rhufain gan angerdd y Tes. 
 
 Wythgant a phedwar ugain a deg daeth 
 y g w ŷ r duon i gastell Baldwyn ac ai 
 ynnillasant, ac y bu farw Henydd ab 
 Bledri, ac a daeth Nynawd i ddiffeithiaw 
 Ceredigiawn ac ystrad Tywi, ac y diffeith- 
 iwyd y gwyr duon yn Lloegyr, a Gwent, a 
 Morgan wg, a Gwlad Fryehan, ac y diffyg- 
 iawdd bwyd yn y Werddon, canys Pryfed 
 dierth tebig i waddau a ddaethant yno, a 
 dau ddant hirion gan bob nn o hanynt, a'r 
 rhai hynny a fwyttäaint yr holl Lafur a 
 llysiau'r meusydd, a thrwy weddiau a 
 theilyngdawd y bobl ef au gwrthladdwyd, 
 ac nis gwelwyd y rhyw bryfaid a'r rhai 
 hynny fyth wedi hynny yno. 
 
 Naw cant a thair ar ddeg bu farw 
 Anarawd Tywysawg Gwynedd, a'r amser 
 hwnnw y lladdawdd Meuryg ab Cadell ei 
 frawd Celydawc, ac o'r achaws hynny y bu 
 Rhyfel rwng cydgenedl. 
 
 Naw cant a thair a deugain aeth Hywel 
 dda fab Cadell i Rufain a chydac ef dri 
 Escob, sef Marc Escob Bangor, Morclaf 
 Escob Mynyw, a Theibyr Escob Llan 
 Asaff, ac oil Defnydd y Deyrnas gydag ef, 
 sef achaws ei fyned i Rufain ydoedd ym- 
 gynghori a Doethion a Dwyfblion, rhag 
 bod y gyfraith a wnai efe ai Ddoethion yn 
 erbyn Cyfraith Duw a Chyfraith Dinas- 
 oedd eraill, ac o achaws yr ymladdau, a 
 fuassei o'r blaen rhwng cydgenhedloedd y 
 gwnaeth ef ei gyfreithiau, ac achaws cam 
 arfer yn erbyn Cyfraith Dyfnwal Moel 
 Mud, a chynnull Doethion y Cymry i'r Ty 
 Gwyn ar Daf yn Nyfed a lluniaethu cyf- 
 reithiau o farn a chydgyngor y rhai hynny, 
 au dodi yn nawdd Duw a'r saint, ac yn 
 nawdd Gwlad a Llys, a goreu cyfreithiau 
 y cad Cyfreithiau Hywel Dda. Ac agos 
 i'r amser hynny y bu farw Elen Gwraig 
 Hywel Dda, ac am yr un amser y daeth 
 Awlaff o'r Werddon i Gymru a Liu o'r 
 Gwyr dúon ac arall o'r Gwyddyl, gydag 
 ef, a daethant i Dir yng Ngwyr, ac yn eu 
 blaen y daethant, a Llywelyn ab Syllt a 
 gyfarfu ac Awlaff, ac ai gyrrodd o'r Wlad 
 i Loegr, a chan ganlyn y gelynion, fe 
 ddaufonodd at Edmunt Brenin y Saeson 
 am gynhorthwy, ac yna daeth Cad fawr 
 a'r Saeson ym mhlaid Llywelyn ai Gymry, 
 a hwy a yrrasant y Gwyddyl a'r Gwyr 
 duon o'r ynys gyda cholledion inawr : a 
 gwedi addunedu o honaw nas drygai ynys 
 Prydain fyth wedi hynny fe aeth Awlaff 
 i'r Werddon lie ai gwnaethpwyd yn 
 frenin. 
 
 ÌNawcant a phedair a deugain bu farw 
 Idwal ab Rhodri, ac y lladdodd y Saeson 
 Elised ab Rhodri, a Lambert Escob Myn- 
 yw, ac ysbeiliwyd Ystrad Lur gan y Saes- 
 on, ac yno y tagwyd Edrnwnt Brenin y 
 I Saeson gan ei wyr ei hunan, ac am yr 
 ! amseroedd hynny bu farw Hywel Dda ap 
 ; Cadell, a Chadwgan ab Owain a laddwyd 
 | gan y Saeson, ac y bu Waith Carno rhwng 
 j meibion Eidwal Dvfed a meibion Hywel 
 | Dda. 
 
 Oed Crist Nawcant a deuddeg a deugain 
 I bu lladdfa fawr rhwng meibion Eidwal 
 : Dyfecl a meibion Hywel dda yng Ngwaith 
 \ Abercywyn, ar amser hwnnw y diffeith- 
 I iodcl meibion Eidwcil Dyfed Geredigiawn. 
 
 Nawcant a thrugain y lladdwyd meibion 
 ; Eidwal ab Rhodri gan y Saeson, ac y bu 
 ■ Haf Tessog, ac y diffeithwyd Caer Gybi 
 gan feibion Eidwal Dyfed, ac y dystryw- 
 , yd y Tywyn, ac y bu farw Meuryg ab 
 Cadfan, ac yna ynnillodd y Saeson Ar- 
 glwyddiaeth meibion Eidwal, ac y lladd- 
 wyd Rhodri ab Eidwal, ac y diffeithwyd y 
 Berfraw, a rhyw faint yn ol hynny y dal- 
 odd Iago ab Eidwal ei frawd Ifan ac ai 
 rhoddes yng ngharchar a chwedi hynny efe 
 ai crogodd, ac am yr amser hynny rhyfel - 
 oedd Einion ab Owain ac a lladdodd Fare 
 ac Eyrlaid. 
 
 Nawcant a deuddeg a thrugain y di- 
 ffeithawdd Catbrig ab Eyrlaid Eon, ac efe 
 a wnaeth drafael dirfawr i'r ynys, ac yna 
 y daeth Etgar Brenin y Saeson a llu dir- 
 fawr yn erbyn holl Gymru hyd yng 
 Nghaerllion ar Wysg, ac a ddanfones ei 
 wyr i ysbeiliaw'r Wlad, ac nid arbedynt 
 na Llys na Llann, eithr dwyn däoedd a 
 thlysau Eglwysi a manachlogydd, ac y 
 gwrthladdodd Iago ab Idwal o'i gyfoeth, 
 ac a roddes Wynedd i Hywel Ddrwg ab 
 Ifan, ac nid oedd drwg o'r Byd nas gwnelai 
 hwnnw o ladd, a thynnu ílygaid, ac ys- 
 peiliaw, a thwyllaw. 
 
 Nawcant a thrugain a phymtheg bu 
 farw Edgar Brenin y Saeson, ac y daliwyd 
 Iago ab Ifan ab Eidwal, ac a gorfu Hywel 
 ab Eidwal, ac y goresgynodd ei gyfoeth, ac 
 yna y lladdwyd Eidwal, ac y gorfu Cys- 
 tenin ab Iago ar Hywel Ddrwg ab Ifan, 
 am hynny o amser daeth Gotbrig ab E}T> 
 laid i D dyfed ac i Eynyw ac ai dystryw- 
 ocld, yna bu Gwaith Llanwenog, ac y 
 diffeithwyd Brecheiniog ai holl gyfoeth 
 gan y Saeson, a hwy a laddasant Hywel 
 ddrwg ab Ifan, ac y goresgynodd Cadwall- 
 awn ab Ifan ei gyfoeth ef drwy fuddugol- 
 iaeth yn erbyn y Saeson, nid amgen ynys 
 Fon, ac Arfon, a Meirionydd, a holl 
 
718 
 
 BRUT 1EUÀN BRECHFA. 
 
 Wladoedd Gwynedd, a hynny drwy ddeall 
 a synwyr, a'r ainser hwnnw y tynnwyd 
 Llygaid Llywarch ab Owain, ac yna daeth 
 Gotbrig ap Eyrlaid a'r llu du gydag ef i ynys 
 Eon ac y daliwyd dwy fil o ddynion, a'r dry 11 
 arall a ddug Meredydd ab Owain ganthaw i 
 Geredigiawn ac i Ddyfed, ac y bu farwolaeth 
 fawr ar anifeiliaid yn lioll ynys Prydain, 
 ac y bu farw Owain ab Hywel, ac y di- 
 ffeithiwyd Cenhedlaeth Llanbadarn, a 
 Mynyw, a Llanylltyd, a Llan Garrnan, a 
 Llan Bhystyd, a Llandydoch, ac y bu ddir- 
 fawr farwolaeth yn ynys Prydain, ac yn yr 
 amser hwnw y bu drudaniaeth yn holl ynys 
 Prydain, megis y bu farw y bobl gan 
 newyn. 
 
 Nawcant a phedwar ugain pan ddiffeith- 
 iodd Owain ab Einion Frenhiniaeth Mer- 
 edydd ab Owain, nid amgen Dyfed a Cher- 
 edigiawn, a'r amser hwnw y bu newyn 
 dirfawr yng Nghyfoeth Meredydd, ac y bu 
 frwydr rhwng meibion Meuryg a Mered- 
 ydd, yn ymyl Llangwm, ac y gorfu meibion 
 Meuryg yn erbyn Meredydd, ac yna lladd- 
 wyd Tewdwr ab Einion ab Owain ab 
 Hywel dda fab Cadell, a Rhys mab Tewdwr 
 a ffoes i'r Werddon rhag pydoldeb y 
 lleddid ef. 
 
 Nawcant a phedwar ugain a deg y di- 
 ffeithiwyd Môn gan y genedl ddu, bu am yr 
 un amser ryfelu a lladdgarwch mawr rhwng 
 Pendefigion Gwynedd a Phowys, bu rhyfel 
 hefyd rhwng Meredydd ab Owain ac Ithel 
 ab Morgan Brenin Morgan wg, achaws 
 anhraith Gwyr Meredydd yn eu newyn, 
 gan ddrudania eth, ar amser hwnnw y 
 dechreuwyd bwytta Cregyu y mor yn 
 Neheubarth a Gwyr. Am yr amseroedd 
 hynny y gwnaethpwyd Eidwal ab Meuryg 
 yn Dywysawg gan wŷr Mon lie nid oedd 
 na thywysawg na neb a elai ym mlaen 
 Gwŷr Gwynedd, achaws hynny y diffeithid 
 y Wlad honno gan y genedl ddu yn afrifed, 
 ym mhen ychydig y daeth Suoen ab Eyrlaid 
 i Wynedd ac a laddodd Eidwal ab Mered- 
 ydd, i'r hwn yr oedd mab o Etifedd ai enw 
 Iago. A chyn pen nemmawr y bu farw 
 Meredydd ab Owain heb adael ei ail ar ei 
 ol, a merch iddaw ai henw Angharad a 
 briodes Llywelyn ab Seisyllt. A gwedi 
 marw Llywelyn hi a fu briod a Chynfyn 
 ab Gwerystan, ac o honi hi y bu Bleddyn 
 ab Cynfyn. 
 
 Oed Crist un Mil, Aeddan ab Blegwryd 
 a gafas oresgynnaeth ar Wynedd o synwyr 
 a deall, ac efe a lywodraethodd Gwynedd 
 yn dangnefus ddeuddeg mlynedd. 
 
 Mil a deg Oed Crist, a Llywelyn ab 
 Sitsyllt wedi cyrhaedd oedran gwr efe a 
 
 ddodes hawl ar Lywodraeth Dyfed a Cher- 
 edigiawn, ac a gafas oresgynnaeth ami, ac 
 a ddodes Gad ar faes yn erbyn Aeddan ab 
 Blegwryd ac ai lladdodd, yna cafas ef ores- 
 gynnaeth ar Lywodraeth Gwynedd, ac efe 
 a ddodes ei frawd Hywel ab Sitsyllt yn 
 Dywysawg ar y wlad honno, ac felly 
 rhyngddynt y llywodraethent holl Gymru 
 yn anrhydeddus a chyfiawn, ac yn yr 
 Amser y buant y bu gyfoethawg y Cymry, 
 a'r ddaiar yn gnydfawr, ar blynyddoedd yn 
 ry wiawg, a heddwch a chyfraith yn cael eu 
 lie yn y wlad, ac i'r holl deuluoedd eu Tai, 
 ac i'r holl dai eu Teuluoedd : ac i bob Tir 
 ei lafurwr, ac i bob Llafurwr ei dir, fal y 
 daeth Llawnder digonawl i'r Wlad, ac i'r 
 holl wlad ei llawnder digonawl. 
 
 Mil a deg, daeth Bhun mab Meredydd 
 ab Owain, o Ysgottes a fu'n ordderch 
 iddaw, i Gymru, ac a fynnai oresgynnaeth 
 ar Dywysogaeth Deheubarth, a Llywlyn 
 ab Sitsyllt a ddodes Gad ar faes, ac yng 
 Ngwaith Glan Gwili y lladdwyd Bhun, a 
 gorfu ar ei wyr ffoi yn golledus, am yr 
 amseroedd y bu hynn daeth Awlaff ym 
 mlaen y Llu du a'r Ysgottiaid Gwyddelig 
 i Ddyfed ac ai diffeithiasant gan dorri 
 Mynyw ac ei ysbeiliaw, a Hywel ab 
 Seisyllt a ddaeth yn eu herbyn a dewisol- 
 ion o Wyr Gwynedd ac au lladdodd fwy 
 na'u banner a gyrru ffo ar eraill yn ol i'r 
 llongau, a dal llawer au dodi yng Nghar- 
 char, a gwedi hyn fe aeth Hywel a Mer- 
 edydd Meibion Edwin ab Owain ab Hywel 
 Dda yn erbyn Llywelyn ab Sitsyllt, ac efe 
 a laddwyd yn y frwydr honno, gan adael 
 ar ei ol fab a elwid Gruffydd, a chan y cai 
 Hywel a Meredydd edrych o'i hamgylch, 
 gwelid yn eu herbyn Bhydderch ab Iestin 
 ab Gwrgan, a chydag ef Lu afrifed o Wyr 
 Morgan wg a Gwent yn Gad ar faes, a gorfu 
 ar Hywel a Meredydd ffoi, yna cafas 
 Bydderch oresgynnaeth ar Lywodraeth 
 Deheubarth. 
 
 Mil a deg ar hugain daeth Hywel a 
 Meredydd o'r Werddon i Ddeheubarth a 
 Llu cadarn o'r Ysgottiaid Gwyddelig yn 
 erbyn Bhydderch ab Iestin, ac efe a ladd- 
 wyd, a'r ddau frodyr megis etifeddion cyf- 
 iawn a gawsant oresgynnaeth a'r Dywysog- 
 aeth Deheubarth, ar fyrr wedi hynny y 
 lladdodd meibion Cynan ab Seisyllt Mer- 
 edydd ab Edwin a Hywel ei frawd, ac yna 
 lladdodd y Saeson Cynan ab Seisyllt, ac ar 
 fyrr o amser wedi hynny y cafas Buffydd 
 ab Llywelyn ab Sitsyllt Lywodraeth y De- 
 hau, ac efe a roddes faes i'r Saeson yn emyl 
 Bhyd y Groes ar Hafren, ac a gafas y fudd- 
 ugoliaeth, am yr un am&er y bu Waith 
 
BRUT 1EUAN BRECHFA. 
 
 719 
 
 ÜPencadair, ac yno y bu brad dclirfawr a 
 thwyll afrifed rhwng Gruffydd ab Rhys ab 
 lestin a nieibion Rhydderch ab lestin yn 
 erbyn Gruffydd ab Llywelyn ab Seisyllt, 
 yna lladdwyd amgylcli saith ugain o oreu- 
 gwyr Gruffydd ab Llywelyn, sef o wyr 
 Ystrad Tywi a Dyfed. Am yr amser 
 hynny y bu eira dirfawr ddydd Calan 
 Ionawr, lieb doddi hyd Wyl Badric, yn 
 yr amser hwnnw y bu ddiffaith boll Dde- 
 heubartb. 
 
 Mil a deugain, bu Waith Pwll Dyfach 
 rhwng meibion Meredydd ab Edwin a 
 Gruffydd ab Llywelyn; ac i Ruffydd y 
 goreu. Ac efe a laddodd a gyrru ffo ar y 
 Cenedloedd Duon a ddaethant i Ddyfed a 
 Cheredigion ar oddau diffeithiaw'r wlâd, 
 yna fe aetb meibion Meredydd i Wynedd, 
 ac'o dwyll anffyddloniaid feddalwyd Gruff- 
 ydd ab Llywelyn gan wyr Cynan ab Iago 
 addaethant i Ẅynedd ar ymgais gorynnill 
 y Dywysogaeth, eitbr Gwyr y Wlad wedy 
 clywed hynny a ymgynnullasant ac achub- 
 asan Ruffydd o ddwylaw Gwyr Cynan, a 
 gyrrwyd ffo arnynt. 
 
 Mil a deg a deugain daeth y Liu du o'r 
 Werddon i Ddeheubarth ac add aetbon 
 gyda Gruffydd ab Llywelyn ap Seisyllt yn 
 erbyn y Saeson, ac yn Henffordd y bu faes 
 rbyngtbynt ac y cafas Gruffydd y fuddug- 
 oHaeth, ac yna y bu 11a wer o ladd a llosgi. 
 
 Mil a thrugain bu farw Gruffydd ab 
 Llywelyn ab Seisyllt pen, a tbarian, ; ac 
 amddiffynwr yr boll Fruttaniaid; a'r un 
 amser y daetli Wiliam y Bastardd i Loegr 
 a dododd gad ar faes yn erbyn Harolt ac ai 
 lladdodd, ac a ddug oddiar y Saeson Goron 
 y Deyrnas, ail i'r modd y dygai'r Saeson 
 hi oddiar y Cymry gynt. A bynn a 
 wnaetb ef acbaws adduned a wnaethai 
 Harolt y cai ef y Goron ar ol Edwart Sant 
 Brenin Lloegr, ac ni cliywirai Harolt yr 
 adduned, -eithr dwyn y goron iddaw ei 
 hunan gwedi marw Edwart, eithr ni hir 
 Iwydd anudon. Am yr amseroedd yma bu 
 anundeb mawr rhwng Bleddyn ab Cynfyn 
 a Rhiwallon ab Cynfÿn yn erbyn Mered- 
 ydd ab Ithel, ac y bu farw Meredydd ab 
 Ithel o anwyd a newynyn cilio i ynialoedd 
 rhag Bleddyn ab Cynfyn, a gwedi marw 
 Meredydd heddychwyd rhwng Bleddyn a 
 Rhiwallon ab Cyniyn, yna cynhaliodd 
 Bleddyn ab Cynfyn Wynedd a Phowys au 
 cyfoethau yn erbyn Rhiwallon ab Cynfyn; 
 a Meredydd ab Owain ab Edwin yn cynnal 
 Deheubarth, ac yn ol hynny y bu frwydr 
 rhwng Goronwy ab Llywelyn a meibion 
 Cydwgan ab Gruffydd. 
 
 Mil a thrugain a deg y bu frwydr Llan- 
 3 B 
 
 fedwy ym Morgan wg rhwng Meredydd ab 
 Owain ab Edwin bi-enin Deheubarth a 
 Charadawc a Gruffydd meibion Rhydderch 
 ab lestin am Dywysogaeth Deheubarth, a 
 Charadawc ai ennilles ac a ladd odd Mered- 
 ydd, yna goresgynnodd Garadawc y lly- 
 wodraeth, ac ar fyrr y lladdwyd Bleddyn 
 ab Cynfyn o dwyll Owain ab Edwin, yna 
 Trehaearn ab Caradawc a oresgynnes "Wyn- 
 edd ac ai llywodraethodd, ai frawd Rhydd- 
 erch ab Caradawc a Rhys ab Owain a 
 oresgynnasant Ddeheubarth, ac am hynn 
 o amser claeth Gruffydd ab Cynan ab Ia#o 
 i Gymru o'r Werddon a llu mawr gantho 
 ac a ennillodd Fôn, eithr gorfu arno ffoi i'r 
 Werddon cyn nemmawr o wledychu yng 
 Ngwynedd. A gwedi bynny ar fyrr y 
 lladdwyd Rhydderch ab Caradawc ab lestin 
 o dwyll Meirchion ab Rhys ab Rhydderch 
 ei gefnderw. A Rhys ab Owain ei hunan 
 a gafas Ddeheubarth, eithr cyn amser hir 
 efe a laddwyd gan Drahaearn ab Caradawc 
 ym mrwydr Pwllgwttig. 
 
 Mil a thrugain a deg daeth Rys ab 
 Tewdwr o'r Werddon a llu cadarn yn ei 
 blaid ac a ennilles Ddeheubarth lle'r oedd 
 efe yn difedd cyfiawn i'r dywysogaeth 
 honno, a Rhys a ddanfonodd am Ruffydd 
 ab Cynan yn ol i Gymru o'r Werddon, ac 
 ai cynhorthwyodd yn erbyn Trehaearn ab 
 Caradawc ac ai Uaddasant wedi ymladd a 
 cholli gwaed yn afrifed. 
 
 Mil a phed war ugain gorfu ar Rhys ab 
 Tewdwr ffoi rhag lluoedd meibion Bleddyn 
 ab Cynfyn i'r Werddon ond ymhen dwy 
 flynedd efe a ddychwelodd a llu cadarn 
 gydag ef ac a gafas gynhorthwy ai carai, 
 ac a ennillodd dywysogaeth Deheubarth. - 
 
 Mil a phedwar ugain a deg y bu ym- 
 laddau gwaedlyd rhwng lestin ab Gwrgan 
 Tywysawg Morganwg a Rhys ab Tewdwr; 
 ac Einion fab Collwyn Arglwydd Dyfed 
 ymhlaid lestin, ac yng ngwaith Rhyd yr 
 Ymladd y cafas Rys ab Tewdwr y goreu 
 ar Einion, yr hwn a orfu arno ffoi at 
 lestin, ac lestin ai danfonodd i Lundain i 
 gyûogi cynhorthwy gan y brenin Wiliam 
 goch, ar brenin a ddanfones syr Robert fab 
 Hamwn ddeiniog tywysawg y Corbwyl yr 
 hwn oedd gefnderw iddaw, a chydag ef 
 ddeuddeg o farchogion rhyfelgar a llu 
 mawr o wyr at lestin yn gynhorthwy yn 
 erbyn Rhys ab Tewdwr, ac ym Mrwydr 
 Hirwaun Wrgan y lladdwyd Rhys a gor- 
 euon ei Wyr, ac lestin ni wnai iawn i 
 Einion yn ol ei adduned iddaw, yna troes 
 Einion ai wyr yn ei erbyn ac a ynnillodd 
 ar syr Robert ab Hamwn ai farchogion fal 
 y troesant au gwyr yn erbyn lestin a chyda 
 
720 
 
 BRUT ÍEUÁN 
 
 nhwy lawer o bendefigion ac Uchelwyr 
 Morganwg, y rliai a gasäant Iestin am ei 
 dwyll, ai ormes, ai ymrysonusder ; ac ytn 
 mrwydr y Mynydd Bycban wrtli Gaerdyf 
 y gwaethwyd Iestin, ac y gorfu arnaw ffoi, 
 a syr "Robert fab Hamwn a gymerodd 
 gyfoeth Iestin, ac a roddes diroedd a cbyf- 
 oethau y rhai a gefnogaint Iestin î'r deu- 
 ddeg marcliawg a ddaethant gyda^ ef . ac 
 i Einion y Blaeneudir; ac fal hynny y 
 diweddodd ar Iestin a fn, efe ai feibion, 
 gyhyd o amser yn ormes Deheubarth a 
 Gwynedd, annbebig i'r bynafiaid a fuant 
 iddaw yn dywysogion a gerynt heddwch, a 
 chynawnder, a doetbineb. Am hynn o 
 amser y dug Huw iarll Caerllion Gawr 
 goreuon tiroedd Gwynedd a Môn, a Ber- 
 nart Nywmarc a ddug Frecbeiniog, ac 
 ym mben deufis wedi gyrrn Iestin o'i wlad 
 a dygodd y Ffrancod Geredigiawn a Dy- 
 fed dan ddarostwng iddynt. A'r un baf a 
 dygodd Iarll Arwndel goreuon gwlad 
 Bowys, ac acbaws creulonder ymladdgar 
 tywysogion Gwynedd a Phowys, a gormes 
 Iestin ai feibion yn Morganwg, a collasant 
 y Cymry eu breiniau au cyfoethau, yn ail 
 ac y bu achaws a wnai Gwrthéyrn Gwrth- 
 yneu, lie troesant yr holl Fruttaniaid yn 
 Lloegr yn wŷr i • dywysogion y Saeson er 
 cael meddiannii eu däoedd yn heddwcb a 
 Uonyddwcb, a cyfiawnder. 
 
 Mil a cbant aeth y Cymry yng ISTgwyr, 
 a Morganwg, a Gwent, a Brecheiniog yn 
 nyfnder nos am ben gwyr y Ffrancod ac au 
 lladdasant yn eu gwelyau yr un modd ac y 
 lladdodd y Saeson cyn no liynny y Gwyr 
 Duon, ac adoresgyn eu tiroedd a wnaeth 
 Uawer o'r Cymry, a tborri rbai o'r Cestyll, 
 yna'r gwyr mawr o'r Ffrancod a ymrodd- 
 asant i wneutbur cestyll cedyrn ym mbob 
 man lle'r oeddynt yng Nghymru, ac a 
 ddodasant wobrau i bawb o'r Cymry a 
 fyddaint yn wŷr iddynt, ac felly gwanhä- 
 W J^ y tywysogion dyledog yn fawr. 
 
 Mil ac ugain a chant y gwnaed eglwys 
 Llandaf, ac eglwys Llanbaclarn fawr, ac 
 eglwys Mynyw a'r Ty Gwyn ar Daf yn 
 newyddion lie yddoeddent dorriedig acbaws 
 rhyfeloedd a diffeithiaw ; yog ngbyfnod yr 
 amseroedd hynn yr oedd bradeu a thwyll 
 ymhlith bonheddigion Gwynedd a Phowys 
 yn annog y Ffrancod yn erbyn y tywysog- 
 
 ÈRÉCHFÁ, 
 
 ion tifeddiaethol, a gorfu ar y tywysogion 
 rhoddi rhanneu mawrion o'u tiroedd ir 
 Ffrancod, yngbyfylchau'r amseroedd hynn 
 daeth Gruffydd ab Rhys ab Tewdwr o'r 
 Werddon i Gymry, ac a gafas dy wysogaeth 
 Deheubartb, ac a lywodraethawdd yn 
 anrbydeddus. Am hynn o amseroedd yr 
 oedd tywysogion anrheithgar a chreulawn 
 ym Mbowys a brenin y Saeson yn eu 
 cefnogi yn erbyn tywysogion Gwynedd a 
 Deheubartb, ac o achaws bynny yr oedd 
 colli gwaed afrifed yng Nghymru. 
 
 Mil a deg ar hugain a cbant, priodawdd 
 Owain ab Gruffydd ab Cynan Wyddeles o 
 ferch Arglwydd urddasol o'r Werddon a 
 elwid Pyfog a honno oedd fam Hywel ab 
 Owain Gwynedd ac a ddamchweiniodd yr 
 arglwyddiaeth i Hywel yn ol marwolaeth 
 Ffyfog ei fam, ac yna yr aeth Hywel ab 
 Owain i'r Werddon i oresgyn ei gyfoeth ; 
 dyna'r acbos y mae'r Bruttaniaid yn dy- 
 wedyd mae eiddo hwynt llawer o dir y 
 Werddon yn dragywyddol o bynny allan, 
 yng ngbyfylched hynn o amser bu farw 
 Gruffydd ab Cynan, goreu o dywysogion 
 Gwynedd o hi] Rhodri Mawr, ac ar ei ol y 
 bu Owain ei fab yn dywysawg Gwynedd. 
 
 Mil a deugain a chant y lladdwyd 
 Hywel ab Meredydd ab Rhyddercb, ar- 
 glwydd y Cantref Bychan, o dwyll a brad 
 Saeson Dyfecl, a chyn y bu hir y daeth 
 meibion Owain Gwynedd i Aberteifi y n 
 erbyn y Ffrancod á Saeson Byfed, ac a 
 gawsant fuddugoliaeth anrhydeddus ar- 
 nynt. 
 
 Agos i'r un amser fe ennillodd Gruffydd 
 ab Rhys gastelt Caerfyrddin, a chastell 
 Llanstypban, ac a waothodd y Ffrancod yn 
 afrifed, a gwedi hynny efe ai feibion a 
 ennillasanbgastell Gwys a çhastell Cynfael. 
 
 Mil a de£ a deugain a chant, aeth 
 meibion Gruffydd ab Rhys i Geredigion ac 
 a ennillasant y wlad oddiar Hywel ab 
 Owain Gwynedd, ac a oresgynasant gestyll 
 
 Ystrad Meury 
 
 Llanrhystyd, ac au 
 
 gwnaethant yn geclyrn, ac a ddodasant yn- 
 ddynt wyr dewisol am galondid gwrol a 
 gwybodau rhyfel, a chwedi hynny ennill- 
 asi^ant gastell Llychwr yng Ngwyr ac ai 
 torrasant, a gwedi hynny ennillasant gas- 
 tell Penwedic yng Nghcredigion. 
 
 Lyfr Ieuan Brechfa, gan Rhys Thomas, Argraffydd, or Bont Faen ym 
 
721 
 
 BUCHEDD 
 
 HANES GRUFFUDD AB CYNAN. 1 
 
 Yn nyddieu Edwart vrenhin Lloegr aTher- 
 dellach vrenhin Ywerddon i ganet Gruff- 
 udd frenhin Gwynedd yn Iwerddon yn 
 Ninas Dulyn ac yng Cwinwt Colomkell i 
 magwyt, y lie a elwir yng Gwyddeleg 
 Surth Colonicell, a thair milldir yw hynny 
 iwrth y lie yd oedd ei fam ai famfaeth. 
 Ei dad oedd Cynan frenhin Gwynedd, 
 ae fam oedd Raguel verch Awloedd 
 frenin dinas Dulyn a phummet ran 
 Iwerddon, ag wrth hynny bonkeddiccaf 
 gŵr oedd y Gruffudd hwnnw o fren- 
 hinawl genedl a Uinysoedd goruchel, 
 megys i tysta ach a bonedd ei rieni. Canys 
 mab oedd Gruiîudd i Gynan frenin mab 
 Iago mab Idwal ab Elised mab Meuric 
 mab Idwal foel, 2 mab Anarawt, mab 
 Bhodri Mawr, mab Essyllt ferch Cynan 
 o gastell Tindaetliwy, mab Idwal Dyre, 
 mab Cadwaladr fendigaid mab Cadwallawn 
 mab Catvan ap Iago 3 ap Beli ap Khun 4 ap 
 Maelgwn Gwynedd, mab Caswallawn 
 La whir, Mab Einiawn Yrth mab Cunedda 
 frenhin, mab Edern, mab Padarn Peiss- 
 rudd mab Tegit, mab Iago, mab Gwidawg, 
 mab Cein, mab Gwrgein, mab Doli mab 
 Gwrddoli, mab Dwfyn mab Gorddwf- 
 yn, mab Auwerit, mab Onwedd mab 
 Dwywng, 5 mab Brychwein, mab Ywein, 
 mab Afallach, mab Aflech mab Beli 
 Mawr, <fec. 
 
 1 O hên Lyvyr Sir Eich. yn eiddo Thomas Pennant 
 Gwynn o Wydyr. Ex per- o'r Dwning, yswain, ac o 
 vetusto Codice transcript, law, Davydd Jones o 
 exaniinat ad Exemplar Drevriw, allan o Lyvyr o 
 Plaswardenseltad.librum waith Huw Roberts o 
 Guil. Owen Arm. de Nantclwyd, yn y vlwydd- 
 Porkington. Mae Paladyr yn 1651. 
 Ach Gruffudd yn ddiffyg- Gwelir mai addasu yr 
 iol yma ; cais yn Llyvyr iaith i lavariad gogledd 
 Achau John Jones. Cymru ydyw yr amry veil- 
 
 Yr amryw ddarllen- iad yn y darlleniad, eithr 
 iadau yn cydganlyn at mewn bell van. 
 haneshwnadynwyd allan 2 Allan yn LI. G wydyr. 
 o Lyvyr y parchedig 3 Ehun. LL E. D. 
 Eichard Davis o Vangor, 4 Allan yn rhai 11. 
 yr hwn a ysgrivenasai, yn 5 Diawng. Yn LI. Pork- 
 y vlwyddyn 1788, o Lyvyr ington. 
 
 Rhodri mawr oedd mab Merfyn frycK 
 mab Gwryat, mab Elidir mab Sanddef, 
 mab Alcwn, mab Tagit, mab Gweir 1 
 mab Diwg, mab Llywarch Hen, mab 
 Elidir Lydanwyn mab Meirchiawn gul, 
 mab Gorwst Ledlwn, ab Cenau mab Coel 
 Godebawc, mab Tegvan gloff, mab De- 
 heweint, 2 mab Urban, mab Gradd, mab 
 Bifedel, mab Khideyrn, mab Endeyrn, mab 
 Encligant, mab Enid, mab Endos, mab 
 Endoleu, mab Afalach, mab Aflech, mab 
 Beli mawr, Mab Manogan, mab Eneit, 
 mab Cyrwyt, mab Crydon, mab Dyfyn- 
 f'arch, 3 mab Prydein, mab Aedd mawr, 
 mab Antonius, mab Seirioel, mab Gwrwst, 
 mab Bhiwallawn mab Cunedda, mab 
 Bhegau ferch Llyr, 4 mab Bhund, 5 mab 
 Bleiddud mab Llywelyt, mab Bruttus 
 Darianlas, 6 mab Efroc, mab Membyr, mab 
 Madawc, mab Locrinus mab Bruttus 
 tywyssauc o Bufein 7 mab Silvius, mab 
 Ascanius, mab Eneas ysgwyddwyn, 8 mab 
 Anchises, mab Capis, mab Assaracus, mab 
 Trois 9 mab Hericthonius 10 mab Dardanus, 
 mab Jubiter mab Sadwrn, 11 mab Cselus 
 mab Cretus mab Siprius, mab Cetyn, 
 mab 12 Ieuan, mab Japheth, mab Noe hen, 
 mab Lamech, mab Methusalem, mab Enoc, 
 mab Jareth, mab Malaleel, mab Cainan 
 mab Enos, mab Seth mab Addaf, mab 
 Duw. 
 
 Bonhedd Gruffudd o barth ei fam. 
 Gruffudd frenin fab Bannillt Baonel 13 
 Afloedd 14 frenin dinas Dulyn a phummet 
 ran Iwerddon, ac Ynys Fanaw a hanoedd 
 gynt o deyrnas 15 Prydain, a brenin oedd 
 ar lawer o ynysoedd eraill, Denmarç a 
 
 1 Gwên. 
 
 2 Deheufreint. 
 
 3 Dyfynarth, Dyfynarch. 
 
 4 W ab Eeget verch. 
 B Eud. 
 
 6 Ysgwydwyn. 
 
 7 Brutus. 
 • Ysgwydd dwyn. 
 
 9 Tros. 
 
 9 Enrichonsius. 
 11 Saturnus. 
 18 Nid yw mewn ereilL 
 
 13 Eacuel verch. 
 
 14 Auloedd. 
 
 15 Neu ynys. 
 
722 
 
 HANES GRUFFUDD AB CYNAN, 
 
 Galwei a Rhenneu a Mon, a Gwynedd yn 
 yr hwn le 1 i gwnaeth Afloedd gastell Cad- 
 am ae tom ae ffos ettwa yn amlwc, ag a 
 elwit Castell. Afloedd frenhin, yng Cyin- 
 raeg hagen i gelwir Bon y Dom. Afloedd 
 ynteu oedd fab i Swtrig frenin mab Af- 
 loedd frenhin Cirian, mab Sutric mab 
 Auloedd frenliin ab Horffagyr vrenhin, 
 mab brenin Denmarc. ■ A bit honneit bod 
 Ha3rallt Harffagyr ai ddeu froder yn feib- 
 ion i frenliin Llychlyn, ac Alyn ei vrawt 
 oedd vrenliin cyssegrediccaf ac enwoccaf 
 ym plith lioll Deiiuiarc, ac a lladdawdd 
 Tur tywyssawc ym brwydr, a tlira yttoedd 
 twnnw yn ei yspeiliaw ac yn tynnu torch 
 fawr o eur i am ei fwhwgl mal i gnottaei 2 
 y brenliinedd ar bonheddigion ei arwain 
 gynt y glynodd ei dwylaw wrtli y dorch ae 
 linieu wrth ei groth; a hwnnw a f u y 
 gwyrth cyntaf a wnaeth. Duw yrddaw 
 ac o hynny allan i cymmerasant yr holl 
 Daenisseit efo yn sant, ac ir anrhydeddas- 
 ant or dydd liwnnw allan, a llawer o 
 eglwyseu a adeilwyt yn ei enw 3 ac yn 4 ei 
 anrhydedd ef yn Denmarc, ar Mordwywyr 
 a alwant arnaw yn wanredawl 5 ag a 
 aberthant iddaw, ag a offrymmant iddaw 
 lawer o roddion pan peryglont yn y mor : 
 e tywyssawc ae lladdawdd ynteu a elwit or 
 weithret honno 6 Thwrciawl, am ladd 7 o 
 lionno y brenhin gwirion. 
 
 A bit honneit rygerdded ar for 8 or tribao- 
 der rhagddywedig hynny 9 i gyrchu Milwr- 
 iaeth gan frenhinawl lynges, ac yn y diwedd 
 wynt a ddoethant y gyt hyt yn Iwerddon. 
 
 Harallt Harffagyr eissioes a gerdasei cyn 
 no hynny 10 a dirfawr lu ganthaw ac ydd 
 amgylchynws 11 holl Iwerddon gan greulon- 
 der a lladd ei chiwdawt, ac eu 12 ifo, ae 
 gorescyn ar hyt ac ar llet, acydd adeilws 13 
 ynteu dinas 14 Dulyn a llawer o ddinasoedd 
 ereill a Chesty 11 a lleoedd cadarn, 15 ag felly 
 cadarnhau a gwastadhau i deyruas yn ei 
 chylch ogylch 16 , ag un oi frodyr a ossodes 
 yn un or dinasoedd a adeilassei yr hon a 
 elwit yn eu hiaith hwy Porthlarg, ae etif- 
 edd ynteu a fuant frenhinedd y dinas 
 hwnnw 17 yr hynny hyt heddyw. 
 
 Harallt eissioes 18 a wladychwys 19 tros 
 wynep Iwerddon, ac ynyssoedd Denmarc 
 
 O LYVYK B. D. 
 
 1 Yn y lie. 
 8 Gweddai i. 
 8 Enw ef. 
 
 * Yw. 
 
 6 Waredawl. 
 
 • Gweithret hwnnw. 
 ' Ei ladd. 
 
 10 Yn gynt no hynny. 
 
 11 A ymgylchodd. 
 
 12 Gan eu hymlid. 
 
 13 Yr adeiliodd. 
 11 Ddinas. 
 
 14 Cedyrn. 
 16 Hamgylch. 
 
 8 Bit f al yr aethant i r 17 Ddinas honno. 
 
 mor. I8 leissys. 
 
 9 Hwnnw '» Wladychodd. 
 
 y rhei sydd yn y mor cyfarystlys a thai 
 ynys Prydein, megys i mae ynysedd Sik- 
 lade 1 y rhwng mor Tyren a Denmark. Eu 
 2 trydydd brawt ynteu nid amgen Rodwlff 
 a gerddws 3 ae lynges i Ffreinc ac yno i 
 gwastadhäws 4 , ag i gorfu ar y Ffreinc o 
 ymladd, ac i gorrescynnws 5 ran fawr o 
 Ffrainc, a elwir yr awron Normandi, kanys 
 6 gwyr Norddwei 7 ae presswylya, sef yw 
 y ihei hynny cenedl o Lychlyn, ar ddaear 
 honno a rannwyd yn ddeuddeg rhann her- 
 wydd y Barwnieit ar Tywyssogion a 
 ddaethant yn gyntaf i rann o Ffrainc a 
 elwir Biytaen 8 neu Lydaw, wynt a adeil- 
 assant yno ddinassoedd lawer. -Rhodwn 9 , 
 nid amgen y gan Rhodwlff frenhin adeil- 
 iawdr a enwyt, megis B-hufain y gan 
 Romulus, a Rhemys y gan Remo, a llawer 
 o ddinassoedd ereill a Chestyll a lleoedd 
 cadarn 10 a orug. O hwnnw ydd 11 hen- 
 ynt 12 breninedd 13 Normandyeit 14 a 15 ores- 
 cynnasant Loegyr, o frwydyr nit amgen, 
 G-wilym brenin ai ddeu fab ynteu y rhei a 
 ddoethant 16 yn ei le, Gwilym Gleddyf-hir 
 a Henri ac Ystyffan ei nei neiaint yr rhei 
 oeddynt gyd oeswyr, ac fegis hynny i bu 
 bonhedd Gruffudd frenliin o barth ei fam 
 herwydd tad ei fam. 
 
 Eilweith o barthred ei henfam, nid am- 
 gen mam ei fam-. Gruffudd frenhin oedd 
 fab Raguel ferch Failcorkre 17 ferch Dim- 
 lwg 18 , mab 19 Tethel frenin Lain e pumhet 
 rhan 20 Ywerddon. Alam hagen mam 
 Afloedd frenhin oedd ferch i Uiien bren- 
 hin Muen 21 dwy ran o Iwerddon. Ac odd 
 yna Gwrmlach 22 oedd fam Swtric frenin, 
 merch oedd honno i Fwrchath frenin 
 Laine, ac i hwnw i bu dri meib clotvawr, 
 nid amgen Dwnchath frenhin Muen 23 a 
 Swtric frenin Dinas Dulyn, a Moelchelen 
 frenin Midif. Moel-Mordaf eissioes oedd 
 fab i'r frenhines honno o Fwrchath frenin 
 Laine. I Ruffudd frenin ir oedd ddeu fro- 
 der unfam, brenliinedd Wlthw, nid amgen 
 Ranallt mab Mathganyn 24 yr hwn a en- 
 nillws 25 ddwy rann 20 Iwerddon ym pythef- 
 nos a mis 27 oe ddewredd. Llemhidydd 2 * 
 
 O LYVYB R. D. 
 
 1 Cyclades. 15 Ac a. 
 
 2 Y. 18 Yr aethant. 
 8 Aeth. ,7 Failcoxere. 
 
 4 Gwastadhaod 18 Dunlwg. 
 
 5 Goresgynodd. ,9 Ferch. 
 
 6 Sef. î0 Pymtheg. rhan. 
 
 7 NormandL ll Innen. 
 
 8 Brydain. 2I Gwmlach. 
 • Rhodwm. 83 Innen. 
 
 10 Cedyrn. ** Mathgynan. 
 
 11 Yr. * 5 Ennillodd. 
 
 ,a Henwynt. s6 Ran or. [noa. 
 
 n Breninoedd. * 7 Mewn chwech wyth- 
 
 14 Normandi ** Llamhydydd 
 
HANES GRUFFUDD AB CYNAN. 
 
 723 
 
 anrhyfedd oedd, nit oedd or holl Wyddyl 
 a allai na gwrthwynebu, na chyffelybu 
 iddaw yn ei neit. Ae farch ynteu oedd 
 odidawc yn 1 amrafaelion gampeu o fuan- 
 der. Isliniach 2 oedd ei enw, kymmeint 
 oedd ei neit ef, ae farch tebyccaf oedd i 
 Cynar 3 March Aclielarw neu i Bucephal 
 March Alexander amperawdyr. 
 
 Y Brawt arall i Ruffudd oedd Ethmin- 
 jach Gawyn brenin Wltw. 
 
 Can deryw rhifaw bonedd a charant 4 
 Gruffudd frenin herwydd byd, rhifwn 
 weithion ei fonedd herwydd Daw, her- 
 wydd i dyweit Tad Sant, yn 5 fonedd 
 ef ac o fonedd pop dyn yn yr un exponyat 
 a wnaeth ar y 6 wers or sallwyr 7 Chwi 
 yw 8 y dwyweu a meibion y goruchelaf yw 
 pawb. Wrth hynny Gruffydd oedd fab i 
 Gynanmab Addaf mab 9 Daw, wrth hynny 
 yn i bo canmoledig Gruffydd frenin, o fon- 
 edd bydawl ac un dwywawl, cerddwn 
 weithian ar ddargon 10 Merddin Eardd y 
 Brutanyeit o honaw. Ef ae daroganws 11 
 Merddin ef in i fal hyn. 12 
 
 Llymminawc lledffer a ddaroganer diar- 
 for 13 dygosel Uygrer 14 i enw llygrawd 15 
 llawer. Sef yw hynny yn LÎadin. Sal- 
 tus ferinus prsesagitur cujus nomen corrup- 
 ter, quia niultos corrumpet 16 . 
 
 O garediccaf frodyr Cymry ! Coffadwy 
 iawn yw Gruffydd frenin, yr hwn 17 a gan- 
 mawl ei fonedd bydawl a darogan Merddin 
 fal hyn. 
 
 A chan 18 deryw hynny bryssiwn iw 19 
 briodlion weithredoedcl herwydd yr edd- 
 ewit gennym trwy hen gyfarwyddyt a 
 Christ a fo Awdwr a Chynhelwr 20 yn 
 hynny, ac nit Diane nac Apollo. 
 
 Historia Incipit. 
 
 Wrth hynny pan yttoedd Gruffydd etwa 
 yn fab da ei ddefodeu a thrythyll ei fagiat, 
 ae yn yscynnu ar 21 flwy ddynedd ieuenctid 22 
 yn nhy ei fam, ac yn troi yni plith ei 
 chenedl : ym plith hynny i manegei 23 idd- 
 aw peunydd, pwy a pha ryw wr oedd ei 
 dad, a pha tref tad oedd iddaw, a pha ryw 
 
 LYVYR E. D. 
 
 I Mewn. 
 
 8 Isliniach. 
 
 3 Cinar. 
 
 4 Ceraint. 
 5 Oi. 
 6 Y. 
 
 ' Psaltwyr 
 
 «Yn. 
 
 •In. 
 
 10 Ddarogan. 
 
 II Darogan odd. 
 
 12 Ym fal yn. 
 
 13 A wnaeth diarfor. 
 
 11 Llygrwr. 
 
 i5 Llygrwyd. 
 m ls Saltus ferinus praesag- 
 itur venturus de mari in- 
 
 sidiaturus cujus 
 corruptor, quia 
 corrumpet. 
 
 17 Yr. 
 
 18 Chanys. 
 
 19 Yno. 
 
 80 Chynhaliwr. 
 21 Preswvliaw ym. 
 82 Ieuenctid. 
 83 1 fam. 
 
 nomen 
 
 multos 
 
 frenhiniaeth, a pha ryw treissiwr oedd yn 
 ei phresswylyaw. A phan gigleu 1 ynteu 
 hynny gorthrwm i cymmyrth, a thrist fu 
 lawer o ddyddieu, ac wrth hynny i cerdd- 
 ws 2 ynteu i lys Murchath frenin a 
 chwynaw wrthaw ef yn bennaf, ac wrth 3 
 frenhinoedd Iwerddon 4 y lleill, bot 5 es- 
 trawn genedyl yn Arglwyddi 6 ar ei dad- 
 awl deyrnas, ac adolwyn iddynt yn ysmala 
 roddi cannorthwy iddaw y geissiaw tref ei 
 dat, a thruanu 7 wrthaw a orugant 8 ac 
 addaw cannorthwy iddaw pan ddelei amser. 
 A phan gigleu 9 yr atteb,llawenfu adiolwch 
 hynny i Dduw, ac uddunt wynteu. 10 Yn y 
 lie escynnu 11 Hong a orug 12 a dyrchafael 
 hwylieu i'r gwynt a cherddet mor parth 13 a 
 Chymru, a chaffel Porth Abermenei, ac 
 /na ydd 14 oeddynt yn arglwyddiaw yn 
 enwir ag yn erbyn deiliaid Trahaearn ap 
 Caradawc a Chynwrig fab B-hiwallawn 
 brenhinyn o Bowys, ar 15 hollWynedd, ac 16 
 rhannu rhynddynt 17 a ddaroedd 18 eidd- 
 unt. 
 
 Ac yna ydd anvones Gruffuda gennadeu 
 ar wyv Mon ag Arfon a thri meib Mer- 
 wydd o Leyn, Asser a Meiriawn a Gwgawn 
 a gwyrda eraill i erchi uddunt ddyfod ar 
 frys igyfrwch 19 ag ef, agheb ohir wynteu 20 
 a ddoefchant a chyfarch gwell iddaw, a dy- 
 wedyd wrthaw o ddamuned rhyddoethost: 21 
 en a ydd adolygws 22 ynteu oe holl ynni 23 
 uddunt hwy i gynnorthwyo i gaffael tref 24 
 ei dad, canys ef 25 oedd eu Harglwydd pri- 
 odawr 26 agwrthladd (y)gyt ag ef yn wych- 
 yr 27 eu hampriodorion arglwyddi wedi 
 dyfod 28 o le arall. Ac yn i bei terfynedic 
 y Cyfrwch, a gwahanedic y kynghor 29 , i 
 cerddws 30 drachefyn y weilgi parth a chas- 
 tell Bhucldlan hyd at Robert (o) B,uddlan 
 Barwn enwog dewr 31 o gadernyt, nei i Hu 32 
 Iarll Caer, ae weddiaw a orug am 33 gyn- 
 north wy yn erbyn ei elynion a oeddent ar 
 tref ei dad, a phan gigleu 34 ynteu pwy 
 oedd ef ac i ba beth rhyddothoedd 35 , a pha 
 
 O LYVIR E. D. 
 
 1 Glybu. 
 
 2 Cerddocld. 
 
 3 Wrth y llaill o 
 
 4 Y Werddon. 
 5 Fod. 
 
 6 Argwlycldiaethu. 
 
 7 Thrugarhau. 
 
 8 ^Vnaethant. 
 » Glybu. 
 
 10 Hŵytheu. 
 
 11 Trefnu. 
 
 12 Wnaethant. 
 ,s Tua. 
 
 14 Yr. 
 
 15 A. 
 
 16 Ai. 
 
 17 Y rhynddynt. 
 
 18 Darfod. 
 
 19 Gyfarfod. 
 
 20 Chyn hir hwy. 
 
 81 1 ddymuno beth y 
 daethost. 
 23 Y yr adolygodd. 
 
 83 Yr eiraiwl iawn. 
 
 84 Trefi. 
 
 85 Ef e. 
 
 8,5 Priawd. 
 
 87 1 gyd yn wrawl. 
 
 88 Dyfodiad. 
 
 89 Gyngor. 
 
 30 Cerddodd. 
 81 A dewr 
 3 * Haw. 
 35 Ar fod yn. 
 
 34 Glybu. 
 
 35 Y daethai. 
 
24 
 
 HA.NES GRITFFUDD AB CYNAÎî. 
 
 arch aedd yr eiddaw, ef a erddewis bot 1 
 yn gynnorthwywr iddaw. 
 
 Ac yn hynny y doeth gwraig brudd 
 Tangwystyl y henw, ei gares ei hun, 
 gwreig Lywarch Olbiwch i gyfarch gwell i 
 Ruffydd ei char, ag i ddarogan ei fod 2 
 yn fienin rhagllaW, à rhodcli 3 iddaw y 
 Crys meinhaf a goreu a pliais wedi 4 ei 
 wneuthuf o yscin Gruffudd 5 frenin mab 
 Llywelyn frenin 6 mab Seisyll : Canys 
 Llowarch ei gwr hitlieu oedd wahanredol- 
 af 7 gwas ystafell 8 a throssoryer 9 i Ruff- 
 vdd mab 10 Llywelyn. 
 
 Odd yna Gruffydd a esgynnws i n long 
 ag a ymchoeles oe reidwyf 12 hyt yn Aber- 
 menei. 
 
 Odd yna ydd anfones ,3 ymladdwyr 
 Meibion Merwydd a oeddent yng Celynog 14 
 ar i5 Noddfa rliag ofn gwyr Powys a oedd 
 yn eu gogyfaddaw a boneddigion ereill oc 
 eu 16 cenedyl a thri ugeinwyr o etholedig- 
 ion o Degeingyl o gy waeth 17 y Rhobert a 
 enwyt uchod, a phedwar ugeinwyr o Ynys 
 Fon, hyt yng Cantref Lleyn i ymladd a 
 Chynwric frenhinyn. eu treisiwr l8 : Odd- 
 yna i cerddassant yn 19 ystrywys ag i 
 doethant 2o am ei benn yn ddirybudd ag i 
 lladdassant ef a 11a wer oe wyr. 
 
 Ac yna ydd 21 oedd Gruffudd yn Aber- 
 menei nid amgen y porthloedd 22 a ddywed- 
 pwyd uchod yn aros pa dynghetfen a 
 cldamweiniai uddunt: ac yna i cerddws 23 
 or blaen ar frys gwraang 24 o Arfon, Ein- 
 iawD oedd ei enw, i íÿnegi: y chwedyl 
 hyrwydd yn gyntaf, nyt amgen ryladd ei 25 
 orescynnwr, ac erchi yn goelfein enwedig 
 gwraig deg Dylat oedd ei 28 henw, gor- 
 dderch i Fleddyn frenin cyn no hynny, 
 megis i doeth gynt nebun wreang 27 , mab i 
 wr o Amalec ar 28 redeg ar Ddafydd hyt 
 y 29 Philistim 30 or frwydr ryfuassei ym 
 Mynydd Gelboe a theyrnwialen a breich- 
 rwy Sawl frenin ganthaw, ar breichrwy a 
 roddes Dafydd iddaw ynteu yn llawen yn 
 i goelfein am ei chwedl llawenydd. 
 
 Oddyna i doethant 31 yn 32 ol gan fudd 
 
 O LYVYR E. D. 
 
 4 Addawodd fod. 
 
 • Fod ef. 
 
 3 Ac i roddi. 
 
 4 Gwedi. 
 
 * Ab. 
 8 Ab. 
 
 7 "Walianredawlaf, 
 
 • I GastelL 
 
 * Thryssorwr. 
 
 10 Ab. 
 
 11 Esgynnodd iw. 
 
 11 Ymchoelodd iwdaith. 
 
 13 Anfonodd. 
 
 14 Nghelynog. 
 14 Ar i. 
 '•Oi. 
 
 17 Gyfoeth. 
 ls I treisiwr. 
 19 Hwytheu yn. 
 
 80 Daethaut. 
 21 Yr. 
 
 2i Porthleoedd. 
 23 Y cerddodd. 
 21 Gwr. 
 
 2ä Ddarfodlladdi. 
 "I. 
 
 27 Wrianc. 
 
 28 Ar i. 
 »9 yn y 
 
 30 Philistia. 
 
 31 Daethant. 
 
 81 Yu i. 
 
 Tigoliaeth y nifer a anfonessit ir cyrch ac 
 yn y He ydd x annogasant wynteu 2 iddaw 
 ef cerddet rhagddaw ar 3 coeí dá hwnnw i 
 orescyn Mon ac Arfon a Lleyn ar Cantref- 
 oedd 4 Cyffinydd i Loegyr, a chymryt 
 gwryogaeth 5 y gan y gwerin 6 , o cherddet 
 y velly a 7 gogylchynn 8 holl Wynedd ei 
 wir 9 tref tad ef, 10 a roddassei Duw,yn eu 
 llaw hwy oe drugaredd ef. Ac yn y u 
 bei wneuthuredic 12 ypethau hynny oc eu l3 
 hannog wy i dyddwg l4 dirfawr lu parth a 
 Chantref Meirionnydd yn y He ydd 15 oedd 15 
 Trahaiarn yn ei erbyn ei orescynnwr ef (y* 
 Hall), a brwydyr a fu y rhyngthunt yng 
 glyn Cyning 17 y lie yn 18 Gymraeg Gwaet- 
 erw, neu y tir Gwaetly t, o achaws y frwydr 
 a fu yna : a Duw a roddes buddugoliaeth 
 iddaw oe Elynion yn y 19 dydd hwnnw, a 
 llawer o filoedd a ddigwyddasant o barth 
 Trahaiarn, a breidd i diengis 20 ynteu yn 
 g wy nfannus ag y dry die gyt ac ef or frwy- 
 dyr. A Gruffudd ae nifer ae hymlynws 
 ynteu 21 trwy faes tiredd 22 , a mynyddedd 
 ar gymnydd 23 ei wlat ei hun, ac or achos 
 hwnnw i derchefit 2i Gruffudd oe obryn 25 
 yn frenin Gwynedd, ac i 2S llawenhaws 27 
 ynteu megis Cawr i redeg ei M ffordd gan 
 rhyddau Gwynedd or Arglwyddi a ddoth- 
 oedd 29 iddi o le arall ag 30 oeddynt yn ei 31 
 gwledychu yn enwir megys ydd S2 amddeff- 
 ynws 33 Judas Macabeus gwlat yr Israel y 
 gan M y brenhinedd Paganieit, ar cenedl- 
 oedd Cyd-derfyn, a ruthrei yn eu plith yn 
 fynych. A gwedy gwneuthur y felly pob 
 peth, dechreuws Gruffudd gwastattau ei 35 
 deyrnas a lluniaethu ei werin ac eu llyw- 
 iaw yngialen 36 haiarnawl yn ogonianhus 37 
 yn yr Arglwydd. 
 
 Bellum contra Rhuddlan et Francos. 
 
 Ac gwedi llithraw oddyna 38 ychydic o 
 amser o annog gwyrda 39 y wlat i cynnull- 
 
 O LYVYR R. D. 
 
 1 Yno yr. 
 
 2 Hwytheu. 
 
 3 Or. 
 
 I Cantrefoydd. 
 
 5 Gwrogaeth. 
 
 6 Brenhi ai werin. 
 
 7 Ac. 
 
 8 Anigylchu. 
 9 1 iawn. 
 
 10 Nid yw yn LI. P. P. 
 
 II Oni. 
 
 12 Wneuthur. 
 
 13 Au. 
 
 14 I ddwyn. 
 is y r ; 
 
 10 I oresgynwr arall ef. 
 
 17 Cyfing. q. 
 
 18 A elwir yn. 
 
 19 y. 
 
 20 Diengodd. 
 
 21 Ymlidiawdd. 
 « Feusydd. 
 
 23 Mynyddoedd hyd ar 
 derfynau. 
 21 Derchafodd. 
 
 25 Or dydd hwnnw allan 
 ac i gelwid. 
 
 26 Y. 
 
 27 Llawenhaodd. 
 
 28 Yn rhedeg y. 
 
 29 Ddaethai. 
 3< > Ac a. 
 
 31 Yn. 
 
 32 Yr. 
 
 93 Amddefynnodd. 
 
 34 Yn erbyn. [au. 
 
 85 Dechreuodd gwastath- 
 
 36 Gwerin ac llywaw a 
 gwialen. 
 
 37 Ogoneddus. 
 
 58 A chwedi ennyd O 
 ddyddiau (neu ar ol), 
 39 Gwyr da. 
 
HANËS GRUFFUDD AB CYNAN. 
 
 725 
 
 ws J llu mawr ac i cerddws 2 parth a 
 Chastell Rhiiddian i ymladd a Robert 
 gastellwr ac ar marchogion ereill dywal o 
 Ffreinc a ddathoeddynt y diwedd 3 hwnnw 
 o Loegyr, ag oddyna i doethoeddynt 4 i 
 wladychuCyffinydd 5 Gwynedd. A gwedi 
 byddinaw o honaw a dyyrchafael ei ar- 
 wyddion 6 y baili ag i llosges, ac i dug 
 anrhaith fawr : llawer or March ogion llur- 
 igawc helmawc or Ffreinc a ddigwyddas- 
 sant i ar 7 eu Meirch yn ymladd, a llawer 
 
 bedyt a breidd i diengis 8 ychydig o 
 naddunt yn y Twr. A phati gigleu 9 
 Brenin Iwerddon ae farwnieit bot mor 
 hyrwydd darnwein GruíFudd eu car ac eu 10 
 raab Maeth, a hynny i llawenhasant u 
 wynteu yn fawr. 
 
 Mebellio et Insurrectio contra Griffiaum. 
 Ac oddyna 12 tri meib Merwydd a holl 
 wyr Llein a ddyunasant 13 yn erbyn Gruff- 
 ydd eu Harglwydd priodawr, ag a laddas- 
 sant hyt y nos yn eu lettyeu yn y wlat or 
 Gwyddyl ddeuddengwyr a deugeint o 
 farchogion Gruffudd ae teulu. A phan 
 gigleu li Trahaiarn hynny yn orchfygedic 
 ac yn ffoedic, Uawenhau a wnaeth I5 . Odd- 
 yna yr Annyundeb hwmiw (y) rhwng 
 Gruffudd ae wyr, ac yn y lie 16 i cerddws n 
 ynteu ar 18 wyr Powys ac annoc nddunt 
 ddyfod ygyt ac ef arn ben Gwynedd yn 
 amlder torfoedd i ddial arnaddunt Cynwr- 
 ic y gar. 
 
 Ac wrth hynny i daeth Gwrgeneu a 
 Seisyll 19 brenin Powys ae nifer y gyt a 
 Thrahaiarn ae nifer ynteu o gyt ddyun- 
 deb 20 i fynnu gorescyn brenhiniaeth Gruff- 
 udd frenin. 
 
 A phan gigleu 21 tri meib Merwydd, a 
 gwyr Lleyn ac Eifionydd hynny, i bred- 
 ychassant wynteu Gruffudd frenin eu har- 
 glwydd priodawr megys gwyr anudonol 
 anffyddlon, a chynnorthwyaw eu gelynion 
 a bot yn dy wyssogion uddunt ir 22 Cywoeth, 
 a dau froder o Fon Tudur a Gollwyn a 
 wnaethant yn gyffelyb i hynny wedi cym- 
 ryt eu Cyfarwys 23 yn Colynawc u fawr y 
 
 O LYVYB R. D. 
 
 1 Cynnullodd. lb Or anghyttundeb» 
 
 2 Cerddodd. l5 Yno y. 
 
 3 O ffreinc a ddaethant i l7 Gyrrodd. 
 ddiwedd. ls At. 
 
 * Oddiyno y daethant. l9 Mab Jtbel mab Gwer- 
 5 Cyffinyd. ystan. L. PI. et Pork, et 
 
 8 Arwydclionyranrheith- versio Lat. 
 iodd. «a Nid ynt yn LI. P. P. 
 
 I Oddiar. y geiriau. brenin Powys 
 B Diengodd. ae nifer gyt a Thrabaiarn 
 
 9 Glybu. ac ynteu o gyt ddyundeb. 
 
 10 Ai. si Glybu. 
 
 II Yn fawr. 22 Er. 
 
 M Yno. ;. 23 y cyfarfuant. 
 
 13 Addunasant. 2t Ngbellinawc. 
 
 14 Glybu. 
 
 gan Ruffudd. A phan glybu Ruffudd y 
 brad ar dyundeb a M oedd yn ei erbyn y 26 
 gau ei wyi* ei hun ae elynion i doeth yn 
 eu herbyn a gwyr Mon ac Arfon ag 
 ychydig o wyr Denmarc ar Gwyddyl gan- 
 thaw, a brwydr 27 ddirfawr o gyfodes, (ac) 
 aerfu fawr a fu o bob parth, a llawer a 
 ddigwyddasant o lu Gruffudd frenin, a 
 llawer a dda'iasant yn y frwydr, Cerit ei 
 dadmaeth a Farudri 20 tywyssawc y Gwydd- 
 yl ac arglwydd Cruc Breuan (sef oedd î9 
 hwnnw goruchel fynydd sant Brendan 
 hermidwr enuhyfedd a naw cantref yn ei 
 gylch) ac o oreugwyr Mon i digwyddassant 
 dengwyr a thriugeint ac eissioes 30 Gruff- 
 udd frenin yn eistedd ar ei farch yn y 
 fydclin ae gleddyf llathrait yn medi ei 
 fradwyr ae elynion megys Agamemnon 
 brenin y groegwyr gynt yn ymladd Tro 31 . 
 Ac yna i Cyrchws 32 Tudor gwas o Fôn, 
 pen bradychwr 33 Gruffudd, gan ffrydiaw 
 gleif ac i trosses Cyfeiliorn ef iw gyrchu 
 yn ei goryf ol iw gyfrwy, a phan weles 
 Gwyneu 34 Barwn o Fon hynny i tynnws 35 
 ef or frwydr ae anfon hyt ei long a oedd 
 yn Abermenei, ac yna 36 ydd aethant hyt 
 yn ynys Adron, sef y lie hwnnw (oedd) 
 ynys y Moelrhoniait, oddyna hyt yn Llwch. 
 Garmaw yn Iwerddon i cerddasant: ar 
 gy franc honno 37 a elwir Bron yr Erw. neu 
 Erw yr Allt yr hynny hyt heddyw. 
 
 Na ryfedded y bobyl hagen 3S bot gweith- 
 ieu gorfot, ac weithiau ffo herwydd dam- 
 wein, canys brad y sydd yr y dechreu, fal 
 hynny i gwnaeth pobyl yr Israel a fred- 
 ychassant ac a roddassant eu brenhin 
 dyledawc ae eu 39 harglwydd, nit amgen 
 Judas Machabeus i Demetrius frenhin 
 Anffyddlon, ac ynteu eissioes mal ymladd- 
 wr Duw, cyffelyb i gawr ac i lew, a ym- 
 ddialws 40 ei hun yn dda or ddwy bleit. 
 Ulcassar 41 amperawdyr Rhufein gwedi 
 goresgyn o honaw yr holl fyt ae wastattau 
 o ymladdeu, i lladdawdd seneddwyr Rhuf 
 ain ef o frad a phwyntleu ynghabidyldy 4 ^ 
 Rhufein. 
 
 Arthur hefyd Brenhin brenhinedd 43 Ynya 
 Prydein, a rhyswr honeit clotfawr a wnaeth 
 ddeuddeg prif ymladd yn erbyn y Saesson 
 ar Fictyeit 44 ac yn gyntaf o naddunt i bu 
 
 
 
 LYVYR K. D. 
 
 25 Adduned. 
 
 35 Tynnodd. 
 
 2(3 Gan. 
 
 36 Oddiyna. 
 
 27 Brad. 
 
 37 Er hynny bydbeddyw. 
 
 2S Marndri. 
 
 3S Ormod. 
 
 29 Sef lie oedd. , 
 
 3J Au. 
 
 30 Fal yr oedd. , 
 
 40 Ymddialodd. 
 
 31 Troea. >a 
 
 . - 4l Julius Caesai'. 
 
 32 Cyrohodd. 
 
 « Cabidvldy. 
 
 33 Bradwr. 
 
 43 Ffichtiad. 
 
 Si Gwyn, Gwynn. 
 
 ^ 44 Ffoadwr. ^ 
 
726 
 
 HANES GRUFFUDD AB CYNAK. 
 
 orchfygedic a ffoawdr 45 ef, o aclios brat 
 ynghaer Lwyt Coet sef oedd y lie hwnnw 
 Dinas y Llwyn Coet 46 yn yr ymladdeu 
 ereill i bu vuddugawl ynteu, ac i talws 47 
 ir Saesson ar Efictieit 48 eu ormeswyr cyt 
 bei henwr ef, chwyl 49 teilwng yn y gwrth- 
 wyneb. 
 
 Griffini fuga ad Hiberniam. 
 
 A gwedi dyfot Gmffudd i Iwerddon 50 i 
 cwynws 51 yn dost wrth y brenin a'i dy wys- 
 sogion rhag ei fradwyr ae ormesswyr, ac 
 annioddef 53 fu gantliunt wynteu 53 hynny, 
 ae annog o orugant iddaw 54 ymchwely t 
 drachefyn yn gyfiyrn a llynges gyweir 'o 
 reidwyf 55 a rheidiau ac ymladdwyr. 
 
 Ac wrth hyn ynteu a ymciieolws 56 parth 
 ae wlat gan rwyaw 57 dyfn-foroedd a deg- 
 llong ar hugeint llawn o Wycldyl a gwyr 
 Denmarc, ac yn Abermenei i desgynnas- 
 ant, ac yna i 53 cawssant Trahaiarn yn 
 gwledychu yn y wlat. A plian gigleu 59 
 Trahaiarn ddyfod y llynges frenhmawl 
 honno, tristau ac ucheneidiaw a oruc 60 , ac 
 ergryn ac ofn ai dygyrchws 61 , a mudaw 
 gwyr Llyn ac Ardudwy ac eu da a oruc 
 attaw byt yng Cantref 03 Meirionnydd a 
 gafas o naddunt, a Gruffudd ynteu ae lu a 
 ddugant y rhann 63 arall o Leyn ac Arfon 
 byt ym Mon, fal i gellynt bot yno yn 
 ddiogel dan ei amddeffyn ef. 
 
 Oddyna i llidiws y Daenysseit ef 64 a 
 gwyr ei dy ai dylwyth ei bun can ni cbeint 
 eu gorddyfneit nial ir addawocld iddunt ac 
 ir anrbeitbiassant gan mwyaf Môn o 65 
 dreis i arnaw ac ymchoelyt i eu 66 gwlat ac 
 eu llongeu yn llawn o ddynion a golud- 
 oedd 67 ae ddwyn ynteu ganddynt, ac nit 
 oe fodd 63 . Ac ni bu lei yna 6U i Ruffudd 
 brat y Daenyssyeit noc un 70 Cymry. 
 
 Oddyna y tyfawdd 71 llawer o ddrwg a 
 gofid yng Gwynedd. 
 
 1. Invasio Vendotice. i. e. North Wallice 
 per Normannos 72 . 
 Ac ym plitb bynny wedi ycbydic o 
 
 LYVYR R. D. 
 
 i « Sef oedd. 61 Cyrchodd. 
 
 46 Llwyd. * 2 Gantref. 
 
 47 Tâlodd. 63 Kan. 
 
 48 Ffichtiaid. 6i Ac oddiynoy lluddiws 
 
 49 Hyd onid aeth ef yn y Danisiaid ef. 
 henwr hwyliad. 6S Wrth. 
 
 50 Ir Werddon. M Arnaw ae ymchwelyd 
 
 51 Cwynodd. iw. 
 
 52 Anoddef fu hynny. 67 Golud. 
 
 53 Hwytheu. 63 Oi bodd. 
 
 54 "Wnaethant i. 69 Nid oed hi yno le. 
 
 " O reiddwyf , or eiddwy f 7Ü O herwy dd brad y Dan- 
 
 56 Ymchoelodd. isiaid a fu gwaeth na'r. 
 
 57 Rwygaw. 7l Oddiynoy tyfodd. 
 
 58 Yno y. " Nid oes y geiriau hyn 
 
 59 Glybu. na gwahaniaeth yn LI. 
 
 60 Ochneidio a wnaeth. R. D. 
 
 amser i cynnullws Hu 13 iarll Caer a llawer 
 o dywyssogion eraill, nit amgen Rhobert 
 o Ruddlan a Gwarin o Amwytbic 74 a 
 Gwalter iarll Henífordd y llu mwyaf yn y 
 byd o farehogion a phedit ac a ddugant 
 gantbunt Gwrgeneu mab Seissyll a gwyi" 
 Powys ac a gerddassant y mynyddedd yn i 
 ddoetbact byt yn Lleyn 73 ac yn y Gantref 
 bwnnw i lluestassant wytbnos gan ei ddes- 
 tryw 76 beunydd ae anrheithiaw a lladd 
 aerfa fawr o gelanedd a badawsant. 77 
 
 Ac oddyna i bu ddiffeitb 7S y wlat wyth 
 mlynedd : ac oddyna pobl y wlat r9 bonne» 
 a wascarassant yn ddielw ar byt y byt yn 
 rbeidussion, a llawer o naddunt a aetbant 
 i alltudedd i wladoedd 80 eraill, trwy bir 
 flwyddynedcl, ac o fieidd i doetb o nadd- 
 unt i eu gwlat 81 a bonno fu 82 y bla gyntaf 
 a dyfodiat agarw 83 y Normanyeit yn 
 gyntaf i ddaear Wynedcl, wedi eu dyfod- 
 iat 84 i Loegr. 85 
 
 Ac yn bynny wedi bot Gruffudd blwydd- 
 ynedd SG yn Iwerddon megis yn trwyddet 
 gyda Diermit 87 frenin, ag y gyt ar gwyrda 
 eraill, efe a gynnullws lynges vrenbinawl 
 o Bortblarc a roddassei y brenbin iddaw yn 
 llawn oe ddaenysseit 8S a Gwyddyl a Bryt- 
 tanyeit, a gwedi lledu bwylieu ar y mor, 
 ar g^vynt yn byrwydd oc eu hoi, ar mor 
 yn dangnefeddus 89 , ef a ddoeth i Borth 
 Cleis garllaw Archescobty Mynyw. 
 
 Ac yna i cerddws Rhys ab Tudur 90 
 brenbin Deheubarth Cymru ar Escob ar 
 athrawon ae 91 boll^Clas yr Arglwydd Dewi, 
 ac un egiwys Fyny w 92 , hyt y borth a Rhys 
 gyntaf a ymadroddes 93 fal hyn a'r Ar- 
 glwydd Gruffudd. Hanbych well Ruffudd, 
 Brenin brenbinedd 94 Cymru, attat ti ydd 
 wyf i yn ffo rhac 95 dy iron i digwyddaf ar 
 dal fyngliniau i erchi dy gynnorthwy ath 
 nerth. Pwy wyt tithau beb y Gruffudd, 
 ac i ba beth rhyddoethost 96 yma Ì Rhys 
 wyf i beb ynteu mab Tudur 97 Arglwydd y 
 Cy waeth hwn o fewn ycbydic, ac yr awron 
 yn wrthladdedig ac yn ffoedig ac yn ddif- 
 
 O LYVYR R. D. 
 
 73 Y Cynnullodd Huw. 
 71 Gwarain o Mwythig. 
 
 75 Mynyddoedd hyd yn 
 Llyn. [tryw. 
 
 76 Lluestasant gan i dis- 
 
 77 Ac i gadawsant. 
 
 78 O hynny y bu diffaith. 
 
 79 A phobyl y wlad. 
 
 80 Honynt a aetbant yn 
 alltudedd i wledydd. 
 
 81 Tros hir flynyddoedd 
 a braidd y daeth neb o 
 honynt byth iw gwlad. 
 
 M A bu. 
 
 83 O arw ddyfodiad. 
 
 84 Dir Gwynedd wedi i 
 dyfod. 
 
 85 Nid oes y gwahaniaeth 
 yn LI. R. D. , 
 »6 Flwyddyn. , -.^ 
 
 87 Diennic. 
 
 88 Or danisiaid. 
 
 89 Hwylus ar mor yn 
 dawel. 
 
 90 Ac yna y cerddodd 
 Rhys ap Theodr. 
 
 9 ' Ac esgob ac athrawon a. 
 M Mynyw. 
 
 93 Ymadroddodd. 
 
 94 Brenhinoedd. 
 
 95 Yd wyf fi yn ffo gar. 
 9li Y daethost. 
 
 97 Tewdwr. 
 
HANFS GRUFFUDD AB CYNAN. 
 
 27 
 
 laneclig haeacli" ydd wyf yn ymddirgelu 
 yn y noddfa lion. Pwy ath ifoes di heb y 
 Gruffudd? Arglwyddheb ynteu tri bren- 
 hin or gwladoedd " pennaf o Gymry ac eu 
 lluoedd a ddeseynnassant im Cywoeth y 
 diwedd hwn a plieimydcl i maent yn ,0 ° an- 
 vheithiaw. Pwy heb y Gruffudd y bren- 
 hinedd x a gerddant tr\vy dy wyr di ath 
 gywoeth mor fyddinawc a hynny P Car- 
 adawc mab Gruffudd heb ynteu 3 o Went 
 uch Coet ac is Coet ae Wenhwysson a 
 gwyr Morgannwc a Rawer o Albrysswyr 
 Noruianyeit 4 ganthaw, Meilir mab Rhiw- 
 aUon ae Bowysswyr ganthaw, Trahaiarn 
 frenin a gwyr Arwystli. A phan gigleu 
 Gruffudd enw eu 5 orniesswyr ifroeni o 
 gynddaredd a oruc 6 a gofyn iddaw pa beth 
 a roddei yr yinladd trostaw yn erbyn y 
 gwyr hynny Ì Dyoer heb y Rhys, banner 
 fy ngbyfoeth a roddaf yt, ag y gyt a hynny 
 gwryogaeth a wnaf 7 . A chyfun a hynny 
 a fu Gruffudd 8 . 
 
 A gwedi ymddyunaw o naddunt yn y 
 Re honno a bendith 9 yr Escob, Gruffudd a 
 gerddws yn yr undydd rhacddaw, ae 40 
 Ddaenyssyeit ae Wyddyl a Rawer oe 
 Wyndyt rhifedi wyth ngeinwyr a Chyn- 
 ddelw mab Comos o Fon oc eu n blaen. 
 Rhys ynteu ac ychydic Ddeheuwyr, a 
 gerddws gydac hwy 12 yn Rawen ganthaw 
 ei fryt oe gynnorthwwy. 
 
 Ac wedi cerddet dirfawr ymdeith diwyr- 
 nawt yng cylch gosper wynt a ddoethant i 
 Fynydd yn y Re ydd oedd 13 Ruesten y 
 dywededigion frenhinedd uchod. 
 _^ Ac yna i dywawt u Rhys wrth Ruffudd 
 frenin Arglwydd heb ef, annodwn y frwy- 
 dyr hyt y foru 15 , canys gosper yw yr awr- 
 bon, ar dydd sydd yn trengi, annot di heb 
 Gruffudd dan igian, os 16 mynni, myff am 
 byddin a ruthraf iddynt wy ac felly i bu : 
 a decbrynu a orugant " y brenhinedd eis- 
 sioes pan welsant y torfoedd buddugawl 
 amrafael, a byddinoedd Gruffudd frenin ae 
 arwyddion yn eu herbyn, a gwyr Denmarc 
 
 o lyvte r. ; d. 
 M .Hefyd. nw hwynt a gerddasant i 
 
 99 Gwledydd. eglwys Dewi yn i gweddi ; 
 
 100 Cywaeth ac beunydd ac yno ydd ymwnaethant 
 i maent yn i. yn gymdeitídon ffyddlon 
 
 1 Pwy ebr Gruffudd yw'r trwy arf oil i creirieu. Ac 
 
 brenhinoedd. wedi ymddifan yn y fan 
 
 ■ Byddinawc felly. honno o honynt a bendith. 
 
 8 Ebr yntau. 10 Undydd hwnnw rhag- 
 
 * Albryswyr a Norman- ddaw ef ai. 
 
 iaid. " u Conys o Fon oi. 
 
 5 Gly wodd Gruffudd hen- H Ychydic o ddeheuwyr. 
 wau ei. a gerddodd gyda hwynt. 
 
 ' A wnaeth. l3 Fynydd lie ydd oedd. 
 
 7 Wnaf yt. u Yno y dywawd. 
 
 • Hynny fu Ruffudd. u Frwydyr y foru. 
 
 Nid oes y gwahaniaeth yn l6 Darf od, annog di eb 
 LI. R. D. Gruffydd dy annygiono. 
 
 9 Acwediycyfrwchhwn- 17 A wnaeth. 
 
 ac eu bwyeill 18 deufiniawc, ar Gvvyddyl 
 gaflacbawCj ac eu peleu 19 baiarnawl cyR- 
 ellawc, ar G wyndyt gleifiawc 20 tariannawc. 
 
 Gruffudd gyntaf yinladdwr a gyrcbws 2l 
 y frwydyr yn gyffelyp i cawr ac i lew heb 
 orphowys o tanu ei wrthwynebwyr o glecld- 
 yf - Ruchedennawl : gyrru grym yn ei wyr 
 a orug i yrnwrthladd ac eu 33 gelynion yn 
 wrawl, a hyt na roddynt nddunt eu 24 
 cefneu o nep rhy w fodd ; ac yna i bu 
 brwydr ddirfawr, i clyf yr etifedd wedi ei 
 rhyeni gewri yr 25 ymladdwyr a ddyrchaf- 
 wyt ir awyr, Seiniaw a oruc 26 y ddaear 
 gan twryf y meirch ar pedyt, y sein ym- 
 laddgar a glywit ympell : Cynnwryf yr 
 arfeu a seinyen yn fynych, Gwyr Gruffudd 
 yn dwyssaw yn wychyr, ac eu 27 gdynion 
 yn darestwng uddunt chwys eu 23 llafur a'r 
 gwaet yn gwneuthur ffrydieu rhedegawc, 
 ac yn hynny Trahaiarn a drychwyt yn y 
 cymherfedd yn i yttoedd ir llawr yn. farw 
 ae ddannedd yn 29 llysiau ir, ac yn palfalu 
 ar warthaf ei arfeu, a Gwcliaris 3t) wyddel a 
 wnaeth baccwn o honaw fal o hwch. Ac 
 yn yr un Re hwnnw i 3i digwyddassant yn 
 ei gylch oe deulu ehun pum marchawc ar 
 hugeint, rhei eraill o naddunt 32 a las yn y 
 fyddin gyntaf, Rawer o filoedd o honynt a 
 las, ar Reill a roddassant eu cefneu i wyr 
 Gwynedd 33 ac a ymchwelassant ar ffo. 
 
 Gruffudd ynteu oe gnottaedic 34 ddefawt 
 yn fuddugawl ae hymlynws wynteu 35 ef ae 
 nifer trwy y llvvyneu ar glynneu ar 
 gwerni ar mynyddedd yn 36 hyt y nos 
 honno wrth y Reuat, ac yn hyt 37 y dydd 
 drannoeth, a breidd fu o diengis neb o 
 naddunt 38 or frwydyr i eu gwlad eu bun. 39 
 
 Ac wedi darfot y vrwydyr ofynhau 40 
 brat o barthret Gruffudd a oruc Rhys ym- 
 dynnu a dan gel cyíiiw gwr Rwyn o gyt- 
 ymdeithas ( 41 Gruffudd ae wyr, ac nit 
 ymddangoses i neb o naddunt 42 o hynny 
 allan, ac am hynny i sorres Gruffudd, ac 
 am hynny ydd erchis Gruffudd ae wyr 43 
 
 O LTVYR E. D. 
 
 18 Ai bwyill. 
 
 19 Aipelau. 
 so Gleiniawg. 
 21 Gyrchodd. 
 
 28 Gawr ac i lew heb or- 
 phwys ond tanu i wrth- 
 wynebwyr a chleddyf. 
 
 23 A wnai i ymladd ai. 
 
 21 Hyd oni throent i. 
 
 25 Yno bu frwydr ddir- 
 fawr, i clyw'r etifedd 
 gwedi i rieni gyfri or. 
 
 26 A wnaeth. 
 
 27 Pwysaw yn wych ac i. 
 
 28 Iddynt chwys a. 
 
 29 Onid oedd ar lawr yn 
 farw ynporiai ddannedd y 
 
 30 Wartha yr arfau. A 
 Gwrcharci. 
 
 31 Lie y. 
 3 - Honynt. 
 
 31 Roddasant i wyr Gru- 
 ffudd. 
 31 O gnotaedig. 
 S5 Hymlidiawddhwythau 
 34 Mynyddoedd ar. 
 
 37 Ar hyd. 
 
 38 Braidd a f u o diangodd 
 neb o honynt. 
 
 39 Iw gwlad i hunan. 
 
 40 Ofni. 
 
 41 A wnaeth Rhys, a 
 chilio allan yn ddirgel a 
 wnaeth o gymdeithas. 
 
 42 Ymddangosodd i neb 
 o honynt. 
 
 43 Yr archodd iw wyr. 
 
'28 
 
 EASES GRUFFÜDD AB CYNAN. 
 
 anrheithiaw Cywoetb Rhys, ac íeWy" i 
 darfu. E mynydd hagen i bu y frwydyr 
 ynddaw, a eilaw ** ciwdawt y wlai y Myn- 
 ydd Cam sef yw hynny Mynydd y Garn- 
 edd, canys yno i mae dirfawr Garnedd o 
 fein ad an 45 yr lion i claddwyt rhysswr yng 
 cynnoesoedd gynt. 
 
 A gwedi gwnenthur 46 dirfawr bia yno, 
 a Haver o anrheithiäü, i cerddws 47 Gruff- 
 udd parth ac Arwystli ac i destry wy ws i8 
 ac i lladdawdd y gwerin, ac i llosces y lei, 
 ae gwragedd ae morwynion a ddug yng 
 ceithiwet ae y felly i talws 49 y chwyl 
 i Drahaiarn. 
 
 Oddyna i cerddws 50 Bowys, yn y lie i 
 dangosses 51 ar hynt ei greulonder iw 
 wrtbwynebwyr o ddefawt buddngawl, ac 
 nit arbedws kenei yr eglwyssen. 52 
 
 Ac wedi lladd y felly ei elynion a dis- 
 try w eu daear yn gẁbl, ydd ymcbwelws ^ 
 iw briodolder a thref ei dad e hun iw 
 nieddu ac iw thangnefeddu, ac i bu orpho- 
 wys yng Gwynedd ycbydic o ddieuoedd 54 
 ac fal ydd oedd y felly 55 yn arfer o fwyn- 
 iant y Irenbiniaetb i cyffroet Meiriawn 
 Gocb o saetb Diafol ei farẃn ei bun, ac i 
 cybuddws ef wrtb Hu iarll Caer ac i bred- 
 ycbws 56 yn y modd hyn. Peri a oruc 57 y 
 ddeu iarll o Ffremc, nit amgen yr Hu a 
 ddywedpwyt ucbot a Hu iarll Amwytbic 58 
 niab Rosser o Gastell Baldwin ddyfot y gyt 
 ac arnlder march ogion a phedyt ganthunt 
 hyt yng Oruc yn Edeymion i9 y bradwr 
 hagen ae bredychws ef ar 60 geiriau hyD. 
 Arglwydd heb ef, i mae deu iarll or ardal 
 yth annerch ac yth weddiaw am ddyfot yn 
 ddiogel ti ath wyr diethyl- i gyfrwcb ac 
 wynt hyt yng Oruc yn 6i Edeyrniawn, a 
 Gruffudd gan gredu yr ymadroddion bynny 
 a aetb hyt yn lie ei deiliadaeth 62 , a phan 
 weles yr Ieirll ef, i daliassant ef ae nifer 
 ac i dodassant ef yng geol Gaer 63 y carchar 
 gwaethaf a gefynnau arnaw ddeuddeng 
 mlynedcl. Y wyr dieithyr ynteu wedi eu 
 dal, a dorret ei fawt M dehau i law pob un 
 o naddunt 65 , ac fal hynny i gadawssant wy 
 ymdeitb 66 , a phan glywyd hymiy i gwas- 
 
 O LTVYR R. D. 
 
 44 Hwnw a eilw. 56 Cyhuddodd ef wrth 
 
 4b Gerrig a than. iarll caer ac ai bradychodd. 
 
 40 Gwneud. bl A wnaeth. 
 
 47 Corddodd. bs Huw iarll Caer a Huw 
 
 48 Ac y distrywiawdd. iarll y Mwythig. 
 
 40 Igaethiwed. Acfelly b9 Hug yn y Deirniawn. 
 
 y talodd. ™ Bradychodd ef or. 
 
 i0 Oddiyna y cerddodd. 6l A hwynt hyd Rug yn. 
 
 51 Dangosodd. *- Yn y brad gyfarfod. 
 
 52 Fuddugawl ac nid ar- * 3 Yn geol Caer yn. 
 bedodd moi heglwyswyr. * l Wedi dal a dorred y 
 
 53 Distrywio i daiar o fawd. 
 
 gwbl a ymchwelodd. tó O honynt. 
 
 54 Ychydig ddyddiau. G6 Uddynt ymdaith. 
 bi Yr oedd felly. 
 
 carassant 67 y lleill, cacys ymadrawdd dwy-- 
 wol a ddywait. Mi a darawaf y Bugail, 
 ar deiaid yn genfaint a wascarassant. 60 
 Cytymdeitbion gwabanredawl Gruffudd a 
 ddywedynt ei fod ef yn wr cymmedrawl ei 
 feint, a gwallt melyn arnaw, ac emmen- 
 ydd gwressawc, ac wyneb crwn da ei liw, 
 a llygeit mawr gweddus, ac aelieu tec, a 
 baryf weddus^ a mwnwgyl crwnn, a chnawt 
 gWynn ac aelodeu grymmus a byssedd hir- 
 ion ac ysceniau union a thraet tec, cyw- 
 reint oedd a byawdyl yn 69 amrafaelion 
 ieithoedd; bonbeddic oedd ynteu, a thru- 
 garawc wrtb ei giwdawt, a çbreulawn wrth 
 ei elynion, a gwycbraf ym brwydyr. 70 
 
 Secunda Invasio et Servitus deplorabilis 
 Venedotice, post capt. Gr. R. 
 
 Ac yn y lie wedi ei ddal ef i doetb Hu TI 
 iarll iw gyfoetb ynteu yn arnlder 72 torf- 
 oedd, ac i gwnaetb cestyll a lleoedd cadarn 
 o ddefawt y Ffreinc, a bot yn Arglwydd 
 ar ŷ tir; cestyll a oruc 73 ym Mon ac arall 
 yn Arfon yn ben Gaer Custennyn arall 7 * 
 a wnaeth ym Mangor, ac arall ym Meir- 
 ionydd, ac a ossodes ynddynt march ogion 
 a phedit a saethyddion, a cbemeint a 
 wnaethant o ddrwg, ag na wnaetbpwyd ei 
 gyfrwy er dechreu byt 75 , a lief y bobyl a 
 escynnws ar yr 76 Arglwydd, ac yuteu ae 
 gwrandewis wy 77 . 
 
 Ac yn hynny i cerddws 78 heibiaw un 
 flwyddyn ar bymthec 79 ac i rhyddhawyt 
 Gruffudd ogarchar 80 , canys Gureang o 
 Edeyrniawn, Cynuric Hir oedd ei enw, a 
 ddoetb i gaer ac ychydic o gytymdeitbion 
 y gyt 81 ac ef i brynu eu hangenrheitieu, a 
 phan weles 82 ynteu ei frenin yn efynnawc 
 ym plas y dcunas i cymmyrth ar ei gefyn, 
 ac y due beb wybot, ac i cerddws ymdeitb 
 ef ae gytymdeitbion prydnawn 83 pan yd- 
 oedd y bwrgeissieit 84 yn bwyttaac i porth- 
 es yn ei dy e hun ef, rynnawd 85 o ddyddieu 
 a dan gel. 
 
 A gwedi terfynu dieuoedd 86 a chryfau 
 Gruffudd i due ef y nos hyt ym Mon, ac 
 
 LYVYR R. D. 
 
 07 Ygwasgarodd. 
 6i Defaid a wasgarant. 
 6y Teg, hy a chwyraint 
 oedd mewn. 
 
 70 A gwychaf gwr yn y 
 frwydr. 
 
 11 ^c yno wedi ddal ef y 
 daeth Hu. 
 
 72 Ac arnlder. 
 
 73 Castell a wnaeth. 
 
 71 Custenin anirheraw- 
 dwr fab Costans fawr, ac 
 arall. 
 
 7b Y cyfryw er dechreu'r 
 byd. 
 
 76 Ddaeth at yr. 
 
 77 Gwrandawodd hwynt. 
 7S Yr aeth. 
 
 79 XVI Blwydd. 
 
 80 Oi garchar. 
 
 Bl Gyrndeithion ynghvd. 
 
 « Welodd. 
 
 83 Ac a gerddoddd ym- 
 daith pyrnhawn ef aigym- 
 deithion. 
 
 b4 Bwrdeisiaid. 
 
 85 Forthes ef yn ei dy i 
 hun eiinyd. 
 
 80 Ac yu ol ychydig 
 ddyddiau. 
 
HANES GRUFFUDD AB CYNAN. 
 
 729 
 
 yna i diwallws s7 Sandef mab Aere éf yng 
 cudd. Ac ocldyna wedi ychydic o ddydd- 
 ieu ydd escynnws i long 88 i fynu my net i 
 Iwerddon ; ac eissioes y gvvynt ae due 
 hyt s9 ym Porth Hodni yn Neheubarth, 
 oddyna i cerddws ir tir 90 a naw cedym- 
 meith etlioledic gantliaw; ar nawfet a las 
 ar hynt. Giwdawt y wlat hoimo a ym- 
 laddws ag ef teirgweith 91 y dydcl hwnnw 
 ar teirgweith hynny i gorfu ef arnaddunt 92 
 hwy, ef ai wyth gytymdeith 93 a lladd o 
 honaw ynteu ebun im or gweision bon- 
 heddiccaf a hanoedd or cy waetb hwnn w, 
 ag y felly i diengis y gautbuut 9 \ 
 
 Oddyna 95 ar y cerddet hwnnw i doeth 
 hyt yn Ardudwy yn petrus * gantliaw pa 
 le i cerddei 97 rhac brat y Ffreinc. A phan 
 i gweles 98 meibion Collwyn " Egnir, 
 Gellan, Merwydd, Ednefed \ i truanasant 
 wrthaw ac ai diwallassant y a dan gel y 
 riiewn gogofeu 3 difíeith: a gwedi diwoedd 
 missoedd i dyunasant 3 iddaw wyth ugein- 
 wyr, ac i crwydrassant o le i le yng Gwyn- 
 edd dan wneuthur colledeu 4 yn oes yr 
 iarll Hu 5 megis Dafydd frenin fab Isai o 
 Fethlehern yng gwlad Iudea yn oes Saul 
 brenhin. A gwedi gwelet o 6 Ffreinc a 
 oedd yna yn y cestyll, efo yn afroli felly, 
 ei ymlyn a wnaethant, ac wynt 7 a chiw- 
 tawt y wlat yng coet ac ym maes megis 
 gellgwn neu gallgwn yn hely 8 ac yn dilyt 
 carw blin. A phan adnabu 9 ynteu na 
 allai ymddiang y felly ydd 10 aeth yn 
 yscraff y Canhonwyr yn Aberdaron ll ac 
 yn honno a dan rwyf ydd aethant yn 
 Iwerddon 12 . 
 
 Oddyno eilchwyl ym pen y mis i doeth 
 drachefn ir un ,3 yscraff, ac i cafas aber yr 
 un afon ar 14 lie i cychwynassei, ac oddyno 
 i cerddws 13 eilwaith drachefyn hyt Iwer- 
 ddon 16 . Ac oddyno wedi cymmeryd 
 cynghor i cerddws o hwyl a rhwyf hyt yn 
 ynyssedd Denmarc 17 at Grothrei vrenhin 
 
 LYVYR E. D. 
 
 87 Diwallodd. 3 Ac wedi rhai misoedd 
 
 88 Esgynnodd i'w long, y dyfynnasant. 
 
 89 Ac gwrthwynt ai dug 4 Colledionj 
 ef hyd. 5 Huw. 
 
 90 Ac ,yno y cerddodd i ° Ac felly gweled or 
 dir. Ffreinc. 
 
 91 Ymladdodd ag ef dair "• Ymlid a wnaethant 
 gwaith. hwynthwy. 
 
 92 Arnynt. 8 I goed ac i maes megwn 
 
 93 Gedymaith. neu gallgwn yn hela. 
 91 Ac felly y diengodd 9 Wybu. 
 
 ganthynt. l0 Ddianc felly yr. 
 
 95 Oddyno. ll I Aberdaron. 
 
 96 Yn arswydus. I2 Aeth hyd yn y Wer- 
 
 97 Cyrchai. ddon. 
 
 98 Canfu. 13 Yn yr un. 
 
 99 Collwyn ef. M Yn yr un afon or. 
 1 Ac Edneved. 1ä Y cerddodd. 
 
 * Ac y diwallasant ef dan IG ,Hyd un y Werddon. 
 gel mewn gogoeuau. ,7 Hyd yn Denmarc. 
 
 ei gy veill, i adolwyn iddaw llongeu ac eu 
 dodrefyn ac eu rheidiau, canys yna gyntaf 
 rhyddothoedd attaw ymddiriet 18 i geisiaw 
 porth. Ac ynte a gynnorthwyws iddaw 
 ef, gan gyt ddioddef a chyt ddoluriaw ae 
 fynych perygleu ef 19 . 
 
 Griff. R. redit ap Monam cun auciliis 
 Danicis vd Norweg. 
 
 Ag oddyna i cerddws 20 Gruffudd a 
 thrugeinllong ganthaw, ac i doeth hyt ym 
 Mon i arfaethu ef a gwyr yr ynysedd ym- 
 ladd 21 a chastell y Ffreinc. A gwyr y 
 wlat a wnaethant gormot llesteir uddunt, 
 ac yna i bu frwydr iidiawc, greulawn galet, 
 or boreu hyt brydnawn, a llawer a ddig- 
 wyddassant o pob parth, ar gwyr dewraf 
 yn gyntaf, ac ym plith hynny neidiaw a 
 oruc Gruffudd 22 or blaen yn y vyddin 
 gyntaf i drychu y Ffreinc lluricawc a hel- 
 mawc oe fwyall deufiniawc megis Dafydd 
 vrenhin ymmysc y Philistwysson 23 ar nos 
 a wahanws u y frwydr, y llongeu a gerdd- 
 assant ir ynyssedd, efo hagen ac unllong 
 ganthaw, a drigws 25 yn Hon ynys, nit 
 amgenynysDinewyt y mor 26 ac aysbeiliwys 
 Hong 27 yn dyfod o gaer a lladd ei gwerin. 
 
 A thrannoeth ir hwyliws parth 28 a 
 Lleyn ac a d doeth i borth Nefyn, a phan 
 gigleu gwyr y cantrefoedd 29 dyfot ar frys 
 a orugant 30 attaw gwyr Lleyn ac Eifion- 
 ydd ac Ardudwyac Arfon a Khos a ÇDy- 
 ffryn Clwyt ac arfoll mal i dylyn eu 3l 
 harglwydd dyledawc, a gwedy cadarnhau 
 Gruffudd o lu mawr yn ei gylch trwy 
 nerth Duw ydd amgylchynws y castell a 
 ddywetpwyt 32 uchot a oedd ym Mon, ac 
 aymladdws 33 ac efrynnawt 3i o ddyddieu, 
 ar Ffreinc o eu ceyrydd og eu 35 cedernyt, 
 oc eu tyroedd 3S yn bwrw ergytieu o saeth- 
 au ag o chwareleu ag a magneleu 37 yn 
 gawodau, ac eissioes 38 eu gorchfygu a 
 wnaethpwyt o beunycldiawl yrnladd y 
 Gymry, eu hystiwart llys a las yr hwn a 
 oedd yn meddu y Castell a phetwar gwr a 
 chweugein gyt 39 ac ef. 
 
 O LYVYE E. D. 
 
 18 Audodrefnauairheid- 
 ieu canys yn gyntaf y 
 daethai attaw gan ym- 
 ddiried. 
 
 l9 Gynnorthwyawddiddo 
 ef gan gyt ddioddef. 
 
 2U Y cerddodd. [ladd. 
 
 21 Gwyr ynys oedd i ym- 
 
 22 Orfu i Euffudd. 
 
 23 Ymhlith y Philistiaid. 
 84 Wahanodd. 
 
 25 Drigodd. 
 
 26 Ynys y Moel-rhoniaid, 
 Ynys y Dinewyt. 
 
 87 Ysbeiliodd long. 
 
 23 Ef a hwyliodd tu. 
 
 29 Glybu wyr y cantre- 
 fydd. ' 
 
 30 Wnaethant. 
 
 31 Ai arf ollynt i ddilyn ei. 
 
 32 Yr ymgylchodd a ddy- 
 wedpwyt. 
 
 23 Ymladdodd. ' 
 31 Ennyd. 
 
 35 Ffreinc ai ceyrydd ai. 
 
 36 Ac ai tyroedd. 
 
 37 Ac a thaflau a mag- 
 nelau. 
 
 38 Etto. 
 
 39 Ynghyd. 
 
730 
 
 HÁNES GRUFFUDD AB CYNAN. 
 
 Hie Inserenda est historia occisionis Roberti 
 de Rodolento per Griffinnm ap Cynan 
 ex Ordrici lib. 8. Vid. Nostrum Cliron- 
 icum Cambria? ad. p. 120. A°. 1088. 
 
 A gwedi llosci y Castell a gorfot ar y 
 gelynion, llawenbau a oruc 40 Gruffudd a 
 cberddet am benn y Cestyll ereill a oecld- 
 vnt yn y lleoedd ereill yn y teymas ac 
 ymladd ac wynt, ac eu llosci ac eu torri 41 
 a lladd y gwerin ynddynt ymliob lie, 
 rbyddau Gwynedd a oruc oe cestyll a 
 chynmieryt ei gywoetb e bun 42 a thalu eu 
 elrwyl yn teilwng iw wrtbwynebwyr a 
 beddweh a fu i Wynedd yna 4S dclwy flyn- 
 edd. 
 
 A cboffâ byn befyd pan ydoedd Ruffudd 
 yn ymladd yn Aberllienawc ym u Mon ar ei 
 cbweugêinfed o wyr, a pbedwar ar ddec a 
 feibion ieueinc, losci o honaAv ai anrbeith- 
 iaw a ìladd llawer or Castellwyr ac wedi 
 eu 45 anrbeitbiaw yn llwyr, ymcbwelyt o 
 honaw hyt 46 y tu arall i Fon lie ydd oecld 
 teirllong 47 icldaw, ar Castellwyr eraill a 
 gwyr Mori ae bvmlynasant ynteu yn 48 byd 
 y clydd gan frwydraw yn ei ol yn wycbyr. 
 Ac fal cynt i cerddasant wynteu 49 dracbef- 
 yn ar anrbaitb ac ar Ffreinc ar 50 Saesson 
 yn rhwym ganthunt ac yn garcharorion ac 
 a llawer oe liymlynwyr 51 a laddassant o'r 
 hir frwydyr. Ac yna i digwyddws 52 Gellan 
 telynior, pencerdd o barthret Gruffudd yn y 
 llyngbes. Padarn er ei gyfarwyddet ae 
 drybelitted a allei mynegi yn llwyr gyfrang- 
 ell 5:, Grufì'udd ae ryfeloedd y rhwng Cy- 
 mru ac Iwerddon ac ynyssedd Demiiarc, 54 
 ac amrafaelion geneloedd eraill, Myfi a gyf- 
 acldefaf nas diclioiiaf fì pe bycldwn cyn 
 hyawdlet a Thwlliws areithiw 55 ym Bros 
 ac a Marw Favdd yn 50 traethawd Mydyr. 
 
 Ac fal ydd oedd Ruffudd y felly 57 yn 
 rhwydd; weithiau yn afrwydd rbacddaw; 
 ef a gyinmyrtb wraic, Angbarat ei benw, 
 merch O wein ap Edwin yr bon a ddywed- 
 ynt ö8 doetbyon i cy woetb i bod yn fon- 
 beddic, hydwf walltwen lygatvras, oscetb- 
 
 O LYVYR E. D. 
 
 « Wnaeth. 
 
 41 Ereill oeddynt yn i 
 deyrnas ai llosci ai torri. 
 
 « Rhuddlan Gwynedd 
 ai chestyll a chymryt i 
 cywaeth iddo i hun. 
 
 43 Yn Ngwynedd. 
 
 44 Yna ymladd ac Aber- 
 llenwawr. 
 
 45 A chwedi i. \ 
 
 46 Ymchwelyd hyd. 
 
 47 Lie yr oedd tairllong. 
 
 48 Castellwyr a gwyr 
 Mon ai hymlidiasar> f 
 yntau ar. 
 
 4ö ^Hwythau. 
 
 50 Ac a Ffreinc ac a. 
 
 51 Allaweroihymlidwyr. 
 
 52 Digwyddodd. 
 
 53 Padern i'r gyfar- 
 wyddyd na allai er i dry- 
 belitted manegi yn llwyr 
 holl helyntiau. 
 
 51 Cymry y Werddon 
 ynysoedd. 
 
 55 Medrafi ac Das med- 
 rwn pei byddwn cyn 
 ddoethed a Thullius f ardd 
 
 50 Maro fardd mewn. 
 
 67 Ac felly fal yr oedd 
 Ruffudd weithiau. 
 
 58 Ddywedai. 
 
 loyw 59 , a cborf gwalcheidd ac aelodau 
 grymmus, ac esceirieu bydwf ar traet 
 goreu a bysedd birion, ag ewinedd teneu, 
 bynaws a byawdyl, a da o fwyt a llynn 60 a 
 doetb a cball, a chyngborwraig dda trag- 
 arawc wrtb ei cby woetb; cbardodus wrth 
 acbanogion a cbyfreitbns 61 ymbob petbî 
 ac o bonno i bu iddaw meibion a mercbet, 
 enw ei meibion a fa Cadwa-llawn 62 ac 
 Owein a Cbadwaladyr ae fercbet oedd 
 Gwenlliant a Maryret 63 a Kanillt 64 a Su- 
 sanna, ac Annest, e fu 65 meibion a mercb- 
 et iddaw befyd a o gariatwragedd. 
 
 Guil. Ruffus contra Venedotiam eompara 
 seq. cum Sim. Dunelmensi. 
 
 A pban gigleu 67 Gwilym Cleddyf birbren- 
 in Lloegyr, milwriaetb Gruffudd ae ddy wal- 
 der ae greulonder yn erbyn y Ffrainc an- 
 ioddef G8 fu gantbaw, a cbyffroi a oruc 69 ei 
 boll teyrnas yn ei berbyn, a dyfot byt yng 
 Gwynedd yn amlder torfoedd marcbogion 
 a pbedyt, gan anrbeitbiaw, deleu a des- 
 try w 70 pawb or giwdawt yn llwyr, byt na 
 bei fyw 71 cymeint a cbi,a befyd a arfaetb- 
 assei 72 torri y coedydd ar llwyrueu byt na 
 bei wascawt 73 nac amddeffyn ir Gwyndyt 75 
 o bynny allan, ac wrtb bynny i lluestws 
 ac i pebyllws 75 yn gyntaf ym Mur Castell, 
 a rbei or Cymry yn gyfarwyddyt iddaw. 
 
 A pban gigleu Gruffudd bynny i cyn- 
 nullws 76 ynteu llu ei boll 77 frenbiniaetb 
 ac i cerddws 78 yn ei berbyn ef wrtb 
 wneutbur rbagotfaeu iddaw yn 79 lleoedd 
 cyfyng pan ddescynnei or mynydd, ofnbau 
 bynny a oruc ynteu, a cbyfarcbwelyt 80 ei 
 lu trwy berfedd y wlat yn i ddoetb 81 i Gaer 
 beb wneutbur neb rbyw gollet 82 yn yr 
 bynt bonno i giwdawt 83 y wlat, ac ni 
 cbafas ei gyfarwyddieit gantbaw, neb cyf- 
 ryw ffrwytb nac ynnill, namyn un fucb ^, 
 a cbolli rban fawr o farcbogion ac asweir- 
 ieit 85 a gweission a meircb a llawer o 
 ddaoedd ereill. Ac felly i dielwis 86 rbyfyg 
 
 O LYVYR R. D. 
 
 59 Osgeddloew. 
 eo Fy-wyd. a llun. 
 
 61 Anghenogachyfreidus 
 
 62 Enwau y meibion fu 
 Caswallawn. , 
 
 03 Marred. 
 41 Ranwllt. 
 65 Fo fu. 
 68 Hefyd iddaw. 
 
 67 Glybu. 
 
 68 Anioddefus. 
 09 A wnaeth. 
 
 70 Dulyn a distrywiaw. 
 
 71 Yn fyw. 
 
 7i Ef hefyd a archassasai. 
 
 73 Llwyni fel na bai na 
 chysgod. 
 
 74 Gwendid. 
 
 75 Lluestodd ac y pebyll- 
 iodd. 
 
 76 Glybu Ruffudd hynny 
 y cynnullawdd. 
 
 77 I holl. 
 
 7 » Cerddodd. 
 
 79 Gan wneutbur rhag- 
 odfaeu mewn. 
 
 80 Ac ofni hynny a wn- 
 aeth ynteu ac ymchoelyd. 
 
 81 Hyd oni ddaeth. 
 M I neb golled. 
 
 88 O giwawd. | 
 
 84 Ennillodd neb arnaw 
 ef cymmaint a buwch. 
 
 85 Esgweiriaid. 
 
 86 Y dialodd. 
 
IIANES GRUFFUDD AB CYNAN. 
 
 731 
 
 y Ffreinc hyt ar ddim. Ac yn hynny fyth 
 Gruffudd ae lu ganthaw, ynteu weithiau 87 
 or blaen, weithieu yn ol, weithieu ar 
 ddeheu, weithieu ar asswy uddunt, rhag 
 gwneuthur o naddunt ^ neb rhwy gollet 
 yn ei gyfoeth. A pliei ar ẃyddai S9 Ruff- 
 udd iw wyr ymgymmyscu ag wynt 90 ar y 
 ihvyneu, diweddaf dydd fyddei hwnnw i 
 Frenhin Lloegyr, ae Freinc 91 : ynteu liagen 
 a arbedws 92 iddaw megis Dafydd frenin 
 gynt i Sawl. 
 
 A gwedi darfot hynny Hu 93 iarll Caer, 
 yr hun a ddywedpwyd uchod, gwraid yr 
 holl ddrwg, megis Antiochus gynt gynnull- 
 ws 9i lynges a llu dirfawr anrhyfedd ir wlat, 
 gan dristyt a chwynfan a dolur, a choffau 
 y Castellwyr a diwreiddiaw ei gestyll, a 
 lladdfa ei farchogion, ac a gyt ddyunws 95 
 ac ef Hu 96 arall iarll Ainwythic ae lu 
 ynten fal i delynt y gyt yn gyfun i ddial 
 y colledeurhywnathoedd 97 Ruffudd uddunt 
 ac wrfch hynny i cerddassant ac eu llu 9S yn 
 eu llynges ar for hyt ynghywaeth Graffudd, 
 ac Ywein fab Edwin, ac üchdrut ei frawt 
 oc eu blaen ac eu " gallu. 
 
 A phan fu honneit 1 hynny gwyr Gwyn- 
 edd a Phowys a gyt-ddyunassant i wrth- 
 wynebu uddunt heb ddarostwng. Ac 
 wrbh hynny i mudassant Arglwyddi Powys, 
 Cadwgan ap Bleddyn a Mareducld ei frawt, 
 ac eu hanneddeu ganthunt hyt ar Ruffudd. 2 
 
 Ac yna gwedi cymryt cyt gyngor ydd 
 aethant 3 hyt ym Mon, ac wynt 4 a Gruff- 
 udd, ac yno ydd 5 ymddifferassant megis y 
 mewn caer a faei ddamgylchynedic o 
 weilgi. Canys i RufTudd rhyddothoedd 6 
 unllong ar bymthec o gyfar eu hirion 7 yn 
 borth iddaw o Iwerddon 8 , ar rhei hynny i 
 frwydraw ar for yn erbyn llynges yr 
 Ieirll. 
 
 A phan ddoetli hynny at yr Ieirll 9 
 anfonassant wynteu 10 gennadeu hyt ar y 
 llongeu rhyddothoedd 11 i gynnorthwyaw 
 Gruffudd-, i erchi uddunt pallu iddaw pan 
 fei cyfyngaf arnaw, a dyfod attaddunt 
 wynteu 12 er a fynnynt o dda, ag felly y 
 
 O LYVYR R. D. 
 
 87 Ganthaw weithiau. 2 Nid amgen Cadwgan a 
 
 88 Asw rhag wneuthur o Mareduddifrawdmeibion 
 honynt. Bleddyn ab Cynfyn ac ai 
 
 69 A phan wyddai. hanneddau ganthynt hyd 
 
 90 Ymgysgu a hwynt. at Ruffudd. 
 
 91 A Ffrainc. * Yr aethant. 
 91 Arbedodd. * Hwynthwy. 
 " Huw. »Yr. 
 
 01 Gynnullodd. « I daethai. 
 
 95 Gyd tynnodd. ' Gyfarau hurion. 
 
 96 Hu w. 8 Werddon. 
 
 97 A wnaethai. s Ar yr ieirll yr. 
 
 98 Ai llu. io Hwythau. 
 
 99 Oc oi blaen ac ae. u A ddaethai. 
 1 Son. 12 Attynt hwy. 
 
 darfu wedi credu o naddunt 13 i dwyll y 
 Ffreinc, y tywalldassant yr holl ynys 14 gan 
 dorri cu harfoll wrth Gruffudd, a phan 
 wybu Ruffudd hynny doluriaw a chym- 
 mraAVu yn fawr a oruc 15 , can ni wyddiat 
 pa gyngor a wnei yn erbyn ei wrthwyneb- 
 wyr o Ffreinc ar brat-longeu. 
 
 Ac yna gwedi mynet yng cyngor ef a 
 Chadwgawn fab Bleddynt ei ddaw, i cerdd- 
 assant y mewn yscraff yn y ddoethant hyt 
 yn Ywerddon 16 ac adaAv eu ciwdawt ac a 
 oedd eiddunt 17 yn ewyllys Duw ae amdde- 
 ffyn, yr hwn a nottaa cannorthwyaw 18 i 
 bob dyn pan fo cyfyngaf arnaddunt 19 o 
 anebryfygedic rybuchet. A phan wybu eu 
 pobyl wynteu hynny ydd *° ymchwelassant 
 ar ffo gan ymddirgelu ac ymguddiaw yng 
 gogofeu a llwyneu a rhedynossydd ag 
 elldydd 21 a diffysseu a chorsydd a diys- 
 swch a cherric ag ymhob rhyw leoed 1 
 ereill or y gellynt ymguddiaw rhac ofn 
 Iuddewon nid amgen y Ffreinc, a chenedl- 
 oedd ereill rhyddoethoeddynt 22 yng cjrrch 
 uddunt, canys megis i dywait y dwywawl 
 ymadrodd digwyddaw a oruc 23 y bobyl heb 
 tywyssawc. Ac ni bu ohir ir ieirll ac eu 24 
 lluoedd, ac eu hemlynassant wynteu yn 
 orawenus 25 y dydd hAvnnw hyt ucher, ar 
 hyt ac ar let yr ynys, gan eu hanrlieithiaw 
 a lladd y gwerin a thorri aelodau eraill, ar 
 nos a wastattaws 2G yr ymlit, a thrannoeth 
 nachaf 27 trwy weledygaeth Duw, llynghes 
 frenhinol yn agos yn ddiiybudd yn ym- 
 ddangos, a phan welet honno 28 anhyfrydu 
 a oruc 29 y Ffreinc a'r Daenyssyeit bratwyr 30 
 a dwyllessynt Ruffudd. 
 
 Ac fal ydd oedd fradawc 31 y Ffreinc 
 eissioes yn wastat ydd anfonassant wynteu 
 a dan gel 32 yn y lie rhei or Cymry cyfun 
 a hwynt hyt ar wyr yr ynys i erchi a udd- 
 unt ddyfot ar frys i dangnefedd, ar hocldi 34 
 diogelrwydd uddunt. Can} T s ofn fu gan- 
 thunt gorfod arnaddunt ymladd 35 ar Cymry 
 ffoedigion M or neill parth, ar 37 llynges 
 
 O LYVTR R. D. 
 
 13 Honynt. 
 
 14 Oil hir ynys. 
 
 15 Chynnyifu yn fawr a 
 wnaeth. 
 
 16 Wedi iddaw ef a Chad- 
 wgan fab Bleddyn ym- 
 gynghori yr aethant mewn 
 ysgraff hyd yn y Wer- 
 ddon. 
 
 17 Iddynt. 
 
 18 Ddichon gynnorthwy. 
 
 19 Arnynt. 
 
 20 Hwj^thau hynny yr. 
 
 n Mewn ogfeydd daiarol 
 a gwerni a choedj'-dd a 
 llwynau a rhedynoedd a 
 gelltydd. 
 
 22 A ddaethant. 
 
 23 Wnaeth. 
 
 24 Hir ir ieirll ai. 
 
 25 Nas ymlidiasant hwy- 
 thau yn rymus. 
 
 26 Wastadhaodd. 
 
 27 Yr oedd. 
 
 28 Hynny. 
 
 29 Wnaeth. 
 
 30 Danisiaid fradwyr. 
 31 Yroeddfrad. 
 
 33 Y danfonasant dan gel. 
 
 33 Cymry at wyr yr ynys 
 a oedd ar ffo ac erchi. 
 
 34 Dangnefedd a hwynt 
 a hwythau a roent. 
 
 35 Orf od ymladd. 
 
 36 Ffoedig. 
 
 37 Ac ar. 
 
732 
 
 HANES- GRUFFUDD AB CYNÁN. 
 
 frenhinawl or parth arall, ac felly i darfu, 
 ac felly i twyllws 38 y Ffreinc bratwyr, y 
 Cymry o bob parth gwarchaedigion yn yr 39 
 ynys wedi y bla rhywnaethoeddynt a allei 
 ddyfot 40 ar gof ir etifedd wedi ei ryeni. E 
 llynghes hagen a ry welsynt yn ddeissyfyt, 
 brenin Llychlyn bieuoedd 41 a gyfarwydd- 
 assei Duw oe trngaredd i Foil i rhyddhau 
 y bobl warchaeedic gan yr anghyfiaith 42 , 
 canys galw rhywuaethoeddynt 43 ar eu 
 harglwydd yn eu dioddefeint ac eu gond 4A 
 a Duw ac eu gwrandewis 45 . 
 
 Ac wedi datcanu i'r Brenin trwy ieith- 
 ydd pa ynys oedd, a phwy oedd eu har- 
 glwydd, pa anrbeithiaw 46 a pha ymlynu, 
 pwy yr yinlynwyr 47 cyt-ddoluriaw a oruc 43 
 a llidiaw a dyneshau ir tir a their llong, ar 
 Ffreinc hagen yn ofnawe 49 , fal gwragedd 
 pan welsant hynny, a ymladdassant yn 
 llurigawc ac eistedd ar eu meirch oc eu 
 defocí a cherddet tu a'r brenhin 50 , a nifer 
 y teirllong, ar brenin yn rhyfygus ae nifer 
 a ymladdws yn eu herbyn wynteu 51 , a 
 cligwyddaw a oruc 52 y Ffreinc, i ar eu 53 
 meirch fal ffrwyth y ffigys i ar y gwydd 54 , 
 rhei yn feirw, rhei yn frathedic o ergytieu 
 y Llychlyn wyr, ar brenhin ehun yn ddigy- 
 ffro or cwrr y blaen ir llong a frathws a 
 saeth Hu 55 iarll Amwythic yn ei lygat, ac 
 ynteu a dcligwyddws oe ochrwm ir ddaêar 
 yn friwedic, ddieneit, i ar ei 56 farch arfawc 
 dan ymffustiaw ar ei arfeu ac or damwein 
 hwnnw ydd ynichwelws 57 y Ffreinc ar ffo, 
 a rhoddi eu cefneu i ergytieu y Llychlyn- 
 wyr, ar brenhin ae lynghes a hwylyassant 
 oddyna ymdeith 58 , canys ef rhyddothoedd 59 
 a gallu raawr ganthaw 60 i edrych ynys 
 Prydein ac Iwerddon y rhei sydd oddi- 
 eithyr y byt, megis i dyfot Fferil bot y 
 Bryttanyeit yn ddieithredic yn gwbyl or 
 holl vyt 61 . 
 
 Ac wrth hynny Hu iarll Caer a'r 
 Ffreinc eraill yn llawen o ymchweliat 62 
 Magnus frenhin, a ddugant y ganthunt y 
 
 LYVYR R. D. 
 
 39 Tywyllawdd. 
 
 39 Gwarchaedigion yr. 
 
 40 Ar y wnaethant allai 
 ddwyn. 
 
 4 ' Honno a welasant hwy 
 yn dyfod brenin Llyclilyn 
 pioedd hi. [iaith. 
 
 4 - Warchaedig anghyf- 
 
 43 A wnaethant. 
 
 44 Ai gofid. 
 
 45 Ai gwrandawodd. 
 
 46 Oedd arglwydd pa 
 anrhaith. [crlidwyr. 
 
 47 Erlid a phwy oedd yr 
 4S Wnaeth. 
 
 40 Thynnui'r tir a wnaeth 
 a thair llong ar Ffrainc 
 oedd yn ofnus. 
 
 50 Yn eistedd ar i meirch 
 y deuant tuag at y brenin. 
 
 51 Rhyfygus a ymladdodd 
 yn i herbyn hwythau. 
 
 M Wnaeth. 
 
 53 Oddiar i. 
 
 51 Oddiar y ffigwydd. 
 
 55 Huw. 
 
 50 Oddiar i. 
 
 87 Y dymchwelodd. 
 
 53 Oddyno ymaith. 
 
 59 A ddaethai. 
 
 ,;o Gyt ag ef. 
 
 01 Yn gwbl ddieithra or 
 holl fyd. 
 
 08 Huw iarll ar Ffreinc 
 oedd lawen o ymweliad. 
 
 Gwyndyt ar eiddynt oil yn 11 wyr hyt G3 
 yng Cantref Bhos, rhac ofn dyfodiat 
 GrufFudd awr pob awr 64 , ac yna rhifwyt 
 ysgrubyl pob perchennawc ae anrheith, ac 
 oddyna eu hanneru ag ar hanner i cerddws 65 
 ef i Gaer. 
 
 Eno hagen hydd oeddynt 66 a bratwyr 
 anudonol or Daenyssyeit a fredychessynt 
 Buffudd yn aros yr eddewidion a addawssei 
 Hu uddunt, a cheith 67 o wyr a gwragedd 
 o weission a morwynion, ac ynteu au talws 
 uddunt hwy megis 68 íFyddlawn i anffydd- 
 lawn, yn i cadarnhaei ddwywawl lunyaeth 
 canys neu ryddaroedd iddaw ar ehang, 
 cynnullaw holl wrachiot 6£> mantach, crwm, 
 cloff, unllygeidiawc, gormessawl, diallu, ac 
 eu cynnyg iddunt yn pwyth eu 70 bratwr- 
 iaeth; a phan welsant wynteu 71 hyuny, 
 gillwng eu llynges a wnaethant a chyrchu 
 y dyfynfor parth ac Iwerddon; y gwr a 
 oedd yn gwledychu yn yr amser hwnnw a 
 beris 72 anafu rhei o naddunt 73 , a thorri eu 
 haelodeu, a dehol ereill yn ddybryt oe holl 
 deyrnas. 
 
 Adventus Griffini Regis ex Hibernia. 
 
 Ac yn yr amser hwnnw nachaf n Ruff- 
 udd oe nottaedig dclefot yn dyfot o Iw- 
 erddon a y cafas yr holl wlat 75 yn ddiffeith, 
 ae chiwdawt wedi rhyfynet 76 i le arall. 
 
 Oddyna ydd anfones 77 cennadeu hyt ar 
 yr Iarll Hu, ac i tangnefeddws 78 ac ef ac 
 yn y cantref hwnnw i rhoddet teir tref 
 iddaw ef yno. 79 Ac yno i dwg ei fuchedd 
 flwyddynedd yn dlawt ofidus 80 gan obeith- 
 iaw wrth weledigaeth Duw rhagllaw. 
 
 Ac oddyna wedi cerddet blwyddynedd 81 
 heibiaw i cerddws 82 i lys Henri frenhin 83 
 yr hwn a fu frenin nessaf 81 iw frawt, a 
 chan hwnnw 85 i cafas ef rybuchet a char- 
 yat a chyfadnabot eiriawl, a chyfarwyt 86 
 erfyn escob Bangor, ag i rhoddes iddaw 87 
 gan dangnefedd a charyat Cantref Lleyn 
 ac Eifionydd ac Ardudwy ac Arllechwedd 
 ac wynt ac eu gwerin ac eu hanrheithiodd 88 , 
 
 LYVYR E. D. 
 
 68 Oil hyd. 
 
 64 O awr i awr. 
 
 65 Y cerddodd. 
 
 66 Yno hefyd yr oedd. 
 97 Huw iddynt a 11a wer. 
 
 69 Talodd iddynt megis. 
 
 69 Ni ddarf u iddaw gyn- 
 null mor holl wragedd. 
 
 70 Ai cynnyg iddynt yn 
 dal am i. 
 
 71 Hwythau. 
 78 Barodd. 
 
 73 Honynt. 
 
 74 Yr oedd. 
 
 75 I holl wlad. 
 75 Myned. 
 
 77 Yr anfonodd. 
 7 8 Ar yr iarll Huw ac y 
 tangnefeddodd. 
 
 79 Teirtref iddaw. 
 
 80 Dug fuchedd dlawdun 
 flwyddyn ofidus. 
 
 81 Y flwyddyn. 
 
 82 Cerddodd. 
 
 83 Frenhin Lloegyr. 
 
 84 Yn nesaf. 
 
 85 A chyn hynny. 
 
 86 Chydnabod eiriawl "a 
 chyfarwyddyd. 
 
 87 I Dduw. 
 
 88 Hanrheithiau. 
 
HANES GRUFFUDD AB CYNAN. 
 
 33 
 
 ac yn y He pan ymchwelws' 9 Gruffudd or 
 llys i dug eu Cyfannedd ir gwladoedd 
 hyimy, gan diol well 90 i Dduw yr hwn a 
 ddiyt 91 y cywaethogion syberw og eu 
 cadeir yr hwn a wna yr achanawc yn 
 arberthawc 92 yr hwn a ystwng ddyn ac ae 
 dyrchaif. 
 
 Oddyna eissoes pob dryll i rhyddhaws 93 
 pob peth rhac Gruffudd, canys ei obeith 
 oedd yn yr Arglwydd, a pheunydd i 
 llithrynt attaw ereill o Ros ac eu han- 
 rei.thiau ganthunt heb ganiat Iarll Caer, ac 
 aulhau ei bobyl, ac yn y flwyddyn rhag 
 wyneb i cerddws i Fon ae gwerin ganthaw, 
 ag i gwledychws 91 , ac oddyna ir cymmyd- 
 edd ereill, ac fal hyn 95 i cafas trachafyn oe 
 grym pob peth yng Gwynedd, megis i 
 gwnaeth Maccabeus mab Matathias gynt 
 yn yr Israel. A dwyn a wnaeth ei holl 
 giwdawt o anirafael alltudedd y rhei a 
 athoeddynt 96 i alldudedd or ymlitfa a 
 ddywedpwyt uchot, ac amlhau daoedd yng 
 Gwynedd gan lewenydd, ruegys am wlat 
 yr Israel ac eu 97 hyrnchweliat o geithiwet 
 Babilon, a molest a gymyrth yr iarll 
 ynddaw oe orescyn 98 y felly heb y ganyat. 
 
 Henrici 1. mi. prospa indignantis Griff. 
 
 Pr. 2. as. Expeditiones ridiculas contra 
 
 Venedusque ad mur Castell, 
 
 A phan gigleu" frenhin Lloegyr hynny 
 rhyfeddu a orug 1 ag agori ei dryssor, a 
 rhoddi treul ddidlawd i farchogion a 
 phedyt, a dwyn ganthaw brenhiu Ysgot- 
 land 2 ar Yscotieit a gwyr Deau, ag felly i 
 doeth i gywaeth Gruffudd, a phebylliaw 
 ym Mur Castell 3 . A Gruffudd ynteu o 
 gynnefindra a brwydyr a luestws yn ei 
 erbyn ynteu ym 4 mreichiau Eryri Eiriawg, 
 ac oddyna ymanfon ar brenin, ac ynteu 5 
 trwy ysbeit dieuoedd 6 , a thangnefeddu. 
 Ac oddyna ydd ymchwelws 7 Henri fren- 
 hin i Loegyr, a Gruffudd iw gywaeth. 
 
 Ag eilweith wedi rhynnawd 8 o amser i 
 doeth Henri frenhin drachefyn a iluoedd 
 niawr ganthaw 9 , a phebylliaw a orug 10 yn 
 yr un lie a ddyw^edpwyd uchot yn y myn. 
 ydd i arfaethu diwreiddiaw cywaeth Gruff. 
 
 LTVTR B. D. 
 
 69 Ymchwelodd. " Glyb. 
 
 90 Roi diolch. • Wnaeth. 
 
 91 Ddarostwng. 2 Yr Ysgotlond. 
 
 92 Ansyber oi cadair ac a 3 Mur y Castell. 
 ddyrchefiff y rhai ufudd 4 Luestodd yn i erbyn 
 yn i He yr hwn a wna yr ym. 
 
 achannawg arberthawy . s Ac'or brenbin ag yntau. 
 
 91 Rhwyddws. * Ennyd o ddyddiau. 
 
 91 Gwledychodd. ' Yr ymcbwelodd. 
 
 93 Ac fal bynny. 8 Ennyd. 
 
 96 Ddoedynt. 9 A llu mawr oedd gan- 
 
 97 Ai. thaw. 
 
 98 O achub i gywaeth ai l0 Wnaetb. 
 oresgyn. 
 
 udd ae ddestry w n , a lladd a difa ei giw- 
 dawt yngeneu y cleddyf. A phan glywyt 
 hyuny wedi cynnullaw llu i doeth Gruff- 
 udd yn ei erbyn oi nottaecUc 12 ddefawd, a 
 gossot eu anhedcleu 13 ae fileinllu ar gwrag- 
 edd a'r meibion yn dyrysswch mynyddedd 
 Eryri yn y lie ni ddioddefasant un perygl 
 ac wrth hynny ir ofnhaws u y brenhin 
 digwyddaw i5 yn Haw Ruffudd oe pydiaw 
 pan ddisgynnei or mynydd, i cerddws 
 drachefn i Loegyr gan 16 wneutbur tangnef- 
 edd ac ef. O wi ! o Dduw " y gynnifer 
 gweith ydd arfaethassant ieirll Caer gwrth- 
 wynebu i Ruffudd ac nys gallasant, ar 
 gynnifer gweith gwyr Powys, ac nis gall- 
 asant, ar gyuifer gweith gwyr Trahaiarn 
 twyllwr, ag nis gallasant eissioes i ddwyn 
 ar gwbylder. 
 
 A gwedi hynny i gwledychws Gruffudd 18 
 llawer o flynyddedd yn hyrwydd gywaeth- 
 oc gan arafweh a heddweh ac yn 19 arfer o 
 gymmydogaeth y brenhinedd nessaf iddaw 
 yn gyfun, nit amgen Henri frenhin Lloe- 
 gyr, a Mwrchath frenliin Iwerddon a 
 brenhin ynyssedd Denmarc, a honneit 
 amlwg fu, ac yn y teyrnassoedd pell 
 iwrthaw, ac yn y rhei agos 20 iddaw, ac 
 oddyna ir amlhaws pob cyfryw dda yng 
 Gwynedd ac i dechreuassant y ciwdawt- 
 wyr adeilat eglwysseu ym mhob cyfeir 
 ynddi, a heu coedydd ac eu 21 plannu a 
 gwneuthur perllanneu a garddeu, ag eu 
 damgylchynu 22 , o gaeau a ffossydd, a 
 gwneuthur adeiladau murddin ac ymborth 
 o ffrwytheu y ddaear 23 o ddefawt gwyr 
 Rhufein. 
 
 A Gruffudd ynteu wnaeth eglwysseu 
 mawr yn y llyssoedd 2i pennaf iddaw ehun, 
 ac adeüadoedd y llyssoedd, a gwleddeu 25 
 yn wastad yn anrhydeddus. Pa beth 
 hefyd 1 ? echtywynnygn a wnei Wynedd 
 yna 26 o eglwysseu calcheit 27 fal y ffurfafen 
 or fyr ^ Llywiaw y bobyl a wnei yng 
 gwialen haearnawl ganwneuthur cyundeb 29 
 a thangnefedd ar teyrnassoedd nessaf 
 iddaw ae feibion etwa yn weision ieueinc 
 a ossodes ar y cantrefoedd eithaf iddaw i 
 eu rhagfeddu ac i eu 30 cynnal mal mur 
 angcyffroedig 31 yn erbyn estrawn genedl- 
 
 O LTVTR E. D. 
 
 11 A distryw. 2î Ai bamgylcbynu. 
 
 12 Arferedic. 23 Ymborth a ffrwythau 
 
 13 Gosod i anhedu. i daear. 
 
 m Ofnodd. 2i Yn y lusoedd. 
 
 15 I ddigwydd. * b I lusoedd a gwladau. 
 
 16 Drachefyn gan. 26 Chwynychu a wnai 
 
 17 A Duw. hefyd Wynedd. 
 ^GwledychoddRuffudd 27 Calchedig. 
 
 19 Gan. w O ser. 
 
 2U A hynny f u amlwg yn 29 Cyttundeb. 
 
 y teyrnassoedd pell oddi- *> I ragfeddu ac i. 
 
 wrtho ac y rhai nesaf. 3) O gyrff safed 
 
 21 Ai. 
 
734 
 
 HANES GRUFEUDD AB CYNAN. 
 
 oedcl a rhai angcyfieith o darfei 32 uddunt 
 meddyliaw cyfodi o newydd yn ei erbyn, 
 ar brenhinedd bycliein eraill a gyrchynt ei 
 lys ef ae amddiffyn, i gyrchu eigannorthwy, 
 ae gynghor y gynnifer gweith i gofuddyei 
 estrawn genedl hwyntj 33 . 
 
 Opera Pietatis Griffini R. 
 Ac yn y diwedcl 34 eissioes GrufFudd a 
 hynaws 35 a cholli trem eu lygeit a oruc a 
 rlioddi a oruc ynteu y ynni i 36 weithred- 
 oedd y trugaredd, wedi meddyliaw o 
 honaw ennill enw tragywyddol o filwr- 
 iaeth, ef a arfaethws hefÿd fynet 37 e htm i 
 le dirgel ysgyfala i ddwyn buchedd ddwy- 
 wawl, a thremygu ei holl Arglwyddiaeth 
 fydawl yn ]lwyr. Ac eissioes fal ydd oedd 
 ei derfyn ss i iynet or byt hwn yn nessau, 
 galw ei feibion a oruc 39 a Uuniaethu ei 
 farwolaeth fal i gwnaeth y brenhin Eze- 
 cbias weith arall, ac wrth hynny rhannu 
 a oruc 40 ei boll dda ai gyfiawnder ynteu 
 a bara yn oessoedd 41 . Ef a anfones 
 ugein swllt i eglwys Crist yn Nulun, yn y 
 lie i ganet ac i inagwyt, a chymnieint a 
 hynny i boll eglwysseu penaf Iwerddon : 
 ar gymmaint i eglwys Fynyw, ar gym- 
 meint i fanacbloc Gaer, ar gymmeint i 
 fanacliloc Amwythic, a mwy no hynny i 
 eglwys Fangor, a deg swllt i Gaergybi 
 
 LTVTR E. D. 
 
 raewn rhan a waherddid 
 gantynt ; pan yw Ysgod- 
 awg oedd yn rhagori ar 
 bawb yn y cyvarvod hwnw 
 o ganu pîb ; ac i bauny 
 rhoddes Grnfudd ab Cyn- 
 an y Bib Aw, ynarwydd 
 o ei orchest yn pibianu. 
 Y cyvreithiau à sevydled 
 yno sydd etto yn parâu, 
 ac y maent y dydd hwn 
 yn gyvarwyddid i gerdd- 
 orion boll Gymru. Ni 
 cbeisiodd Grnfudd ymyru 
 am vraint ar y Deheu- 
 bartb, gan vod estronion 
 wedi cael goresgyndawd 
 yno yn ei amser ev ; ac 
 nis gall chwaitb tywysog- 
 ion Deheubarth, drwy 
 gynnal y vatb orseddau a 
 chyvarvodau, boli braint 
 yn Ngwynedd, mwy nog 
 yr holes Grnfudd yn y 
 Debeubarth, yn Lloegyr, 
 neu yn yr Alban, o ba 
 wledydd cyrchaseiamryv- 
 eilion gerddorion i yr eis- 
 teddvod hono. 
 31 En y diwedd. 
 
 35 Hynhaodd. 
 
 36 Wnaeth i ynnilli. 
 
 37 Arfaethodd fyned. 
 
 38 Yr oedd terfyn. 
 ■° 9 Wnaeth. 
 
 40 Wnaeth. 
 
 41 Oes oesodd. 
 
 82 Anghyfiawn a ddarfu. 
 
 33 Gofidiai estrawn gen- 
 edloedd hwynt. — Gellir 
 chwanegu at weithred- 
 oedd Grufudd ab Cjman, 
 iddo ddiwygiaw brein- 
 iau a devodau prydydd- 
 ion a cherddorion; ac 
 yn ol y drevyn à lunies 
 ev drwy gyvraith y cyn- 
 nalied eisteddvodau yn 
 Ngwynedd hyd yr oes- 
 oedd diweddar. Yn ei 
 ams r ev hevyd y bu or- 
 sedd ardtlerchawg yn 
 Nghaerwys ; am ba un y 
 mae Robert Grufudd yn 
 crybwyll, gan wrthatteb 
 amryw bynciau, yn Khr- 
 aethawd G. Owam o blaid 
 vod Cadell yn bynav o 
 veibion Hywel Dda. Yn 
 yr ystyr yma y mae ei 
 eiriau : — Dywedwch vod 
 ty wysawg Deheubarth yn 
 pericynnalgorseddau,mal 
 yr ydych yn eu camenwi, 
 er braint i gerddorion 
 Cymru. Evelly Grufudd 
 ab Cynan, brenhin Gwyn- 
 edd , a gynnaliodd eistedd- 
 vod at y cyf ry w amcan yn 
 Nghaerwys ; i ba le y cyr- 
 chodd boll gerddorion 
 Cymru; a rhai hevyd o 
 Loegyr, ac o yr Alban, 
 pan y dirmygai y Cymry 
 ymarver a phibau, ac 
 
 ar gymmaint i Benmon, ar gymmaint i 
 Geljmawc, ar gymmaint i Enlli, ar gym- 
 maint i Feifod, ar gymmeint i Llan Arnion, 
 ar gymmeint i Ddineirth, ac i lawer o 
 eglwysseu pennadusaf 42 ereill. A rhoddes 
 ynteu i escob ac archdiacon offeiriaid ac 
 urdclelion, ac awthrawon 43 ac i achanog- 
 yon cristiawn y daoedd hynny a gymmyn- 
 af ** fi i amddenyn yr Ysbryd Glan yr hwn 
 a wyr pob peth ac ae hatwen. 
 
 Ẅrth ei ddiwedd ynteu i doethant y 
 gwyr mwyaf a doethaf or holl gywaeth, 
 Dafydd escob Bangor, Symeon archdiagon 
 gwr addfed o oed a doethineb, prior manach- 
 loc Caer, a llawer o offeirieic ac yscolheigion 
 yn iraw ei gorph 15 ac olew cyssegredic her- 
 wydd gorchymmyn Iago Ebostol. 
 
 Ei feibion hefyt a oedd yno ym plith 
 hynny, ac ynteu yn eu bendigaw wy ac yn 
 dyweclyd, .pa ryw wyr fyddynt rhagllaw 
 megis Iago Padriarch yn bendigaw ei 
 feibion gynt yn yr Aipht. A gorchymmyn 
 a oruc uddunt 46 bot yn wrawl a gwrth- 
 wynebu yn wychyr eu gelynion ar ei 
 gyffelybrwydd 47 ynteu yn ei ddiwedd- 
 ddyddieu. Yno hefyd ydd oedd Angharat 
 frenhines ei wreic briawt jmteu ac iddi i 
 rhoddes ynteu hanner ei dda a dwy randir, 
 a phorthloedd Abermenei. Eno ydd oedd- 
 ynt ei ferchet a rhai oi neieint 48 ac i bawb 
 or rhei hynny hefyt i rhoddes 49 rhan or 
 eiddaw yn ymborth uddunt wedi ei ddydd 
 ef, Cymry a Gwyddyl a gwyr Denmarc 
 ynteu 50 a ddrygyferthassant 5l o ddigwydd- 
 edigaeth Grutfudd frenin fegis cwynfon yr 
 Iuddewon am Ioswe fab Nun. 
 
 Dwy vlynedd 52 a phedwar ugeint oedd 
 RufFudd, ac yna i bu farw, ac ym Mangor 53 
 i claddwyt y mewn yscrin 54 yn y parth 
 asswy ir allawr fawr yn yr eglwys. A 
 gweddiwn ninneuhyt pan orffwysso ei eneit 
 ynteu yn yr un peth, nit amgen yn Nuw, y 
 gyt a brenhinedd da ereill yn oes oessoedd 55 . 
 
 AMEN. 
 Examinat. ad exemplar. Plaswardense, trans- 
 crip, per Edw. Thelwal, Armiger. Ann. Don. 1574. 
 It. exam.' ad Codicem Guil. Owen, Arm. de Pork- 
 ington, Brittannice Brogentyn. 
 
 O LYVTR E. D. 
 
 42 Pennaf. 
 
 43 Urddolion athrawon. 
 
 44 Daoedd a gymynnaf. 
 44 Gorff ef. 
 
 46 Rhagllaw'agorchymyn 
 a wnaeth iddynt. 
 
 47 Gyffelyb. 
 
 60 Hwythau. 
 
 51 Ddrycerfaethasant. 
 
 62 Flwydd. 
 
 63 Yn eglwys Bangor. 
 
 64 O fewn ysgrin. 
 
 5b Ynghyd ag eneidiau 
 brenhinoedd da ereill yn 
 
 4 8 Rhai naiaint. oes oesoedd. 
 
 49 Hynny i rhoddes. 
 
 OS" Dalier sylw : Nid yw yr Hancs ddim wedi 
 ei rami yn bennodau; ac nid oes chwaith gynnwys- 
 iadau Lladin y pennodau, yn Llyvyr y yarchedig 
 Richard Davies. 
 
735 
 
 PARTHAU CYMRU. 
 
 Llyma y modd i mesurwyd ! ac i rlianwyd Cantrevydd a Chyinydau holl Gymru, yn 
 amser Llywelyn ab Grufadd y Tywysawg diweddav o'r Cymry. Tair talaith a fu yn 
 Nghyniru; un yn Aberfraw yn Môn; a'r ail yn Ninefwr 2 yn Neheubarth ; a'r dryd- 
 edd 3 yn Mathraval, yn Mhowys ; ac wrth Aberfraw i rhoed xv. Cantref Gwynedd, 
 
 nid amo-en. 
 
 Cantrevydd Gwynedd di Chymydau. 
 
 Môn. 
 
 1. CANTREV Aberfraw. 
 
 Owmwd Llivon. 
 
 Malldraeth 
 Cemmaes. 4 
 Talebolion. 
 Y Twr Celyn. 
 
 2. Cantref Rhosyr. 
 
 Tindaethwy. 
 Menai. 
 
 Caer yn Arfon. 
 A . Cantref Aber. 
 
 y Llechwedd TJehav. 
 y Llechwedd Isav. 
 Nant Conwy. 
 
 2. Cantrev Arvon. 
 
 TJwch Gwyrvai. 
 Is Gwyrvai. 
 
 3. Cantrev Dunodig, 
 
 Ardudwy. 
 Eivionydd. 
 
 4. Cantrev LI eyn. 
 
 Maen. 5 
 
 Finllaen. 6 
 
 Caelogion. 7 
 
 Cantrev 
 
 Cantrev 
 
 Meirionydd. 
 Meirion. 
 Tal y bont. 
 Pennal. 
 Ystum anner.* 
 Arwystli. 
 Uwcli Coed. 
 Is Coed. 
 Gwarareinion. 9 
 
 1 Rhanwyd ac i mesur- 
 vyd, ac i rhivwyd. 
 
 * CymytmaeH. 
 6 Tinllaen. 
 Yn Mathraval. 7 Gafalogion, y Canolog- 
 
 3 Yn Nintvwr. ion. 
 
 4 Yn LI. H. Y. Cantrev 8 Ystymofir. Ystymaner. 
 yw Cemais, ynCymvysC. 9 Gwerthr-nion. 
 Talybolion, a Twrcelyn. 
 
 3 c 
 
 Cantrev 
 
 Cantrev 
 
 Cantrev 
 
 Penllyn. 
 TJwch Meloch. 
 Is Meloch. 
 M ignaint. 
 
 Y Berveddwlad 
 Ystrad.' 10 
 TJwch Aled. 
 Is Aled. 
 Rhuvoniog. 11 
 Hiraethog. 
 
 Cevn Meirch. 18 
 Cantrev Rhos. 
 
 TJwch Dulas. 
 Is Dulas. 
 y Creuddyn. 
 Cantref Dyfryn Clwyd. 
 Cwmwdy Golygion. 13 
 Llanneich. 14 
 Rhnthyn. 15 
 Cantrev Tregeingyl. 
 Cwnsallt. 16 
 Prystatyn. 
 Rhuddlan. 
 Ac velly i cavad yn y Dalaeth hono, xv. 
 Cantrev. a xxxviii. 17 o Gymydau. 
 
 Ac wrth Dalaeth Mathraval i rhoed y 
 Cantrevydd a'r Cymydau sydd yn canlyn. 
 
 
 Powys Vadawc. 
 
 Cantrev Barwn. 
 
 Cwmwd 
 
 y Dinmael. 
 
 
 Edeyrnion. 
 
 
 Glyn Dyfrdwy. 
 
 Cantrev 
 
 y Rhiw. 
 
 Cwmwd 
 
 Ial. 
 
 
 Ystrad Alun: 
 
 
 yr Hob. 18 
 
 10 Ehyvoniawg. 15 Ruthyn ; hevyd Cwm- 
 
 " Ystrad. wd Dogveilin. 
 
 12 Crymeirch. 16 Cwnsyllt. 
 
 13 Coleion, Coelogion, l7 xxxix. 
 Colyan. l8 Yr Hobeu. 
 
 14 Llan Arch, Llannarth, 
 
736 
 
 PARTHAU CYMRÜ. 
 
 Cantrev Uwch Nant. 
 Merford. 
 
 Maelor Gymraep 
 Maelor Saesneg> 
 Cantrev Trevred. 
 
 Croes Vain. 2 * 
 Trevy Wann ? " 
 Croes OswaP 
 Cantrev Rhaiadyr. 
 
 Moclinant Is Raiadyr. 
 Cynllaith. 
 Nantheudwy. 
 Hevyd o vewn Powys Vadawg i rhoed 
 swydd y Drevwen gynt: ae felly y dyly 
 vod etto. 
 
 Powys Wenwynwy ■.* 
 Cantrev y Vurnwy. 23 
 
 Moclinant Dwell Rhaiadyr. 
 Mecliain Is Coed 
 Llanerch Hudol. 
 Cantref Ystrad. 24 
 Deuddwr. 
 Gorddwr Isaf. 
 Ystrad March el I 
 Cantrev Llyswynav. 
 Caer Einion. 
 Mechain Uwch Coed 
 Cantrev Cedewain. 
 Cynan. 25 
 Cyveiliog. u 
 Mawddwy. 27 
 
 ffliwng Gwy a Havren, 
 Cantrev Maelienydd. 28 
 
 Ceri. 29 
 
 Swydd Grev. 80 
 
 Rii.vlallc. 31 
 
 Giyn Ieithon. 3 * 
 Cantrev Elvael. 
 
 Uwch Mynydd. 83 
 
 Is Mynydd. 
 
 Llech Ddyvnog. 3 * 
 Cantrev y Clawdd. 
 
 Teveidiat. 85 
 
 Swyddinogion. 86 
 
 Penallt. 87 
 Cantrev Buellt. 
 
 Swydd y Van w 
 
 '• Seisnig. 
 *o Faen. 
 
 21 Trefywen, Trevowain, 
 Lib. Herg. Trefwen. 
 
 22 Wenwynwyn. 
 ** Vyrnwy. 
 
 w Ystllys. 
 
 e Uwch Hanes, ac Is 
 Hanes. 
 
 88 Havren. 
 
 * 7 Cantrev Cynan C. 
 Cy veiliawg. C. Mawddwy. 
 O. L. H. Y.-Ac velly y 
 cad yn y Dalaeth hon xiv. 
 cantrev ; ac yn y cantrev - 
 
 ydd hynny i mae xL 
 Cwmwd. 
 
 * 8 Melienydd. 
 
 " Allan mewn LI. ereill. 
 
 30 Fuddugre, Swydd 
 Ddygre. 
 
 31 Rhiwllallt, Traillallt. 
 
 32 Swydd Dineithon. 
 
 33 C. Elvael Uwchmyn- 
 ydd. C. Elfael Ismynydd. 
 
 34 Dyvynawg. 
 
 85 Dyfryn Tyyeidiad. 
 
 36 Swydhynogion. 
 
 37 Penwellt. 
 
 * Dinan, y wain. 
 
 Cantrev Swydd Drevlys. 
 
 Is Irwon. 39 
 Ac velly i cad yn y dalaeth, bedwar cari' 
 trev ar Ddeg ; ac yn y cantrevydd i mae 
 deugain cwmwd. 
 
 Ac wrth Dalaeth Dinevwr i rhoed y 
 Cantrefydd hyn. 
 Cantref Penwedig. 
 
 Geneu y Glyn, 
 
 Pervedd. 
 
 Oreuddyn. 
 Cantrev Canawl. 
 
 Mevenydd. 
 
 Anhunaw '. 40 
 
 Penardd. 41 
 Cantrev Castell.* 
 
 Caerwedros. 
 Cantrev Hirwen. 43 
 
 Gwinionydd. 
 
 Is Coed. 
 
 Caerfyrddin. 
 Cantref Finiog. 
 
 Hirvryn. 
 
 Pervedd. 
 
 Is Cynnen. 44 
 Cantrev y Geiniog. 45 
 
 Gwyr. 
 
 Cydweli. 
 
 Carnwyllon. 48 
 Cantrev BycLan 
 
 Mallaen. 
 
 Caeo. 47 
 
 Maenor Deilo. 4 * 
 Cantrev Mawr. 
 
 Certhiniog. 49 
 
 Mab Elvyw. 50 
 
 Mab Uchtryd." 
 
 Widigada. 
 Brecheiniog* 
 Cantrev Selyv. 
 
 Selyv. 
 
 Tirbaiarn. 12 
 
 Canawl. 53 
 
 Talgarth. 
 
 Ystrad Yw Uchaf. 
 
 Eglwys Iail. 64 
 Cantrev Mawr. 
 
 Tir Rawf. 65 
 
 Lliwel. 56 
 
 89 Irron. 49 Deivi. 
 
 40 Anhinog * 9 Cethinog. 
 
 41 Penrith. M Elvydh. 
 
 42 Cantrevwynion, Wyn- *.' Ychdryd. 
 j on> — Mai hyn yn LI. H. M Trahaiarn. 
 
 Y. Cantrev Cadell Cwm- "Cantrev Canawl, Cwm- 
 wd Mab wnionC.Caerwed- wd Talgarth, C. Ystrad 
 ros C. Gwinionydd. yw, C. Eglwys Iail. 
 
 43 Seirwen. H C. Ystrad yw isaf. 
 
 44 Iskenen. M Ralph. 
 
 « Cantrev Eginog. [ion. M Cantrev Lliwel, C. Tir 
 «CarnwaUan, Carnwyll- Rawlf, C. Lliwel, C.Crug 
 47 Caer. Hywol. 
 
FÁRTHATT CYMRU. 
 
 737 
 
 ) Morganwg. 
 
 Cantrev Gro Nedd.* 7 
 
 rhfwng Nedil ac A van. 
 Tir yr Hwndrwd. 5 * 
 Tir yr Iarll. 59 
 
 Glyn Ogwr. 60 
 Cantrsv Pen y Nen. 61 
 
 y Van. 62 
 
 Maenor Rhuthyn. 68 
 
 Meiagyn. 
 
 Glyn'Rhoddni. 8 * 
 Cantrev Brenhínawl. 
 
 Cibwr. 65 
 
 Seinghenydd 66 
 
 Uwch Cayach. 67 
 
 Is Cayach. 
 Cantrev Gwaunllwg. 68 
 
 yr Haidd. 
 
 Canawl. 
 
 Eithias Elogion. 69 
 
 y Mynydd. 70 
 
 Gwent. 
 
 Cantrev Gwent Uwcli Coed. 
 Mynwy. 71 
 I.sioèd. 
 Llevenydd." 2 
 Trev y Grug. 
 Cantrev Iscoeu. 73 
 
 Bryn Buga 74 
 Uwchcoed. 
 y Teirtrev. 
 Ei-giug 75 
 Bach 76 
 Cantrev Cochion yw y seithved Cantrev o 
 Yorganwg, a hwnw a vesnrwyd, o 
 Vynwy hyd yn Mhont Caerloew ; neu 
 
 cantrev Coch yn y Ddena, hyd Gasr- 
 loew. 
 
 Dyved. 
 Cantrev En.ilyn. 
 
 Uwch Cuch. 
 Is Cuch. 
 Evely^hyr. 77 
 Cantrev Arberth. 
 
 Penrhyn ar Elan. 78 
 Escyrogev. 79 
 Talacharn . 
 Cantrev Daugleddyv. 
 Amgoed. 
 Pennant. 
 y Velvre. 80 
 Cantrev y Coed. 
 
 Llanhuadam. 81 
 Castell Gwis. 
 Cantrev Penvro. 
 y Coed. 82 
 Cantrev Rhos. 
 
 Hwlfordd. 
 Castell Gvva^chmaL 
 y Garn. 
 Cantrev Pebidiog. 
 Mynyw. 8S 
 Pencaer. 
 Cantrev Cemmaes. 84 
 
 Cwmwd Uwch Nyver® 
 Is Nyver. 
 Trevdraeth. 
 Ac velly i cavad yn y Dalaeth hono 
 chwech cantrev ar hugain ; ac yn y Can- 
 trevydd hyny y mae lxxxviii o Gymydan. 
 Ac felly tervyna henwau a rhanau y Cy- 
 mydau a'r Cantrevydd yn holl Gymru i 
 gyd. Ac velly mae yn y Llyvyr Coch yn 
 Her^est. 
 
 P AETHAÜ CYMRU 
 
 Cantrev Tegeingyl. 
 
 Cwmwd Cwmseled. 
 Prestan. 
 Rhuddlan. 
 
 57 Cronartb. 
 
 53 Kbwng Nedcl a Tbawy. 
 Cwmwd arail yw bwn yn 
 LI. H. Y. 
 
 59 Y Coetty. 
 
 60 Maenawr Ogwr, Maen- 
 or Glynogwr. 
 
 61 Penycben. 
 
 62 Maenor Dal y Vann. 
 
 63 Bhythun. 
 
 6i Rboddnei, Rboddne. 
 
 65 Cibwrn. 
 
 66 Saint Henvdd, 
 
 «~ Casach. 
 63 Gwentllwch. 
 60 Eithav Edlygion, Ed- 
 lvglon. Fdlyglon. 
 "• Allan yn LI. H. Y. 
 
 71 Y Mynydd, Uwch 
 Mynydd. 
 
 72 Llevnydd, Llevynydd. 
 
 73 Iscoed C4went. 
 71 Brynbygaf. 
 
 70 Erging ac Euas. 
 7 » Allan yn LI. H. Y. 
 
 Cantrev Byfryn Clwyi. 2. 
 Colian. 
 Llannerch. 
 Ysfcrad. 
 
 Cantrev Rhyvoniawg. 
 Ruthvn. 
 Uch. Aleth. 
 Is Aleth. 
 
 3. 
 
 77 Elved, Llefethyr. 
 
 78 Ar Deivi, ar Elyas. 
 
 79 Esterolef. 
 8,1 Evelore. 
 
 81 Llanihaden. 
 
 82 Cwmwd Coed yr Hav, 
 C. Maenor Byr, Caldey yw 
 Ynys Pyr, o'r Pyr bwnw 
 
 i cavas Casiell Ma^nawi 
 Pyr ei benw, C. Penvro. 
 
 8:1 Cwmwd (Cantrev) 
 Miniw ; Cwmwd (Can- 
 trev) Pencaer, Cantrev 
 Pebidiog. 
 
 ÿ * Cemmaes a'i Chantrev 
 
 85 Never. 
 
738 
 
 PARTHAU CYMRIL 
 
 Cant-ev Rhos. 4. 
 Uch Pulas. 
 Is Dnlas. 
 y Creuddyn. 
 Mori. ö* 
 Llanfaes. 
 Cemmais. 
 Talebolion, 
 Aberfraw. 
 Penrhos. 
 Rhosyr. 
 
 Cantrev Arllechwedd. 6. 
 Trevriwv 
 Aber. 
 
 Cantrev Arvon. 7. 
 Uch Conwy. 
 Is Conwy. 
 
 Cantrev Dinodyn. 8 
 Privnot. 
 Ardudwy. 
 
 Cantrev Llyn. 
 Dinrnael. 
 Is Clogyon. 
 Cuandiman. 1 
 
 Cantrev Meirŵnydd, 
 Esturnanner. 
 Tal y Bont. 
 
 Cantrev 
 Cyvelawch. 
 Maden. 
 
 Cantrev Eryri, 
 Uch Meloch. 
 Is Meloch. 
 
 Cantrev, 
 Llangonwy. 
 Dinrnael. 
 Glyndyvrd wy. 
 
 Swmp Cantrevydd. 
 Gwynedd xv. 
 á. swmp ei Chymydau 
 xxxvi. 
 
 Powys. 
 
 Powys Vadawc. 
 
 Cantrev. 
 
 Jail. 
 
 Ystrad Alun. 
 yr Hop. 
 
 Cantrev. 
 Bedford. 
 Uncuan. 2 
 
 Croes Oswallt. 
 y Treuddyu. 
 
 Cymwd, 
 
 1 Ctandiman. 
 
 Uchnant. 
 
 Cantrev, 
 Nant Odyn. 
 Cevn Blaidd. 
 Uch Khaiadyr. 
 
 Powys Wenwynwyn, 
 
 Cantrev. 
 Is Khaiadyr. 
 Deuddwvr. 
 Llannerch Hudwl. 
 
 Cantrev. 
 
 Ystrad MaichelL 
 
 Mechain. 
 
 Caereinion. 
 
 Cantrev. 
 Uch Affes. 
 Is Affes. 
 
 Cantrev, 
 
 Uchcoet. 
 
 Is coet. 
 
 Swmp Cantre\ydd Powys. 
 
 viii. 
 Swmp y Cymydau. xxi 
 
 Martienydd. 
 Cantre 
 eri. 
 Gwerthryniaw Ì 
 
 Cantrev. 
 Swydd Fuddugre. 
 Swydd Ieithon. 
 Llythyvwr. 
 
 BueUt. 
 
 Cantrev. 
 Pen Vuellt. 
 Swydd in an. 
 
 Cantrev, 
 Trevlys. 
 Is Iivon. 
 
 fflvuel: ' 
 
 Cantrev. 
 Uch Mynydd. 
 Is Mynydd. 
 
 Breclieiniog, 
 Cantrev, 
 Brwynllys. 
 Talgarth. 
 
 Cantrev Tewdos. 
 Dyfryn Hodni. 
 Llywel. 
 fir Kawf\ 
 
 Cantrev Ida. 
 Ystrad Yw. 
 
PABTHAU CYAIMKU. 
 
 739 
 
 Cymwd Crug L.yweL 
 Euas. 
 
 Ystrad Tijwi. 
 Cantrev Byclian. 
 Hirvryn. 
 Pervedd. 
 Is Cennen. 
 
 Cantrev Eginawg. 
 
 Cydweli. 
 
 Cam y Williawn. 
 
 Gwyr. 
 
 Cantrev Mawr, 
 Mallaen. 
 Caeaw. 
 
 Maenawr Deilaw. 
 Cetbeiniawg. 
 Mab Elvyw. 
 Mab TJtryd. 
 Widigada. 
 
 Ceredigion. 
 Cantrev Gwarthav, 
 Genau y Glyn. 
 Pervedd. 
 Creuddyn. 
 
 Cantrev Mabwyniavm% 
 Mevenydd. 
 Anbuiawg. 
 Pennardd. 
 Cantrev Caer Wedros, 
 Winionydd. 
 Iscoed. 
 
 Emlyn. 
 Cantrev. 
 Cymwd Uch Cucb. 
 Is Cucb, 
 
 Cantrev Warthaw 
 Cantrev Dyved. 
 Cymwd Elvod. 
 Derllys. 
 ' Penryn. 
 Estyrlwyv. 
 Talacbarn. 
 Anigoed. 
 Peliniawg. 
 y Velvre. 
 
 Dau Gleddyv. 
 
 Cantrev. 
 Llanbuaclain. 
 Castell Hu. 
 
 Penvro. 
 
 Cantrev. 
 Coet Raff. 
 Maenor Birr. 
 Penvro. 
 
 Pebidiaiog. 
 Cantrev. 
 Pencaer 
 My ny w. 
 
 Rhos. 
 Cantrev. 
 Hawlfordd. 
 Castell GwalcbmaL 
 
 Morganwg. 1 
 Cantrev Gorvynydd. 
 
 Cymwd rbwng Nedd a Tbawy. 
 Tir yr Hwndrwd. 
 Rbwng Nedd ac Avyn. 
 
 y Coetty. 
 
 1 Saitb Cantrev Morganôc oc e C6ta 
 civaroit. 
 
 Góibeted pobyl Breteinieid, pani6 seith 
 Cantrev essit e Morganóc, eni arglöitiaeth 
 ai escobaeth. 
 
 E cintav i6 e Cantrev Bicban; er ail 
 Cantrev ió Gwir a Cbedóeli ; tridet i6 Gor- 
 6onit; pedóerit i6 Cantrev Penucben ; 
 puumied i6 G6aenll6c ac Edeligion ; e 
 6ecbed Cantrev i6 G6ent-is-coed ; e seitb- 
 ved Cantrev ió G6ent-ucb-coed, Estrad E6, 
 ac Euas : er rai a el6id en dói laóes Gwent- 
 ucbcoed ; ac bevid Erging ac Anerging, 
 mal e mae e c6bil tervineu en Llevir Teilo. 
 
 Pan etoet Edgar vrenbin en Lloegir, a 
 He6el Da vab Cadell de6isa6c Dëeubartb 
 Cinii'u : sev oet beni e dridet dalaetb, et 
 oet i Vorgan Hen oil Yorgan6c en tang- 
 nevetus, bit pan geisiot Heöel Da i dreis- 
 iaó am Estred Eó ac Euas. 
 
 Pan glebu Edgar beni, ev a devenoet 
 ato Aeóel Da, a Morgan Hen, ac E6ein e 
 vab bit ei lys ev in Llundein. Ac ev a 
 örandeóis estir er emrison a oet retint. 
 Sev a dervinoit, trói givreitblaon varn i 
 lis, a panió He6el Da a dreisiot en an- 
 dledus, trói gamöet, Morgan Hen, ac E6ein 
 e vab ; ac am heni divreiniao" Heöel Da a 
 orugant o Estrad Eó ac Euas en dragióit. 
 c Ac en ol beni Edgar vrenin a ganiataot, 
 ac a roes i Eöein vab Morgant Hen, Estrad 
 E6 ac Euas, o ve6n eseobaetb Llandav, a 
 cbadarnâu beni trói óeitbredot ito, ac i6 
 etivetion vitb, o getfinedigaetb a tbestiol- 
 aetb boll arcbescib, escib, ieirll, a baron- 
 ieid Lloegir a Cbyniru, dan roi eu melltith 
 ir neb a divreiniai blwiv Teilo, ac arglóid 
 iaetb Morgan 6c or g6ledit bin : a bevid 
 bendigedic vai ae cadóai mal i delai en 
 dragióit. 
 
 Ar goeitbred a 6naetb Edgar ar bin en 
 tresordi Llandav i mae engcadó. 
 
740 
 
 PLWiTFAU Ü1MÄC7. 
 
 Cyinwd Tir yr Iarll. 
 
 Maenawr Glynogwr» 
 
 Cantrev Pènychen, 
 Cymwd Meisgyn. 
 
 Glyn Bhoddoi 
 
 Tal y Van. 
 Bhuthyn. 
 
 Cantrev Breiniawl. 
 Is Caeth. 
 Ueh. Caeth. 
 
 Cant/rev GwaauUwg, 
 Cibwr, 
 
 Cyinwd yr Haidd. 
 
 Y Drev Bervedd. 
 Edelygion. 
 Eitliav. 
 y MyDydd. 
 
 Iscoed Gwent. 
 Iscoed. 
 Lie Mynydd. 
 
 Cantrev Gwent Uch Coed, 
 Trev Grug. 
 UchCoed. 
 
 Felly Tervyna 
 
 HENWAÜ PLWYVAU CYMRU 
 
 Bellach soniwn am y Tair swydd ar ádeg 
 yn holl Gymru, a'u Trevydd, Dinasodd, 
 Cymydau, a'u heglwysydd Plwyy. 
 
 SWYDD VON. 
 
 Cwmwd Mattdraetfb 
 
 1 Llangadwaladyr. 
 
 2 Aberí'raw. 
 
 3 P. Feirian. 
 
 4 Llan Trevdraetb 
 
 5 Llan Gwyven. 
 
 6 Llan Gris dolus. 
 
 7 Llan Geinwen. 
 
 8 Llan Hen Eglwys. 
 
 Cwmwd Mene» 
 
 9 Llanddwyn. 
 
 10 Mio borth. 
 
 11 Llangeinwen. 
 
 12 Llangafo. 
 
 13 Llanidan. 
 
 14 Llan Edwen. 
 
 15 Llan Ddeinioel y Bloeg. 
 
 16 Plwyv Gredivel. 
 
 Yn Mken Mynydd; ac yn hwnw ydd 
 oedd brivlys Owain ab Maredudd ab 
 Tudur Vyclian o Yon, liendad y Brenin 
 Hani y Seithved; ac yno y niae Llys 
 Benmynydd. 
 
 17 Llan Finan. 
 
 18 Llanvihangel Ysgeifiog. 
 
 19 Ilangevni. 
 
 20 Trev Gayan. Ac i niae Anilawdd 
 
 Gwmwd Menai yn Ynys Gybi. 
 
 21 Llanvaen yn Nglyn Pvhos. 
 
 22 Llanvair. 
 
 Cwmwd Llivon* 
 
 23 Llan Gwyllog. 
 
 24 Llan Drygan. 
 
 25 Llech Gynvar wy, 
 
 26 Llan y Tiiaaint. 
 
 27 Bod Edeyrn. 
 2$ Llan Llibio. 
 
 29 Llauvair yn Neubwll. 
 
 30 Llanvihangel yn JS'hywyil. 
 
 31 Llan Maelog. 
 
 32 Llechylched. 
 
 33 Llan Beulan. 
 
 34 Trev Walchmai 
 
 35 Bodwrog. 
 
 Cwmwd Talebolion. 
 
 36 Caer Gybi. 
 
 37 Llan Babo. 
 
 38 Llan Ywrog. 
 
 39 Llan Yachraith. 
 
 40 Llan Vaethlu. 
 
 41 Llan Bhuddlad. 
 
 42 Llan Flewyn. 
 
 43 Llan Yugail. 
 
 44 Llan y Ddeusant 
 
 45 Llanvair yn Ngliornwr. 
 
 46 Llan Rhwydiys. 
 
 47 Llan Vechell. 
 
 48 Llan Badrig. 
 
 Cwmwd Twr celyn* ' 
 
 49 Llan Eleth 1 Yreain. 
 
 50 Llan Elian. 
 
 51 Rlios Beirio. 
 
 52 Llawen Llwyvo 
 
 53 P. Dyvrydog. 
 
 54 Coed Dane.* 
 
 55 Tal y Llyn. 
 
 5Q Llanvihangel Trev ý Bardd; 
 
 57 Llanvihangel yn Mhen-Pvhos. 
 
 58 Llan Allgo. 
 
 59 Llan Eigrad. 
 
 Cwmwd Tindaethwy. 
 
 60 Llanvair yn Mathavarn Eithav. 
 
 61 Llan Teystyr. 
 
 1 Elaeth. * Coed An©. 
 
PLWYFAU CYMRU. 
 
 ;4i 
 
 63 Llan'Ddyvnan. 
 
 63 P.yPentiaeth. 
 
 64 Llan Sadwrn. 
 
 65 Llanddona. 
 
 66 Llanvihangel Glyn Sulwcli. 
 
 67 Llan lectin. 
 
 68 Llanseirioel. 
 
 69 Llan y Saint. 
 
 70 St. Cattrin. 
 
 71 Llandegvan: ac yn y Plwyv hwnw i 
 
 mae y Dref Swydd a elwir y Byw 
 Mares; ac yno i mae Dinas March - 
 nad bob Dyw Sadwrn. 
 
 72 Llan Yair yn Mhwll Gwinbill. 
 
 73 Llan Dysilio. 
 
 Tervyn ar y Swydd bono: ac ynddi mae 
 o Blwyvau Driugain a Deg. 
 
 Swydd Gaejr yn Aiifon. 
 
 1 Llan Gynvran. 
 
 2 Llan Gwstennyn. 
 
 3 Llan Gyfm. 
 
 4 P. yr Eglwys Rkos. 
 
 Ö Llan Dudno uwch Conwy. 
 
 6 Llan Yair o Aber Conwy: ac yno i 
 
 mae March nad. 
 
 7 Caer Rhun. 
 
 8 Llan Bedyr y Cennin, 
 
 9 Llan Ddwy Gyvylchi 1 
 
 10 Llan Yair Yechan. 
 
 1 1 Abergwyngregyn. 
 
 12 Llan Llechid. 
 
 13 Llan Ddygai: ac yn y Plwyv hwnw y 
 
 mae y Penrhyn; Gwreiddyn bonedd- 
 igeiddrwydd Cymru. 
 
 1 4 Bangor Yawr yn ìígwynedd, 
 
 15 Llan Gedol. 
 
 16 Llan Beris. 
 
 17 Llan Ddeiniolen. 
 
 18 Llanvibangel yn Ryg. 
 
 19 Llan Vair is Caer. 
 
 20 Llan Beblic : ac yn y Plwyf hwnw i 
 
 mae Trev Gaer yn Ai'von, a marchnad 
 ynddi bob Sadwrn. 
 
 21 Bettws Carnion, yn Nhal y Llech. 
 
 22 Llan Wnda. 
 
 23 Llan Vaglan. 
 
 24 Llan Dwrog. 
 
 25 Llan Llyvni. 
 
 26 Llan Cylynog yn Aifon. 
 
 Gwmwd Eivionyc 
 
 27 Plwyv Aelhaiarn. 
 
 28 Bedd Gelert. 
 
 29 Llanvibangel y Pennant, 
 
 30 Penmorva. 
 
 31 Dol Benmaen. 
 
 32 Cruccaith. 
 
 33 Llan Gynhaiarn. . 
 
 1 Ddygyvylcki. 
 
 34 Trevlys. 
 
 35 Llan Ystumdwy. 
 
 36 Llanarmon, 
 
 37 Llan Gybi. 
 
 Tri Chwmwcl Lleyn. 
 
 38 Abererch, ereill ai geilw LknGawrda. 
 
 39 Carn Guv. ch. 
 
 40 P. y Pistyll. 
 
 41 Nevyn. 
 
 42 Llan Edeyiiu 
 
 43 Llan Gck'io. 
 
 44 P. Tudweiliog, 
 
 45 P. y Rhiw. 
 
 46 Llan y Pedw. rsaint 
 
 47 Penllech. 
 
 48 Llan Iestin. 
 
 49 Llan Gian. 
 
 50 Llan Eingion Vreuin. 
 
 51 Llan Bedrog. 
 
 52 Llanvihangel. 
 
 53 Pen Rhos. 
 
 54 Llan Yair yn Lleyn. 
 
 55 Bodvayara. 
 
 56 Melldeyrn. 
 
 57 Bryn Croes. 
 
 58 Llan Gwynoedl. 
 
 59 Bod Yrenin. 
 
 60 Aber "Daron. 
 
 61 P. Denio, yn yr hwn i uiae Trev 
 
 Bwll Heli. 
 
 62 P. Yaelrys. 
 
 63 Llan Dudwen. 
 
 64 Bod Wnnog. 
 
 Gwmwd Nant Gonvy. 
 
 65 Pen Machno. 
 
 66 Dolwyddelen. 
 
 67 Llan vihan gel y Bett ws 
 
 68 Llan Rhychwyn. 
 
 69 Trevriw. 
 
 Tervyn ar y Swydd hono: ac ynddi 
 mae triugain ac wyth o Blwyvau. 
 
 Swydd Yeirioxydd. 
 
 
 Gwmvjd Arduduy. 
 
 1 
 
 Festiniog. 
 
 2 
 
 Llanvroihen. 
 
 3 
 
 Maen Twrog. 
 
 ■i 
 
 Llan Deccwyn. 
 
 5 
 
 Llanvibangel y Traethau. 
 
 6 
 
 Llan Danwg. 
 
 7 
 
 Llan Yair. 
 
 3 
 
 Llan Bedyr. 
 
 9 
 
 Llan Enddwy. 1 
 
 10 
 
 Llan Ddwywau. 
 
 11 
 
 Llan Aber. 
 
 12 
 
 Llan Ulklud. 6 
 
 13 Trawsvynydd. 
 
 Enddwyn. 
 
 s Elltyd. 
 
742 
 
 PLWYFAU CYMRU. 
 
 Cwmwd Tal y Bont ar Ddysyni. 
 
 14 Llan Yachraith. 
 
 15 Yspytty Gwanas. 
 
 16 Dolgellau. 
 
 17 Llan Gelynin. 
 
 18 Llan Egryn. 
 
 Cwmwd Ystum Anner. 
 
 19 Llanvihangel y Pennant. 
 
 20 Talyllyn. 
 
 21 Tywyn Meirionydd. 
 
 22 Pennal. 
 
 Cwmwd Mawddwy. 
 
 23 Mallwyd. 
 
 24 Llan yn Mawddwy. 
 
 Cwmwd Penllyn. 
 
 25 Llan-uwch-Llyn. 
 
 26 Llan Gvwair. 
 
 27 Llan-y-Cü. 
 
 28 Llanvor ynMhenllyn 
 
 29 Llan Ddervel. 
 
 Cwmwd Edeyniion. 
 
 30 Llandrülo. 
 
 31 Llan Gar. 
 
 32 Cor wen. 
 
 33 Llan Silyn. 
 
 34 Llansanfraid yn Nglyn Nyvrdwy. 
 
 35 Gwyddelwern. 
 
 36 Aelhaiarn. 
 
 37 Bettws Gweirvyl Goch. 
 
 38 Llanvihangel Llyn Myvyr. 1 
 
 Tervyn ar y Swydd bono : ac ynddi i 
 mae 37 o blwyvau. 
 
 Swydd Ddixbych. 
 
 1 Trev Ddinbycli : ae yno niae March- 
 
 nad bob Merehyr. 
 
 2 Llan Ddyvnoc. 
 
 3 Kant Glyn. 
 
 4 Henllan. 
 
 6 Llan^wni Ddinmael, 
 
 7 Ceryg y Druidion. 
 
 8 Ysbytty Ieuan. 
 
 9 Llanrwst. 
 
 10 Llan Ddoged. 
 
 11 Eglwys Vach. 
 
 12 Llan Drillo. 
 
 13 Llan Elian. 
 
 14 Llansanfraid. 
 
 15 Y Bettws. 
 
 16 Llan Ddulas. 
 
 17 Rlmddlan. 
 
 18 Abergelau. 
 
 19 Llan Sain Sior. 
 
 20 Llan Nevydd. 
 
 21 Llan Yair Talhaiarn 
 
 22 Llan Gemyw. 
 
 1 Glyn y Myvyr. 
 
 23 
 
 Gwytherin : ac yno i ruae Monwent y 
 Santes ; ac yn y von went liono i mael 
 Capel Gwenvrewi; ac yn y Capel 
 liwnw i niae ei bedd hi, lie i cladd- 
 wyd y Santes vendigaid. 
 
 24 Llansannan. 
 
 Cantref Dy/ryn Clwyd. 
 
 25 Llan Ynys. 
 
 26 Llan Gyfylliog. 
 
 27 Trillo Caenog. 
 
 28 Y Dderwen Anial. 
 
 29 Llan Elidan. 
 
 30 Llan Yair yn Nyfryn Clwyd. 
 
 31 YYenecbdid. 
 
 32 Llan Ywrog. 
 
 33 Rhutliyn : ac yno i mae Marchnacl 
 
 bob dydd Llun. 
 
 34 Llan Bedyr. 
 3-5 Llan Gynhafal. 
 
 36 Llan Hvchan. 
 
 37 Llan Gwyven. 
 
 38 Llan Dyrnog. 
 
 Cwmwd Iâl. 
 
 39 Llan Yerrys. 
 
 40 Llan Armon. 
 
 41 Llan Degla. 
 
 42 Bryu Eglwys. 
 
 43 Llan Dysilio. 
 
 Cwmwd Swy Id y Waan. 
 
 44 
 45 
 46 
 47 
 
 Llangollen. 
 
 Llan Yair o'r Y T aun isaf. 
 Llansanfraid y Glyn. 
 | 47 Llan Armon Mynydd mawr. 
 
 48 Llan Bhaiadyr ym Mochnant. 
 
 49 Llan Gedwvn. 
 
 50 Llan Silyn Cynllaith. 
 
 51 Llm Gadwaladyr. 
 
 Cwmwd Maelor Gymraey. 
 
 52 
 
 Bbiw Yabon. 
 
 
 
 
 53 
 
 Y Bistog. 
 
 
 
 
 54 
 
 Y March wiail. 
 
 
 
 
 55 
 
 Gwrecsain : ac 
 bob Diviau. 
 
 yna 
 
 i mae 
 
 marchnad 
 
 56 
 
 Y Gresfordd. 
 
 
 
 
 51 
 
 Yr flolt. 
 
 
 
 
 j 
 
 Cervyn ar y Swydd 
 
 bono : 
 
 ac i mae 
 
 
 ynddi ddau ar 
 
 bym 
 
 Ltheg a 
 
 deugain o 
 
 
 blwyvau. 
 
 
 
 
 
 Swydd 
 
 y Flint. 
 
 
 1 
 
 Llan Elwy. 
 
 
 
 
 2 
 
 Rlmddlan. 
 
 
 
 
 3 
 
 Y Ddiserth 
 
 
 
 
 4 Gallt Melydyr. 
 
 
 
 
 5 
 
 Hasa. 
 
 
 
 
 6 
 
 Y Chwithfordd. 
 
 
 
 
 ( 
 
 Rhiw Lownwyd. 
 
 
 
 
 8 
 
 Gwaun Esgar. 
 
 
 
 
PLWYFAU CYMRU. 
 
 743 
 
 9 Din Meirchion. 
 
 10 Bodfari. 
 
 11 Caerwys. 
 
 12 Ysgeiviog. 
 
 13 NanDerch. 
 
 14 Oil Cein. 
 
 15 Trev Fjnon. 
 
 16 Helygen, 
 
 17 Flint. 
 
 18 LI an Eurgain. 
 
 19 Penarlag. 
 
 Cwmwd Ystrad Alum 
 
 20 Y Wyddgrug. 
 
 21 Y Nercwys. 
 '22 Y Treuddyn. 
 
 Cwmwd yr Hob. 
 
 23 Plwyv Cyngar. 
 
 Cwmwd Maelor Saesneg. 
 
 24 Plwyv Bangor, 
 
 25 Y Gwrddymp. 
 
 26 Hangmer. 
 
 27 P. Wrtyn Yadoc. 
 
 Tervyn ar y Swydd hono : ae ynddi i 
 mae saith ar hugain o blwyvau. 
 
 SWTDD DrEFALDWYN. 
 
 Cwmwd Cyveiliog. 
 
 1 Machynllaith : ac yno i mae Trev 
 
 Yarchnad bob Merchyr. 
 
 2 YWirn. 
 
 3 Cemmaes. 
 
 4 Darowen. ' 
 
 5 Penegos. 
 
 6 Llan Bryn Mair. 
 
 Cwmwd Arwystli. 
 
 7 Plwyv Carno. 
 
 8 Trev Eglwys. 
 
 9 Llan Idloes: ag yno i mae Marchnad 
 
 bob Sadwrn. 
 10 Llan Gurig. 
 11. Llan Wnnog. 
 
 12 Llan Ddinam. 
 
 Cwmwd Ceri. 
 
 13 P. Bochdrev. 
 
 14 Llan vih angel yn Ngheri. 
 
 Cwmwd Cydewain. 
 
 15 Llan Ddysul. 1 
 
 16 Llam yr Ewig. 
 
 17 Llan Llwchaiarn. 
 
 18 Y Drev Newydd : ac yn y Drev hono 
 
 mae Marchnad bob dydd Mawrth. 
 
 1 9 Aberhavesb. 
 
 20 P. y Cedwg. 
 
 21 Llandie Gynon. 
 
 22 Llan Wyddelan. 
 
 1 Llandysul. 
 
 23 Llan Lligan. 
 
 24 Manavon. 
 
 25 Aberiw. 
 
 Cwmwd Caereinion. 
 
 26 Llan Yair. 
 
 27 Llan Emyl. 
 
 28 Llan Gad van. 
 
 29 Garth beibio. 
 
 30 Llan Gynyw. 
 
 Cwmwd Mechain yn Mochnant, ' 
 
 31 Meivod. 
 
 32 Llanvihangel yn Ngwynva. 
 
 33 Llanwddyn. 
 
 34 Pennant Melangell. 
 
 35 Llangyaog. 
 
 36 Llan Hirnant. 
 
 37 Llan Yyllin. 
 
 38 Llanarmon yn Mechain. 
 
 3 ) Llansanfraid jb. Mechain. 
 
 Cwmwd Ystrad Deuddwr. 
 
 40 Llan Drinio. 
 
 41 Llan Dysilio. 
 
 Arglwyddiaeth Marchell. 
 
 42 Cegidva. 
 
 43 Y Trail wng : ac yno i mae Marchnad 
 
 bob dydd Llun. 
 
 44 Llan Fynhonnwen. 
 
 45 Trevaldwin. 
 
 46 YrYstoc. 
 
 Tervyn ar y Swydd hono: ac ynddi i 
 mae saith a deugain o blwyvau. 
 
 Swydd Faes Hyveidd. 
 
 1 Plwyv Llan Badarn vawr yn Maelien- 
 
 ydd. 
 
 2 Llan Badarn vynydd. 
 
 3 Llan Anno. 
 
 4 Llan Bister. 
 
 5 Llanvihangel y Bugeil Du. 
 
 6 Llan Ddewi Hiob. 
 
 7 P. St. Edward yn Nhref y Clawdd: ac 
 
 yno i mae Marchnad bob Diviau. 
 
 8 Llan Ddewi yn Hwytyn. 
 
 9 Llan Bryn Hir. 
 
 10 P. Mair o Bilalai. 
 
 11 Llan Degla. 
 
 12 Llan Gynllo. 
 
 13 Llanvihangel. 
 
 14 Rhydieithion. 
 
 15 Llan Ddewi Ystrad Ynni. 
 
 16 Llanvihanel Cevyn Llys. 
 
 Cwmwd Gwrtheymion. 
 
 17 P. Nant Mel. 
 
 18 Llanvihangel Yach. 
 
 19 Llan Llyr yn Phos. 
 
 20 Bhaiadyr ar Wy. 
 
 21 St. Armon. 
 
744 
 
 PLWYFAU" CYMEU. 
 
 Cwmwd Deuddwr. 
 
 22 P. St. Fraid. 
 
 Elvael uwch Mynydd. 
 
 23 Y Ddiserth yn Elvael. 
 
 24 Llan Yarraith. • 
 
 25 Aber Edwy. 
 
 26 Llanbadarn y Gareg. 
 21 Ceryg Buna. 
 
 28 Bhiwlen. 
 
 29 Glasgwin. 
 
 30 P. St. Fraid. 
 
 31 P. Y Bettws. 
 
 Elvael is Mynydd, 
 
 32 Llan Deilo. 
 
 33 Llan Ystyplian. 
 
 34 Llan Eedyr. 
 
 36 Llan Ddewi vach. 
 
 36 Castell Päun. 
 
 37 Llanvihangel y Bryn Gwyn. 
 
 38 Llan Newydd. 
 
 39 Llanvihangel y Dyfryn. 
 
 40 Y Bettws. 
 
 41 Llowes. 
 
 42 Cleirwy. 
 
 43 Y Clas ar Wy. 
 
 44 Bochrwyd. 
 
 45 Llanvihangel Nant Melan. 
 
 46 Trev Yaes Hyvaidd ; yno i niae March- 
 
 nad bob dydd Mawrtli. 
 
 47 Llan Llwythyvwg, neu Llanvair 
 
 LlwytLyvwg. 
 
 48 Y Pencraig. 
 
 49 Casgob. 
 
 50 Llan Andreas ac yno i niae Marclmad 
 
 bob Sadwrn. 
 
 51 Plwyv Bleddvach. 
 
 52 Nortyn. 
 
 Tervyn ar y Swydd bono : ac ynddi i 
 mae saith a deugain o blwyvau. 
 
 SWYDD AbERTEIVI. 
 
 Y Parih uchav i A own. 
 
 1 Llangynvelyn. 
 
 2 Llanvihangel Genau y Glyn. 
 
 3 Llanbadarn Yawr. 
 
 4 Llan Llwchhaiarn. 
 
 5 Llan liar. 
 
 6 Llanvihangel y Creuddyn. 
 
 7 Llan Avan o'r Trawsgoed. 
 
 8 Ysbytty Bhiw Ystwyth. 
 
 9 Ysbytty Cynvyn. 
 
 10 Llan Wrmws. 
 
 11 Yatrad Meurig. 
 
 12 Llanvihangel Lledrod. 
 
 13 Llanvihangel Bhos Deiau. 
 
 14 Llan y Gweryddon. 
 
 15 Aberystwyth: Marchnad bob dydd 
 
 Iau. 
 
 16 Llan Ddeinioel. 
 
 17 Llan Bhystyd. 
 
 18 Llan St. Fraid. 
 
 19 Llan Ddewi Aber Arth. 
 
 20 Llan Badarn. 
 
 21 Oil y Cennin. 
 
 22 Tal y Sarn Grin. 
 
 23 Llan Gynllo. 
 
 24 Llan Geitho. 
 
 25 Llan Badarn Odyn. 
 
 Is Âero n. 
 
 26 Trev Garon : ac yn y Plwyv hwnw i 
 
 mae Marclmad bob dydd Llun. 
 
 27 Llan Ddewi Yre TT i. 
 
 28 Llanvair Cludogau. 
 
 29 Cellan. 
 
 ^ Llan Bedyr Pont Ystyplian. 
 
 31 Y Bettws. 
 
 32 Plwyv Silian. 
 
 33 Llan Gybi. 
 
 34 Yr Ystrad. 
 
 35 Ciliau Aeron. 
 
 36 Hen Yynyw. 
 
 37 Llanarth. 
 
 38 Llan Ina. 
 
 39 Llan Llwchhaiarn. 
 
 40 Llan Tysilio. 
 
 41 Llan Gaianog. 
 
 42 Y Penbryn. 
 
 43 Bettws Ieuan. 
 
 44 Y Bryn Gwyn 
 
 45 Blacn y Purth. 
 
 46 ALery Perth. 
 
 47 Trev Main. 
 
 43 Plwyv y Grog o'r Mwnt. 
 
 49 Plwyv y Yerwig. 
 
 50 Abcrteivi: ac yno i mae Marchnad 
 
 bob Sadwrn. 
 
 51 Llan Go.dmor. 
 
 52 Llan Ddygwy. 
 
 53 Trev Deyrn. 
 
 54 Llanvair Trev Lygen. 
 
 55 Llan Gynllo. 
 5Q Plwyv Dyvnog. 
 
 57 Henllan ar Deivi. 
 
 58 Bangor. 
 
 59 Llan Vair o'r Llwyn. 
 
 60 Llan Dysul. 
 
 61 Llanwenog. 
 
 62 Llanwnnen. 
 
 Teriyn ar y Swydd hono : i mae ynddi 
 driugein a phedwar plwyv. 
 
 Ni ellais i, a bod yn ovalus, gael onid 
 dau a thriugaln o blwyvau ar lawr yn 
 yr ysgriven o ba un y tynais i Lyn o 
 
 beth 
 
 lolo AJuryanwg. 
 
PLWYFÁU CYMRU. 
 
 745 
 
 SWYDÜ BeNYBO. 
 
 Cwmwd Ccmaes. 
 
 1 Llan Dydoch. 
 
 2 Cil Garan. 
 
 3 Y Briddell. 
 
 4 Llan Twyd. 
 
 5 Trev Wyddel. 
 
 6 Y Baisyl. 
 
 7 Eglwys Wrw. 
 
 8 Y Melinau. 
 
 9 Y Nant Gwyn. 
 
 10 Yr Eglwys Wenn. 
 
 11 JSanhyver. 
 
 12 Y Cilgwyn. 
 
 13 Trevdraeth. * 
 .14 YDdinas. 
 
 15 Aber Gwain, 
 
 16 Llan a Cliaer. 
 
 17 Y Bout Yaen. 
 
 18 Llan Llawen. 
 
 19 Llan ach Lwydo. 
 
 20 Y Castell Gwyn. 
 
 21 Y Castell Newydd. 
 
 22 Y Castell. 
 
 23 Castell Mâl. 
 
 24 Castell y Yuwch. 
 
 25 Castell Henri. 
 
 26 Y Maen Colchau. 
 
 27 Y Morvil. 
 
 28 Llan Golman. 
 
 29 Y Yanachlog Ddu. 
 
 30 Y Clydau. 
 
 31 Penrydd. 
 
 32 Y Castellan. 
 
 33 Llanvihangel Penbedw. 
 
 34 Maen or Dewi. 
 
 Swydd Cil y Maen Lluyd. 
 
 35 Llan Dysilio yn Nyved. 
 
 36 Llan y Ctvyn. 
 
 37 Llan Egyrniwnt. 
 
 38 Castell Dyran. 
 
 39 Llan Yallde. 
 
 40 Llan Ddewi y Yelvre. 
 
 41 Yr Eglwys Lwyd. 
 
 42 Arberth. 
 
 43 Rhobestown. 
 
 44 Martliau Tywi. 
 "45 Mynwer. 
 
 46 Llawr Ynni. 
 
 47 Illbastown. 
 
 48 Siafretown. 
 
 49 Bugeli. 
 
 50 Yliverstown. 
 
 51 St. Dyved. 
 
 52 Caer yw. 
 
 53 Costerstown. 
 
 54 Llarnphä. 
 
 55 Amarth. 
 
 56 
 
 Croyn Wydd. 
 
 
 51 
 
 Gwmphreysitown. 
 
 
 58 
 
 Mair o Ddinbych y 
 
 Pysgod: ac yno i 
 
 
 mae Marclinad bob 
 
 dydd Hereby r. 
 
 59 
 
 St. Flo wrens. 
 
 
 60 
 
 Celde. 
 
 
 61 
 
 Ystan pwll. 
 
 
 62 
 
 St. Pedrog. 
 
 
 63 St. Dwned. 
 
 
 64 Y Waran. 
 
 
 65 
 
 Castell Marthin. 
 
 
 66 
 
 Nan Gel. 
 
 
 67 
 
 Rhos Gylyddwr. 
 
 
 63 
 
 Pwll y Crochan. 
 
 
 69 
 
 Rordstown. 
 
 
 70 Maenor Byr. 
 
 • 
 
 71 
 
 Pennal. 
 
 
 72 St. Deiniel. 
 
 
 73 
 
 P. Penvro : ac yno 
 bob Sadwrn. 
 
 i mae Marchnad 
 
 
 Fir Rhos yn Swydd Eenvro. 
 
 74 
 
 Bwrtown. 
 
 
 75 
 
 Eos Marked. 
 
 
 76 
 
 Llanystudwal. 
 
 
 77 
 
 Ystaintwn. 
 
 
 78 
 
 Hobrystwn. 
 
 
 79 
 
 Hasgad. 
 
 
 80 
 
 Y Dduadl. 
 
 
 81 
 
 Moriùs. 
 
 
 82 Llansan Fraid. 
 
 
 83 
 
 L'an Isbel. 
 
 
 84 
 
 Waltown. 
 
 
 85 
 
 Dôl Beini. 
 
 
 86 
 
 Harstwn. 
 
 
 87 
 
 Nolstwn. 
 
 
 88 
 
 Roeds. 
 
 
 89 
 
 Cainros. 
 
 
 90 
 
 Bhobestown. 
 
 
 91 
 
 Bitwal. 
 
 
 92 
 
 Ystrawgad. 
 
 
 93 
 
 St. Dogwel. 
 
 
 94 Wala sbadl.* 
 
 
 95 
 
 Fraistr gam. 
 
 
 96 
 
 Lamstwn. 
 
 
 
 Swydd Llanhuadain. 
 
 97 Robrstwn. 
 
 
 98 
 
 Trev Ainlod. 
 
 
 99 
 
 Trawgad. 
 
 
 100 
 
 Trev Bina. 
 
 
 101 
 
 Flimstwn. 
 
 
 102 
 
 Bolstwn. 
 
 
 103 
 
 Ysblaist. 
 
 
 104 
 
 Pictwn. 
 
 
 105 
 
 Llanbuadain. 
 
 
 106 
 
 Y Drev Velen. 
 
 
 107 
 
 Maner leuan. 
 
 
 108 
 
 Llys y Yiân. 
 
 
 109 
 
 Y Môt. 
 
 
746 
 
 PLWYFAU CYMRU. 
 
 110 Tfev Hwlfordd. 
 
 111 Martliin. 
 
 112 P. Mair. 
 
 113 St. Thomas. 
 
 A'r tri pblwyv diweddav sydd yn Hwl- 
 fordd: ac yno bob dydd Sadwrn 
 Yarcbnad. 
 
 Tir Dewi yn Swydd Ben:ro 
 
 114 P. Dewi yn. Mynyw. 
 
 115 P. y Groes. 
 
 116 Llan Riain. 
 
 117 Marthri. 
 
 118 St. Cattrin. 
 
 119 Nicolas. 
 
 120 Llanwnda. 
 
 121 Mawr Nawn. 
 
 122 Trevwrgan. 
 
 123 Llanystinaii. 
 
 124 LLinvair Nant y Gov. 
 
 125 Trev Letert. 
 
 126 Hunlle Ddewi. 
 
 127 St. Lorns. 
 
 128 Castell yr Haidd. 
 
 129 Breudeth. 
 
 130 Llan Eilvyw. 
 
 131 Llan Hywel. 
 
 132 Llan Dylwyv. 
 
 133 Llan Reithion. 
 
 134 Trev I w erdon. 
 
 135 P. y Gam. 
 
 136 Ioltwn. 
 
 Teavyn ar y Swydd liono : ac ynddi i 
 mae saith ugain a dau o blwyvau. 
 
 Swydd Gaer Yybddin. 
 
 Swydd Lacham. 
 Marcroes. 
 Cyfic. 
 Pendyn. 
 
 Eglwys Gymmuu. 
 Llansadyrnin. 
 Llacharn 
 Llan Ddaw '. 
 
 1 
 2 
 3 
 4 
 5 
 6 
 7 
 
 8 Llanyrnddyvwy. 
 
 Cantrev Derllysy 
 
 9 L^nvihangel Aber Cywyn. 
 
 10 Meidrym. 
 
 11 Llan Ystyfan. 
 
 12 Llan Yair y Byri. 
 
 13 L ] an Gynog. 
 
 14 LlanDeilo. 
 
 15 Llan Gain. 
 
 16 St. Cler. 
 
 17 Llan Gynin a'i Weison. 
 
 18 Llan Wnio. 
 
 19 Mair a Churig. 
 
 20 Llan Gan. 
 
 21 P. Ddewi o Henllan. 
 
 22 LlanvaUdeg. 
 
 23 P. Dysilio yn Nyved. 
 
 24 Cüy MaenLlwyd.' 
 
 Cantrev Elved. 
 
 25 
 
 26 
 27 
 28 
 2Ç 
 
 30 
 
 
 yno 
 bob 
 
 Ebyr Nant. 
 Trev Wlech. 
 Y Bettws. 
 Cynwyl Elved. 
 Merthyr. 
 Llan Llwch. 
 
 31 Caervyrddin : y Drev, 
 Marchnad bob Merchyr, 
 Sadwrn. 
 32 P.wyv yr Eglwys Newydd. 
 33^Llan y Pumsant. 
 
 34 Llan Llawddog. 
 
 Emlyn uwch Cuch. 
 
 35 Cenarth. 
 
 36 Ca tell Newydd yn Emlyn. 
 
 37 Pen Beyr. 
 
 38 Llan Geler. 
 
 39 Cil Redyn. 
 Llanvibangel Iorwerth. 
 Llan Llwni. 
 Llan y Byddar. 
 Careg. 
 
 44 Aber Gwyliv. 1 
 
 45 Llanvibangel vecban uwch Cothi. 
 Llan Egwacl vawr, 
 Llanvynydd. 
 Llanvibangel. 
 Llan Dyvei Sant. 
 Llanvibangel. 
 Llansatbes. 
 Llan Deilo vawr. 
 Llan Gadog vawr. 
 Llan y Ddeusant 
 
 05 Llanvihangel yn Myddvai. 
 5G Llan yn Myddvai: marchnad bob 
 Sadwrn. 
 Llan vair y Bryn. 
 
 40 
 41 
 42 
 43 
 
 46 
 47 
 48 
 49 
 50 
 51 
 52 
 53 
 54 
 
 57 
 58 
 59 
 
 GO 
 GL 
 62 
 
 Llanvihansfel Cil y Cwm. 
 
 Llanwrda. 
 Llansadwrn. 
 
 Tal y Llychau. 
 Llanvibangel y Llychan. 
 
 63 Cynwyl Gaeo. 
 
 64 Llan y Pumsant. 
 Llan y Crwys. 
 Llanvihangel Cil y Cornel. 
 Brecnfa Cothi. 
 Llansawel. 
 
 65 
 66 
 67 
 
 G3 
 
 69 
 70 
 71 
 
 Swydd Gydwell. 
 Llan Ismael. 
 Llan y Saint. 
 Llandyvaelog. 
 
 1 Aber Gwili Ieuan. 
 
PLWYFAU CYMRF. 
 
 747 
 
 7- Llan Gynheiddon. 
 
 73 Llan Gyndeyrn. 
 
 74 Llan Hyddgen. 
 
 75 Llan Ddarog. 
 
 76 Llan Gwnwr. 
 
 78 Llan Arthne. 
 
 79 Llanvihangel Aber Bysych. 
 
 80 Llandie. 
 
 81 Llan Onn. 1 
 
 82 Llanedi. 
 
 83 Penbre. 
 
 Tervyn ar y Swydd bono : ac ynddi i 
 mae pedwar ugein a pbump o 
 blwyvau. 
 
 Y mae Llanymddyvri a Llanelli, dwy 
 Drev varchnad wedi eu gadael allan 
 yn y rbestyr uchod, lie nid oes 
 namyn 83 o blwyvau. 
 
 Iolo Morganwg. 
 
 Swydd Yrychedtcog. 
 
 Cantref Buellt. 
 
 1 Llan Wrthwl. 
 
 2 Llanvihangel Bryn Pab Ieuan. 
 
 3 Llan Avan vawr. 
 
 4 Aber Gwesyn. 
 
 5 Llan Ddewi Aber Gwesyn. 
 
 6 Llan Wrtyd. 
 
 7 Llan Gammarch. 
 
 8 Llan Ynys. 
 
 9 Llan Avan Fechan. 
 
 10 Llan Ddewi Maes Mynys. 
 
 11 Llan Ganten. 
 
 12 Llan Llawenvel. 
 
 1 3 Llanvair yn Muellt : ac yno i mae 
 
 Marchnad bob dydd Llun. 
 
 14 Llan Ddewi y Cwm. 
 
 15 Gallt Mawr. 
 
 Cwmwd Cantref Selyv. 
 
 16 Craig Cadarn. 
 
 17 Gwenoldwr. 
 
 18 Llan Dyvalle. 
 
 19 LlysWenn. 
 
 20 Brwynllys. 
 
 Cwmwd Talgarth. 
 
 21 Llan Tilo. 
 
 22 Talachddu. 
 •23 Talgarth. 
 
 24 Llan Elwy. 
 
 25 Lan Eingion. 
 
 26 Trev y Gelli : ac yno i mae Marchnad 
 
 bob dydd Iau. 
 
 Cwmwd Tstrad Yw uchaf. 
 
 27 Llan Yair a Chynedr. 
 
 28 Eglwys Iaü. 
 
 29 Llanvihangel Cwm du. 
 
 1 Norm. 
 
 Cwmwd Ystrad Yw isaf. 
 
 30 P. Partrisw. 
 
 31 Creig Hywel St. Edmond. 
 
 32 Llanbedyr Ystrad Yw. 
 
 33 Llan Geneu. 
 
 34 Llan Gattwg Crag Hywel. 
 
 35 Llan Elli. 
 
 Cwmwd Pen Celli. 
 
 36 Llan Ddetty: 
 
 37 Llan Yeugan. 
 
 38 Llan Yrynach. 
 
 39 P. y Cantrev. 
 
 Cwmwd Tir yr Hawlf. 
 
 40 P. Maenor Wino. 
 
 41 Pen y deryn. 
 
 42 Ystrad Yellde. 
 
 43 Ystrad Gynlais. 
 
 44 Ystrad Walltwen. 
 
 45 Y Ddu Yynog. 
 
 Cwmwd Lliwel. 
 
 46 P. Lliwel. 
 
 47 Llan Deilo'r vaen. 
 
 48 Llanvihangel Nant Bran. 
 
 49 Merthyr Cynog. 
 
 50 Llandyvaelog. 
 
 51 Garth Brengi. 
 
 52 Aber Esgair. 
 
 53 Llan Ddwy. 
 
 54 Y Bettel. 
 
 55 Llanyspyddaid. 
 
 56 Llan vaes. 
 
 57 Y Trallwng. 
 
 58 Aber Hodni : ac yno y mae Marchnad 
 
 bob Merchyr a phob Sadwrn. 
 
 59 Llan Ammwlch. 
 
 60 Llan Y Wern. 
 
 61 Llan Gors. 
 
 62 Llanvihangel Gythedin. 
 
 63 Llansainfraid. 
 
 Tervyn ar y Swydd bono : ac ynddi i 
 mae triugain a deg o blwyvau. 
 
 0$ felly, y mae yma yn eisieu saith. 
 Plwyv. YVaenor sydd un o honynt. 
 Iolo Morganwg. 
 
 SWYDD YORGANWG. 
 
 Cantrev Breiniol. 
 Cwmwd Cibwyr. 
 
 1 Ieuan Fedyddwr, ì o Gaerdŷdd : ac 
 
 2 Llan vair, J yno mae March- 
 
 nad bob Merchyr, a Sadwrn. 
 
 3 Y Phath. 1 
 
 4 Yr Eglwys Newydd. 
 
 5 Llan Isan. 
 
 6 Llys Yaen. 
 
 7 Llan Edeyrn. 
 
 1 Y Rhaff, 
 
748 
 
 PLWYFATT CYMRTL 
 
 8 Y Bhydri. 
 
 9 Llanvedwy. 
 
 Swydd Seingh mydd, 
 
 10 Eglwys Ilan. 
 
 11 Llan Yabon. 
 
 12 Celli Gaer. 
 
 1 3 Merthyr Tudvyl. 
 
 14 Aber Dâr. 
 
 15 Llan Wynno. 
 
 Glyn Rhodni. 
 16+Ystrad Dyvodwg. 
 
 Cwmwd Glyn Ogwr. 
 
 17 Llan dyvodwg. 
 
 18 Llan Geinwyr, 
 
 ^*Y mae yplwyvau o hyn allan blith 
 draphlith, dwyrain a gorrewin, dean 
 a gogledd. 
 
 Iolo Morja^wg. 
 
 19 Llantrisaint yn Meisgvn. 
 
 20 Llan Ulldud o'r Faerdref. 
 
 21 Pentyrch. 
 22tLlan Elldeyrn. 
 23 YrAdyr. 
 
 Llan Dav. 
 
 Llan Sant Fasran. 
 
 24 
 25 
 26 
 27 
 28 
 29 
 30 
 
 Llanvihangel Sant Fagan, 
 Llanvihangel y Pwll. 
 
 Y Caerau. 
 
 St. Iorys. 
 
 Llansainfraid ar Lai. 
 31tLlanbedyr ar Fra. 1 
 33 Pendenlwyn. 
 
 33 Llandclunwyd. 
 
 34 Ystrad Owain. 
 
 35 Llan Hari. 
 
 36 Llan Haran. 
 
 37 Llansannwr. 
 3StLlanvrych. 2 
 
 39 Llan Ganna. 
 
 40 Eglwys Yair y Mynydd. 
 
 41 Llan 
 
 42 Llan Grallo. 
 43tLlanbedyr ar Yynydd. 
 
 44 Y Coetty. 
 
 45 Llansanfraid ar Ogwr. 
 -46 Llan Ysbyttel.* 
 
 47 Llan Gwynwyd Vawr. 
 
 48 Glyn Corwg. 
 
 49 Llan Gattwg Glyn Nedd. 
 
 50 Oil y Bebyll. 
 
 51 Llan Gi'wg. 
 
 52 Castell Nedd. 
 
 53 Llan Ulltud Nedd 5 
 54tLlan Isawel. 
 
 55 Llan Va^lan. 6 
 
 Ülltud a Ghurig. 3 
 
 1 Fro. * Penllîn. 
 3 Llan Hid a Churig.- 
 Iolo Morgavv:g. 
 
 * Y Bettws Tir Iarll. 
 
 5 Nedd Vach. 
 
 6 Moglan. 
 
 56 Llanvihangel Ynys Avan. 
 
 57 Aber Avan. 
 56 Margam. 
 
 59 Y Pil. 
 
 60 Llan Fai. 1 
 
 61fLlan Vawdlen, neu Cynfig. 
 
 62 Trev Newydd yn Notais. 
 
 63 Llandudwg. 
 
 64 Y Merthyr Mawr. 
 
 65 Trev Lales. 
 
 66 Castell Ogwr. 2 
 
 67 Hen Gastell. 3 
 
 68 Y Wenir. 
 
 69 Llansanfraid Vawr. 4 
 
 70 Y Wig Yawr. 
 
 71 Yr Aes Yawr. 
 72fYr Aes Vach. 
 
 73 Marcroes. 
 
 74 Sain Dunwyd. 
 
 75 Llan Dwf. 
 
 76 Llys Bonydd. 
 
 77 Trev Golwyn. 
 
 78 Llanvleiddan Vawr. 
 
 79 Y Bontvaen. 
 
 80 Sant Hilari. 
 
 81 Llan Doche y Bont vaen. 
 82tLlanvihangel y Bont vaen. 
 83 Llan Vair y Bewpyr. 
 
 8 4 Llan Vae-„ 
 
 85 Eglwys BrDwys. 
 
 86 Llan Dathan. 6 
 
 87 Y Flemin Melyn. 
 
 88 Silstwn. 
 
 89 Penraarc. 
 
 90 Perth Ceri 7 
 
 91 Aberddawon. 8 
 
 92 Sili. 
 
 93 Llywerno-g. 9 
 
 94 Cogan. 10 
 
 9 5 Pen Arth. 
 
 96 Llan Doche vach. 
 97tLlanvihangel Legwydd. 
 98 St. Andras. 
 99tLlanvleiddan Vach. 
 lOOtUchel Olau. 
 101 Merthyr Dyvan. 
 1021" Aber Barri. 
 
 103 Gwenvo. 11 
 
 104 Crinstwn. 12 
 103 Sain Nicolas. 
 
 106 Llan Garvan. 
 
 107 Llan Treuddyd. 
 
 108 Trevsimmwn. 
 
 1 Neu Llan Ândras Vech- 6 St. Tatlian. 
 an. /. M. 7 Curie. 
 
 2 Cas Newydd. Ogwr 8 Nid plwyv. /. M. 
 neu Cas Newydd Pen y 9 St. Lowrens. 
 
 s Pen y Bont. [Bont. ]0 Y Cock. 
 
 * St. Brid. n Genvo. 
 
 1 Bowys. 12 Nid plwyf . J. M . 
 
PLWYFAU CYMRU. 
 
 749 
 
 122 
 123 
 124 
 125 
 
 Tit Gwyr. 
 
 109 Llan Giwg. 1 
 
 110 Llangyvelach. 
 
 111 Llandeilo Tal y bout. 
 
 112 CasteU Llychwr. 
 
 113 Llan Rhidian. 
 
 114 Llan Dimwr. 3 
 
 115 Llan Madog. 
 
 116 Llan Gennydd. 
 
 117 Rhos Sili. 
 
 118 Forth EinioD. 
 
 119 Ogsmids. 
 
 120 Pen Rhys. 
 
 121 Llan Ddewi. 
 Cînaston. 3 
 Kicolaston. 
 Llan Deilo Yerwallt. 
 Penarth. 
 
 12G+Rpnolston. 
 
 127tXelston. 
 
 128tllston. 4 
 
 129 Pan Main. 
 
 130 Ystyin Llwynarth. 
 
 131 Abertawy. 5 
 
 132 Abertawy. 6 
 133+ Cheriton. 
 
 Tervyn ar y Swydd hono : ac 
 mae saith ngain plwyv. 
 
 Mae yina gamsyniadau mawrion ; Cant 
 ac wyth arhugain yw rhivedi plwyvau 
 Morganwg : y rhai a nodir fal byn t 
 a chwanegais i : gadawer y plwyvau, 
 a'r manau ereill, a nodir velly, allan, 
 ac ev a gair gwir ady.-griv o'r Llyvyr 
 o ba tin y tynais i hyn 
 
 I oh Mo'^gnnwg, 
 
 S üydd Vynyw. 
 1 Trev Yynwy : yno i mae Marchnad 
 bob Sadwrn. 
 
 ynddi 
 
 2 
 
 Llanwarwg. 
 
 3 
 
 Llan Iau. 
 
 4 
 
 Penall . 
 
 5 
 
 Treleçh. 7 
 
 6 
 
 Cwm Car van. 
 
 7 
 
 Pen y Clawdd. 
 
 8 
 
 Llan Govain. 
 
 9 
 
 Llan Irwydd. 
 
 10 
 
 Llanvihangel Tor y Mynydd, 
 
 11 
 
 Llanwnnell. 
 
 12 
 
 Llan y Cwm Ucbav. 
 
 13 
 
 Llan Isav. 
 
 14 
 
 Llan Soe. 
 
 15 
 
 Llan y Trisaint. 
 
 16 
 
 Llan Giwg. 
 
 17 
 
 Cil Gwrwg. 
 
 1 Nid yn Ngwyr. /. M. 
 - Xicl plwyf, yn awr o 
 leiav. 
 3 Kid plwyv. 
 
 * Llan UiltudGwyr.Oi". 
 
 5 Eghvys Ieuan. 
 
 6 Eghvys Vaii\ 
 
 7 Iiyleg. 
 
 18 
 
 Eglwys Newydd ar y Cevn. 
 
 
 19 
 
 Dinteyrn Ucbav. 
 
 
 20 
 
 Dinteyrn Isav. 
 
 
 21 
 
 Portb Caseg. 
 
 
 22 
 
 Yr Hywig vacb. 
 
 
 23 Y Carn. 
 
 
 2-t 
 
 CasteU Gwent : ac yno y mae 
 nad bob Sadwrn. 
 
 March- 
 
 25 
 
 Matharn. 
 
 
 26 
 
 P. Iftwn. 
 
 
 27 
 
 Portb Ysgewyld. 
 
 
 28 
 
 Caldicot 
 
 
 29 
 
 Y Drev Newydd Gelli varch. 
 
 
 30 
 
 Llan Dleinioel. 
 
 
 31 
 
 Caer Went. 
 
 
 32 
 
 Llanvair is y Coed. 
 
 
 33 Llan Yaches. 
 
 
 34 
 
 Pen Hw. 
 
 
 35 
 
 St. Pŷr. 
 
 
 36 
 
 Lla:i vartbin. 
 
 
 37 
 
 Llanvihangel 
 
 
 33 
 
 St. y Brid. 
 
 
 39 
 
 Grwndi. 
 
 
 40 
 
 Magwyr. 
 
 
 41 
 
 Y Yoelgrug. 
 
 
 42 
 
 R j dwig. 
 
 
 43 
 
 Withone. 
 
 
 44 
 
 Gallt Eurin. 1 
 
 
 45 
 
 Tre'r Onnen. 
 
 
 46 
 
 Tr:v Escob. 
 
 
 47 
 
 Llan Wern. 
 
 
 48 
 
 Eghvys y Drindod. 
 
 
 49 
 
 Cemmais. 
 
 
 50 
 
 Rhogied. 
 
 
 51 
 
 Caerllion ar Wysg : ac yno mae 
 
 
 Marchnad bob dydd Iau. 
 
 
 52 
 
 Sudbrwg. 
 
 
 53 
 
 Castell Kewydd: ac yno i mae 
 nad bob Sadwrn. 
 
 March - 
 
 54 
 
 Bassaleg. 
 
 
 55 
 
 Coed Cernyw. 
 
 
 56 
 
 Llan sanf raid. 
 
 
 51 
 
 Llanbedyr Gwaunllwg. 
 
 ' 
 
 53 
 
 Mechain. 
 
 
 59 
 
 Tredelerch. 
 
 
 60 
 
 Bedwes. 
 
 
 61 
 
 P. Tudur ab Hywel. 
 
 
 62 
 
 Bodwellty. 
 
 
 63 
 
 Blaenau Gwent. 
 
 
 64 
 
 Llan Hyledl. 
 
 
 65 
 
 Trev Ddyn. 
 
 
 66 
 
 Rbiscav. 
 
 
 67 
 
 Henllys. 
 
 
 68 
 
 Malpas. 
 
 
 69 
 
 Llanvihangel tan y Groes. 
 
 
 70 
 
 Llan Yrecbfa. 
 
 
 71 
 
 Llan Ddewi, 
 
 
 72 
 
 Llan Degvedd. 
 
 1 Gallt Clifft. 
 
 
750 
 
 PLWYFAU CYMRU. 
 
 73 Pant Teg. 
 
 74 Llanvihangel Cil Coegen. 
 
 75 Llan Hynwg. 
 
 76 Trev Rhedynog. 
 
 77 Llangybi. 
 
 78 Llan Badog. 
 
 79 Mam Hüad. 
 
 80 Y Goettrev. 
 
 81 Llanvair Cil Gydyn. 
 
 82 Llan Ovor. 
 
 83 Llan Elen. 
 
 84 Llan Fwyst. 
 
 85 Bryn Buga : ac yno a mae Marchnad 
 bob dydd Llun. 
 
 86 Y Trostrev. 
 
 87 Y Bettws Newydd. 
 
 88 Cemunais Owmmawrdwr. 
 
 89 P. Gwerin Evni. 
 
 90 Llan Gyfe. 
 
 91 Llan Hywel. 
 
 92 Llan Denvi. 
 
 93 Castell Rhaglan. 
 
 94 Trc'r Gaer. 
 
 95 Pen Rhos. 
 
 96 1 Bryn Gwyn. 
 
 97 Llan Ann. 
 
 98 Llanvihangel y Govion. 
 
 99 Llansanfraid. 
 
 100 Llan Gattwg Dyfryn Wysg. 
 
 101 Trev Yenni : as yno a mae Marchnad 
 bob Mawrth a Gwener. 
 
 102 Llan Deilo Berth Oleu. * 
 
 103 LlanWenarth. 
 
 104 Llanvihangel Cil y Cornau. 
 
 105 Cwm Iou. 
 
 106 Y Grismwnt. 
 
 107 LlanGiirn. 
 
 108 Ysgynvraith. 
 
 109 Llan Gattwg Meib Ionavel. 
 
 110 Llan Ferin. 
 
 111 Llan Ddewi Ysgyryd. 
 
 112 Llan Ddewi Rhydderch. 
 
 113 Llan Yablu. 
 
 114 Llan Ddeilo Groes Yd yr. 
 
 115 Llanvihangel Troddi 
 
 116 Llan Gadwg Lenig. 
 
 117 Llanvair Cilgoed. 
 
 118 Llan Rhyddol. 
 
 119 Llan Yrechva. 
 
 120 Yr Hocfild. 
 
 121 Llan Ingad. 
 
 122 Meiryn. 
 
 123 Llan Leirwg. 
 
 Ac velly tervyna : ac yn Swydd Fynwy 
 
 y mae cant a phump o blwyvau. 
 Ac velly Cyvriv Plwyvau Cymru, y 
 Tair Swydd ar Ddeg; a'u rhifeài i 
 gyd ydyw naw cant a phedwar ar 
 ddeg ar hugain. 
 Mi lolo Morganwg ai dadysgrifenaŵ o 
 Lyvyr Paul Panton Y swain, y 6ed o Awst, 
 1799. 
 
 TERVYN. 
 
A COLLECTION 
 
 APHORISMS, PROVERBS, ETHICAL TRIADS, LEGISLATIVE 
 TRIADS, LAWS, AND MUSIC. 
 
 Division III.— PROSE, 
 
 " Tri dyhen addysg a chov : gwybyddu, diwallu, a dyddanu." 
 
 u The three objects of instruction and record: to convey knowledge, to supply defects 
 
 and to give pleasure. 
 
 DEDICATED TO 
 THE RIGHT HONOURABLE GEORGE PARKER, EARL OF MACCLESFIELD, VISCOUNT PARKER OF EWELME, 
 AND BARON PARKER OF MACCLESFIELD, THE THIRD VOLUME OF ARCHAIOLOGY, CONTAINING THE 
 MORAL PHILOSOPHY, LAWS, AND MUSIC OF THE ANCIENT BRITONS, IS MOST HUMBLY DEDICATED, AS 
 AN ACKNOWLEDGMENT OF THE OBLIGATION CONFERRED BY HIS LORDSHIP UPON US, IN THE LIBERAL 
 USE HE PERMITTED TO BE MADE OF HIS VALUABLE 60LLECTI0N OF WELSH MANUSCRIPTS, TOWARDS 
 FORWARDING OUR PLAN OF LAYING THOSE HIDDEN TREASURES BEFORE THE WORLD. 
 
 THE EDITORS. 
 
 THE PREFACE 
 
 [THIS DIVISION FORMED THE THIRD VOLUME OP THE ORIGINAL WORK.] 
 
 The following summary of the various 
 remains of ancient lore comprehended in 
 the third volume of the Archaiology of 
 Wales is necessary to be introduced here, 
 with a view that those persons into whose 
 libraries the book may find its way should 
 have a general idea of the materials there- 
 in, so as to create in them an inducement 
 for its preservation, and for exciting the 
 curious in such researches to investigate 
 its contents. 
 
 The first division includes the various 
 moral aphorisms of Catoc the Wise, origin- 
 ally copied from the valuable collection of 
 transcripts made in or about the period 
 between 1670 and 1680, by Thomas ab 
 Ievan, of Tre Bryn, in Glamorganshire; 
 and the title of which particular work he 
 gives in these words : — ■ 
 3d 
 
 "The Book of the Bard of intellectual 
 knowledge, composed by Catoc the Wise, 
 son of Gwynlliw, son of Glywis, son of 
 Tegid, son of Cadell Deyrnllwg; that is 
 to say, Catoc abbot of Llanveithin in 
 Llancarvan, Glamorganshire." 
 
 The indefatigable collector, who well 
 deserves to be remembered by posterity, 
 has introduced some memorials of Catoc, 
 from which the following extracts are 
 translated : — 
 
 ' c Kind reader : I here present to thee 
 the book of Catoc the Wise, who is like- 
 wise called Saint Catoc, which has been 
 for a long period celebrated in our country 
 for the wisdom contained therein. Thou 
 wilt find in it profound maxims, which 
 were greatly revered heretofore, by the 
 ancient poets, and by every other writer : 
 
752 THE PREFACE, 
 
 and that procured for their author the 
 appellation of Catoc the Wise." 
 
 "It is thus recorded of him in old 
 books : Saint Catoc, abbot of Llancarvan, 
 son of Gwynlliw, lord of Gwynllwg, son of 
 Glywis, son of Tegid, son of Cadell Deyrn- 
 llwg. Gwynllwg was one of the lordships 
 of the ancient Morgan oc, and extended 
 from the river Tav to the river Wysg. 
 Catoc was the eldest son; but he would 
 not accept of the dominion; he chose to be 
 a man of learning and piety. In his time 
 there was a great schism in religion in our 
 island, owing to the delusion and heretical 
 opinions of one of our own country men ? 
 called in Latin Pelagius, and in Welsh 
 Morgan. This gave an occasion for the 
 few who had gone astray to send for a 
 pious and learned man from beyond the 
 sea, whose name was Saint Garmon. He 
 came to our country, and preached the 
 Gospel in its purity; and in order to 
 instruct others in the things necessary to 
 form teachers of the truth, he erected good 
 schools in sundry places. The chief of 
 them were those of Caer Llion on Wysg, 
 Llancarvan, and Llanilltud the great. 
 The name of the first person placed by 
 Garmon over the school of Llancarvan was 
 Saint Dyvrig. Afterwards Dyvrig was 
 made bishop of London; and thereupon 
 Catoc was appointed the principal of the 
 monastery of Llancarvan, by Saint Gar- 
 mon. The name of the monastery was 
 Llanveithin; and it has been so called 
 ever since. It is said that Catoc lived 
 there till he was a hundred and twenty 
 years old, most highly celebrated for his 
 learning, wisdom, and piety; and it was 
 in his monastery that many of the most 
 learned men of the age were educated. So 
 greatly did Dyvrig consider the acquisi- 
 tion of his talents, that he used to make 
 him his companion every where, and upon 
 every occasion that required advice and 
 assistance. Catoc was one of the best 
 
 poets of his time, and so high was his fame 
 for wisdom, insomuch that his councils 
 and his maxims, his proverbs and his wise 
 sayings, became established as the oracular 
 tradition of the country far and near; so 
 that every thing of that kind in the Welsh 
 language became attributed to his name; 
 and thus the fame of Catoc swallowed up 
 that of every one else : and on that account 
 it is not very clear at this day, whether it 
 may be Catoc or some others that must be 
 considered as having given currency to 
 many things which are to be seen in this 
 book, under his name. And, besides, 
 what I found in the original book of 
 Catoc, I have collected together here 
 whatever I found under his name scat- 
 tered through other ancient manuscripts. x 
 
 Following the wisdom of Catoc are 
 inserted the . Didactics of Geraint Vardd 
 Glâs, or Geraint the Blue Bard; who is 
 also called Bardd Glâs, the Blue Bard, and 
 Bardd Glâs o'r Gadair, or the Blue Bard 
 of the Chair. He was cotemporary with 
 Alfred, and is supposed to be the same 
 person with Asserius Menevensis. 2 
 
 A series of other highly interesting 
 papers will also be found in the following 
 order : — 
 
 A series of maxims and old sayings, by 
 various authors. 
 
 A collection of triads of the laws of 
 poetry, triads and triplet verses of morality. 
 
 An alphabetical collection of proverbs, 
 originally formed by Old Cyrys o Iâl, some 
 time in the 12th century, as it is supposed; 
 and in after times copied successively by 
 Grufydd Hiraethoc the poet, about the 
 year 1500, the Rev. Dr. J. Davies, about 
 1580, by Mr. W. Maurice of Llansilin, in 
 1675, and by the Rev. Evan Evans in 
 1775. 
 
 1 Some additional notices are given by the col- 
 lector, and which may be also seen in the Cambrian 
 Biography. 
 
 1 See the Cambrian Biography. 
 
THE PREFACE. 
 
 A series of triads, the 24 games, and 
 the nine diversions of the chase, from the 
 Macclesfield collection. 
 
 The triads of the bards of the isle of 
 Britain, in various classes, mostly copied 
 from the manuscripts of Thomas ab Ievan 
 of Tre Bryn, before quoted. 
 
 Several classes of triads of the institutes 
 of the laws of Dyvnwal Moelmud, which 
 are uncommonly interesting and curious ; 
 and^at the conclusion is this notice: " I, 
 Thomas ab Ievan, of Tre Bryn, in Mor- 
 ganoc, copied these from the old books of 
 Sir Edward Mansel of Margam, in the 
 year of Christ our Lord, 1685." 
 
 Triads, commentaries, and various things, 
 which elucidate the ancient laws of Wales. 
 These are extracted from a manuscript of 
 the laws of Hywel Dda, written about the 
 year 1400; and which book was among 
 that part of the Sebright collection, which 
 was sold on April 12th, 1807. 
 
 A complete copy of the laws of Hywel 
 Dda, from a manuscript of the 1 2fch century, 
 belonging to the Welsh School in London. 
 
 Various particulars on the science of 
 music, from various books ; and also some 
 music in a curious and obsolete notation, 
 from the book of Bice Jones, of Blaenau, 
 near Dolgellau. 
 
 A collection of ancient British Music in 
 the same obsolete notation, being a com- 
 plete copy of a manuscript in the Welsh 
 School in London, which manuscript was 
 transcribed by a harper of the name of 
 Bobert ab Huw, of Bodwigan, in Anglesey, 
 in the time of Charles i. from the original 
 by W. Penilyn, a harper who lived in the 
 reign of Henry viii. 
 
 The principal body of materials, which 
 remains to be the object of the further atten- 
 tion of the editors, for continuing this work, 
 consists of old romantic tales and poetry. 
 
 753 
 
 The romantic tales, as it is supposed, 
 may be contained in a separate volume by 
 themselves. 
 
 The collection of poetry already inserted 
 comprehends all that the editors have been 
 able to discover of the works of the bards 
 who flourished from the earliest times to 
 the conclusion of the thirteenth century, 
 or thereabout. If this subject were to be 
 continued regularly on the same plan to 
 the close of the sixteenth century, as 
 observed in the first volume, the depart- 
 ment assigned in the Archaiology for this 
 period would thus become more extended 
 than might be thought necessary towards 
 gratifying any interest that could be felt 
 for productions so modern ; for this reason 
 we must be contented to condense what 
 shall be selected from such a mass of the 
 effusion of genius into the compass of the 
 next volume. 
 
 Nothing further of any moment seems 
 necessary to be stated at present of the 
 past or of the future plans of the editors. 
 But it is incumbent on them, before they 
 conclude, to express the many obligations 
 they feel themselves under for the liberal 
 access they have had to various manu- 
 scripts, in the prosecution of their labours 
 hitherto ; and they feel highly gratified in 
 having their future applications for similar 
 favours anticipated, by receiving unsolici- 
 ted promises of them, from Sir Watkin 
 Williames Wynne, baronet, and from 
 Colonel Griffith Howel Vaughan. There 
 may still remain other collections not 
 examined by the editors, from their not 
 having had the opportunities of applying 
 for that purpose; but when their plan and 
 their wishes shall be made known, they 
 do not doubt of meeting with the same 
 liberality from the possessors of those 
 collections, at some future period. 
 
754 
 
 DOETHINEB CENEDYL Y CYMRY; 
 
 SEV Y GWYDDFARDD CYVARWYDD, TRIODD MOES A DEVAWD, DIARHEBION, TRIODD 
 
 BEIRDD YNYS PRYDAIN, TRIODD DYVNWAL MOELMUD, HEN GYVREITHIAU, 
 
 CADWEDIGAETH CERDD DANT, A GORCHESTION EREILL. 
 
 " Tair sail doethineb: ystyriaeth, gwybodau, ac ymgais! 1 
 
 LLYMA DDOETHINEB CATWG DDOETH O LANCARVAN, 
 
 AB GWYNLLIW AB GLYWIS AB TEGID AB CADELL DEYRNLLWG, AC EV A ELWIR 
 
 CATWG SANT. 1 
 
 AT Y DARLLENYDD HAWDDGAR O GYMRO. 
 
 Y Cymro Caredig, 
 
 Dyma itti Lyvyr Catwg Ddoeth, a elwir 
 hevyd Catwg Sant, y raae wedi bod er hir 
 o amser yn hynod yn ein Gwlad ni am y 
 doethineb sydd ynddo. Ymadroddion call 
 á gai ynddo ; mawr y perchid y rhai hyn 
 gynt gan yr hen Bryclyddion, a phob hen 
 awdur arall, a hyny á beris iddeu hawdur 
 gael yr enw Catwg Ddoeth. 
 
 Y mae y son am dano val hyn yn yr 
 hen lyvrau achau : Catwg Sant Abad 
 Llancarvan, ab Gwynlliw arglwydd Gwyn- 
 
 1 My vi Iolo Morganwg ai ysgrivenais aDan o Lyvyr 
 Mr. Siams Thomas o y Maerdy Newydd yn Morgan- 
 wg. 1799. Dalier sylw: Lie gwefir y pyncynon 
 bychain hyn. . .dan air yn yr ysgriven, ve ei hargrafid 
 yn lletbeilythyr, val y mae Masgnacho; arwydd a 
 chofadwriaeth yw imi ddal sulw manol ar y gair 
 cyn ei ysgrivenu a'i silliadu vel ag y mae yno ; ac er 
 vy mod yn meddwl ei vod yn gamsyniadol yno, etto 
 dewisais ei adael val ag y cevais i ev yn yr ysgriv, o 
 ba nn y tynais yr adysgriv hwn ; gan veddwl mai 
 galledig yw vod y gair yn y modd hyny yn arwain 
 at ei wir dadogaeth, ac y gallai mai nid camysgriv 
 yw y cyfryw eiriau ymhob man ; yn enwedig yn y 
 rhai annilys eu tadogaeth, ymhHth pa rai gellir 
 cyvriv y gair Masnaeh. Ve welir ambell waith 
 arall yr hen sillyddiaeth neu lythyriaeth ar air neu 
 vwy mewn hen bethau ; y mae hyn mewn rhan yn 
 canatâu barn vod y peth à gynnwys y cyvryw yn 
 ledhenaidd, ac er yr amser pan arverid y cyvryw 
 lythyriad neu silliadaeth; ac heblaw y cyvan, dengys 
 y cyvryw eiriau nodiedig mai nid o wallsyniad y 
 maent lie eu gwelir, eithyr imi gymmeryd peth 
 goval yn y gwaith. Iolo Morganwg. 
 
 llwg, ab Glywis, ab Tegid, ab Cadell 
 Deyrnllwg. Yddoedd Gwynllwg yn nn o 
 Bendevigaethan yr hen Vorganwg, ac yn 
 myned o avon Tav hyd avon Wysg. 
 Catwg oedd y mab hynav, ond ni vynai 
 eve y Bendevigaeth ; dewisai eve vod yn 
 wr o ddysg a duwioldeb. Yn yr amser- 
 oedd hyny yddoedd cyveiliorn mawr ar 
 Grevydd yn ein Ynys ni, achos hud a 
 thwyllvarn un o'n gwlad ein hnnain à 
 elwid Ptlagius yn Lladin, ac yn Gymraeg 
 Morgan. Bu hyn yn achos i rai o'r ychyd- 
 ig nad aethant ar gyveiliorn ddanvon am 
 wr duwiol a dysgedig o'r tu draw i'r mor, 
 à elwid Garmon Sant. Eve á ddaeth i'n 
 gwlad ni ac á bregethwys yr evengyl yn ei 
 phurdeb, ac er dysgu ereill yn y pethau 
 angenrheidiol idden gwneuthur yn ddysg- 
 odron Gwirionedd, eve â ddodwys Ysgol- 
 ion da i vynydd mewn llawer man. Y 
 penav o honynt oedd rhai Caerllion ar 
 Wysg, a Llancarvan, a Llanilltud vawr. 
 Enw y gwr cyntav à ddodwys Garmon ar 
 ysgol Llancarvan oedd Dyvrig Sant. Ve 
 wedir mai yn y Garnllwyd ydd oedd e'n 
 by w ; ac y mae fynon yno vyth à elwir 
 Fynon Ddyvrig. Wedi hyny gwnaeth- 
 pwyd Dyvrig yn esgob Llandav, ac ar 
 hyny dodwyd Catwg yn ben ar Vonachlog 
 Llancarvan gan St. Garmon. Enw y von- 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 755 
 
 achlog oedd Llanveithin, a'r enw hyn y sy 
 vyth ar y lie. ~Ve wedir i Galwg vy w yno 
 nes doedd yn gant ac ugain oed ; yn hynod 
 dros ben am ei ddysg a'i ddoethineb a'i 
 dduwioldeb. Ac yn ei vonachlog ev y 
 cavas lawer o'r gwyr mwyav dysgedig o'r 
 oes eu dwyn i vynydd; cystal oedd gan 
 Ddyvrig esgob Llandav am dano val y 
 cymmerai ev gydag ev i bob man, ac ar 
 bob achos y bai eisieu cynghor a chyn- 
 northwy, ac o achos hyny nid ai i vyw o'r 
 Garnllwyd. Yddoedd Catwg yn un o'r 
 Prydyddion goren yn ei amser, a cliym- 
 niaint ei glod am ei ddoethineb val ag ydd 
 aeth ei gynghorion, a'i ymadroddion, a'i 
 ddiarhebion, a'i wediadau doethiou, ar gov 
 a thavod yr holl wlad yn agos ac yn mhell, 
 hyd yn oed iddo gael ar ei enw bob ymad- 
 rodd, a diarheb, a gwediad, a gair doeth, 
 yn yr iaith Gymraeg, hyd oni lyncwys glod 
 Catwg eiddo pob un arall; am hyny nid 
 amlwg iawn ini y dydd heddyw p'un ai 
 Catwg ai rhyw un arall à ddywaid ambell 
 peth o'r hyn à welir yn hyn o lyvyr dan ei 
 enw. Y mae ynddo gennyv, heb law hen 
 lyvy 17 Catwg, y maint à welais i ar ei enw 
 ev ar wasgar mewn llyvrau ereill o hen 
 waith Haw. Y mae llawer o bethau yn 
 cael eu gwedyd yn yr hen lyvrau am 
 Gatwg Sant: un peth yw i'r Brenin 
 Arthur ei wneuthur ev yn un o'i bedwar 
 marchog ar hugain, canys val hyn y gwedir 
 am dano : 
 
 Tri chyviawn varchogion Llys Arthur à 
 vuant yn ben ynaid iddo; cyntav, Catwg 
 Sant, ab Gwynlliw Vilwr arglwydd Gwyn- 
 llwg yn Morgan wg; ail, Bias iarll Lych- 
 lyn; trydydd, Padrogyl Baladrddellt iarll 
 Cerniw; cystal oeddynt eu cynneddfau a 
 chymmaint eu gwybodau a'u doethineb val 
 na wnelai un o honynt ond à vai drugar a 
 chyviawn, ac ymroddi á wnaethant i ym- 
 ddifyn pob un à gai cam ac anghyvraith, 
 a phob ymddivaid, a gweddwon, a gwer- 
 yddon, a dieithraid, rhag trais a gorddwy: 
 Bias drwy Gyvraith Yyd, Padrogyl drwy 
 Gyvraith Arvau, a Chatwg drwy Gyvraith 
 Duw a'i Eglwys. 
 
 Bu Gatwg hevyd yn un o driphen 
 cynghor Arthur: val hyn y gwedir am 
 dano: 
 
 Tri doethion Pencynghor Arthur ; cyn- 
 tav, Catwg Sant Abad Llancarvan, ab 
 Gwynlliw Vilwr; ail, Arawn ab Cynvarch; 
 trydydd, Cynon ab Cludno Eiddin. Cystal 
 oeddynt eu cynneddvau. a'u deall a'u hys- 
 tyriaeth, val nas caid amgen no llwydd 
 erioed o wneuthur eu cynghor, nag av- 
 lwydd o beidio ei wneuthur. 
 
 Ac yn yr un hen lyvyr y mae val hyn. 
 Tri doethion Beirdd Llys Ai'thur; Catwg 
 Sant vab Gwynlliw Vilwr, Taliesin ben 
 Beirdd, a Llywarch Hen vab Elidir Lyd- 
 anwyn. Cystal oeddynt eu cynneddvau 
 val na ddodynt amgen no gwir a doeth yn 
 eu cerddi 
 
 Tua diwedd oes Catwg ve ddarvu i rai 
 o'r duwiolion vwriadu myned i Ynys Enlli, 
 val y gallent vod oddi ar fyrdd y fcervysg 
 ag oedd yr amser hyny yn ein gwlad, o 
 achos brad a gwrthryvel y Saeson. Dy- 
 munasant gael cynghor Catwg ar yr achos 
 hyny, ac eve ai rhoddes iddynt ar vesur 
 cerdd : sev a ganlyn. 
 
 Pan oedd Saint senedd Vrevi 
 Yn ol gwiw bregeth Dewi 
 Wrth arch pryfwn prophwydi 
 Yn myned i Ynys Enlli, 
 Er ym wared o bob rhwystri 
 A hir gymhell cymlielri : 
 Yna dywedes Gybi 
 Pa vyd á geir yn ngweilgi, 
 Pa vwyd yn ymborth ini 
 Yn nghanol y mor heli Ì 
 
 Catwg á ddywaid wrth Ddewi 
 
 Yal y gwnai y prophwyd Eli, 
 
 Duw á ro gynghor ichwi 
 
 Ar vorodd a daieri, 
 
 Goddevwch bob caledi 
 
 Nid ellir lies o ddiogi, 
 
 Trech doethineb no gwegi, 
 
 Trech llavur no direidi, 
 
 Dirwest a chred a gweddi 
 
 A orvydd ar bob cyvyngi, 
 
 Mil canhaws gan Dduw roddi 
 
 No chan ddyn diddim erchi, 
 
 O chredir llyvyr Generi, 
 
 Yr hwn à wiria ini 
 
 Ni chafas ddyn ei eni 
 
 Heb gael gan Dduw ei borthi, 
 
 Gwellwell Duw o'i addoli, 
 
 Gwaethwaeth y diawl o'i berchi. 
 
 Nag ovnwch à ddaw ichwi 
 
 Ywy no'r vwyalch yn nghelli 
 
 Nid ardd nid erddir iddi, 
 
 Nid llawenach neb no hi. 
 
 Archwn bawb i Dduw Celi 
 
 Arglwydd yr holl arglwyddi 
 
 Er Iesu a'i bum weli 
 
 Ein dwyn drwy bob cyfrwystri, 
 
 A'i gael yn ganllaw ini 
 
 Ac ni bydd raid i neb ovni. 
 
 Catwg Sant ai Cant. 
 
 Mi allwn wedyd llawer mwy no hyn o'r 
 hen lyvrau am Gatwg, ond vy mod yn 
 dymuno na wedwn ond à ddichon fod yn 
 wir. Y mae y Pabyddion wedi gwedyd 
 
756 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 pethau am dano y rhai nid oes y gronyn 
 lleiav o gred iddynt, canys val y dywaid 
 Catwg ei hunan, 
 
 Nid gwir yw pob rhyveddod, ond rhyveddod 
 
 yw pob gwir. 
 
 Y mae'r lie goreu'n y byd i ni gredu 
 
 mai celwydclau y Moriachod pabaidd yw y 
 
 pethau rhyfeddol y gwedir am Gatwg : 
 
 Twyllhanesion i gyd; ond amser á fu 
 
 arnom y Cymry, val ar genedloedd ereill, 
 
 pan y credid yr lioll bethau anwireddus 
 
 y sonir am dano. Y Pabyddion á ddodas- 
 
 ant lawer peth ar enw Catwg na ddaeth 
 
 erioed nag yn nag am ei ben ev; a chym- 
 
 niaint ag oedd yn amlwg i'm deall i o'r 
 
 pethau hyny mi á ymwrthodais â hwynt; 
 
 ond ve all vod yma rai pethau nas gellir 
 
 yn hawdd wybod p'un ai Catwg ai rhyw 
 
 un arall a'u dywaid; canys fal y gwedais 
 
 o'r blaen, pob peth cyfelyb icldei eiddo ef 
 
 á ddodid arno ; ac nid oes geny v ond gad- 
 
 ael i'r darllenydd hawddgar ei vara a'i 
 
 veddwl am ambell peth ; ac yn wir am y 
 
 peth à vyno, à welo ar lawr yma. Arver 
 
 y byd yw dodi ar ddoeth ac ar annoeth 
 
 vwy nog y sydd yn ddyw iddynt: nid 
 
 gwaeth i ti'r Cymro caredig o ben pwy 
 
 daethant à weli yma, ac nid oes nag yn 
 
 well nag yn waeth i neb beth ydynt, nag o 
 
 bwy ydynt, ond eu bod yn ddoethineb ac 
 
 yn wirioneddau. Digon i ti eu bod velly. 
 
 Dilyn di y cynghorion da; ystyr di yr 
 
 addysg ddoeth ; cadw di ar dy gov y gwir- 
 
 ioneddau tra mawr eu pwys à gai yn 
 
 hyn o lyvyr, a Duw a'u bendithio nhwy 
 
 itti, ac i bawb o genedyl vy ngwlad, ac i 
 
 bob un o'r byd : ac os cai di les a gwellâad 
 
 buchedd o honynt, diolch i Dduw am 
 
 hyny : Cadw enw y gwr sydd wrthynt ar 
 
 dy gov gyda pharch; rho'th ail ddiolch i 
 
 Gatwg, er nad wyt yn addolwr saint; ac 
 
 yn ddiweddav na vara yn angaredig arnav 
 vinau, os dygwydd itti weled yma ryw 
 bethau na vot lwyr voddlon iddynt ; min- 
 nau á ddymunav hevyd i Dduw dy ven- 
 dithio yn mhob peth; a hyny o lvryr 
 ewyllys vy nghalon. 
 
 Yr eiddot yn mhob amcan dda 
 Thomas ab Ievan. 
 Tre Bryn, Dydd Calan, 1685. 
 
 Gweddi y Bader: sev Gair Duw yn 
 
 UCHAV. 
 
 Ein Tad hollalluog gwireddgar a thirion 
 Sy'n trigo'n y Ueoedd a'r pethau nevolion, 
 Glan ydwyd a santaidd,dy enw mawr sant- 
 
 eiddier 
 Hyd eitha'r holl endid lie treigla'th hynaws- 
 
 der. 
 Deued arnom dy Deyrnas a bydded dy 
 
 wyllys, 
 Yal y mae yn y nev, ar y ddaiar yn ddilys : 
 Rho dad i ni beunydd ein bara beunyddiol 
 Boed ini vyth ynod ymddiried yn hollol. 
 Rho di'r un vaddeuant i bawb o blant 
 
 dynion, 
 Ac y rhoddwn ni'n ddidwyll i'n llidiog 
 
 elynion. 
 Bydd drugarog i'n gwared rhag hud ein 
 
 pechodau, 
 Rhag a'n ennyg ar gam, rhag pob anian o 
 
 ddrygau. 
 Ti Yrenin gogoned yw perchen y Deyrnas, 
 A'r nerth, a'r gwir glod, a phawb niawl 
 
 itti'n addas, 
 Bydd di'n amddifynwr, a'n deddvwr, a'n 
 
 llywydd, 
 Hyd oesoedd didervyn, hyd vyth, yn 
 
 dragywydd. 
 
 Amen. 
 
 LLYMA Y LLYVYR A ELWIR Y GWYDDVARDD CYVARWYDD, 
 
 A GANT CATWG DDOETH, AB GWYNLL1W, AB GLYWIS, AB TEGID, AB CADEL 
 DEYRNLLWG, SEV CATWG SAKT ABAD LLANVEITHIN YN LLAN- 
 CARVAN YN MORGAN WG, 
 
 1. 
 
 A vyno gynghor govyned i'r doethav, 
 
 A vedro ganmol can moled y penav, 
 
 A eirch olud arched i'r cyvoethocav, 
 
 A eirch iechyd arched i'r meddyg mwyav, 
 
 A gais a vo da govyned i'r haelaf, 
 
 A gais nodded govyned i'r un cadarnav, 
 
 A gais drugaredd arched i'r mawr trugaraf, 
 A gyvarcho cyvarched i Dduw'n benaf. 
 
 2. Cargyvlwyn Catwg Ddoeth. 
 
 Ydaith ni vydd pellachergwrandaw oferen, 
 Nid prinach vydd heiniar er rhoddi elusen. 
 Nid llawnach yr enaid er trallenwi rhumen, 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 757 
 
 Nid casacli gan Ddovydd yr ynvyd na'r 
 
 cymmen, 
 Ni wyr perclien enaid ba beth vydd ei 
 
 ddien. 
 Nid clodvawr y gardod o'i rhoddi'n av- 
 
 lawen, 
 Nid gwala gan gybydd meddiannu y ddai- 
 
 aren, 
 Nid isel ond balcli be bai gyvuwch a'r 
 
 haulwen. 
 Nid caredig ond gwar, nid gwybodus ond 
 
 iylen, 
 Nid gwynvyd ond heddwch, nid gwledd 
 
 ond gorawen, 
 Nid doeth pob areithgar, nid fol pob 
 
 anghymnien, 
 Nid trist pob galarus, nid dyddan pob 
 
 llawen. 
 Ni edrych yr angou pwy decav ei dalcen. 
 Nid caredig gan Dduw un à ddalio gen- 
 
 figen, 
 Nid hygar gan Grist na vo drugar wrth 
 
 angen. 
 Nid cymhwys i'r nev na yo trech ar ai 
 
 gordden, 
 Nid call arwain awydd at unpeth an- 
 
 mherchen, 
 Nid cellwair a dim à vo cynglyn ag asgen. 
 Nid folineb ond cred ar à ellir yn amgen. 
 Nid doeth gwerthu nevodd er benthyg 
 
 elvydden. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 3. 
 
 O gadw dy air y cedwi dy wyneb, 
 O gadw dy gov y cedwi ddoethineb, 
 O gadw dy ddwrn ti á gedwi dy dda, 
 chedwi dy glod cadw heddwch, ai gwna. 
 O gadw dy ddydd ti á gedwi dy ddawn, 
 O gadw'th gydwybod ti á gedwi pob iawn. 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 4. Gwireddau Catwg Ddoeth. 
 Ni ddigia Duw Dad er erchi cyviawnder, 
 Nid tlotach Dovydd er rhoddi bob ainser, 
 Nid â neb i'r nev er bonedd a dewrder, 
 Nid nes y gwynvyd er maint y bo y 
 
 gwychder, 
 Ni thry y doeth o'r iawn er maint yr an- 
 
 hawsder. 
 Nid ingach Nev er à el iddo o niver, 
 Ni chadwo yr ychydig ni ddaw vyth i 
 
 lawer, 
 Ni chair y melus heb wybod i'r chwerw- 
 
 der, 
 Nid melus iechyd ond yn wysg y clavder, 
 Nid yn yr arav y bydd vwyav y mwynder, 
 Nid o chwai davod y daw mwyav doeth- 
 
 der, 
 
 Nid yn y chwerthin y bydd mwyav yr 
 
 ysgawnder, 
 Ni cheir breniniaeth er meddyliau over. 
 Nid mwyav tlodi y bydd mwyav prinder, 
 Ni vydd hawdd esgus ar vynydd Goleuver, 
 Pan welir Cyd wybod yn ei holl noethder, 
 Yn ngwydd Duw Ddovydd a lluodd uch el- 
 der, 
 A Christ yn barnu yn ngolau Cyviawnder. 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 5. Cynghorion Catwg Ddoeth. 
 
 Na vid esgud dy law ar lw anudon, 
 
 Na yid ddrwg rhynghod a'th gymydogion, 
 
 Na cherdda y nos heb achosion, 
 
 Na ddywed enw Duw mewn geiriau gor- 
 
 weigion, 
 Na chyfro ar lid y gwrid o'th galon, 
 Na thor nawdd Duw Ner a'i orchymynion, 
 Na ro le i'r digcler yn dy feddylon, 
 Na choela na chas na chelwyddon, 
 Na chyrch ar grair dy air yn greulon 
 Nag am dda nag am ddawn dynion. 
 Na ddymuna o'r byd ond dy ddigon, 
 Na wrthladd y varn a vernir yn gyvion. 
 Na rwystra y fordd i'r gwan a'r tlodion, 
 I, Na chymhell ar neb ond à ddichon, 
 Na vydd aunhrugarog wrth euogion, 
 Na vydd gy\ r aill i veilch ynfydion, 
 Na vydd ddiymdawr am dy gyd-ddynion, 
 Na vydd galed anvwyn wrth ddierth ac 
 
 estron. 
 Na ddangos dy wyneb lie bo'r meddwon. 
 Nag ymddiried yn vawr i'th elynion, 
 Na vydd wrth un byw o'r byd yn an- 
 
 nhirion, 
 Na char ond à garo Dduw a'i veibion, 
 Na chyrch o'th vodcl lie byddo'r ymryson, 
 Na chwennych ymgynnadlu â digllon, 
 Na vid overwyr dy gyveillion. 
 Na vydd ddiog yn trin d'orchwylion, 
 Na vydd anhael wrth reidusion, 
 Na ddywed air hagyr am drugarogion, 
 Na chais gyvymbwyll ond a'r doethion, 
 Na wna gyvrinach heb achos union, 
 Na ad yn ddibarch y dyn gwirion, 
 íSía wna gyveillach ond a deddvolion, 
 Na chyrch gwleddau yr annwyvolion, 
 Na ro dy vryd ar loddestion, 
 Na ddatrin rin dy gyttrevigion, 
 Na ymrwyma ond ar rbai cyvion, 
 Na chais amgen nog à vo Duw yn dan von. 
 A phynag y bo bydd di voddlon. " 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 6. CVXGH ORION EREILL. 
 
 Nag ymddiried i'r neb a'th fygythio, 
 Na chred i'r neb a'th wenieitho, 
 Na chais roesaw dan w^, 
 
758 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Na chais ymgystlwn a'r drwg. 
 
 Na chais lawenydd heb wen, 
 
 Na chais chware â chlwyvus hen. 
 
 Na chais les o ddiogi, 
 
 Na chais bwyll yn ngorwegi. 
 
 Na chais elw o elusendod, 
 
 Na chais lwyddiant o esgeulusdod, 
 
 Na chais heddwch o anuvydd-dod, 
 
 Na chais iawn ond o gymmod. 
 
 Na chais ddiolch am nag, 
 
 Na chais ond à vo mewn llestyr gwag. 
 
 Na chais barch am ddrygvoesau, 
 
 Na chais ddiogelwch o gamweddau. 
 
 Na chais gariad o valchedd, 
 
 Na chais urddas o faswedd. 
 
 Na chais gellwair a'th gaseion, 
 
 Na chais glod o hir ymryson. 
 
 Na chais ddiwedd da o hir drais, 
 
 Na chais fyniant He na bo ai cais. 
 
 Na chais ymryson a'th well, 
 
 Na chais wir gan wr o bell. 
 
 Na chais hir ddilyn neges ar galed av- 
 
 rywiog, 
 Na chais mewn cyvyngder gyveillach ag 
 
 ovnog. 
 Na chais ond o iawnder i'th enaid la- 
 wenydd, 
 Na chais yn dy vyw ond bodd Duw 
 Ddovydd. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 7. Cynghorion etto. 
 O myni vod yn ddoeth dywed ychydig, 
 Yn serchog, yn arav, ac yn bwyllig. 
 Na ddos i'r cynghor oni'th alwer yno, 
 A chyu llevaru cymmer amser i wrando; 
 A phan levarot bydd di'n ddivriv, 
 Ac nag yngan air hagyr er un cyvriv. 
 Nag yngan ond à gair wedd i'r amser, 
 Er heddwch, er cariad a chyviawnder; 
 Nag yngan ond er helaethu gwybodaeth 
 A phob deddfoldeb ar lywodraeth, 
 A chais di ddangos ar bob achosion 
 Yn gyntaf bodd Duw, yn ail bodd dynion; 
 Gwna di'n ystyriol yn ol hyn o gynghor, 
 Ac ymhlith y doethion rhoddir itti'th 
 ragor. 
 
 Catwg Doeth ai cant. 
 
 8. Deivregwawd Catwg Ddoeth. 
 
 Na vydd anystyriol ban rodder it gy- 
 nghor, 
 
 Can â daint ar dy davod, dy glustiau 
 boent egor, 
 
 Bydd addvwyn a gwar nid val blaidd i'th 
 ymogor, 
 
 Na vydd di vwythus He galler dy hebgor, 
 
 Na vydd segur o'th fodd ond arail pob 
 tymhor, 
 
 Na hir ddilyn pechawd o gryd hyd elor, 
 Na vydd ddioval oni lenwych dy ysgubor; 
 Na chwsg Yehevin rhag rhew mis Ion or, 
 Na chymhell ar ynvyd na dysg na chy- 
 
 nghor, 
 Na ddyro dy roddion i hen G-ybydd angor, 
 Na chytgam â 'sgymmun na ddos iddei 
 
 oror, 
 Na ddigia er gweled i arall ei ragor, 
 Na chred na ymddiried i wylliaid tramor; 
 Na vyneg i leidyr pa le mae dy drysor, 
 Nag anmharcha 'th riaint na bugelydd 
 
 allor; 
 Na vydd gyveddachwr vywiliau a chatgor. 
 Na anobeithia dy vwyd o vynydd a 
 
 dy vor, J 
 Na ymddiried ond i Dduw ar bob tymhor. 
 Nid cynt neb i'r nev er mawredd a 
 
 thrysor, 
 Ni pheirch yr angeu na sidan na phor- 
 
 phor, 
 Gwna vodd dy Dduw a hyny'n ddiymdor, 
 A phyrth y nev wen á gain eu Uawn 
 
 egor. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 »Llyma yr un Ddeivregawd o lyvyr 
 
 ARALL YN AMRYVEL EI VODD MEWN 
 LLAWER MAN. 
 
 Na ddywed i leidyr ba le mae'th drysor, 
 Na vawr ymddiried i wylliaid tramor, 
 Na vydd ddioval oni lenwych d'ysgubor, 
 Na chwsg Yehefin rag rhew vis Ionor, 
 Na vydd vwythus He gellir dy hebgor, 
 Na vydd gyveddachwr vywiliau a chatgor, 
 Na ro glust yn ormod i chwedlau pob 
 
 goror, 
 Na vydd gynfonwas lie gellych dy ragor, 
 Na wna gyveillach ond a'th gyveisior, 
 Na thebyg mai doeth y ceir pob cerddor, 
 Na vydd segur o'th fodd ar un tymhor, 
 Na vydd vleiddig i'th dy a'th ymogor, 
 Na ddirmyg wr bychan a ovyn dy gy- 
 nghor, 
 Na ovna wr mawr na vydd yn ei atgor, 3 
 Na amharcha'th Dad na bugail yr allor, 
 Na ddod vwyd a Hetty i hen gybydd 
 
 angor, 
 Na chais vyned i'r nev wrth gyvoeth a 
 
 thrysor, 
 Na ynvyda wrth neb à vytho dy ragor, 
 Nag anobeithia luniaeth o vynydd a 
 
 dyvnvor, 
 Nag ymddiried i neb ond i Dduw dy lor. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 Ystyfan Yardd Teilo ai Cant 
 Medd Hyvrau eraill. 
 
 Dyvnvor. 
 
 2 Asgor. 
 
DOETHINEB Y CYMRY, 
 
 759 
 
 .' 9. GWIREDDAU. 
 
 Y cywir á geidw ei air ar bob achosion, 
 
 Y doeth a ry gynghor ac nid ymryson, 
 
 Y call a wna ei ran ac a vydd voddlon, 
 
 Y cyviawn a wna ei swydd er bygythion, 
 
 Y dewr á an ei vlaen er gwaethaf gelynion, 
 
 Y gwir à vyn ei le er ymlid y trawsion, 
 
 Y tangnevgar a gerir gan bob dynion, 
 
 Y gwar a gant barch b'le bynag y bython'. 
 
 Y tawgar a vernir yn ddoethaf o'r doeth- 
 ion, 
 
 Yr hael a voliennir ar gerddi prydyddion, 
 
 Y celvydd a vyddant vyw lle'dd â ereill yn 
 feirwon, 
 
 Y diwyd a gyvyd i radd pendefigion, 
 
 Y deddvol a geif le ynihlith blaenorion, 
 
 Y diysgog a ovnir a phawb yn uvyddion, 
 
 Y diysgog a gerir gan bob gwrolion, 
 
 Y chwilgar a geif ei^hun ymhlith dysged- 
 igion, 
 
 Yr addvwyn a geif nawdd gan vrodor ac 
 
 estron, 
 Yr heddych a geif ei enwi yn un o'r 
 
 engylion, 
 
 Y llawen a vydd yn ysgawn ei galon, 
 
 Y dwyvol á geif ei ran ymhlith. nevolion. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 10. GWIREDDAU. 
 
 Nid oes air gwir heb voliant i Dduw 
 
 Dad, 
 Nid oes air celwydd heb ynddo dwyll a 
 
 brad. 
 Nid oes weithred dda heb dal yn barod, 
 Nid oes weithred ddrwg heb ddial yn ei 
 
 orvod. 
 Nid oes valchder heb iddaw ostyngiad, 
 Nid oes ddivalch heb icldo clderchaviad. 
 Nid oes rwysgus heb iddo warth o'r di- 
 
 wedd, 
 Nid oes un gwar heb iddo anrhydedd. 
 Nid oes gyviawn heb lawenydd diclranc, 
 Nid oes anghyviawn rhag cosp yn dianc. 
 Nid oes gywir heb iddo ddiogerwch, 
 Nid oes enawg na syrth i lwyr dristwch. 
 Nid oes'haelionns heb wynvyd cydwybod, 
 Nid oes gybydd heb ei lwyth o drallod. 
 Nid oes diwydrwydd heb ar ei ben goron, 
 Nid oes ddiogi heb vil o helbulon. 
 Nid oes ddedwydd heb râd Duw arno, 
 Nid oes ddireidi heb avlwydd iddo. 
 Mid oes uvydddod heb iddo ardderchog- 
 
 rwydd, 
 Nid oes rodres heb iddoymawrdramcwydd. 
 Nid oes wirionedd heb oruchaviaeth, 
 Nid oes anwiredd heb wradwydd ac alaeth. 
 Nid oes iawn heb iawnder o'i gylchyn. 
 Nid oes gam heb garni 'n ei ddilyn. 
 Nid oes bwyll na chyrhaedd ragoriaeth, 
 
 Nid oes amhwyll heb waethu waethwaeth. 
 Nid oes ond dwyvol à wel yn y diwedd 
 
 Y nev yn dâl am bob dâ mewn buchedd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 11. Casbethau Catwg Ddoeth. 
 Cas bethau Catwg. 
 Llyma 'nhwy'n amlwg : 
 
 Y gwr na charo 
 
 Y wlad ai macoj 
 Milwr llawn dygnedd, 
 Ni chais dangnevedd; 
 Ynad annhrugar, 
 Prydydd avlavar; 
 Pencenedyl anghall, 
 Canllaw diddeall. 
 Gwerin anghyvraith, 
 Divrawd ac anrhaith ; 
 Cevnogi gwydian,j 
 Attal gwybodau. 
 Gwrth ac ymryson 
 Rhwng cydvrodorion. 
 Gwr rhaith ariangar, 
 Bardd yn ymladdgar. 
 Maelawr heb goedydd, 
 Cenedyl heb grevydd. 
 Cenad anfyddlon, 
 Cybydd diddigon. 
 
 Ty heb drigiannydd, 
 Tir heb ddiwyllydd. 
 Meusydd heb ydau, 
 Gosgordd heb drevnau. 
 Canllovi trawsedd, 
 Rhwystro gwirionedd. 
 Amharchu rhiaint, 
 Cynhen rhwng ceraint. 
 Gwlacl heb ei gosgordd, 
 Addysg ddiarfordd. 
 Dosparth anhysbys, 
 Llwybrawd annilys, 
 Teulu digynneddv, 
 Dadleuon goleddv. 
 Cynllwyn a bradau, 
 Fug yn ngorseddau. 
 Araith ddiymbwyll, 
 Aneglur gry bwyll. 
 Gwr heb gelvyddyd, 
 Meiwyr heb ryddyd. 
 Cyrch yn ddigynghor, 
 Bod heb egwyddor. 
 Geudyst yn nghyngaws, 
 Barnu'n anhynaws. t 
 Amharchu doethion, 
 Mawrâu cybyddion. 
 Chwedlau di addysg 
 Gymysg trachymysg. 
 Gwybod heb awen, 
 Pleidiwr anghymmen. 
 Dirmygu gwirion, 
 
760 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Gwlad heb athrawon. 
 Arver o veddwdod, 
 Gwr heb gydwybod. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 12. 
 Nid iawn i wr doeth yrndravod â chynhen, 
 Nid cynnydd y da ond llygad y perchen, 
 Nid anfod i wr ond gwraig o vudrogen, 
 Ni ddaw iddo lwydd ni chydvydd a'i 
 
 awen, 
 Nid clodvawr y rodd o'i rhoddi'n av- 
 
 lawen, 
 Nid cas ger bron Dovydd ond caled wrth 
 
 angen, 
 Nid hysbys i neb b'le bydd ei dywarchen, 
 Ni wybydd un perchen cnawd beth vydd 
 
 ai dien, 
 Nid casaeh gan Dduw y diddeall na'r 
 
 cymmen, 
 Nid llawnach yr enaid er ilenwi y benygen, 
 Nid cythraul ond gwr à faco genvigen, 
 Nid dawnus y pwyll na vytho disgywen, 
 Na chymmer mewn Haw nas gallot ei 
 
 orphen, 
 Na wna ddim o'r byd heb ystyr ei ddyben. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 13. 
 
 Na chais gynghor gan lwvr ac ovnog, 
 Na ddywed à wyddost wrth wr geuog, 
 Na ro atteb i ddyn dau davodiog, 
 Na chais ymlid neges ar galed avrywiog, 
 Nac adrodd à glywaist rhag ei fod yn 
 
 gelwyddog, 
 Na vydd yn He dedyrdd y tavod rhedegog. 
 Ni chair da o'r peth a geisir yn chwanog, 
 Ni ddaw i neb lwyddiant à vo ry wagelog. 
 Nid rhwydd yn ei vyd ond diwyd calonog, 
 Nid gwell yn y bedd boneddig no tbaiog. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 14. Tremynion Catwg Ddoeth. 
 
 Nerth Dryw, ei chelvyddyd, 
 Nerth gwalch, ei gynghyd, 
 Nerth gwenynen, ei hamynedd, 
 Nerth ysguthan, ei hadanedd, 
 Nerth morgrugyn, ei ddiwydrwydd. , 
 Nerth maban, ei ddiniweidrwydd. 
 Nerth mercb, ei phryd a'i gwedd, 
 Nerth cryv, ei drugaredd, 
 Nerth mab, ei ddysg a'i ddoniau, 
 Nerth athraw, ei wybodau, 
 Nerth ieuangc, ei uvydddawd, 
 Nerth hen, ei gynghor parawd. 
 Nerth doeth, ei ystyriaeth, 
 Nerth blaenor, ei ddarbodaeth, 
 Nerth call yn ei ymddwyn, 
 Nerth boneddig, ei voes addwyn, 
 
 Nerth feryllt yn ei law, 
 Nerth ystrywgar yn ei daw, 
 Nerth glew yn ei gal on, 
 Nerth glwth, ei ddaint llymion, 
 Nerth tantor yn ei vys, 
 Nerth llwrv, ei droed hyvrys, 
 Nerth penteulu yn ei yindawr, 
 Nerth anwr, ei frost vawr, 
 Nerth bardd, yn ei awen, 
 Nerth clerwr, tavod cymmen, 
 Nerth cymmen, athrylith rwydd, 
 Nerth lien, ei ystigrwydd, 
 Nerth ysgolaig, ei fwriad, 
 Nerth ynvyd, ei chwerthiniad, 
 Nerth estron, ymddwyn divrad, 
 Nerth swyddog, meddwl gwastad, 
 Nerth gwan, ei syberwyd, 
 Nerth celvydd, ei ddihewyd, 
 Nerth awenydd, ei vyvy rdod, 
 Nerth à vyn barch, frwyn tavod, 
 Nerth deddvwr, cariad ei wlâd, 
 Nerth ynad, ei bwyll mad, 
 Nerth dwyvol, ei ddaionusder, 
 Nerth brenin ei gyviawnder, 
 Nertli cadarn yn ei orddod, 
 Nerth gwirgar, ei gydwybod, 
 Nerth gwr, ei ddealltwriaeth, 
 Nerth deall maint ei wybodaeth, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 MEWN 
 
 15. Tremynion Catwg Ddoeth 
 modd arall. 
 
 Nerth Llwynog yn ei ddichell, 
 Nerth Ci yn ei ddant, ~ 
 
 Nerth Algar yu ei gorn, 
 Nerth Hwrdd yn ei ben, 
 Nerth Sarph yn ei chloren, 
 Nerth Pysg yn ei ysgyvaint, 
 Nerth Eryr yn ei ylvin, 
 Nerth Arth yn ei breichiau, 
 Nerth Tarw yn ei ddwyvron, 
 Nerth Twrch yn ei avlach, 
 Nerth March yn ei garn, 
 Nerth Ysguthan yn ei hadanedd, 
 Nerth Câth yn ei gwinedd, 
 Nerth Ab yn ei balv, 
 Nerth Cigvran yn ei froen, 
 Nerth Clyren, ei chyvlymder, 
 Nerth Cybydd yn ei ystryw, 
 Nerth Abwy yn ei ddrewdod, 
 Nerth Gwraig yn ei Thavod. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 16. Ereill Unrhyw. 
 Nerth glwth yn ei ddant. 
 Nerth tantor ei vys, 
 Nerth meddwyn ei lwngc, 
 Nerth anwr ei frost, 
 Nerth ynvyd ei chwerthin, 
 
r 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 761 
 
 Nerth celwyddog ei ddigywilydddra, 
 i Nerth Sais ei ddichell, 
 Nerth Gwyddyl ei gelwydd, 
 Nerth Estron ei uvydddawd, 
 Nerth Cymio ei ddispwyll, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 17. Ereill etto. 
 
 Nfrth Plentyn ei ddiniweidrwydd, 
 
 Nerth Mab ei ddysg, 
 
 Nerth Merch ei thegwch, 
 
 Nerth Call yn ei daw, 
 
 Nerth Doeth ei ystyriaeth, 
 
 Nerth Athraw ei ddosparth, 
 
 Nerth Bardd ei awen, 
 
 Nerth Blaenor ei wybodau, 
 
 Nerth Lien yn ei bwyll, 
 
 Nerth Feryllt yn ei law, 
 
 Nerth Glew yn ei galon, 
 
 Nerth Cynimen eonder, 
 
 Nerth Celvydd ei ddihewyd, 
 
 Nerth Deddvol ei arnynedd, 
 
 Nerth Dwyvawl ei gred a'i obaith, 
 
 Nerth Gobaith bod ar y gwir, 
 
 Nerth Gwirgar ei gydwybod, 
 
 Nerth Cydwybod gweled a vo cyviawn, 
 
 Nerth à vo Cyviawn ei Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 18. Ereill etto. 
 
 Nerth Synwyrol ei Amynedd, 
 Nerth Myvyr Llonyddwcja corf a rneddwl, 
 Nerth Gwlacl ei Gwybodau, 
 Nerth Gwybodau Heddwch, 
 Nerth Cenedyl Cyvraith, 
 Nerth Cyvraith Yngneidiaeth, 
 Nerth Ynad ei Gyviawnder, 
 Nerth Brenin ei Drugaredd, 
 Nerth Gwr ei Ddeall, 
 Nerth Deall Ymgais, 
 
 Nerth Ymgais bod ar y lawn yrnhob 
 peth. 
 
 "19. Ereill etto. 
 
 Nerth Llwrv yn ei droed, 
 Nerth Glew ei galon did, 
 Nerth Hen ei svnghor, 
 rserth Gwan ei uvydddawd, 
 •Nerth Cryv ei drugaredd, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 20. Athroxddvsg Catwg Ddoeth a 
 elwir Nidiaü Catwg Ddoeth. 
 
 Nid Gwir ond yr hyn nis gellir ei amgen, 
 Nid Cyviawn ond yr hyn nis gellir ei 
 
 hebgor, 
 Nid Da ond yr hyn nis gellir ei wellâu, 
 Nid Drwg ond yr hyn nis gellir ei waeth, 
 
 Nid Gwaethaf ond yr hyn nis gellir un 
 
 da o hono, 
 Nid Cyinhwys ond yr hyn nis gellir ei 
 
 gamu, 
 Nid Cam ond yr hyn nis gellir ei gym- 
 
 hwyso, 
 Nid Cyviawn ond yr hyn nis gellir difyg 
 
 ynddo, 
 Nid Difyg ond yr hyn nis gellir un lies o 
 
 hano, 
 Nid Lies ond lie nis gellir gwrth, 
 Nis gellir gwrth ond ar y drwg, 
 Nid Gwrth ar y drwg ond Duw, 
 Nid Duw ond yr hyn nis gellir ei well, 
 Nid nis gellir ei well ond gwell na'r 
 
 cyvan, 
 Nid gwell na'r cyvan, ond cariad, 
 Nid Cariad ond . Duw, nid Duw ond 
 
 Cariad. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 21. Athronddysg Arall. 
 Nid haw^dd ond gweled gwirionedd, 
 Nid anhawdd ond cael gwirionedd, 
 Nid doeth ond cam gwirionedd, 
 Nid gwybodus ond à ŵyr wirionedd, 
 Nid dewr ond o wedyd gwirionedd, 
 Nid car ond à ddengys wirionedd, 
 Nid gelyn ond am lynu wrth wirionedd, 
 Nid rhyvedd ond uvyddau i'r gwirionedd, 
 Nid amlach no chanmol gwirionedd, 
 Nid anamlach no cheisio gwirionedd, 
 Nid rhyvedd ond clywed gwirionedd, 
 Nid pen ar bob peth ond gwirionedd, 
 Nid ynnill ond cafael gwirionedd, 
 Nid golud ond gavael ar wirionedd, 
 Nid ymgais dda ond chwilio am wirion- 
 edd, 
 Nid heddwch ond o gynnal gwirionedd, 
 Nid diwedd da ond gwirionedd, 
 Nid bodd Duw ond gwdrionedd, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 22. Arall. 
 Nid agos ond yr hyn nis gellir ei gyr- 
 
 haedd, sev hunan. 
 Nid amyl ond yr hyn nis gwelir mewn un 
 
 man, sev gwirionedd. 
 Nid mawr ond hyn nis gwelir yn y byd 
 
 gan ei leied, sev cyviawnder. 
 Nid gwaeddvan ond yr hyn ni chlyw neb 
 
 ei lais, sev cydwybod. 
 Nid iawn ond a geir ar gam gan bob ,un, 
 
 sev gwybodaeth. 
 Nid ar gais pob un ond yr hyn nad oes 
 
 neb yn yrnovyn am dano, sev doethineb. 
 Nid goleuni ond à welir yn dywyll yn 
 
 mhob dyn, sev deall. 
 
762 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Nid ynihob man ond yr hyn nis gwel 
 
 nemawr yn un man, sev Duw. 
 I- Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 23. Akall. 
 
 Nid call ond à welo'i him yn fôl, 
 Nid adnabyddus ond à adnebydd ei hun, 
 Nid cadarn ond à vo drecli no'i hunan, 
 Nid gwybodus ond a wyr ei gamsynied, 
 Nid doeth ond à ddeall ei annoethineb, 
 Nid gwyliadwrus ond à wilio arno ei hun- 
 »■ an, 
 
 Nid gochelgar ond à ochel à gais ei chwant, 
 Nid dall ond na welo'i vai ei hunan, 
 Nid deallus ond à ddeall ei wall ei hunan, 
 Nid cryv ond à orvydd ar ei wendidau. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 24. Ereill. 
 Nid trais ond twyll, 
 
 Nid eiddo ond rhyddyd, 
 
 Nid goleuni ond deall, 
 
 Nid gwybod ond à vo iawn, 
 
 Nid cymwynas ond haelioni, 
 
 Nid gwneuthur ond o vodd ac ewyllys, 
 
 Nid didal à vo dros dal, 
 
 Nid llygad ond pwyll, 
 
 Nid cynghor ond cydwybod, 
 
 Nid cydwybod ond dyoddev, 
 
 Nid dyoddev ond dros y cyviawn, 
 
 Nid cyviawn ond Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 25. Ereill. 
 Nid cwyn ond tost, 
 
 Nid tost ond caled, 
 
 Nid caled ond cosp, 
 
 Nid cosp ond dyoddev o amvodd, 
 
 Nid dyoddef o anvodd ond dros y drwg, 
 
 Nid drwg ond à vo tost a chaled dyoddev 
 
 drosto, 
 Nid caled dyoddev dros unpeth ond dros 
 
 yr hyn à ddylid ei gospi. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 26. Ereill. 
 Nid rhy hir aros daioni, 
 
 Nid rhybrid unpeth er daioni, 
 Nid caled un dyoddev dros ddaioni, 
 Nid o ddarvodus y mae daioni, 
 Nid annarvodus ond Duw, 
 Nid oes eithyr o Dduw un daioni. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 27. Ereill. 
 Nid golwg ond bodd ac ewyllys, 
 Nid dall ond trais ac anvodd, 
 Nid cariad ond rhydd a dewis, 
 Nid câs ond caethiwed a gorvod. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 28. Ereill. 
 Nid bodd ond esmwyth, 
 Nid esmwyth ond diogel, 
 Nid diogel ond gwybod, 
 Nid gwybod ond cov, 
 Nid cov ond gweled, 
 
 Nid gweled ond goleuni, 
 Nid goleuni ond Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 29. Ereill. _ . : 
 Nid gweled ond ystyr, 
 
 Nid ystyr ond glewineb, 
 Nid glewineb ond gloewineb, 
 Nid gloewineb ond goleuni, 
 Nid goleuni ond deall, 
 Nid deall ond cydwybod, 
 Nid cydwybod ond llygad Duw yn enaid 
 dyn. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 30. Ereill. 
 Nid Da ond Dwyvol, 
 
 Nid Dwyvol ond Crevyddus, 
 
 Nid Crevydd ond Cred, 
 
 Nid Cred ond Gwir, 
 
 Nid Gwir ond Amlwg, 
 
 Nid Amlwg ond Goleuni, " 
 
 Nid Goleuni ond Duw. 
 
 Am hyny nid da ond goleuni, nid dwy- 
 voldeb ond goleuni, nid crevydd ond 
 goleuni, nid cred ond goleuni, nid 
 gwir ond goleuni, nid amlwg ond 
 goleuni, nid goleuni ond gweled Duw. 
 Catwg Ddoeth ai cant, 
 
 31. Ereill. 
 
 Nid llawen ond call, 
 
 Nid call ond diniwed, 
 
 Nid diniwed ond serchog, 
 
 Nid serchog ond trugar, 
 
 Nid trugar ond cydwybodawl, 
 
 Nid cydwybodawl ond ymedrychgar 
 
 Nid ymedrychgar ond ystyrgar, 
 
 Nid ystyrgar ond awenawl, 
 
 Nid awenawl ond cydwybodawl, 
 
 Nid cydwybodawl ond dwyvawl. 
 
 Ac am hyny nid llawen ond dwyvawl, 
 ac nid dwyvawl heb lawenydd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 32. Arall, Unrhyw. 
 Nid llawen ond boddlawn, 
 Nid boddlawn ond ystyrgar, 
 Nid ystyrgar ond deallus, 
 Nid deallus ond meddylgar, 
 Nid meddylgar ond llonydd, 
 Nid llonydd ond cydwybodawl, 
 Nid cydwybodawl ond cariadgar, 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 763 
 
 Nid cariadgar ond anianawl, 
 ;Nid anianawl ond cerddgar, 
 Nid cerddgar ond awengar, 
 jIN"id awengar ond goleugar, 
 !Nid goleugar ond gwirgar, 
 Nid gwirgar ond cyviawn, 
 Nid cyviawn ond dwyvawl, 
 Nid dwyvawl heb lawenydd. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 33. Arall. 
 Nid gwr heb ddysg, 
 
 Nid dysg heb voes, 
 
 Nid moes heb syberwyd, 
 
 Nid syberwyd heb haelioni, 
 
 Nid haelioni heb gariad, 
 
 Nid cariad heb dangnev, 
 
 Nid tangnev heb ddwy voider, 
 
 Nid dwyvolder heb gyviawnder, 
 
 Nid cyviawnder heb ymddwyn ag anallu, 
 
 Nid ymddwyn ag anallu ond dyndawd, 
 
 Nid dyndawd ond o vodd Duw, 
 
 Nid bodd Duw ond er daioni, 
 
 Nid daioni o Dduw ond yn eithavodd 
 
 doethineb, 
 Nid eithavodd doethineb Dyn ond ymu- 
 
 vyddhau i Dduw ymhob peth, a'i garu 
 
 ymhob peth. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 34. Arall. 
 Nid golud ond gwybodaeth, 
 
 . Nid gwybodaeth ond awen, 
 I;Nid awen ond deall, 
 
 Nid deall ond pwyll, 
 
 Nid pwyll ond amy ne eld, 
 
 Nid amynedd ond ystyr, "'._: - j. 
 
 Nid ystyr ond dyben da, 
 
 Nid dyben da ond Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 35. Arall. 
 Nid rhybell cyrch cyvraid, 
 Nid rhy hir aros daioni, 
 
 Nid rhyvawr a wneir tros Dduw, 
 Nid rhy vach ydd ymddiriedir i'r Byd, 
 Nid rhy uchel iddei gyrhaedd gwybodaeth, 
 1 Nid rhy vynych y gwneir a vo cyviawn, 
 Nid rhy amyl y gwneir trugaredd, 
 Nid rhy gadarn y glynir wrth wirionedd, 
 Nid rhy awyddus y gwneir daioni, 
 Nid rhy ochelgar y gwylier rhag balch- 
 
 der, 
 Nid rhy ovalus ydd ymgedwir rhag tra- 
 
 chwant, 
 Nid rhy galed marw dros bob gwir a 
 
 chyWawn, 
 Nid rhy hwyr ydd uvuddeir i Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 33. Arall.' 
 Nid Dwyvoldeb ond trugaredd at bob byw 
 
 a bod, 
 Nid doethineb ond ymwrthod â bydoldeb, 
 Nid hapusder ond pwyll ac iechyd, 
 Nid cariad ond cyviawnder, 
 Nid cyfiawnder ond a vynid ei gael gan 
 
 arall, 
 Nid gwirionedd ond a wyper heb ei glywed 
 
 gan arall, 
 Nid celwydd ond a wypai ei hunan nad 
 
 gwir vyddai, 
 Nid folineb ond credu ac anghredu'n ben- 
 
 dant à weto arall, 
 Nid llawenydd ond cydwybod aneuog, 
 Nid call ond a wyr ymgynnal o hono ei 
 
 hunan, 
 Nid haelioni ond dyoddev pob caled er 
 
 daioni i ereill, 
 Nid dedwyddwch ond pwyllgarwch, 
 Nid pwyllgarwch ond dwyvoldeb, 
 Nid dwyvoldeb ond trugaredd at bob byw 
 
 a bod. 
 
 Catwg Ddosth ai cant. 
 
 37. Arall. 
 
 Nid drwg ond à dybio ei hun yn dda, 
 Nid fol ond à dybio ei hun yn gall, 
 Nid bach ond à dybio ei hun yn vawr, 
 Nid annoeth ond à dybio ei hun yn ddoeth, 
 Nid anwybodus ond à dybio ei vod yn 
 
 gwybod y cyvan, 
 Nid celwyddwr ond bostiwr, 
 Nid lleidyr ond à ddwg oddiarno ei hun 
 
 ei holl eiddo, sev cybydd, 
 Nid gormes ond anair nas haedder, 
 Nid briw ond briw calon, 
 Nid carchar ond cydwybod euog, 
 Nid tost ond cosp am ddrygioni, 
 Nid eisieu ond eisieu deall, 
 Nid da ond à vo da i arall, 
 Nid da ond à ymgais vod yn well, ! 
 Nid gwybod ond gwneuthur daioni, 
 Nid doeth ond à athraw annoeth, 
 Nid dyn ond à vo da'i gynneddvau. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 38. Arall. 
 Nid drwg à wnelo arall yn well, 
 
 Nid annoeth à wnelo arall yn ddoethach, 
 Nid tlawd à wnelo arall yn verthocach, 
 Nid annysgeclig à wyr ddysgu da i arall, 
 Nid annedwydd à wnelo arall yn dded- 
 
 wydd, 
 Nid da ni bo arall well erddo, 
 Nid rhybell cyrchu daioni, 
 Nid rhy hwyr cafael daioni, 
 Nid rhy hir aros daioni, 
 Nid rhy brid y prynir daioni, 
 
764 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Nid rhy vawr y boen 1 à gymmer er daioni. 
 
 Nid anfodus à gafo ddaioni'n y diwedd. 
 
 Nid goddev ond am à vo drwg, 
 
 Nid llawenydd ond cydwybod Ian, 
 
 Nid cydwybod ond deall, 
 
 Nid deall ond ystyriaeth, 
 
 Nid ystyriaeth ond pwyll, 
 
 Nid pwyl] ond awenolder, 
 
 Nid awenolder ond athrylith, 
 
 Nid athrylith ond addysg. 
 
 Nid addysg ond à sercher, 
 
 Nid serch ond à ganper, 
 
 Nid a ganper ond à ddangoser, 
 
 Nid dangos ond o gariad, 
 
 Nid cariad ond Tad, 
 
 Nid Tâd ond Duw, 
 
 Nid Duw yn Dad ond i ddwyvawl. 
 
 Catwg ddoeth ai Cant. 
 
 39. Arall. 
 
 Nid eadernyd heb gevndyr, 
 
 Nid lliosogrwydd heb gyvyrdyr, 
 
 Nid bygwl heb wyr, 
 
 Nid tegwch heb wragedd, 
 
 Nid hoewder heb gleddyv, 
 
 Nid brwydyr heb we wyr, 
 
 Nid bicre heb vwa, 
 
 Nid ymladd heb ddagyr, 
 
 Nid esinwythder heb dy, 
 
 Nid arglwydd heb drugaredd, 
 
 Nid gwr heb gydwybod, 
 
 Nid gwlad heb lywodraeth, 
 
 Nid gwasanaethwr heb ovn, 
 
 Nid ofeiriad heb lên, 
 
 Nid esgob heb ddysg, 
 
 Nid ynad heb gyviawnder, 
 
 Nid brenin heb gyvraith, 
 
 Nid llavuriaeth heb vab, 
 
 Nid hiliogaeth heb verched, 
 
 Nid hyder heb vrawd, 
 
 Nid argelwch heb chwaer, 
 
 Nid ymgeledd heb vain, 
 
 Nid cystlwng heb dâd, 
 
 Nid tâd ond Duw. 
 
 Ac o veddu Duw yn Dâd y ceir mam, a 
 bra.wd, a chwaer, a mab, a merch, a 
 chevndyr, a chyvvrdyr, a phob ceraint 
 a chynghor a chynnorthwy ac ymgel- 
 edd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 40. Arall. 
 Ni wyr ni wyl, 
 Ni wyl ni ddysg, 
 Ni ddysg ni wrendy, 
 Ni wrendy ond astud, 
 Nid astud ond cledwydd, 
 Nid dedwydd ond à ato ei garu, 
 Ni ad ei garu ond divilain, 
 1 Poen. 
 
 Nid divilain ond uvydd, 
 Nid uvydd ond doeth, 
 Nid doeth ond tawedog, 
 Nid tawedog ond goddevus, 
 Nid goddevus ond synwyrus, 
 Nid synwyrus ond cydwybodus, 
 Nid cydwybodus ond cywir, 
 Nid cywir ond meddylgar, 
 Nid meddylgar ond sei cliog, 
 Nid serchog ond cerddgar, 
 Nid cerddgar ond llavar, 
 Nid llavar ond ymddyddangar, 
 Nid ymddyddan ond am Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 41. Arall. 
 
 Nil» cynghor ond 1 tad, 
 
 Nid gwecldi heb 2 vara, 
 
 Nid ymgeledd heb 3 chwaer, 
 
 Nid cadernid heb vrawd, 
 
 Nid galluog heb gevnder, 
 
 Nid cenedlog heb gyvyrder, 
 
 Nid ymgynnal heb vab, 
 
 Nid hiliogaeth heb verch, 
 
 Nid ty heb wr, 
 
 Nid gwely heb wraig. 
 
 Nid gwr heb gelvyddyd, 
 
 Nid annedd heb gy modogaeth, 
 
 Nid cenedyl heb vraint, 
 
 Nid gwlad heb lywodraeth, 
 
 Nid llywodraeth heb gyviawnder^ 
 
 Nid cyfiawnder heb heddwch, 
 
 Nid heddwch heb gariad, 
 
 Nid gwerin heb wybodau, 
 
 Nid gwybodau heb addysg, 
 
 Nid addysg heb ddosparth, 
 
 Nid dosparth heb syberwyd, 
 
 Nid syberwyd ond cynneddvau da y 
 
 Nid tan heb gyf, 
 
 Nid hyder ond bwa, 
 
 Nid hoewder ond cleddyv, 
 
 Nid brwydyr ond g we wyr, 
 
 Nid lladd ond dagyr, 
 
 Nid tylodi ond cletyd, 
 
 Nid envydrwydd ond cariad, 
 
 Nid gwall synwyr ond ymryson, 
 
 Nid methiant ond musgrelli, 
 
 Nid doethineb ond tewi, 
 
 Nid diogi ond syrthni, 
 
 Nid pechod ond amdden, 
 
 Nid amdden ond syrth, 
 
 Nid anghenus ond nas cymmer, 
 
 Nid gelyn ond athrodwr, 
 
 Nid lleidj-r ond cybydd. 
 
 Nid taiog ond carl, 
 
 Nid cerlyn ond afrywiog, 
 
 Nid avrywiog ond iangwr, 
 
 Nid iangwr ond o arver, 
 
 Heb. 
 
 ! Ond. 
 
 'Ond. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 765 
 
 Nid arver ond camp, 
 Nid camp ond à vo da, 
 Nid da ond rhadlondeb, 
 Nid rhadlondeb ond deall, 
 Nid deall ond rhyw, 
 Nid rhyw ond rhyvedd, 
 Nid rhyvedd ond nad adnebydd dyn ei 
 hun. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 42. Arall. 
 Nid gwresog ond yr haul, 
 Nid oer ond y lleuad, 
 Nid amlder ond y ser, 
 Nid buan ond y gwynt, 
 Nid arav ond y gwlaw, 
 Nid cyvlym ond golenni, 
 Nid ysborth ond milgi, 
 Nid sionc ond gwraig, 
 Nid llawenydd ond merch, 
 Nid digrivwch ond gweilch, 
 Nid cywir ond ci, 
 
 Nid esgeulus ond gweinidog, 
 Nid anymddiriedus ond diriaid J 
 Nid melus ond pechod, 
 Nid ehwerw ond penyd, 
 Nid diddrwg ond dibechod, 
 Nid dibechod ond santaidd, 
 Nid santaidd ond diwybod am y byd, 
 Nid diwybod am y byd ond à vo marw 
 cyn ei lev geni. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 43. Arall. 
 
 Nid dedwydd ond diddrwg, 
 
 Nid diddrwg ond dibech, 
 
 Nid dibech ond santaidd, 
 
 Nid santaidd ond diwybod, 
 
 Nid diwybod ond ynvyd, 
 
 Nid ynvyd ond disynwyr, 
 
 Nid disynwyr ond di serch, 
 
 Nid can Dduw ynvyd na chymmen, 
 
 Nid rhyvedd dim à vyno Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 44. Arall. 
 Nid hudoliaeth ond ieuengctid, 
 Nid ieuenctid ond enyd awr, 
 Nid twyll ond y byd, 
 
 Nid cyvoeth ond iechyd, 
 Nid pruddder ond marwolaeth, 
 Nid dyvrydwch 2 ond ufern, 
 Nid llawenydd ond y nev, 
 Nid hyvryd ond gyda Duw, 
 Nid gyda Duw ond cariadgar, 
 Nid cariadgar ond tangnevgar, 
 Nid tangnevgar ond mab i Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant, 
 
 1 Bradwr. 
 
 ' Dihyvrydwch 
 
 45. arall. 
 Nid moliannns ond cyttundeb, 
 Nid cyttundeb ond syberwyd, 
 Nid syberwyd ond llonyddwch, 
 Nid llonydd ond goreugar, 
 Nid goreu ond athrylith, 
 
 Nid athrylith ond llawen, 
 Nid llawen ond divalch, 
 Nid divalch ond boneddig, 
 Nid boneddig ond trugarog, 
 Nid trugarog ond deddvawl, 
 Nid deddvawl ond doeth, 
 Nid doeth ymryson 1 , 
 Nid diymryson ond cyttundeb. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 46. Arall. 
 
 Nid yspail ond gwynt. 
 Nid gortrech ond tân, 
 Nid rhuthyr ond dŵr, 
 Nid diddim ond trist, 
 Nid athrywaith ond llawen, 
 Nid celvydd ond divriv, 
 Nid pruddder ond eisiau, 
 Nid helaethrwydd heb ddigon, 
 Nid amheuthun llawer, 
 Nid chwannog ond mab, 
 Nid moethus ond merch, 
 Nid cadarn ond gwr, 
 Nid gwr ymladd heb fon, 
 Nid marchog heb waew, . 
 Nid ovnog ond digasog, 
 Nid digasog heb achos 
 Nid achos ond heb achos. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 47. Arall. 
 Nid gwenwynig ond cath, 
 Nid fyrnig ond ci, 
 
 Nid creulon ond llew, 
 
 Nid cyvrwys ond ab, 
 
 Nid dichellgar ond llwynog, 
 
 Nid ystrywgar ond ysgyvarnog, 
 
 Nid athrylith ond batheiad, 
 
 Nid brwnt ond fwlbart, 
 
 Nid moethus ond bele, 
 
 Nid bywiog ond gwiwair, 
 
 Nid esgud end dyvrgi, 
 
 Nid esmwyth ond pathew, 
 
 Nid difaith ond ystlum, 
 
 Nid boneddig ond hydd, 
 
 Nid rhywiog ond march 2 , 
 
 Nid gwar ond ych, 
 
 Nid taiog ond eidon, 
 
 Nid rhadlawn ond davad, 
 
 Nid addvwyn ond oen, 
 
 Nid llyseuwraig ond gavyr, 
 
 1 Qu.1 ond diymryson. I. M. 
 * Nid addwyn ond march 
 
766 
 
 DOETHINEB Y CYMEY. 
 
 Nid teg ond paun, 
 
 Nid hagyr ond llyfant, 
 
 Nid tomlyd ond bwch, 
 
 Nid syw ond y bi, 
 
 Nid sionc ond dryw, 
 
 Nid balch ond alarch, 
 
 Nid coelvain ond cog, 1 
 
 Nid cantor ond mwyalch, 
 
 Nid sercliog ond ëos, 
 
 Nid rhyvygus ond bronfraith. 
 
 Nid cyvannedd ond ceiliog, 2 
 
 Nid avradlon ond iâr, 
 
 Nid ynvyd ond gwydd, 
 
 Nid budyr ond hwyad, 
 
 Nid llechiad ond cyfylog, 
 
 Nid anllad ond aderyn y to, 
 
 Nid musgrell ond ceilioggwydd, 
 
 Nid glwth ond mulvran, 
 
 Nid anferth ond garan, 
 
 Nid ammaetli ond ych, 
 
 Nid cares ond buwch, 
 
 Nid chwarêus ond colwyn, 
 
 Nid trythyll ond myn, 
 
 Nid glan ond pysg, 
 
 Nid eidiog ond brithyll. 
 
 Nid syber ond gleisiad, 
 
 Nid godech ond llysywen, 
 
 Nid mwth ond gwenol, 
 
 Nid rheipns ond barcut, 
 
 Nid llygotwraig ond dylluan. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 47. Arall. ' 
 
 Nid ysbail ond gwynt, 
 Nid trais ond ton, 
 Nid rhwystyr ond dŵr, 
 Nid gortrech ond tan, 
 Nid trwm ond daiar, 
 Nid ysgawn ond awyr, 
 Nid caled ond maen, 
 Nid arv ond dur. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 48. Arali. 
 Nid dewr ond gwŷr, 
 
 Nid ovnus ond gwragedd, 
 Nid gwenieithus ond merch, 
 Nid cynnorthwy ond mab, 
 Nid goval ond mam, 
 Nid nawdd ond tad, 
 Nid cariad ond plant, 
 Nid carennydd 3 ond wyron, 4 
 Nid tylwyth ond neiaint, 
 Nid hiliogaeth ond gorwyr, 
 Nid eppil ond goresgynydd, 
 Nid hofder ond etivedd, 
 
 1 Nid mwynaidd ond côg 
 
 2 Nid gwrrol ond ceiliog ty 
 
 3 Etiveddion 
 
 4 Neiaint 
 
 Nid amddiried ond cydymaith, 
 Nid cyvrinach ond rhwng dau, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 49. Arall. 
 Ni wyr ni weles, 
 
 Nid gwybodus ond à ddeall, 
 
 Nid hysbys ond à ymovyno, 
 
 Nid cyvarwydd ond a wypo, 
 
 Nid dysg heb synwyr, 
 
 Nid call ond à gatwo yn ei gov, 
 
 Nid calonog ond à gyrcho, 
 
 Nid diarswyd ond à rho, 
 
 Nid ovnog ond à vo, 
 
 Nid dyoddevgar oad doeth, 
 
 Nid milain ond taiog, 
 
 Nid llwvyr ond à becho, 
 
 Nid euog ond à lecho, 
 
 Nid gau ond anwireddgar, 
 
 Nid enbyd ond un ni bu enbyd arno, 
 
 Nid galluus ond call, 
 
 Nid iach ond à vo marw, 
 
 Nid trevtad anrhydedd arglwydd, 
 
 Nid gair ond o ben à gredir, 
 
 Nid anvad ond anvoes, 
 
 Nid blaidd ond y bugail, 
 
 Nid cyfredin ond cerdd, 
 
 Nid cerdd ond can. 
 
 Nid can ond y gan 1 hofedd, 
 
 Nid hofedd ond a sercher, 
 
 Nid oil ond anveidrawl, 
 
 Nid anveidrawl ond dim, 
 
 Nid dim ond Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 50. Arall. 
 Ni weles ni wyr, 
 
 Ni wyr ni ddysg, 
 
 Ni ddysg ni wrendy, 
 
 Ni wrendy ond ystyriawl, 
 
 Nid ystyriawl ond astud, 
 
 Nid astud ond athrylithgar, 
 
 Nid athrylithgar ond dedwydd, 
 
 Nid cledwydd ond addwyn, 
 
 Nid addwyn ond anvilaidd 2 , 
 
 Nid anvilaidd 3 ond uvydd, 
 
 Nid uvydd ond doeth, 
 
 Nid doeth ond tawedog, 
 
 Nid tawedog ond goddevus, 
 
 Nid goddevus ond deallus, 
 
 Nid deallus ond synwyrol, 
 
 Nid synwyrol ond cydwybodus, 
 
 Nid cydwybodus ond cywir, 
 
 Nid cywir ond meddylgar, 
 
 Nid meddylgar ond serchog, • 
 
 Nid serchog ond cerddgar, 
 
 Nid cerddgar ond llavar, 
 
 1 Qu.? a gân. I. M. 
 3 Divilain. 
 * Divilain. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 767 
 
 Nid llavar ond yinddyddan, 
 Nid ymddyddan ond am Dduw. 
 
 Mewn llyvyr arall val hyn. 
 Nid serchog ond amyneddgar, 
 Nid amyneddgar ond cerddgar, 
 Nid cerddgar ond llawen, 
 Nid llawen ond llavar, 
 Nid llavar ond ymddyddan 1 . 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 51. Arall. 
 Nid cartrev ond annedd, 
 Nid annedd ond ty, 
 
 Nid ty heb wr, 
 
 Nid gwely heb wraig, 
 
 Nid teulu ond plant, 
 
 Nid etivedd ond mab, 
 
 Nid eppil ond wyr, 
 
 Nid hiliogaeth ond orwyr, 
 
 Nid cenedyl ond goresgynydd, 
 
 Nid gwlad ond cenedyl, 
 
 Nid cenedyl heb lywodraeth, 
 
 Nid llywodraeth heb addwynder, 
 
 Nid addwynder ond gwybodau, ìj 
 
 Nid gwybodau ond celvyddydau, 
 
 Nid celvyddydau heb dangnev. 
 
 Nid tangnev ond cariad, 
 
 Nid cariad ond pwyll, 
 
 Nid pwyll ond deall, 
 
 Nid deall ond addysg, 
 
 Nid addysg ond athraw, 
 
 Nid athraw heb urddas, 
 
 Nid urddas ond braint, 
 
 Nid braint ond teilyngdawd, 
 
 Nid teilyngdawd ond daioni, 
 
 Nid daioni ond o Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 52. Arall. 
 Nid ovnog ond digasog, 
 Nid digasog heb achos, 
 Nid dyoddevgar ond doeth, 
 Nid doeth à ymryson, 
 Nid mwynder ond merch, 
 Nid mabgar ond divilain, 
 Nid milain ond taiog, 
 
 Nid taiog ond carl, 
 Nid cerlyn ond avrywiog, 
 Nid avrywiog ond iangwr, 
 Nid iangwr ond nid ymgais â doeth, 
 Nid doeth ond tawedog, 
 Nid tawedog ond adnabyddus, 
 Nid adnabyddus ond à adnebydd ei hun. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 53. Arall. 
 Nid gwynvyd ond llawenydd, 
 Nid doethineb ond tewi, 
 Nid gwledd ond boddlonedd, 
 1 Ut supra. 
 
 3e 
 
 Nid helaethrwydd heb ddigon, 
 
 Nid amheuthyn llawer, 
 
 Nid siomecligaeth ond gwraig, 
 
 Nid llawenydd ond merch, 
 
 Nid hofder ond mab, 
 
 Nid cares ond buwch, 
 
 N"id cyvoeth ond davad, 
 
 Nid digrivwch ond gwalch, 
 
 Nid hyder ond march, 
 
 Nid asborth ond milgi. 
 
 Nid cyvarwydd ond à gerddoedd 1 . 
 
 Nid hysbys ond à weloedd. 
 
 Nid gwybodus ond à ymarveroedd. 
 
 Nid celvydd ond à ymdrechoedd. 
 
 Nid deallus ond à ymchwilioedd. 
 
 Nid pwylius ond aystyrioedd. 
 
 Nid ystyrioedd ond dedwydd. 
 
 Nid dedwydd ond cydwybodus. 
 
 Nid cydwybodus ond adnabyddus. 
 
 Nid adnabod ond adnabod ei hun. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant 
 
 54. Arall. 
 
 Nid gwr ond a drawo. 
 Nid govalus ond à laddo* 
 Nid trist ond cybydd, 
 Nid llawen ond hael. 
 Nid hael ond ai cymmero. 
 Nid ai cymmero ond dedwydd. 
 Nid dedwydd ond deallgar. 
 Nid deallgar ond gwybodus. 
 Nid gwybodus ond ymgeisgar. 
 Nid ymgeisgar ond cywir. 
 Nid cywir ond deddvawl. 
 Nid deddvawl ond dwyvawl. 
 Nid dwyvawl ond à garo Dduw. 
 Nid à garo Dduw ond a garo ei gymodog. 
 Nid cymodog ond a ellir cymwynas iddo. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 55. Arall. 
 
 Nid anneal! ond anynad. 
 
 Nid gau ond y gsuawg. 
 
 Nid anudon ymchwelyd er da 1 . 
 
 Nid dedwydd ni ddyf'o pwyll. 
 
 Nid cov ond pwyll ymddwyn. 
 
 Nid eiddun dedwydd dyhedd. 
 
 Nid dev devin namyn devawd. 
 
 Nid hyvrydwch ond gyda Duw. 
 
 Nid da y blaidd nid da'i gawl. 
 
 Nid hybarch rhy gynnevin. 
 
 Nid lleidyr ond a ddyco ei eiddo 'i hun. 
 
 Nid cyweithas heb vrawd. 
 
 Nid cov gan lwth ei grach. 
 
 Nid rhy dda neb i wasanaethu ei hun. 
 
 Nid edrych newyn y tecav. 
 
 Nid hawdd blingo callestren. 
 
 1 Gredoedd, mewn llyvyr arall. 
 8 Ar y da. LI. arall. 
 
768 
 
 DOETHINEB Y CYMK7, 
 
 Nid moes gwrthod, 
 
 Nid anverth oncl ansyberwyd. 
 
 Nid melus ond a wahardder. 
 
 Nid moesog morwyn ni ehl/w ley eeiliog 
 
 ei thad. 
 Nid cyvun hun a haint. 
 Nid hawdd hardd heb gymhar. 
 Nid hir aros claioni. 
 Nid eglur ediych trwy dywylt 
 Nid adwna Duw a wnaeth. 
 Nid o rym corf y cenir telyn. 
 Nid uniaitli eos a bran. 
 Nid gwell rhwy no digon. 
 Nid â bwyall y mae canu crwth. 
 Nid da rhy o ddim. 
 Nid ei vedclwl sydd oreu i ddŷn. 
 Nid hir barâus cymliell. 
 Nid drwg ond a gefir drwg o hone, 
 Nid rhaid pedi yn llys arglwydd. 
 Nid rliyvel ond gwynt. 
 Nid gormes ond dwr. 
 Nid dinistyr ond tân. 
 Nid glân ond glân ei galon. 
 Nid 11 ai y cyrcher llaith. no'r cyvarwys. 
 Nid gwaetli cywir er ei chwilio. 
 Nid o gywilydd ond val ai cymmerer. 
 Nid hawdd ehwythn tân â blawd yn 
 
 ngenau. 
 Nid eglur edrych yn nhywyll. 
 Nid call ond call weitliiau. 
 Nid a lawch mab ai car. 
 Nid etifeddiaeth gwasanaeth. 
 Nid call Cymro oni cbollo. 
 Nid gwradwydd ymwellâu. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 56. Arall, 
 
 Nid gwlad heb genedyl, 
 
 Nid cenedyl heb wr, 
 
 Nid gwr heb urddas, 
 
 Nid urddas heb vonedd, 
 
 N id bonedd heb vraint, 
 
 Nid braint heb wybodan, 
 
 Nid gwybodau heb ddysg, 
 
 Nid dysg heb voes, 
 
 Nid moes heb hawddgarweh, 
 
 Nid hawddgarweh heb syberwyd, 
 
 Nid syberwyd heb haelioni ; 
 
 Nid haelioni heb gariad, 
 
 Nid cariad heb gyviawnder, 
 
 Nid cyviawnder heb dangnev, 
 
 Nid tangnev ond Duw. 
 
 Heb dangnev, heb gyviawnder, heb 
 gariad, heb haelioni, heb syberwyd, 
 heb hawddgarweh, heb voes, heb 
 ddysg, heb wyboclan, heb vraint, heb 
 vonedd, heb urddas, heb wrhydri, heb 
 genedyl, heb wlad, heb Dduw, ac 
 heb ddim. 
 
 57. AralZv 
 Nid gwr heb genedyl, 
 Nid cenedyl heb wlâd, 
 Nid gwlad heb lywodraeth, 
 Nid llywodraeth heb gyvraith, 
 Nid cyvraith heb gyviawnder, 
 Nid cyviawnder heb gydvraint, 
 Nid cydvraint ond cydvryd, 
 Nid cydvryd ond cydbwyll, 
 Nid cydbwyll ond cydwybodoldeb, 
 Nid cydwybodoldeb ond cydddysg, 
 Nid cydddysg oncl cydgariad, 
 Nid cydgariad ond cydtangnev, 
 Nid cydtangnev ond cyddclwyvoldeb, 
 Nid cyddclwyvoldeb ond o Dduw, am hyny 
 Nid gwr ond o Dduw. 
 
 58. Arall. 
 
 Nid bywyd heb ryddyd, 
 Nid rhyddyd heb lywodraeth, 
 Nid llywodraeth heb ddoethineb, 
 Nid doethineb heb gyviawnder, 
 Nid cyviawnder heb drugaredd^ 
 Nid trugaredd heb gariad, 
 Nid cariad heb haelioni, 
 Nid haelioni heb ystyr, 
 Nid ystyr heb ddeall, 
 Nid deall heb awen, 
 Nid awen heb bwyll, 
 Nid pwyll heb athrylith, 
 Nid athrylith ond anian, 
 Nid anian ond crevydd, 
 Nid crevydd ond gwirionecld, 
 Nid gwirionecld ond gwjdbodaeth, 
 Nid gwyboclaeth ond crêd, 
 Nid crêd heb dystiolaeth, 
 Nid tystiolaeth ond prawv, 
 Nid prawv ond ymgais, am hyny yrngai» 
 y cyvan. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 59. Arall. 
 
 Nid bôd ond yr hyn nis gellir dadvod arno, 
 
 sev Duw. 
 Nid bon ond anmon, sev Duw. 
 Nid byw ond yr hyn nis gellir anmuw 
 
 arno, sev Duw. 
 Nid gallu ond yr hyn nis gellir anallu 
 
 arno, sev Duw. 
 Nid mawr ond yr hyn nis gellir ei fwy, 
 
 sev Duw. 
 Nid cadarn ond yr hyn nis gellir ei yrthio, 
 
 sev Duw. 
 Nid gwir ond yr hyn nis gellir ei amgenu, 
 
 sev Duw. 
 Nid ë'ang ond yr hyn nis gellir ing arno, 
 
 sev Duw. 
 Nid cyviawn ond yr hyn nis gellir anghyr- 
 
 iawn o hçraö, sev Duw. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 769 
 
 Nid cenedlydd ond yr hwn nis gel]ir ei 
 
 vod o genedliad, sev Duw. 
 Nid gwneuthurwr ond yr lrwn nis gwnaeth- 
 
 pwyd, sev Duw. 
 Nid berth ond yr hyn nis gellir annierth 
 
 arno, sev Duw. 
 Nid goludog ond yr im a biau y cyvan. 
 
 sev Duw. 
 Nid meddiant ond nas gellir diveddiant 
 
 arno, sev Duw. 
 Nid piau ond nas gellir nad eve a biau y 
 
 cyvan, sev Duw. 
 Nid gwybod ond lie nas gellir amgen no 
 
 gwybod, sev Duw. 
 Nid da ond yr hyn nis gellir ei gystal, sev 
 
 Duw. 
 Nid gwynvyd ond yr hwn nis gellir advyd 
 
 ynddo, sev Duw. 
 Nid goleuni ond yr hyn nis gellir ynddo 
 
 dywyll, sev Duw. 
 Nid uniawn ond yr hyn nis gellir cam 
 
 ynddo, sev Duw. 
 Nid parâus ond yr hyn nis gellir diwedd 
 
 iddo, sev Duw. 
 Nid diogel ond yn nis gellir anniogelwch, 
 
 sev Duw. 
 Nid dedwydd ond lie nis gellir amgen no 
 
 dedwydd, sev Duw. 
 Nid pen ond yr hwn nis gellir pen arno, 
 
 sev Duw. 
 Nid brenin ond nas gellir brenin arno, sev 
 
 Duw. 
 Nid arglwydd ond nas gellir arglwydd 
 
 arno, sev Duw. 
 Nid cariad ond yr hwn nis gellir anghar- 
 
 iad ynddo, sev Duw. 
 Nid un ond yr hwn nis gellir ail iddo, sev 
 
 Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 60. Arall. Boxedd Doethixeb. 
 Nid doethineb ond awen, 
 Nid awen ond arver, 
 Nid arver ond cymhell, 
 Nid cymhell ond cariad, 1 
 Nid cariad ond dewis, 
 Nid dewis ond pwyll, 
 Nid pwyll ond ystyriaeth, 
 Nid ystyriaeth oncl daioni, 
 Nid" daioni ond Duw. 
 
 Am hyny nid doethineb ond o Dduw. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 61. Arall. Boxedd Awen. 
 
 Nid Awen ond doethineb, 
 Nid doethineb ond o arver, 
 Nid arver ond ymgais, 
 Nid ymgais ond pwyll, 
 1 Serch. 11. arall. 
 
 Nid pwyll ond deall, 
 Nid deall ond ystyr, 
 Nid ystyr ond cymhell, 
 Nid cymhell ond serch, 
 Nid serch ond ar ddaioni, 
 Nid daioni ond Duw. 
 
 Am hyny nid Awen ond o Dduw. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 62. Arall. Boxedd Gwybodaeth.' 
 
 Nid gwybodaeth ond celvyddyd, 
 Nid celvyddyd ond trevn, 
 Nid trevn ond deall, 
 Nid deall. ond ymgais, 
 Nid ymgais ond ymovyn, 
 Nid ymovyn ond achos, 
 Nid achos ond eisiwed, 
 Nid eisiwed ond angen, 
 Nid angen ond o Dduw. 
 
 Am nyny nid Gwybodaeth ond o 
 Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant; 
 
 63. Arall. 
 Nid rhinwedd ond serch, 
 Nid serch ond hofder, 
 Nid hofder ond bodd, 
 Nid bodd oncl arwedd, 
 Nid arwedd ond addas, 
 Nid addas ond rhyw, 
 Nid rhyw ond pwyll, 
 Nid pwyll ond ystyr, 
 Nid ystyr ond er lies, ' 
 Nid lies ond daioni, 
 
 Nid daioni ond Duw, 
 
 Am hyny nid Ehinwedd ond o Dduw. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 64. Arall. 
 Nid cymodog ond cyweithas, 
 Nid cyweithas ond teuluaidd, 
 Nid teuluaidd ond syber, 
 Nid syber ond hawcldgar, 
 Nid hawddgar ond divalch, 
 Nid divalch ond trugarawg, 
 
 .Nid trugarawg ond deddvawl, 
 Nid deddvawl ond dedwydd, 
 Nid dedwydd ond diddrwg, 
 Nid diddrwg ond santaidd, 
 Nid santaidd ond cariadgar, 
 Nid cariadgar ond tangnevgar, 
 Nid tangnevgar ond pwyllgar, 
 Nid pwyllgar ond dwyvawl, f 
 Nid dwyvawl ond gyda Duw, 
 Nid gyda Duw ond gyda phob daioni. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant, 
 
 65. Arall, 
 Nid dedwydd ond diddrwg, 
 
770 
 
 DOETHÎNEB Y CYMRY, 
 
 Nid diddrwg ond santaidd, 
 Nid santaidd ond diwybod, 
 Nid diwybod ond disynwyr, 
 Nid disynwyr ond diserch, 
 Nid diserch ond didrachwant, 
 Nid didrachwant ond boddlon, 
 Nid boddlon ond a vo wrth vodd Duw. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 66. Arall. 
 
 Nid Gwr ond Cymro, 
 Nid gwladwr ond llavurwr, 
 Nid gweirjydd ond ammaeth, 
 Nid cynnorthwy ond creftwr, 
 Nid addysg ond ysgolaig, 
 Nid athraw ond doeth, 
 Nid doeth ond dwyvawL 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 67. Arall. 
 
 Nid gormes ond gwr boneddig, 
 Nid twyll ond mynaich, 
 Nid anrhaith ond ofeiriad, 
 Nid diva ond milwr, 
 Nid hud ond arglwyth, 
 Nid dall ond cyvraith, 
 Nid cadarn ond cenedyl, 
 Nid cenedyl ond cyngyd, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 68. Arall. 
 
 Nid hudoliaeth ond ieuenctid, 
 
 Nid gwallgov ond balchder, 
 
 Nid ynvydrwydd ond cariad, 
 
 Nid folineb ond meddwdawd, 
 
 Nid annoethder ond Hid, 
 
 Nid fyrnig ond dialgar, 
 
 Nid gelyn ond athrawd, 
 
 N.d gwall synwyr ond yniryson, 
 
 Nid gwag ond chwedleugar, 
 
 Nid doethineb ond tewi, 
 
 Nid doeth ond dyoddevgar, 
 
 Nid dyoddevgar ond doeth, 
 
 Nid melus ond pechod, 
 
 Nid chwerw ond penyd, 
 
 Nid call ond cywir, 
 
 Nid lledrad ond moethusder, 
 
 Nid dinistyr ond diogi, 
 
 Nid twyll ond y byd, 
 
 Nid sioinedigaeth ond gwraig, 
 
 Nid cynghor ond gadael iddo. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 69. Arall. 
 
 Nid ysbail ond gwynt, 
 Nid trais ond tan, 1 
 Nid anrhaith ond dwr, 2 
 Nid ysgawn ond awyr, 
 
 1 Nid anrhaith, &c. LI. ar. 
 
 * Nid gormea ond dwr. LI. ar. 
 
 Nid trwm ond daiar, 
 
 Nid caled ond maen, 
 
 Nid buan ond mellt. 
 
 Nid bygwl ond taran. 
 
 Nid llwnc ond môr. 1 
 
 Nid rhwystyr ond coedydd. 
 
 Nid anhawsder ond mynydd. 
 
 Nid atfcal ond cors. 
 
 Nid magyl ond avon. 
 
 Nid cadarn ond rhew. 
 
 Nid lludd ond eira. 
 
 Nid gwresawg ond haul. 
 
 Nid oer ond lleuad. 
 
 Nid ainlder ond ser. 
 
 Nid arddwl ond gwlaw. 
 
 Nid serchawg ond tes. 
 
 Nid nidri ond niwl. 
 
 Nid gortrech ond gauav. 
 
 Nid rhwyddineb ond hav. 
 
 Nid gobaith ond gwanwyn. 
 
 Nid llawenydd ond cynhauav. 
 
 Nid newid ond tymhor. 
 
 Nid gorvod ond amser. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 70. Arall. 
 
 Nid bywyd heb gyvoeth. 
 Nid cyvoeth ond tir. 
 Nid golud ond echyd. 
 Nil I haint ond tlodi. 
 Nid tlodi ond clevyd. 
 Nid clevyd ond pechod. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 71. Arall. 
 
 Nid da cynnal gwr anwadal. 
 Nid hawdd cydvod â diwybod. 
 Nid mawr urddas anghyweithas. 
 Nid edmygir dyn anghywir. 
 Nid o vradwr y ceir gwladwr. 
 Nid buchedd gwr ond cyvarwr. 
 Nid o westlaidd y ceir prestlaidd. 
 Nid uchel mur gwr ni lavur. 
 Nid ymgeledd ond tangnevedd. 
 Nid digonedd ond boddlonedd. * 
 Nid byw mewn gwledd ond amynedd. 
 Nid anurddas ond moes atgas. 
 Nid anhylwydd ond y celwydd. 
 Nid anrhydedd ond byw mewn hedd. 
 Nid oes à wedd ond gwirionedd. 
 Nid llwyr anfawd ond o bechawd. 
 Nid hyvrydwch ond dedwyddwch. 
 Nid bychander ond hunander. 
 Nid uniondeb ond fyddlondeb. 
 Nid mâb llengar ond awengar. 
 Nid da crybwyll ond gwr hybwyll. 
 Nid myvyriaeth ond ystyriaeth. 
 Nid dwyvoldeb ond boddoldeb. 
 
 1 Nid divethaawl, &c. LI. ar. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 771 
 
 Nid da greddvawl na no deddvawl. 
 
 Nid gwybodawl ond devodawl. 
 
 Nid meistrolaeth heb reolaeth. 
 
 Nid da yrnddwyn ag anaddwyn. 
 
 Nid da gwaith cledd na vo dros hedd, 
 
 Nid amyl dedwydd gwr anglielvydd, 
 
 Nid amyl trugar gwr moetheugar, 
 
 Nid amyl iachus gwr minvelus, 
 
 Nid mawr deall gwr amyl ei wall, 
 
 Nid amyl dwyvol gwr 1 direol, 
 
 Nid mawr awen gwr avlawen, 
 
 Nid mynycli gwâr dyn chwedleugar, 
 
 Nid mynych gŵr mawr ymeiriwr, 
 
 Nid mynych call a varn arall, 
 
 Nid mynych mâd uchel alwad, 
 
 Nid mynych doeth mawr ei gyvoeth, 
 
 Nid mynych iawn heb ddysg heb ddawn, 
 
 Nid mynych gwir oil a glywir, 
 
 Nid ymddiried ond cymmyred, 
 
 Nid mawr ond mâd nid glyw ond gwlad, 
 
 Nid twn ond twyll nid pen ond pwyll, 
 
 Nid bod ond byw nid da ond Daw, 
 
 Nid Duw ond ev a wnaeth y nev. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 Ac felly tervyna y Nidiau. 
 
 72. GODDEGAU CATWG DDOETH, A ELWIR 
 NIAU CATWG DDOETH. 
 
 Ni thai dim lie nad ymddywynyco ynddo 
 
 ryw grynodeb, 
 Ni thai dim y lie y cydymdeithiocer yndo 
 
 bawb a wnel ar gy hoedd, 
 Ni thai dim y llavur nid ennillir o hono 
 
 na thai na gwobrwy 2 , 
 Ni thai dim cariad dyn ar y Hall y lleiâer 
 
 ei dda o hano, 
 Ni thai dim y tegwch heb ryw voliant 
 
 yndo neu gydag ev. 
 Ni thai dim gwraig a gymdeithioca gyda 
 
 phob gwr, 
 Ni thai dim y ci à ganlyno bob dyn, 
 Ni thai dim gwasanaeth nid enniller neb 
 
 rhyw. vudd o hano, 
 Ni thai dim cellweiriaw gwasanaeth ar- 
 
 glwydd y del colled o hano, 
 Ni thai dim y gorvod y dygynnullir dolur- 
 
 iau o hano, 
 Ni thai dim yr anrhydedd y cydseinio 
 
 cariad twyllodrus ag ev, 
 Ni thai dim neb rhyw ddyn ni bo fyddlon 
 
 ei air, 
 Ni thai dim seithydd na vedro gymmed- 
 
 roli ei ergyd, 3 
 Ni thai dim cynghorvynt canys o lavuriaw 
 
 drwyddo y mae 'n orwag y llavur, 
 Ni thai dim y vyddin y llywio pob dyn 
 
 drwyddo ei hun, 
 
 * Na budd, &o. LI. ar. 
 s Bi_anc. LI. ar. 
 
 Ni thai dim y meddiant ydelopob eisiwed 
 
 o hano, 
 Ni thai dim breniniaeth nid uvyddao i'r 
 
 gyvraith, 
 Ni thai dim i neb sori val nad arbeto 
 
 ddim o'i eiriau, 
 Ni thai dim neb tylawd a wrthoto gry- 
 nodeb, 
 Ni thai dim ainc heb awen a phwyll, 
 Ni thai dim y gobaith lie nad ymgeisier, 
 Ni thai dim à wneler oni wneler o ym- 
 
 bwyll, 
 Ni thai dim à varner oni varner o gyd- 
 
 wybod, 
 Nr.thal dim à gafer oni chafer gydag ev 
 
 dangnev, 
 Ni thai dim a vy vyrier oni bydd yn nawdd 
 
 cydwybod lân, 
 Ni thai dim Dim heb Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. \ 
 
 73. Arall, Amryvel. 
 
 Ni ludd bonedd i vethu, 
 
 Ni ludd anrhydedd i henu, 
 
 Ni ludd golud angau, 
 
 Ni ludd doethineb pechawd, 
 
 Ni ludd diweirdeb fawd, 
 
 Ni ludd anniweirdeb anfawd, 
 
 Ni ludd cyvoeth gybyddiaeth, 
 
 Ni ludd tylodi haelioni, 
 
 Ni ludd buchedd dda angau dybryd 
 
 Ni ludd dysg elyniaeth, 
 
 Ni ludd nerth aviechyd, 
 
 Ni ludd llawenydd dristwch. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 74. Arall. 
 
 Ni bydd hybarch dyn lie y mynych 
 
 gyrcho, 
 Ni ddigia Duw er erchi cyviawndei', 
 Ni ediych angau pwy decav, 
 Ni pharch diriaid ei well, 
 Ni levair doeth na vo perthynas, 
 Ni ymgais diog am à byrth ei ddiogi, 
 Ni phis bonedd ig yn ei ddillad, 
 Ni chach call yn ei gap ei hunan, 
 Ni wyr bol llawn ba lev bol gwag, 
 Ni welwys ni wyr, 
 Ni ddifyg arv ar was gwych, 
 Ni ddawr newynawg pa ŷs, 
 Ni vysyna y maen â dreiglo, 
 Ni chred y moel oni wel ei 'menydd, 
 Ni ryberchir rhyvoddawg, 
 Ni chais ddewis ei gam gwr yn fo, 
 Ni lwydd cell gwarseddwraig, 
 Ni Iwyddes ond à dramcwyddes, 
 Ni moch wna da dyn diawg, f 
 Ni phery cig brâs yn wastad, 
 Ni thyr pen er dywedyd yn dêg, 
 
772 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Ni wna y gwynt waeth no chwythu, 
 
 Ni wyl hawdd vod jm hawdd onid ei 
 
 hawdd yn anhawdd, 
 Ni nawd gymmydd tarw â drycli 1 , 
 Ni elwir cywrain ni gynnydd, 
 Ni eing uiewn llestyr ond à vo yndo 2 , 
 Ni ddifyg modd be bai myn, 
 Ni ddifyg foil ar ynvyd, 
 Ni elwir coed unpren, 
 Ni chymmydd dedwydd â dadyl, 
 Ni chwsg dedwydd bun vore, 
 Ni chlyw y cadno ei ddrewdod ei hunan, 
 Ni cbeir y melus beb y chwerw, 
 Ni cbeir ond ei groen ar gadno, 
 Ni ad annoetb ei orvod, 
 Ni bydd cbwedyl beb ystlys iddi, 
 Ni bydd allt beb waered, 
 Ni bydd cyvoetbawg rhygall, 
 Ni bydd rbybarcb rhygynnevin, 
 Ni rybercbir rhyanvoddawg, 
 Ni cbar gwaitb nis gorddyvno, 
 Ni ellir gwr o was, 
 Ni ellir bên ben ar gorf ieuanc, 
 Ni cbaif dda ni oddevo y drwg, 
 Ni cbaif lês nad el yn narnwain, 3 
 Ni chymmydd diawl â dwyvawl, 
 Ni eill Duw dda i ddiriaid, 
 Ni cbâr dovydd diobaith, 
 Ni cbwsg Duw ban rydd wared. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 75. GwARDDIADAU CATWG DdOETH. 
 
 Na cbais nev o'tb anudon, 
 
 Na cbais ddini lie nas dylech, 
 
 Na chais byder o falchder, 
 
 Na chais ymdderchu'n ucbel rhag dyvod 
 
 yn is, 
 Na cbais gyrbaedd gorucb ymgyrbaedd- 
 
 wcb, 
 Na cbais ddilyn neges ar galed, 
 Na cbais gyvrinacli am à wypo lawer, 
 Na cbais lês o wagvost, 
 Na cbais vwrw coel ar dy gelwydd, 
 Na cbais dwymder dan iâ, 
 Na cbais ymwtbio 4 a'tb gystal, 
 Na cbais ymwrdd a'tb well, 
 Na cbais ymddiried i'r un a'tb vygythio, 
 Na cbais groesaw dan wg, 
 Na cbais lawenydd beb wen. 
 Na cbais chware â cblwyvus ben, 
 Na cbais lês o vewyd, 
 Na cbais elw o esgeulusdra, 
 Na cbais gellwair a'tb gas, 
 Na cbabla neb à vo arnat ei ovn, 
 
 1 Blaîdd â drych. LI. ar. 
 2 Eilonaid. LI. ar. 
 s Nichaifdd. LI. ar. 
 *Ymwrthio. LI. ar. 
 
 Na veia ar neb am y bai vo arnat dy 
 
 hunan. 
 Nag ymladd ag ynvyd, 
 Na threulia y geiniog onis cefych, 
 Na wertb nev er daiar, 
 Na sav ar greulonder, 
 Na ymgyngbora ond â doeth, 
 Na ymdeitbia oiid â dedwydd, 
 
 Catwg D doeth ai Cant, 
 
 76. Arall, Unrhyw. 
 
 Na chais esmwytbder o ddigder, 
 
 Na chais ddiolch am nag, 
 
 Na chais chware a'th gas, 
 
 Na chais barch am ddrygvoes, 
 
 Na chais ddiwedd da o hir draâusder, 
 
 Na chais urddas o valchder, 1 
 
 Na chais gellwair a'th elyn, 
 
 Na chais vicre 2 a'th gystal, 
 
 Na chais ymwrdd a'th well, 
 
 Na chais ymddiried i'r neb a'th vygythio, 
 
 Na chais byder yn malchder, 
 
 Na chais ymddercha'n rhy ucbel rhag dy 
 
 fwrw yn isel, 
 Na chais ddilyn neges ar avrywiawg, 
 Na chais gyvrinach am à wypo lawer, 
 Na chais les o'th wagvost, 
 Na chais dwymder dan iav, 
 Na chais lawenydd gan glav, 
 Na chais clwrn da o'th vygwth, 
 Na chais ddillad lledrad o myni ddiwarth- 
 
 rwydd, 
 Na chais ynnill paradwys o draha, 
 Na chais vyned i nev er bod yn chwerw, 
 Na chais ymweled a'r Drindawd onis cei o 
 
 undawd. 
 
 Catwg Ddoetb ai Cant. 
 
 77. Llyma Draethawd y Nerthodd yn 
 
 AMGEN O VODD NOG o'r BLAEN. 
 
 Nerth Eryr yn ei ylvin, 
 Nerth Sarf yn ei chloren, 
 Nerth Gellgarw yn ei gorn, 
 Nerth Tarw yn ei ben, 
 Nerth Arth yn ei breichiau, 
 Nerth March yn ei ddwyvron, 
 Nerth Ci yn ei ddaiut, 3 
 Nerth Twrch yn ei avlach, 
 Nerth Ysgutban yn ei hadanedd, 
 Nertli Gwenynen ei harogl, 
 Nerth Cath yn ei phalv, 
 Nerth Arglwydd ei gyviawnder, 
 Nerth Gwr yn ei bwyll, 
 Nerth Gwraig yn ei thavawd. 
 
 Catwg D doeth ai cant. 
 
 1 Na chais hyder. LI. ar. 
 
 z Na chais ymogyvuwch. LI. ar. 
 
 3 Ei froen. LI. ar. 
 
DOETHINEB Y CYMRY 
 
 773 
 
 78. Llyma Nidiau amgen nog a ddang- 
 oswyd oc y blaen, 
 
 Nid 11a wen ond hael, 
 
 Nid trist ond cybydd, 
 
 Nid hysbys ond ymofynwr, 
 
 Nid llednais ond à daw, 
 
 Nid dewr ond à dery, 
 
 Nid gofalns ond a laddes, 
 
 Nid cyvoetbawg ond ai cymmero, 
 
 Nid ai cymmero ond dedwydd, 
 
 Nid dedwydd ond diddrwg, 
 
 Nid diddrwg ond à gar Dduw. 
 
 Oat wg Ddoetb ai Cant. 
 
 79. Eeeill. 1 
 
 Nid cais ond gwertbvawr, 
 Nid gwertbvawr ond rnâd, 
 Nid mad ond ineuedd, 
 Nid meuedd ond gwynvyd, 
 Nid gwynvyd ond gwybod, 
 Nid gwybod ond newydd, 
 Nid newydd ond newid, 
 Nid newid ond er lies, 
 Nid lies ond bardd, 
 Nid bardd ond iawn, 2 
 Nid iawn ond cariad, 
 Nid cariad ond Duw. 
 
 Catwg Ddoetb ai Cant. 
 
 SO. ARALL, AMGEN NOG YE UN o'ft BLAEN. 
 
 Nid anfawd ond anvodd, 
 
 Nid anvodd ond i ni ẃyr, 
 
 Ni wyr ni wrendy, 
 
 Ni wrendy ond ni ddysg, 
 
 Ni ddysg ni ddeall, 
 
 Ni ddeall ond ystyrgar, 
 
 Nid ystyrgar ond astud, 
 
 Nid astud ond dedwydd, 
 
 Nid dedwydd ond bygar, 
 
 Nid bygar ond addwyn, 
 
 Nid addwyn ond uvydd, 
 
 Nid •uvydd ond tawedawg, 
 
 Nid tawedawg ond goddevus, 
 
 Nid goddevus ond call, 
 
 Nid call ond cydwybodas, 
 
 Nid cydwybodus ond cywir, 
 
 Nid cywir ond meddylgar, 
 
 Nid meddylgar ond sercbawg, 
 
 Nid sercbawg ond cerddgar, 
 
 Nid cerddgar ond ymddyddangar, 
 
 Nid ymddyddan ond am Dduw. 
 
 Catwg Ddoetb ai Cant. 
 
 81. Ereill. 
 
 Nid dyn ond daioni, 
 
 Nid daioni ond bodd Duw, 
 
 | * Gwersi y Gwyddordaid. LI. Sion. I. M. 
 8 Cyviawn. LI. ar. 
 
 Nid bodd Daw ond cariad, 
 Nid cariad ond cyviawn, 
 Nid cyviawn ond anian, 
 Nid anian ond awydd, 
 Nid awydd ond gwybod, 
 Nicl gwybod ond cov, 
 Nid cov ond cyvun, 
 Nid cyvun ond oil, 
 Nid oil ond Daw. 
 
 Catwg Ddoetb ai Cant. 
 
 82. Arall. 
 Nid dirgel ond dim, 
 Nid dim ond anveidrawl, 
 Nid anveidrawl ond Daw, 
 Nid Daw ond dim, 
 Nid dim ond dirgel, 
 Nid dirgel ond Daw. 
 
 Catwg Ddoetb ai Cant. 
 
 83. Arall. Mynegau Catwg Ddoeth. 
 
 Nid myn ond myn Duw. 
 Nid mâd ond myn Duw. 
 Nid mawr ond myn Duw. 
 Nid bardd ond myn Duw. 
 Nid parocl ond myn Duw. 
 Nid blaeniad ond myn Duw. 
 Nid esgud ond myn Duw. 
 Nid buan ond myn Duw. 
 Nid caclarn ond myn Duw. 
 Nid nertb ond myn Duw. 
 Nid galledig ond myn Duw. 
 Nid gorvod ond myn Daw. 
 Nid gorcbymyn ond myn Duw, 
 Nid diogel ond myn Daw. 
 Nid trevn ond myn Daw. 
 Nid cariad ond myn Duw. 
 Nid cyviawn ond myn Duw. 
 Nid doetbiueb ond myn Duw. 
 Nid didranc ond myn Duw. 
 Nid banvocl ond myn Duw. 
 Nid gwynvyd ond myn Duw. 
 Nid ufydddod end i vyn Duw, 
 Nid parcb ond i vyn Duw. 
 
 Nid Duw ond myn, 
 
 Nid myn ond bôd, 
 
 Nid bôd ond Duw, 
 
 A vyno Duw á vydd, 
 
 Bid myn ond myn Duw. 
 
 Catwg Ddoetb ai Cant. 
 
 84. Casbethau Catwg Ddoeth. 
 Yn amgen o v odd nog o'?* hlaen, 
 Tylawd balcb, 
 Cyvoetbawg trabâus, 
 Golycbwyd beb ei llusen, 
 Mab beb ddysg, 
 Mercb beb syberwyd, 
 G-wraig beb veistrolaetb arni ? 
 
774 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Gwr heb ystyriaeth, 
 Ieuainc heb ostyngeiddrwydd, 
 Henddyn heb ddwyvoldeb, 
 Benyw heb ddiweirdeb, 
 Gwasanaethydd heb uvydddod, 
 Cymydogaeth heb gariad, 
 Aberthawg heb roi cardawd, 
 Blaenawr heb bwyll, 
 Marchog heb brovedigaeth, 
 Arglwydd heb gynghor, 
 Escob heb ddysgeidiaeth, 
 Cyfredin heb gyvraith, 
 Brenin heb ddoethineb, 
 Doeth heb weithredoedd da, 
 Ynad heb gyviawnder, 
 Gwlad heb heddwch, 
 Gwerin heb gynneddvau, 
 Cenedyl heb wybodau, 
 Athraw heb amynedd, 
 Gwybodaeth heb voesau, 
 Bhyvel heb drugaredd, 
 Llwydd heb wellâad, 
 Dysg heb ddeddvolder, 
 Teulu heb gydvod, 
 Arvaeth heb gelvyddyd, , j, 
 Celvyddyd heb arvaeth, 
 Cynneddv heb lesoldeb, 
 Bardd heb ddosparth, 
 Ysgolâig heb lyvran, 
 Llanc heb gainpau, 
 Camp na vo da, 
 Dyn heb iddo Dduw, a 
 Barnu bod J)uw heb anveidrawl ddaioni. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 : 85. Casddynion Catwg Ddoeth. 
 
 Dyn na wypo dda ei hun ac ni chais 
 
 addysg gan arall. 
 Dyn à ddyco'n echwyn vwy nog à alio 
 
 vyth ei dalu. 
 Dyn à vydd mor hael ag ni cheidw à vo 
 
 raid iddo ei hun. 
 Dyn à addawo bob peth ac ni rydd dim. 
 Dyn à dyngo ac nis crêd neb. 
 Dyn à vygythio bawb ac na vo ar neb ei 
 
 ofn. 
 Dyn à weto gymmaint ag y bo blin ei 
 
 wrandaw. 
 Dyn à geisio bob peth ac ni cheif ddim à 
 
 geisio. 
 Dyn à addevo 'i rîn iddei gâs a'i elyn. 
 Dyn à elo i anurddas er urddas i arall. 
 Dyn heb dda ganto ac ni phaid â masnach 
 
 pob peth. 
 Dyn yn prynu pob peth ac heb ynnill ar 
 
 ddim. 
 Dyn à wnelo mewn un dydd val nas gallo 
 
 drannoeth ddim. 
 
 Dyn a ogano arall am y beiau vo arno ev 
 ei hunan. 
 
 Dyn à dybio ei vod yn well no neb ac 
 yntau yn waethav o bawb oil. 
 
 Dyn na vedd ai gwasanaetho ac nas gwas- 
 anaetha ei hunan. 
 
 Dyn à vo ryvelwr llesg ac ni chais hedd- 
 wch yn hytrach no rhyvel. 
 
 Dyn a veddianno lawer ac ni roddo ddim: 
 
 Dyn à ymddirieto i bawb ac ni chair neb 
 a eill ymddiried iddo ev. 1 
 
 Dyn à ymrysono a'i gadarnach onid el 
 iddei vedd. 
 
 Dyn à ymddirieto i beth ni bo trigiedig. 
 
 Dyn à ymddirieto i rodd. 
 
 Dyn à gais orvod o falchder a rhodres. 
 
 Dyn à gais avles ei hun er avles iddei 
 
 Dyn à gafo'i ddewis ac á ddewis y gwaeth- 
 
 av. 
 Dyn na wn^lo ddaioni ac nis gad i arall ei 
 
 wneuthur. 
 Dyn à ymgadarnâo mewn peth à vo drwg 
 
 yr olwg arno. 
 Dyn à dybio ei hun yn gall ac yntau'n 
 : anghall. 
 Dyn à ddysgo lawer ac ni wypo ddim yn 
 
 gyvlawn. 
 Dyn adawo ei gar cyvlwyn heb"achos yn y 
 
 byd. 
 Dyn a wnelo ddrygioni ac ni bo edivar 
 
 gantho. 
 Dyn tlawd à wrthyd grynodeb. 
 Dyn à wrthddadla yn erbyn ei Dduw. 
 Dyn à vo'n fôl ac à gymmero arno vod yn 
 
 folach. 
 Dyn à greto i bawb er nas adnapo. 
 Dyn à wnel gyvrinach â dieithyr. 
 Dyn à ymyr â phob peth heb achos. 
 Dyn à gasâo bawb a phawb yntau. 
 Dyn na chreto neb na neb yntau. 
 Dyn à weto lawer ac ni wrendy ar a weto 
 
 arall. 
 Dyn à welo lawer o voesau a chelvyddydau 
 
 ac ni ddysgo ddim o honynt. 
 Dyn à fesneich bob peth ac heb brynu 
 
 dim. 2 
 Dyn à dybio ei vod yn ddoeth ac yntau yn 
 
 annoeth. 
 Dyn à dybio ei vod yn well no neb ar bob 
 
 peth, ac yntau'n waethav o'r cwbyl oil 
 
 yn mhob peth. 
 Dyn à wypo'i lès ac à wnelo ei avles. 
 Dyn à gais lonyddwch ac nis rhydd. I 
 
 Dyn à ymfrostio o'i gywilydd ei hunan. 
 Dyn à wnelo vrad yn mhob peth. 
 
 ' Iddo yntau. 
 ■ Unpeth. 
 
 LI. ar. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 775 
 
 Dyn à wypo gyvraith Duw a'i orchymyn- 
 
 ion, ac a ddadla yn eu herbyn er 
 
 gwobrwy. 
 Dyn à ddirinyco Dduw a dyn. 
 Dyn à ddysgwyd ar yr iawn ac nis gwna. 
 Dyn à achwyno ar bob achos ar na vo gwir 
 
 achos cwynaw. 
 Dyn à ymroddo i vod yn avlawen lie na 
 
 bo achos. 
 Dyn à gâr ymgeintach à phawb ac ar bob 
 
 achos. 
 Dyn à ddyweto'n vawr ac à wnelo'n vy- 
 
 chan. 
 Dyn glwth à sonia'n wastadawl am fwyd a 
 
 diawd. 
 Dyn à ŵyr ei vai ac nas diwygia. 
 Dyn à froma wrth à ddengys iddo ei vai. 
 Dyn à gellwair â phawb ac ni oddev gell- 
 
 wair gan neb. 
 Dyn à holo gymmaint ag nas gellir ei 
 
 atteb. 
 Dyn ni thawr ba beth à wnel nag à levair. 
 Dyn à drevyd yn ddiovyn iddo yr hyn na 
 
 phertbyn iddo. 
 Dyn à ymdristaa lie bo pob un arall yn 
 
 llawen. 
 Dyn à ymlawenäo wrth à wnelo bob un 
 
 arall yn drist. 
 Dyn à edrydd o'i wir vodd yn am gen nog 
 
 à glywes. 
 Dyn à watwar y gwybodau nas gwypo ei 
 
 hunan. 
 Dyn ni chymmer ei gynghori onid êl yn 
 
 ryhwyr. 
 Dyn à welo'i gar mewn difyg ac nas cyn- 
 
 northwya. 
 ^J n a^iddo swydd ac nas gwnel yn gywir. 
 Dyn à wyr vod yn raid iddo varw ac na 
 
 veddwl am vyd arall. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 86. Casddyniox Catwg Ddoeth, mewn 
 
 modd amgen. 
 Dyn à wypo y da ac nas dysgo. 
 Dyn ni bo ai gwasanaetho ac ni wasan- 
 
 aetha ei hun. 
 Dyn y del iddo lawer o beth an ac ni rocldo 
 
 ddim. 
 Dyn à ymladd a'i arglwydd onid el i'w 
 
 bwll. 
 Dyn o ddiau heddwch à ddymuno ryvel ac 
 
 yntau yn ryvelwr llesg. 
 Dyn à ogano arall am y beiau à vo arno ev 
 
 ei hun yn amlwg. 
 Dyn a debŷg ei vod yn well no neb ar bob 
 
 peth, ac yntau'n waeth no neb ymhob 
 
 peth. 
 Dyn à echwyno o dda gymmaint ag na bo 
 
 ar ei helw ai talo. 
 
 Dyn à roddo à vo o'i eiddo ac ai gato ei 
 
 hun heb ddim. 
 Dyn à addawo bob peth ac heb gy wiro 
 
 dim. 
 Dyn à vasgnacho bob peth a heb brynu 
 
 dim. 
 Dyn à vygythio bawb ac ni bo ar neb ei 
 
 ovn. 
 Dyn à ddyweto lawer ac nis gwrandawo 
 
 neb. 
 Dyn à dyngo 11 w anudon hyd nes creto 
 
 neb ev. 
 Dyn à addevo ei rin i fol, neu i elyn, neu 
 
 i'r neb à wypo nas eel. 1 
 Dyn à archo bob peth ar à welo ac ni 
 
 chafo ddim. 
 Dyn à roddo ei hunan mewn anurddas er 
 
 urddas un arall. 
 Dyn à welo lawer o voesau a chelvyddyd- 
 
 au, ac ni ddysgo ddim. 
 Dyn à bryno bob peth heb ynnill dim. 
 Dyn à gasao pawb a phawb yntau. 
 Dyn ni chreto neb na neb yntau. 
 Dyn à veio ac yntau'n veius. 
 Dyn à amryo â phob peth heb achos. 2 
 Dyn à geisio yn ddirgel gan ddyn dieithyr. 
 Dyn à greto i bawb heb ei adnabod. 
 Dyn à ymddirieto i rodcl. 
 Dyn à wnelo yn un dydd vai ua alio 
 
 wneuthur dim dranoeth. 
 Dyn à veddylio dwyll a hoced. 
 Dyn à gafo ddewis ac a ddewiso y 
 
 gwaethav. 
 Dyn à debyco orvod o valchder a rhodres. 
 Dyn à gasao ei lês er avles i'w gymodog. 
 Dyn ni wnel dda ac nas gato i arall ei 
 
 wneuthur. 
 Dyn à ymgadarnhao mewn drwg olwg. 
 Dyn à debyco ei vod yn gall ac yntau yn 
 
 anghall. 
 Dyn à ddysgo lawer ac ni wypo ddim. 
 Dyn à adawo ei gydyniaith heb achos. | 
 Dyn à wnelo ddrwg ni bo edivar ganto. 
 Dyn tylawd a ^vrthoto grynodeb. 
 Dyn a watwaro ddysg a gwybodau daionus. 
 Dyn heb arno ryw gamp à vo da. 
 Dyn na vo dewr yn mhlaid ei gar, a'i wir- 
 
 ionedd. 
 Dyn à vostio ei gywilydd ei him. 
 Dyn à e geuluso Duw a dyn. 
 Dyn na vo eiddo iddo ac nid ymgais â 
 
 chrefo neu gelvycldyd. 
 Dyn à vo gas wrth arall heb ddangos pa- 
 ham. 
 Dyn anwadal nas gellir ymddiried iddo 
 
 ddim yn y byd. 
 Dyn à wypo gyvraith Duw a'i orchyixyn- 
 
 X Y gwypo. 
 *Arbob. 
 
776 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 ion, ac a ddadleua yn eu herbyn er 
 gwobrwy. 
 Dyn na veddwl ba vo y daw yn y diwedd. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 87. y saith hol10n a ddodes catwg 
 Ddoeth i saith o wyr doethion o'i 
 gor yn llanveithin, ac atteb y 
 gwyr hyny. 
 
 Hawl. Pa ddaioni sydd vwyav ar ddyn? 
 Atteb. Cyfiawnder. 
 
 Talhaiam vardd ai dywawd. 
 
 Hawl. Pa ddoethineb y sydd orucliav ar 
 
 ddyn? 
 Atteb. Gallu drwg i arall ac heb ei 
 
 wneutliur. 
 
 Teilo Sant ai dywawd. 
 
 Hawl. Pa ddireidi sy vwyav ar ddyn ? 
 Atteb. Anniweirdeb. 
 
 Arawn ab Cynvarch ai dywawd. 
 
 Hawl. Pwy sydd dylotav? 
 Atteb. Y neb ni chreto gymmeryd ei 
 eiddo ei bun. 
 Taliesin Ben Beirdd ai dywawd. 
 
 Hawl. Pwy sydd gy voethocav ? 
 Atteb. Y neb ni cliwennycho ddim o 
 eiddo arall. 
 Gil das y Coed Aur ai dywawd. 
 
 Hawl. Pa gamp decav ar ddyn? 
 Atteb. Cywirdeb. 
 
 Cynan ab Chjdno Eiddin ai dywawd, 
 
 Hawl. Pa ynvydrwydd vwyav ar ddyn? 
 Atteb. Dymuno drwg i arall heb allu ei 
 wneutliur. 
 Ystyfarcfardd Teilo ai dywawd. 
 
 88. Llyma y saith holion mewn modd 
 amgen iierwydd llyvyr arall. 
 
 1. Pa ddoethineb vwyav ar ddyn ? 
 Atteb. Gallu drwg ac heb ei wneutliur. 
 
 Teilo Sant. 
 
 2. Pa ddaioni goruchav ar ddyn 1 ? 
 Atteb. Cyviawnder. 
 
 Talhaiarn. 
 
 3. Pa ddireidi vwyav ar ddyn? 
 Atteb. Celwydd. 
 
 Taliesin Ben Beirdd. 
 
 4. Pa g.rap decav ar ddyn? 
 
 Atteb. Cywirdeb. 
 
 Cynan ab Cludno Eiddin. 
 
 5. Pa ynvydrwydd vwyav ar ddyn? 
 Atteb. L ymuno drwg cyd nas gallo. 
 
 Y sty fan vardd Teilo. 
 
 6. Pwy sydd dylotav ? 
 
 Atteb. Y neb ni cliymmer o'i eiddo ei 
 hunan. 
 
 Arawn ab Cynvarch. 
 
 7. Pwy sydd gy voethocav? 
 Atteb. Y neb ni chwennycho ddim o 
 eiddo arall. 
 
 Gildas y Coed Ax.- 
 Ac velly tervyna. 
 
 89. Goddegau Catwg Ddoeth. ! 
 
 A vyno ei berchi bid gadarn, 
 
 A vyno vodd Duw bid iawn ei vara. 
 
 A vyno iechyd bid lawen, 
 
 A vyno ei wrandaw bid gymmen. 
 
 A vyno ci gam bid uvydd, 
 
 A vyno lwyddiant gwyped ai lludd. 
 
 A vyno lonyddwch bid dangnevgar, 
 
 A vyno vlaenori bid wybodgar. 
 
 A vyno ei vodd porthed amynedd, 
 
 A vyno glod eled i'r bedd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 90. Geiriau gwir Catwg Ddoeth. 
 
 Lawer gwan da ei araith, 
 Llaw T er cryv drwg ei artaith. 
 Llawer têg drwg ei ddeunydd, 
 Llawer hagyr hygar vydd. 
 Llawer gwir drwg ei ddywedyd, 
 Llawer eiddil da'i gyngyd. 
 Llawer gwych drwg ei ymarwedd, 
 Llawer noeth da ei vuchedd. 
 Llawer berthawg dan ovalon, 
 Llawer tlawd a wel ei ddigon. 
 Llawer clwyvus da'i amynedd, 
 Llawer iach llawn cynddaredd. 
 Llawer gobaith a â yn over, 
 Llawer a cldaw yn mhen ei amser. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 91. Hoddion Catwg Ddoeth. 
 
 Hawdd bodloni dedwydd, 
 
 Hawdd digio diriaid, 
 
 Hawdd annog dewr, 
 
 Hawdd ovni ovnawg, 
 
 Hawdd cynghori awenawl, 
 
 Hawdd dysgu athrylithaidd, 
 
 Hawdd clwyvaw clav, 
 
 Hawdd fromi balch, 
 
 Hawdd sori boneddig torn, 
 
 Hawdd rhadloni serchawg, 
 
 Hawdd hudaw baban, 
 
 Hawdd twyllaw didwyll, 
 
 Hawdd eirioled ar haelionus, 
 
 Hawdd lladd brwynen, 
 
 Hawdd tynu cleddyv byr o wain, 
 
 Hawdd cwympaw clof, 
 
 Hawdd diriaw bwyd ar newynawg, 
 
 Hawdd ynnill ar anghenoctid, 
 
DOETHINEB Y CYMRY, 
 
 777 
 
 Hawdd y ceir gwên ar vinbryd Uawen, 
 
 Hawdd dal march dall, 
 
 Hawdd cvoni l frwd pisodyn, 
 
 Hawdd gwedyd castell, 
 
 Hawdd gwrandaw, crêdu, gadael iddo, 
 
 Hawdd rhydio cornant, 
 
 Haws gwedyd mawr no gwneuthur bych- 
 
 an, 
 Haws gwneuthur da no drwg, 
 Haws bod yn gall nog yn anghall, 
 Haws bodloni Duw no diawl, 
 Haws niyned i nev nog i ufern, 
 Haws gweled pob iawn nog ymddallu yn 
 
 ei erbyn. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 92. Hebau Catwg L)doeth. 
 Heb serch heb synwyr, 
 Heb synwyr heb ddeall, 
 Heb ddeall heb ystyr, 
 Heb ystyr heb wybod, 
 Heb wybod heb bwyll, 
 Heb bwyll heb ddysg, 
 Heb ddysg heb ddawn, 
 Heb ddawn heb Dduw, 
 Heb Dduw heb dclim. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 93. Cylch Byd a Bywyd. 
 
 Tlodi á bair ymgais, 
 Ymgais á bair llwyddiant, 
 Llwyddiant á bair cyvoeth, 
 Cyvoeth á bair balchder, 
 Balehder á bair cynhen, 
 Cynhen á bair rhyvel, 
 Rhyvel á bair tlodi, 
 Tlodi á bair heddwch, 
 Heddwch tlodi á bair ymgais, 
 Ymgais á dreigla yr un cylch ag o'r blaen. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 94. Goreu Catwg Ddoeth. 
 
 Goreu ar wr, gwybodau, 2 
 
 Goreu ar ieuanc, gwylder, 
 
 Goreu ar hen, aravwch, 
 
 Goreu ar bob dyn, cydwybod, 
 
 Goreu chwedyl, gwirionedd. 
 
 Goreu celwydd, celwydd amlwg, 
 
 Goreu gorchwyl, gwneuthur daioni. 
 
 Goreu devawd, ymwellâu. 
 
 Goreu cynneddyv, cadw moes. 
 
 Goreu arver, doethineb. 
 
 Goreu ymddiried, ymddiried i Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 95. Goreuau. 
 Goreu un bwyd, bara. 
 
 1 Attal*. LI. ar. 
 
 2 Wryd. LI. ar. 
 
 Goreu un enllyn, halen. 
 
 Goreu un llyn, gwin. 
 
 Goreu un llaeth, llevrith. 
 
 Goreu diod, diod o ddwr. 
 
 Goreu neges, ymweled â gẃr yn ngharchar. 
 
 Goreu hael, hael ofeiriad. 
 
 Goreu taith, cyrch golychwyd. 
 
 Goreu ympryd, gochel moethusder. 
 
 Goreu haelioni, rhoddi cardawd. 
 
 Goreu cardawd, rhoi Hetty. 
 
 Goreu parodrwydd, bathawd. 
 
 Goreu cydymaith, ceiniawg. 
 
 Goreu barn, cyviawnder. 
 
 Goreu cyvraith, ammod. 
 
 Goreu ammod, cyviawnder. 
 
 Goreu gwaith, gwneuthur daioni. 
 
 Goreu eel vy del yd, deall gwirionedd. 
 
 Goreu ymladd, ymladd â dryganwydau. 
 
 Goreu heddwch, heddwch cydwybod. 
 
 Goreu nawdd, nawdd Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 tŷyn 
 
 96. Goreuau. 
 
 Goreu gorchwyl undyn, gwarchad 
 
 dda. 1 
 Goreu un gair, mi biau. 
 Goreu i bawb, à ddichon ev ei hunan. 
 Goreu camwri, cadbyd. 
 Goreu barn, cyviawnder' 
 Goreu cyviawnder, trugaredd. 
 Goreu lie, à ellir ei gyrchu. 
 Goreu bwyd, un rhag newyn. 
 Goreu cyfes, talu iawn. 
 Goreu taith, golychwyd. 
 Goreu cyvaill, cydwybod Ian. 
 Goreu canwyll, pwyll. 
 Goreu devawd, daioni. 
 Goreu i ddyn, ei Dduw. 
 Goreu Duw, Duw y goreuon. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 97. Goreuau. 
 
 Goreu un dyn, gẃr. 
 Goreu un tlws, gwraig. 
 Goreu un mil, march. 
 Goreu un anivel, buweh. 
 Goreu un ysgrubyl, davad. 
 Goreu yngogiaid, geivyr. 
 Goreu amgyving, moch. 
 Goreu lluyddion, 2 gwenyn. 
 Goreu etivedd, pren plan. 
 Goreu masnach, prynu tir. 
 Goreu car, erw o dir. 
 Goreu parodrwydd. arian. 
 Goreu deaint, daioni. 
 Goreu diwedd, diwedd da. 
 
 Catwg Ddoeth, ai Cant. 
 
 1 Yn ddiwyd. LI. ar. 
 
 2 Llwyddiant. LI. ar. 
 
778 
 
 DOETHÍNEB Y CYMRY. 
 
 * 98. Goreuau. 
 
 Goreu eu, mi biau. 
 
 Goreu cyvaill, bathodyn.| 
 
 Goreu bwyd, un rhag newym 
 
 Goreu llwyn, un a'm cysgoto. 
 
 Goreu march, un a'm dyco 
 
 Goreu cwd, un â blawd ynddo. 
 
 Goreu bwyall, á bieufwyv, 
 
 Goreu rhan o'r deisien, rhan à gafwyv. 
 
 Goreu peth, peth à veddwyv, 
 
 Goreu bach, bach gwair, 
 
 Goreu nmwr, mawr vodlondeb, 
 
 Goreu y goreu o bob rhyw, 
 
 Goreu tynged, diwedd da, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 99. Goreuau. 
 
 Goreu lledvegin, davad, 
 Goreu o'r devaid, y moelion, 
 Goreu o'r gwartheg, y brithion, 
 Goreu o'r meirch, y mwynav, 
 Goreu o'r moch, y tewav, 
 Goreu o'r geivyr, y gwynion, 
 Goreu o'r gwyr, y doethav, 
 Goreu o'r gwragedd, y disymlav, 
 Goreu o'r meibion, y breisgav, 
 Goreu o'r merched, y meinav, 
 Goreu o'r cwn, y cyntav, 
 Goreu o'r brethyn, y cochav, 
 Goreu o'r llian, y meinav, 
 Goreu o'r gwenith, y moelav, 
 Goreu o'r ceirch, y breisgav, 
 Goreu o'r haidd, y byrav, 
 Goreu etiveddion, coed plan, 
 Goreu cyvnewid, cyvnewid ar dir, 
 Goreu un arv, cyllell, 
 Goreu un tudded, mantell, 
 Goreu ar bob peth, y goreu, 
 Goreu o'r drygau, y lleiav. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 100. Goreuau. 
 Goreu un bwyd, bara, 
 Goreu enllyn, halen, 
 Goreu llyn, gwin, 
 
 Goreu diod, dwr, 
 
 Goreu cyvedd, medd, 
 
 Goreu gosymaeth, cwrw, 
 
 Goreu meddyginiaetb, llaeth, 
 
 Goreu helgig, hydd, 
 
 Goreu âg l ysgrubyl, mollt, 
 
 Goreu pysgod mor, llythi, 
 
 Goreu pysgod dwr croew, brithyll, 
 
 Goreu aeron, avalau, 
 
 Goreu ancwyn, bresych, 2 
 
 Goreu gwaith, arddu tir, 
 
 'Cîg. 
 
 8 Cenin. LI. ar. 
 
 Goreu chware, llawenydd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 101. Goreuau. 
 
 Goreu gweinyddiaeth, llavuriaw tir, 
 
 Goreu llavur, gwenith, 
 
 Goreu o'r gwenith, y moelav, 
 
 Goreu o'r haidd, y byrav, 
 
 Goreu o'r ceirch, y brasav, 
 
 Goreu o'r avalau, y lleiav, 
 
 Goreu o'r llysiau, bresych, 
 
 Goreu o'r gwŷg, fa, 
 
 Goreu arlwyad, ammaeth, 
 
 Goreu lledvegin, davad, 
 
 Goreu llawnder, buwch, 
 
 Goreu ynghyving, moch, 
 
 Goreu yngnogiaid geivyr, 
 
 Goreu hiliadaeth, gre o gesyg, 
 
 Goreu golud, gwartheg, 
 
 Goreu llaeth, llevrith, 1 
 
 Goreu ymborth, blith, 2 
 
 Goreu ancwyn, perllan, 
 
 Goreu heiliad, gardd, 
 
 Goreu llwyddiant, gwenyn, 
 
 Goreu etivedd, pren plan, 
 
 Goreu gallu, tir, 3 
 
 Goreu rhysgwydd, ty annedd, 
 
 Goreu gwaith teulu, rhod a chribau, 
 
 Goreu o'r brethyn, y cochav, 
 
 Goreu o'r llian, y meinav, 
 
 Goreu o'r caws, y satav, 
 
 Goreu o'r menyn, y melynaf, 
 
 Goreu anivel, march, 
 
 Goreu o'r cwn, y cyntav, 
 
 Goreu o'r meirch, y mwyav, 
 
 Goreu o'r pridd, y cochav, 4 
 
 Goreu o'r gwartheg, gwineuon, 
 
 Goreu o'r moch, y gwynion, 
 
 Goreu o'r devaid, y moelion, 
 
 Goreu o'r geivyr, y gwynion, 
 
 Goreu trev, trev tad, 
 
 Goreu gwlad, gwlad geni, 
 
 Goreu arv, cyllell, 
 
 Goreu tuddedyn, mantell, 
 
 Goreu meddiant, cartrev, 
 
 Goreu gwaith un dyn, gwarchadw ty, 
 
 Goreu urddas, bonedd cynhenid, 
 
 Goreu cymmyred, gwybodaeth, 
 
 Goreu trysor, celvyddyd, 5 
 
 Goreu cymodawg, tal pen tan, 
 
 Goreu dyddanwch, mab, 
 
 Goreu careiddwch, merch, 
 
 Goreu tlws, gwraig dda, 
 
 Goreu cafaeliad, enw da. 6 
 
 1 Llaeth buwch. LI. ar. 
 
 * Goreu moethynon. LI. ar. 
 
 3 Goreu cyvoeth, tir. 
 Gwineuav. LI. ar. 
 5 Creft. LI. ar. 
 • Gair da. LI. ar. 
 
 LI. ar. 
 
DOBTHINEB Y CYMRY, 
 
 779 
 
 Goreu ariwydd, cydwybod. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 102. Goreuau. 
 
 Goreu o'r gwyr, y doethav. 
 
 Goreu o'r gwragedd, y disyralav. 
 
 Goreu o'r meibion, yr uvyddav. 
 
 Goreu o'r merched, y syberwav. 
 
 Goreu o'r gweision, y fyddlonav. 
 
 Goreu o'r cymodogion, y divalchav. 
 
 Goreu o'r gweithwyr, y raedrusav. 
 
 Goreu cerddedydd, gau. 
 
 Goreu cynghor, gwas diawg. 
 
 Goreu cydymaith, ceiniawg. 
 
 Goreu neges, myned â chroesaw. 
 
 Goreu hael, hael ofeiriad. 
 
 Goreu canwyll, pwyll i ddyn. 
 
 Goreu camwri, cedwid 1 
 
 Goreu meddyg, meddyg enaid. 
 
 Goreu cynneddvau, cadw moes. 
 
 Goreu devawd, daioni. 
 
 Goreu rhan, rhoddi cynnwys. 
 
 Goreu i bawb, à ddichon ei hun. 
 
 Goreu un gair, mi a biau. 
 
 Goreu arv, dwrn moel. 
 
 Goreu un tudded, mantell. 
 
 Goreu y gware, tra ater. 
 
 Goreu gwrthwyneb, gwrthwyneb cwys. 
 
 Goreu ediveirwch, ediveirwch gwerthu. 
 
 Goreu llawenydd, canu'n iach i gamp 
 
 ddrwg. 
 Goreu doethineb, tewi. 
 Goreu rhyrindawd, 2 cyrchu golychwyd. 
 Goreu newyn, newyn ariant. 
 Goreu cyvoeth, boddlondeb. 
 Goreu adnabod, adnabod ei bun. 
 Goreu ariwydd, cydwybod. 
 Goreu dysg, ystyriaeth: 
 Goreu meddwl, meddwl am Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 103. Goreuau. 
 Goreu arv gwroldeb. 
 
 Goreu gwroldeb, ystyr cyn taraw. 
 Goreu taraw, taraw hoel ar ei pben. 
 Goreu pen, pen ar y gynhen. 
 Goreu cynhen, à vo mwyav edivar am 
 dani. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 104. Goreuau. 
 
 Goreu prinder, prinder geiriau, 
 
 Goreu amyl, amyl gardawd, 
 
 Goreu mawr, mawr ymgais, 
 
 Goreu bach, bach gwair, 
 
 Goreu gwryd, heddwch, 
 
 Goreu doethineb, anwybodaeth am ddrwg, 
 
 1 Cadbyd. LL ar. 
 
 * Pererindawd. LI. ar. 
 
 Goreu heddychydd, gwir, 
 
 Goreu glewder, gochel cynhen, 
 
 Goreu synwyr, synwyr prŷn, , 
 
 Goreu pwyll, ymbellâu, 
 
 Goreu eisiau, eisiau cyvoeth, 
 
 Goreu sant, sant o bell, 
 
 Goreu bardd, nas adnaper, 
 
 Goreu gwr, y gwr goreu/ 
 
 Goreu golud, goleuder, 
 
 Goreu crair, anghyngrhair, 
 
 Goreu brawd, brawd fydd, 
 
 Goreu cynghor, gochel ei eisiau, 
 
 Goreu boddio, boddio Duw, 
 
 Goreu encil, golychwyd,' 
 
 Goreu car, car a'm cerydd, 
 
 Goreu creft, à wypwyv, 
 
 Goreu rhad Duw, cydwybod iach, 
 
 Goreu tlws, a bieufwyv, 
 
 Goreu bwyd, à heliwyv vy hun, 
 
 Goreu mantell, un à veddwyv, 
 
 Goreu o'r adar, à ddaliwyv, 
 
 Goreu o'r main, à allwyv ei ddwyn, 
 
 Goreu athraw, caledi, 
 
 Goreu llyvyr, myvyrdawJ, 
 
 Goreu o'r campau, bod yn llonydd, 
 
 Goreu o'r chwerthin, un nas clywer, 
 
 Goreu o'r cyvedd, bod ymhell oddiwrtho, 
 
 Goreu anwylyd, y gwanav, 
 
 Goreu cymmwynas, dangos bai, 
 
 Goreu caredigrwydd, ceryddu pechawd, 
 
 Goreu cystlwn, gado'n llonydd, 
 
 Goreu mawl, fy nghredu, 
 
 Goreu cyvaill, callineb, 
 
 Goreu cymodawg, y callav, 
 
 Goreu arglwydd, y folav, 
 
 Goreu celvyddyd, medrusder, 1 
 
 Goreu ar hen, ei gynghor, 
 
 Goreu cynghor, tâd, 
 
 Goreu cyvrinach, mâm, 
 
 Goreu ymgeledd, chwaer, 
 
 Goreu cynnorthwy, brawd, 
 
 Goreu cyveillach, gwraig, 
 
 Goreu cymodawg, heddychwr, 
 
 Goreu gelyn, a'm ovno, 
 
 Goreu ovni, ovni Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 Gnodiau Catwg Ddoeth. 
 
 Gnawd i euawg hir oval, 
 Gnawd i ddiawg hir adwyth, 
 Gnawd i lythig hir angen, 
 Gnawd i greulawn hir gas, 
 Gnawd i leidyr ei hir ymlid, 
 Gnawd i lwvr ei hir watwar, 
 Gnawd i gelwyddawg hir warthrudd, 
 Gnawd i over hir anmharch, 
 Gnawd i drachwantus hir ddygnedd, 1 
 
 > Y goreu ei gampau. LI. ar. 
 
780 
 
 DOETHINEB Y CYMRY, 
 
 Gnawd i ddiriaid hir alar, 
 Gnawd i ddedwydd hir dangnev, 
 Gnawd i dangnevgar tad old eb Duw. 
 , Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 105. Goreuau. Deunaw Campau 
 dawnus Catwg Ddoeth. 
 
 1 Goreu moes, evylldawd. 
 
 2 Goreu ymarver, diwyclrwydd. 
 
 3 Goreu o gynneddv, gwirionedd. 
 
 4 Goreu o awen, pwyll. 
 
 5 Goreu o serch, trugaredd. 
 
 6 Goreu ystyriaeth, adnabod ei hunan. 
 
 7 Goreu o swydd, dyddiaw. 1 
 
 8 Goreu goval, bod yn gyviawn. 
 
 9 Goreu ymgais, gwybodaeth. 
 
 10 Goreu athrylith, haelioni. 
 
 11 Goreu trachwant, trachwant heddwch. 
 
 12 Goreu dewis, gwneuthur daioni. 
 
 13 Goreu o vodd i vyw, creft. 
 
 14 Goreu addysg, Hen. 2 
 
 15 Goreu galar, galar am bechawd, 
 
 16 Goreu dyddanwch, llawenydd cyd- 
 wybod. 
 
 17 Goreu ymryson, pwy oreu ei vuchecld. 
 
 18 Goreu myvyrdawd, am Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 Hen vardd á ganodd val hyn : — 
 Deunaw o gampau dawnus, 
 A roed ar Wgawn ab Rhys, 
 Ac imgamp ddrwg ar Wgawn 
 Yn divwynaw'r deunaAV dawn. 3 
 
 1C6. Hen Yardd a elwid Ystudvach 
 a vuasai yn Yardd Cystenin Yen- 
 digaid a weles Deunaw Campau 
 Dawnus a gant Catwg Ddoeth, ac 
 yna y cant yntau val hyn. 
 Deunaw campau dawnus Ystudvach, 
 Bardd Gwrthevyr Yendigaid. 
 
 1 Glew mewn trin a thrallawd. 
 
 2 Amyneddgar yn dyoddev. 
 
 3 Cadarn ei gyngyd. 
 
 4 Doeth yn ei ddadyl. 
 
 5 Dirodres yn ei glod a'i lwyddiant. 
 
 6 Uvydd yn ei voes. 
 
 7 Syber ei gampau. 
 
 8 Llavurus yn ei orchwyl a'i ymgais. 
 
 9 Awyddus am wybodau. 
 
 10 Haelionus gair, gweithred, a meddwl. 
 
 11 Athrywyngar mewn ymryson. 
 
 12 Addvwyn ei ymddugiad. 
 
 13 Croesawus yn ei dy. 
 
 14 Heddgar yn ei gymodogaeth. 
 
 15 Diwair o gorf a meddwl. 
 
 iHeddych. LI. ar. 
 
 2 Goreu o ddysg. LI. ar. 
 
 3 Pa gamp ddrwg oedd hono? Ai ovn oedd ? 
 
 Iolo Morganwg. 
 
 16 Cywir ei air a'i weithred. 
 
 17 Cyviawn ei vuchedd. 
 
 18 Trugar wrth dlawd a thrallodus. 
 
 Tydi dy wala, ebai Catwg, ti á ennill- 
 aist y goreu arnav — Nage, ebai Ys- 
 tudvach, nid velly, mi á geisiais 
 ragoriaeth arnat ti, a thi a ddangos- 
 aist uvydddawd, am hyny doeth av 
 tydi, ac itti y mae y goreu, a myned 
 a ' wnaeth y varn mai doethav o'r 
 doethion oedd Catwg, a Chatwg á 
 vynai ddodi hyny o air ar Ystudvach. 
 
 107. Gwellau Catwg Ddoeth. 
 Gwell gwr o'i berchi, 
 Gwell gwraig o'i chanmawl, 
 Gwell benthyg nog eisiau, 
 Gwell gwir no chelwydd, 
 Gwell cyvoeth nog angen, 
 Gwell angen no chywilydd, 
 Gwell dyn drwg o'i gospi, 
 Gwell synwyr no chyvoeth, 
 Gwell pwyll nog aur, 
 Gwell tewi no drwgwedyd, 
 Gwell ceiniawg no brawd, 
 Gwell goddev no goval, 
 Gwell byw no marw, 1 
 Gwell cerdd o'i breiniaw, 
 Gwell cywir tylawd no hocedus 2 cy voeth- 
 
 awg, 
 Gwell bonedd no thaiogrwydd, 
 Gwell chware nog ymladcl, 
 Gwell bygwth no tharaw, 3 
 Gwell taraw 4 no lladd, 
 Gwell ychydig trwy rad no llawer drwy 
 
 avrad, 
 Gwell bodd pob dyn no'i anvodd, 
 Gwell trugaredd no chreulonder, 
 Gwell bendith y tlawd no meistrolaeth y 
 
 cadarn, 
 Gwell haelioni no chybyddiaeth, 
 Gwell car mewn llys nog aur ar vys, 
 Gwell nag no gau eddewid, 
 Gwell rhan ovn no rhan caru, 
 Gwell cadw nog olrhain, 
 Gwell dau ben nog un, 
 Gwell y drwg à wyddys no'r drwg na 
 
 gwyddys, 
 Gwell nerth dwy gath nog un, 
 Gwell rhy draws no rhy druawr, 
 Gwell bedd no buchedd anghenawg, 
 Gwell celvyddyd no thrysor, 
 Gwell creft no threvtadaeth, 
 Gwell yraroddwr no dialwr, 
 Gwell ychydig yn laeth no llawer ynenwyn, 
 
 1 Gwell byw nog y marw. 
 
 2 Twyllgar. LI. ar. 
 
 3 Fystio. LI, ar. 
 
 4 Fystio. 
 
 LI. 
 
DOKTUINEB Y CYMRT. 
 
 781 
 
 Gwell deuwae vi nog im gwae ni, 
 
 Gwell moes no bonedd, 
 
 Gwell am y pared â dedwydd nog am y 
 
 tan â diriaid, 
 Gwell goreu no da iawn, 
 Gwell unpen no chanpen, gwell deuben 
 
 nog un. 
 Gwell car Haw no char tavawd, 
 Gwell yn y crochan nog yn y tân, 
 Gwell bach mewn Haw no mawr gerllaw, 
 Gwell à ddaliwyv nog à alwyv, 
 Gwell un dewch no dan ewcli, 
 Gwell un gair gwir no chant gair teg, 
 Gwell cysgod brwynen no bod hebddi, 
 Gwell ci à gyvartho no chi à gnotho, 
 • Gwell anfawd o'i gael nog o'i ovni, 
 
 Gwell dryw mewn Haw no gwydd ar 
 
 adain, 
 Gwell aderyn mewn Haw no dan yn y 
 
 llwyn, 
 Gwell dysg no golud, gwell a wen no dysg, 
 Gwell cydwybod nog awen, gwell Duw no 
 
 dim. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 108. Goddegau Catwg Ddoeth. 
 A TO doeth ev á wrendy'n war, 
 A to dewr ev k dery 'mhlaid ei gar. 
 A to clav eTe a orwedd, 
 A to dioval ev á gwsg mewn hedd. 
 A to ysgawn galon eT á gân, 
 A to dedwydd ev à Tiichedda 'n lân. 
 A to liael ev à drugarâa, 
 A to santaidd eT á gàr à vo dâ. 
 A to pryderus ev á veddylia, 
 A to celTydd eT á ystyria, 
 A to tlawd eT á gymhortha, 
 A to cyvoethawg ev á lecha. 
 A to diwyd ev á weithia, 
 A to gwestwr eT a gerdda. 
 A vo Honydd ev á vydd pena', 
 A vo twyllodrus Duw ai casâa. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 109. Ereill. • 
 A vyno gyvoeth govyned genad ei wraig, 
 A vyno vyw 'n gyviawn govyned genad 
 
 ei arlwydd, 
 A vyno yyw 'n heddychlawn gOTyned 
 
 genad ei v 
 
 yned genad 
 
 ei 
 
 A vyno vyw'n ddwyvawl 
 
 ei ofeiriad, 
 A vyno wybodaeth. govyned genad 
 
 geraint a'i gymcdogion, 
 A vyno urddas govyned genad ei garnpau, 
 A vyno vod yn ddivalchder govyned genad 
 
 ei vam, 
 A vyno vod yn ddoeth govyned genad ei 
 
 serchiadau, 
 
 A vyno vod yn ddioval govyned genad ei 
 
 blant, 
 A vyno lwyddiant govyned genad y diogi, 
 A vyno ei ewyllys govyned genad ei 
 
 Dcluw, 
 Ac o gael hyny y mae iddo à vyno o bob 
 daioni. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 110. Saith dyn a ye ant y byd yn 
 
 ymryvgoll. 
 Gwr heb gov. 
 Gwraig heb gvwilvdd. 
 Màb heb ddysg, 
 Feiriad heb ddwyvolder. 
 Swyddawg heb gydwybod. 
 Arglwydd heb gyviawnder. 
 Brenin heb drugaredd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 111. Syxiadau Catwg Ddoeth. 
 Ymhob dyn y mae en aid, 
 Ymhob enaid y mae deall, 
 Ynihob deall y mae meddwl, ' 
 Ymhob meddwl y mae y naill ai drwg ai 
 
 da, 
 Ymhob drwg y mae angau, 
 Ymhob da y mae bywyd, 
 Ymhob bywyd y mae Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant, 
 
 112. Syxiadau amryveimon. 
 Deupabth bywyd yw gwybocl, 
 Deuparth gwybod yw deall, 
 Deuparth deall yw awen, 
 Deuparth awen yw ymarver, 
 Deuparth ymarver yw serch, 
 Deuparth serch yw synwyr, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 113. Ereill uxrhyw. 
 
 Deuparth awen yw moHant, 
 Deuparth cerdd ei gwrandaw, 
 Deuparth bonedd yw dysg, 
 Deuparth dysg yw hycler, 
 Deuparth clod yw cynneddv, 
 Deuparth prycl yw trwsiad, 
 Deuparth iechyd ymrwysiaw, 
 Deuparth fordd ei gwybod, 
 Deuparth gwledd yw groesaw, 
 Deuparth doethineb ystyriaw, 
 Deuparth golud boddlondeb, 
 Deuparth celvycklyd ei rhiniau, 
 Deuparth llywodraeth heddwch. ' 
 
 Catwg Ddoeth ai Can! 
 
 114. Ereill aìiryteilryw, 
 
 Cryy pob gwybodus, 
 Call pob cyviawn, 
 Doeth pob geirwir, 
 
782 
 
 DOETHINEB Y CYMRY- 
 
 Da pob cariadgar, 
 Mawr pob medrus, 
 Cyvoethawg pob boddlon, 
 Tylawd pob grwgnachlyd, 
 Dwyvawl pob cydwybodus, 
 Moesawl pob uvydd, 
 Hael pob trugarawg, 
 Fydcllawn pob cywir, 
 Cadarn pob amyneddus, 
 Glew pob gwirgar, 
 Serchawg pob adclvwyn, 
 Dedwydd pob deddvawl, 
 Caredig pob tangnevgar, 
 Pwyllvawr pob tawedawg, 
 Lrwyddiannus pob ymgeisgar, 
 Gwynvydig pob glan ei vuchedd, 
 Llawen pob daionus, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 115. Ereill Cyvunvath. 
 
 Fol pob balch, 
 Diwybod pob diymgais, 
 Avlwyddus pob diwybod, 
 Diriaid pob diserch, 
 Trachwantus pob diriaid, 
 Llovrudd pob lleidyr, 
 Lleidyr pob drwg dybus, 
 Newyn pob awydd, 
 Digllon pob newynawg, 
 Gelyn pob digllon. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 116. AC MEWN MODD AMRYVAL VAL HYN. 
 
 Teats pob cam, 
 Ynvyd pob treisiedig, 
 Gelyn pob ynvyd, 
 Pob gelyn heb acros. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 117. Mode- Arall. 
 
 Digllon pob newynawg, 
 Newyn pob dialgarwch 1 , 
 Ynvyd pob dialgar, 
 Dialgar pob gelyn, 
 Gelyn pob treisiedig. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 118 Llyma gynghorion a roddes Catwg 
 Ddoeth i Daliesin een beirdd, pan 
 i oedd yn ysgolaig iddo. 
 
 Meddylia cyn y gwetych. 
 
 1. Yn gyntav, beth y gwetych. 
 
 2. Yn ail, pah am y gwetych. 
 
 3. Yn drydy', wrth bwy y gwetych. 
 
 4. Yn bedwerydd, am bwy y gwetych. 
 
 5. Yn bummed, beth á ddaw o'r peth a 
 wetych. 
 
 1 Newynawg pob dialgar. LI. ar. 
 
 6, Yn chwechved, pales o'r peth à wetych. 
 
 7. Yn seithved, pwy à vo 'n gwrandaw ar 
 à wetych. 
 
 Dod dy air ar ben dy vys cyn ei gwetych, 
 A threigla ev y saith fordd hyn cyn ai 
 
 gwetych, 
 Ac ni ddaw drwg vyth o'r hyn à wetych. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant, wrth Daliesin 
 Ben Beirdd yn dodi arno ei vendith. 
 
 119. Llyma'ddewis bethau gwr. 
 
 A Chatwg Ddoeth du cant wrth ei dad 
 Gwynlliw Vilwr, ab Glywis ab Tegid ab 
 Gadell Deymllwg. 
 
 Er dy yn ddiddos, 
 
 Ei dyddyn yn grwn, 
 
 Ei dir yn dirion, 
 
 Ei wely yn esmwyth, 
 
 Ei wraig yn ddiwair, 
 
 Ei vwyd yn iachus, 
 
 Ei ddiod yn vain vy wus, 
 
 Ei dan yn oleu, 
 
 Ei ddillad yn glydion, 
 
 Ei gymodogaeth yn heddychlawn, 
 
 Ei was yn ddiwyd, 
 
 Ei vorwyn yn syw, 
 
 Ei vab yn gywir, 
 
 Ei verch yn syber, 
 
 Ei gar yn fyddlawn, 
 
 Ei gyvaill yn ddidwyll, 
 
 Ei varch yn war, 
 
 Ei vilgi yn vuan, 
 
 Ei hebawg yn ch wanna wg, 
 
 Ei y chain yn gryvion, 
 
 Ei wartheg yn lliwiawg 1 , 
 
 Ei ddevaid yn rhywiawg, 
 
 Ei voch yn hirion, 
 
 Ei dylwyth yn gynneddvus, 
 
 Ei gartrev yn drevnus, 
 
 Ei vardd yn ddysgedig, 
 
 Ei delynwr yn addwyn, 
 
 Ei velin yn agos, 
 
 Ei eglwys yn mhell, 
 
 Ei arglwydd yn gadarn, 
 
 Ei vrenin yn gyviawn, 
 
 Ei dad ysbrydawl yn gall, 
 
 A'i Dduw yn drugarawg. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 120. Hebau amgen nog o'r blaen. 
 
 Heb athraw heb ddysg, 
 Heb ddysg heb wybodau, 
 Heb wybodau heb ddoethineb, 
 Heb ddoethineb heb ddwyvoldeb, 
 Heb ddwyvoldeb heb Dduw, 
 Heb Dduw heb ddim. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 1 Yn unlliwiawg. LI. ar. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 783 
 
 [121. Pedwar gwyd y sydd o brif- 
 
 ANSAWDD. 
 
 Cyntav, Hid. — Ail, trachwant. — Trydydd, 
 
 diogi. — Pedwerydd, ovyn. 
 A'r lie y bytho y naill na'r Hall o honynt y 
 
 ceir pob drwg arall, canys o honynt y 
 
 tyv yn angerddawl pob drygau ereill ar 
 
 veddwl a gweithred. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 322. Gorddodau Catwg Ddoeth. 
 
 O deimlaw teimla'th galon a'th gydwybod, 
 
 O ddisgwyl disgwyl ar y daionus, 
 
 O wrandaw gwrandaw gwyn tlawd ac 
 
 anghenus, 
 O vlasu blasa ddoethineb, 
 O rogli rhogla ddiniweidrwydd, 
 O geisiaw cais wybodaeth, 
 O gyrhaedd cais gyrhaedd deall, 
 O ddychymrayg cais ddychymniyg à vo 
 
 pwyll, 
 O wneuthur gwna'th ddyleclswydd, 
 O gasâu casâa y drwg o bob rhyw, 
 O adnabod adnebydd dy hun, 
 O wybod gwybydd orchymynion Dovydd, 
 O ystyriaw ystyria dy ddiwedd, 
 O ovni ovna'th anwydau, 
 O ddywedyd dywed à vo gwir, 
 O varnu barn a yn dy gydwybod, 
 O vwriadu bwriada wellâu dy vuchedd, 
 O anturiaw anturia 'mblaid pob iawn, 
 O garu car tangnevedd, 
 O lawenâu llawenâa am dclyoddev dros y 
 
 gwir, 
 O alaru galara. am dy bechawd, 
 O ymbil ymbil ar Dduw am ei radverth- 
 
 wcb, 
 O ymhyvrydu ymhyvryda mewn dyhewyd 
 
 ddwyvawl, 
 O ddiolch am à gevaist diolch i Dduw yn 
 
 benav, 
 O ymddiried ymddiried i'th Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 123. Arall unrhyw. 
 
 O deimlaw teimla'th wendid synwyr, 
 O weled gwêl dy vai, 
 O wrandaw gwrandaw gynghor y doeth, 
 O geisiaw cais heddwch â phawb a rhwng 
 
 pawb, 
 O gredu crêd na wyddost ddim, 
 O vlasu blasa bereiddder deddvoldeb, 
 O arogli arogla fieidddra pechawd, 
 O ddeall deall beth wyd, 
 O wneuthur gwna gyviawnder, 
 O gasâu casâa y byd a'i bethau, 
 O adnabod adnebydd dy galon dy hun an, 
 O wybod gwybydd mai dyn wyd, 
 3f 
 
 O goviaw covia mai marw à vyddi, 
 
 O ystyriaw ystyria y varn ddiweddav, 
 
 O ovni ovna dwyll dy galon, 
 
 ddywedyd dywed wirionedd yn benav 
 
 dim, 
 O varnu barna varn gy via wn, 1 
 O vwriadu bwriada wellâu dy vywyd, 
 O ymroddi ymrô i wneuthur daioni, 
 O anturiaw anturia dros heddwch a 
 
 thangnev, 
 O ymddiried ymddiried i'r un à wyr dy 
 
 raid, 
 O uvyddau uvyddaa i'r un a roddes itti 
 
 vyw a bôd, 
 O ymhewydu ymhewyda ddwyvoldeb, 
 
 garu car dy Dduw, ac yn Nuw caru pob 
 perchen bôd a by wyd. 2 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 124. Peibyl Catwg Ddoeth. 
 
 1 Pei gwisgid goron am ben pob fôl ni á 
 
 vyddem bawb yn vreninodd. 
 
 2 Pei bai cloch am vwnwgyl pob ynvyd 
 
 ni chaid nebun vyth mewn eglwys 
 ond ofeiriaid a'u cydglochyddion. 
 
 3 Pei bai pob anghall yn marw ni chledd- 
 
 id neb eisiau gwr yri vyw i agor bedd, 
 
 4 Pei bai cyrn ar ben pob fol ve geid arian 
 
 yn dda am ddangos gwr moel. 
 
 5 Pei bai gywilydd pob un yn ysgriven- 
 
 edig yn ei dalcen, prid iawn y byddai 
 deunydd mygydau. 
 
 6 Pei cyn gynted ar draed ag ar davawd 
 
 y byddai gwraig, hi á ddaliai ddigon 
 o luched i gynu tân y boreu. 
 
 7 Pei ni thraethai un tavawd amgen no 
 
 gwirionedd a djlthineb rhyvedd y 
 byddai riv y muclion. 
 
 8 Pei gwelai chwedleugar annoethineb ei 
 
 ddadwrdd ev á gadwai ei davawd i 
 oeri ei gawl. 
 
 9 Pei gwelai groesau overdawd ei gamp 
 
 ev ai gadawai rag cywilydd. 
 
 10 Pei glywai gybydd ddrygsawr ei galon 
 
 byddai varw gan ddrewdawd 
 
 11 Pei gwelai ddiawg y drwg ai ery ev á 
 
 ymosgreiniai o'i lesgedd rag ovyn à 
 chywilydd. 
 
 12 Pei gwelai serch ei wendid ev á 
 
 drengai gan ovyn. 
 
 1 3 Pei gwelai valch ei galon ve gollai ei 
 
 holl synwyrau gan arswyd. ' 
 
 14 Pei gwelai bob un galon y Hall ev á 
 
 vyddai yn llawnoed i bawb foi rhag 
 diawlaid. 
 
 15 Pei gwelai genvigen ei ddiiwch eve 
 
 & ymgrogai rag cywilydd Duw a dyn. 
 
 1 Gyviawn varn. LI. ar. 
 
 2 Car dy gymodawg val ti dy hunan. LI, ar. 
 
784 
 
 DOETHINEB Y CYMKY. 
 
 16 Pei gwelai bwyll ei amnhwyll ev á 
 
 gnddiai ei wyneb gan gywilydd. 
 
 17 Pei gwelai veddwdawd ei fieidddra ev 
 
 á ymguddiai dan y domen. 
 
 18 Pei gwelai gelwydd ei wydoldeb ev á 
 
 gollai ei hunan gan gynddaredd. 
 
 19 Pei cai dwyll vlas ar ei vrynti eve á 
 
 ebwydai ei bervedd allan. 
 
 20 Pei cai dracbwant olwg ar ei wrthuni 
 
 cynnevin iddo y byddai pryd a gwedd 
 cythraul. 
 
 21 Pei gwelai athraw à ddaw o'i waith, 
 
 ev á welai y cyvan yn diweddu ar ei 
 ben ei bnnan. 
 
 22 Pei gwelai ddichell ei vudredd ev á 
 
 ymddichellai i ddianc ragddo. 
 
 23 Pei gwelai lid ei fyrnigrwydd eve á 
 
 ymlidiai yn fyrnig wrtho ei bunan 
 am dano. 
 
 24 Pei gwelai ddialgarwcb ei ddiawlig- 
 
 rwydd eve á elai i ddiawl yn hytraeh 
 nog yniroi iddo. 
 
 25 Pei gwelai y cribddeiliwr agwedd ei 
 
 gydwybod eve á grochlevai, gwae vi 
 mi á welais gytliraul o eithavodd 
 ufern. 
 
 26 Pei gwelai ragritb ei aflendid eve á 
 
 ymddychrynai o'i bwyll. 
 
 27 Pei gwelai odineb ei halogrwydd eve á 
 
 íìeiddiai y tir y cerddai. 1 
 
 28 Pei gwelai ryvelgar ei greulondeb eve 
 
 á ovnai i bob mymryn yn mlielydr yr 
 haul ei wân â chledd. 
 
 29 Pei gwelai anwybodaeth ei anhardd- 
 
 wch, eve á genvigenai weled hardded 
 y llyfant ragddo. 
 
 30 Pei gwelai haerllvdrwydd ei ynvyted, 
 
 eve á wingai gan gynddaredd o'i vod 
 yn ynvytacb no neb. 
 
 31 Pei gwelai annwyvoldeb ei ddiwedd 
 
 eve á vyddai varw gan ddychryn. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 i25. Hwftiau Catwg Ddoeth. 
 
 Hwft o'r wybodaeth à wna ddyn yn an- 
 
 noeth, 
 Hwft o'r sercliiadau à wna ddyn yn ben- 
 
 boeth, 
 Hwft o'r Uawenydd à ddiwedd yn alar, 
 Hwft lludded hir am à ddervydd yn gyn- 
 
 nar. 
 Hwft o'r gwyllt-vrydus nad ystyr un 
 
 dyben, 
 Hwft o'r gelvyddyd na cherddo yn fyrdd 
 
 awen. 
 Hwft o'r gwagvonedd à clroedied â balchder, 
 Hwft o'r mawr gudd ar ni thai ond o'i 
 
 arver. 
 
 1 A gerddat L\ ar. 
 
 Hwft o'r mawr vost lie bo bach y gwy- 
 
 bodau, 
 Hwft o'r coegcldwyvawl anneddvawl ei 
 
 gampau. 
 Hwft o'r twylladdysg na ddysgo y gwir- 
 
 ionedd, 
 Hwft o'r ystyriaeth nad ystyr ei ddiwedd. 
 Hwft o'r carngybydd na chymmer o'i 
 
 eiddo, 
 Hwft ni char heddwch ymhob man He 
 
 bytho. 
 Hwft o'r wael awen à gais bob overdod, 
 Hwft o bob arver ni thardd o gydwybod. 
 Hwft o bob gweithred yn erbyn cyviawn- 
 
 der, : 
 
 Hwft o'r cythreulig à garo greulonder. 
 Hwft o'r caled à vo'n annhrugarawg, 
 Hwft i bob un ni bo syber a serchawg. 
 Hwft o'r un penllwyd à dreulwys ei vuch- 
 
 edd, 
 Heb Dduw'n ei gydwybod, heb gov am ei 
 
 ddiwedd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 126. Pynciau Gwirionedd 1 Catwg 
 Ddoeth. 
 
 1 Duw pob iawn, Diawl pob cam. 
 
 2 Duw pob haelioni, Diawl pob anghawr- 
 
 deb. 
 
 3 Duw pob cariad, Diawl pob câs. 
 
 4 Duw pob heddwch, Diawl pob rhyveL 
 
 5 Duw pob llawen, Diawl pob trist. 
 
 6 Duw pob serchawg, Diawl pob atgas. 
 
 7 Duw pob ymbwyll, Diawl pob an- 
 
 mhwyll. 
 
 8 Duw pob dedwydd, Diawl pob diriaid. 
 
 9 Duw pob mwyn, Diawl pob anvwyn. 
 
 10 Duw pob teg, Diawl pob hagyr. 
 
 1 1 Duw pob gwir, Diawl pob celwydd. 
 
 12 Duw pob lies, Diawl pob avles. 
 
 13 Duw pob rhaith, Diawl pob anrhaitb. 
 
 14 Duw pob mâd, Diawl pob anvad. 
 
 15 Duw pob pur, Diawl pob anmhur. 
 
 16 Duw pob cywir, Diawl pob twyll. 
 
 17 Duw pob trugar, Diawl pob creulawn. 
 
 18 Duw pob glân, Diawl pob avian. 
 
 19 Duw pob Had, Diawl pob anllad. 
 
 20 Duw pob goleu, Diawl pob tywyll. 
 
 21 Duw pob menwyd, Diawl pob anfawd. 
 
 22 Duw pob deall, Diawl pob anneall. 
 
 23 Duw pob trevyn, Diawl pob annhrev- 
 
 24 Duw pob bywyd, Diawl pob' marwol- 
 
 deb. 
 Cafael Duw cafael oil, 
 Colli Duw, colli y cyvan. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 1 Gorddodau. LI. ar. 
 
D0ETH1NEB Y CYMRY. 
 
 785 
 
 127. Unodd yn mhen canodd Catwg 
 
 Ddoeth. 
 
 1 Un drwg dybus ymhen cant llovrudd. 
 
 2 Un meddyg yinhen cant cigydd. 1 
 
 3 Un twyllwr ymhen cant anrhaith. 
 
 4 Un bradwr ymhen cant gelyn. 
 
 5 Un saig -\Tas ymhen cant saig wenwyn. 
 
 6 Un awr gloddestymhencantawrnewyn. 
 
 7 Un diogi ymhen cant divrawd. 
 
 8 Un diymdawr ymhen cant diveydd. 
 
 9 Un athrodwr ymhen cant cynllwyn. 
 
 10 Un gwastraf ymhen cant goddaith. 
 
 11 Un truth ymhen cant athrawd. 
 
 12 Un avrad ymhen cant yspail. 
 
 13 Un anvoddlondeb ymhen cant anghen. 
 
 14 Un gormodedd ymhen cant eisiwed. 
 
 15 Un celwydd ymhen cant gosawd. 
 
 16 Un rhagrith ymhen cant celwydd. 
 
 17 Un anudonwr ymhen cant cythraul. 
 
 18 Un cybydd ymhen cant lleidyr. 
 
 19 Un tavawd gwraig ymhen cant taran. 
 
 20 Un bndrogen ymhen cant hwch. 
 
 21 Un mursen ymhen cant puten. 
 
 22 Un ofeiriad ymhen cant twyllwr. 
 
 23 Un hyd ymhen cant anudon. 
 
 24 Un cyvreithiwr ymhen cant gwylliad. 
 
 25 Un gweniaith ymhen cant dirieidi. 
 
 26 Un diriaid 2 ymhen cant ysgar. 
 
 27 Un ysgar ymhen cant gormes. 
 
 28 Un gormes ymhen can haint. 
 
 29 Un haint ymhen cant newyn. 
 
 30 Un annevawd ymhen cant haint. 
 
 31 Un drygarlwydd ymhen cant annevawd. 
 
 32 Un camraith ymhen cant drygarlwydd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 3 
 
 128. GWRTHYDDIAID CATWG DDOETH. 
 
 1 Pob fol á wna ofeiriad, rhaid call i 
 
 wneuthur ysgolâig. 
 
 2 Pob gŵydd á wna fermwr, rhaid syn- 
 
 wyrawl i vod yn greftwr. 
 
 3 Pob cythraul á wna vilwr, rhaid dyn 
 
 da i vod yn heddychwr. 
 
 4 Pob dihiryn á wna gyvreithwr, rhaid 
 
 doeth i vod yn reithwr. 
 
 5 Pob diriaid à wna bencerdd, rhaid 
 
 dedwydd i vod yn athraw. 
 
 6 Pob lleidyr á wna olud a wg, rhaid cyn- 
 
 neddvawl i vod yn wr boneddig. 
 
 7 Pob coegvalch á wna rodresgar, rhaid 
 
 addwyn i vod yn vlaenor. 
 
 8 Pob croesan á wna vydrwr, rhaid 
 
 dysgedig i vod yn vardd. 
 
 9 Pob llyfan á wna gybydd, rhaid na vo 
 
 gwaeth no lleidyr i wneuthur dyn. 
 
 1 Cr. gwr. Ll ar. 
 
 2 Diriaidi. 
 
 3 Ystudvack Vardd. medd Ll. ar. 
 
 10 Pob ynvyd á wna chvvedleugar, rhaid 
 
 gwr doeth i dewi. 1 
 
 1 1 Pob diwybod á wna veiwr, rhaid gwr 
 
 deallus i vod yn varnwr. 
 
 12 Pob crwydryn á wna ymsenwr, rhaid 
 
 pwyllawg i vod yn gynghorwr. 
 
 13 Pob ci á wna geryddwr, rhaid dwy- 
 
 vawl i vod yn ddiwygiwr. 
 
 14 Pob twrch á ddadredd, rhaid perchen 
 
 deall i ddattawd. 
 
 15 Pob ovnus á baid ag â welo yn ddrwg, 
 
 rhaid hyderus glew i wneuthur daioni. 
 
 1 6 Pob dyn i ddiawl á wna y da à welo'n 
 
 dda iddo ei hun yn unig, rhaid dyn i 
 Dduw i wneuthur à vo da i arall er 
 avles iddo ei hun. 
 
 17 Pob trachwantus á ynnill aur ac arian, 
 
 rhaid dedwydd i ynnill golud. 
 
 18 Pob ystrywus á ynnill vodd y byd, 
 
 rhaid cywir cariadusi ynnill bodd Duw. 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 120. LLYMA DDEUDDEG GOVYNION A DDODES 
 
 Catwg Ddoeth ar i vebiniaid. 
 
 1. Pwy sy ddoeth Ì 
 
 Atteb. Y neb ni ddigia er ei oganu, ac ni 
 ymvalchia er ei ganmawl. 
 
 2. Pwy sy gall] 
 
 Atteb. Y neb a ystyr yn dda cyn y gweto 
 ei veddwl. 
 
 3. Pwy sy gry v Ì 
 
 Atteb. Y neb à alio veistroli ei anwydau. 
 
 4. Pwy sy gadarn? 
 
 Atteb. Y neb à alio guddio ei dylodi. 
 
 5. Pwy sy ddifaith? 
 
 Atteb. Y neb ni chelo ei gyvrinach ei 
 hunan. 
 
 6 . Pwy sy gymmeradwy yn mysg y bobyl Ì 
 Atteb. Y neb à alio ymgynnal arno ei 
 
 hunan. 
 
 7. Pwy sy lawen? 
 
 Atteb. Y neb ni chlywo ei gydwybod yn 
 ei geryddu. 
 
 8. Pwy sy rydd? 
 
 Atteb. Perchen creft a chelvyddyd, à 
 vedyr ymgynnal ami yn y man 
 o'r byd y myno. 
 
 9. Pwy sy dda ei arver? 
 
 Atteb. Y neb à vedyr ymoddev á dyn Hid- 
 iawg drygarverus à vo gydag ev . 
 
 10. Pwy sy ddaionus? 
 
 Atteb. Y neb à gospo ei hun er lies i 
 
 arall. 
 11 Pwy sy ddedwyJd? 
 Atteb. Y neb y bo ynddo gâs o gynnedd- 
 
 yv at y drwg, 2 a serch o gyn- 
 
 neddyv at à vo da. 
 
 1 1 vod yn dawgar. Ll. ar. 
 2 A vo drwg. Ll. ar 
 
786 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 12. Pwy sy ddwyvawl? 
 Atteb. Y neb à grêd yn Nuw ac ai caro, 
 ac à wêl rnai goreu ar bob dim 
 ei ewyllys a'i weithred ev. 
 Ac velly tervyna pynciau doethineb 
 Catwg Ddoeth. 
 
 130. CVNGHORION PARTH IECHYD AC 
 EINIOES. 
 
 1 A chwennycho vyw'n hir chwareued 
 
 hyd ugain, llavuried hyd ddeugain, a 
 gorphwysed hyd olaith. 
 
 2 Coded gyda'r hedydd, caned gyda yr 
 
 hedydd, ac aed i gysgu gyda'r hedydd. 
 
 3 Bwytaed pan vo arno chwant, yved 
 
 pan vo arno syched, a gorphwysed 
 pan vo arno vlino. 
 
 4 Gocheled vwyd rhy voethus, a diod 
 
 rhy gadarn, a gwaith rLy drwm a 
 thrafertlrus. 
 
 5 Gocheled gormodd o vwyd, a gorinodd 
 
 ddiod, a gonnodd o lavurwaith. 
 
 6 Gocheled ymryson, cared heddwch, a 
 
 bydded di vawrovalon. 
 
 7 Bydded lawen, bydded hael, a bydded 
 
 gyviawn. 
 
 8 Bydded wrtb un wraig, yn gadarn yn 
 
 ei f'ydd, ac yn lân ei gydwybod. 
 
 9 Bid vyvyrgar y bore, gweithgar yn 
 
 nawnddycld, achyveillgar yn echwycld. 
 
 10 Bid dyddan ei vyvyrdawd, diniwed ei 
 
 gampau, a'i awyr yn iachus. 
 
 1 1 Bydded nid hen ei wisg, yn lanber ei 
 
 gylched, ac yn vodlon i'r byd à vo. 
 
 12 Bydded ysgawn ei wisg, ysgawn ei 
 
 ymborth, ac ysgawn ei galon. 
 
 13 Bydded seichawg ei vryd, a bywiawg 
 
 ei awen, ac yn aniyl ei gyveillion. 
 
 14 Cad wed gy vraith ei wlad, a rheawl ei 
 
 alwad, a gorchymynion ei Dduw. 
 
 15 Ac o wneuthur val hyn, bydd iachus 
 
 ei gorf ac esmwyth ei veddwl ; a giân 
 ei gydwybod. 
 
 16 Bydd hir ei einioes, a'i ddiwedd yn 
 
 wynvyd, a'i Dduw yn ei garu. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 131. Myvyrdodau Catwg Ddoeth. 
 
 Nid oes dim heb ryw rinwedd arno, 
 Nid ellir drwg heb ryw dda o hano, 
 Nid rhaid i ddedwydd nac ach nac eiddo, 
 Ni ellir i ddeddvawl well nog y sydd 
 
 ynddo, 
 Nid iawn i undyn ond ai digono, 
 Nid cyviawn bwyd ond i à lavurio, 
 Nid oes doethineb ond i ai dysgo, 
 Nid oes gariad ond i à garo, 
 Nid oes i'r cybydd ond à gymmero, 
 Nid oes ar neb wneuthur y peth nas gallo. 
 
 Nid oes o Dduw i neb ond à veddo, 
 
 Nid iawn i undyn bob peth à vyno, 
 
 Nid hardd ar undyn ond hyn a'i gweddo, 
 
 Ni ddifyg gwybodaeth ar a'i ceisio, 
 
 Ni wiw clod ond i a'i dirpero, 
 
 Ni veth digonedd i à wnel am dano, 
 
 Nid oes o'r ymryson well na'i ado, 
 
 Nid oes o gyvoeth i neb ond a'i boddlono, 
 
 Ni chedwis Duw rag neb à vai da iddo, 
 
 Nid tynged i neb ond à ganlyno. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 132. Nidiait. 
 
 Nii> penaeth ond à vo pen arno ei hun, 
 Nid cadarn ond à vo drech na'i hun, 
 Nid gwaithvuddyg ond à orchvygo ei hun, 
 Nid gorchest ond i wr lywodraethu ei hun, 
 Nid athraw y gwr na ddysgo dda iddo ei 
 
 hun, 
 Nid deallus ond à ddeallo ei hun, 
 Nid adnabyddus ond à adnebydd ei hun, 
 Nid gwybodus ond à wybydd ei vai ei hun, 
 Nid celvydd ond à vedro wellhau ei hun, 
 Nid call ond à wêl folineb ei hun, 
 Nid gwilgar ond à wilio arno ei hun, 
 Nid doeth ond à ddiwygio ei hun, 
 Nid glew ond à wrthladd ei hun, 
 Nid cyvarwydd ond à ŵyr ymsyrth ei hun, 
 Nid cyfrwydd oncla wyr avrwydddeb ei hun, 
 Nid caeth ond à ymostwng iddo ei hun, 
 Nid rhydcl ond na vo rwym wrtho ei hun, 
 Nid ymgais ond à ymgais ddiveiaw ei hun, 
 Nid fôl ond à veddwl yn dda am dano ei 
 
 hun, 
 Nid perchenawg ond perchen arno ei hun, 
 Nid gwr' ond à barcho ei hun. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 133. Casddynion Catwg Ddoeth 
 
 Hen heb grevydd. 
 Ieuanc heb ddysg. 
 Gwasanaethwr lieb ovn. 
 Gwraig heb gywilydd. 
 Mâb heb voes. 
 
 6 Merch heb syberwyd. 
 
 7 Hen godinebus. 
 
 8 Doeth heb weithredoedd da. 
 
 9 Tylawd balch. 
 
 10 Cyvoethawg gormesgar. 
 
 11 Esgob heb ddeall. 
 
 12 Brodyr heb gariad. 
 
 13 Trevgordd heb gyviawnder. 
 
 14 Plwyv heb addysg. 
 
 15 Goludawg heb elusen. 
 
 16 Athraw heb amynedd. 
 
 17 Bardd heb ddosbarth. 
 
 18 Teulu heb drevyn. 
 
 19 Cenedyl heb wybodau. 
 
 20 Gwlad heb gyvraith. 
 
D0ETH1NEB Y CYMRY. 
 
 787 
 
 21 Cyvraith heb ddeddvokler. 
 
 22 Cyinodogaetli heb heddwch. 
 
 23 Plant heb uvydddawd. 
 
 24 Gwerin heb gariad. 
 
 25 Llys heb haelioni. 
 
 26 Gwledd heb gerddau. 
 
 27 Cynnadyl heb arweddau. 
 2S Ysgolâig heb awen. 
 
 29 Creft heb vreiniau. 
 
 30 Dieithyr heb roesawau. 
 
 31 Dinas heb bendodau. 
 
 32 Cyvar heb atgorau. 
 
 33 Gorsedd heb arverau. 
 31 Gwr heb gampau. 
 
 35 Ty heb olau. 
 
 36 Perllan heb avalau. 
 
 37 Gardd heb lysiau. 
 
 38 Cyvaill heb gynneddvau. 
 
 39 Call heb gymhwyllau. 
 
 40 Gosgordd heb dynghedau. 
 
 41 Araeth heb ymbwylliadau. 
 
 42 Barn heb ddangosau. 
 
 43 Gwr heb rinweddau. 
 
 45 Doethineb heb huolder, yr hyn sydd 
 
 sydd yn debyg i gleddyv yn Haw dyn 
 clav o'r parlys. 
 
 46 Huolder heb ddoethineb, y sydd debyg 
 
 i gleddyv yn Haw dyn ynvyd. 
 Ac velly tervyna. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 134. Llyma gynghorion y rhoddes Cat- 
 wg Ddoeth i Arawn vab Cynvarch 
 brenin y gogledd pan ai gollynges 
 
 EV O'l VEBINDAWD. 
 
 Tro y clust byddar at bob drygiaith, 
 Tro dy gevyn ar bob drygwaith. 
 Tro y llygad cauad at bob anverth, 
 Tro'th olwg a'th galon at bob prydverth. 
 Tro dy law egor at bob tylodi, 
 Tro dy veddwl at bob haelioni. 
 Tro dy bwyll at gyughoran doethion, 
 Tro dy serch at bethau dwyvolion. 
 Tro'th ddyhewyd ar bob daioni, 
 Tro'th holl awen ar ymragori. 
 Tro dy ddeall i ddeall dy hunan. 
 Tro'th holl wybodau y'nghyngyd anian. 
 Tro'th holl gynneddvau ar à vo dedwydd, 
 Tro'th galondid a'th nerthoedd oil ar 
 Dduw Ddovydd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 135. Llyma syniadau Catwg Ddoeth. 
 Pa hynav y dyn gwaethav ei gainpau, 
 Pa vwyav y gallu lleiav y bydd gwyllys, 
 Pa vwyav y brys mwyav y rhwystyr, 
 
 Pa vwyav y cas mwyav y cywilydd, 
 Pa uehav y dring enbytav y cwymp, 
 Pa decav y bore hacrav yr ucher, 
 
 Pa vwyav y frost mwyav y celwydd, 
 Pa decav y dŷn mwyav y pyd a'i erys, 
 Pa ddyvnav yr avon lleiav oil ei thrwst, 
 Pa isav y galon uchav y bydd i'r enaid, 
 Pa ddoethav y dyn uvyddav ei gamp, 
 Pa dylotav dwyvawl goreu vydd ei gyn* 
 
 neddyv, 
 Pa gallav y dyn anamlav ei eiriau, 
 Pa decav y chware goreu vyth ei adael, 
 Pa haelav y rhoddwr mwyav vyth ei 
 
 ynnili, 
 Pa vwyav y gwîr mwyav oil y bydd ei dâl, 
 Pa iawnav y gwaith iawnav i gyd y dyw- 
 
 edd, 1 
 Pa gyvyngav gan ddyn ehengav gan Dduw. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 136. Cynghorion a roddes Catwg Ddoeth 
 
 i Asswr vab Cyniiaiarn. 
 Na vycld debyg i'r ci yn dy gyves, 
 Na vydd debyg i vwch 2 yn dy vuches. 
 Ka vydd debyg i lyi'ant yn dy loches, 
 Na vydd debyg i vlaidd wrth dy gyvnes. 
 Na vydd debyg i gath yn dy anwes, 
 Na vydd debyg i hwch yn dy wales. 
 Na vydd debyg i'r mor yn dy vynwes, 
 Na vydd debyg i wraig yn dy hanes. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 137. Cynghorion ereill a roddes Catwg 
 
 Ddoeth i'r un gwr. 
 
 Cyhudda dy hun ac nid arall, 
 Darostwng dy hun ac nid arall, 
 Addysga dy hun cyn y dysgot arall, 
 Adnebydd dy hun er adnab arall, 
 Cerydcl dy hun na cherydd arall, 
 Gwna les i dy hun o gwnei les i arall, 
 O weled dy hun yn folach nog arall 
 Y dichyn itti vyned yn ddoethach nog 
 arall. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 138. Cynghorion ereill Catwg Ddoeth 
 
 i'r UN GWR. 
 Na vydd swrth na diawg segurllyd, 
 Na char veddwi val y gŵna ynvyd. 
 Na char verched anllad eu campau, 
 'Mogel dyngu a phob eras eiriau. 
 Bydd haelionus y lie bo achos, 
 Gwna ddaioni, a gwna'n ddiaros. 
 Na wna gam, na chymmer ormod, 
 A'th gymodogion bydd mewn cymmod. 
 Cais vyth ymgynnal yn ddiwegi, 
 Yn mhob.trova tra vych ynddi. 
 Ymro i Dduw yn y cwbyl o'th vuchedd, 
 A mecldwl ba vodd y dawn y diwedd. 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 1 Diwedd. 
 2 Yuwch. I. 
 
 M. 
 
788 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 139. Llyma y gorddau a ddangoses 
 
 CaTWG DDOETH I DALIESIN PEN BE1RDD, 
 YN YMOLLWNG AG EV. 
 
 Tawedigrwydd yw mam pob callineb, 
 Amynedd yw mam pob doethineb. 
 Pwyll yw mam pob gwybodau, 
 Trevyn yw mam pob darbodau. 
 Angen yw mam pob celvyddyd, 
 Bhinwedd yw mam pob dedwyddyd. 
 Ymgais yw mam pob rhagoriaeth, 
 Awen yw mam pob cerddoriaeth. 
 Ystyr yw mam pob deallau, 
 Anystyr yw mam pob gwallau. 
 Arver yw mam pob meistrolaeth, 
 Cadernyd yw mam pob buddugoliaeth. 
 Cydwybod yw mam pob deddvoldeb, 
 Cariad yw mam pob dwyvoldeb. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 140. EREILL i'r UN GWR, SEF Y CAMPAU 
 
 A VYDDANT AR WR. 
 
 1 Bod yn ddoeth yn ei ddadyl. 
 
 2 Bod yn oen yn ei ystavell. 
 
 3 Bod yn lew yn nhrin a brwydyr. 
 
 4 Bod yn baen ar yr heol. 
 
 5 Bod yn vardd ar ei leitbig. 
 
 6 Bod yn athraw yn ei deulu. 
 
 7 Bod yn gynghor yn ei genedyl. 
 
 8 Bod yn ddyddiwr yn ei gwmwd. 
 
 9 Bod yn veudwy yn ei Ian. 
 
 10 Bod yn ddeddvwr yn ei wlâd. 
 
 11 Bod yn gydwybodawl yn ei weitbred. 
 
 1 2 Bod yn ddedwydd yn ei vy wyd. 
 
 13 Bod yn ddiwyd yn ei dyddyn. 
 
 14 Bod yn gyviawn yn à wnelo. 
 
 15 Bod à wnelo wrth vodd Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 141. Nerthodd Catwg Ddoeth. 
 
 Nerth dysg ei ymgais, 
 Nerth athraw ei ddosparth, 
 Nerth doeth ei bwyll, 
 Nerth call ei ystyriaeth, 
 Nerth celvydd ei wybodau, 
 Nerth glew ei galondid, 
 Nerth gwestwr ei syberwyd, 
 Nerth alldud ei heddlonder, 
 Nerth bardd ei awen, 
 Nerth teuluawg ei ddiwydrwydd, 
 Nerth cyviawn ei gydwybod, 
 Nerth dedwydd ei amynedd, 
 Nerth dwyvawl ei Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 142. Ansoddau Catwg Ddoeth. 
 
 Ni ludd cyviawnder tangnev, 
 Ni ludd cerydd serch, 
 Ni ludd barn cariad, 
 Ni ludd cariad pwyll, 
 
 Ni ludd glewder drugaredd, 
 Ni ludd dwyvoldeb lawenydd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 143. Nidiau. 
 
 Nid nerth ond rhyddyd, 
 
 Nid rhydd ond cariad, 
 
 Nid cariad ond dewis, 
 
 Nid dewis ond deall, 
 
 Nid deall ond gallu, 
 
 Nid gallu ond gwybod, 
 
 Nid gwybod ond gwirionedd, 
 
 Nid gwirionedd ond cadernyd. 
 
 Nid cadernyd ond anghyviiewidiawl, 
 
 Nid anghyvnewidiawl ond Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 144. MODD ARALL AR YR UN. 
 
 Nid nerth ond rhyddyd, 
 
 Nid rhyddyd ond cariad, 
 
 Nid cariad ond dewis, 
 
 Nid dewis ond gallu, 
 
 Nid gallu ond gwybod, 
 
 Nid gwybod ond deall, 
 
 Nid deall ond ystyr, 
 
 Nid ystyr ond canvod, 
 
 Nid canvod ond gwirionedd, 
 
 Nid gwirionedd ond cadernyd, 
 
 Nid cadernyd ond anghyvnewidiawl, 
 
 Nid anghyvnewidiawl ond Duw, 
 
 Nid Duw ond nerth, &c, ike. 1 
 
 Catwg Ddoeth ai Can t. 
 
 145. Nidiau ereill. 
 
 Nid bôd ond byw, 
 
 Nid byw ond cartrev, 
 
 Nid cartrev ond teulu, 
 
 Nid teulu ond ymgynnal, 
 
 Nid ymgynnal ond meddiant, 
 
 Nid meddiant ond eiddo, 
 
 Nid eiddo ond eiddo Duw, 
 
 Nid eiddo Duw à water, 
 
 Nid eiddo Duw ond er ai govyn, 
 
 Nid ai govyn ond angen, 
 
 Nid angen ond anian, 
 
 Nid anian ond daioni, \ 
 
 Nid daioni ond bodd Duw, 
 
 Nid bodd Duw ond cyviawn, 
 
 Nid cyviawn ond cariad. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 Nid gwlâd 
 Nid gwlâd 
 Nid gwlâd 
 Nid gwlâd 
 Nid gwlâd 
 Nid gwlâd 
 Nid gwlâd 
 
 146. Ereill. 
 
 heb genedyl, 
 heb gyvraith, 
 heb vraint, 
 heb ammaeth, 
 heb yd, 
 
 heb gelvyddydau, 
 heb ddoethion, 
 
 1 Ut supra. 
 
DOKTIIINER Y CYMRY. 
 
 789 
 
 Nid gwlâd heb athrawon, 
 
 Md gwlâd heb nawcld, 
 Nid gwlâd heb grevvdd, 
 Nid gwlâd heb ddwyvoldeb, 
 Md gwlad heb Dduw yn ben, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 147. Ereill, 
 Nid cadernyd ond cyrraith, 
 Nid cyvraith ond cynghor, 
 Nid cynghor ond doethion, 
 Nid doethion ond addysg, 
 Nid addysg ond deallau. 
 Nid deall ond à to iawn, 
 Nid iawn ond cariad, 
 
 Nid cariad ond nas gellir ei orvod. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 148. Ereill. 
 
 Nid byw heb Teddiant, 
 Nid meddiant heb wlad, 
 Nid gwlâd heb gartrev, 
 Nid cartreT heb deulu, 
 Nid teulu heb wraig, 
 Nid gwraig heb blant. 
 Nid plant heb nTydddawd, 
 Nid nvydddawd heb addysg, 
 Nid addysg heb athraw, 
 Nid athraw ond tad, 
 Nid tad ond dedwydd, 
 Nid dedwydd ond doeth, 
 Nid doeth ond cyriawn, 
 Nid cyriawn ond cariad, 
 Nid cariad ond Duw. 
 
 Catwg DJoeth ai Cant. 
 
 149. Ereill. 
 
 Nid bonedd ond gwybodaeth, 
 Nid golud ond gwybodaeth, 
 Nid doethineb ond gwybodaeth, 
 Nid urddas ond gwybodaeth, 
 Nid anrhydedd ond gwybodaeth, 
 Nid nerth ond gwybodaeth, 
 Nid car ond gwybodaeth, 
 Nid cyraill ond gwybodaeth, 
 Nid harddwch ond gwybodaeth, 
 Nid clod ond gwybodaeth, 
 Nid meddiant ond gwybodaeth, 
 Nid deall ond gwybodaeth, 
 Nid rhwydd ond gwybodaeth, 
 Nid braint ond gwybodaeth, 
 Nid addwyn ond gwybodaeth, 
 Nid deddTawl ond gwybodaeth, 
 Nid cyriawn ond gwybodaeth, 
 Nid dedwydd ond gwybodaeth, 
 Nid cadarn ond gwybodaeth, 
 Nid daioni ond gwybodaeth, 
 Nid gorTod ond gwybodaeth, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 150. Nidiau Brodyrdde. 
 
 Nib gwlâd ond gwerin, 
 
 Nid gwerin ond brodyrdde, 
 
 Nid cadarn ond brodyrdde, 
 
 Nid amug ond brodyrdde, 
 
 Nid edmng ond brodyrdde, 
 
 Nid cystlwn ond brodyrdde, 
 
 Nid cyrawd ond brodyrdde, 
 
 Nid cynnadyl ond brodyrdde, 
 
 Nid corav^d ond brodyrdde, 
 
 Nid cynnal ond brodyrdde, 
 
 Nid cyrraid ond brodyrdde, 
 
 Nid cysswyn ond brodyrdde, 
 
 Nid cyttreT ond brodyrdde, 
 
 Nid cyssulw ond brodyrdde, 
 
 Nid cywaith ond brodyrdde, 
 
 Nid cywaeth ond brodyrdde, 
 
 Nid cyttrym ond brodyrdde, 
 Nid cymyn ond brodyrdde, 
 
 Nid cymhwyll ond brodyrdde, 
 
 Nid cychwedyl ond brodyrdde, 
 Nid cydnerth ond brodyrdde, 
 Nid cyvnerth ond bro lyrdde. 
 Nid cyrar ond brodyrdde, 
 Nid cydTod ond brodyrdde, 
 Nid cydwedd ond brodyrdde, 
 Nid cyrun ond brodyrdde, 
 Nid cymmraint ond brodyrdde, 
 Nid cymmrawd ond brodyrdde, 
 Nid cot ond brodyrdde, 
 Nid cyvannedd ond brodyrdde, 
 Nid cymmyred ond brodyrdde, 
 Nid cymhrain ond brodyrdde, 
 Nid cyvurdd ond brodyrdde, 
 Nid CTToeth ond brodyrdde, , 
 Nid cymmod ond brodyrdde, 
 Nid cymmedyr ond brodyrdde, 
 Nid cymhorth ond brodyrdde, 
 Nid cywir ond brodyrdde, 
 Nid cysgordd ond brodyrdde, 
 Nid cyTraith ond brodyrdde, 
 Nid cenedyl ond brodyrdde, 
 Nid Cymry ond brodyrdde, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 151. Nidiau ereill. 
 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 Nid hawdd 
 
 dangaws annoeth, 
 dysgu an war, 
 deddToli anwir, 
 cadarnân gormes, 
 ysgog serch, 
 gorTod ar athrylith, 
 gwrthladd angen, 
 newid nawtur, 
 syrmid awen, 
 dilëaw cariad, 
 cymmod â châs, 
 gochel drygioni, 
 drwg o ddaioni, 
 
790 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Nid hawdd gwarthruddiaw cyviawn, 
 
 Nid hawdd hudaw call, 
 
 Nid hawdd llygru cywir, • 
 
 Nid hawdd digiaw dedwydd, 
 
 Nid hawdd rliadloni llidiog, 
 
 Nid hawdd gyru pwyll ar ddiriaid, 
 
 Nid hawdd ovni glew, 
 
 Nid liawdd hyder ar lwvyr, 
 
 Nid hawdd darbwyll anwybodus, 
 
 Nid hawdd deall dichell, 
 
 Nid hawdd addwynâu balc.h, 
 
 Nid hawdd cau yn erbyn à ŵyr pawb, 
 
 Nid hawdd ynnill gelyn, 
 
 Nid hawdd ammeu gwirionedd, 
 
 Nid hawdd rhadloni cenvigen, 
 
 Nid hawdd taw ar gydwybod, 
 
 Nid hawdd gorthaw ar y gwir, 
 
 Nid hawdd digaloni dwyvawl, 
 
 Nid hawdd gwarau any n ad, 
 
 Nid hawdd llygru dedwydd, 
 
 Nid hawdd gyru à vyner ar ddoeth, 
 
 Nid hawdd ond ymvoddau ar ddaiom", 
 
 Nid hawdd ond uvyddau i Dduw, 
 
 Nid hawdd twyllaw Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 152. Arall unrhyw. 
 Nid hawdd gwybod y cyvan, 
 Nid hawdd ammeu gwirionedd, 
 Nid hawdd cadarnau celwydd, 
 Nid hawdd difrwythaw cyviawnder, 
 Nid hawdd gweled y pell, 
 Nid hawdd canvod à vydd, 
 Nid hawdd casau pechawd cynnwynawl, 
 Nid hawdd boddloni pawb, 
 Nid hawdd galw doe yn ol, 
 Nid hawdd cydymddwyn à gormes, 
 Nid hawdd attal amser, 
 Nid hawdd diwreiddiaw serch, 
 Nid hawdd dilëaw cariad, 
 Nid hawdd ysgog fyddlondeb, 
 Nid hawdd llygru cywirdeb, 
 Nid hawdd rhadloni. trachwant, 
 Nid hawdd gostegu cenvigen, 
 Nid hawdd gyru pwyll ar valch, 
 Nid hawdd darbwyll annoeth, 
 Nid hawdd darwedd anwybodus, 
 Nid hawdd deal dichell, 
 Nid hawdd ovni glew, 
 Nid hawdd annog llwvyr, 
 Nid hawdd dyspwyllaw anwar, 
 Nid hawdd gwerinaw diriaid, 
 Nid hawdd dygnu dedwydd, 
 Nid hawdd arail annysg, 
 Nid hawdd dangaws anneallus, 
 Nid hawdd gorvod ar ddoeth, 
 Nid hawdd dattawd athrylith. 
 Nid hawdd newid nawtur, 
 Nid hawdd gwrthladd angen, 
 
 Nid hawdd symud awen, 
 Nid hawdd cymmod â châs, 
 Nid hawdd cywiíyddiaw deddvawl, 
 Nid hawdd gw;id ar à ŵyr pawb, 
 Nid hawdd cau yn erbyn cydwybod, 
 Nid hawdd gwarthruddiaw daioni, 
 Nid hawdd digaloni dwyvawl, 
 Nid hawdd ond gwneuthur daioni, 
 Nid hawdd ond boddiaw Duw, 
 Nid hawdd dianc o ddrwg, 
 Nid hawdd twyllaw Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 153. Ereill. 
 Nid anvodd ond prid, 
 
 Nid prid ond prid o anvodd, 
 Nid prid o anvodd ond ediveirwch, 
 Nid edivar awr angau ond anvoddiaw 
 Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 154. Ereill. 
 Nid gwladwr heb urddas, 
 Nid urddas heb vonedd, 
 Nid bonedd heb ddysg, 
 Nid dysg heb voes, 
 
 Nid moes heb syberwyd, 
 Nid syberwyd heb ddeddvoldeb, 
 Nid deddvoldeb heb gyfiawnder, ■ 
 Nid cyviawnder heb uvyddaad, 
 Nid uvydddawd heb ddwyvoldeb, 
 Nid dwyvoldeb heb gariad, 
 Nid cariad ond Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant: 
 
 155. Ereill. 
 Nid divyr ond cyweithas, 
 Nid cyweithas ond syber, 
 Nid syber ond trwsiadus, 
 
 Nid trwsiadus ond gweddusder, 
 Nid gweddusder ond uvydddawd, 
 Nid uvydddawd ond anmalchineb, 
 Nid anmalchineb ond cariad. 
 Nid cariad ond à vo gas gantho boen i un 
 byw a bod. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 156. Ereill. 
 Nid gwybod heb weled, 
 Nid gweled heb awen, 
 Nid awen heb ei harver, 
 Nid arver heb serch, 
 
 Nid serch ond o bwyll, 
 Nid pwyll ond ystyriaeth, 
 Nid ystyriaeth ond ar ddaioni, 
 Nid dim 1 ond o Dduw, am hyny 
 Nid gwybod ond o Dduw, 
 Nid a Wen ond o Dduw, 
 Nid pwyll ond o Dduw, 
 
 1 Nid ond o Dduw. LI. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 791 
 
 Nid daioni ond o Dduw, 
 Nid dim ond y sydd o Dduw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 157. Ereill. 
 
 Nid call ond à wrendy gynghor, 
 Nid pwyll ond à wyr gynghor, 
 Nid doeth ond à gais gynghor, 
 Nid deall ond à ystyr gynghor, 
 Nid hawdd dodi cynghor, 
 Nid cwbyl nemawr o gynghor, 
 Nid amyl y gwedd un cynghor, 
 Nid trah'áus ond ni pheirch gynghor. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 158. Ereill. 
 
 Nid bôd ond Duw, 
 Nid by w ond Duw, 
 Nid da ond Duw, 
 Nid doeth ond Duw, 
 Nid gwybod ond Duw, 
 Nid gallu ond Duw, 
 Nid cariad ond Duw, 
 Nid cyviawn ond Duw, 
 Nid hollwybedydd ond Duw, 
 Nid cadarn ond Duw, 
 Nid diddarvod ond Duw, 
 Nid barn ond barn Duw, 
 Nid arglwydd ond Duw, 
 Nid tragywydd ond Duw, 
 Nid anveidrawl ond Duw, 
 Nid holla wl ond Duw, 
 Nid digon ond Duw, 
 Nid dim ond Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 159. Ereill, 
 Nid nerth ond Daw, 
 
 Nid bywyd ond Duw, 
 
 Nid cyvnerth ond Duw, 
 
 Nid cynneiliawdyr ond Duw, 
 
 Nid cywyl ond Duw, 
 
 Nid car ond Duw, 
 
 Nid cyvaill ond Duw, 
 
 Nid ceidwad ond Duw, 
 
 Nid agos ond Duw, 
 
 Nid yn mhob man ond Duw, 
 
 Nid à ẃyr y cyvan ond Duw, 
 
 Nid à varn yn gyviawn ond Duw, 
 
 Nid à wna à vyno ond Duw, 
 
 Nid cael ond cael Duw, 
 
 Nid gobaith ond yn Duw, 
 
 Nid gwared ond Duw, 
 
 Nid dim ond yn Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 160. Ereill. 
 Nid hawdd symud awen, 
 
 Nid hawdd newid nawtur, 
 
 Nid hawdd gorvod ar athrylith, 
 
 Nid hawdd dihenu anian, 
 
 Nid hawdd gorthaw ar gydwybod, 
 
 Nid hawdd ammeu y gwir, 
 
 Nid hawdd cynnal celwydd, 
 
 Nid hawdd ovni glew, 
 
 Nid hawdd annog llwvr, 
 
 Nid hawdd darbwyll anwybodus, 
 
 Nid hawdd gwrthladd à ŵyr pawb, 
 
 Nid hawdd rhadloni cenvigen, 
 
 Nid hawdd gyru pwyll ar ddiriaid, 
 
 Nid hawdd llygru dedwydd, 
 
 Nid hawdd dirywo rhyw, 
 
 Nid hawdd divenwi serch, 
 
 Nid hawdd gwrthol ar gariad, 
 
 Nid hawdd lluddio cyviawnder, 
 
 Nid hawdd trechu ar gelvyddyd, 
 
 Nid hawdd clifawd gwybodau, 
 
 Nid hawdd galw y drwg yn ol, 
 
 Nid hawdd attal daioni, 
 
 Nid hawdd rhadverth o drachwant, 
 
 Nid hawdd trymysg ar gall, 
 
 Nid hawdd dangos balch, 
 
 Nid hawdd cywilyddio deddvawl, 
 
 Nid hawdd mevlu dwyvawl, 
 
 Nid hawdd à vyner i ddoeth, 
 
 Nid hawdd dyspwyll ar annoeth, 
 
 Nid hawdd celwyddu synwyrau, 
 
 Nid hawdd cuddiaw rhag amser, 
 
 Nid hawdd dianc rhag awr ddiwedd, 
 
 Nid hawdd gwâd ar bechodau, 
 
 Nid hawdd goohel barn, 
 
 Nid hawdd twyllaw Duw, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 161. Ereill. 
 
 Nid glew ond à orvydd arno ei hunan, 
 Nid cadarn ond à vo drech no ei hunan, 
 Nid gwybedydd ond à edwyn ei hunan, 
 Nid llyw and à lywio ei hunan, 
 Nid. gwiliedydd ond à wilio arno ei hunan, 
 Ni ochel ond à ochelo ei hunan, 
 Ni orvydd ond à orfo arno ei hunan, 
 Ni ymgeidw ond á ymgeidw rhag ei hunan, 
 Nid deallus ond à ddeallo ei hunan, 
 Nid doeth ond à wŷl folineb ei hunan, 
 Nid call ond à ystyr ei hunan, 
 Nid athraw ni addysg ei hunan, 
 Nid car ond à vo gâr iddei hunan, 
 Nid gelyn neb ond ei hunan, 
 Nid gwall ond à ato iddei hunan, 
 Nid gwybod ond cydwybod dyn ei hunan, 
 Nid trevyn ond à drevno arno ei hunan, 
 Nid iawn ond à iawnäo arno ei hunan, 
 Nid dim o vlaen Duw ond à vo dyn ei 
 hunan. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
r 92 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 162. Ereill 
 
 Nid iawn ond cyviawn, 
 
 Nid da ond cyviawn, 
 
 Nid hardd ond cyviawn, 
 
 Nid cadarn ond cyviawn, 
 
 Nid paräus ond cyviawn, 
 
 Nid cywir ond cyviawn, 
 
 Nid llwydd ond cyviawn, 
 
 Nid braint ond cyviawn, 
 
 Nid rhydd ond cyviawn, 
 
 Nid hawl ond cyviawn, 
 
 Nid deddyv ond cyviawn, 
 
 Nid diddarvod ond cyviawn, 
 
 Nid digon ond cyviawn, 
 
 Nid pen ar bob peth ond cyviawn, 
 
 Nid cyviawn ond Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 163. Ereill. 
 
 Nid goludawg ond à ddonio Duw, 
 Nid diogel ond à nawdd Duw. 
 Nid tlawd ond à vo gâs gan Dduw, 
 Nid dawn ond rhadvertkwch Duw, 
 Nid doeth ond o addysg Duw, 
 Nid dedwydd ond à vo tros Dduw, 
 Nid ynnill ond bodd Duw, 
 Nid digon ond Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai cant. 
 
 164. Llwyrau. 
 
 Llwyrav gallu gallu Duw, 
 Llwyrav gwybod gwybod Duw, 
 Llwyrav gwyllys gwyllys Duw, 
 Llwyrav nawdd nawdd Duw, 
 Llwyrav cariad cariad Duw, 
 Llwyrav gwaith gwaith Duw, 
 Llwyrav dig dig Duw, 
 Llwyrav dyrnawd dyrnawd Duw, 
 Llwyrav barn barn Duw, 
 Llwyrav dial dial Duw, 
 Llwyrav gobrwy gobrwy Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 165. Trechau. 
 Trech gwir no chadarn, 
 Trech animod no chyvraith, 
 Trech à gais nog à geidw, 
 Trech à gâr nog à gâs, 
 Trech traha no thrais, 
 Trech anian nog addysg, 
 Trech awen nog athraw, 
 Trech athrylith no phwyll, 
 Trech pwyll no chad, 
 
 Trech arglwydd gwan no gwâs cadarn, 
 Trech gwlâd nog arglwydd, 
 Trech serch no chawr, 
 Trech ymgais nog ymddiried, 
 Trech tynged nog arvaeth, 
 
 Trech Duw no drwg obaith. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 166. Trechau ereill. 
 Trech clod no chynneddyv, 
 Trech pwyll no dichell, 
 Trech awen nog ystyr, 
 Trech nawtur no dysg, 
 Trech dygwydd no deall, 
 Trech arver nog arfaeth, 
 Trech diwydrwydd no golud, 
 Trech celvyddyd no llu brenin, 
 Trech glew no gwlâd, 
 Trech pwyll no glew, 
 Trech serch no chawr, ' 
 Trech llavur no direidi, 
 Trech rhaid no dewis, 
 Trech ymgais no chyvoeth, 
 Trech bryd no nerth, 
 Trech gwir no chadarn, 
 Trech cyviawnder no thrais, . * 
 
 Trech Duw no dim. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 167. Synladau. 
 Advyd á ddod addysg, 
 Addysg á ddod wybodaeth, 
 Gwybodaeth á ddod ddoethineb, 
 Doethineb á ddod varn, 
 Barn á ddod gydwybod, 
 Cydwybod á ddod ddaioni, 
 Daioni á ddod ddwyvoldeb, 
 Dwyvoldeb á ddod vywyd tragywydd. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 168. Deuparthau. 
 Deuparth gwaith ei ddechreu, 
 Deuparth taith ymbarotôi, 
 Deuparth fordd ei gwybod, 
 Deuparth gor chest ymgais, 
 Deuparth llwyddiant diwydrwydd, 
 Deuparth dwyvoldeb dedwyddyd, 
 Deuparth dedwyddyd uvydddawd, 
 Deuparth trev eu harverau, 
 Deuparth clod myned yn mhell, 
 Deuparth awen moliant, 
 Deuparth parch arver, 
 Deuparth pryd ymdrwsiaw, " 
 Deuparth bonedd dysg, 
 Deuparth dysg hyder, 
 Deuparth dawn ewyllys, 
 Deuparth rhodd syberwyd, 
 Deuparth cerdd datgan, 
 Deuparth anrhydedd moes, 
 Deuparth celvyddyd ei rhin, 
 Deuparth athrylith arver, 
 Deuparth daioni cariad, 
 Deuparth fydd yn nghalon, 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 793 
 
 169. Ymhobau Catwg Ddoeth. 
 
 Ymhob daioni y mae ai gobrwy, 
 Ymliob drwg y mae ai cysb, 
 Ymbob dig y mae pechawd, 
 Ymbob nwyv y mae trythyllwg, 
 Ymhob dyn y mae a wen, 
 Ymbob awen y mae rhagor, 
 Ymbob câs y mae gelyniaeth, 
 Ymhob gormodd y mae traha, 
 Ymhob avraid y mae direidi, 
 Ymhob trachwant y mae lledrad, 
 Ymhob coel y mae celwydd, 
 Ymhob gwybod y mae gwir, 
 Ymhob cyfredin y mae iawn, 
 Ymhob eel y mae cywilydd, 
 Ymhob taw y mae doethineb, 
 Ymhob dewis y mae cyvyngder, 
 Ymhob cyvyngder y mae addysg, 
 Ymhob creft y mae celvyddyd, 
 Ymhob celvyddyd y mae rliin, 
 Ymhob clwyv y mae pyd, 
 Ymhob rhyvel y mae goval, 
 Ymhob pechod y mae foledd, 
 Ymhob twyll y mae cynllwyn, 
 Ymhob Hid y mae murn, 
 Ymhob cudd y mae twyll, 
 Ymhob traha y mae pechawd, 
 Ymhob gwlad y megir glew, 
 Ymhob maddeu y mae cariad, 
 Ymhob cariad y mae Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 1 70. Ereill unrhyw. 
 
 Ymhob dyn y mae enaid, 
 
 Ymhob enaid y mae deal], 
 
 Ymhob deall y mae meddwl, 
 
 Ymhob meddwl y mae rhyw ddrwg neu 
 
 dda, 
 Ymhob gorchest y mae ymgais, 
 Ymhob ymgais y mae diwydrwydd, 
 Ymhob diwydrwydd y mae ennill, 
 Ymhob ennill y mae anrhydedd, 
 Ymhob anrhydedd y mae urddas, 
 Ymhob nrddas y mae braint, 
 Ymhob braint y mae dyledswydd, 
 Ymhob dyledswydd y mae gwared, 
 Ymhob gwared y mae daioni, 
 Ymhob daioni y mae cariad, 
 Ymhob cariad y mae Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 171. GOREUAU. 
 
 Goreu o'r galluau synwyran, 
 Goreu o'r synwyrau deall, 
 Goreu o'r deall pwyll, 
 Goreu o'r pwyll dewis, 
 Goreu o'r dewis cyvoeth, 
 Goreu o'r cyvoeth doethineb, 
 Goreu o'r doethineb daioni, 
 
 Goreu daioni cariad, 
 Goreu cariad tangnev, 
 Goreu tangnev tangnev Duw. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 Na>iyx Duw 
 Namyn Duw 
 JSTamyn Duw 
 Namyn Duw 
 Namyn Duw 
 Namyn Duw 
 Namyn Duw 
 Namyn Duw 
 Namyn Duw 
 Naniyn Duw 
 Namyn Duw 
 Namyn Duw 
 Namyn Duw 
 JSTamyn Duw 
 Namyn Duw 
 Namyn Duw 
 
 172. Namynau. 
 
 nid oes à ŵyr, 
 nid oes gallu, 
 nid oes cyviawn, 
 nid oes gariad, 
 nid oes gadarn, 
 nid oes myn, 
 nid oes gwyllys, 
 nid oes handid, 
 nid oes ymmod, 
 nid oes nawdd, 
 nid oes gobaith, 
 nid oes ymddiried, 
 nid oes gyvnerth, 
 nid oes wared, 
 nid oes bywyd, 
 nid oes dim. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 173. Triodd Catwo Ddoeth. 
 
 1 Tri dyn anhawdd eu credu, rhodiad- 
 
 ur o bell, darllenwr llyvyr anghyv- 
 iaith, ac à vo hŷn no'i gymodogion. 
 
 2 Tri ovn á gadarnâa galon dyn, ovni 
 
 gwedyd y cyvan á glywo gan arall, 
 ovni trallwyddiant, ac ovni digiaw 
 Duw. 
 
 3 Tri ovn á wanâa galon dyn, ovni dy- 
 
 wedyd l y gwir, ovni tylodi advyd- 
 ig, ac ovni diawl. 
 
 4 Tripheth á gaif dedwydd, cariad per- 
 
 faith, bywyd heddychlawn, a 11a- 
 wenydd nevawl. 
 
 5 Tair breniniaeth dedwydd, gair da y 
 
 byd, cydwybod lawen, a gobaith 
 cadarn am y byd à ddaw. 
 
 6 Tripheth á gaif y drwg annedwydd, 
 
 tlodi, gair drwg, a phoen cydwy- 
 bod. 
 
 7 Tripheth á gaif y gwallus, cywilydd, 
 
 colled, a gwatwar. 
 
 8 Tripheth á gaif y divalch, amlder, 
 
 llawenydd, a chariad ei < gymod- 
 ogion. 
 
 9 Tripheth á gair o godi yn fore, iechyd, 
 
 cyvoeth, a santeiddrwydd. 
 
 1 Tripheth á gaif y cysgadur, cywilydd, 
 
 aviechyd, ac advyd. 
 
 1 1 Tripheth á gaif y cy wir, dawn, parch, 
 
 a fyniant. 
 
 12 Tripheth à gaif anghy wir, byd drwg, 
 
 gair drwg, a diwedd drwg. 
 1 Gwedyd. 
 
794 
 
 DOETHINEB Y CYMKY 
 
 13 Tripheth á gaif dyoddevus, cariad, 
 
 heddwch, a'i wynvyd ar bob gwrth- 
 wynebiad. 
 
 14 Tripheth á gaif cynhenus, cynhen, 
 
 cywilydd, ac anmharch. 
 
 15 Tripheth á gaif trugarawg, dawn, 
 
 cariad, a thrugaredd Duw. 
 
 16 Tripheth á gair o hir ddilyn drwg, 
 
 newyn, carchar, ac ufern. 
 
 17 Tripheth â gaif dwyvawl, digonedd 
 
 bydawl, heddwch cydwybodawl, a 
 llawenydd nevawl. 
 
 18 Tripheth á ddylid en hystyr gan bob 
 
 dyn, o ba le y daeth, yn mha le y 
 mae, ac i ba le ydd â. 
 
 19 Tri chydymaith y diawl, balchedd, 
 
 cenvigen, a thrais. 
 
 20 Tri anghyvartal byd, berthedd, car- 
 
 iad, ac angen. 
 
 21 Tri glŵth byd, mor, arglwydd, a 
 
 din as. 
 
 22 Tri dyn á ddygant eu dadleuon i ben 
 
 yn hawdd, hael, doeth, a chyvoeth- 
 awg. 
 
 23 Tri ardymyr einioes dyn, gobaith, 
 
 cariad, a llawenydd. 
 
 24 Tri magwriaeth traha, rhyvyg, cyv- 
 
 oeth, a rhysiant. 
 
 25 Tri buddugoliaeth doeth, urddas, 
 
 greddv, a chanmawl. 1 
 
 26 Tripheth over iawn, hustyng â bydd- 
 
 ar, hiraethu am varw, a chynghori 
 gwraig yn erbyn ei gwy'lys. 
 
 27 Tripheth ni wêl dyn hanner ei ddigon 
 
 o honynt, einioes, iechyd, a chyv- 
 oeth. 
 
 28 Tri rhyw o dda y sydd ac nis byddir 
 x gwell erddynt, à gafer o anudon, à 
 ^ gafer o ddadlau anghywir ac yn 
 
 erbyn cywir, ac à gafer am drev- 
 f tadaeth oni phrynir tir o honynt 
 
 neu gost mâb mewn ysgol. 
 
 29 Tripheth á yspeiliant lie delont, dwr, 
 
 tan, a melldith Duw. 
 
 30 Tri chas á drig vyth, rhwng priawd 
 
 a'i lysblant, rhwng cwn a moch, a 
 rhwng Cymry a Saeson. 
 
 31 Tripheth rhaid aros yn hir cyn a'u 
 
 cefir, cywirdeb o drachwant, doeth- 
 ineb o valchder, a chyvoeth o 
 ddiogi. 
 
 32 Tri sail doethineb, synwyr i ddysgu, 
 
 cov i gadw, a chymhendawd i ad- 
 rawdd. 
 
 33 Tair gormes doeth, gwraig, diawd, a 
 
 dryganian. 
 
 34 Tair best fôl, bostiaw maswedd, bost- 
 
 iaw cyvoeth, a bostiaw bonedd. 
 
 1 Urddas, goddev, a chanmawl. LI. ar. 
 
 35 Tri chwerthin fôl, am ben y da, am 
 
 ben y drwg, ac am bennas gwyr beth. 
 
 36 Tripheth nid call iawn ei gwneuthur, 
 
 canu cloch i vyddar, pisaw yn er- 
 byn ygwynt, ac addysgu henddyn. 1 
 
 37 Tripheth a gaif pob diymgais a'i 
 
 ddyled, tlodi, anmharch, a chyd- 
 wybod vlin. 
 
 38 Tripheth à gaif gwr o dlodi, iechyd, 
 
 addysg, a nawdd Duw. 
 
 39 Tripheth a ynnill gwr o ynnill cyv- 
 
 oeth, câs rhyngtho a dŷn, câs 
 rhyngtho a'i hun, a châs rhyngtho 
 a Duw. 
 
 40 Tri dyn y sydd, dyn i ddyn, dyn i 
 
 Dduw, a dyn i ddiawl : dyn i ddyn 
 a wna dda dros dda a drwg dros 
 ddrwg, dyn i Dduw a wna dda dros 
 drwg, dyn i ddiawl a wna ddrwg 
 dros dda. 
 
 41 Tri cholled y corf a bair ynnill i'r 
 
 enaid, colli car, colli iechyd, a cholli 
 cyvoeth. 
 
 42 Tri rhyw gelwydd y sydd : celwydd 
 
 ar aii*, à bair i arall wedyd na vo 
 gwir; celwydd ar weithred, à bair 
 i arall weithredu yn erbyn y gwir: 
 a chelwydd arddangos, neu o ym- 
 ddwyn, à bair i arall veddwl a 
 chredu y peth na vo gwir. 
 
 43 Tri dyn melltigedig y sydd, à doro 
 
 orchymyn Duw yn ddietivar: ni 
 wypo ddim o dda ac ni chais ei 
 ddysgu, ac à wypo lawer ac nas 
 dangoso i neb arall. 
 44. Tripheth nis gellir bod hebddynt, 
 tudded, trwydded, a gwasgawd. 
 
 45 Tripheth gwell no chyvoeth, iechyd, 
 
 rhyddyd, a synwyr. 
 
 46 Tripheth à ddylai gristion eu gwneuth- 
 
 ur, ovni Duw yn vwy no dim, 
 gwasanaethu Duw o vlaen neb 
 arall, a charu Duw uwchlaw pob 
 dim. 
 
 47 Tripheth angenrheidiawl i bechadur 
 
 eu gwneuthur, cydnabod ei bech- 
 odau, ymgais â daioni, ac ymochel 
 ag ai denai at ddrwg. 
 
 48 Tri gelyn enaid cristion, y byd, y 
 
 cnawd, a'r cythraul. 
 
 49 Tri meddyg enaid, ympryd, gweddi, a 
 
 chardawd. 
 
 50 Tripheth nis gellir ddim o dda heb- 
 
 ddynt, gwir, heddwch, ac haelioni. 
 
 51 Tri ychydig à bair colli llawer, 
 
 ychydig o anwydau drwg, ychydig 
 o wall, ac ychydig o anghyviawn- 
 der. 
 1 A throi meddwl henddyn. LI. ar. 
 
DOETHINEB Y CYMRY, 
 
 795 
 
 52 Tri chynghor Lasar, car dy Dduw, 
 
 canys eve a'th wnaeth; gobaithia 
 yn Nuw, canys eve a'th gynnal ; ac 
 ovna Dduw, canys eve a'th varn. 
 
 53 Triphetli serchawg en gweled, diriaid 
 
 yn niyned yn ddedwydd, cybydd yn 
 myned yn hael, a phechadur yn 
 niyned yn santaidd. 
 
 54 Tripheth a ddyly gristion eu coviaw 
 
 yn wastad rhag pechu yn varwawl, 
 gorchymynion Duw, llawenydd nev, 
 a phoenau nfern. 
 
 55 Tripheth sy'n arwyddocau vod dŷn yn 
 
 gadwedig, casan pob drwg, caru pob 
 daionus, ac ymgais â Duw ar 
 weddiau. 
 5Q Triplieth y sydd ar Dduw yn arben- 
 igion, bod yn hollalluawg, yn oll- 
 gyvoethawg, ac yn olldrugarawg. 
 
 57. Tripheth à ynnill gariad Duw, fydd 
 
 lân, gobaith cryv, a chariad diys- 
 gawg. 
 
 58. Triphetli a gymhellant i weddio ar 
 
 Dduw, hir glevyd, hir advyd, a hir 
 
 dristyd. 
 59 Tripheth sydd yn gwaethygu y byd, 
 
 seguryd, balchcler, ac avraid. 
 60. Tripheth y sy'n trallodi y byd, cen- 
 
 vigen, Hid, a thrachwant. 
 
 61 Tripheth y sydd ac nid dim hebddynt, 
 
 nerth Duw hollalluawg, cariad 
 Duw holldrugarawg, a doethineb 
 Duw hollwybodawl. 
 
 62 Tripheth à ddysg dyn o vod yn segur, 
 
 meddwl drwg, dywedyd yn ddrwg, 
 a gwneuthur drwg. 
 
 63 Tripheth anhawdd i wir gristion eu 
 
 gwneuthur, caru drwg, balchi'aw 
 yn ei ddâ, ac esgeulusaw ei ddyled 
 i Dduw a dŷn. 
 
 64 Tripheth à ganlyn seguryd, campau 
 
 .drwg, gair drwg, a diwedd drwg. 
 
 65 Tripheth daionus i ddyn, meddwl yn 
 
 dda, gwedyd yn dda, a gwneuthur 
 yn dda. 
 
 66 Tripheth ni all dŷn eu cuddiaw, car- 
 
 iad mawr, câs mawr, a chyvoeth 
 mawr. 1 
 
 67 Tripheth à arwain ddyn i dlodi, 
 
 chwareuon, glythineb, a phuteindra, 
 
 68 Tripheth à gaif dŷn wrth ymgyvreith- 
 
 iaw, cost, goval, a thraferth. 
 
 69 Tripheth anhawdd i ddŷn eu gwneuth- 
 
 ur yn gwbyl, adnabod ei hun, 
 gorchvygueichwant, a chadw eirîn. 
 
 70 Tripheth cyntav à dwyllant ddyn, 
 
 geiriau têg, chwant ynnill, ac an- 
 wybodaeth. 
 
 'Asynwyr mawr. LI. ar. 
 
 71 Tripheth gwerthfawrocav i ddyn, 
 
 iechyd, rhyddyd, a rhinwedd. 1 
 
 72 Tripheth ardderchawg ymhlith peth- 
 
 au bydawl, casâu folineb, caru 
 rhinwedd, ac ymgais am ddysg yn 
 wastad. 
 
 73 Tripheth sydd raid i gristion ryvela 
 
 yn eu herbyn, y byd, y cnawd, a'r 
 cythraul. 
 
 74 Tripheth sy raid wrthynt i wneuthur 
 
 pob gwaith, gwybodaeth y modd ai 
 gwnair, gallu iddei wneuthur, ac 
 e wy llys iddei ddwyn i ben. 
 
 75 Tripheth à geidw gwr mewn iechyd, 
 
 ymborth mesurawl, llavur cym- 
 medrawl, a gwres noturiawl. 2 
 
 76 Tripheth da pan vont gymmesur, a 
 
 drwg pan vont anghymmesur, dŵr, 
 tân, a gwynt. 
 
 77 Tripheth gwrthwyneb gan ẃr ymad- 
 
 ael â hwynt, gwlâd lie ai ganed ac 
 ai niaged, ceraint à gavoedd yn 
 gywir iddo, a chyvoeth à gasgloedd 
 drwy lavur ei ddwylaw ei hun. 
 
 78 Tripheth sydd yn cadw trevyn a dos- 
 
 parth ar bob peth o'r byd, rhiv, 
 pwys, a mesur. 
 
 79 Tripheth à ddaw ar ddyn heb yn 
 
 wybod iddo, cwsg, pechawd, a hen- 
 aint. 
 
 80 Tri sylvaen doethineb, ieuenctid mab- 
 
 awl i ddysgu, ceudawd i gadw à 
 ddysger, a synwyr call yn ymarver 
 a gwybodau. 
 
 81 Triplieth à ddylai ddyn bryderu yn 
 
 ddiysgog eu gwneuthur, gwrandaw 
 yn uvydd, atteb yn gall, ac ym- 
 ddangos yn wybodus. 
 
 82 Tripheth à ennillant enw da i ddyn, 
 
 gwedyd ychydig, gwneuthur dai- 
 oni, ac ymlavuriaw. 
 
 83 Tair cynn eddy v, ddrwg ar ddyn, balch- 
 
 edd heb haelioni, trachwant heb 
 gyviawnder, a Hid heb drugaredd. 
 
 84 Tri modd y sydd i adnabod dŷn, ei 
 
 ymadrawdd, ei ymddygiad, a'i ar- 
 verion. 
 
 85 Tripheth anhawdd i ddyn eu gwneu- 
 
 thur, oeri y tan, sychu y dwr, a 
 bodclloni y byd. 
 
 86 Tripheth à wna wr yn vlaenawr ar ei 
 
 gymodogion, bod yn ddoeth, bod 
 yn hael, a bod yn gyvoethawg: 
 
 87 Tripheth à bair i wr gariad eigymodog- 
 
 ion, bod yn heddychwr, bod yn gyn- 
 northwywr, a bod yn hyforddwr. 3 
 
 1 A cliydwybod Ian. LI. ar. 
 
 2 Trafaelu cymmedrawl. LI. ar. 
 
 3 Bod yn athrywyirwr. LI. ar. 
 
796 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 88 Tair cynneddyv anweddus ar ddyn, 
 
 bod yn daer ei gais, yn galed i roi, 
 ac yn ddrwg ei dyb. 
 
 89 Tripheth canmoladwy ar ŵr^ bod yn 
 
 ddoeth ei ymadrawdd, yn gyviawn 
 ei weithredodd, ac yn gochel pob 
 gormodd. 
 
 90 Tripheth rhyvedd sydd yn y byd gan 
 
 vod cymmaint o wahaniaeth rhyng- 
 thynt, wynebau dynion, llaverydd 
 dynion, ac ysgriveniadau dynion. 
 
 91 Tripheth nid ydynt yn gorplrwys un 
 
 aniser mewn dŷn, y galon yn 
 gweithiaw, yr anadyl yn goreiliaw, 
 a'r enaid yn meddwl. 
 
 9 2 Tri rhy w o ddynion anhawdd eu cael yn 
 yr un meddwl, y call a'r fol, yr hael 
 a'r cybydd, a'r cywir a'r twyllwr. 1 
 
 9 3 Tri rhyw o ddynion à gollant en har 
 avwch yn debyg i rai allan o'u 
 pwyll, helwyr, corelwyr, ac ymladd- 
 wyr. 
 
 94 Tri rhyw o ddynion y sydd heb bris 
 
 am à vo iawn a chywir, meddwyr, 
 anudonwyr, a bradwyr. 
 
 95 Tri rhyw o ddynion y sydd heb ovni 
 
 Duw, bradwyr, treiswyr, a chyb- 
 yddion. 
 
 96 Tri rhyw o ddynion cythrenlig y sydd, 
 
 bradwyr, cynllwynwyr, ac athrod- 
 wyr. 
 
 97 Tri dyn ni ddylid eu gwawdd i 
 
 dŷ, twyllwr gwenieithus, testunwr 
 gwatwarus, a bradwr cenvigenus. 
 
 98 Tripheth nid hawdd eu cael pan vyner, 
 
 benthyg arian gan ocrwr yn ddilog, 
 pleidiaw dadyl mewn llys cyvraith 
 yn ddiwobrwy, a chiniaw moethus- 
 vwyd mewn ty cybydd. 
 
 99 Tri châs gan Dduw a chan ddyn. 
 
 celwyddwr, cynhenwr, a chybydd 
 angawr. 
 
 100 Tripheth angenrhaid i ddyn à elo i 
 
 davarn, pen cadarn, bola gwydyn, 
 a chôd drom. 
 
 101 Tripheth à geif dyn mewn tavarn, 
 
 divyrwch ai gwna'n dlawd, digriv- 
 wch ai gwna'n bechadur, a llawen- 
 ydd ai gwna'n drist. 
 
 102 Tripheth à bair amlâu gwahoddiadau 
 
 i ddŷn, gwedyd ychydig, a'r hyn à 
 weto'n gall ac athrawaidd ; llawen- 
 ydd tawel heb vawr ymdravod 
 arno; ac ymddwyn anormesgar yn 
 mhob peth. 
 
 103 Tripheth à bair i ddyn golli gwahodd- 
 
 edigaeth, bwyta gormodd, gwedyd 
 gormodd, a cheisiaw gormodd. 
 
 ' Lleidyr. LI. ar. 
 
 104 Tair ymgais hardd a chanmoladwy ar 
 
 ẃr, llavuriaw ei dir, amlâu ei wyb- 
 odau, a chynnyddu mewn rhin- 
 wedd. 
 
 105 Tripheth à wna ysgrivenydd da, cov 
 
 tragywyddawl am bob ardderchawg 
 o gamp a gweithred, rhoi addysg 
 dangosawl i'r oesodd ar ei ol, a 
 pheri cof âad a mawl iddei enw dros 
 yyth. 
 
 106 Tripheth y gad prydydd da ar ei ol, cov 
 
 am voliannus, dyddanwch i'r medd- 
 wl, ac addysg i'r gwybodaethgar. 
 
 107 Tripheth à erys ar ol pob dyn da 
 
 rhinweddvawr, gair ac enw da iddo 
 ei hun; addysg dda i'r etiveddion 
 a'r He y bu; ac amgerddediad da 
 ar bob peth à dravodes ev ar ym- 
 ddwyn a gweithred. 
 
 108 Tripheth gwell no golud y gâd ded- 
 
 wydd iddei blant a'u hetiveddion, 
 addysg o bwyll, addysg arddangos, 
 ac annogiad i wneuthur val y 
 gwnaeth yntau, achos y parch a'r 
 clôd à gefir iddo. 
 
 109 Tripheth à wna ddyn dedwydd, ym- 
 
 wellâu beunydd yn ei vuchedd, 
 ymvoddloni yn wastadawl i'r peth 
 à vo, ac uvyddau yn ddibaid i or- 
 chymynion Duw. 
 
 110 Tripheth ni vydd gwell yr etiveddion 
 
 o honynt, golud cybydd angawr, 
 clod cyveilli.on tavarn, a gorchest- 
 ion chwaryddiaeth. 1 
 
 111 Tripheth nid gwr un dyn hebddynt, 
 
 gwraig, cartrev, a chelvyddyd. 2 
 
 112 Tripheth hofaidcl i wr eu meddu, 
 
 gwraig rinwecldus, ty trevnus, a 
 thir cyvanneddus. 
 
 113 Tripheth à nerthant wr i ymgy voeth- 
 
 ogi y gwraig yn casglu, tylwyth 
 divrad, ac yntau'n lavuriad. 
 
 114 Tripheth à wnant wr yn hoenus, ei 
 
 ei wraig yn ei garu, ei ymgais yn 
 fynu, a'i gydwybod yn esmwyth. 
 
 115 Tripheth a welir ar ddedwydd, ei 
 
 dylwyth yn ei garu, ei dda'n cyn- 
 nyddu, a'i Dduw yn ei nertlm. 
 
 116 Tripheth canmoladwy ar wraig, ei 
 
 hwyneb yn ddawnus, ei hymad- 
 roddion yn synwyrus, a'i harverion 
 yn ddaionus. 
 
 117 Tripheth à barant gymmeriad mawi 
 
 i ŵr, ei wraig yn dda ei champau, 
 ei dir yn driniedig, a'i gynneddv- 
 au 'n rinweddus. 3 
 
 1 A. gair am orchestion, &c. LI. ar. 
 
 2 Creft. LI. ar. 
 
 3 Ac yntau 'n ddedwydd, LI. ar. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 797 
 
 118 Tripheth à geif gwr o vod ei wraig 
 
 yn rinweddus a da ei champau, ei 
 dylwyth yn uvyddion o gariad arno, 
 ei blant yn voneddig eu moesau, a 
 pharch gan ei gyruodogion. 
 
 119 Tripheth gweddus i ŵr eu bod yn ei 
 
 dŷ, ei wraig yn ddiwair, ei dylwyth 
 yn ddianair, a'i delyn yn ei chy wair. 
 
 120 Tripheth cysurvawr i ŵr eu bod gan- 
 
 tho, ei wraig yn ei wely, ei dân yn 
 ei aelwyd, a'i arian yn ei god. 
 
 121 Tripheth à wriant ŵr yn voddlon 
 
 icldei giniaw, ei wraig yn vedrus, 
 ei vwyd yn voethus, a'i gylla'n 
 iachus. 
 
 122 Tripheth hofaidd i ŵr ar ei giniaw, 
 
 cyllell awchus, pwyned flaenlleni, ac 
 alawr glân. 
 
 123 Tripheth hofmewn teulu, trevyn dda, 
 
 gwybodau daionus, a llawnder dig- 
 onawl. 
 
 124 Tripheth à wnant annhrevnuscler 
 
 mewn tŷ a theulu, y gwr yn vedd- 
 wyn, y wraig yn ysgymun, a'r 
 plant yn anhydyn. 
 
 125 Tripheth à bair i wraig gael tyb 
 
 ddrwg am dani, bod yn chwannawg 
 i gytgam â gwyr a gweisioa, bod 
 yn chwannawg i amheuthynion, a 
 gwedyd yn ddrwg am wragedd ei 
 chymodogion. 
 12G Tripheth à wnant wraig yn anniwair, 
 tegwch ei phryd, folineb yn ei phen, 
 a balchder yn ei chalon. 
 
 127 Tripheth à wnant wr yn angenus, 
 
 ei wraig yn voethus, ei dylwyth 
 yn wallus, ac yntau 'n avradus. 
 
 128 Tripheth ni ddygant i wr gymmeriad 
 
 mawr, ei wraig yn veistres, ei dy 'n 
 anghynhes, a'i dir yn ores. 
 
 129 Tripheth anesmwyth ar wr yn ei dy, 
 
 ei wraig yn ymdaeru, ei gronglwyd 
 yn dyveru, a'i sawell yn mygu. 
 
 130 Tripheth gwell i ŵr ei grogi no 'u 
 
 nieddu, tylwyth anghywir, plant 
 anuvyddion, a gwraig veddw. 
 
 131 Tripheth y fydd â gwyn ei vyd y dyn 
 
 a'u cafo, iechyd corforawl, gwraig 
 
 rinweddawl, a rhadverthwch Duw. 
 
 Ac velly terfyna. 
 
 174. Llyma drioedd y wraig dda. 
 
 Gwraig dda a ddylai vod — 
 
 1 Yn gywilyddgar, yn ddiystryw, ac yn 
 
 uvydd. 
 
 2 Yn ddianllad ei meddwl, yn ddiavrad, 
 
 ac yn gyviawn ei bwriad. 
 
 3 Y naill law'n casglu, y Hall yn cyv- 
 
 ranu, a'i phen yn pryderu. 
 
 4 Yn dda ei chydwybod, yn radlawn ei 
 
 thavawd, ac yn gy wir iddei phriawd. 
 
 5 Yn ddivalch ei chalon, yn hardd ei 
 
 harverion, ac yn drugarawg wrth 
 dlodion. 
 
 6 Ei gorchwyl yn gryno, yn vedrus ei 
 
 dwylaw, ac ar Dduw yn gweddiaw. 
 
 7 Ei hymddyddan yn serchus, ei gwisg 
 
 yn weddus, a'i thy yn drevnus. 
 
 8 Yn gyvlym ei llaw, yn gyvlym ei 
 
 llygad, ac yn gyvlym ei deall. 
 
 9 Ei chorf yn lluniaidd, ei hymddwyn 
 
 yn hofaidd, a'i chalon yn bur. 
 
 10 Ei hwynebpryd yn ddawnus, ei phen 
 
 yn ddeallus, ac yn wybodus. 
 
 11 Yn gymodogaidd, yn ddivalch, ac yn 
 
 haelionus ei meddwl. 
 
 12 Ynhyforddi'n gall, yn gwiliaw rhag 
 
 gwall, ac yn nieithrin ei phlant yn 
 famawl. 
 
 13 Yn cam ei gwr, yn caru heddwch, ac 
 
 yn caru Duw. 
 
 14 Yn voddlon i'r byd à vo, yn cynnal 
 
 mesuroldeb ymhob peth, ac yn govalu 
 am vod yn gyviawn. 
 
 15 Yn amcanu y goreu, yn gwarchadw 
 
 rhag y gwaethav, ac yn gweled â vo 
 reitav. 
 
 16 Yn rhoi bwyd yn ei bryd, yn gorwedd 
 
 gyda 'r ddavad, ac yn cwnu gyda 'r 
 hedydd. 
 
 17 Yn amyneddus, yn dangneveddus, ac 
 
 yn linweddus. 
 
 18 Yn Voneddig ei moesau, yn roesawgar 
 
 ei geiriau, ac yn gristionogaidd ei 
 devodait. 
 
 19 Yn gymmedrawl ei geiriau, yn deall 
 
 amserau, ac yn deuluaidd ei gwyb- 
 odau. 
 
 20 Yn ddoeth ei llawenydd, yn wellêugar 
 
 ei cherydd, ac yn gydwybodlawn ei 
 chrevydd. 
 
 21 Yn vaddeugar, yn gymodgar, ac yn 
 
 wirioneddgar. 
 
 22 Yd. warcheidwad ei meddiant, yn ath- 
 
 raw iddei phlant, ac yn veddyges ei 
 theulu. 
 
 23 Yn difawd cynhenau, yn gwasgar gwy- 
 
 bodau, ac yn rhoi y blaen i bob goreu. 
 
 24 Yn cywilyddiaw diriaid, yn llawenâu 
 
 dedwydd, ac yn boddâu Duw. 
 
 A'r wraig à vytho^val hyn á gerir gan ei 
 gwr a'i theulu, a chan bawb ai hadnapo, 
 a chan Dduw : a gwyn ei vyd y gwr ai 
 mêdd. 
 
 Er hyny — 
 
 lihyw wraig á gar myned lie myno, a 
 a chael crêd ar á weto, a chafael à geisio, 
 
798 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 a gwneuthur val y chwennycho, a gwar- 
 eded Duw bob dyn rag hono. 
 
 A rhy amyl y gwelir y cyvryw wragedd. 
 Ac velly tervyna. 
 
 175. 
 
 Da vyddai genyv wybod mwy nog à vn 
 am dan at : dywed imi ba vath ydwyd o 
 ddyn, ebai Daliesin wrth Gatwg, ac yn 
 atteb iddo y dywed Catwg, gwell y 
 dylit ti wybod am danav no mi vy hun, 
 canys ti á glywi drach vy nghevyn y 
 peth na ddaeth erioed i'm clust i am 
 danav, a gwlâd á biau barnu, ac nid mi 
 no neb arall â ŵyr yr boll wir am dano 
 ei hunan. 
 
 176. Triodd ereill Catwg Ddoexh. 
 
 1 Tair camp ddwy^awl ardcìŷn, maddeu 
 
 y cam à* wnelir iddo, gwellâu pob 
 peth à alio, ac ymwrthod â phob 
 anghyviawn o ddyn ac o gamp. 
 
 2 Mewn tripheth ydd ymdebyga ddyn i 
 
 Dduw, cyviawnder, gwybodau, a 
 thrugaredd. 
 
 3 Tripheth nis gellir liar arnynt, amser, 
 
 ehengder, a gwirionedd. 
 
 4 Tri y sydd ac nis gellir vyth iddynt eu 
 
 llawn dâl, rhieni, athraw da, a Duw 
 Dâd. 
 
 5 Tripheth goreu yn ein meddiant y dwg 
 
 y balchder oddiarnom, ein arian, ein 
 amser, an cydwybod. 
 
 6 Tair priv anvadgamp dŷn, llesgecld, 
 
 twyll, a balchder. 
 
 7 Tair priv vadgamp dyn, diwydrwydd, 
 
 cywirdeb, a gostyngeiddrwydd. 
 
 8 Tair priv ddwyvolgamp dyn, haelioni, 
 
 cariad, a maddeu y cam à gafo. 
 
 9 Tripheth à gâr Duw, teg o rîv, têg o 
 
 bwys, a thêg o vesur. 
 
 10 Tri adnabod anhebgor cloeth, ei Dduw, 
 
 ei hunan, a thwyll y bŷd. 
 
 11 Tripheth y dylai bob dyn eu bystyried, 
 
 o ba le y daeth i'r byd, at ba ddy- 
 ben y daeth i'r bŷd, ac i ba le ydd â 
 o'r byd nis gwyr ba awr neu winced. 
 
 12 Tripheth y sydd, a buan yr un à alio 
 
 gydgerdded ag wynt, llucheden, 
 meddwl dyn, a clrynnortbwy Duw 1 . 
 
 13 Tripheth nis gellir eu cael, tlodi o roi 
 
 cardawd, golud oledrad, a doethineb 
 o lwyddiant. 
 
 14 Tri dyn à vyddant wrth vodd Duw, 
 
 athraw cywir, llavurwr da, a dydd- 
 iwr rhwng ymrysonau. 
 
 15 Tripheth dwyvawl yn mysg dynion, 
 
 creft, llavuriaeth, ac ysgolêicdawd. 
 J Ac ewyllys da. LI. ar. 
 
 16 Tripheth amrwyvawl i ddyn ymyryd 
 
 ag wynt, swydd arglwydd, ocrydd- 
 iaeth, a rhyvel. 
 
 17 Tripheth ni chair heb i bob un ei gyv- 
 
 aill, dydd heb nos, diogi heb newyn, 
 a doethineb heb barch. 
 
 18 Tripheth y sydd, cynghor, colled, a 
 
 chywilydd, na chymnier o'r cynbav, 
 á geif y ddau ereill. 
 
 19 Tripheth nid hawdd eu rhivo, banynau 
 
 y goleuni, geiriau benyw siaradus, a 
 a dichellion cybydd. 
 
 20 Tripheth à dyvant ynghyd, oedran, 
 
 pechawd, a govid. 
 
 21 Tripheth y sydd ac wrthynt y bernir 
 
 ar ddŷn, ei olwg, ei ymmod, a'i 
 lavar. 
 
 22 Tripheth ydynt lai no dim, benyw heb 
 
 ddiweirdeb, gŵr heb wybodau, ac 
 athraw heb amynedd. 
 
 23 Tripheth yw rhan y goludawg, mwy- 
 
 vwy y trachwant, vwy y goval, a 
 lleilai yr ymvwynaad. 
 
 24 Tripheth goreu yn y byd er lies dyn, 
 
 tlodi, clevyd, a phlant ; canys o'u 
 meddu y cair gwybod llawer gwir 
 nis gellid hebddynt. 
 
 25 Tri meddyg annifygiawl i bob clwyv a 
 
 chlevyd, anian, amser, ac amynedd. 
 
 26 Tripheth à geir o dylodi, iechyd, pwyll, 
 
 a santeiddrwydd. 
 
 27 Tripheth nid gwell eu cael no'u colli, 
 
 trallwydd, trachlod, a thraurddas. 
 
 28 Tri anverth byd, ieuanc heb voes, 
 
 gwraig heb gywilydd, a gŵr heb 
 gydwybod. 
 
 29 Tri gwynvyd gwr doeth, tir rhyw- 
 
 iawg, gwraig ddiwair, a mâb add- 
 wyn. 
 
 30 Tripheth ni waeth bod hebddynt no'u 
 
 meddu, llygad dall, cell heb vwyd, 
 a cheudawd heb ddysg 1 . 
 
 3 1 Tripheth o reddv á ddygant eu perch- 
 
 enogion ar gyveiliorn, ieuenctid, 
 llwyddiant, ac anwybodaeth. 
 
 32 Tri chydvocl doethineb, haelioni a go- 
 
 lud, gwybodau ac anmalchineb, a 
 dewrder a thrugaredd, ac nid na 
 doeth na gwr lie nis cefir yn nghyd- 
 vod y pethau hyn. 
 
 33 Tripheth à ddygant wr drwy y byd, 
 
 iechyd, creft, a chain pau da. 
 
 34 Tripheth à geif cybydd o'i gyvoeth, 
 
 poen yn casglu, goval yn cadw, ac 
 ovyn colli. 
 
 35 Tripheth it ddygant eu cyrch ar y 
 
 gwanav, gelyn, cyvoeth, a balchder. 
 
 36 Tripheth na chreder dros yr banner á 
 
 1 A cheuctowd heb wybod aeth. LI. ar 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 799 
 
 vostier o honynt, am olud, am ddeall, 
 ac am ddaioni. 
 
 37 Triplieth na ddangos i neb y cyvan o 
 
 honynt, à vo yn dy gist, à vo yn dy 
 ddeall, ac à vo yn dy veddwl, canys 
 o veddu, a deall, a meddwl vwy ac 
 yn amgen nog arall y bernir mawr- 
 edd arnat. 
 
 38 Triplieth ni ddengys gwr à vo call, 
 
 gwaelawd ei god, gwaelawd ei wyb- 
 odaetli, a gwaelawd ei galon. 
 
 39 Tripheth à ddylid eu frwynaw'n dda, 
 
 mareb ieuanc nwyvus, mercb ieuanc 
 auinihwyllus, a thavawd siaradus. 
 40. Triplieth teb} r g y naill i'r Hall, ysgub- 
 awr dêg heb yd, fìol dêg heb.ddiawd, 
 a mercb dê°r heb ei gair da. 
 
 41 Tripbeth ys dir cael o honynt gant 
 
 govid am un dyddanwch, helwriaetb, 
 rhy vel, a serch ar venyw. 
 
 42 Tripbeth à yr gwr 1 o'i dy, cronglwyd 
 
 ddyverllyd, sawell vyglyd, a gwraig 
 geintachlyd. 
 
 43 Tripbeth nid da y cyvan o honynt, 
 
 gwneuthur y cyvan à chwennycho 
 lid, credu y cyvan à weto ben gwlâd, 
 a dangos y cyvan à wyper. 
 
 44 Tripheth mawr o ymcbwydd ymbortb 
 
 ar waed, gele, horen, a rhy vel wr. 
 
 45 Tri da iawn yn weision, a drwg iawn 
 
 yn veistri, tân, dŵr, a gwynt. 
 
 46 Tripbeth er cael beunydd á geisiant yn 
 
 ddiorphwys, mor, medclwvn, a cbyb- 
 ydd. " 
 
 47 Tripheth a droant y byd wyneb i 
 
 waered, pendoclaeth gwraig, digywil- 
 ydddra mercb, ac anwybodaetb mâb. 
 
 48 Tripheth à wnant brioclas hapus, cyd- 
 
 oedran, cydvonedd, a chydveddiant. 
 
 49 Tri dyn nid call eu credu, dierth am ei 
 
 vonedd, hen yn canmawl y dydd à 
 vu gynt, a gwr à vostio ei ddoethineb. 
 
 50 Tripheth ni welir ymgais arnynt ond 
 
 mewn eisieu mawr, Duw, hen gefyl 
 dall, a chacbdy. 
 
 51 Tripheth gogyval a'u gilydd, cerclded ar 
 
 ben a dwylaw, llyvu y baw oddiar 
 din arall, a bod yn valch rodresgar 
 yn ceisiaw mawredd byd. 
 
 52 Tripheth cyfelyb iddeu gilydd, clecldyv 
 
 gloew à ryda o'i hir gadw yn ei wain, 
 dwr gloew à ddrewa o hir sevyll yn 
 llonydd, a doethineb à vydd varw o'i 
 hir anarver. 
 
 53 Trichardawd i'r oes à ddêl, plann coed, 
 
 gwellâu celvyddyd, a magu plant yn 
 ddeddvolion. 
 
 1 A yrant wr. 
 5 G 
 
 54 Tripheth à wnant lawnder mewn gwlâd, 
 
 plànu coed, llavuriaw tir, a chribaw 
 a nyddu. 
 
 55 Tripbeth a ddylid sylwi'n benav ar bob 
 
 peth, anian, agwedd, a gweithred. 1 
 
 56 Tripheth à bair iechyd, gwaith cym- 
 
 medrawl, ymborth cymmedrawl, a 
 llawenydd cymmedrawl. 
 
 57 Tri ymborth dyn à barant iechyd, hir- 
 
 oes, a synwyr gloew, ydvwyd, blith- 
 vwyd, a garddvwyd. 
 
 58 Tri ymborth à barant aviechyd, byroes, 
 
 a synwyr pŵl, cigvwyd, cyveithvwyd, 
 a gwyrawdvwyd. 
 
 59 Tair cynneddvgamp ar ddyn ai parant 
 
 yn iachus a hiroedawg, gwaith o 
 lavnriaw'n gymmedrawl, codi'n fore, 
 a llawenydd diniwed. 2 
 
 60 Tair cynneddvgamp ar ddyn à barant 
 
 vyroes ac aviechyd, trallavur, tra- 
 chwsg bore, ac anynadrwydd. 3 
 
 61 Tri newid mynych à barant hiroed, 
 
 newid bwyd, newid gwaith, a newid 
 dyddanwch. 
 
 62 Tripheth o'u hadver à estynant einioes 
 
 dyn, y wlad ai magwys yn blentyn, 
 yr ymborth ai maethwys yn blentyn, 
 a'r divyrwch ai dyddanwys yn 
 blentyn. 
 
 63 Tri ycbydig ar y pryd à wnant lês 
 
 mawr, ychydig o vwyta ac yved, 
 ycbydig o oval, ac ychydig o davawd. 
 
 64 Tripheth da i ŵr a garo iechyd, digon 
 
 o gwsg y gwanwyn, digon o vwyd 
 yr hav, a digon o dân y gauav. 
 
 Ac velly tervyna hyn o driodd 
 Catwg Ddoeth. 
 
 177. Triodd ereill. 
 
 1 Tri anrhydedd bydawl goruch pob un 
 
 arall, aredig trev tâd, arddadlu hawl 
 yn dda, a dwyn plant ar vonedd. 
 
 2 Tripheth nid oes namyn dedwydd neu 
 
 ddoeth à veidyr ymochel ag wynt, 
 godineb, medlwdawd, ac overedd. 
 
 3 Tri dyn iawn rhoddi bwyd iddynt, ym- 
 
 deitbydd, golychwydwr, a Uavurwr. 
 
 4 Tri charelyn dyn, tân, dwr, ac ar- 
 
 glwydd. 
 
 5 Tri gorvoledd dedwydd, dirwest, tang- 
 
 nevedd, a gwadaledd. 
 
 6 Tri gorvoledd diriaid, glythineb, ym- 
 
 ladd, ac anwadalwch. 
 
 7 Tri bendith ni adant ar ddyn na ne- 
 
 1 Anianoldeb, agweddoldeb, a gweithredoldeb. 
 LI. Twm Sion ab Evan. 
 
 2 Llavur cymmedrawl. LI. ar. 
 
 3 Anghymmedrolwaith, sev y naill ai rhywaith ai 
 rhyddiogi, birgwsg bore, ac anvoddlondeb. LI. ar. 
 
800 
 
 DOETHINEB Y CYMRY 
 
 wyn na noethni, bendith ei dad 
 fydd, bendith ei arglwydd priodawr, 
 a bendith barcld llinolingerdd. 
 
 < Tri bendith arall y sydcl well no'r 
 cyvan, bendith tad a mam, bendith 
 clav a chlwyvus, a bendith dyn 
 advydig. 
 
 9 Tripheth à ardderchavael gŵr, gwraig 
 ddiwair ddiwyd, arglwydd cliwyd 
 diwith, a difleisedd. 
 
 10 Tripheth à ddarostwng gẃr, tir drwg, 
 
 gwraig ddrwg, ac arglwydd tir 
 drwg. 
 
 1 1 Tri rhyvel yn heddwch, gwraig ddrwg, 
 
 tir drwg, a drwg arlwydd. 
 
 12 Tri ymborth gŵr, hela, aru tir, a chyv- 
 
 newid. 
 
 13 Tri thywysogaeth cledwydd, bod yn 
 
 L dda ei wasanaeth, yn dda ei anian, 
 ac yn dda ei gyvrinach : a hyny ni 
 chyngain namyn a chrevyddus neu 
 voneddig. 
 
 14 Tri glŵth byd, brenin, mór, a dinas. 
 
 15 Tripheth à syrth ar ddyn heb yn 
 
 wybod iddo, cwsg, henaint, a phech- 
 awd. 
 
 16 Tri melus byd, methn, fynu, a pheclm. 
 
 17 Tri chadarn byd, arglwydd, drud, a 
 
 diddira. 
 
 18 Tripheth ni ellir yn iawn hebddynt er 
 
 maint à wnelont o ddrwg, tan, dwr, 
 a brenin. 
 
 19 Tri merthyrolaeth heb ladd, haeider 
 
 tylawd, diweircleb dyn ieuanc, a 
 chaingynnal heb gyvoeth. 
 
 20 Tripheth nid hawdd en hofi, milgi 
 
 hwyr, bardd annigriv, a gwraig 
 hagyr. 
 
 21 Tri dyn à ddylid bod yn drugar wrth- 
 
 ynt, alltnd, gweddw, ac amddivad. 
 
 22 Tripheth à ddylid eu diolch, gan baws- 
 
 ed hyny o dal am danynt, gwa- 
 hawdd, anrheg, a rhybudd. 
 
 23 Tripheth à gynnal hir ddireidi ar ddyn, 
 
 drygioni, dryganian, a glythineb. 
 
 24 Tri chadernyd dedwyddyd ar ddyn, 
 
 cynneddvau daionus, hawddgarwch, 
 a goddevnsder. 
 
 25 Tri rhwydd hynt, golychwyd, ciniaw, 
 
 a chydymaith da. 
 
 26 Tri avrwydd hynt, diaspad, dryghin, ac 
 
 ymladd. 
 
 27 Tri gogyvlawnder dedwyddyd, caingyn- 
 
 nal 1 arno ei hun, dacllau syniannus. 
 ac ymoddev yn gadarn. 
 
 28 Tripheth hardd ar ddyn, gwybodaeth, 
 
 campau da, ac addvwyndcr. 
 
 Cainymgynnal. 
 
 20 Tripheth câs ar ddŷn, anwyboclaeth, 
 dryggampan, ac atgasrwydd. 
 
 30 Tri anhebgor gwybodaeth, calon yn 
 
 meddwl, iaith i ddadgan, a chendawd 
 i gadw. 
 
 31 Tri chyw o'r nn nyth, fermwr tavawd, 1 
 
 bardd do?parth, a dwyvawl cyfes. 
 
 32 Tripheth à gywirant en gair yn ddiiFii- 
 
 ant, angeu, dial Dnw, ac ediveirwch. 
 
 33 Tripheth ni oddevant gellwair, iechyd, 
 
 llwyddiant, ac amser. 2 
 
 34 Tripheth ni ellir santeiddrwydd lie 
 
 bythont, gioddest, balchder, a thra- 
 chwant. 
 
 35 Tri nod santeiddrwydd, cariad perfaith, 
 
 uvydddawd gwrawl, a thawedig- 
 rwydd serchawg. 
 
 36 Tri nod lleidyr, tavawd bolgar, llygad 
 
 chwilgar, ac wynebpryd brawychns. 
 
 37 Tripheth à ddengys gywiriad, genan 
 
 tawedawg, llygacl diymdawr, ac 
 wyneb divraw. 
 
 38 Tripheth anhebgor tuag at wneuthur 
 
 pob pefch, gwybodaeth, galln, ac 
 ewyllys. 
 
 39 Tripheth à geif dedwydd, cariad, hedd- 
 
 wch, a Uawenydd. 
 
 40 Tripheth à geif diriaid, casineb, cys- 
 
 trin, a thristwch. 
 
 41 Tripheth gwrawl uvyddau iddynt, i'r 
 
 gwir, i'r byd à ddêl, ac i'r ceiliawg 
 pylgain. 
 
 42 Tri châs Daw a dyn, golwg ymladdgar, 
 
 tavawd twyllodrus, ac asbri dryg- 
 ionus. 
 
 43 Tripheth nid da myned yn en cylch 
 
 mown brys, rhyvela, gwleddoca, a 
 dadlaethu. 
 
 44 Tri nod doethineb, cartrevgarwch, ym- 
 
 gais, ac amynedd. 
 
 45 Tripheth gorai gadael iddynt, ci dieith- 
 
 yr, lliv disyved, a doeth yn ei olwg 
 ei hun. 
 
 46 Tri harddwch gwlâd, ysgubawr, evail, 
 
 ac ysgol. 
 
 47 Tripheth, er eu dryced, gwell eu meddu 
 
 no bod hebddynt, ofeiriad, brenin, a 
 gwraig. 
 
 48 Tri anfawd llavurwr, gwas diawg, had 
 
 lledryw, a thir tragolwg. 
 
 49 Tripheth anghysurus, ty heb wraig, cell 
 
 heb vwycl, a chorf heb iechyd. 
 
 50 Tripheth ar ddyn sy'n boddau Duw, 
 
 cyviawnder, trugaredd, ac uvydd- 
 dawd. 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 Calwy D doeth ai cant. 
 
 1 Creftwr tavawd. LI. ar. 
 
 2 Ac oedran. LI. ar. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 801 
 
 178. Llyma etto priodd Catwq Ddoeth. 
 
 1 Triodd Catwg ab Gwynlliw à ddysgant 
 
 dripheth, boddâu Duw, llesâu dŷn, 
 a gwellau gwybodau a syberwyd. 
 
 2 Tri chyverddonau dyn, deall, cariad, 
 
 a goluch. 
 
 3 Tri ardymhyr einioes dyn, gobaith, car- 
 
 iad, a llawenydd. 
 
 4 Tripheth à geif dyn goddevus, cariad 
 
 dynion da, bodd ei gydwybod ei 
 hunan, a rhadverthi Duw. 
 
 5 Tripheth à geif tyn trugara wg, cariad 
 
 y byd, tangnev calon a meddwl, a 
 bôdd Duw. 
 
 6 Tri chosp y sydd am bechawd, cosp 
 
 cyvraith gwlad, cosp cydwybod, a 
 chosp Duw. 
 
 7 Tripheth à geif dyn o gredu yn Nuw, 
 
 digonedd bydawl, tangnev cydwyb- 
 odawl, a llawenydd nevawl. 
 
 8 Tripheth sy'n dalln y byd, twyll, gor- 
 
 uchaviaeth, a thraserch ar ddyn a 
 dynolion. 
 
 9 Tripheth sy'n arwain y byd ar ddidro, 
 
 addewidion arglwyddi, gwisgodd nry- 
 neich, a syberwyd merch. 
 
 10 Tripheth à drallodant y byd, cenvigeu, 
 
 anwiredd, a thraclrwant 
 
 1 1 Tri phriv lygredigaeth y byd, balchder, 
 
 glythineb, a seguryd. 
 
 12 Tripheth à nerthant ddyn i sevyll yn 
 
 erbyn yr holl vyd, gweled ansawdd 
 a phrydverthwch gwirionedd, gweled 
 dan bais y celwydd, a gweled y modd 
 y niae y gwir a'r celwydd yn diw- 
 eddu. 
 
 1 3 Tripheth à geif dedwycld, cariad, hedd- 
 
 wch, a llawenydd. 
 
 14 Tripheth angenrhaid i bechadur, cyd- 
 
 nabod ei bechodau, edivarau, ac ym- 
 egniaw daioni yn iawn am danynt. 
 1-5 Tripheth y sydd a'r naill yn debyg i'r 
 llai-11 o honynt, hen varch dall yn 
 canu telyn a'i garnau, hwch mewn 
 sidanwisg, ac annhrugarawg yn ym- 
 ddadwrdd am ddwyvolder. 
 
 16 Tri addysg y rhydd seguryd, i veddwl 
 
 yn ddrwg, i wedyd yn dclrwg, ac i 
 weithredu'n ddrwg. 
 
 1 7 Tair ysgol doeth, cydwybod, pwyll, ac 
 
 addysg. 
 
 18 Tair ysgol annoeth, cosp cyvi'aith, dy- 
 
 gwydd drwg yn mywyd, ac ufern yn 
 y byd à ddaw. 
 
 19 Tri chadernyd doethineb, cov, ystyr, ac 
 
 arver. 
 
 20 Tripheth anweddus ar ddyn, tybied ei 
 
 hunan yn ddoeth, tybied arall yn 
 
 annoeth, a thybied y gwedd iddo à 
 vyno. 
 
 21 Tri ychydig à ddangosanfc lawer o 
 
 ddoethineb, ychydig balchder, ych- 
 ydig trachwant, ac ychydig chwedl- 
 ena. 
 
 22 Tripheth serchawg ar ddŷn, tangnev- 
 
 edd, doethineb, a charedigrwydd. 
 
 23 Tripheth ni waeth eu colli na'u cadw, 
 
 cyvoeth, ieuenctyd, a chariad y byd. 
 
 24 Tripheth y sydd a gwae a'u collo, 
 
 gwybodau doethineb, cydwybod lân, 
 a chariad Duw. 
 
 25 Tripheth y sydd a melltigedig y neb a'u 
 
 symuto, fin tir, hynt dwi^, ac arwydd 
 fordd ac arllwybyr. 
 
 26 Tripheth à wnânt ŵr yn vlaenawr ar 
 
 ei gymodogion, meddiannau, gwyb- 
 odau, a haelioni. 
 
 27 Tripheth à geif dyn diwyd, blaenor- 
 
 iaeth, cyvoeth, a chlôd gan ddoeth- 
 ion. 
 
 28 Tripheth à geif dyn cywir, dawn, a 
 
 p'narch, a fyniant. 
 
 29 Tri ynnill dyn cledwydd, cariad ei wlâd, 
 
 heddwch dioval, a llawenydd nevawl, 
 
 30 Tri ynnill dyn dyoddevgar, cariad, 
 
 llonydclwch; a chynnorthwy. 
 
 31 Tri hardd byd, dwyvawl, celvydd, a. 
 
 syber. 
 
 32 Tri pheth ar un à vydcl, ac anhawdd 
 
 yw cael ar arall eu cyvunwedd, 
 wyneb, llavar, a deall. 
 
 33 Tair fynon gwybodaeth y sydd, pwyll, 
 
 ansawdd, a gorvod. 
 
 34 Tripheth a ddylai ddyn à vynai addysg, 
 
 gwrandaw yn graf, golygu yn graf, 
 a thewi yn ddidoriant. 
 
 35 Tri dyn gwahanryw y sydd, dyn i 
 
 Dduw à wna dda dros ddrwg, dyn i 
 ddyD à wna dda dros dda a drwg 
 dros ddrwg, a dyn i ddiawl à wna 
 ddrwg dros dda. 
 
 36 Tripheth y sydd ac nid hawdd ynnill 
 
 dyn oddiarnynt, ei gred, ei awen, a'i 
 genedyl. 
 
 37 Tripheth à geif gẃr o deithiaw i wlâd 
 
 estrawn, newyn, anwyd, a gwatwar. 
 
 38 Tair llathvesur pob dŷn, ei Dduw, ei 
 
 ddiawl, a'i ddidawr. 
 
 39 Trijmeth à gair o ddilyn drwg; cywfl- 
 
 ydd, colled, a chosp. 
 
 40 Tripheth à ddylai à gafo gymwynas, ei 
 
 ddiolch, ei goviaw, a thalu y 
 pwyth. 
 
 41 Tripheth à ddylai bob un ei wneuthur, 
 
 gwrandaw'n uvydd, atteb yn gall, a 
 barnu'n hynaws. 
 
 42 Tair camp à ddangosant ddoethineb, 
 
802 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 dyoddev yn gall, nieddeu y cam, ac 
 ymgais am wybodau. 
 
 43 Tripheth â ennillant enw da, gwedyd 
 
 ychydig, gwneuthur daioni, a Uavur- 
 iaw am gynnaliaeth. 
 
 44 Tair fordd yr adnebydd dyn, ei ymad- 
 
 roddion, ei arverion, a'i gyveillion. 
 
 45 Tripheth sy'n cadw y byd mewn trev- 
 
 yn, rhiv, pwys, a mesur. 
 
 46 Tair cynneddyv anweddus ar ddyn, 
 
 taerni cais, caled i roi, a drwg dyb- 
 iaw. 
 
 47 Tripheth à gad want gorf a meddwl 
 
 mewn iechyd, ymborth mesurawl, 
 llavur cymmedrawl, a llawenydd 
 cydwybodawl . 
 
 48 Tair afaith cynghor, dwyn ewyllys da, 
 
 rhyddyd llavar, a gwybodaeth parth 
 ' ac at yr achos. 
 
 49 Tri athrawon ynîau dŷn, synwyr awen- 
 
 aidd o reddv ac anian, pwyll o ystyr- 
 iaeth a chydwybod, a damweinoldeb 
 cylch einioes, ac hebddynt nis gellir 
 gwybyddiaeth gy viawn. 
 
 50 Tripheth anhawdd eu cael; tan oer, 
 
 dwr sych, a thrachwantus deddvawl. 1 
 
 51 Tripheth anhawdd eu gwneuthur, tori 
 
 syched â than, sychu y gwlyb â dwr, 
 a boddloni y byd. 
 
 52 Tripheth ni adant ddyn mewn newyn 
 
 a noethni, bendith tylawd a thrall- 
 odus, bendith arglwydd priodawr, a 
 bendith bardd llinolingerdd. 
 
 53 Tripheth ardderchawg ar ddyn; gwrol- 
 
 deb, dysg, a phwyll. 
 54" Tripheth o'u tra arver á vyraant ein- 
 ioes dyn, cigvwyd, meddwdawd, a 
 thrachyd â gwraig. 
 
 55 Tripheth o'u hadver à estynant einioes 
 
 dyn, y wlâd ai magwys yn blentyn, 
 yr ymborth ai maethwys yn blentyn, 
 a'r myvyrdawd ai dyddanwys yn 
 blentyn. 
 
 56 Tripheth gwell no chyvoeth, iechyd, 
 
 rhyddyd, a phwyll. 
 
 57 Tripheth à gryvaant y meddwl a'r 
 
 deall, gweled llawer, ystyried llawer, 
 a dyoddev llawer. 
 
 58 Tripheth a gryvaant y corf, gorwedd ar 
 
 wely caled, wybren oerllyd, a bwyd 
 sych. 
 
 59 Tripheth à ddichonant bob peth, ac 
 
 hebddynt nis gellir dim, nerth corf a 
 a meddwl, gwybodaeth, a serch awen- 
 bwyll. 
 GO Tripheth nis gellir deddvoldeb o Dduw 
 hebddynt^ maddeu gelyn a chamwedd, 
 
 1 Dwyvawl. LI. ar. 
 
 haelioni barn a gweithred, a glynu 
 wrth à vo cyviawn deled à ddelo. 
 
 61 Tripheth à geif dyn cywir, fyniant, an- 
 
 rhydedd, a diwedd da. 
 
 62 Tripheth à geif dŷn twyllodrus, dryg- 
 
 vyd, drygair, a drwg ddiwedd. 
 
 63 Tripheth à geif dŷn deddvawl, iechyd, 
 
 llwyddiant, ac anrhydedd. 
 
 64 Tripheth à geif dyn o godi'n fore, iech- 
 
 yd corforawl, cyvoeth bydawl, a 
 bywycl tragywyddawl. 
 
 65 Tair host fôl, ei gyvoeth, ei vonedd, a'i 
 
 oferedd. 1 
 
 66 Tripheth à vostier ar ddoeth, ei dde- 
 
 all, ei gelvyddyd, a'i gynneddvau 
 dâ. 
 
 67 Tri chwerthin fôl, am ben y drwg, 
 
 am ben y dâ, ac am ben nis gŵyr 
 beth. 
 
 68 Tripheth à geif dyn govalus, parch, 
 
 amledd, a boddlonedd, 
 
 69 Tripheth a geif dyn gwallus, cywil- 
 
 ydd, eisiwedu, a galar. 
 
 70 Tripheth iy n hardclu meddwl, casau 
 
 folineb, rhinwedd hylaw, ac awydd 
 dysgu. 
 
 71 Tripheth ardderch a wg ar ddyn, caru 
 
 gwybodaeth, gwneuthur daioni, a 
 bod yn gyviawn yn yr hyn à 
 wnelo. 
 
 72 Tri thwyll dŷn, gair têg, chwant 
 
 ynnill, ac anwybodaeth. 
 73. Tri dŷn ymgadwer rbagddynt: yr 
 avlawen, y testunwr, ac à chwarddo 
 am ben y drwg. 
 
 74 Tri gevellod cyntavanedig y cythraul, 
 
 balchedd, anwiredd, a chenfigen. 
 
 75 Tripheth à geif dyn divalch, esmwyth- 
 
 der meddwl, cariad ei gymodogion, 
 ac awenbwyll ddwyvawl. 
 
 76 Tripheth à geif dyn dedwydd, llwydd- 
 
 iant, anrhydedd, a thangnev cyd- 
 wybod. 
 
 77 Tripheth y ceif dyn annedwydd, 
 
 dirmyg, avlwyddiant, a phoen 
 meddwl. 
 
 78 Tripheth à gair o dlodi, iechyd, pwyll, 
 
 a nerth Duw. 
 
 79 Tripheth à geif dyn d wy vawl, gair 
 
 dâ, byd dâ, a diwedd dâ. 
 
 80 Tri dŷn nid call credu gormodd idd- 
 
 ynt, rhodiadur o bell, darllenwr 
 llyvrau anghyviaith, a gwr hŷn 
 no'i gymodogion. 
 
 81 Tri cholled y corf à bair ennill i'r 
 
 enaid, colli golud a meddiant, colli 
 iechyd corforawl, a cholli car a 
 chyvaill. 
 
 1 A.'i vaswedd. LI. ar. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 803 
 
 82 Tri chynglior Lasar, car dy Dduw 
 
 a'th wnaeth o ddim, ymgais a Duw 
 a'th brynwys a gwaed ei Yab Iesu 
 Grist, ac uvyddaa i Dduw a'th vara 
 drwy air ei Yab Iesu Grist. 
 
 83 Tri athraw dŷn, un yw dichwain, sev 
 
 addysg o weled a chlywed; ail yw 
 deall, a hwnw á ddaw o ytsyr ac 
 ymbwyll; trydydd yw awen yniawl 
 o ddawn Duw yn radverthwch 
 cynhenid. 
 
 84 Tair priv ddyledswydd dýn parth 
 
 gwlad a theulu, ynnill meddiant 
 drwy ddiwydrwydd a cliy wirdeb ; 
 llesau ei wlad a'i genedyl ymliob 
 gorchwyl à wnelo; a gyru addysg 
 deddvoldeb ar bob un lie ydd elo. 
 
 85 Tri ovyu à gadarnâaut galon dŷn, 
 
 ovni credu y cyvan à glywo gan 
 arall, ovni llwyddiant bydawl, ac 
 ovni anvoddau Duw. 1 
 
 86 Tri ovyn à wanâant galon dŷn, ovni 
 
 gwedyd y gwir, ovni advj^digrwydd, 
 ac ovni diawl; 
 
 87 Tair sylvaen deddyv a chynneddyv, 
 
 trevn, cyviawnder, a tliangnev. 
 
 88 Tripheth caninolad wy ar ŵr, ymad- 
 
 drawdd doeth, trevnu 'n hardd, a 
 gweithredu 'n gyviawn. 
 
 89 Tri diogelder dyn, iechyd, rhyddycl, 
 
 a chydwybod dda. 
 
 90 Tripheth anhawdd i ddyn eu gwneu- 
 
 thur yn gwbyl, adnabod ei hun, 
 gorchvygu ei chwantau, a chadw ei 
 rîn. 
 
 91 Tripheth à gynnail gŵr ymhob peth à 
 
 wnelo, serch ar à wnelo, gwybod y 
 modd ai gwneler, a bod cyviawn 
 yn marn cydwybod ai gwnelo. 
 
 92 Tripheth à geif gẃr o'i gyvoeth trais, 
 
 cas rhyngtho a dyn, cas rhyngtho 
 a'i hun, a chas rhyngtho a Duw. 
 
 93 Tripheth serchawg eu gweled, diriaid 
 
 yn " myned yn ddedwydcl, cybydd 
 yn myned yn hael, a phechadur yn 
 myned yn ddwyvawl. 
 
 94 Tripheth â ellir o gyvoeth cyv- 
 
 iawn, digonedd bydawl, Uusendawd 
 brawdawl, a dàioni gwlaclawl, ac 
 o'r tri hyn bodd Duw nevawl. 
 
 95 Tripheth à eilw fôl yn anmhwyll, 
 
 ceisio gwybodaeth döed à ddêl, 
 rhoddi cardawd heb veddwl am à 
 ddêl, a dyoddev dros wir a chyv- 
 iawn heb ovni am à ddêl. 
 
 96 Tripheth ni ellir cudd arnynt, cariad, 
 
 câs, ac awenbwyll. 
 
 1 Digiaw Duw. LI. ar. 
 2 Santaidd. LI. ar. 
 
 97 Tripheth hawdd eu gweled lie bont, 
 
 cyvoeth, gwybodaeth, a gwrol- 
 deb. 
 
 98 Tri chelwydd y sydd, celwydd ar air 
 
 à bair i arall wedyd y peth na vo 
 gwir, celwydd ar weithred à bair i 
 arall weithredu o grêd yn erbyn à 
 vo gwir, a chelwydd ymddwyn â 
 rhîth, à bair i arall veddwl a barnu 
 yn wrthwyneb i'r gwir. 
 
 99 Tripheth à wnant ẃr yn hoenus, ei 
 
 wraig yn ei garu, ei orchwyl yn 
 llwyddaw, a'i gydwybod wrth vodd 
 Duw. 
 
 100 Tripheth y dylai ddyn eu cadw yn 
 
 wastadawl o vlaen ei lygaid, ei 
 ddyledswydd bydawl, ei gydwybod, 
 a deddvau Duw. 
 
 Ac velly tervyna— Catwg 
 Ddoeth ai Cant. 
 
 179. Triodd etto amryval. 
 
 1 Tripheth nid hawdd eu hattal, frwd 
 
 rhaiadyr, saeth o vwa, a thavawd 
 ynvyd. 
 
 2 Tripheth ni hir barâant, tês Mawrth, 
 
 bwa y gwlaw, a pharch cellweir- 
 gar.^ 
 
 3 Tri nôd cristion, caru gelyn, celu à 
 
 wna o ddaioni, a chymodi rhwng 
 caseion. 
 
 4 Tair athrawiaeth nid call a'u crêd, á 
 
 rotho gŵr yn mhlaid à vo ar ei lês 
 a'i lwyddiant ei hun, à rotho ag 
 ynddi gas at arall, ac á rotho gŵr 
 doeth yn ei ol wg ei hun. 
 
 5 Tri dyn nyw mawr gerir, balch, 
 
 llwvyr, ac achwyngar. , 
 
 6 Tri dyn hawdd eu hebgor, na. wnelo 
 
 lês i neb, na pharo lawenydd i 
 neb, ac nas gadawo lonyddwch i 
 neb. 
 
 7 Tair priv gynneddyv y sydd ar ddyn 
 
 i ddiawl, balchder cenvigenus, cy- 
 bydd- dra trachwantus, a gweniaith 
 dwyllodrus^ 
 
 8 Tri chynghor yr aderyn melyn, na 
 
 vawr alara am à ddarfo, na chrêd 
 yr hyn na alio vod, ac na chwen- 
 nych na allech ei gael. 
 
 9 Tripheth à yrant ẃr allan o'i dŷ, 
 
 mwg, to anniddos, a gwraig an- 
 ynad. 
 
 10 Tripheth sy 'n dyvethu y bŷd, brenin 
 
 íôl ei gynghor, ynad heb gydwy- 
 bod, a mab heb ovyn. 
 
 11 Tri nod cywir y sydd ar ddŷn i 
 
 ddiawl, ac nis gail ymddyhebu ag 
 wynt, ei air, ei olwg, a'i ymmod. 
 
804r 
 
 DOETHINEB Y CYMKY. 
 
 12 Tri gwreiddyn pob drwg, trachwant, 
 
 celwydd, a balchder. 
 
 13 Tair cynneddyv y sydd yn nglyn a 
 
 dyn i ddiawl, trachwant, cenvigen, 
 a balclider. 
 
 14 Tripheth ebrwydd y darvyddant, rhyv- 
 
 yg heb nrddas, cadernyd heb gyd- 
 wybod, a golud heb gy via wilder. 
 
 15 Tri nodau cywirion ar ddyn à ddang- 
 
 osant beth ydyw, gair, go±wg, ac 
 ymddwyn, 
 
 16 Tri chynghor à roddes Branwen vereh 
 
 Llyr, na ddwg alar am a ddervydd, 
 na chrêd yr hyn na ddycbyn vod, 
 ac na cbais nas gallot ei gael. 
 
 17 Tripbeth à ddifeithiant y byd, brenin 
 
 íôl heb gynghor, barnwr heb gyv- 
 iawnder, a gwas heb ovyn. 
 
 18 Tripheth ni hir barâant, rhwysg heb 
 
 urddas, cadernyd heb gydwybod, a 
 pharch heb haeddiant. 
 
 19 Tri dyn ni vyddant wyrynigion vyth, 
 
 à wreicäo wrth gynghor ei gnawd, 
 à wleddo wrth gynghor ei vlys, ac 
 ac à ymladdo wrth gynghor ei 
 wfn. 
 
 20 Tri dedwyddwch teulu, gwarcheidwad 
 
 cywir, bugail govalus, a negeswr 
 doeth. 
 
 21 Tair dedwyddgamp gŵr, bôd yn 11a- 
 
 wen yn ei dŷ, bod yn dda yn ei 
 eglwys, a bod yn ddyddiwr rhwng 
 ei gymodogion. 
 
 22 Tripheth nid hawdd en gweled. balch 
 
 yn hael, ieuanc yn ddoeth, a hên 
 yn voesgar. 
 
 23 Tripheth ni wnant avles i neb, celu 
 
 drygvoes, rheoli drygiiaws, a di- 
 fawd drwg veddwl. 
 
 24 Tripheth à geif gŵr deddvawl, digon- 
 
 edd bydawl, heddwch ysbrydawl, 
 a llawenydd Devawl. 
 
 25 Tripheth à wnant ddyn yn ddiawl, 
 
 balchder, cenfigen, a lledrad. 
 
 26 Tripheth ni cheir ddyn à welo n ddi 
 
 gon o honynt er à gafo, iechyd, 
 hoedyl, a chyvoeth. 
 
 27 Tri dyn à gerir gan Dduw, cadarn 
 
 cyviawn, dewr trugarawg. a hael 
 diedivar. 
 
 28 Tripheth à ŵyrant yarn gyviawD, 
 
 cariad cyveillion, ovyn cedyrn, a 
 chwant da bydawl. 
 
 29 Tri glŵth byd, mor, dinas, ac ar- 
 
 lwydd. 
 
 30 Tripheth ni mad-ddiwedd a'u hym- 
 
 ddirieto, iechyd yn henaint, hindda 
 y gauav, a gwynfyd o bethau y 
 byd. 
 
 31 Tripheth à dwyllant ^ à ymddirieto 
 
 iddynt, addewid gordderchwr, 
 fyddlondeb taiawg, ac amser ieu- 
 enctyd. 
 
 32 Tripheth nid oes ond y twyll o hon- 
 
 ynt, serch trythyll, diniweidrwydd 
 arglwyddiaeth, a dwyvoldeb clav 
 gwelyvawg. 
 
 33 Tripheth ni ddylid eu. credu, breudd- 
 
 wyd hen wrach, llw gordderch, a 
 chwedyl heb warant. 
 33 Tripheth à geif cybydd augawr, poen 
 yn casglu, goval yn cadw, a thrist- 
 wch yn colli. 
 
 35 Tair sail doethineb, dysg yn ieuenc- 
 
 tid, cov yn cadw, a synwyr yn 
 deall. 
 
 36 Tripheth ni ddervyddant vyth, car- 
 
 dawd vlocleuawg, enaid dyn, a 
 chariad perfaith. 
 
 37 Tripheth nid oes namyn Duw a'u 
 
 gŵyr, dechreu pob peth, achos pob 
 peth, a diwedd pob peth. 
 
 38 Tri gavael y sydd ar Dduw, deall 
 
 pwyllgar, cariad goddevgar, a chyd- 
 wybod ystyrgar. 
 
 39 Tri phriv roddedigion Duw, awen, 
 
 deall, a rhadverthwch. 
 
 40 Tripheth à ddygant ddyn at Dduw, 
 
 amynedd, cariad, a chydwybod. 
 
 41 Tair priv gynneddyv dwyvoldeb, de- 
 
 all yn gyviawn, cariad perfaith, a 
 goddev cadarn. 
 
 42 Tri chyverlyniaid doethineb, awen, 
 
 ystyr, ac ymgais. 
 42 Tri chyverddonau doethineb, gwarâu 
 gwylltovamt, mwyâu tangnev, a 
 gwellau deddvau. 
 
 44 Tri rhagweinyddiaid doethineb ; 
 
 addysg ddeddvawl, arver weithred- 
 awl, a serch awenawl. 
 
 45 Tri arddangos awen o Dduw, yni- 
 
 ddwyn doeth, yingais er gwell, ac 
 yniddal ar bwyll. 
 
 46 Tri arddangos doethineb, yniddal ar 
 
 bwyll, yniddal ar awen, ac ymddal 
 ar welliedigaeth. 
 
 47 Tripheth à ddyvydd o dangnev, aml- 
 
 âad meddiannau, gwellâad moesau, 
 a mwyâad gwybodau. 
 
 48 Tripheth ni waeth bychodedd no gor- 
 
 modedd ouaddynt, gwleddoldeb, 
 goludoldeb, a boddoldeb. 
 
 49 Tri dyn goreu pa bellav y bont, gwen- 
 
 ieithwr trutligar, athrodwr cyn- 
 hengar, a chwedleuwr celwyddgar. 
 
 50 Tri chydgyveillion prií'ordd y nevodd, 
 
 tlawd amyneddgar, doeth ymbwyll- 
 gar, a gwelliedydd godde'v gar. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 805 
 
 51 Tri dyn ni welir amgen iddynt no 
 
 cbas yn vyw a chlôd yn yarw, 
 doetli tangnevgar, athraw gwiredd- 
 gar, a chyvaill cywir ceryddgar. 
 
 52 Tri arddangos dynoldeb, haelioni 
 
 serchus, yinddwyn carialus, a 
 gwybodau nioliaiinus. 
 
 53 Tripketh ni lwydd à el yn eu herbyn, 
 
 anianoldeb, govynoldeb, a darwein- 
 ioldeb. 
 5-1 Tri rhyvedd byd, caru rhyvel yn vwy 
 no heddwch, cam gorrnes yn vwy 
 no chyinines, a charu gau yn vwy 
 no gwir. 
 
 55 Triplietk à ddylid en dambwyll ar 
 
 bob dyn, nertholdeb, tueddoldeb, a 
 devnyddioldeb. 
 
 56 Tri gwrthgevnyddion daioni, balch- 
 
 der, Hid, a thrachwant. 
 
 57 Tri ckyv odulion l doethineb; deall, 
 
 ystyriaeth, ac addysg. * 
 
 OS Tri rliagvodolion doethineb; deddvol- 
 deb, tangnevoldeb, a dwyvoldeb. 
 
 59 Tri chyvystyr doethineb; rheidioldeb, 
 
 moddoldeb, a bnddioldeb. 
 
 60 Tripheth à gan yn erbyn doethineb, 
 
 balchder, trachwant, ac ovnoc- 
 rwydd. 
 
 61 Tri harddwch gwlad, llavuriaeth dde- 
 
 allus, cymydogion cydvyddus, a 
 llywodraeth gydwybodus. 
 02 Tripheth à bair llwyddiant a golud, 
 gwneuthur o ŵr à vo raid iddo ei 
 hunan yn lie ymddiried i arall ei 
 wneuthur, gwneuthur à ellir liedd- 
 yw yn lie oedi hyd y voru y a 
 gwneuthur devnydd pwyll ac ystyr 
 o bob peth à ddelo ger bron synwyr 
 a deall. 
 
 63 Tri phwyll y sydd dros dewi, rhag 
 
 dywedyd y peth nas dylid, rhag 
 dywedyd y niodd nas dylid, a rhag 
 dywedyd y lie nas dylid. 
 
 64 Tri" phwyll y sydd dros ddywedyd a 
 
 deued à ddêl, addysg rhag anwy- 
 bodaetb, cynghor rhag amryson, a 
 gwirionedd rhag celwydd argy- 
 weddus. 
 
 65 Tripheth nis gall namyn Duw yn 
 
 unig, gwneuthur yr hyn na vu er- 
 ioed o'r blaen, gwybod à ddaw, a 
 barnu ar gydwybocl. 
 
 66 Tripheth nid oes namyn Duw a'u 
 
 gẃyr, dechreu, cynnal, a diwedd. 
 
 67 Tripheth goreu eu gadael i Dduw, 
 
 barn, gobrwy, a dial; canys nid oes 
 ond eve à ŵyr à ddylid o un nac 
 arall o'r tri. 
 
 1 Tri chynvodolion. 
 
 68 dripheth y gwybyddir a vu, y sydd, 
 ac a vydd; yn gyntav, o vyw mor 
 gy viawn, o barth ymgais â Duw; 
 yn ail, o vod mor rhvdd oddiwrth 
 a gaethai arnat â Duw; yn dryd- 
 ydd, o garu a chasâu yr un pethau 
 ag a wnai Duw : ac o hyn y gweli 
 pob gwirionedd, a phob hardd, a 
 phob iawn, a phob dyled, a phob 
 hygar, a phob addas, yn un an- 
 sawdd ag a'u gwêl Duw; ac y gwyb- 
 yddi di ba bethau a ddygwyddant 
 yn ddiymball ; canys nis dichyn am 
 gen nog y myn Duw bob peth 
 yn ei amser herwydd y soniwyd am 
 eu noturiaethau a'u cynneddvau; 
 canys yn Nuw y mae nerth a'u 
 clichon, a gwybodaeth a ŵyr eu 
 medru, a chariad at bob iawn a'u myn, 
 ac nas goddev amgen. 
 
 ac velly tervyna — Catwg 
 Ddoeth ai Cant. 
 
 180. Teaethawd las Catwg Ddoeth. 
 
 Gwna ddaioni unwaith ti ai gwnai yr ail 
 waith rhag cywilydd, a'r drydydd 
 waith o voddlondeb, a'r bedwerydd 
 waith o serch, a chwedi y delo serch 
 atto ti ai gwnai dros vyth; canys nis 
 gellir diwedd serch cynneddvawl: nid 
 oes na varw namyn serch. 
 
 A gafo air da unwaith ev á chwenuych ei 
 gadw a'i gynnal, o cheif yr ail waith 
 eve á lawenâa o'i achos, o cheif y teir- 
 gwaith eve ai serch, ac o'i serchu, eve 
 á ymgaclarnâa yn ai dirper; a chadarn 
 o serch cadarn tragywydd. 
 
 O chwennychi troi dyn oddiwrth ei vai 
 rho iddo air da, ac etto ac etto^ han- 
 pid gwell gẃr o'i ganmawl, hanpid 
 gwaeth a woganer, a gollo a'i bôdd yn 
 unpeth ai cais yn arall, a gafo aibMd 
 yn unpeth, bynag y bo, eve ai icei'áw 
 gyhyd ag y bo galladwy iddo; ; canys 
 dyn á ymgais ai bôdd; canys nid byw 
 ond bôcld, ac addwyn i bob un ai 
 bôdd. 
 
 A elwir yn gall á gais vod yn gall, ac o 
 chais ev á lwydd, ac o lwydd ev á 
 chwennych, ac o chwennych ev á 
 serch, ac o serch eve á ymgadarnäa 
 ynddo. 
 
 A vernir yn gall á ymgais i vod yn gall, o 
 ymgais cael, o gael gobaith, o obaith 
 adym'gais, o adymgais pwyll, o bwyll 
 cy vlwydd; ac ni ddifyg nerth a llwydd 
 lie a'u hymgyrch gobaith, pwyll, ac 
 ymgais. 
 
806 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Lie chwennycher gyru daioni nioler ev: 
 mawl á gyfry ystyr, ystyr á bair 
 bwyll, pwyll á bair serch, serch á bair 
 egni, egni á lwydd, llwydd á ddwg 
 lawenydd, llawenydd á gyrch ei ad- 
 gael, adgael á gyrch lwybrau y cael, 
 ac yn un naws â hyn yr hen ddiar- 
 hebawd. 
 
 Md daioni ond gallu, 
 
 Kid gallu ond cyfraw, 
 
 Nid cyfraw ond serch, 
 
 Nid serch ond mawl, 
 
 Nid mawl ond daioni. 
 
 Mawl a wna dripheth, nid anigen, 
 
 Y gobaith yn gadarn, 
 
 Y pwyll yn ddychymygvawr, 
 A'r gorchwyl yn hawdd. 
 
 Ac wrth hyn bid weledig modd y dylai 
 athraw parth ei ddarymgais, er dysgu 
 a dangos gwybodan daionus, a phob 
 gwir, a phob gorau, a phob rhyw a 
 rhith, ar ddaioni, sev y dylai eve — 
 
 1 Dangos rhyw a rhin, 
 
 2 Moli daioni, 
 
 3 Cyfroi serch. 
 
 4 Cadarnâu gobaith. 
 
 5 Amlygu lies. 
 
 6 Dychymyg moddoldeb. 
 
 7 Frwythloni deall. 
 
 8 Cevnogi- pwyll. 
 
 9 Dangos cyvdawn ac anghyviawn. 
 
 10 Arwain ystyr. 
 
 11 Hawddâu gorchwyl. 
 
 12 Cadarnâu gwirjouedd. 
 
 13 Datrintwyll. 
 
 14 Deall ei ddigon a'i vodd ar y pethau 
 
 hyn. 
 
 15 A bod à eirch ar arall ymhob cyfur. 
 
 Ac velly tervyna'r draethawd las : 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 181. Osau Catwg Ddoeth. 
 Os dilys o dyst dy wybodaeth fyrv, na 
 
 ddawr a'th amheuant. 
 Os call pob ymgais ag amcanwyd, na 
 
 ddawr a'th watwarant. 
 Os doeth o lwyr ystyrbwyll dy vara, na 
 
 ddawr ai gwrthvarnant. 
 Os cyviawn a phwyllgar dy vuchedd, na 
 
 ddawr a'th oganant. 
 Os iawn a'th geir bob gair a gweithred na 
 
 ddawr a'th ryveiant. 
 Os dedwydd o ddevawd a'th welir, na 
 
 ddawr a'th ddivriant. 
 Os bydd à vo cy vraid yn dy gell, na ddawr 
 
 à loddestant. 
 Os gwir á vydd ar vlaen dy davawd, na 
 
 ddawr a'th gelwyddant. 
 
 Os parch a'th ddyvydd am iawnder o gamp, 
 
 na ddawr a'th enllibant. 
 Os tlawd o wneuthur elusen a phwyll, na 
 
 ddawr a'th ddibrisant. 
 Os dyoddev er mwyn boddâu dy Dduw, na 
 
 ddawr a'th ddirmygant. 
 Os wyd o gorf a chydwybod yn iach, na 
 
 ddawr a'th wrthenwant. 
 Os gwell o'th gymhlegyd y gwelir y byd, 
 
 na ddawr a'th wrthvynant. 
 Os rhodiwr hyd fyrdcl cyviawnder wyd, na 
 
 ddawr a'th wrthgyrchant. 
 Os drwg á syrth yn ddirym dan dy draed, 
 
 na ddawr à deyrnasant. 
 Os perchir dy gampan gan cleuki nev, na 
 
 ddawr a'th anmharchant. 
 Os cynnull awenddysg a'th holl nerth wyd, 
 
 na ddawr a'th wrthbwyllant. 
 Os cyvaill cydwybod dangnevgar Ian, na 
 
 ddawr a'th adawant. 
 Os gobaith a'th gysur i'th ddydd a'th awr, 
 
 na ddawr a'th ryvlinant. 
 Os llawen dy galon wrth vodd Duw ner ? 
 
 na ddawr a'th rywestlant. 
 Os mawr wyd yn ngolwg Duw dovydd 
 
 dad, na ddawr a'th vychanant. 
 Os engyl a'th nawdd yn üydd a nos, na 
 
 ddawr a'th erlicliant. 
 Os Duw yn mliob amcwydd a saiv o'th 
 
 blaid, na ddawr a'th erbyniant. 
 Os cefi'n y diwedd wlâcl nev i'th ran, na 
 
 ddawr a'th ysbeiliant. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 182. Llyma oreuau a ddoder ar Gatwg 
 Ddoeth mewn rhai lyvrau, ac ar 
 gedivor vardd mewn un llyvyr 
 arall: chw1lied a gafo le. 
 
 Goreu ar gardawd ei rhoi yn y dirgel, 
 Goreu ar venyw ei drwg yn ddiymgeJ. 
 Goreu y chwareuon ymwrthod a'r cyvan, 
 Goreu pob ynnill adynnill dy hunan. 
 Goreu o'r gwyr yr hawddgarav ei ddev- 
 awd, 
 Goreu o'r gwragedd y byrav ei thavawd. 
 Goreu ar lencyn ymgynghor a'i athraw, 
 Goreu ar lances o ddevawd yn ddistaw. 
 Goreu o'r campwyr y lleiav ei draferth, 
 Goreu moesgarwch ymarwedd yn bryd- 
 
 verth, 
 Goreu pob chwareu yw gado y croen gar- 
 
 trev. 
 Goreu ar wlâdwr ei gael yn ei addev, 
 Goreu cymodawg cymodawg didervysg, 
 Goreu ar athraw cydvyne 1 a'i addysg. 
 Goreu gwaith criston ymroi ar gyviawn- 
 
 der, 
 Goreu athrylith athrylith o vwynder. 
 
DOETHINEB Y CYMRY, 
 
 807 
 
 Goreu boneddig boneddig gwareddawg, 
 Goreu ar antur anturiaw'n galonawg. 
 Goreu divyrwch can adar boreuddydd, 
 Goreu cyveillach ymgyvrin â dedwydd. 
 Goreu creftwriaeth llavuriaw ton daiar, 
 Goreu doethineb doethineb avlavar. 
 Goreu gwaith undydd rhoi bwyd i newyn- 
 
 awg, 
 Goreu cyverddawn hynawsder trugarawg. 
 Goreu gwaith eel vy dd ymarbwyll a'i am- 
 
 can, 
 Goreu adnabod ymnabod dy hunan. 
 Goreu gweithredon gweithredon trugaredd, 
 Goreu gwaith ystyr iawn ystyr y diwedd. 
 Goreu pob nieddiant meddiannu Haw gelv- 
 
 ydd, 
 
 Goreu trysorau trysorau gwybedydd. 
 Goreu pob cynnull yw cynnull gwybodau, 
 Goreu gwaith ymbwyll deddvoli cynnedd- 
 
 au. 
 Goreu gwroldeb darostwng ei valehder, 
 Goreu pob ymdclwyn ymddwyn yn ddi- 
 
 drawsder. 
 Goreu gorchestion gorchestu tangnevedd, 
 Goreu pob deall yw deall gwirionedd. 
 Goreu pob a wen cywirdeb cynneddvawl, 
 Goreu diwydrwydd ynivydio'n ddarbod- 
 
 awl. 
 Goreu gwaith synwyr ymddyspwyll difu- 
 
 ant, 
 Goreu pob dirwest ymddirwest rhag tra- 
 
 chwant. 
 Goreu pob gochel yw gochel cybydddawd, 
 Goreu pob golud yw golud cydwybod. 
 Goreu deddvoldeb deddvoideb o grevydd, 
 Goreu y goreuon, boddloni Duw ddovydd. 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 183. NlDIAU ODLEDIGION. 
 
 Nid gallu ond nerth i'w arver, 
 Nid da un peth nas cynimerer. 
 Nid doethineb heb ddarwybod, 
 Nid gwybodaeth heb ddangos nod. 
 Nid dewr ond un à darawo, 
 Nid doeth ond dewr à beidio. 
 Nid addysg heb ddoethineb, 
 Nid callder ond cywirdeb. 
 Nid ymgynnal heb ddarbod, 
 Nid crevydd ond cydwybod. 
 Nid darbod ond cyviawnder, 
 Nid cydwybod ond daionusder. 
 Nid daionusder ond o fwriad, 
 Nid bwriadus ond o gariad. 
 Nid cariad ond uvydddawd rhad, 
 Nid uvydddawd ond i Dduw dovydd dad. 
 Nid cam Duw ond cadw ei orchymyn, 
 AT id gwir gwir ond ei gredu a'i ganlyn. 
 Oatwoj Ddoeth ai Cant. 
 
 184. Hardd bethau Catwg Ddoeth. 
 
 Hakddwch mâb ei addwynder, 
 Hardd wch merch ei gwylder. 
 Hardd wch gŵr ei ddoethineb, 
 Harddwch gwraig ei fyddlondeb. 
 Harddwch teulu syberwyd, 
 Hardd ar bob gẃr celvyddyd. 
 Hardd ar hen ei wybedau, 
 Hardd ar ieuanc glân gampau. 
 Hardd ar vlaenor ystyriaeth, 
 Hardd ar athraw dysgeidiaeth. 
 Harddwch llavar g.wâr oslev, 
 Hardd ar bawb byw jti nghartrev. 
 Hardd ar gyvaill cj'wirdeb, 
 Hardd ar gy modogaeth undeb. 
 Harddwch cerdd ei gwirionedd, 
 Hardd ar ddwyvawl glân vuchedd. 
 Hardd ar arglwydd haelioni, 
 Hardd ar bob dŷn daioni. 
 Hardd ar vrenin cyviawnder, 
 Hardd ar wladwr gwroider. 
 Harddwch eglwys ei rhiniau, 
 Harddwch llys lies gorddodau. 
 Harddwch gwlâd glan arverion, 
 Harddwch cenedyl ei doethion. 
 Harddwch dinas ei moesau, 
 Harddwch dysg gloew ddosparthau. 
 Harddwch dedwydd santeiddrwydd, 
 Hardd ar bob tlawd boddlonrwydd. 
 Harddwch awen ei hasbri, 
 Harddwch jjob peth ei deithi. 
 Harddwch doeth ei amynedd, 
 Hardd ar bob hardd tangnevedd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 185. Llenwyddion Catwg Ddoeth. 
 1. 
 
 Awengar a leinw ei ddeall â gwybodau, 
 Celvydd a leinw ei gov â dosparthau/ 
 Anianus á leinw ei chwant a'i serchiadau, 
 Gloddestgar á leinw ei vol â phob moeth- 
 
 au, 
 Diwyd a leinw ag yd ei ysguboriau. 
 Darbodus á leinw ei gell â chyvreidiau, 
 Haelionus a leinw newynawg á bwydau. 
 Dedclvol á leinw ei bwyll â rhinweddau. 
 
 Drygionus á leinw ei vro ag anvawl pob 
 
 doethion, 
 Daionus á leinw y bŷd a'i glôd o gylchon. 
 Doeth á leinw ei vryd a phwyll fyddlawn, 
 Tangnevgar á leinw ei vro a deddvolion, 
 Cybydd à leinw ei gist ag aur ddigon, 
 Diawl a leinw ufern â chybyddion. 
 Dedwydd â phob daioni a leinw ei galon, 
 Duw á leinw ei nevodd â dedwyddon. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
808 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 186. Damunedau Catwg Ddoeth. 
 
 1. 
 
 Bydded imi wŷr drygion, 
 A phob en aid anghriston, 
 Hyd olaitli yn elynion. 
 
 Na Tydded ryngwyv dangnev 
 A gelynion brenin nev, 
 Ac nas carant ei saint ev. 
 
 Nam bydded le bwyv i'ni traill, 
 Mâb diriaid imi'n gyvaill, 
 Addwyn a'u bodd bawb eraill. 
 
 Bwyv gâr i bob eynneddvawl, 
 
 Ar wedd sant, canys Duw a'u inawl, 
 
 Boed ev i mi gâr dwyvawl. 
 
 O'm cyrch doetli dwyvawl vuchedd, 
 Yn mygyr ovwy tangnevedd, 
 Bwyv a'i ervyll mal ai gwedd. 
 
 Brenin a thad ae atbraw, 
 Boed imi a'm parch iddaw, 
 A vo dwyvawl i'm cyviaw. 
 
 Catwix Ddoetli ai Cant. 
 
 187. Englvnion a gant Catwg Ddoeth. 
 
 1. 
 Un ansawdd He bo'n lledrad, 
 Cudyn gwlan a'r lioll ddavad, 
 Drwg yw Drwg yn nihob tyviad. 
 
 (Jn achreth ar groen y tân, 
 Bid mawr eirias bid bychan, 
 Drwg yw drwg yn mliob anian. 
 
 3. 
 Un angeu á ddaw o haint, 
 Ai bach ai mawr gwynovaint, 
 Drwg yw drwg, drwg yn mhobmaint. 
 
 4. 
 
 Ni ddawr ai dyfo n anghlod, 
 Ai mawr ai bach y pechod, 
 Drwg yw drwg yn nihob travod. 
 
 In i vawr bwys parth argywedd, 
 Ai mawr ai bach y caredd, 
 Drwg yw drwg yn mhob agwedd. 
 
 6. 
 
 Na ystyr mahit y pechawd, 
 Ystyr maint anuvydddawd, 
 Dod bob peth ar ei waelawd. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 188. Deivregawd a gant Catwg 
 Ddoeth. 
 
 Ni omedd yr haul ei dês i'r ynvyd à boer 
 
 yn ei wyneb, 
 Ni omedd Duw nêr ei lês i'r diriaid er 
 
 maint ei gasineb, 
 Ni adawodd Duw neb heb nerth à weryd 
 
 o bob folineb, 
 Ni ettail Duw dad ei nawdd i'r dedwydd 
 
 à garo doethineb, 
 Ni ddianc dros vyth rag cosb y drygwr à 
 
 wna drawsineb, 
 Ni ddifyg ond aros y dydd anrhydedd i bob 
 
 gwarineb, 
 Ni waeth pan ddêl awr ddiwedd ar ddyn 
 
 ai dyvu 'n groesineb, 
 Ni veth ar ai cais oleuni Duw yn eithav 
 
 gloewineb. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 189. NlDIAU ODLEDIGION. 
 
 Nid hir y pery yr abwy lie bo llawerodd 1 
 o vrain, 
 
 Nid melus bydd erddigan lie bo gorinod- 
 edd o sain, 
 
 Nid hawdd yw cysgun esmwyth lie bo 
 gormodedd o chwain, 
 
 Nid mawr y cerir gorwedd lie bo gormod- 
 edd o ddrain, 
 
 Nid hyvryd rhodiaw llwybrau lie bo gor- 
 modedd o vain, 
 
 Nid mawr synwyrau geneth He gormod o'i 
 phrid }ti gain, 
 
 Nid mawr moesgarwch llances ni wisg am 
 ei thavawd w r ain, 
 
 Nid call undyn o'i wybod à ddymgais ag 
 un o'r rhai'n. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 190. GWASGAREDD CaTWG DDOETH. ; 
 
 1. 
 
 Dikiaid á glud i ddedwydd, 
 O vorodd ac o vynydd. 
 gwll daiar alavon, 
 Ac o eigion avonydd. 
 
 2. 
 
 Eiry mynydd bydd ar vai, 
 Bei canfai bawb ai dyddysgai, 
 NI ohefid annysg yn neb rhai. 
 
 1 Gormodedd. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 809 
 
 Cain cynwyre gwynt am Iwyv, 
 Gnawd gwynvyd gwr ei gyniwyv, 1 
 Gwae ni cliein à vo dawn dwyv. 
 
 4. 
 
 Ar bob bôd ac ai bob byw, 
 Yn mliob rliith ac yn mliob rhyw, 
 Gorev tangnev tangiiev Duw. 
 5. 
 
 Cyrchid diriaid yii abeli, 
 Cyrchid doeth ei ystavell, 
 Gwae à syrth nievyl o'i avell. 1 
 
 6. 
 
 Oyrcliid dedwydd ei ad ail, 
 Cyrchid diriaid y dan ddail, 
 Gwae à syrth nievyl o'i gesail. 
 
 7. 
 
 Gwell enw nod no nerth nnben, 
 Gwell dysg no golud cyvrben, 
 Gwell a wen no dysg cymhen, 
 Gwell cydAvybod nog awen. 
 
 8. 
 
 Cais ddedwydd yn ei addev, 
 Cais ddiriaid pob anghartrev, 
 Doeth ni ysgar a'i ystrev. 
 
 9. 
 Gnawd i lwrv ei ladd yn fo, 
 Gnawd i ddewr ddianc o daro ; a 
 Gnawd i was gwych à vyno. 
 
 10. 
 
 Godidawg wyneb o gar cu, 
 Gyda mynych athrevu, 
 Gwae ev ni wêl gâr o'i dn. 
 11. 
 
 Ni chyll nn dedwydd ei swydd, 
 Ni chyll iawn ymgais ei lwydd, 
 Ni chyll ymbwyll ei amrwydd, 
 12. 
 
 Cyd bo dy lwybr dan wasgawd, 
 Ni'th ddyvn pwys pob gosawd, 
 Na cherydd a'i del anfawd. 
 
 13. 
 
 Gwilia ba gyrch dy fwriad, 
 lawn i ddoeth wiliaw'n wastad, 
 Ni wyl dyn a'i dyddaw'n vrad. 
 
 14. 
 
 Gwilia dro dy droed benny dd, 
 Anamlwg yt a th orvydd, 
 Gwell angen no chywilydd. 
 
 1 Ai gynnwyv? 
 
 2 Ai asell? 
 
 3 Wrth daro. 
 
 15. 
 
 Gwilia verw dy vryd beunoeth, 
 Gwell pwyll i ddyn nog anr coeth, 
 Gwell angeu no byw annoeth. 
 
 16. 
 Gwilia bwyll dy ben benawr, 
 Anmhwyll o'th bell nid nemawr, ; 
 Gwell bedd no bywyd gwydvawr. 
 
 17. 
 Gwilia' th davawd ac à wnêl, 
 Ond 11a var nid diymgel, 
 Pob un á glyw lie nas gwêl. 
 
 18. 
 
 Gwilia wrth dy Dduw bennydd, 
 Na ddifygia di'n dy íýcld, 
 Gwell no byd buchedd dedwydd. 
 
 19. 
 Tavawd ni cliel ei yni, 
 Gwaethav dysg ymdavodi, 
 Nid hwyr lie hawdd dirieidi. 
 
 20. 
 Ystyr pob gair a'i ddiwedd, 
 Dir tâl i bob amynedd, 
 Ac ni thwyll pwyll pen a'i medd. 
 
 21. 
 
 Yn mhob gwall yn mhob blinder, 
 Amynedd a'th vndd lawer, 
 Rhag pob clwyv eli amser. 
 
 22. 
 
 Ystyr a'th vydd o bob tu, 
 Na ddidawr naws o'th neilltu, 
 Nid rhy hen neb i ddysgu. 
 
 23. 
 
 Dod ddarbod à veddylych, 
 Ar dy law a'i lwyr edrych,. 
 Gwybydd pan cyn y gwnelych. 
 
 24. 
 
 .Dig, bid dawn Daw er cerydd, 
 Ac er dapgos barn Dovydd, 
 Hawdd y diwedd dig dedwydd. 
 
 25. ; 
 
 Edrych dy gamp a bydd gall, 
 Cymnier hyn ar dy ddeall, 
 Cas gan ddrwg drwg yn arall. 
 
 26. 
 
 A golles air am dano, 
 Da o gamp á gaid arno, 
 A golles nas bn'n eiddo. 
 
810 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 27. 
 Gwna y goreu yn mhob angen, 
 O'r peth à vo'n dy berchen, 
 Gwell no dim gwasgawd brwynen. 
 
 28. 
 Cymmer à vo'n dy veddiant, 
 A thitmwya dy fawrchwant, 
 Haws no'u cadw cynnull ariant. 
 
 29. 
 
 Gwilia gyfroi dy galon, 
 Ac nas cefi'n vail i'th vron, 
 Gwaeth no chledd cerydd doethion. 
 
 30. 
 Gwybydd droion dy veddwl, 
 Yn mhob ainc yn ing arddwl, 
 Ni hawdd baid pecliawd â chwl. 
 
 31. 
 
 Yn mhob rhwy, yn mhob rhyvel, 
 
 A welir hawdd ei ocliel, 
 
 Nid drwg ond drwg yn ymgel. 
 
 32. 
 
 Ni mad ddiwedd trythyllwg, 
 Cyd nas cafer yn ngolwg, 
 Gwaeth av gelyn calon ddrwg. 
 
 33. 
 A wnêl ornies o drawsedd, 
 A thrais, a thrai tangnevedd, 
 Ovned ev na ovno vedd. 
 
 34. 
 A wnêl drwch o'i greulonder, 
 Yn ngwlad, a phob clifeithder, 
 Ovned na ovn ond Duw nêr. 
 
 35. 
 
 A'wnel ami eddy v ar garapau, 
 A phob anrhaith, a phob gau, 
 Ovned pob dio\m angau. 
 
 36. 
 Cynghor á roes mâb Morviyn, 
 I arglwydd mawr drwg o ddyn, 
 Ovna na ovn un gelyn. 
 
 37. 
 Cynghor á roes Cadeiriaith, 
 I ddiriaid á wna'n anrhaith, 
 Ovna na ovn ei olaith. 
 
 38. 
 Cynghor gan Yâb Duw á gaid, 
 Ac ev o'i bèn ai dywaid, 
 Ovner ev à ladd enaid. 
 
 Catwg Ddoeth ai Cant. 
 
 191. Chwedlau y yran. 
 
 Bran á gant chwedyl yn nyfryn, 
 Wrth chwiliaw am ei gronyn : 
 Nid dysg dysg heb ei ddilyn. . 
 
 2. 
 
 Brân à gant chwedyl ar uchder 
 Derwen, uch deufrwd aber : 
 Ti-ech deall no grymusder. 
 
 3. 
 Brân á gant chwedyl yn ngelltydd, 
 Man y cafai awr lonydd : 
 Digon Duw da i ddedwydd. 
 
 4: 
 
 Brân á gant chwedyl o vrig dâr, 
 Man ai cly wai yr holl adar : 
 Ni chenir cloch i vyddar. 
 
 5. 
 
 Brân á gant chwedyl gan wawr, 
 Wrth ai holai'n ei hattawr : 
 Doeth ni threvyd nyw ymdawr. 
 
 Brân á gant chwedyl yn mlaen traeth, 
 Wrth nas gellynt ymarvaeth : 
 Nid meddiant ond gwybodaeth. 
 
 7. 
 
 Brân á gant chwedyl yn nidrain, 
 Ac o bell cly wid ei sain : 
 Gorvvdd dewr ar bob dichwain. 
 
 Brân á gant yn ngelliau, 
 
 Lie 'ddoedd beilchion yn nadlau : 
 
 Un gyvlwr pawb yn angau. 
 
 Brân á gant o vrig gwydd, 
 Yn nghlyw holl adar coedydd : 
 Doeth á ymdwng â Dovydd. 
 
 10. 
 
 Brân á gant chwedyl yn nghilvach, 
 Wrth à gâed yn nghyA T eddach : 
 Nid pyd ond drwg gyveillach. 
 
 11. 
 
 Brân á gant chwedyl o vrig on, 
 Wrth adar o gybyddion : 
 Tlawd pawb nyw gwel eu digon. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 811 
 
 12. 
 
 14. 
 
 Brân á gant chwedyl wrth ei chyw, 
 Am ydd elynt yn nghydvyw : 
 Pob peth a gar ei gyvryw. 
 
 15. 
 Bran á gant chwedyl gan bwyll : 
 Wrth à gafai'n annarbwyll : 
 Wrth ddall ni wiw dal canwyll. 
 
 Catwçj Ddoeth ai Cant. 
 
 Brân á gant chwedyl yn nifaith, 
 Wrth ag oedd ei chydymaith : 
 Ys gwynvyd bodd heb obaith. 
 
 13. 
 
 Brân á gant chwedyl yn gall, 
 Wrth nad elynt gan ddeall. 
 Gwledd nid gwledd ar barth arall. 
 
 Ac velly tervyna llyvyr cyntav y Gwyddvardd Cyvarwydd, ac yn canlyn (ar ol 
 Athrawiaeth y Baedd Glas ac ereillj y mae yr ail lyvyr, a hwnw gwalystawd y 
 Diarhebion Cymreig yn ddosparthus o lythyr, herwydd trevyn y llythyrenau Cymreig, 
 pob diarheb yn ngwalystawd ei llythyren gyssevin, mal y bai hawdd ei chael; dr 
 cwbyl wedi ei dynu dr hen lyvrau doethineb lie 'ddoedd à gant Catwg Ddoeth yn 
 nghymysg a phethau ereill cyvnotur dr pethau à geir yma; dan obaith y bydd hyn 
 er lies a chynnydd gwybodaeth a doethineb %m gwlad dm ceneiyl, y rhov ddiolch a 
 ehlod i Dduw am yr ewyllys dr nerth â gevais gantho i orphen à gymerais mewn Haw. 
 
 THOMAS AB IEVAK 
 
812 
 
 ATHEAWIAETH GERAWT VARDD GLAS. 
 
 Llyma gynghorion y Bardd Glas o'r 
 , gadair i bob gwr doeth a ddymun"ai 
 rengu bodd duw a dynion yn y byd 
 yma ac yn y byd arall: sev ydynt. 
 
 1 Car dy Dduw yn vwy no dim, canys 
 
 eve á wyr bob peth, a wêl y sydd yn 
 mbob calon, ac yn mhob cydwybod, 
 ac nid oes dim yn nghudd ragddo, ac 
 ar bob gweithred, a gair, a myvyr- 
 dawd, a meddwl, eve a ddod varn 
 gywir a chyviawn. 
 
 2 Car dy gymodawg jn gymmaint a thi 
 
 dy hunan, a gwna erddo à ddymnnifc 
 iddo ev ei wneuthur i tithau; ac o 
 hyny y cai di dy Dduw itti yn gym- 
 odawg agos i'th gynnorthwy ar bob 
 actios, yn ddidwyll ac yn ddiaddoed. 
 
 3 Car dy enaid yn vwy no'th dri gelyn, 
 
 nid amgen y byd, y cnawd, a'r cy- 
 thrau], canys pa lês ai oddi wrth 
 amgen à garot, os a'th enaid ar goll 
 o'tn ançhariad tuag atto Ì 
 
 4 Car di bawb a'th garo dithau, bid gas 
 
 genyd à vo'n casau Duw : Duw a 
 eirch it garu'th gymodawg yn ail i'th 
 hunan, Duw ai gorchymyn itti, ac 
 nid car ti i Dduw os tydi na wnei oil 
 o'i orchymynion ev; ac na wrthofc ti 
 y neb a'th garo, canys Duy/ ni withyd 
 y neb ai car ; eithyr g withyd yr hwn 
 na wnelo, yn y bo gallu, val y gwna 
 ev, canys ni char hwnw Dduw, onis 
 na gwarthäer ac nas anuvyddaer y 
 neb à garer. 
 
 5 Whechryw gariad y sydd yn y byd, 
 
 nid amgen, un yw cariad nevawl, 
 ail yw cariad ufernawl, trydydd, 
 cariad noturiawl, pedwerydd, cariad 
 gorchymynawl, pummed, cariad corf- 
 orawl, chwechved, cariad gymydawl: 
 sev hyny cariad nevawl, cam Daw a'i 
 saint, a phob santaidd, a phob daioni 
 a daionus, a phob hardd a gweddus, a 
 phob annrygionus ; cariad ufernawl 
 yw caru pob pechawd, canys cas yw 
 pechawd gan Dduw er lleied y bo, a 
 gelyn hevyd i ddyn, er bychaned y bo; 
 cariad noturiawl yw i ddyn garu ei 
 
 rieni, a'i briawd, a'i blant, a'i vrod- 
 yrdcle, a'i genedyl, a'i gymdeithion; 
 cariad gorchymynawl yw i ddyn garu 
 ei dad a'i vam, a'i gymrawd, a'i dad 
 ysbrydawl, a'r estron, a'r tlawd, a'i 
 gymodawg, a'i elyn. Ac yn y cariad 
 hynny y car ev Dduw, canys nid llai 
 no charu a wneir à wneler ei orchym- 
 ynion yn uv} 7 ddäawl; cariad corfor- 
 awl yw i ddyn garu ei gymhar cyv- 
 reithlawn, a'i dda byd hyd y bo cyv- 
 iawn, a'i eppil, a'i geiaint, a'i o genedl 
 ai amgen; cariad ysbrydawl yw i 
 ddyn garu ei enaicl ei hunan, ac enaid 
 pob Cristion fyddlawn, a phob daioni, 
 a phob gwirionedd, a phob iawn, a'i 
 Dduw, a'r dyn à garo ymhob cariad 
 yn fyddlawn ys dir y cerir ev gan 
 Dduw; a llwyrav cariad cariad Duw; 
 ac o vodd arall yn ddiarheb, namyn 
 Duw nid oes gariad; ac arall a ddy- 
 wed, namyn cariad nid oes Duw; ac 
 un arall, namyn cariad nid oes gwyn- 
 vyd; ac etton, namyn cariad nid oes 
 nev; a namyn cas nid oes gythraul; 
 namyn cas nid oes ufern. 
 
 Sev ai dywawd Y Bardd Glas 
 o'r Gadair. 
 
 Llyma ereill o gynghorion Y Bardd 
 Glas o'r gadair. 
 
 Na ddos i'r cynghor na'th elwir iddo yn 
 gyntav, canys divlas gan bob un yr hyn 
 à gynnygir heb ei ovyn. 
 
 Arver dy him ar gampau daionus a chan- 
 moladwy, canys o hyny y cei vodd Duw 
 a dyn, ac o hir ymarver ag wynt, ys dir 
 y greddvant yaot, val nas gelli amgen 
 no champau à wnant vodd dy gymodawg 
 a bodd dy Dduw. 
 
 Bydded itti gyvalleu o wraig briawd gyf- 
 reithlawn, val nas whenychot odineb, a 
 mal y gwypot y cariad à ddylit at briawd 
 a phlant, ac ydd ymarverot ag ev, canys 
 heb ymarver â phob cariad ni elli wybod 
 pob daioni, ac heb wybod daioni o bob 
 rhyw nis gelli ymddarbod yn griston 
 fyddlawn a pherfaith, na gwneuthur 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 813 
 
 bodd Duw; ac heb vodd Duw nis gelli 
 vyned i deyrnas nev. 
 
 Dysg dy blant ar ddaioni, ac i wybod ac i 
 wneuthur à vo gyviawn a thrugar, ac i 
 ddeall govynion cariad o bob rhyw; 
 canys diarheb á ddy wed, gwell i blentyn 
 heb ei eni no heb ddysg, canys am bob 
 daioni à wnelo dpi y mae Duw yn ben- 
 dithiaw ei dad, a'i vara, a'r sawl ai 
 dysgwys; ac am bob gweithred ddrwg à 
 wnelo, y mae Duw yn mellditliiaw ei 
 ei dad a'i vam, ac a'i dysgwys, am vagu 
 tivedd a dyn heb ddysg; a phob daioni 
 à wnelo ddyn, o ddysg y gwna ev hwynt; 
 a phob drwg à wnelo, difyg dysg yr 
 achos; ac eithyr dysg nis gellir daioni, 
 val y dywed diarhebydd, a phynag heb 
 ddysg à wneler yn dwyn rhith daioni o 
 ansawdd anivel y daw, yr hwn ni ŵyr 
 na drwg na da, achos hyny nis dylit yn 
 dal iddo. 
 
 Na vynycha oddigartrev, canys yn nghar- 
 trev pob un y mae ei ddyn a'i dda; a 
 diarhebion á ddywedant, gormes pob 
 anghartrev, a goreu trev yw cartrev; a 
 gwedi treiglaw pob trev hawddvyd i 
 gartrev; ac medd ereill, cais ddeclwydd 
 yn ei gartrev; ac elwaifch cais dcloeth yn 
 ei dydclyn; ac ettou, cais annoeth yn 
 nihob man eithyr yn ngartrev; a hevyd, 
 cais ddiriaid ni wyddys yn mha le; ac 
 arall, na dyn na da ni lwycldant i 
 anghartrevawg; ac arall hevyd á dclywed, 
 na charo ei gartrev yn y byd hyn, ni 
 cheif gartrev yn y byd à cldaw; ac arall, 
 ni charo ei drev ni cbeif y nev: canys o 
 gartrevogion y ceir gwlad a chenedyl, 
 ac o anghartrevogion, herwyr, a divr iwd, 
 a gormes, ac ymdrin, ac arverion gwydd- 
 
 Na ddyro echwyn heb edrych i bwy: os i 
 ddyn cywir ti á gai dripheth, nid amgeD, 
 clod, a chariad yr anghenus, a'th ven- 
 dithiaw i'th drachevyn fordd y clywer 
 am danat; ac o hyny cariad dy wlâd a 
 diolch tragywyddawl gan Dduw: os i 
 anghywir, ti á gai dripheth arall, nid 
 amgen, cost, a blinder, a digovaint am 
 eu ceisiaw, heb itti ronyn o ddiolch gan 
 na Duw na dŷn. 
 
 Bydd gywir i'th arglwydd cyvoeth, ac na 
 ddos gantho yn à vyno cyn y gwypot ai 
 iawn ai amgen y bo ; dos yn ei gy viawn- 
 der, ac na ddos yn ei ymdrin lie na bo 
 govynion gwlâd, ac na cldos yn gartrev- 
 awg yn nghyvoeth brenin amgen, lie na 
 bo cwyn gormes, a lie bo dos yn nghy- 
 nghor dy wlâd a'th genedyl, hyd y bo'th 
 gymrawd; canys diarheb á ddywed, 
 
 gweddw barn un, cadarn barn llawer; a 
 threch gwlad nog arglwydd; a'rcyviawn 
 ágeifeile; a'r gwir á ddaw'n wir; ac 
 un arall, teg a ddaw'n dêg yn y di- 
 wedd. 
 
 Trîn dy dîr, ac na thrîn dîr arall yn Hog. 
 Saved pob un ar ei draed ei hunan, val 
 y mae diarheb, na vydd ormes ar neb am 
 à vo'th raid, He na bot hen a than dy 
 nam; a diarheb arall a ddywed, Duw a 
 gâr à garo ei hunan, ac nis car ei hunan 
 nas caro yr iawn. Covia ddiarheb arall, 
 goreu cyvlog gwâs à vo gwás iddo ei 
 hunan. G-wybydd dri pheth, gwneuthur 
 dy dy, dy arad, a dy lyvyr: a'r neb na 
 wypo y tripheth hyn, ni wybydd ei 
 raid o gelvycldydau gwlad. Na vydd 
 ddiawg, hedyn pob drwg yw diogi: nid 
 tlawd ond diawg; nid goludawg ond di- 
 wyd; nid rheithgar ond gweithgar; nid 
 doeth na vo doeth drosto ei hunan; nid 
 call ond call er ei lês ei hunan: lies 
 hunan lies gwlad, lies gwlad lies byd. 
 
 Na'th weler niewn un drwg, ac nag aros 
 He bytho; bid arnat vraw ac yinswyn ei 
 welecl, a chlywed am dauo. O myni 
 wybod mesurlath drwg, ti ai gwybyddi 
 wrth à vynit ac wrth nas mynit i arall 
 wneuthur itti: yn hyny hevyd y cefi 
 vesurlath daioni ; a llyna briv bwnc 
 gwybodaeth à ddodes Crist yn addysg i 
 bob criston, ac ai dodes yn brivorcbym- 
 yn. 
 
 Na watwar neb, na dju clav, na dolurus, 
 na dyn clôf, nac à vo dall, na byddar, na 
 hagyr, nac à vo dan un nam corforawl, 
 nac à vo difyg synwyr arno, nac à vo 
 dlawd, nac à vo an^erth a drwg ei 
 gampau, na neb oblegid bai ac anav à 
 vo arno; eithyr cysava di y clav a'r 
 dolurus, a'r anavus, a'r clwyvus, ac à vo 
 vlinderus, a phortha y tlawd, a chyn- 
 northwya y gwàn a clod acldysg ar y 
 drwg ac anverth ei gamp, a dangos iddo 
 dy gynghor, a rhybuddia ef yn hybwyll, 
 ac na watwar neb o'r rhai à ddangosed, 
 canys gnawd yw i'r neb ai gwnel syrth- 
 iaw yn yr unrhyw, naill ai yn y byd 
 hwn ai yn y byd tragwyddawl. 
 
 Na ryarver à gormodd ymgyveilliaw â neb 
 ryw o ddyn; canys goreu gan bob dyn 
 ei hunan, ac ni châr ev ryhir ymgyrch 
 ag ev; canys o hyny ni -vydd iddo ev ei 
 hunan, modd y bo gorhof ganthó; a di- 
 vlas y bydd ar ba bynag o ddyn, na vo 
 hamdden iddo herwydd à garai, ac à 
 ddymunai; ac ni hir gar ev y neb nas 
 gecly yn ei ansawdd, ac nid rhyw i neb 
 eithyr ei ansawdd; mal y mae diarheb, 
 
814 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 a diarlieb arall, nid dwyn odcliar neb 
 ond ei ddwyn oddiarno ei hunan; Did 
 lledrad ond oddiar à vo serch; nid an- 
 rhaith ond divuddiaw i wr ei hunan; ac 
 etton, nid rhwym ond rhwyniaw awen; 
 ac arall, nid anghyvaill ond rhygyvaill; 
 nid yspail ond yspeiliaw amser. 
 
 Gochel dramwy gormodd i davarn, canys 
 tripheth a geif dyn o'i hir ddilyu; nid 
 amgen, colled da byd, colled iecliyd corf, 
 a cliolled enaid, ac o'r tricholl, colli Duw 
 a'i saint. 
 
 Gochel drwg-wragedd, canys nis gellir lies 
 oddiwrthynt, eithyr y mawr a vies. Tri 
 enw y sydd ar wraig ddrwg, nicl amgen, 
 portb ufern, rhwyd y cythreuliaid, a'r 
 gwenwyn melus; a diarlieb arall à ddy- 
 wed, gwraig ddrwg yw y drycav o bob 
 drwg, a gwraig ddrwg yw y llwybyr i 
 bob drwg arall; ac o ddal pwyll ar à 
 welir yn myd, odid o vil un drwg nad 
 gwraig ddrwg a vu 3-11 aclios iddo, y naill 
 ai o gynhyrviad ai o gynnaliad : bys 
 ymhob drwg yw gwraig ddrwg. 
 
 Na vawr ogana ddyn canmoledig er maint 
 à vo dy gas arno, ac er maint y bo ei 
 gas ev arnat ti; canys ni choelir ei 
 ar neb; val y raae diarheb, ac arall, cas 
 ni ddywed à vo gwir ar ei gas; ac araî], 
 ni choelir neb ar ei gas; ac arall, ni 
 chydvydd cas a gwirionedd. 
 
 Na vawr ganmola ddyn goganedig, er 
 maint y bo dy gariad arno; canys ni 
 chredir y dyn hyny yn erbyn llawer o 
 ddynion; canys à ddyweto bob nn gwir 
 yw; ac arall o ddiarheb, ni ellir cam- 
 syniad ar bawb; ac arall, celwydd o ben 
 un, gwir o benau pawb. 
 
 Na haedd velltithion dynion y ddaiar; 
 canys Crist ei hun a ddywed, à velltigir 
 ar y ddaiar, minnau ai melltigav yn y 
 nev, hyd pan ddelynt i'r iawn, nid am- 
 gen treiswyr, a lladron, a ehyhuddwyr, 
 ac anudonwyr, a godinebwyr, a murn- 
 wyr, a chybydclion, ac nas parchont y 
 suliau, a meddwon, a gloddestwyr, a'r 
 diawg, a'r llidiawg, a'r twyllwyr o bob 
 rhyw, a'r athrodwyr, a'r cynhenogion, 
 a'r beilchion, a phob trah'áus; canys Duw 
 nis gad yn rhydd yn y nev à vont ar y 
 drygau hyny, ac nis gellir yn y nev am- 
 gen no bodd Duw. 
 
 Na ymddiried yn ormodd i olucl bydawl; 
 canys tripheth nis gellir craf a gavael 
 arnynt, amser, gwynt, a golud bydawl; 
 canys nid golud trysor nas travoder, ac 
 à dravoder ni wyddys ei helynt, ai yn ei 
 61, ai amgen y daw. 
 
 No vostia yd ddim, canys nid oes itti na 
 
 byd, na iecliyd, na chyvoeth, na gallu. 
 o'r bycl, ond benthyg anniogel, ac am 
 hyny cam y dywedi di vod itti veddiant 
 ar y peth à ellir ei ddwyn rhagod pan y 
 mynir gan Dduw. 
 
 Cydnebyclcl di dy hun, achos tri goruchav- 
 ion doethineb y rhoddes Duw i ddyn, 
 nid amgen, adnabod ei Dduw ai gwnaeth, 
 adnabod ei hun, sev o galon a deall a 
 chydwybod, ac adnabod ei dda ei hun 
 ocldiwrth dda arall, ac à vo da iddo ei 
 hun yn amgen nog à vo da i arall, ac o'r 
 gwybodau hyn y mae doethineb. 
 
 Na clired yn ormodd gyhuclded dy wraig 
 ar neb; gnawd yw i'r wraig ethrawd y 
 y neb à vo ei gwr yn ei garu vwyav; 
 canys ni char gwraig à garo ei gŵr, nag 
 à garo ev; a lie bo hael y gŵr, gnawd y 
 wraig yn anhael; canys tripheth ni char 
 gwraig, cariad ei gŵr at arall, gwybod 
 o'i gŵr à wnelo hi, a dangos cyvrinach. 
 
 Grwna ddaioni a'th olud bydawl tra bych 
 yn meddu arnynt.. val y bo it dal a gob- 
 rwy erbyn y pan elych yn maes o'th 
 veddiant, val y dywaid Io oludawg, 
 " Dyro tau tra vo tan, wedi tau nid ti a 
 biau," canys nid tlawd tragwyddawl ond 
 cỳbydd chwaiiawg, canys ni chymmer 
 hwnw banner digon yn y byd yma, ni 
 chcif yntau ddim yn y byd arall pan el 
 oddyma. Rhode! i dlawd rhodd i Grist, 
 ac eve ai tal itti ddydd brawd; val y 
 mae diarlieb, à roddir i dlawd a delir 
 clydd brawd. 
 
 'Mogel pan vocli ddedwydd rhag syrthiaw 
 yn nirieidi, canys gwrthwyneb yw 
 gwelecl dedwydd yn mjmed yn ddiriaid, 
 val y dywaid y ddiarheb, pa dyna y 
 llinyn cyntav y tyr; a hof gweled diri- 
 aid yn myned yn ddedwydd, neu bech- 
 adur yn myned yn santaidd, neu gybydd 
 yn myned yn hael, neu ynvyd yn myned 
 yn cldoeth, neu valch yn myned yn war, 
 neu wyddelig yn myned yn addwyn; a 
 diarheb arall, nid gwaradwydd ymwell- 
 au; nid gogoniant ymwaethu; a diarheb 
 arall, gorau gorchwyl ymwellau, gwaeth 
 no phob gwaethav ymwaethu. 
 
 Dod mawr ddiolch i Dduw beth bynag y 
 rhotho ev itti; canys am dri achos dy- 
 ledig dyn i ddiolch i Dduw ei roddion : 
 cyntav, nid yw Duw dan ddyled i neb, 
 a phawb dan ei ddyled ev; ail yw, ni 
 ellir cymhell arno roddi ond à vyno ev 
 ei hun y rhydd; trydydd, ni ddyry Duw 
 i neb ond à vo er lies iddo, ai golud ai 
 tlodi y bytho; ac am hyny, iawn yw 
 rhoi diolch i Dduw am beth bynag y 
 rhotho : ac ni rydd y cythraul dda i neb 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 815 
 
 ond er drwg iddo; a phob golud cyb- 
 ydd, a phob niawredd beilchion, a phob 
 cafael o dwyll, a phob elwch gloddest, a 
 nieddwdawd, a godineb, cythraul a'u 
 rhydd er dinystyr i enaid dyn. Canys 
 nid o Dduw y daw i neb o ddyn à vo er 
 a vies, nac iddo ei him nac i arall. Rhodd 
 Duw i ddedwydd rhodd i bawb, rhodd 
 diawl i ddiriaid nid rhodd i neb ; eithyr 
 addawd à ddwg oddiar ai rh other yn 
 ngavael ac oddiar oil à wnelo a hi ac ai 
 perthyn. 
 
 Parcha bawb, a phawb a'th barchant di- 
 thau; ac yn enwedig rho barch i'r neb 
 à vo gwell no thi ger bron Duw, a Duw 
 a'th barch dithau. Parcha bawb à vo'th 
 well ger bron dyn rhag cael cas ac an- 
 mharch oddiwrtho ; parch y neb à vo is 
 mo thi, er cael clod gan ddynion a 
 gobrwy gan Dduw, canys Duw ei hun a 
 ddywaid, lie bytho cariad perfaith rhwng 
 dau y byddai yntau yn drydydd. 
 
 Car di'th dygystal er cael ei vodd a'i gym- 
 deithas, ac or gwuai di velly, ti a gai 
 
 , garedigrwydd a gair da gan bawb ; car 
 na vo'th dygystal er boddau Duw, a 
 chael bendith y neb cyvryw à garot; a 
 lie rhotho dlawd ei vendith Duw ai rhy 
 hevyd, ac a ry atto yn gadarn a thra 
 niesur hyd nas gellir na hyd na lied 
 arno ; car hevyd dy well, a diogelwch a 
 gai yn dy wlad a'th gy vystred ; ac y mae 
 dydd yn aros y goreu ac ys dir y daw, y 
 bydd da iddo gariad ei waeth ac à vo'i 
 oris, ac yna eve a'th gynimer yn oddy- 
 gystal ag eve ei hunan : sev o gam pob 
 rhyw; ev a'th gerir dithau gan bob 
 rhyw, ac o gael cariad pob rhyw y 
 daw itti glôd, a pharch ac ynnill, a 
 chydwybod lân ac ymadverthwch Duw. 
 
 Na vydd lidiawg, na balch, nac ystyvnig, 
 na diriaid, gnawd drwg ddiwedd i à 
 vont velly; ond bydd di addwyn, a 
 gwar, a mwyn, a charedig, a maddeugar, 
 canys gnawd yw i à vo velly gael gor- 
 uchaviaeth, val y dywed Crist, " dyodd- 
 evus a orvydd ar bob peth," a llîd y sydd 
 vab i valchedd, a balchedd yn vab i 
 ddiawl, a gwrthwyneb i Dduw, a gelyn 
 dyn, ac eginyn pob drygioni, ac nis 
 gellir a gym main t ei ddrwg yn y byd 
 a balchedd: nid oes ond y drwg o bob 
 rhyw herwydd y bo achos iddo, ac ai 
 cynnail, ac nid llai iddo ei waith no 
 chynnal pob drwg, anhebgor iddo hyny o 
 gyvymwaith ag ai cynnail yn ei an- 
 sawdd. 
 Na sòra wrth Dduw er bychaned o'i dda 
 bydawl à rotho ev itti yn y byd hwn; 
 3 H 
 
 canys po leiav vo y meddiant lleiav vydd 
 y cyvriv, a pho leiav vo y cyvriv lleiav 
 vydd y go val, a pho leiav y go val, 
 mwyav vydd y llawenydd; canys pan vo 
 raid itti atteb am bob gwerth as ar 
 à vu ar dy helw erioed, pa vodd y cev- 
 aist, ai yn ddrwg ai yn dda, yna y gelli 
 ddy wedyd mae gwyn ei vyd yr hwn à vu 
 leiav iddo o dda byd, ac y gweli'n oreu ar 
 y neb à vu leiav ei veddiant yn y byd 
 yma, lie nas gosodes ev a vu o dda byd- 
 awl ar dda, ac er lies y neb na chawsant 
 gau Dduw ond y bychandawd a'r tlodi. 
 Yna y dychon dyn ddy wedyd mae gwae 
 ev pan aned, pan fo y cyvriv yn vawr, ar 
 Haw yn ddiddim; y varn yn agos, a'r 
 brawdwr yn gyviawn, a'r holwr yn 
 llwyr, gan wybod y cyvan, a'r gydwybod 
 yn euawg, a'r carchar yn barawd; ac yna 
 y gwelir yn amlwg mae goreu yw i ddyn 
 y maint à ddanvono Duw iddo yn ddi- 
 bechawd, ac nid à ddymunai y corf ei 
 gael, ac à vynai y trachwant yn ei avael; 
 canys pwy bynag à ddilyno ei wyllys, a 
 chwant y corf, yn y byd yma, ve gyll 
 gwyllys yr enaid yn y byd arall; canys 
 à lavurio yn gywir, ac à gymedrola yn 
 hybwyll, ac a drugarao 'n haelionus, ac 
 à weddio yn deilwng, ac à vucheddo yn 
 gyviawn, ac à vo mewn cariad perfaith, 
 ev a ddenvyn Duw iddo ai gwasanaetho 
 yn y byd yma yn ddibechawd, ac a rydd 
 iddo wynvyd a golud tragwyddawl yn y 
 byd à ddaw: a phoed gwir hyny gan 
 bawb yn y byd yma. 
 
 A phoed velly y bo. 
 Sev y Bardd das o'r gadair ai dywed. 
 
 Llyma ddewisbethau y Bardd Glas 
 o'r gadair. 
 
 Bore tawelgain, 
 Ac adar cydsain; 
 A meillion yn vrith, 
 Gan ddevni byrwlith; 
 Digwmwl wybren, 
 A maeslawr addien ; 
 A gwawrgan hedydd, 
 A mwyalch ar wydd ; 
 Crechwengsrdd eos, 
 O gilgoed agos ; 
 Crychnant raianllawr, 
 Blodeuawg ambawr ; 
 Llaverydd adar, 
 Hin heulaidd glaiar ; 
 Iachusber wybyr, 
 A charw ar frith lwybyr ; 
 Cydgerdd bytheiaid, 
 Llais ŵyn a devaid ; 
 
816 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Cyweirben delyn, 
 Nwyvusber ynglyn ; 
 Caniadaeth traserch, 
 
 bervin gwenverch; 
 Medrusverch lawen, 
 Frwythlonder awen; 
 Glaslwyn caruaidd, 
 Geiriau serchogaidd; 
 Cyveillach addwyn, 
 Gweled camp drylwyn ; 
 Hen vedd blasusber, 
 Cynneddvawl vwynder; 
 B-hian dlos berfaith, 
 
 A doethgain araith; 
 Llwybrvrys cynnevin, 
 Celu pob cyfrin; 
 Mwythusber gilwg, 
 Serch heb drythyllwg; 
 Cusanu gwenverch, 
 Ar lawr glâs lanerch ; 
 Llatai cywirgall, 
 Cyvaill da'i ddeall ; 
 Parabyl caredig, 
 Casâu hen eiddig ; 
 Bhodle dirgelvan, 
 
 1 garu meingan; 
 Caru a'm caro, 
 Call a'm cyughoro; 
 Cartrevu'n ael nant, 
 Sychbridd areulbant; 
 Ty bycbaii cynhes, 
 Gerwyneb gwyndes; 
 Llyvyr doeth awenbwyll, 
 Deallus gynihwyll; 
 Govwy prydyddion, 
 Groesawu doetbion; 
 Cynnadledd cerddau, 
 
 Cy wreinber cbwedlau ; 
 Cael vy ngbyveillon, 
 O bryfwnt beirddion ; 
 Cael vy ngbariadvercb, 
 Yn rhwymau traserch ; 
 Ac o'i chael bun gu, 
 I'm byw ei chelu. 
 
 Y Bardd glâs o'r Gadair ai Cant. 
 
 Casddynion y Bardd glas o'r gadair. 
 
 1 Dyn heb grevydd a rhinwedd dda. 
 
 2 Mâb lieb ddysg a chelvyddyd. 
 
 3 Merch neu wraig heb gywilydd. 
 
 4 Gwâs heb ovn ac uvydddawd. 
 
 5 Tylawd rhyvalch. 
 
 6 Balch ar ei gampau drwg. 
 
 7 A ymfrostia'n à vo cywilydd iddo. 
 
 8 Cyvoethawg o ledrad a gormes. 
 
 9 Bardd annivyr annevodus. 
 
 10 Esgob heb wybodau daionus. 
 
 11 Gwr na charo ei garennydd. 
 
 12 Plwyv heb ofeiriad. 
 
 
 13 Ocrwr digydwybod. 
 
 14 Brenin cribddeilgar. 
 
 15 Brawdwr heb gyviawnder trugarawg. 
 
 16 Doeth heb weithredoedd da. 
 
 17 A chwardd am ben pob peth heb ystyr- 
 
 iaw paham. 
 
 18 A froma'n ddiachos. 
 
 19 A gavas ddysg heb ymwellâu'n ei 
 
 fywyd. 
 
 20 Ni welwys ac ni vyn weled. 
 
 21 Cadarn yn erbyn pob ymbwyll. 
 
 22 Ovnus ymhob peth. 
 
 23 Celwyddawg cynneddvawl. 
 
 24 A ddywed ie gyda phob un. 
 
 25 A ddadyl yn erbyn pob un. 
 
 2Q A ddywed ei veddwl He nas ceisier. 
 
 27 A ery'n ol ymhob rhwystri. 
 
 28 Athrodwr cynnwynawl. 
 
 29 Gwenieithwr wrth bawb. 
 
 30 A garo drîn ac ymladd heb achos. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai dywed. 
 
 Aber i longau, 
 Ysgol i lyvrau, 
 Tolvordd i lwau, 
 Gorsedd i ddadlau, 
 Melin i gydau, 
 Llys i seigiau, 
 Marchnad i gyvnewidiau, 
 Arwyl i weddiau, 
 Neithior i gerddau, 
 Cad las i warë'au, 
 Deall i wybodau, 
 Cydwybod i rinweddau. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai Cant. 
 
 Gorddodau. 
 Perchi gwr er ei vawed, 
 Prynu bwyd er ei brited, 
 Eiriach llyn er ei iached, 
 Treulo yr aur er ei gysdled, 
 Ovni clav er ei lesged, 
 Cosbi y corf er ei vryted, 1 
 Cablu y byd er ei gryved, 
 Aru y tîr er ei leied, 
 Cau y buarth er ei gwaced, 
 Erlyn taith er ei meithed. 
 Gorphe.n gwaith er anhawsed, 
 Ymlid gal er ei ddewred, 
 Bhoi elusen er ei thloted, 
 Gwneuthur iawn er ei dosted, 
 Arvoll tlawd er ei waeled, 
 Caru y gwir er ai cydred, 
 Gochel diawl rhag ei ddryced, 
 Caru Duw gan ei ddäed. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai Cant. 
 
 Llawer cryv drwg ei arlaith, 2 
 
 1 Vrynted. Ll.'ar. 
 'Artaith, LI. ar. 
 
DOETHftîEB Y CYMRY. 
 
 817 
 
 Llawer gwan da ei araitli. 
 Llawer gwir drwg ei wedyd, 
 Llawer doeth dwys ei advyd. 
 Llawer têg drwg ei ddeunydd, 
 Llawer hagyr liygar y bydd. 
 Llawer tlawd mad ! ei vuchedd, 
 Llawer berthawg drwg ymarwedd. 
 Llawer lien, drwg ei wyddor, 
 Llawer mul mâd ei gynghor, 
 Llawer diriaid ar ei varch, 
 Llawer dedwydd mewn dir anmharch. 
 Llawer cam yn dwyn enw barn, 
 Llawer cyfiawnder dan draed yn sarn. 
 
 Y Bardd Glâs o'r G-adair ai Cant. 
 
 Advyd á rydd addysg, 
 Addysg á bair gwybodaeth, 
 Gwybodaeth á ddyry ddoethineb, 
 Doethineb á gais ddaioni, 
 Daioni á dry'n ddwyvoldeb, 
 Dwyvoldeb á gyrch wynvydoldeb. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai Cant. 
 
 Athronddysg y Bardd Glas o'r 
 Gadair. 
 
 Yn y talcen y mae y deall, 
 
 Yn y gwegil y mae y cov, 
 
 Yn y iâd y mae y dosparth, 
 
 Yn y deall, a'r cov, a'r dosparth, yn un, y 
 mae y pwyll, 
 
 Yn yr ysgyvaint y mae yr anadyl, 
 
 Yn y ddwy vron y mae y chwant, 
 
 Yn yr avu y mae y gwrês, 
 
 Yn y gwythi y mae y gwaed, 
 
 Yn y bustyl y mae y digofaint, 
 
 Yn y ddueg y mae y llawenydd, 
 
 Yn y galon y mae y cariad, 
 
 Yn y rhai hyn i gyd y mae y serch, 
 
 Yn y serch y mae yr enaid, 
 
 Yn yr enaid y mae y meddwl, 
 
 Yn y meddwl y mae y fydd, 
 
 Yn y fydd y mae Mâb Duw, 
 
 Ym Mâb Duw y mae y bywyd didranc, 
 
 Yn mywyd didranc y mae y gwynvyd. 
 Anorphen, a gwyn ei vyd à wnelo yn 
 iawn a'r yniau à ddodes Duw ynddo, 
 er cyrhaeddyd gwynvyd anorphen hyd 
 vyth bythoedd. Amen. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai dywed. 
 
 Saith deunydd dyn. 
 
 1 Daiar, ac o hano y mae y corf. 
 
 2 Dwr, ac o hano y mae y gwaed a'r 
 
 llynor. 
 
 3 Haul, ac o hano y mae y gwrês a'r 
 
 goleuni. 
 
 4 Awyr, ac o hano y mae yr anadyl a'r 
 
 ymmod. 
 
 1 Da. LI. ar. 
 
 5 Nwyvre, ac o hano y mae y teimlad a'r 
 
 serch. 
 
 6 Ysbryd glân, ac o hano y mae y pwyll 
 
 a'r deall. 
 
 7 Duw, ac o hano y mae y bywyd tragyw- 
 
 ydd. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai dywed. 
 
 Llyma saith gynnevnyddion byd. 
 
 1 Cyntav, daiar, ac o hano pob corf a 
 
 chaled, a phob saw cadarn. 
 
 2 Ail, dwr, ac o hano pob llyn ac îr. 
 
 3 Trydydd, awyr, ac o hano pob anadyl 
 
 ac ymmod. 
 
 4 Pedwerydd, haul, ac o hano pob gwrêä 
 
 a goleuni. 
 
 5 Pummed, nwyvre, ac o hano pob teimlad, 
 
 a serch, ac ymnwyv, 
 
 6 Chweched, ysbryd glân, ac o hano pob 
 
 deall, a phwyll, ac awen, a gwybodau. 
 
 7 Seithved, Duw, ac o hano pob bywyd, 
 
 a chadernyd, a chynnal hyd vyth 
 bythodd. 
 Ac o'r saith cynnevnyddion y mae pob 
 bòd a byw: a phoed ar drevyn Duw 
 y cyvan oil. Amen. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai dywed. 
 
 Saith rhoddion yr Ysbryd Glan. 
 
 1 Deall, yn yr enaid, i rynu. 
 
 2 Pwyll, i ddosparthu. 
 
 3 Synwyrau, i weithredu, 
 
 4 Nerthodd corforawl, i allu. 
 
 5 Cariad, i serchu y da, a chasâu y drwg. 
 
 6 Awen, i ddychymyg a myvyriaw gwyb- 
 
 odau. 
 
 7 Cydwybod, i rarnu ar bob daioni a 
 
 drygioni : ac o'r rtai hyn y tardd pob 
 gwybodau a chelvydlyd, a phob lla- 
 wenydd, a dyddanwch, a gwynvyd. 
 
 Y Bardd Glas o'r Gadair ai dywed. 
 
 Llyma yr un peth yn amgen o ddos- 
 
 PARTH. 
 
 1 Deall, yn y meddwl, yn rhynu. 
 
 2 Pwyll, yn y deall, yn dosparthu. 
 
 3 Gwybodau, o bwyll, yn arail barn. 
 
 4 Nerthodd corforawl, yn gweithredu yn 
 
 ol y bo barn. 
 
 5 Serch, o nerthodd synwyrau, yn caru yr 
 
 iawn, ac yn casâu y cam. 
 
 6 Cynneddvau daionus, yn dyvod o wneuth- 
 
 ur à vo iawn, herwydd barn o bwyll a 
 deall, a herwydd serch corforawl. 
 
 7 Cydwybod, yn trevnu rhag myned ar 
 
 gam yn à wneler, ac o hyn y bydd 
 boddâu Duw, ac ymgynnal yn ei ys- 
 bryd ev. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai dywed. 
 
818 
 
 BOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Akall. 
 
 O ryniad y pen y tardd y pwyll, 
 O ymdawr y pwyll y tardd yr ystyr, 
 O dravodion yr ystyr y tardd y deall, 
 O dravodion y deall y tardd y meddwl, 
 O gadernyd y meddwl y tardd gwyllys, 
 O chwantau yr wyllys y tardd yr ymgais. 
 O arverion yr ymgais y tardd y prawv, 
 O graf y prawv y tardd y gwybodau, 
 O ganvod y gwybodau y tardd y serch, 
 O irder y serch y tardd y cariad, 
 O ansawdd cariad y tardd pob daioni. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai dywed. 
 
 Arall. 
 
 O yniau y corf y tardd y synwyrau, 
 
 O yniau yr enaid y tardd y pwyll, 
 
 O brawv pwyll a synwyran y tardd y deall, 
 
 O lavur y deall y tardd y gwybodau, 
 
 O nwyv y galon y tardd yr awen, 
 
 O ansawdd yr awen y tardd y serch, 
 
 O ymddwyn y serch y tardd yr athrylith, 
 
 O ansawdd yr athrylith y tardd y cyn- 
 
 neddvau, 
 O ddarwain y cynneddvau y tardd y camp- 
 
 au, 
 O afaith y campau y tardd pob drwg a da, 
 O ystyr pob afaith y tardd barn. 
 O ddysbwyll barn y tardd y gwybodau, 
 O gynghor gwybodau y tardd cydwybod, 
 O gydwybod y tardd y dyledau, 
 O wneuthur à vo dyled y boddëir Duw, 
 O voddau Duw y ceir gwynvyd tragywydd. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai dywed. 
 
 Arall. 
 
 O ddirder angen y daw yr ystyr, 
 
 O'r ystyr y daw y pwyll, 
 
 O'r pwyll y daw y deall, 
 
 O'r deall y daw y meddwl, 
 
 O'r meddwl y daw y serch, 
 
 O'r serch y daw yr awen, 
 
 O'r awen y daw yr ymgais, 
 
 O'r ymgais y daw y gwybodau, 
 
 O'r gwybodau y daw y barn, 
 
 O'r barn y daw cydwybod, 
 
 O'r cydwybod y daw y dewis, 
 
 O'r dewis y daw y weithred, 
 
 O'r weithred y daw pob drwg a da. 
 
 Bardd Glâs y Gadair ai Cant. 
 
 Ereill. 
 Nid gŵr heb ddysg, 
 Nid dysg heb ddawn, 
 Nid dawn heb awen, 
 Nid awen heb serch, 
 Nid serch heb ymgais, 
 Nid ymgais heb lwydd, 
 
 Nid llwydd ond o ddaioni, 
 Nid daioni ond cyviawn, 
 Nid cyviawn ond cariad, 
 Nid cariad ond uvydddawd, 
 Nid uvydddawd ond i Dduw. 
 
 Bardd Glâs y Gadair ai dywed. 1 
 
 MYNi gadw dy vudd cadw dy gartrev, 
 O myni gadw dy gartrev cadw dy vraint, 
 O myni gadw dy vraint cadw dy vro, 
 myni gadw dy vro cadw dy dda, 
 O myni gadw dy dda cadw dy ddwrn, 
 O myni gadw dy ddwrn cadw dy wyneb, 
 O myni gadw dy wyneb cadw dy air, 
 O myni gadw dy air cadw dy gov, 
 O myni gadw dy gov cadw dy bwyll, 
 O myni gadw dy bwyll cadw dy awen, 
 O myni gadw dy awen cadw dy gydwybod,, 
 O myni gadw dy gydwybod cadw gorchy- 
 
 mynion Duw, ac o gadw y rhai hyny, ti 
 
 à gedwi y cyfan. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai Cant. 
 
 Goludawg pob gweithgar, 
 Doeth pob pwyllgar, 
 Llwyddiannus pob ymgeisgar, 
 Hybarch pob cariadgar, 
 Diogel pob tangnevgar, 
 Call pob ystyrgar, 
 Addwyn pob meddylgar, 
 Dysgedig pob awengar, 
 Awenaidd pob aniangar, 
 Dihavarch pob celvyddgar, 
 Cadarn pob gwybodgar, 
 Gwybodus pob cerddgar, 
 Cerddolion pob cydwybodgar, 
 Cydwybodgar pob dwyvawl, 
 Dwyvawl pob ambwyllgar. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai Cant. 
 
 Beilchion y Bardd Glas o'r Gadair. 
 Balch geivyr ar y rhew, 
 Balch hwyaid ar y gwlaw, 
 Balch hedydd ar y tês, 
 Balch mychiad ar wynt, 
 Balch costog ar ei domen, 
 Balch baw ar bèn pren, 
 Balch Sais ar ei anrhaith, 
 Balch Cymro ar ei wlâd. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai dywed. 
 
 Hof pob newydd, 
 Diddestyl pob hên, 
 Bhyvedd pob anghynnevin, 
 Doeth pob dieithyr, 
 Call pob hyfordd, 
 Dall pob anghyvarwydd, 
 Bhwydd pob parawd, 
 Da pob gwellâad, 
 
 1 Gwel Llyvyr Catwg. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 819 
 
 Mawr pob daioni, 
 Hawdd pob galledig, 
 Hylaw pob niedyr, 
 Cryv pob gwybodus, 
 Gwàn pob anallu, 
 Nerth pob gallu, 
 Hardd pob trevnus, 
 Llwyddus pob diwydrwydd, 
 Braint pob gwybodaeth, 
 Cyvoeth pob creft, 
 Moliannus pob ymgais, 
 Digon pob boddlondeb, 
 Diogel pob dedwydd, 
 Cadarn pob cyviawn, 
 Llawen pob serchawg, 
 Hygar pob awenaidd, 
 Nwyvus pob gobaitli, 
 Glew pob dwyvawl. 
 
 Y Bardd Glâs o'r Gadair ai dywed. 
 
 Llyma gyvorddodau y Bardd Glas o'r 
 
 Gadair. 
 
 1. 
 
 Gair á bair iaith, 
 
 Iaith á bair ddangos, 
 
 Dangos á bair ystyr, 
 
 Ystyr á bair addysg, 
 
 Addysg á bair ynibwyll, 
 
 Ynibwyll á bair ddeall, 
 
 Deall á bair wybod, 
 
 Gwybod á bair yingais, 
 
 Ymgais á bair gallu, 
 
 Gallu á bair gwyllys, 
 
 Gwyllys à bair gwneuthur, 
 
 Gwneuthur á bair celvyddyd, 
 
 Celvyddyd á bair dosparth, 
 
 Dosparth á bair iawn ar bob peth, 
 
 lawn ar bob peth a bair bodd Duw, 
 
 Bodd Duw á bair bywyd tragywydd. 
 
 Nid bywyd ond iawn ar bob peth, 
 
 Md iawn yn nihob peth ond bywyd, 
 
 Nid bywyd o iawn ar bob peth ond yn 
 
 ]STuw, • 
 Nid byw ond à vo iawn ymhob peth, 
 Nid byw ond à vytho yn Nuw, 
 Nid yn Nuw ond à vo iawn yn mhob 
 
 peth, 
 Nid yn nechreu ond gair Duw, 
 Nid yn niwedd ond yn Nuw. 
 
 Gair á wna iaith, 
 Iaith á dderigys, 
 Dangos á bair ystyr, 
 Ystyr á ddysg, 
 Dysg á bwyll, 
 Pwyll á ddeall, 
 Deall á wybydd, 
 
 Gwybod á ymgais, 
 
 Ymgais á eill, 
 
 Gallu á wyllys, 
 
 Gwyllys á wna, 
 
 Gwneuthur á gelvydd, 
 
 Celvydd á ddosparth, 
 
 Dosparth á wna iawn, 
 
 lawn á â yn vywyd, 
 
 Bywyd bôd yn Nuw, 
 
 Bôd yn Nuw bôd â byw tragywydd, 
 
 Byw tragywydd bôd yn Nuw, 
 
 Bôd yn Nuw bôd yn iawn, 
 
 Bôd yn iawn bôd yn nosparth, 
 
 Bôd yn nosparth bôd yn nghelvydd, 
 
 Bôd yn nghelvyddyd bôd yn ngweithred, 
 
 Bôd yn ngweithred bôd yn ngwyllys, 
 
 Bôd yn ri gwyllys bôd yn ngallu, 
 
 Bôd yn ngallu bôd yn ymgais, 
 
 Bôd yn ymgais bôd yn ngwybod, 
 
 Bôd yn ngwybod bôd yn neall, 
 
 Bôd yn neall bôd yn mhwyll, 
 
 Bôd yn mhwyll bôd yn nysg, 
 
 Bôd yn nysg bôd yn ystyr, 
 
 Bôd yn ystyr bôd yn nangos, 
 
 Bôd yn nangos wrth à levair, 
 
 Bôd wrth à levair bôd ar air cyviawn, 
 
 Bôd gair yn gyviawn bôd wrth wir, 
 
 Bôd wrth wir bôd yn Nuw. 
 
 3. 
 
 Gair cyviawn gwir, 
 
 Gair anghyviawn celwydd, 
 
 Nid gwir cadarn ond gair cyviawn, 
 
 Nid celwydd cadarn ond gair anghyviawn, 
 
 Nid cadarn ar bob cadarn ond gwir, 
 
 Nid gwir cadarn heb ei wybod, 
 
 Nid gwybod ond o'i ddangos yn gyviawn, 
 
 Nid dangos cyviawn ar wir ond o iaith 
 
 gyviawn. 
 Nid celwydd ond iaith anghyviawn. 
 
 4. 
 
 Nid cyviawn ond iawn ar bob peth, 
 
 Nid iawn ar bob peth ond bywyd, \ 
 
 Nid bywyd ond iawn ar bob peth, 
 
 Nid iawn ar bob peth ond yn Nuw, ; 
 
 Nid bywyd ond yn Nuw, 
 
 Nid byw ond à vytho yn Nuw, 
 
 Nid yn Nuw ond à vo iawn ymhob peth. 
 
 5. 
 
 Gair á levair, 
 Llavar á ddengys, 
 Dangos a ystyr, 
 Ystyr á ddysg, 
 Dysg á veddwl, 
 Meddwl á bwyll, 
 Pwyll á ddeall, 
 Deall á wybydd, 
 
820 
 
 DOETHINEB Y CTMBY. 
 
 Gwybod á ymgais, 
 
 Ynigais á eill, 
 
 Gallu á wyllys, 
 
 Gwyllys à wna, 
 
 Gwneuthur a gyrch dyben, 
 
 Dyben pob peth iawn, 
 
 lawn ymhob peth bywyd, 
 
 Bywyd o iawn bywyd tragwyddawl, 
 
 Bywyd tragwyddawl bôd yn ngwir, 
 
 Bôd yn ngwir bôd yn Nuw, 
 
 Bôd yn Nuw bôd yn iawn, 
 
 Bôd yn iawn bôd wrth air Duw, 
 
 Nid gair ond gair Duw, 
 
 Nid llavar ond gair Duw, 
 
 Nid dangos ond gair Duw, 
 
 ISTid ystyr ond gair Duw, 
 
 Nid dysg ond gair Duw, 
 
 Nid meddwl ond gair Duw, 
 
 Nid pwyll ond gair Duw, 
 
 Nid deall ond gair Duw, 
 
 Nid gwybod ond gair Duw, 
 
 Nid ymgais ond gair Duw, 
 
 Nid gallu ond gair Duw, 
 
 Nid gwyllys ond gair Duw, 
 
 Nid gwneuthur ond gair Duw, 
 
 Nid dyben ond gair Duw, 
 
 Nid iawn ond gair Duw, 
 
 Nid bywyd ond gair Duw, 
 
 Nid gair Daw ond gwir, 
 
 Nid gwir ond cyviawn ar air a llavar, 
 
 Nid gair ond cyviawn o air, 
 
 Nid gair ar bob gair ond gair Duw. 
 
 6. 
 Nid iawn ar bob peth ond bywyd, 
 Nid bywyd ond iawn ar bob peth, 
 Nid iawn ond o allu, 
 Nid gallu ond o wybod, 
 Nid gwybod ond o ddeall, 
 Nid deall ond o bwyll, 
 Nid pwyll ond ystyr, 
 Nid ystyr ond o addysg, 
 Nid addysg ond o ddangos, 
 Nid dangos ond gair, 
 Nid gair ond gair cyviawn, 
 Nid gair cvviawn ond gair Duw, 
 Am hyny nid gair ond gair Duw. 
 
 7. 
 
 Gair à levair bob peth, 
 
 Llavar à ddengys bob peth, 
 
 Dangosedig à ystyr bob peth, 
 
 Ystyr à ddysg bob peth, 
 
 Dysg à bwyll bob peth, 
 
 Pwyll à ddeaill bob peth, 
 
 Deall à wybydd bob peth, 
 
 Gwybod à ymgais bob peth, 
 
 Ymgais à ennill bob peth, 
 
 Ennill pob peth ennill à vo iawn yn mhob 
 
 I P etn > 
 
 Ennill à vo iawn ymhob peth ennill bywyd 
 
 tragwyddawl, 
 Ennill bywyd tragwyddawl ennill y cyvan. 
 
 8. 
 
 Heb air nis gellir iaith, 
 Heb iaith nis gellir dangos, 
 Heb ddangos nis gellir ystyr, 
 Heb ystyr nis gellir addysg, 
 Heb addysg nis gellir pwyll, 
 Heb bwyll nis gellir deall, 
 Heb ddeall nis gellir gwybod, 
 Heb wybod nis gellir gallu, 
 Heb allu nis gellir gwyllys, 
 Heb wyllys nis gellir ymgais, 
 Heb ymgais nis gellir gweithred, 
 Heb weithred nis gellir iawn, 
 Heb iawn nis gellir bywyd, 
 Heb vywyd nis gellir bod. 
 
 9. 
 
 Gair yn ngham iaith yn ngham, 
 Iaith yn ngham dangos yn ngham, 
 Dangos yn ngham ystyr yn ngham, 
 Ystyr yn ngham addysg yn ngham, 
 Addysg yn ngham pwyll yn ngham, 
 Pwyll yn ngham gwybod yn ngham, 
 Gwybod yn ngham, ymgais yn ngham, 
 Ymgais yn ngham, gallu yn ngham, 
 Gallu yn ngham, gwyllys yn ngham, 
 Gwyllys yn ngham, gweithred yn ngham, 
 Gweithred yn ngham, pob peth yn ngham, 
 Pob peth yn ugham, marw, 
 Marw, na vytho yn Nuw, 
 Na vytho yn Nuw, ni vydd yn mod. 
 
 10. 
 Gair cyviawn, iaith gyviawn, 
 Iaith gyviawn, dangos cyviawn, 
 Dangos cyviawn, ystyr cyviawn, 
 Ystyr cyviawn, addysg gyviawn, 
 Addysg gyviawn, pwyll gyviawn, 
 Pwyll cyviawu, deall cyviawn, 
 Deall cyviawn, gwybod cyviawn, 
 Gwybod cyviawn, ymgais cyviawn, 
 Ymgais cyviawn, gallu cyviawn, 
 Gallu cyviawn, gwyllys cyviawn, 
 Gwyllys cyfiawn, gweithred gyviawn, 
 Gweithred gyviawn, pob peth yn gy viawD, 
 Pob peth yn gyviawn, bywyd cyviawn, 
 Bywyd cyviawn, bywyd yn Nuw, 
 Bywyd yn Nuw, bywyd tragywydd. 
 Ac velly tervyna Cyvarddodau y Bardd 
 Glâs o'r Gadair. 
 
 AlLRYW BETHAU GWIW EU DAL AR GOV. 
 
 Pump peth nid doeth ymddiried iddynt : 
 I gi dieithyr, i gefyl llôg, i wraig siar- 
 adus, i was balch, ac i gorbwll a von. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 821 
 
 Pedwar peth ni ddylai neb eu rhwys- 
 tro : — 
 
 Un à vyno briodi yn gyvreitblawn, un 
 yn myiied i ysgol, un à vo yn gynnorthwy 
 anghenus, ac un yn amcanu ymadael â'i 
 ddrwgvuchedd. 
 
 Pedwar petli nid da myned yn eu cylch 
 mewn gormod brys : — 
 
 Phyfel neu ymladd, gwlêdd heb wahodd- 
 iad, ynigymhwyll â fol, a phriodi gwraig. 
 
 Pedwar peth à yrant ŵr tu hwnt w 
 bwyll : — 
 
 Newyn taer, serch gwyllt, trachwant 
 rheipus, a Hid cynddeiriog. 
 
 Tri dyn nid call credu y cyvan à ddy- 
 wedant : — 
 
 Darllenwr llyvyr anghyviaith, rhodied- 
 ydd o bell, a gwr hŷn no'i gymodogion. 
 
 Saith peth câs ar verched :— 
 
 Bwyta gormod mewn gwledd, yved gwin 
 lie bo iechyd, siarad or neilldu â gwyr a 
 gweision, derchavu golygon mewn eglwys, 
 edrych yn hir drwy y fenestri, myned allan 
 o'u tai heb eu gwŷr, a goganu gwragedd eu 
 cymodogion. 
 
 Chwech casbeth gan Dduw, a'r seithved 
 casach no'r cyvan : — 
 
 Llygad ymladdgar, tavawd twyllodrus, 
 llawenâu gweled drwg, ymgyveilliaw ag 
 anghynneddvawl, tyst anuclonaidd, ac ath- 
 rodwr ymhlith brodyr a chymodogion. 
 
 Pump dirgel goreu gadael iddynt : — 
 Pa vodd y mae ar arall, amcanion ar- 
 glwydd niawr neu vrenin, bwyd y pysgod, 
 newidiadau y byd, a dirgelion Duw. 
 
 Pedair fordd lithrig ac aniyl y syrthier 
 arnynt : — 
 
 Lie bo ia, addewidion têg, wyneb glan- 
 verch, a blys cyvoeth. 
 
 Pedwar peth hanpid gwaeth o'u gor- 
 modau: — 
 
 Esmwythder, iechyd, cyvoeth, parch, 
 neu anrhydedd. 
 
 Pedwar gwyn à gair, a^r bummed yn 
 ddysglair : — 
 
 Blodau y drain, eira Ionawr, tês hav, a 
 chalon Ian iselvryd. 
 
 Tri gwyn a'r bedwerydd à dywyn : — 
 Gwyn à^gafer ar elyn, gwyn serch, gwyn 
 
 llawenydd^o bell, a gwyn calon à vaco gyd- 
 
 wybod lân. 
 
 Tri pheth anghyfredin : — 
 
 Ieuanc heb lawenydd, hen ysgubawr heb 
 tygod, a ûên ddyn anghybyddgais. 
 
 Pedwar peth nid amyl eu gwelir: — 
 
 Dyn glwth yn iachus, dŷn balch yn 
 ddoeth, dyn cysgadur yn ddysgedig, a dyn 
 o gybydd yn gywir. 
 
 Pedwar peth à ddylent vod gartrev yn 
 wastadawl : — 
 
 Tavlawd iair, sawell dan, câth, a gwraig 
 dda. 
 
 Naw casbeth llavurwr : — 
 
 Iair na ddodwant, hwch heb vy chain, 
 gweithiwr diawg, gwas anghywir, morwyn 
 dew, cath gysgadur, merch buteinaidd, 
 plant anuvyddion, tir annhirion, a gosgod 
 heb arian. 
 
 Tri pheth raid chwiliaw yn hir cyn a'u 
 cefir : — 
 
 Arian yn nhy yr avradlon, cyvoeth gan 
 meistyr ysgol, a synwyr mewn bol bras. 
 
 Chwech peth nid da gwaint rhyng- 
 ddynt : — 
 
 Cyvaill da â llawenydd, merch ddigywil- 
 ydd â flangell, foadur â fordd dêg, ysgolaig 
 â'i lyvrau, baban â brônau llaethawg, a 
 lleidyr â chrogbren. 
 
 Chwech peth à ddigalonant wr :— 
 Tir drwg, arglwydd caled, gwraig an- 
 vedrus, merch anniwair, mab gwrthnysig, 
 a chymodawg wrth vil y gyvraith: 
 
 Naw peth ni chyttunant ynghyd : — 
 Llyvryn a rhyvel, gweithiwr da ag un 
 nas talo iddo am ei waith, gwr sychedig â 
 fiol vechan, cwn a chathau mewn cegin, 
 garddwr a geivyr, cofwrn mawr a thylodi, 
 hên ŵr a gwraig ieuanc, hael a chybydd, a 
 gwr doeth a dyn coegvalch tavodrydd. 
 
 Pedwar peth anesmwyth lie bont : — 
 
 Ty dyverllyd, sawell vyglyd, gwraig 
 geintachlyd, a chymodawg cynhenllyd. 
 
 Chwech peth gwareded Duw bobun 
 rhagddynt : 
 
 Cenedyl anwybodus, cyvaill o dra- 
 chwant, gelyn o genvigen, teulu annedd- 
 vawl, cyvraith anghyviawn, a chydwybod 
 euawg. 
 
 Ac velly y tervyna. 
 
 Llyma driodd am a weddant vod ar 
 
 ddyn ac ar ddoethineb. 
 Tripheth anhawdd eu cael, tân oer, dwr 
 sych, a thrachwantus deddvawl. 
 
 Tripheth anhawdd eu gwneuthur, tori 
 syched â than, sychu y gwlyb â dwr, a 
 boddloni y byd. 
 
 Ä Tripheth goreu eu gadael i'r sawl a'u carol 
 chwaryddiaeth, gloddest, ac ymrysonau. 
 
 Tripheth nid da gadael iddynt, llong o 
 flaen y gwynt, gwraig yn ei gwyn, a mab 
 yn ei anwybodaeth. 
 
 Tripheth à wnant wr yn hoenus, ei 
 
822 
 
 D0ETH1NEB Y CYMRY. 
 
 wraig yn ei garu, ei gyvoeth yn mwyau, a 
 Duw yn ei nerthu. 
 
 Tripheth canmoledig ar wr, yruadrawdd 
 doeth, gweithredodd cyviawn, ac heb ddy- 
 wedyd na gwneuthur gormodd. 
 
 Tripheth canmoledig ar wraig, wyneb 
 dawnus, ymadrawdd synwyrus, ac arverion 
 daionus. 
 
 Tri dyn nis dylid eu gwahawdd i dŷ, 
 twyllwr gwenieithus, testynwr gwatwar- 
 us, a bradwr cenvigenus. 
 
 Tripheth hof i'w cael, gwraig rinwedd- 
 us, ty trevnus, a thir cyvanneddus. 
 
 Tripheth à wnant wr yn gy voethawg, ei 
 wraig yn gasglai, ei dylwyth yn ddivrad, 
 ac yntau yn llavuriad. 
 
 Tripheth à wnant wr yn voddlon i'w 
 giniaw, ei wraig yn vedrus, ei vwyd yn 
 voethus, a'i gylia yn iachus. 
 
 Tripheth anesmwyth ar wr yn ei dŷ, ei 
 wraig yn ymdaeru, ei aelwyd yn mygu, a'i 
 dy yn dyveru. 
 
 Tripheth sy yn cadw y byd mewn trevn, 
 rhif, pwys, a mesur. 
 
 Tripheth ynghyd rhaid yw eu cael cyn y 
 bo nn da o honynt, meddwl yn dda, dy- 
 wedyd yn dda, a gwneuthur yn dda. 
 
 Tair fordd sy yn arwain i dlodi, chware, 
 glythineb, a phuteindra. 
 
 Tri dyn à gollant eu haravwch val 
 o'u pwyll, helwyr, corelwyr, ac ymladdwyr. 
 
 Tripheth anhawdd i ddŷn, adnabod ei 
 hun, gorvod ar ei chwant, a chadw ei 
 rin. 
 
 Tripheth anhawdd eu cuddiaw, cariad, 
 câs, a balchder. 
 
 Tripheth gwerthvawrocav i ddyn, iech- 
 yd, rhyddyd, a rhinwedd. 
 
 Tair fordd y sydd i adnabod dyn, wrth 
 ei arverion, ei ymadroddion, a'i gyveillion. 
 
 Tripheth à gadwant wr mewn iechyd, 
 ymborth mesurawl, llavur cymmedrawl, a 
 gwres noturiawl. 
 
 Tripheth à ennill enw da i ddyn, dy- 
 wedyd ychydig, gwneuthur daioni, a di- 
 wydrwydd yn ei alwad. 
 
 Tripheth ardderchawg ar ddyn, caru 
 rhinwedd, casâu folineb, a dysgu yn was- 
 tadawl. 
 
 Tripheth à ddylai bob un ei wneuthur, 
 gwrandaw yn uvydd, atteb yn gall, ac ym- 
 gais am wybodaeth. 
 
 Tripheth à ddylai à gafo gymwynas, ei 
 goviaw, ei ddiolch, a thalu y pwyth i'r 
 cyntav à vo ei raid wrtho. 
 
 Tripheth sydd well no chyvoeth, iechyd, 
 rhyddyd, a synwyr. 
 
 Tripheth à geif dyn divalch, amledd, 
 llawenydd, ac esmwythder. 
 
 Tripheth à geif dyn o "gyvodi y bore, 
 iechyd, cyvoeth, a santeiddrwydd. 
 
 Tripheth à geif dyn cysgadur, cywilydd, 
 aviechyd, a thlodi. 
 
 Tripheth à geif dyn cywir, dawn, a 
 pharch, a fyniant. 
 
 Tripheth à geif dyn twyllgar, drygair, 
 drygvyd, a drwg ddiwedd. 
 
 Tripheth à geif dyn dyoddevus, cariad, 
 parch, a chynnorthwy. 
 
 Tripheth à geif dyn anynad, câs, cywil- 
 ydd, a gadael iddo yn ei angen. 
 
 Tripheth à geif dyn diwyd, clod, blaen- 
 oriaeth, a chyvoeth. 
 
 Tripheth à geif dyn gwallus, cywilydd, 
 gwatwar, a cholled. 
 
 Tripheth à geif dyn dedwydd, cariad per- 
 faith, bywyd heddychawl, a llawenydd 
 nevawl. 
 
 Tripheth à geif dyn diriaid, câs, gelyn- 
 iaeth, a phoen calon. 
 
 Tripheth à geif dyn trugarawg, cydwy- 
 bod lân, bodd doethion, a thrugaredd gan 
 Dduw. 
 
 Tripheth à geif dyn creulawn, cydwybod 
 ddirboenus, anghlod doethion, a digofaint 
 Duw. 
 
 Tripheth à geir o ddilyn daioni deddv- 
 awl, cariad yr holl vyd o ddoethion, digon- 
 oldeb bydawl, a thai gan Dduw yn y byd a 
 ddaw. 
 
 Tripheth à geir o hirddilyn hirddr wg, 
 carchar, eisiwed, a phoen tragwyddawl. 
 
 Tripheth à geif dyn dwyvawl, digonedd 
 boddâawl, heddwch cydwybod, a gobrwyau 
 nevawl. 
 
 Tripheth à geif dyn pechodgar, difygion 
 bydawl, poen cydwybod, a chosp tra- 
 gwyddawl. 
 
 Tripheth à geif dyn doeth, llwyddiant, 
 urddas, a llawenydd. 
 
 Tripheth à geif dyn annoeth, avlwydd- 
 iant, gwarthrudd, a thristwch. 
 
 Tripheth à ddylai dyn eu hystyried, o 
 ba le y daeth, yn mha le y mae, ac i ba le 
 ydd a yn y diwedd. 
 
 Tri gelyn enaid dyn, y byd, y cnawd, a'r 
 cythraul. 
 
 Tri meddyg enaid dyn, gweddi, dirwest, 
 a chardawd. 
 
 Tri ychydig a wnant golli Uawer, ychyd- 
 ig o wall, ychydig o dwyll, ac ychydig o 
 anwydau drwg. 
 
 Tri chydymaith diavol, cenvigen, trais, 
 a balchder. 
 
 Tripheth sy'n arwyddaw bod dyn yn 
 gadwedig, caru y daionus, casau y drygion- 
 us, a buchedd haelionus. 
 
 Tripheth à wnant wr yn vlaenawr ar ei 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 823 
 
 gymodogion, cyvoeth, haelioni, a doeth- 
 ineb. 
 
 Tripheth sy yn gwaethygu y byd, balch- 
 der, Hid, a thrach want . 
 
 Tripheth à ddiweddant yn ddrwg, cel- 
 wydd, cenvigen, a dichell. 
 
 Tripheth à geif cybydd, poen yn casglu, 
 goval yn cadw, a cholli y cyvan yn y di- 
 wedd. 
 
 Tripheth à gant gariad Duw, fydd, car- 
 iad, a gobaith. 
 
 Tripheth à geif hael ei galon, llawenydd 
 o'i ennill, gwynvyd yn rhoddi, ac ennill 
 anveidrawl yn y diwedd. 
 
 Tripheth ni ellir drwg lie bont ynghyd, 
 deddvoldeb, gwybodaeth, a chariad. 
 
 Tair rhinwedd arbenig doethineb, hael- 
 ioni, diwydrwydd, a phwyll. 
 
 O dripheth y cyrhaedder doethineb, 
 awen, addysg, ac ystyriaeth. 
 
 Yelly y tervyna. 
 
 O Lyvyr Edward Lewys, yswain, o Ben 
 Llîn, yn Morganwg. 
 
 LLYMA RAI TRIODD EEEILL o'r UN 
 LLYVYR. 
 
 Tripheth à wnant wraig jb anniwair, 
 wyneb têg, pen fol, a chalon valch. 
 
 Tripheth à wnant i wraig gael meddwl 
 yn ddrwg am dani, bod yn chwannawg i 
 gytgani â gwyr a gweision, caru ammheu- 
 thynion, a dywedyd yn ddrwg am wragedd 
 ei chymodogion. 
 
 Tripheth à barant i wraig briawd gael 
 eas yn lie cariad, bod yn anynad, chwen- 
 nych blaenori, a bod yn dda wrth ei bola 
 ei hunan. 
 
 Tripheth ar wraig briawd à bair iddi 
 gariad gan ei gwr, serchusder ymadrawdd, 
 uvudddawd yn ei hymddwyn, a diwyd- 
 rwydd yn ei gorchwyl. 
 
 Tripheth ar wraig à wnant ei gwr yn 
 flaenawr ar ei gymodogion, medrusder, 
 diwydrwydd, a doethineb. 
 
 Tripheth ar wraig à dyn ami anmharch 
 y byd a chas ei gwr, bod yn hir ei bore, 
 bod yn warseddgar, a bod yn vudrogen. 
 
 Tair anurddas gwraig, bod yn chwedleu- 
 gar, bod yn achwyngar, a bod yn athrodgar. 
 
 Tripheth à ddygant nrddas i wraig, ym- 
 adroddion pwyllgar, boddlondeb i'r bŷd à 
 vo arm, a bod yn heddychgar ymhlith ei 
 chymodogion. 
 
 Y mae ereill ar goll, achos briwaw y 
 llyvyr. 
 Tripheth à attaliant wahoddedigaeth i wr, 
 bwyta gormodd, dywedyd gormodd, a 
 cheisiaw gormodd. 
 
 Tair cynneddv anweddus ar wr, taerni 
 
 yn ceisiaw, caled yn rhoi, a bod yn ddrwg 
 ei dyb. 
 
 Tripheth à ddangosant wr yn ddoeth, 
 dywedyd ychydig, gwneuthur llawer drwy 
 ddiwydrwydd, a bod yn haelionus ei varn. 
 
 Tri achos y sydd i wr ddywedyd celwydd 
 yn esgusedig, i gadw bywyd dyn diniwed, 
 i gadw heddwch cymodogion, ac i gadw 
 gwraig yn voddlon. 
 
 Tripheth à wnant wahoddiad mynych i 
 ddyn, ymddwyn serchawg, llawenydd sy- 
 ber, a gochel gormesu. 
 
 Tripheth à ennillant gariad i wr ba le 
 bynag ydd elo, cyvarwyddyd, tangnevoldeb, 
 a syberwyd. 
 
 Tripheth à ddygant barch i wr ymhlith 
 ei gymodogion, byw arno ei hunan, bod yn 
 ddoeth ei gynghor, a bod yn gymmwynas- 
 gar. 
 
 Ac ni wyddys ba vaint ragor ar goll 
 achos y briw yn y llyvyr. 
 
 Tripheth à wnant wr yn ddysgedig, 
 addysg ar lyvyr, pwyll yn ystriaw, a deall 
 craf. 
 
 Tripheth à wna ysgrivenydd da, cofad- 
 wriaeth dragwyddawl am wyr a gweithred- 
 odd ardderchogion, rhoi dangosiad i'r do à 
 ddel, a gwneuthur ei enw ei hun yn barch- 
 edig dros byth. 
 
 A'r cyvan à ganlyn ar goll. 
 
 Tripheth amryvel o fyrdd eu gochelir: 
 benyw o'i blaen, march o'i ol, ac ofeiriad o 
 bob tu. 
 
 , Tri chelwyddawg y sydd ag nid oes eu 
 cyraheiriaid : arglwydd dros ei vraint, 
 ofeiriad dros ei swydd, a merch dros vab à 
 
 Llyma y naw celvyddyd wladaidd. 
 
 Garddoriaeth, 
 
 Govaniaeth, 
 
 Saerniaeth, 
 
 Barddoniaeth, 
 
 Telynoriaeth, 
 
 Gwehyddiaeth, 
 
 Llywyddiaeth, 
 
 Meddyginiaeth, 
 
 Newidyddiaetb, 
 Y rhai hyn oeddynt ar wybod ac arver 
 gan yr hen Gymry, cyn bod iddynt 
 ddinasodd, a dosparth teyrnedd. 
 
 y naw celvyddyd dines ic. , 
 
 Llythyryddiaeth , 
 
 Bhivyddiaeth, 
 
 Meidryddiaeth, 
 
 Seryddiaeth, 
 
 Pleidyddiaeth, 
 
824 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 leithyddiaeth, 
 
 Milwriaeth, 
 
 Llongwriaeth, 
 
 Yngneidiaeth, 
 Y w rhai hyn á ddychymygwyd gwedi 
 ymgyviaw o'r Cymry mewn trevi a 
 dinasodd, a gwneuthur dosparth ar 
 deyruedd a chelvyddydau breiniawl. 
 
 Lyvyr y parch. Evan Evans. 
 
 Llyma ddewis bethau Bardd Ivor 
 Hael. 
 
 (0 Lyvyr Mr. Cobb o Gaer Dydd.) 
 
 Boregwaith hav tawelglaer, 
 
 Byrwlith ar veillion, 
 
 Berwserch awengerdd, 
 
 Perfeithdlos iiain f 
 
 Wybrsygn digwmwl, 
 
 Coedgeirw ar frithlwybr, 
 
 Cytgerdd bytheiaid, 
 
 Doethveirdd eiriaw cerdd, 
 
 Llatai gywirgall, 
 
 Cusanu mygrverch, 
 
 Casâu eiddig, 
 
 Celu cyviinchwedl, 
 
 Llatai cywirgall, 
 
 Cywydd carueiddserch, 
 
 Telyn gyweirber, 
 
 Teuluwr digrivgall, 
 
 Can cymmhriawdlev, 
 
 Cilwg niwythusdlws, 
 
 Cyvaill cywir, 
 
 Lie very dd adar man, 
 
 Crechwengerdd eos, 
 
 Llais cerygnant raianloyw, 
 
 Llev mordon, 
 
 Llwybrvrys gynnevin, 
 
 Llawenverch vedrus, 
 
 Meidrol gariadwiw, 
 
 Modryb sercbawgbwyth, 1 
 
 Parabl caredigber, 
 
 Crychddwr graianwyn, 
 
 Cywraint ehawngall, 
 
 Perllan gaeadgerth, 
 
 Deildy caeredbertb, 
 
 Cael vy nghariadverch, a'i cbelu i'm 
 
 bywyd — 
 Cariad îr vwriad ar vorwyn liwgalch, 
 Lunieiddvalch Ion addvwyn, 
 
 Hiraeth am winvaeth wenvwyn 
 
 Y sydd am y dydd i'm dwyn. 
 Davydd Morganwg, Bardd Ivor Hael 
 
 a'i cant ; sev oedd hwnw Davydd ab 
 
 Gwilym. 
 
 Ac val byny y cevais hwn yn Llyvyr Mr. 
 Cobb ; llyvyr à ysgrifenwyd yn swydd 
 Yrecheiniawg yngbylch y vlwyddyn 
 1 Modrwy serchawglwys. 
 
 1600. Davydd Maelienydd a'i cant 
 medd ereill : ve gasgloedd Davydd Mael- 
 ienydd, sev Davydd Bach ab Madawg 
 Gwladaidd, lawer o'r cyvryw bethau yn 
 nghyd; ond pwy mewn gwirionedd à 
 gant yr un iichod nis gwn; mi a'i gwel- 
 ais yn Ngwynedd dan enw Dewisbethau 
 Mabwaith Hengrys o Tâl ; Dewisbethau 
 Taliesin, mewn llyvyr arall; Dewis- 
 bethau serchawg yw enw arall á gair 
 arno mewn rhai llyvrau. 
 
 Iolo Morganwg. 
 
 Casbethau Bardd Ivor Hael. 
 (Llyvyr Mr. Cobb, o Gaer Dydd.) 
 Boreu tywyll niwlog, 
 A brasbigawg oerwlaw, 
 A chapan dollvriw, 
 A theneuwynt rhynchwyth, 
 Ac hosanau byrion, 
 A chunog surllyd, 
 A bara caledlwyd, 
 A llymru y nôs, 
 A hên chwedleu y dydd. 
 A havod heb laeth, 
 A barynllŷs heb win, 
 A gwynt drwy bared, 
 Ac adwy ddreiniawg vudr, 
 A chwerwvrith lasdwr, 
 A chig myDyglau geivr, 
 A gorwedd ar oerlawr, 
 A chrechwen piod, 
 A chwn yn ymladd, 
 A gwrysgwern wleb, 
 Ac ysgol ddamchwelgar, 
 A negeswr anghywir, 
 A gwraig gul ynigeingar, 
 A bardd gwladeiddgamp anghyvarwydd, 
 A cherdd heb awen, 
 A bwyd heb halen, 
 A gwledd heb lawenydd. 
 
 Davydd Morganwg a'i dywawd. 
 
 Casbethau Owain Cyveiliawg. 1 
 (0 Lyvyr Mr. Cobb.) 
 Crynwas heb gamp, 
 Crynvarch heb rygyng, 
 Crynavon heb bont, 
 Bardd annigriv, 
 Cyvarwydd gwladaidd, 
 Syberwyd anghyvarwydd, 
 Dysgedig anmhenigamp, 
 Hen avallen ber heb frwyth, 
 Hen arglwyddes weddw, 
 Hen varch Sais, 
 Hen ŷch Cymro, 
 Henswrth deulüwr, 
 
 1 Ieuan Gyfylog, medd Llyvyr Mr. Cobb o Gaer 
 Dyv : Cyf oled ag Ieuan Gyfylog, meddant yn Mor- 
 ganwg. 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 825 
 
 Hen esgid crydd, 
 
 Hen hosanau gwraig y taeliwr, 
 
 Havod heb laeth, 
 
 Hendrev heb vara, 
 
 Dyn bach cul dolevgar, 
 
 Dyn mawr achwyngar, 
 
 Gwraig ymgeingar, 
 
 Manimaeth vrasnoeth. 
 
 Adwy vudr ddreiniawg, 
 
 Fordd arw gerygawg, 1 
 
 Gordderchwraig serth, 
 
 Priawd anniwair ordderchiaith. 2 
 
 Newyn gwedi bwyd, 
 
 Gwynt oer drwy bared, 
 
 Milgi bychan anghraf, 
 
 Gwraig gul gedorhir, 
 
 Hirnos heb chwedlau talpentan, 
 
 Hen chwedlau liw dydd, 
 
 Siarad mewn gwely, 
 
 A chorddi mewn castell. 
 
 Owain Cyveiliawg di cant. 
 
 Ac ereill o lyvrau á ddywedant mai Da- 
 vydd Maelienydd a'i cant, yr hwn á 
 elwid Bach Buddygre, a Davydd Bâch 
 o Yuddygre, a Davydd Bâch ab Madawg 
 Gwladaidd, ac yn mhlwyv Llanystyphan 
 yn Muddygre Maelienydd ydd oedd eve 
 yn byw. Velly Llyvyr Mr. Cobb. 
 Chwilied yn mhellach à welo yn addas, 
 ac o bwys. 
 
 Iolo Morganwg. 
 
 Dewisbethau yr hen Yardd Llwyd o 
 yorganwg. 
 
 Tyddyn bach rhywiawg ; 
 Pell pob cyvoethawg; 
 Heddgar gymodawg; 
 Gwraig ddiwair serchawg; 
 Mab à gâr wybod ; 
 Merch glof ar dayod; 
 Gwâs diwyd fyddlawn ; 
 Morwyn syw radlawn; 
 Cywledd heb veilchion ; 
 Llŷs heb anudon; 
 Ymddal â doethion; 
 Gochel ymryson ; 
 Mawrygu gwirion ; 
 Coledd pob gweinion; 
 Haeddu parth calon 
 Bôdd Duw a dynion ; 
 Gochel pob travod 
 A vag anghydvod ; 
 Gochel llawenydd 
 A'm daw'n gywilydd; 
 Gochel pob awydd 
 A'm gwnai'n ry gybydd; 
 Gochel pob devnydd 
 
 1 Fyrdd graianawg. 
 
 2 Priawd anwadal gordderchveddwl. 
 
 Drygserch aimed wydd ; 
 Boddlonder beunydd 
 I'r traill a'm dyvydd; 
 Cyvaill a'm cerydd 
 Lie bwy v anvebydd ; 
 Myvyrgil didrain, 
 Ymdcladl â chywrain ; 
 Pabell gaeadwerdd, 
 A wen edlingerdd; 
 Areulgwm sychbant 
 Am loew garegnant ; 
 Annedd dirgelvan 
 O dŷ gwyn bychan ; 
 Llwybrau llonyddgyrch 
 Hyd wyrddion lenyrch ; 
 Cefyl carngadarn, 
 Anvynych davarn ; 
 Negeswr didwyll, 
 Cynghorwr trybwyll ; 
 Cyvarch mwyneiddlais, 
 Moliannus ymgais ; 
 Cyvedd heb veddwi, 
 Cerydd heb sori ; 
 Ymddwyn cynneddvawl, 
 Syber anianawl ; 
 Campus gelvyddyd, 
 Teuluaeth ddiwyd, 
 Awengerdd bwyllber, 
 Cartrevgamp syber, 
 Llyvyr doeth cyweithas, 
 Coviaw cymmwynas; 
 Eglwysgor cyvlith, 
 Haelioni trylith; 
 Enllynvwyd o vlith, 
 A bara gwenith ; 
 Graianddwr ddiod, 
 Dirwest oddevod; 
 Trevnus ymddarbod, 
 Gorchwyl yn barod ; 
 Doethbell vyvyrdod 
 Ar bob madwybod; 
 Corf iachus gwisgi, 
 Bryd ar ddaioni; 
 Perllan gaeadberth] 
 Gerwyneb anterth; 
 Amgall ymadverth, 
 Cyveillion prydverth; 
 Boreuwawr godi, 
 Ymdawr diwegi; 
 Mynych wyddeli, 
 Anvynych drevi; 
 Dangos deddvoldeb, 
 Gwrthladd folineb ; 
 Arail amynedd, 
 Casâu pob trawsedd; 
 Arwedd pob ystawd 
 Wrth vodd y Duwdawd: 
 A glân gydwybod 
 I'r bedd yn barod. 
 
826 
 
 DOETHINEB Y CYMEY, 
 
 Yr Hen Vardd Llwyd o Vorganwg di 
 
 cant; sev oedd hwnw Rhys Llwyd 
 
 Brydydd ab Rhys ab Rhicart, o Vlaen 
 
 Cynllau; tad Lewys Morganwg. 
 
 Mi á welais yr un uchod dan enw Thomas 
 
 Llywelyn o Regoes. 
 
 Iolo Morganwg. 
 
 Dewisbethau gwr doeth, nid amgen 
 
 NOG 
 
 El vrenin yn gyviawn, 
 
 Ei arglwydd yn gadarn, 
 
 Ei wraig yn ddiwair, 
 
 Ei vorwyn yn syw, 
 
 Ei was yn ddiwyd, 
 
 Ei gyvaill yn gywir, 
 
 Ei gar yn garedig, 
 
 Ei vab yn wrolgamp, 
 
 Ei verch yn addwyn, 
 
 Ei gymodog yn ddidwyll, 
 
 Ei dîr yn dirion, 
 
 Ei dŷ yn ddiddos, 
 
 Ei y chain yn gryvion, 
 
 Ei ddevaid yn rywiawg, 
 
 Ei voch yn hirion, 
 
 Ei vareh. yn vawr, 
 
 Ei vilgi yn vuan, 
 
 Ei liebog yn chwannawg r 
 
 Ei vwyd yn iachus, 
 
 Ei cldiod yn vain, 
 
 Ei ddillad yn glydion, 
 
 Ei wely yn esinwyth, 
 
 Ei ystavell yn lân ; 
 
 Ei dân yn oleu, 
 
 Ei deuluwr yn ddoetb 
 
 Ei saer yn gelvydd, 
 
 Ei ov yn feryllt, 
 
 Ei osb yn vardd, 
 
 Ei vugail yn fyddlawn, 
 
 Ei arwr yn wybrydd, 
 
 Ei dylwyth yn syber, 
 
 Ei ddosparth yn gall, 
 
 Ei dravod yn ei araser, 
 
 Ei drevn yn ymddwyn, 
 
 Ei velin yn agos, 
 
 Ei eghvys yn ngobell, 
 
 Ei wlâd yn keddwch, 
 
 Ei dâd ysbrydol yn ddedwydd, 
 
 Ei gydwybod yn lân, 
 
 A'i Dduw yn drugarawg. 
 
 Ac velly tervyna. 
 (O Lyvyr Edward Sanders o Lansanfraid 
 Yawr.) 
 
 Devisav gwr Taliesin. 
 
 Gwr à vo yn atliraw yn ei dŷ, 
 Yn oen yn ei ystavell, 
 Yn vardd ar ei vwrdd, 
 Yn ddoeth yn ei ddadyl, 
 Yn walch ar yr hëol, 
 
 Yn Hew yn y drm, 
 Yn iwrch ar y maes, 
 Yn varcb yn ei wely. 
 
 Llyvyr y Bardd Goch o Von. 
 
 Dewis bethau Hywel bwr bach, 
 {Llyvyr Mr. Sanders.) 
 Eisyddyn gwasdadlawr, 
 Rbywiocdir meillionawg, 
 Caeadberth ysbyddaid, 
 Fynonddwr iachusdardd, 
 Tewgoed eosgyrch, 
 Trevedlawr aranl, 
 Tŷ cynhes calcheidwyn, 
 Perllan yn ngwynoed, 
 Gardd lyseuber, 
 Yttardd tymhorgael, 
 Rbywiogion o wartheg, \ 
 Sidanwisg ddevaid, 
 Bychain o gefylau, 
 Esmwythvwyn duthvarcb, 
 Gweinyddwas fyddlawn, 
 Gweinyddes sywdeg, 
 Erylgi da, 
 
 Llawengerdd medel, 
 Tân da yn y gauav, 
 Cymodawg llonyddgar, 
 Cyvaill cywir, 
 Cynghorbwyll sei'chawg, | 
 Mwysgerdd adar, 
 Llais telyn o bell, 
 Agos melin a marchnad, 
 Cynhauavdeg yd a gwair, 
 Rliodva ddirgelfordd, 
 Llyvyr doeth, 
 Teuluaeth d^iwgar, 
 Annhaw cerygnant, 
 Gwraig serchawg ddiweirgall, 
 Mab gwybodgar, 
 Merch uvyddgamp, 
 Iach corf a meddwl, 
 Byw yn ddedwydd, 
 A marw mewn heddwch â Duw. 
 Duw i'm oes da yw i mi, 
 Duw enwav er daioni, 
 Duw 'mhob modd in rhynoddi, 
 Da yw o nêr Duw i ni; 
 Duw Nav á vynav enwi'n ddifynwr, 
 Duw i eiddilwr da i addoli. 
 
 Hywel Bwr Bach a!i cant. 
 
 Dewis bethau Deio Maelienydd. 
 
 Boreu tawelglaer, 
 Tewwlith ar veillion, 
 Gwawrgan ehedydd, 
 Crechwenber eos. 
 Crychnant raianllawr, 
 Cylched serchoglawr, 
 Lleverydd adar a 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 ■827 
 
 Llwbr dywyllgoed, 
 
 Carw ar frithlwybr, 
 
 Cydgerdd bytheiaid, 
 
 Nwyvusber gywydd, 
 
 Cyweirber delyn, 
 
 Caruaidd lasvedd, 
 
 Medrus lawenverch, 
 
 Serckiaith ganiad, 
 
 Perfeitkdlos riain, 
 
 Doetkion vydreiriau, 
 
 Cilwg mwytkusdlws, 
 
 Celu cyvrinack, 
 
 Llwybrvrys cynnevin, 
 
 Cusanu glanvercb, 
 
 Llatai gywirgall, 
 
 Caredigber barabl, 
 
 Casâu eiddig, 
 
 Dirgelvan garu, 
 
 Caru a' m caro, 
 
 A cbael vy ngbariadvercb a'i cbelu i'm 
 
 bywyd. 
 Cariad hir vwriad ar vorwyn — liw calck, 
 Lunieiddvalck Ion addvwyn, 
 
 Hiraetb am wenvaetk winvwyn 
 
 Y sydd nôs a dydd i'm dwyn. 
 Dwyn serch at lwysverch edlaesvain-yr wy v 
 Er oed unarugain, 
 
 Glasgorf yn dwyn pryd glwysgain, 
 
 Ail Enid valck, 'Luned vain. 
 
 Beio Maelienydd a'i cant (Llyvyr 
 Mr. Sanders) 
 
 Y mae hwn mewn llawer hen lyvyr yn 
 Morgan wg ac o amgylch yn cael ei 
 dadogi ar Ddavydd ab Gwilym; a gellir 
 barnu yn ddigon hybwyll nad oedd 
 Davydd Maelienydd amgen yn y byd na 
 drynnullydd y cyvryw betkau â hwn 
 yma. 
 
 Casbethau Sion Goch o 7 r hendrev. 
 Llyseiriau coegnitk, 
 Chwerthin heb ackos, 
 Mursen o daiogaetk, 
 Wylaw heb alar, 
 Cellwair â kenddyn, 
 Dirmygu doetk, 
 Holi overedd, 
 Chwedl heb ei govyn, 
 Celwydd heb achos, 
 Gwir heb alw am dano, 
 Llawenydd yn anmhryd, 
 Ysmalawck henddyn, 
 Pruddder ieuanc, 
 -Anghovio car a ckyvaill. 
 Cyveillach ag ynvyd, 
 Khoi arv i elyn, 
 Hon distadledd, 
 Anmerchi rhagorder, 
 
 Gormod ckwedleua, ' 
 Divannu o serch, 
 Rkyadrawdd à glywer, 
 Llavar wrth dawedawg. 
 Gormodd ar drevn, 
 Dospartk ryvanylvaitk, 
 Beio ar y bwyd a'i vwyta, 
 Beio ar waith Duw, 
 Pendrondod Cymro, 
 Mydryddiaeth Sais. 
 Doethineb Gwaenllwg, 
 A chwaryddiaeth Llundain. 
 
 Sion Goch o'r Hendrevargod a'i canL 
 {Llyvyr Sanders.) 
 
 Casbethau hen Goch y Dant, 
 
 Cyvaill meddw, 
 
 Mab trythyll, 
 
 Gwas diawg angky wir, 
 
 Cymodawg anynad, 
 
 Glwth bolvras, 
 
 Cybydd anghawr, 
 
 Anwr ovnog yn bostio gwroldeb, 
 
 Cyngkorwr byrbwyll, 
 
 Drwg ar gamp o ddevawd, 
 
 Chwerinthar ar bob achos, 
 
 Ieuanc mewn swydd, 
 
 Hen mewn advyd, 
 
 Deddvol mewn eisiwed, 
 
 Teulu heb syberwyd, 
 
 Gwr heb gelvyddyd, 
 
 Goludog heb haelioni, 
 
 Anwadal o varn, 
 
 ]STa chreter ei air yn ei wlâd, 
 
 A vo ami ei elynion o'i genedl ei hun, 
 
 Cardotyn o Sais, 
 
 Ac anghartrevawg o Gymro. 
 
 Doethineb Da yw'th enau — yn siarad 
 Dy seirian orddodau, 
 Boed yn reddv dy gynneddvau 
 O ynni mad yn y man. 
 
 Iolo Morganwg a'i cant. 
 
 Dewis bethau Sion cwm tridwr. 
 
 (LI. Sanders.) 
 
 Myvyr encilgoed, 
 Trem serchawg, 
 Wynebpryd siriol, 
 Boddlondeb i'r byd à vo, 
 Gov am gar a chyvaill, 
 Hon rhagorgamp, 
 Blasu y bwyd à vo, 
 Ymddwyn syber, 
 Hunander hybwyll, 
 Hunan ovn ocrwydd, 
 Cyvanred ymgais, 
 Ymorheula pen mynydd, 
 Ymwervela caeadlwyn, 
 
8 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Gwrthruthraw rhuthr. 
 Teuluwr gwybodbell, 
 Canmoliaeth cydwybod, 
 Caru à garo, 
 Maddeu à gasäo, 
 A Duw yn maddeu i bawb. 
 Sioni Cwm Taidwr a'i cant. 
 Dywedai llyvyr Sion Bradford mai Sion y 
 Cent oedd Sioni Cwm Tridwr; mai 
 hynod am awen a deall oedd yn vach- 
 gen ; ond (vel ag y bu erioed, ac y bydd 
 byth) ei gymodogion á genvigenent 
 wrtho ac a'i anmharchent yn anghyvion, 
 ac yntau yn vachgenyn tylawd wedi 
 colli tâd a mam, nid oedd gantho vodd 
 yn j byd i vyw ond à ennillai wrth 
 weithio gyda fermwyr ac ereill. Un 
 diwarnod oer iawn yr oedd eve yn 
 bugeila'r brain ac ve ddaeth i dy ei 
 veistr i ymdwymo : govynwyd iddo pam 
 y delei oddiar y maes a gadael y brain ar 
 yr ŷd ì Y mae y brain, ebai ve, yn ddi- 
 ogel yn nghastell Caerfili. Yn nghastell 
 Caerfili Ì ebai ei veistr, ac a'i pwyodd yn 
 greulawn gan ei droi i maes o'r tŷ. Y 
 bachgen á gymmerwys ei fordd tua phen 
 uchav Gwent, ac ni welwyd ev mwyach 
 yno. Ei veistr á aetb i maes yn mhen 
 ychydig, a thua'r cae gwenith, lie nid 
 nid oedd gymmaint â brân iddei gweled: 
 rhyveddu yn vawr ; ond o du â Chaerfili 
 clywed grawg a llevau anghyfredin gan 
 vrain; myned tuag yno, a gweled y 
 brain wrth y milodd mewn gwirionedd ; 
 ac er nad oedd na drws na fenestr yn 
 nghaead, nis gallai gymmaint ag unjo'r 
 brain ddianc i maes; myned i mewn* a 
 cheisio eu gyru i maes o'r twr ; ond yn 
 lie myned i maes ymgrynôi am ei ben ev 
 a pliigo ei lygaid o'i ben ; yna daeth ar 
 gov iddo y sarâed a'r anmharcli à wnaeth 
 ev ar y bachgen tylawd, à alwai eve 
 Sioni Cwm Tridwr, a danvon i chwilio 
 am clano ; ond nid oedd neb à wyddai 
 ronyn am dano. 
 Sioni, bydded à vyno, á aeth yn y blaen 
 tua gwlad Went, ac i blwyv Cent, à 
 elwir yn Saesoneg Censiestr; ac yno 
 mewn tŷ gwr mawr ve gavas le gwas 
 mewn ystabl, i edrych ar y cefylau a'u 
 bwydo; eve á orweddai bob nôs dan y 
 preseb; ac mor ovalus oedd ev am y 
 cefylau, val y dalwys y gwr boneddig 
 sulw nid bychan arno; ac eve á roddai 
 rywvaint o arian>ar brydiau iddo; ac â'r 
 arian hyny y prynai y glasvachgen lyvr- 
 au a phapur ac á ysgrifenai ryw beth 
 neu i gilydd yn vynych. Daliwyd sulw 
 ar hyn, a gwelwyd y gallai y bachgen 
 
 vod yn wasanaethus mewn fordd amgen- 
 ach yn y teulu na bod yn yr ystabl; ac 
 anaml iawn yr oes hòno y ceid neb à 
 vedrai ddarllen, ac ysgrivenu, yn mysg 
 uwch o radd no'r bachgen tylawd ; cym- 
 merwyd ev i'r tŷ a holwyd ev, a deall- 
 wyd y medrai Ladin : derbynwyd ev i 
 barch, a rhoddwyd iddo swydd a chy vlog 
 à weddai i ysgolâig ; a phan ddaeth i'r 
 oedran govynedig, urddwyd ev yn ofeir- 
 iad. Bu dros rywvaint o amser yn 
 ngwasanaeth yr eglwys yn Emlyn ; ond 
 yn mhen tro ve gavas eglwys plwyv 
 Cent, yn ngwasanaeth pa un y bu hyd 
 varw ; ac yno y claddwyd ev dan wàl y 
 ganghell, nid yn yr eglwys nac i maes o 
 heni, yn ol ei ddymuniad. Yr oedd yn 
 wr hen iawn yn marw; ydd oedd ev yn 
 gweled y mawr lygredigaethau agoeddent 
 wedi ymlusgo i mewn i'r eglwys ; ac yn 
 dwyn ei dystiolaeth yn vawr yn eu her- 
 byn; am hyny cyvrivid ev yn un o'r 
 Loleriaid. Yt oedd yn byw yn nghylch 
 yr un amser â Davydd ab Gwilym ; ac 
 ve allai ychydig ar ei ol ev, yr hyn sy 
 debyg wrth yr ymryson rhyngtho â Rhys 
 Goch o Eryri y'nghylch drwg ymarwedd- 
 iad beirdd yr amser hyny. Hyn yw 
 sylwedd hanes Sion Bradford. Dywedir 
 chwedl y brain am Gattwg Llan Car van, 
 yn gystal ag am Sion Cent; ac un o 
 overgoelion yr oes dywell hòno yw hi. 
 Iolo Morganwg. 
 
 Dewis bethau yr hen gap du. 
 
 [Llyvyr Sanders.) 
 
 Myvyr yn nirgel, 
 Llyvyr doeth, 
 Ysgriven deg, 
 Memrwn cywaith, 
 Digon o daw, 
 Hinon taweldes, 
 Canwyll vawr, 
 Tan da y gauav, 
 Awenvardd gwybodgar, 
 Cyvarwyddyd amlwg, 
 Hanes wirioneddol, 
 Cywair ar gywir, 
 Cyviawn o ddiareb, 
 Doeth awengerdd, 
 Iaith gyviawn, 
 Ymadrawdd gall, 
 Parabl ddilediaith, 
 Mâb dystaw gwrandawgar, 
 Gwylverch ddiwair, 
 Tŷ cynnesglyd, 
 Ymdaith ar draed, 
 Cwnnu yn voreu, 
 
D0ETH1NEB Y CYMRY. 
 
 82Ö 
 
 Ceiniog mewn Haw, 
 Synwyr yn mhen, 
 Ynni yn y galon, 
 Doeth heb olud, 
 A gwraig heb davod, 
 
 Wiliam Cap Du oJi cant. 
 
 Llyma y naw celvyddyd wladaidd. 
 
 Garddoriaeth, 
 
 Govaniaeth, 
 
 Saernîaeth, 
 
 Barddoniaeth, 
 
 Telynoriaeth, 
 
 Gwehyddiaeth, 
 Llywyddiaeth, 
 Meddyginiaeth, 
 Newidyddiaeth. 
 
 Y rhai hyn oeddynt ar wybod ac arver gan 
 yr hen Gymry, cyn bod iddynt ddinas- 
 oedd, a dosparth teyrnedd. 
 
 y naw celfyddyd dinesig. 
 Llythyryddiaeth, 
 Bhivyddiaeth, 
 Meidryddiaeth, 
 Seryddiaeth, 
 Pleidyddiaeth, 
 Ieithyddiaeth, 
 Morwriaeth, 
 Llongwriaeth, 
 Yugneidiaeth. 
 
 Y rhai hyn á ddychymygwyd gwedi ym- 
 gyviaw o'r Cymry mewn trevi a din^s- 
 odd, a gwneuthur dosparth ar deyrnedd 
 a chelvyddydau breiniol. 
 
 Lyvyr y Parch. Evan Evans. 
 
 Naw llawenydd y nef. 
 
 (0 Lyvyr Brith y Coed Sion Bradford.) 
 
 Dydd heb nôs, sev goleuni heb dywyllwch; 
 
 Heddwch heb ryvel, sev cariad heb gas; 
 
 Iechyd heb glevyd, sev a hyvrydwch heb 
 
 vlinder; 
 Llawenydd heb dristwch, sev bodd heb 
 
 anvodd ; 
 Golud heb drythyllwch, sev meddiant heb 
 
 bechod; 
 Deall heb anneall, sev gwybodaeth heb 
 
 anwybodaeth ; 
 Urddas heb warthrudd, sev parch heb 
 
 anmharchj 
 Rhyddid heb gaethiwed, sev à vyner heb 
 
 vod ar gam ; 
 Bywyd heb angau, sev Duw a digon. 
 
 Amen, a phoed velly y bo. 
 
 Hebau. 
 
 Heb ystyr heb bwyll ; 
 Heb bwyll heb ddysg ; 
 
 Heb ddysg heb Dduw ; 
 
 Heb Dduw heb ddim. 
 
 Wrth hyny y gwelir mai heb ystyr heb 
 ddim; gan hyny priv erddyl pob dŷn 
 ymarver ag ystyr, ac o ystyr pwyll, ac o 
 bwyll dysg, ac o ddysg Duw a phob 
 daioni. 
 
 Or un Llyvyr. 
 
 {Modd avail, o'r un Llyvyr.) 
 
 Heb bwyll heb ddysg, 
 
 Heb ddysg heb Dduw, 
 
 Heb Dduw heb ddim. 
 
 Wrth hyny y gwelir mai heb bwyll heb 
 ddim, gan hyny priv ddyledigaeth dyn 
 ymarver a phwyll, ac o bwyll y bydd 
 dysg, ac o ddysg ydd adnebyddir Duw, 
 ac o adnabod Duw pob daioni, 
 
 Teywiau. 
 Tryw i vab iâr ddarogan, 
 Tryw i hwch dyrvu, 
 Tryw i lwynog ei ddichell, 
 Tryw i wâdd dywyllwch, 
 Tryw i eidion bori meillion, 
 Tryw i daiawg ddirieidi, 
 Tryw i ddoeth dedwyddyd, 
 Tryw i ddedwydd dwyvoldeb, 
 Tryw dwyvoldeb i Dduw, 
 Tryw i Dduw eithavedd daioni, 
 Catwg Ddoeth a'i dywawd. 
 
 Lyvyr Harri Sion o Bont y Pwl. 
 
 Bu cariad a'i drawiad o dryw, 
 
 Bhyngo i'n sail a'r ddŷn syw oreu 'i 
 serch, 
 Ail Elen Ion lanav o liw, 
 
 Dyn ddivai vwyna 'n vyw veinwen 
 verch. 
 
 Davydd Lewys o Verthyr Tudvyl a'i 
 cant, 1760. 
 
 Ai nid Rhyw à ddylai vod yn lie Tryw? 
 Dichon mai Tryw yw yr iawn ; bydd- 
 ed à vyno, gwreiddyn Ystryw, Tryw- 
 edd, ac ereill ydyw; a'i ystyr yw ve 
 allai, Anian, Ansawdd, Tueddiad, 
 A nwyd, mai yr arverir y gair etwa ar 
 gyfmiau Morganwg a Brecheiniawg. 
 Iolo Morganwg. 
 
 Cynghorion y Dryw o'r Llwyn Glas. 
 
 lyvyr Mr. Cobb o Gaer Dyv. 
 Bydd ddwyvol a golychwydgar ; 
 Bydd gyviawn a gwirgar ; 
 Bydd ddewr a doeth ymbleidgar ; 
 Bydd wastad a d&sparthgar; 
 Bydd hybwyll a gochelgar; 
 Bydd gwybodawl a barngar; 
 Bydd drugarawg a llusengar ; 
 Bydd gadarn ac ymgeisgar ; 
 
830 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Bydd ddeddvawl ac amcangar ; 
 
 Bydd ddaionus ac iawngar; 
 
 Bydd gan.addysg yn wybodgar; 
 
 Bydd hywaith a gorcliwylgar ; 
 
 Bydd gywir a chyveillgar; 
 
 Bydd vyvyr ac ymdawgar; 
 
 Bydd uvydd ac ynichwilgar; 
 
 Bydd fyddlawn a chyinwynasgar; 
 
 Bydd ddeddvol a dyoddevgar; 
 
 Bydd ddiwair a sywydgar; 
 
 Bydd ddiwyd ac ymbwyllgar; 
 
 Bydd arav ac ystyrgar; 
 
 Bydd hywedd a devodgar; 
 
 Bydd gynnedclvol a moesgar \ 
 
 Bydd hael ac ewyllysgar ; 
 
 Bydd gòrawg ac ymroddgar; 
 
 Bydd eorth a ineddylgar; 
 
 Bydd ddoeth ac ymovyngar; 
 
 Bydd gelvydd ac awengar ; 
 
 Bydd dadawl a chartrevgar; 
 
 Bydd weddaidd ac arosgar; 
 
 Bydd wrth gynghor a gwrandawgar; 
 
 Bydd drevnus a rlieolgar; 
 
 Bydd voneddig a hawddgar; 
 
 Bydd hynaws ac amyneddgar; 
 
 Bydd o Dduw yn vaddeugar ; 
 
 Bydd gynioclog lieddycligar; 
 
 Bydd benteulu llywodraethgar; 
 
 Bydd "wladwr ymdrechgar; 
 
 Bydd i'th geraint yn ymddiriedgar; 
 
 Bydd i'th elyn yn annialgar; 
 
 Bydd daw el a thangnevgar; 
 
 Bydd o vuchedd dda yn obeithgar; 
 
 Bydd i'th wlâd yn gyvlesgar; 
 
 Bydd i'th blwyv yn welleugar; 
 
 Bydd i'th dyddyn yn dravodgar; 
 
 Bydd i'th deulu yn athrawiaethgar; 
 
 Bydd i'th lŷs yn gyvnerthgar; 
 
 Bydd gan nawdd Duw yn ymnoddgar; 
 
 Bydd rhag anraith yn ddialgar; 
 
 Bydd i'r iawn yn gyvnerthgar; 
 
 Bydd val Duw yn gariadgar. 
 
 Ac velly y tervyna. 
 
 Llyma gynghorion Gwas y Dryw. 
 (OV un llyvyr.) 
 
 Cais addysg a chynghor, a gwna val y bo 
 pwyll. 
 
 2. 
 
 Nac ymddiried i neb ond i Dduw, a'r nerth 
 a roddes eve iti. 
 
 3. 
 
 Goreu gallu, gallu o bwyll; gallu o bwyll, 
 gallu o Dduw. 
 
 4. 
 Goreu dysg, dysg awen. 
 
 5. 
 
 Goreu cyvaill, cydwybod Ian. 
 
 6. 
 Gwrolav o bob gweithred, ymwellâu. 
 
 7. 
 
 Bydd yn oil o honot dy hunau, yn nawdd 
 a nerth Duw, ac nid o ddŷn nac o dda, 
 nac o ddeddv nac o ddyoddev, amgen 
 no chydwybod lân, ac à vynai Duw. 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 Arvollion. 
 (Or un llyvyr.) 
 
 Arvoll car â doethineb; 
 
 Arvoll dierth â gwlêdd; 
 
 Arvoll benyw â syberwyd; 
 
 Arvoll boneddig â gwr older; 
 
 Arvoll balch â gweniaith; 
 
 Arvoll dysgedig â thawedigaeth; 
 
 Arvoll ieuanc â chân a serchogrwydd; , 
 
 Arvoll hên â hawddgarwch; 
 
 Arvoll dedwydd â dwyvoldeb; 
 
 Arvoll Duw â dedwyddyd. 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 Yr wyth brivwyd. 
 
 Cribddail neu dwyll, 
 Lledrad, 
 Balchder, 
 Godineb, 
 Diogi, 
 Glythineb, 
 Cenvigen, 
 Creulonder. 
 Ac yn eu gwrth y mae wyth weithred 
 y Drugaredd; nid amgen, 
 Gwirionedd, 
 Cywirdeb, 
 Ymgais, 
 Hawddgarwch, 
 Diweirdeb, 
 Cymmedroldeb, 
 Cariad, 
 Heddwch. 
 
 (Or un llyvyr.) 
 
 Wyth defnydd dyn. 
 
 (Or un llyvyr.) 
 
 O'r ddaiar y cnawd, 
 O'r dwr y gwaed, 
 O'r awyr yr anadl, 
 O'r calas yr esgyrn, 
 O'r halen y teimlad, 
 O'r haul, sev y tân, ei gynhyrviad, 
 O'r gwirionedd ei ddeall, 
 O'r ysbryd glân, sev Duw, ei enaid, sev y 
 bywyd. 
 
DOETHINEB Y CYMBY. 
 
 831 
 
 Trîodd. 
 
 (0 Lyvyr I ago ab Dewi.) 
 
 1 Tri pheth à ediycli dŷn am danynt, 
 a goreu ganto nas gwelo : gwadn ei esgid 
 yn codi, pryv ar ei ysgwydd wedi cribo ei 
 ben, ac un avail yrt cam ei wraig. 
 
 2 Tri dedwyddgamp gwr : codi ei blant 
 ar vonedd, adeilad trev ei dad, a dwyn ei 
 ddadl i ben. 
 
 3 Tri goreugamp gwreng : bod yn llawen 
 yn ei dŷ, yn ddeddvol yn ei eglwys, a 
 dyddio rhwng cymodogion. 
 
 4 Tri anharddwch gwledd : pwyned ry- 
 ver, cyllell vinbwl, a'r saig yn rybell. 
 
 5 Tri pheth milain eu natur : meddyg, 
 eiddig, a phorthor. 
 
 6 Tri pheth, medd uelyv Ddoeth, à yr 
 y gwr allan o'r tŷ à drico ynddo ; mwg, 
 devni drwy'r to, a gwraig anynad. 
 
 7 Tri anwybod dyn: gym mud yn 
 llatai, ymweled â dall, ac ymhustyng â 
 byddar. 
 
 8 Tri pheth ni wella ar neb o'r diwedd : 
 hyder lledrad, haelder tylodi, a dewrder o 
 veddwdawd. 
 
 9 Tri pheth anhawdd eu cael : taeliwr 
 diorwag, melinydd cywir, a thavarnwraig 
 ddidrachwant. 
 
 10 Tri pheth nid boddlon Duw iddynt: 
 dŷn ni wellâo ei vuchedd yn y grawys, ni 
 vwyao ei boen yn y cynhauav, ac ni wellâo 
 ei vwyd y nadolig. 
 
 1 1 Tri anurddas gwr mewn gwledd : 
 pesychu yn ei ddiod, briwo ei law gan 
 gyllell, a cholli ei bottes. 
 
 12 Tri anweddusrwydd gwledd : tori 
 o bob pen i'r saig, rhoi yn y pen gymmaint 
 ar unwaithval nad alio ateb ei gydymaith, 
 ac yved a i damaid yn ei savn : a phedwer- 
 ydd anweddusder goganu y bwyd a'i vwyta. 
 
 13 Tri pheth y dylai bawb ddiolch lie 
 a'u cefir:. gwahawdd, rhybudd, ac anrheg. 
 
 14 Tri pheth ni vaddeu Duw i ddŷn : ei 
 oganu, ei anghredu, a'i anobeithio. 
 
 15 Tri pheth à ddyvetha'r byd : brenin 
 ynvyd heb gynghor, ynad heb gydwybod, a 
 gwâs heb ovn. 
 
 16 Tri dŷn ni bydd gwyrenig byth : gwr 
 à wreico wrth gynghor ei gnawd, à lewo 
 wrth gynghor ei vol, ac à addawo wrth 
 gynghor ei wraig. 
 
 17 Tri pheth y ceif dŷn dyoddevus : 
 cariad, parch, a chanmoliaeth. 
 
 18 Tri pheth à geif dŷn cyndyn : cyn- 
 hen, cywilydd, ac anmharch. 
 
 1 9 Tri pheth à geif dŷn divalch : amlder 
 bydol, esmwythder cydwybod, a llawenydd 
 nevol yn dragywydd. 
 
 3 i 
 
 20 Tair priv gynne :ldv y sydd ar ddiawl: 
 balchder cenvigenua, cybydddra trachwant- 
 us a chelwydd twyllodms. 1 
 
 21 Tri nodau diawl: gair, golwg, a 
 gweithred; ac nis geill eu gochel. 
 
 22 Tri mâb sydd yn yr ysbryd : mâb i 
 Dduw. inàb i ddŷn, a ruab i ddiawl ; mâb i 
 Dduw á wna dda dros ddrwg. mâb i ddŷn 
 á wna dda dros dda a drwg dros ddrwg, 
 mâb i ddiawl á wna ddrwg dros ddrwg a 
 drwg dros dda. 
 
 23 Tri pheth ni hir barâant: rhyvyg 
 heb urddas, cadernyd heb gydwybod, a 
 phechod heb ediveirwch. 
 
 24 Tri chynghor yr Aderyn melyn : 
 na alara am à ddarfo, na chred beth na 
 alia bod, ac na chais na allech ei gael. 
 
 25 Tri lie y tywynoedd goleuni ac ni 
 thywyna byth mwy : eigion y môr pan 
 oedd Moesen yn foi rhag llu Pharao, 11a wr 
 yr Iorddonen pan oedd Iesu yn myned i 
 gael ei vedyddio gan Ieuan Ŷedyddwr, a 
 phyrth ufern pan aeth Crist i gyrchu allan 
 eneMiau yr etholedigion 
 
 26 Tri gwreiddyn pob drwg: celwydd, 
 trachwant, a balchder. 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 Lyvyr yn Llan Bryn Mair, medi Iago 
 ab Dewi. 
 
 Triodd. 
 
 1 Tri pheth à gâr Cymro : tân, halen, a 
 diodydd da. 
 
 2 Tri pheth à gâr Sais : bwyd, a thir, a 
 masnach pob peth. 
 
 3 Tri pheth à gâr Gwyddel : trais, a 
 thwyll, a cherdded. 2 
 
 4 Tri pheth à gâr Scot: pysgod, gwy- 
 bodau, a gwledydd pellenigion. 3 
 
 5 Tri pheth à gar Franc: gwraig, march, 
 ac arvau llivedig. 4 
 
 6 Tri pheth nid hawdd eu dal : carw ar 
 vynydd, llwynog y'nghoed, a cheiniog cyb- 
 ydd anghawr. 
 
 7 Tri annedwyddwch teulu : cadw mur- 
 sen, drygwas diog, a Jlettyva ofeinad. 
 
 8 Tri pheth nid gweli y byd o ddim ag 
 à wnant, er maint eu son am ddoeth- 
 ineb, a chelvyddyd, a dwyvoldeb : cybydd 
 anghawr, bardd gorchest, ac ofeiriad teulu. 
 
 9 Tri pheth y bydd gwr yn ceisio eu 
 
 1 Neu val hyn, mewn llyvyr arall:— 
 
 Tri chynneddv à wnant ddiawl: cenvigen o valch- 
 der, dichell er twyll, a chybydddra o drachwant. 
 
 Nen o vodd arall: — 
 
 Tair priv gynddev à wnant ddiawl cy vlwyr : balch- 
 der ceuvigenus, cybyddiaeth o drachwant, a thwy-1- 
 ddichell er gwaethygu arâll. 
 
 2 Cherddi, Triodd Gwynsdd. 
 
 3 Nid y w yn Triodd (xwynedd. 
 4 Lliwedig. Tdd. G-wynedd. 
 
832 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 gweled beunydd, ac ni vyn eu gweled byth : 
 twll yn ei esgid, adwy yn ei gae, ac arall 
 yn bod gan ei wraig. 
 
 10 Tri dŷn à vynant eu taraaid yn vras 
 ac yn voethus : coges, gordderchwraig, ac 
 ofeiriad teulu. 
 
 (Llyvyr Twin Robert.) 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 Triodd Cerdd. 
 
 lyvyr y Plâs Gwyn, yr hwn yloedd 
 adysgriviad o lyvyr lihobert Vychan o 
 Hengwrt, gan Evan Evans. 
 
 1 Taír cainc y sydd ar Gerdd Davawd : 
 clerwriaeth, teuluwriaeth, a phrydyddiaeth. 
 
 2 Tair cainc à bertbynan t ar glerwriaetb : 
 ymsènu, dyvalu gair tra gair, a dan wared. 
 
 3 Tair cainc à bertbynant ar deuluwr- 
 iaetb : sev, testuniaw, a dyvalu gwers tra 
 gwers yn deuluaidd arav, a gordderchgerdd 
 deuluaidd drwy eiriau ymwys. 
 
 4 Tair cainc à bertbynant ar brydydd- 
 iaetb : cywyddau, ynglynion, ac odlau 
 cerddwraidd anbawdd eu c.miad a'u dy- 
 chymyg. 
 
 5 Tair enaid cerdd y sydd : mesur, syn- 
 wyr, a chynghanedd. 
 
 G Tri tbwyll y sydd ar gerdd : twyll 
 gynghanedd, twyll awdl, a tbwyll gyni- 
 meriad. 
 
 7 Tri bai cyfredin ar gerdd : tor mesur, 
 drwg ystyr, a chain ymadrawdd. 
 
 8 Tri tbòr mesur y sydd: hir, byr, a 
 tbwyll yn yr awdl. 
 
 9 Tri rhyw ddrwg ystyr y sydd: cam 
 ddychymyg, anmbertbynas, ac eisieu enaid. 
 
 10 Tri chain ymadrawdd y sydd : unig 
 a lliosog ynghyd, gwryw a banyw ynghyd, 
 a gwydd ac absen ynghyd. 
 
 11 Tri anmbertbynas cerdd: moliant a 
 gogan ynghyd, rhwy ac eisieu ynghyd, ac 
 eisieu berv. 
 
 12 Tri rhan ymadrawdd y sydd : enw, a 
 rhagenw, a berv. 
 
 13 Tri rhyw ymadrawdd y sydd: ym- 
 adrawdd periaitb, cyviawn, ac addurnedig. 
 
 14 Tri rhàn prydyddiaeth y sydd : sillav, 
 gair, ac ymadrawdd. 
 
 15 Tri bai gwahanredawl y sydd ar 
 gerdd davawd: prost ac unodl yn gyd, 
 lleddv a thalgron yn gyd, a thrwm ac 
 ysgavn yn gyd. 
 
 16 Tri bai gwahanredawl ereill y sydd 
 ar englyn unawdl : carn-ymorddiwes, tin 
 ab, a drygosodiad; sev yr aclios y gelwir 
 yn wahanredawl, neu yn wahanedig, am 
 eu bod yn rhyw vanau yn veiau, ac mewn I 
 rnànau ereill heb vod. , 
 
 17 Tri pbeth à berthyn ar wr wrth gerdd 
 davawd : cerdd, a cliov, a cbyvarwyddyd. 
 
 1 8 Tair cainc y sydd ar gerdd davawd : 
 cywyddau, ynglynion, ac odlau. 
 
 19 Tri chov y sydd: ächau, arvau, a 
 rhandirodd. 
 
 20 Tri cbyvarwyddyd y sydd: hen- 
 gerdd, y.storiau, a barddoniaeth. 
 
 21 Tri pheth à bertbynant ar glerwr- 
 iaetb : goganu, ymbil, a gwarfcbruddiaw. 
 
 22 Tri pbeth a bertbynant ar deuluwr- 
 iaeth : haelioni, digrivwch, ac emynhaedd, 
 neu ervyn da yn deuluaidd. 
 
 23 Tri pbeth à bertbynant ar brydydd : 
 clodvori, digrivau, a gwrfchwynebu gogan- 
 gerdd. 
 
 24 Tri pbeth a hofant gerdd : dyvnder 
 ystyr, godidawg veddwl, ac awdurdawd y 
 prydydd. 
 
 25 Tri pheth a anhofant gerdd : baster 
 ystyr, satbreclig ddychymyg, ac anurddas y 
 prydydd. 
 
 2Q Tri pheth à gyweiriant gerdd : add- 
 uru-gyvansoddiad ymadroddion, amlder 
 Cymraeg, a dychymj^gvawr gerddwi'iaeth. 
 
 27 Tri pheth à urddant gerdd: deheu- 
 rwydd, neu hyawdledd parabl, awdurdawd 
 y prydydd, á chyvarwyddiaid à wypont 
 varnu. 
 
 28 Tri pheth a anurddant gerdd: ei 
 datganu yn anamser heb ei go vyn, ei chanu 
 yn anmherthynas i'r neb nas dylyai, ac 
 eisieu cerddwyr à wypont varnu ar gerdd. 
 
 29 Tri pheth à amlâant awen cerdd : 
 hengerdd, barddoniaeth, ac ystoriau. 
 
 30 Tri pheth à bylant awen : anghyv- 
 arwyddyd, angherddwriaetb, ac anghan- 
 mawl. 
 
 31 Tri pheth à lwgyr awen oil: tra 
 meddwdawd, tra godineb, a thra j^sgym- 
 yndawd. 
 
 32 Tri pheth à ddyly cerddawr eu 
 gochel : llyna, nei ddiota, puteinio, a disio, 
 neu dablera. 
 
 33 Tri pheth à ddyly cerddawr eu can- 
 mawl : haelder, a digrivwch, a cherddwr- 
 iaeth. 
 
 34 Tri pheth a ddistrywia gerddawr: 
 noethi, ac anghydnabod ac anghanmawl. 
 
 35 Tri pheth à vawraant gerddawr : 
 gwisgodd, cydnabod, a chanmawl. 
 
 3G Tri pheth ni chyngain mewn cerdd- 
 awr: anwadalwch, ysmalawch, ac angherdd- 
 wriaetb. 
 
 37 Tri gwarant cerdd : cerddwriaeth, 
 hengerdd, a meddwl da. 
 
 38 Tri pheth y cau cerdd arnynt heb 
 vyned yn eu herbyn : hengerdd yr hen 
 gerddorion, dychymygvawr gywreindeb y 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 833 
 
 piydydd newydd, a chelvyddyd o gerdd wr- 
 iaeth ni aller myne 1 yn ei herbyn. 
 
 39 Tri phetli ni ddyly cerddawr eu 
 cvedu yn hawdd: gogan clêr lie pry to 
 prydyddion, çam-ganu o bencerd I ean- 
 moledig, a phetli ni alio bod herwydd y 
 doethiou. 
 
 40 Tri pbeth à ddyly cerddawr eu 
 gwneutlmr : iawn ganu, iawn ddysgu, ac 
 iawn varnu. 
 
 41 Tri phetli ni ddyly cerddawr en 
 gwneutlmr o'i vodd: cam-ddysgu, cam- 
 varnu. a goganu yn ddiachos. 
 
 42 Tri phetli à lawenycha cerddawr : ei 
 ganniawl, gwrandaw ei gerdd yn ganmol- 
 edig, a rhoi rhoddion iddo. 
 
 43 Tri phetli à goddant gerddawr ac a'i 
 tristâant: ei anrnherchi, goganu ei gerdd, 
 a'i nacâu. 
 
 44 Tri gwarthrudd cerdd : ei anghredu, 
 ei goganu, a'i cham-varnu. 
 
 45 Tri anhebgor cerdd: eglur barabl, 
 hyder eovn, a cherddwriaeth. 
 
 46 Tri pheth à gyweiriant gerdd ac a'i 
 teilyngant: deheurwydd parabl, cywrein- 
 deb synwyr, ac anianawl ddeall. 
 
 47 Tri pheth a anghyweiriant gerdd, 
 neu ymadrawdd: pwl ddatgeiniad, ac 
 anghywraint synwyr, ac anystyriol ddeall 
 y parablwyr. 
 
 48 Tri pheth ni ddyly cerddawr eu 
 cyvaddev: cyvrinach, cy wilydcl cydymaith, 
 a chelwydd argyweddig. 
 
 49 Tri pheth ni ddyly cerddawr eu 
 celu: barn uniawn ar gerdd, a gwir diwar- 
 adwydd, a chlôd dyledus. 
 
 50 Tri pheth anwedclus ar gerddawr. 
 frost, gogangerdd, a chroesanaeth. 
 
 51 Tri pheth à ganmolant gerddawr: 
 haelder, digrivwch, a devodau da. 
 
 52 Tri pheth à waradwyddant gerdd- 
 awr: cybyddiaeth, gwladeiddrwydd, a dryg- 
 ddevodau. 
 
 53 Tri pheth à ganiedir i gerddawr : 
 clodvori pawb, barn gyviawn, a dydd- 
 anwch. 
 
 54 Tri pheth à bair caru cerddawr : 
 cyttundeb, cynnilrwydd, a chlodvori dyn- 
 ion da. 
 
 55 Tri pheth à bair casâu cerddawr: 
 anghyttundeb, anghynnilrwydd, a goganu 
 dynion da. 
 
 56 Tri frwythlawn gerddawr : prydydcl, 
 bardd, ac ystoriawr. 
 
 57 Tri over gerddawr : clerwr, bardd y 
 blawd, a hudol. 
 
 58 Tri pheth à wna frwythlawngerdd : 
 dyddanu nieddwl, gwellâu cov ac athrylith, 
 a distrywio dryg-veddyliau, 
 
 59 Tri pheth à wna over -gerdd : methu, 
 llyoru synwyr, a mwyau pechod. 
 
 "oO Tri sylvaen doethineb : ieuenctid i 
 ddysgu, cov i gadw, a synwyr i ddeall. 
 
 61 Tri chyweirgorn cad wed ig cerdd dav- 
 awd : calon i veddyliaw, ceudawd i gadw, 
 a thavawd i dvaethu. 
 
 62 Tri pheth à ddyly vod ar voliant 
 gwr : clod, gweddi, a chynghor. 
 
 63 Tri pheth à ddyly Vod ar ovyngerdd: 
 deisyv, dyvaln, a diolch. 
 
 64 Tri pheth à ddyly vod ar varwnad : 
 argyllaeth, cwynvan, a dadolwch. 
 
 6-5 Tri pheth à ddyly vod ar ogangerdd, 
 pei perthyn i gerddawr eu gwneuthur : 
 edliw, divenwi, a rhegu. 
 
 66 Tri pheth à ddyly vod ar rieingerdd: 
 moliant, serchawgrwydd, a chariad. 
 
 67 Tri rhyw brivgerdd y sydd : cerdd 
 davawd, a cherdd dant, a cherdd vegin. 
 
 68 Tair privgerdd davawd y sydd: 
 prydu, datganu, a chanu gan dant. 
 
 69 Tair privgerdd prydyddiaeth y sydd: 
 gwengerdd, rhieingercld, ac unbengerdd. 
 
 70 Tair rhàn cerdd y sydd : sillav, gair, 
 ac ymadrawdd. 
 
 71 Tair rhan sillav y sydd: llythyren, 
 amser, ac accen. 
 
 72 Tair rhàn gair y sydd : llythyren, 
 sillav, ac amser. 
 
 73 Tair rhyw lythyren y sydd : bogail, 
 llythyren vud, a llythyren dawdd. 
 
 74 Tri rheolaeth sillav: ei hŷd, ei 
 phwys, a'i natur. 
 
 75 Tri phetli à berthyn ar gynghanedd 
 groes: cydatteb, cyvnewid, a gorphwysva. 
 
 76 Tair rhàn iaith y sydd: rhàn vedd- 
 yliedig, rhàn ddywededig, a rhàn ysgrivr- 
 ènedig. 
 
 77 Tair gwarant ymadrawdd y sydd : 
 llythyr, lliaws, ac arver: ac nid gwarant 
 camarver. 
 
 78 Tri braint y sydd i bennill o gyw- 
 ydd : pencerddaidd, di?gyblaidd, ac isel- 
 racld, neu dincerddaidd. 
 
 Triodd erei'l o gorf yr un Gramadeg. 
 
 Tri rhyw gynghanedd lysg y sydd : 
 llusg levn, llusg o gyswllt, a llusg dclwbl 
 
 gyswllt: — 
 
 1. Levn : — ' ' Odid i'n gael dy haelach. " 
 
 2. gyswllt: — " Xi â dyn gall dan alldud. : ' 
 
 3. DdvM gyswllt ; — " Y gwr cadrvraich paladr- 
 
 vriw." 
 
 Tri rhyw sain y sydd : — 
 
 1. Sain levn : — " Llyr i gadw gwyi" gj r dag ev. " 
 
 2. Gadwynawg : — "Pab Ehuvain bro Eurgain 
 
 braf. 
 
 3. gyswllt ; — " Vy ngherdd am y ddager ddu. " 
 
884 
 
 DGETHINEB Y CMRY. 
 
 Trí rhyw groes gyswllt : — 
 
 1. Cyvan gyswllt, val y mae :— <S A theg yw'r 
 
 llwythEigr a Lìŷr." 
 
 2. Haner cyswtlt: — "Gwinllanau Fraine yn 
 
 llawn frwyth." 
 
 A "Dug voliant i Gyveiliog." 
 
 3. Dwbl gyswllt: — "Drwy'r gwe±ydr a'i aur 
 
 goler." 
 
 Tri rhyw groes-gynghanedd y sydd : — 
 
 1. Croes-ryioiawg : — " Cu adardy coed irdeg," 
 
 "Coed irdeg cu adardy." 
 
 2. gyswllt : — " A thêg yw'r llwyth Eigr a Llyr, " 
 
 3. Disgyniedig : — " P wy ni'th gar pen aeth g wr ol . ' ' 
 
 Tri rhyw gymmeriad llythyrènol, cy- 
 nghaneddol , a synwyrol: — 
 
 1. Llythyrenol : — 
 
 "Calon dynion dwy Wynedd, 
 Credo'r beirdd o'r cryd i'r bedd. " 
 
 2. Cynghaneddol .•— 
 
 " Canu bum yn Mryn Cunallt ; 
 Cwyno'r wyv accw'n yr allt." 
 
 3. Synwyrol: — 
 
 ' ' Ni ddwg neb yn ddigon abl 
 Bleth vanaur Jieb lwyth venabl." 
 
 Y gynghanedd bengoll á ddeolwyd ac á 
 gaethwyd yn y sevydliad diweddav à vu ar 
 gynghaneddion a mesurau, yn aiuser yr 
 awdur ariandlysawg JDavydd ab Edmwnd ; 
 eithr mewn paladr englyn unawdl union, 
 ac yn y cyvle hwnw y gadawyd hi yn gym- 
 meradwy. Gynt yr oeddid yn arver o 
 gynghanedd braidd gyfwrdd; a hòno á 
 vydd pan vo un c'o cynghan neu ddau yn 
 nghanol braich o gerdd. a'r deupen yn colli, 
 val hyn : — 
 
 "Y gwr hael o hil Ehodri." 
 A hòno hevyd á ddeolwyd yr un amser, 
 neu cynt. 
 
 Cynghanedd groes rywiawg N goll, y 
 cyntav á vydd val hyn : — 
 
 "Ond treulio da trwy lid oil." 
 " Ni thynir byth hwn i'r býd." 
 "Nid yw hawdd ei dihuddaw." 
 Rhydebyg á vydd pan vo yr orphwysva 
 gynghaneddol ar awdl mewn accen ddis- 
 gynedig, ac yn debyg bob un i'w gilydd ; o 
 achos na bydd ond un gydsain neu ddwy 
 yn ei diweddiad yn ei llestair i gydodli yn 
 gwbl, val hyn: — 
 
 " Ieuan vy nghariad ieuanc." 
 "Llawer diwrnod llawen." 
 " JRhydeg vu yr anrhydedd." 
 O bydd y vath beth yn yr accen dder- 
 chavedig, ni ellir dim mo'i alw yn rhydeb- 
 yg: ac nid yw vai; val y canoedd Da\ydd 
 ab Edmwnd i verch, herwydd ei gwallt: — 
 
 ' ' I mae a pheth am ei phen, 
 Yr hav val y Rhiw Velen." 
 
 Ymsathr odlau, á vydd pan vo yr 
 orphwysva gynghanedd^ neu ran o'r sillav 
 bono yn ymsathr ar awdl, val hyn: — 
 " Y Gwr o Gaerlleon Gawr" 
 
 Canys balch yw'r awdl, ac hi yn llygad 
 y gerdd ; ac am hyny ni oddev dditn i'w 
 briwo : — 
 
 " Y mâb rhy hydr y'mhob brwydr." 
 
 Weithiau ereill y bydd ymsathr odlau= 
 pan sathrer dau bennill neu dri mewn 
 cywydd wrth eu gilydd yn unawdl, val 
 hyn:— 
 
 1 4 Goreu gwr a deddvwr da, 
 Gwir ammod yw'r gwr yma ; 
 A goreu un a gara', 
 A goreu dim yw gwr da." 
 
 Weithiuu y cenir unawdl cyrch yn bro- 
 vest cyrch, val hyn : — 
 
 " Nerth yw dy ran wrth dy rym : 
 
 Aeth yn dy râs a'th wayw'n drwm ; n 
 
 Aethost iawnlwyth Ystanlai, 
 Lie nad c i y llew na dim. 
 
 Ynglyn o'r hen ganiad ynglyn garhir, 
 ynglyn milwr, ac ynglyn cildwrn, overves- 
 urau ynt, ac nid ydynt yn y pedwar mesur 
 ar ugain. 
 
 Triodd Taliesin. 
 (0 Gell Gymysg 0. Myvyr. ) 
 
 Tri pheth à ddifeithia y byd : brenin fôl 
 heb gynghor, ynad heb gydwybod, a gwas 
 heb ovn. 
 
 Tri pheth ni hir barâa : rhyvyg heb 
 urdclas, cadernid heb gydwybod, a hir 
 bechawd heb ediveirwch. 
 
 Tri dŷn ni bydd gynllwyniog byth : y 
 gwr à wre'ca wrth gynghor ei gnawd, y 
 gwr a vwyta wrth gynghor ei vol, a gwr à 
 ymladdo wrth gynghor ei wraig. 
 
 Tri glwth byd : môr, dinas, ac ar- 
 glwydd. 
 
 Tri pheth à ddyly pawb ddiolch lie y 
 cafai : gwahawdd, rhybudd, ac anrheg. 
 
 Tri phechawd ni cbyvaddevir: ovn ar 
 elyn, poen serch, a drwg dyb eiddig am ei 
 wraig. 
 
 Tri chodiad serch: anerch, cael, a chusan. 
 
 Tri ymlyniad serch : cywydd, englyn, a 
 Uatai. 
 
 Tri rhwydddeb serchog: noswaith dy- 
 well, tylwyth cysgiadur, a dor dawedawg. 
 
 Tri avrwydddeb serchog: noswaith ver 
 wlawiawg, gwrach anhunawg, a chi torn 
 llavarddrud. 
 
 Tri ymlyniad serchog : digrivwch, hael- 
 ioni, a syberwyd. 
 
 Tri llavarwch serchog : havdy, cog, a 
 llatai. 
 
DOKTHINEB Y CYMRY. 
 
 835 
 
 Tri avlavarwch sevchog: cornant, eiddig, 
 a chyfylog. 
 
 Tri anmhorth sercliog : yspeilwynt hyd- 
 rev, brawd pregethwr, a chi. 
 
 Tri dyn sy noturiawl i dri pheth : me- 
 linydd i ladrata, brawd pregethwr i gar- 
 dota, a broliwr i ddywedyd celwydd. 
 
 Tri pbetli ni cbeii' dyn ddigon er à gafo: 
 iecbyd, hoedl, a chyvoetb. 
 
 Tair sail doetbineb: ieuenctid i ddysgu, 
 cov i gadw, a synwyr i ddeall. 
 
 Tri pbeth rii ddyleir eu credu : breudd- 
 wyd gwrach, a llw gorddercbwraig, a 
 chwedl beb warant. 
 
 Tri phetb sy dda gan gybydd : twca carn- 
 vras, esgidiau uchel clytiawg, a goganu bael. 
 
 Tri pbeth ni bwyracb iddeu sorâu eu 
 percbenog à wneler yn dda am danynt : 
 gwraig, march, a cbi. 
 
 Tri pbeth à geif dŷn dedwydd : cariad 
 perfaith, bywyd heddychlawn, a llawenydd 
 nevawl. 
 
 Tri pbeth à geif dŷn drwg annedwydd : 
 tylodi, avlwyddiant, a phoenau. 
 
 Tri pheth à geif dŷn gwallus : cywilydd, 
 gwatwar, a ch oiled. 
 
 Tri phetb à geif dŷn am godi y bore : 
 iecbyd, cyvoetb, a santeiddrwydd. 
 
 Tri phetb nid hawdd eu coeliaw : llw 
 portbmon, addewid gordderchwr, a gair 
 beliwr am ei gi. 
 
 Tair dedwyddgarap gwr : codi ei blant 
 ar vonedd, adeiliad trev ei dad, a dwyn ei 
 ddadl i ben 
 
 Tair dedwyddgamp gwr a gwraig: bod 
 yn 11 aw en yn eu tŷ, bod yn dda yn eu 
 beglwys, a bod yn ddyddiwr eu cymydogion. 
 
 Tri avraid byd : crib i wr moel, drycb i 
 wr dall, a bwcled i wr unllawiawg. 
 
 Tri pbeth ni hir bery : llestr pridd i 
 wraig veddw, llestr gwydr i veddyg from, 
 a hoelion cocos melinydd anghywraint. 
 
 Tri phetb sy gystal â'r goreu: bara a 
 llaeth rhàg newyn, pais wen rhag anwyd, 
 a mâb gwreng ar adwy. 
 
 Tri phetb a vàg iechyd i ddŷn : digon o 
 dân vis Mawith, digon o gysgu vis Mai, a 
 digon o vwyd vis Gorphenav. 
 
 Tri pbeth à geif dŷn cysgadur: cywilydd, 
 aviechyd, a methiant. 
 
 Tri pbeth à geif dŷn cywir: dawn, 
 parch, a chanmawl. 
 
 Tri pbeth à geif dŷn fals: drygvyd, 
 drygair, a drygweddi. 
 
 Tri pbeth a gaif dyn goddevus, cariad, 
 parch, a fyniant. 
 
 Tri pheth à geif dŷn trugarawg : dawn, 
 cariad, a thrugaredd. 
 
 Tri pheth à geif dŷn o ddylyn hirddrwg; 
 
 carchar cystuddiawl, newyn penydiawl, ac 
 ufern dragwyddawl. 
 
 Tri pheth à geif dŷn deddvawl : digon- 
 edd bydawl, heddwch corforawl, a llawen- 
 ydd nevawl. 
 
 Tri pheth à ddyly dyn eu hystyried : o 
 ba le y daeth, yn mha le y mae, ac ovni pa 
 le yr â. 
 
 Tri pheth ni ellir eu divlanu byth: cyv- 
 oeth Frainc, porvadir Cymru, a falsder 
 Lloegyr. 
 
 Tri chydymaith sydd i ddiawl : balchder, 
 cenvigen, a lledrad, 
 
 Llyma Englynion Cain Cynnwyre. 
 (0 Lyvyr loseph I ones.) 
 Cain cynnwyre gwynt am Iwyv, 
 Gnawd gwynvyd gwr ei gynnwyv: 
 Gwae ni cliein à vo dawn Dwyv. 
 
 Cain cynnwyre gwawl hyd vyr, 
 Gnawd pwyil yn y bo my vyr: 
 Gwae ni chlyw air a'i cynghyr. 
 Cain cynnwyre gwynt am lwyn, 
 Gnawd cudd yn ni bo ymddwyn: 
 Nid glew à bair mwyav cwyn. 
 Cain cynnwyre gwynt am ddâr, 
 Gnawd diogel pysg yn nhonniar: 
 Nid ar davawd 11a var car. 
 
 Cain cynnwyre tartb am vor, 
 Gnawd cadarn Hong wrth augor: 
 Nauryn Duw nid oes gynghor. 
 Cain cynnwj^re llwyd tònau, 
 Hygoll dôs yn ngbydverau: 
 Nid mawr y car doeth chwedlau. 
 Cain cynnwyre amlwg baint, 
 Gnawd cwsg yn more gan vraint : 
 Fawd i ddiawg nid rhyvaint. 
 
 Cain cynnwyre gwlith ar ddrain, 
 Gnawd ere yn more gan vrain : 
 Fawd i ddiawg ni ryvain. 
 
 Cain cynnwyre gwlith am berth, 
 Gnawd anghais y cyd bei nerth: 
 Nid rhwydd yd na bo yn merth. 
 
 Cain cynnwyre cànwel brîth, 
 Yd geisynt buain braenar îtb : 
 Anfawd a gyrch yn mhob rbîth. 
 
 Cain cynnwyre esgud mil, 
 Gnawd yn mherth eaws hywil: 
 Gwawd ebrwydd neud obryn gil. 
 
 Cain cynnwyre tarthawg byrn, 
 Esgudnaid ceirw tros ebyrn: 
 Gnawd ami ei amewydd trachwyrn. 
 
 Cain cynnwyre gwynt ar led, 
 Gnawd diogelder yn nhrevred: 
 Ni ddaw mad mynycb dreigled. 
 
836 
 
 DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 Cain cynnwyre pluv hyd vaes, 
 Nid ami i ddigared waes: 
 Namyn iawnder ni enwir aes. 
 
 Cain cynnwyre amlwg hoeth, 
 Ceisyd niâb megin ys niaetb : 
 Nid goreu golud cyvoeth. 
 
 Cain cynnwyre caled llêch, 
 Blaidd ar vaen ni vedr odecli: 
 Ni aned ni wyddiad bêch. 
 
 Cain cynnwyre gwynbawg bâl, 
 Gnawd i euawg hîr oval: 
 Gwell cyviawnder nog aur mâL 
 
 Cain cynnwyre yn ngholais, 
 Trengid maran yn mlaen bais: 
 Ni ddifyg gallt o bei cais. 
 
 Cain cynnwyre hydd yn ngwâl, 
 Anrbeitbid rbywynt annal: 
 Gnawd i cldiawg hîr oval. 
 
 Cain cyDnwyre gwawl am Ian. 
 Dwyn ais yn na bo gwaeddvan: 
 Narnyn Duw nid oes wyddan. 
 
 Cain cynnwyre gwynt am gawn, 
 Gorhoíid rhîecld rhwysg llawn: 
 Namyn Duw nid oes uniawn. 
 
 Cain cynnwyre lluwch ar van, 
 Cyrcb ar uchel gan daran: 
 Nid mawredd sydd oreu rhan. 
 
 Cain cynnwyre pwl pill sèr, 
 Gorcliwythid gwynt uwch aber: 
 Trwcli á ddaw er à wneler. 
 
 Cain cynnwyre glâs addail, 
 Llawen aethnen o'i gwynddail : 
 Pob dedwydd Duw a'i arail. 
 
 Cain cynnwyre gwae berchen tal 
 Yn y bo liawl ac attal: 
 Ys dir am y gwŷd dial. 
 
 Cain cynnwyre croch tòn drèn, 
 Cyrchid carw dan vrig derwen: 
 Edwyn anfawd ei pherclien. 
 
 Cain cynnwyre, fug yn ngbawdd, 
 Gnawd gwrin y bo a'i amllawdd: 
 Cliwecll á dyv yn ei hadrawdd. 
 
 Cain cynnwyre amlwg mall, 
 Bid diogel dryw yn ei ball: 
 Ys nid goreu gwynvyd gall. 
 
 Cain cynnwyre rhancus bran, 
 
 Gnawd gwynt yn gwasgar lluwch man: 
 
 Gwae eiddil rhag cis baran. 
 
 Cain cynnwyre llwyd ceinon, 
 
 Tawgar o'i dyvnder avon: 
 
 Nid mawr serch lie mawr y son; 
 
 Ystyfan Bardd Teilaw ai cant. 
 
 Cerdd y Bardd Glas o'r Gadair, o Lyvyr 
 ioseph lones o gaer dyv, a ysgriy- 
 enwyd y'nghylch y vlwyddyn, 1590. 
 
 Deg gormes caredvorion 
 
 A ddivaant y byd o'i vron, 
 
 Lie y bont gwae hwy 'r dynion ! 
 
 Trais y cedyrn a'u hymdrin 
 
 Ar y llavurgar werin, 
 
 Gwae a'u teiml; gwae dysgethrin ! 
 
 Esgeulusder esgobion 
 
 Yn ceryddu drwg ddynion, 
 
 Gwae wynt ddydd brawd ger bron Huon ! 
 
 Cbwant, o gribddail ac ocr noeth, 
 
 Ennill däodd a ehyvoeth, 
 
 Gwae wynt yn mrawd, wyr annoetb ! 
 
 Anudon digywilydd 
 Ymhlith cenedl annedwydd, 
 Gwae wynt yn mrawd ger Dovydd ! 
 Gorwagedd brwysg y'ngwisgodd, 
 Yn ngwrth doetliion ben oesodd, 
 Gwae a'u nawdd rhag Nêr nevodd ! 
 
 Llyvreidddra cenedl werin 
 
 Yn ovni egor y niîn, 
 
 Gwae wyntwy 'n nydd cyvrwysdrin ! 
 
 Oervel ymhlith cerennydd 
 
 Yn difawd cariad gwledydd, 
 
 Gwae y rhai'n gan rhwysg tre'sydd ! 
 
 Meddwdawd a phob glythineb, 
 Hyd nas cyll neb ei wyneb, 
 Gwae wynt rhag eu folineb ! 
 
 Godinebau cyhoeddus, 
 Heb neb a'u beirn yn veius, 
 Gwae wynt rai annosparthus ! 
 
 Trin cyvraith yn anghyviawn, 
 
 Heb ovalu am uniawn, 
 
 Gwae a'u gwnel rhag a'u cyvrddawn ! 
 
 Gwae wynt wy, medd y Bardd Glâs, 
 
 A warchetwis ei addas, 
 
 Gwae a'u bont rhag anurddas ! 
 
 Gwae wynt wy âl y gethern 
 A wladychant oer vigwern, 
 Gwae wynt rhag a'u cysb, ufern ! 
 Amboed anymgoll vywyd, 
 Nam boed ymgydrin a gwŷd, 
 Ac a'm dawn Duw am gweryd. 
 Amboed anhylwgr vuchedd, 
 Yn ystyriaw vy niwedd, 
 Ys mau nawdd Ner tangnevedd. 
 
 Amboed hybwyll vyvyrdawd 
 
 Yn yrnysgar â phechawd, 
 
 Y"s Duw a'm nawdd yn nydd brawd. 
 
 Y Bardd Glâs or Gadair ai cant. 
 Yr oedd y Bardd Glâs o'r Gadair yn byw 
 yn amser Alfred brenin Lloegyr; ac á 
 
DOETHINEB Y CYMRY. 
 
 837 
 
 aeth at y brenin hwnw yn Vardd T<liaw 
 iddo, medd Edward Davydd o Vargam. 
 — Pa beth yw Bardd Teliaw ? 
 
 Llyma exglynion a vuant rhwng Car- 
 
 ADAWG LLANCARVAN A GWGAN YaRV- 
 AWG LANDATHAN. 
 
 (0 lyvyr Ioseph I ones o Gaer Dyv, 1590. ) 
 
 Gwgan Yarvawc, hanpyll gwell, 
 A'm rotliwy eb ryvawr gymhell 
 Eiriau cynghor a'm cywell. 
 
 Ai da gan Dduw garu rnerch, 
 Ac arail amddi draserch ? 
 Am bo'th addysg i'm annerch. 
 
 Gwgan mwyav gwybedydd 
 Er à welais yn ngwledydd, 
 Ai da can a llawenydd % 
 
 Gwgan gwybedydd cyvrgain, 
 Mygr fawd myvyrdawd mirain, 
 Ai da canu mawl rbiain % 
 
 Gwgan gwybedydd cyfrgall, 
 Mycrav ys gwn ei dcleall, 
 Ai da gadael i anghall Ì 
 
 Gwgan gelvyddyd barddas, 
 Gwr ni rygyll ei urddas Ì 
 Ai da gogan, ai addas Ì 
 
 Gwgan briv a wen gytgerdd, 
 Ail eos barddes dôl werdd, 
 A i da i Ddovydd gwengerdd Ì 
 
 Gwgan gelvyddyd gyvlawn, 
 Gwr à geidw y'mhob uniawn, 
 Ai da dysg lie na bo dáwn Ì 
 
 Caradawc Llancarvan oüi cant. 
 
 Ateb Gwgan Varvawg. 
 
 Hanpyll gwell, ti Garadaw g 
 Awen-viniad ceinvoddawg, 
 Wyd gyvaill Gwgan Yarvawg. 
 
 Llyma vy nghynghor iti, 
 
 CaD nid teg imi dewi, 
 
 Cyt y gwyddost gwell no mi. 
 
 Duw à wnaeth merch yn ngbyntav 
 O asswyn assen Addav, 
 Mai a'i carai'n anwylav. 
 
 Ac am hyn, wr cerddgyvrain, 
 Man y bo beirdd cyvurddain, 
 Bodd Duw caru gwenriain. 
 
 Duw à wnaeth can ac awen, 
 
 Er peri nev yn 11a wen ; 
 
 Ac am hyn da cerdd gymhen. 
 
 adael aughall á wna 
 Heb addysg a'i dyspwylla, 
 Nid ymchwel vyth ar'y da. 
 
 Duw à wnaeth dŷn o'r ddaiar, 
 Ac a'i pyrth yn athrugar, 
 Ev ai mawl am hyn a'i car. 
 
 C'aradaw'g ymbwyll dyddan, 
 Gwr ni lithr yn ei amcan, 
 
 1 bob drwg ad J as gogan. 
 
 Caradawg ymbwyll cyviawn, 
 Ys gyrid dyn yn mhob iawn, 
 Lie bytho dysg ys dir dawn. 
 
 Gwgan Bardd Iestin di cant ; sev 
 Gwgan Varvawg o Landathan. 
 
838 
 
 Y DIARHEBION CYMRAEG, 
 
 A GASGLOEDD YR HEN GYRYS O IAL, AC A ARGRAFED YMA YN OL ADYSGRIVIAD Y 
 
 PARCH. EVAN EVANS, YN 1775, LYVYR A YSGRIVENOEDD GWILYM MAURICE 
 
 O LANSILIN, YN 1675, O GASGLIAD Y PARCH, DR. JOHN DAVIES, 
 
 O VALLWYD. 
 
 AT YR HAWDDGAR GYMRO. 
 
 Dyma i ti, y Oymro anwyl, weddillion 
 doethineb yr hen Gymry gynt; sev yw 
 Diarhebion dy Wlad, yn gywirach, ac 
 yn amlach nog y printiwyd hwynt o'r blaen. 
 
 Y rhai à ddodwyd yma yn aughwaneg 
 sy â serenod o'u blaen, vai hyn *. Ac y 
 mae ambell \m o horynt yn o dywyll; a'r 
 rhai hyny á nodir val hyn <3. 
 
 Y casgyl cyntav o'r Diarhebion hyn á 
 elwid gynt Madwaith Hên Gyrys o Iâl ; o 
 herwydd val hyn y mae wedi eu hysgrifenu 
 o'u blaen hwynt yn yr hen lyvrau — Mad- 
 waith Hen Gyrys o Iâl, yr hwn á elwid 
 
 Bâch Buddygre, a, Gwyddvarch Gyvar- 
 wydd ; dr hen wyrda gynt â ddywawd y 
 Diarhebion hyn val y baent gadwedig gucedi 
 hwynt i roddi addysg i'r neb à syniai 
 arnynt. 
 
 Pa amser yr oedd yr Hên Gyrys yma 
 nis gwn i. Cymmer di addysg a gwybod- 
 aeth oddiwrth y Diarhebion hyn; ac velly 
 y teli di iddo ev bwyth ei lavur yn eu 
 casglu hwynt, ac i minnau bwyth vy llavur 
 yn eu taclu, ac yn eu gosod allan er dy 
 vwyn di — A bydd wych, 
 
 John Davies. 
 
 DIARHEBION. 
 
 A achwyno heb achos, gwneler achos iddo. 
 
 A addev rydau. 
 
 A aeth ynghyd aetli o'r byd. 
 
 A arbedoedd ei lwyn á golloedd ei vwyn. 
 
 A arbeto ei vach arbeted ei gynnogyn. 
 
 Abl i bawb a'i bodlono. 
 
 Abl i bawb a'i gweinyddo. 
 
 Abl i bawb ei gydradd. 
 
 Abl yw soeg i voch. 
 
 Ac yna mi á ddeí'roais. 
 
 Achles calon cwrwv. 
 
 Achos bychan y daw blinder. 
 
 Achos heb achos o hono. 
 
 Achos i'r bysen vod ar y barth. ' 
 
 Aclmb maes mawr â dryg-varch. 
 
 Achub yr adeg. 
 
 Achwyn rhag achwyn rhagddo. 
 
 Adail dedwydd yn ddiddos. 
 
 Advyd pob hir dristwch. 
 
 Adneu cyhyryn gan gath. 
 
 Adneu gan berchen. 
 
 A Duw yn y (o'r) blaen. 
 
 A gair Duw yn uchav. 
 
 Adwaen laeth can nis dyvnwyv. 
 
 Adwaen mâb a'i llawch. 
 
 Adwyawg cae anhwsmon. 
 
 Addas i bawb ei gydradd. 
 
 Adwyth diriad heb achos. 
 
 Addaw mab addaw vaen. 
 
 Addaw mâch ac addaw mâb. 
 
 Addaw mawr a rhodd vechan.' 
 
 Addaw y môr a'r mynydd. 
 
 Addaw têg á wna ynvyd yn llawen. 
 
 Addev yw tewi. 
 
 Addved angeu i hên. 
 
 Addug yr hydd i'r llyn. 
 
 Addug yr hydd i'r maes mawr. 
 
 Adduned herwr hirnos. 
 
 A ddwg angau nid adver. 
 
 A ddwg da drwg gynghor Ì 
 
 A ddyvo can-car á ddyvydd can-nos. 
 
 A ddyvo i dorth ai dyhaith, 
 
 Ev á ddyvydd à wnel ei waith. 
 
 A ddygo y gôd ymborthed o honi. 
 
 A ddygo yr wy á ddwg à vo mwy. 
 
 A ddysger i'th vab ddy wsul ev a'i gwybydd 
 
 ddywllun. 
 Aed lew i gynhwrv câd Duw a'i ddifer. 
 A èl i lys heb neges doed a'i neges ganto. 
 A êl i'r gware adawed ei groen gartrev. 
 Aelwyd a gymhell. 
 Aerwy cyn buwch. 
 
DIARHEBION. 
 
 839 
 
 A esgyno yn hwyr ebrwydd y disgyn. 
 
 Aeth ynghyd aeth o'r byd. 
 
 Aviach pob trwra galon. 
 
 Avieuthus pob inainmaeth. 
 
 Avian dwylaw diawgswrth. 
 
 Avian genau anudonawl. 
 
 Avlednais pob gwyllt. 
 
 A vo a'i vryd ar ddebed (gerdded) 
 
 Ni wna dda cyn ei vyned. 
 A vo ami ei vara, 
 
 Tan ganu aed i laetha. 
 A vo ami ei veibion, 
 
 Bid wag ei goluddion. 
 A vo ami ei vel rhoed yn ei uwd. 
 A vo caled yn nghynghaws, 
 
 Dadleued ar bob achaws. 
 A vo dda gan Dduw ys dir. 
 A vo digywilydd á vydd digolled. 
 A vo diried ar vor diried vydd ar dir. 
 A vo goreu i ryvel goreu i heddwch. 
 A vo hen arched weddi. 
 A vo hyborth hywir vydd. 
 A vo marw ni ymogelir. 
 A vo marw er ei vygwth a'i vaw y cyni- 
 
 muner. 
 A vo nesav i'r eglwys 
 
 Yydd pellav oddiwrth baradwys. 
 A vo pen bid pont. 
 A vo trechav treisied, 
 A vo gwanav gweiddied. 
 Avrad yw gwrthod. 
 Avrad pob avraid. 
 Avrwydd pob dyrys. 
 A vu ben cwd aeth yn din cwd. 
 A vu ddyn aeth yn adyn. 
 A vyno barch bid gadarn. 
 A vyno glôd bid varw. 
 A vyno Duw dervid. 
 A vyno ddrwg i'w gymydog iddo ei hun y 
 
 daw. 
 A vyno gymhell bid glav. 
 A vyno iechyd bid la wen. 
 A fôl nid doeth ymryson. 
 A gavas y earn á gavas y llavn. 
 A gafo ddyrnod y bore hyd ucher ydd âa 
 
 ag ev. 
 A gair Duw yn uchav. 
 A Duw o'r blaen. 
 A garo ei vam cared ei elltrewyn. 
 A garo ei gilydd nid adnebydd ei gabl. 
 A garo ei gilydd nis dirmyg. 
 A garo yr iau, cared ei waryau. 
 A garo ei gwr, cared ei chwegr. 
 A gasgler ar varch Malen tan ei dòr vdd 
 
 fia. 
 A gatwer á geir wrth raid. 
 A grawn cybydd á ys glwth. 
 A grëa y vran vawr á grè'a y vran vechan. 
 A gwyn cwyn bychan, 
 
 Cwyn mawr á ddarogan. 
 A gwyn rwy ni rygwyuvan. 
 A gyvodes á. golles ei le. 
 A gymmero ddysg cad wed. 
 Alwysen tarn o garw. 
 A'i wregys ar dro. 
 A lygrwys Duw á lygrwvs dyn. 
 Allan o olwg allan o veddwl. 
 Allwedd calon cwrwv da. 
 Amaerwy adnabod amynedd. 
 Amaerwy direidi drwg anian. 
 Amcan cyn gwneuthur. 
 A mean á vydd gan bawb, 
 A' in cxro i cared vy nghi. 
 Amgeledd y ci am y cwd halen. 
 Am gwymp hên y chwaidd ieuanc. 
 Am gwymp hên y chwardd gwên gwas. 
 Amlach yw y brain no'r gweilch. 
 Ami tro ar veddwl serchog. 
 Amlav cwrwv tra hitler. 
 Amlav y mêl tra hitler. 
 Ami bai lie ni charer. 
 Anilwg cas a chariad. 
 Amlwg gwaed ar ben crâch. 
 Amlwg gwaed ar varch gwelw. 
 Ammau pob anwybod. 
 Ammheuthun pob dieithrvwyd. 
 Ammod á dyr ddeddv. 
 Amser i vwyd amser i olochwyd. 
 Amser sydd i bob peth. 
 Anavus pob drygvoesawg. 
 Anav yn ngiau angau yn ngwythi. 
 Aneglur genad yw ceudawd. 
 Anfawd i'r dyn a'm twylloedd ddwywaith. 
 Anfawd i minnau o'm twylla y drydedd 
 
 waith. 
 Aneirian pob diriad. 
 Anmharawd pob anallu. 
 Anmraint pob tor devod. 
 Angau an gen dyhewyn dir. 
 Angau á ddyvrys. 
 Angau garw drud a'i heirch. 
 Angel pen fordd a diawl pen tan. 
 Angen á bair i hên wrâch duthio. 
 Angen á bryn ac á werth. 
 Angen á dyr ddeddv. 
 Angen á ddysg lien i redeg. 
 Anghall mall dall á dwyllir. 
 Anghariadus pob diriad. 
 Anghenawg pob tylawd. 
 Anghwbl pob eisiau. 
 Anghymmen pob iol. 
 Anghynhes pob oer. 
 Anghwanecid mevl mawrair. 
 Anghyvarwydd á dyr ei din yn cachu. 
 Anhael pob cybydd. 
 Anhapus pob trweh. 
 Anhawdd i weniaith 
 
 Dwyllaw ond un waith. 
 
!40 
 
 DlARHEBION, 
 
 Anhawdd chwythu tân â blawd yn Dgenau. 
 Anhawdd gwreica a fyuu yn yr un 
 
 vlwyddyn. 
 Anhawdd rhedeg.oui ellir cerdded. 
 Anhyderus pob ovnawg. 
 Anhydyn pob avrywiawg. 
 A nodclo Duw rhynoddir. 
 Annoeth llithrig ei davawd. 
 Ad nog gi ac na ddos gantho. 
 Annos ci i gell agored 
 Anrhaitb gyvludwydd (gyvludd vydd) 
 
 Taiawg yn nhy ei gilydd. 
 Anwaclal barn pob ehud. 
 Anwar tu (vu i) Velyn ei vraint. 
 Anwyclawg ehwanuawg i dan. 
 Anwyl gan bawb à gar. 
 A oddevo á orvydd. 
 A oddev rydau. 
 A ogano á ogenir. 
 Arav dán á wDa vrag melys. 
 Araitb doetb a drud ni ddygyrnmydd. 
 A ràno i liaws rbáned yn b} T naws. 
 Arbed geisiaw ac arbed gael. 
 Arbed law ac arbed droed. 
 Ar bob da Duw sydd athraw. 
 Ardd cyd byth, ardd cyn ni bycb. 
 Ar ddiwcdd y mae barnu. 
 Arv á geidw heddwch. 
 Arver á wu-a meistri. 
 Arvawg á gafo rybudd. 
 Arv doeth y w pwyll. 
 Arghvydd á gymbell. 
 Arglwydd biau à wrtboter. 
 Arghvydd gwan gwae ei was. 
 Arglwydd paw^b. ar ei eiddo. 
 A'r gwellaiv y lias y weirglawdd. 
 Ar hindda mae gw T eitliio 
 
 Khag newyn pan ddelo. 
 Ar hindda y mae cynuta, 
 
 Ehag anwyd y gana', 
 Arian á bryn ac á werth. 
 Ar ni alio trais twylled. 
 Ar ni ochelo y mwg ni ochel ei ddrwg. 
 Ar nid yw pwyll pyd yw. 
 Ar ni oddevo gwas bid was iddo ei him. 
 Ar ni phortho ei gath porthed ei lygod. 
 Ar ni roddo à garo ni cheif à ddanruno. 
 Ar ni wano yn ddraen ni wan yn gipyll. 
 Arovyn drwg \ngel. 
 Ar ol gwlaw tês a ddaw. 
 Ar ol cymnrylau 
 
 Yr â'r wybren yn olau. 
 Arwaesav á ddiíydcl ddiíaith. 
 Arwaesav ar leidyr ei ddal. (vynag) 
 Arwydd drwg mw 7 g yn nifaith. 
 Aiwydd Dad cîg bwch. 
 Aseth ni phlyco nid da. 
 Asglodyn gwern yn nihen cath. 
 Asgre lân diogel ei pherchen. 
 
 Asgwi-n yr hen yn yv angen. 
 
 Astrus pob anav. 
 
 Atvai gell i gi mynych ydd âa iddi. 
 
 Atgas direid-ddyn. 
 
 Atteb arnav gan cldysgedig. 
 
 Athraw pawb yn ei dy. 
 
 Athrodwaith o genvigen. 
 
 Aur gan bawb á cbwennych. 
 
 A wahanoedd caawd gwahanoedd dclolur. 
 
 Awchus arv à eillio. 
 
 Aw T dur cercld a'i sfwnel. 
 
 Awgrym pawb nis gwybydd. 
 
 A wnel drwg aröed y Hall. 
 
 A wnel drwg yihogeled, 
 
 A wd el dyn Duw a'i barn. 
 
 A wnel Duw nid âa yn adwaith. 
 
 A wneler yn rhîn nant 
 
 Ev a'i gwybydd cant. 
 A wd el mâd mâd á ddyly. 
 A wuel mawr-ddrwg á rydd mawr llw. 
 A wnel dwyll ev á dwyllir. 
 Awr ddrwg cafaeliad ialswr. 
 A wreiddio niewn diygioni, 
 
 Anhawdd vydd ei gyoghori. 
 Awydd á dyr ei wddyv. 
 A yvo lawer bid veddw. 
 A yoigyweirioedd á gychwyDoedd. 
 A yso dam y mâb ysed ei vevyl gantho. 
 
 Eai ar wrach. dòri ei chluu. 
 Eai ar varch dòri ei droed. 
 Balchder heb droed. 
 Balchder a'i gydymmaith 
 
 A gavas gwymp ar unwaith. 
 Balchder o bell. 
 
 Bara ac ymenyn yw un tamaid. 
 Barv nid ardd ni chwardd ei chlas. 
 Bâs pan wahèner hyny. 
 Basav dwvr yn yd levair. 
 BawddyD wrth ei grybwyll. 
 Be â bawd y gweuid gwe. 
 Be cafai bawb à vynai, 
 
 Ni byddai hiraethawg neb rhai. 
 Bellach, bellach, val chwedl y barcud. 
 Beudith i'r hwch biau y bloueg. 
 Berwid caloD Uew (glew, lew). 
 Bid aDÌaD dedwydd. . 
 Bid aDDÌw r air diveriawg (deueiriawg). 
 Bid auwadal ehud. 
 Bid aha byddar. 
 
 Bid ddrwg gwraig o vynych warth. 
 Bid ddiriad ddryganianus. 
 Bid ehud drud er chwerthin. 4 
 Bid evain alltud. 
 Bid gwrandaw glau w T rth awr. 
 Bid gyva ran rybuchir. 
 Bid hy vagi gwyar ar on. 
 Bid lâs lluarth. 
 Bid law en iacli. 
 
DIARHEBION. 
 
 841 
 
 Bid lawen meddw. 
 Bid lyvn dy baderau, 
 
 Bid rydlyd dy arvau. 
 Bid nyeli cwyn clav. 
 Bid reiniad yn nsjhyvarch. 
 Bid reniad yu nghyvarth. 
 Bid trîst pob galarus. 
 Bid wagelawg lleidr. 
 Bid war antur glew wrth awr. 
 Bid wastad gwraig o'i mynych warth. 
 Bid wraig ddrwg o'i mynych warth. 
 Bid wyw gwr heb vagwriaeth. 
 Bid wyw (vyw) march à gnîth wellt mai. 
 Blaengar ymadrawdd pob fol. 
 Blawd yn y gist. 
 Blingaw y gâth hyd ei llosgwrn. 
 Blodau cyn mai, mal pei (gorau) na bai. 
 Blys pob peth vydd ar wan. 
 Bo amlav y bleiddiaid, 
 
 Gwaethav vydd i'r devaid. 
 Bob eilwers y rhêd y cwn. 
 Bod yn glav a marw eisys. 
 Bo hynav y dyn gwaethav vydd ei bwyll. 
 Bo hynav vo y rhyg tebycav vydd i'w 
 
 dad. 
 Boloch ovnawg vydd daw. 
 Boloch vydd daw. 
 Bonedd á dywys, dill ad á gynnwys. 
 Bore brwynawg bradawg ieir. 
 Bore coch a mawredd gwraig. 
 Bore i bawb pan goto. 
 Bo tynav y llinyn cyntav y tyr. 
 Braith ei gôd á gynnull. 
 Brawd i vud pob anghyviaith. 
 Brawd i sevyll ar adwy. 
 Brawd yw celwyddawg i leidyr. 
 Brawd yw cymmwynas i ddireidi. 
 Brawd yw mygu i dagu. 
 Brenin vydd unllygeidiawg yn mysg y 
 
 deilliaid. 
 Brenin y bwyd yw y bara. 
 Breuddwyd gwrâch wrth ei hewyllys. 
 Brodyr pob cerddorion. 
 Buan barn pob ehud. 
 Buan y saetha ynvyd ei vollt. 
 Budd cyn tymp. 
 Bu mor edivar ganddo a'r gwr à laddoedd 
 
 ei vilgi. 
 Bu well i'r gwr à grwydrws nog à vu varw 
 
 rhag newyn. 
 Bwrw a'th unllaw, cais a'th ddwylaw. 
 Bwrw câth (caeth) i gythraul. 
 Bwrw ceir dros gyfion. 
 Bwrw dwyvyr am ben gwr marw. 
 Bwrw gwyddiv ar ol yr hwyaid. 
 Bwrw heli yn y môr. 
 Bwrw nôs dros benben. 
 Bwystlawn genau callawr. 
 Bwyta y mêl o'r cwch. 
 
 Bwytadivyn valy rhuddo. Sevarlechynpobi. 
 
 Bychan vydd mam y cynvyl. 
 
 Bychodedd minialedd. 
 
 Bydd vyw march a'th vi wellt mai. 
 
 Byddar á geif gyfelyb. 
 
 Byr ddryganian á wna hir oval. 
 
 Byr veddwl á wna hir oval. 
 
 Byr-ddydd ni ddervydd cynghor. 
 
 Byrhoedlawg digasawg saint. 
 
 Byw ar garu y mae Dyddgu. 
 
 Cadarnach yw yr edau yn gyvrodedd nog 
 
 yn ungorn. 
 Cadw dy lîn evaa yn eurllin. 
 Cadw dy wlân ev âa yn eurwlan. 
 Cavas dcla ni chavas ddrwg. 
 Cafad malu cafad ei werth. 
 Cais varchawg da dan droed ei varch. 
 Cais yn y mwlwg. 
 Caledach glew no maen. 
 Calon ni gynnydd cysgid. 
 Calon y Sais (estroii) Avrth Gymro. 
 Cân grwth na chân. 
 
 Can ddieued ag ysu o'r llygod y cwlltyr. 
 Can ebrwydded yn y varchnad 
 
 Croen yr oen â chroen y ddavad. 
 Can boethed a'r tan. 
 Can veddwed a'r dwsel. 
 Can velysed a'r mêl. 
 Can gynted a'r gwynt. 
 Can iached a'r brithyll. 
 Can iached a'r giain. 
 Can loywed a'r dwvyr. 
 Can oered a'r iâ. 
 Can wyned a'r eira. 
 Can wired a'r evengyl. 
 Can rewydd ni bydd pell rîn. 
 Càn-car sydd i ddyn a chan-esgar. 
 Can ehud ni ddawr pa faig. 
 Canymdaith ci ei losgwrn. 
 Can mil gwraig. 
 
 Canmoled pawb y rhyd mal y cafo, 
 Cant mwyn mâb yn y tŷ. 
 Can pen can synwyr. 
 Canu heb gywydd. 
 Can wst gan henaint. 
 Cared chwaer ddiriad. 
 Car cywir yn yr ing y gwelir. 
 Carth gwaelawd y bellen. 
 Câr y wraig aed i'r gell, 
 
 Car y gwr aed ymhell. 
 Câs dyn yma câs Duw vry. 
 Câs vydd à oreilitio. 
 Câs vydd y neb à geisio. 
 Câs myharen mwyeri. 
 Câs gwirionedd lie ni charer. 
 Caseg glôf clôf ei hebawl. 
 Castell pawb ei dŷ. 
 Cau y drws wedi myned y devaid allan. ' 
 
842 
 
 DJARHEBION, 
 
 Cau tin wedi bramu. 
 
 Ceinmygyr pob newydd. 
 
 Ceisied asgre ei vam à gollo. 
 
 Ceisied pawb ddwvyr i'w long. 
 
 Ceisiaw diriad yn ei dyddyn. 
 
 Ceisiaw bod yn Lleucu cyn bod yn Yabli. 
 
 Ceisiaw ei vam yn y vorwyn ieuanc. 
 
 Celvydd celed ei arvaeth. 
 
 Cell arglwydd y weilgi. 
 
 Cell havodwr ei vuarth. 
 
 Ceneu milgi a inorwyn ni cheif eu mwyn 
 
 a'u maco. 
 Ceneu yn ei wâl a gâst lem. 
 Cenvigen á ladd ei pherchen. 
 Cenvigen wrth well. 
 Cenmyl gwraig mawrdda. 
 Cènad vud drud a'i cretwy. 
 Cènad hwyr drwg ei neges. 
 Cerddwys à rwymwys. 
 Cerid chwaer ddiriad can ni charer. 
 Ceugant yw angau. 
 Ci chwyrnawg halawg ei bais. 
 Ci à helio bob lhvdyn ni bydd da ar yr un. 
 Clwra anghenawg ar y geiniawg. 
 Clwm gwrách ar ei dimai. 
 Clwra eiddil moch ellwns. 
 Clywir corn can ni weler. 
 Clywitor corn can ni weler. 
 Cnu y ddavad varw. 
 Coel càn-hadain. 
 Coel gwrâch o'i heistedd. 
 Coeliaw 11 ai clrst no golwg. 
 Coes yn He morddwyd. 
 Cov á lithra, llythyr á geidw. 
 Cov gan bawb à gâr. 
 Gov pob diweddav. 
 Covyl gwâs diawg. 
 Cola dy dm pan entrewych. 
 Cogor iâr yn ydlan. 
 Coll, raedd y vran pan gafo ddigon. 
 Colled à hofed. 
 
 Colles dy lad cystal i'r vuwch. 
 Colles ei glydwr à gyrchoedd ty i adwr. 
 Côsp ar ben iâr. 
 
 Cospi yr artli yn ngwydd y Hew. 
 Cos din taiawg ev a gâch yn dy ddwrn. 
 Crif ci, caledach asgwrn. 
 Crâf vydd llygad y gwestwr. 
 Craiach no'r evail. 
 Crechwen yn ngenau ynvyd. 
 Crevydd iâr with ei gylvin. 
 Ci oesaw dwvyr i long. 
 Cryd ar hen angeu ys dir. 
 Crynu val y vorwialen. 
 Crywyn cyn moch, môch á ddamwain. 
 Cuall cleddyv byr o wain. 
 Cu annair wedi piaidd (buwch). 
 Cwymp ar galedlawr. 
 Cwymp y gwr yn y rhych. 
 
 Cwyn bychod ceiliawg yn aerwy. 
 
 Cyd boed da nid gwîr dda; 
 
 Cyd boed da nid Mordav. 
 
 Cyd boed doeth diriad ys drud. 
 
 Cyd boed hir hav-ddydd dybydd ucher. 
 
 Cyd celer naw-nos, ni chelir naw-mis. 
 
 Cydvwyta â mâb arglwydd, ac na chyd- 
 
 chwara. 
 Cyd gwichio y ven hi á ddwg ei llwyth. 
 Cydles i bawb galw yr ychain. 
 Cyd yso gig march, bid ar gig ebawl. 
 Cyva ran rhybuchir. 
 Cyvaill blai ;d bugel diawg. 
 Cyvareddion gwrâch waethwaeth. 
 Cyvarwydd dwvyr yn ei ddyvrller 
 Cyvarwydd Haw lie y doto. 
 Cyvled mantell ar ei gwrthwyneb ag ar ei 
 
 gwyneb. 
 Cyvled mantell, mewn celli, 
 
 Gwrthwyneb a'i hwyneb hi; 
 
 Ac nid cyvled gweled gwîr 
 
 Ar ei wyncb ar anwir. 
 
 lor Vynglwyd. 
 Cyvnewid â hael, 
 Cyvoed vydd da â dedwydd. 
 Cyvoethawg i werthu, tylawd i brynu. 
 Cyvrin pen â chalon.^ 
 Cyfes pob rhwydd. 
 Cymmwythach corach a simach. 
 Cymmwedd Corach a Sinach. 
 Oyrarayrid haiarn hoedyl dyn. 
 Cynddrwg a'r Vad Velen. 
 Cyngheu«edd wedi brawd. 
 Cynghor hen nitb attwg (addwg). 
 Cynghor iâch i g;av. 
 Cynghori'm gwâs yn hên. 
 Cynghori diriad nid hawdd. 
 Cynghor y gobenydd. 
 Cynnadyl taiawg yn ei dŷ. 
 Cynnelw cinyn gan gadechyn. 
 Cynt y Hysg yr odyn no'r ysgubawr. 
 Cyntav ei og cyntav ei gryman. A 
 Cyrch cabrytai. 
 Cyrched vryn à ddysgwylio. 
 Cyrch ci ar y vreuan. 
 Cysgu val y pathew. 
 Cyssul hên ni'th addwg. 
 Cystal ar draed â marchogaeth fòn. 
 Cystal Hywel â Hwlyn. 
 Cystal modvedd o lêd â modvedd o hŷd. 
 Cystal y march a'i advarchwerth. 
 Cywala gweddw gwraig unben. 
 Cyw T rys am vwyd, carant am ovid. 
 Chwannawg annoeth i ymliw. 
 Cliwanna wg trwch i drîn. 
 Chwannawg mâb i hynt, 
 
 Chwannawg adrev à vo cynt. 
 Chwara ac na vriw, cellwair ac na chywil 
 
 vddia. 
 
DIARHEBION. 
 
 843 
 
 Chware broch yn nghôd. 
 
 Chware hen gi a chenau. 
 
 Chware hwch a pharchell. 
 
 Chwarëid mâb noeth, ni chwery mâb new- 
 
 ynawg. 
 Chwarëus yn awr, nid cbwareus yn 
 
 mlwyddyn. 
 Chwarddiad dwvyr dan iâ. 
 Chwedlau y gvvreigedd yn y velin. 
 Ohwevrawr chwyth neidyr o'i (i'w) nyth. 
 Chwêg rnedd, chvverw pan dalev. 
 
 Hoyw vydd gwîn gloyw gan glêr, 
 
 Chwerw, poen dielw, pan daler. 
 
 D. ab Gwilym. 
 Chwegach bwyd cybydd (cilyddj. 
 Chwerddid bryd wrth. à garer. 
 Chwerthin á wna ynvyd yn boddi. 
 
 Moody madness, laughing wild, 
 
 Amid severest woe. — Gray. 
 
 Chweirys, gnawd o anianawd (anynawd). 
 Chwîl gan nôs. 
 
 Da angau ar eidiawg (eiddiawg). 
 Da daint rhag tavawd. 
 Da daint rhag tavawd, daw dydd, 
 Yn nghilvach savn anghelvydd. 
 
 Iolo Goch. 
 Dadleu gwedi barn. 
 
 Dadlau mawr mynycli ac engi ar lygoden. 
 Da gwaith Duw roi cyrn byrion i'r vuwch 
 
 à hwylio. 
 Da gweddai y bêr i'r golwyth. 
 Da gwr val pawb. 
 Da liîl ceirch gan ddrwg gynnogyn, 
 Daint y ci wrth yr hwch. 
 Dala dy dŷ am y vo, 
 A diovryd à atvo. 
 Dala 11 ys wen erbyn ei llyw. 
 Dall vyddar pob trwch. 
 
 Dall pob anghyvarwydd. 
 
 Dall yn barnu ar liwiau. 
 
 Da mâb y gov. 
 
 Dam wain pob hely 
 
 Dangos llwyr i gyvarwyre. 
 
 Dangos diriaid i gwn, 
 
 Dangos dy vys i valawg yntau ai heirch 
 yn llwyr. 
 
 Dangos llwybr i gyvarwydd. 
 
 Dangos nev i bechadur. 
 
 Dangos y llo ac na ddangos y Uaeth. 
 
 Dau bryd newynawg á wna y trydydd yn 
 lwth. 
 
 Dau waith á vydd gan gywraint. 
 
 Dawn y dydd ydyw y borau. 
 
 Da y cynnydda meddwl gwr da. 
 
 Da y gwehoch gwell y del. 
 
 Da yw à saiv ac ni waner. 
 
 Da yw cov mâb. 
 
 Da yw Duw, a hîr yw byth. 
 
 Da yw y maen gyda'r evengyl. 
 Da yw y sant y creter iddo. 
 Dechreu blaen carai o voly. 
 Dedwydd á gâr dadolwch. 
 Dedwydd á geif ddraen yn ei uwd. 
 Dedwydd i'r ai gwyl ai c^r. 
 Dedwydd Dovydd ai rhydd rád. 
 Devnyddvawr pob anghywraint. 
 Dellis da yn yd vu. 
 Delor a ddwg drwg i'w nyth. 
 Deuid (devod) y ci wrth yr hwch. 
 Deuparth clod yn mhenglog. 
 Deuparth fordd ei gwybod. 
 Deuparth fydd y'ngàlon. 
 Departh gwaith ei ddechreu. 
 Deuparth parch yw arver. 
 Deuparth pryd ymdrwsio. 
 Deuparth bonedd yw dysg. 
 Deuparth dysg yw hyder. 
 Deuparth taith ymbarotoi. 
 Deuparth trev eu liar varan. 
 Deuparth cerdd ei gwrandaw. 
 Deuparth rhôdd yw ewyllys. 
 Deuwcli brydnawn. 
 Dewin pob eiddig. 
 Dewin pob diawg. 
 Dewis ai yr iau ai y vwyall. 
 Dewis o'r ddwy vach ddu hwch. 
 Däwis pawb o'i giniaw. 
 Diane ar Glwyd a boddi ar Gonwy. 
 Diau gynnadl taiawg o'i dŷ. 
 Dibech vywyd gwyn ei vyd. 
 Diddrwg didda megys hengi. 
 Diengid gwan, erlid rhygadarn, 
 Difaith llyfant dan iâ. 
 Diferwy Duw ddiawg. 
 Dig pawb rhag ai car. 
 Digawn Crist trîsfc yn 11a wen. 
 Digawn da diwyd gènad. 
 Digon Duw da i unig. 
 Digon o grwth a thelyn. 
 Digawn yw chwareu rhynawd. 
 
 Di 
 
 digon o vel. 
 
 Digriv gan bob aderyn ei lais. 
 
 Digu pawb o anadyl y pibydd. 
 
 Dihuniad à brydero. 
 
 Dillad à gynnwys. 
 
 Dillyn ieuanc carpiawg hen. 
 
 Dillyn yn Haw henvab. 
 
 Dinas a ddifydd ddifaith. 
 
 Dir yw gadael peth o'r dwvyr heibio. 
 
 Diriaid a gabl ei orau. 
 
 Diriaid a geif ddraen yn ei uwd. 
 
 Diriaid a glud i ddedwydd 
 
 Ac o vor ac o vynydd. 
 Diriaid ni vyn wrandaw. 
 Diriaid ni hawddvaidd heddweh. 
 Dirmygir ni welir. 
 Dirwest odyn. 
 
844 
 
 DIARHEBION. 
 
 Dirwest a chred a gweddi 
 
 A orvydd bob caledi. 
 Disymmwth vydd dryglaw i anmlrwyll. 
 Diwedd hen cadw devaid. 
 Diwyl yw angau, 
 
 Diwylach à edau. 
 Diwytav i Yleiddan ei gènad ei hunan. 
 Dyled ar bawb ei addaw. 
 Dod dy law ar dy gàlon. 
 Dod venthyg i noòth 
 
 Nis cei dranoeth. 
 Doeth â dwyllir deirgwaith; 
 
 Ni thwyllir drud ond unwaith, 
 Doeth pawb tra tawo. 
 Dogyn sydd ar bob peth. 
 Dolurus càlon dolurvawr 
 Drud à dal dan cyvled. 
 Drud à dyb wrth ei vam. 
 Drud i ddal, doeth i estwng. 
 Drud ganu deulw. 
 
 Drwg à drevn wrth ei drwyddedawg. 
 Drwg o 1j t s ni ater gwâd. 
 Drwg pawb o'i wybod. 
 Drwg pawl ni savo vlwyddyn. 
 Drwg pechod o'i hîr erlid. 
 Drwg wrth dranoeth. 
 Drwg un drwg arall. 
 Drug y ceidw diawl ei was. 
 Drwg yw y deg ewin. 
 
 Drwg y w y drwg, a gwaeth y w y gwaethav. 
 Drwg ywy fordd ni cherdder ond unwaith. 
 Drwg yw y drygwas, a gwaefch yw bod 
 
 hebddo. 
 Drwg yw peth ni thai ei ovyn. 
 Drwg y swydd iris tâl ei gwasanaethu. 
 Drych i bawb ei gymydawg. 
 Drygwaith dwywaith y gwneir. 
 Drythyll pob digraid (diriaid). 
 Drythyll maen yn Haw esgud. 
 Drythyllwg drwg ei ddichwain. 
 Duw á vedd, clyn à levair. 
 Duw a ranoedd, nev a gavoedd. 
 Duw a ran yr anwyd Vcd y rhan y dillad. 
 Duw biau gwneuthur. 
 Duw cadarn à varn bob iawn. 
 Dwrdd gan deulu. 
 Dybydd hinon gwedi gwlaw. 
 Dwyn oddiar draed y saint. 
 Dwyn y earth o'r pared. 
 Dybydd rew i lyfant. 
 Dycer ni weler ei ran. 
 Dycid anmhwyll ei ran. 
 Dycid chwant dros beiriant. 
 Dycid Duw daíar o law. 
 Dychyvervydd trwch â thrîn. 
 Dyddaw drwg, hanbyddir gwell. 
 Dyval à dyr y gareg. 
 Dyvydd dihirwaith aros. 
 Dihirwaith aros. 
 
 Dygas gwaith erlyn. 
 
 Dygyn y w addaw à garawr. 
 
 Dygymmyrid haiarn hoedyl dyn. 
 
 Dygystudd deurudd dagrau. 
 
 Dyly mâch ni ddyly ddim. 
 
 Dylyn hael onid êl yn gi. 
 
 Dylluan yn Haw henvab. 
 
 Dyrnod gwâs hir yw ei gâs. 
 
 Dyro lyn i ddoeth ev a vydd ddoethach. 
 
 Dyryswys y garthen. 
 
 Dysg ddedwydd â gair; dysg ddiriaid â 
 
 gwiail. 
 Dysg gan ynvyd ymogelyd, 
 
 A chan y doeth dysg wneuthyd. 
 Dysgu grâdd i henvarch. 
 Dywed llavar ni wypo. 
 Dywal dir vydd ei laith. 
 Dyweddi o wnc, galanas o bell. 
 
 Ebawl yr ebawl i Dduw. 
 
 Ebrill garw parchell marw. 
 
 Echwyn yw nag. 
 
 Edivar cybydd am draul. 
 
 Edwyn pawb adain. 
 
 Edrych dannedd march rhodd. 
 
 Eddewid gwreigedd claueiriawg. 
 
 Eddewid gwraig odid yw. 
 
 Eddewid nis gwneler nid yw. 
 
 Eddyw (ethyw) corn heb ysgyvarn. 
 
 Edwyn hengath levrith. 
 
 Ev a aeth ar gyrn a phibau. 
 
 Ev a baroecld ei ran yn egin. 
 
 Ev a ddaw hav i gi. 
 
 Ev a vydd am y maicld, ac ni bu am y 
 
 caws. 
 Ev a geif dyn ddysg o'i vebyd hyd ei 
 
 henaint. 
 Ev a gair cynghor gan ynvyd. 
 Ev a gair gwall ar y callav. 
 Ev a gwsg galarus, 
 
 Ac ni chwsg govalus. 
 Ev a wyr dyn pen êl, 
 
 Ac ni wyr pan ddêl. 
 Ev a wyr y gâth pa varv a lyv. 
 E vu ddewr ond ve ddarvu. 
 Ev y molir pawb wrth ei waith. 
 E vynai y gâth a'r ddwy gynfon. 
 E vynai y gath bysgod, ond ni vynai 
 
 wlychu ei thraed. 
 Egor dy gwd pan gaech barchell. 
 Ehang yw y byd i bawb. 
 Ehegyr vydd dryglaw i anmhwyll. 
 Eidduned herwr hirnos. 
 Eilvam modryb dda. 
 Eiriach law, nag eiriach droed. 
 Eiriawl ni garawr ni gyngain. 
 Eithyr gallu nid oes dim. 
 E las a gavas rybudd, ac ni las a'i cym- 
 
 myrth. 
 
DIARHEBION. 
 
 845 
 
 Elid bryd yn ol breuddwyd. 
 
 Elid ci i gell adored. 
 
 Elid gwraig yn ol ei Iienllib. 
 
 Elid Haw gaii droed. 
 
 Elid rhyw ar barth pa yw. 
 
 Elid uu i gant; elid cant i mi, 
 
 Elid ysgubor gan ddiygdorth. 
 
 Elid y wrâch i'r vreuan 
 
 Er ei genau ei hunan. 
 Elusen tam o garw. 
 Eaw lieb senw. 
 Enwawg meichiad o'i voch. 
 Enwir divenwir ei blaut. 
 Erchi i ynvyd redeg. 
 Ergryn llwvr lliaws addoed. 
 Ergyd ar gâis 
 
 Ergyd yn llwyn cyssul heb erchi. 
 Er heddwch nac er rliyvel 
 
 Gwenynen varw ni chasgla vel. 
 Esgud drygvab yn nhŷ arall. 
 Esinwyth gwaith yw gwrandaw. 
 Esmwyth gwaitli yw niethu. 
 Esmwythdra o'i ddilyn á ddianc ; o'i ochel 
 
 a d'law attad. 
 Ewyllys y gwyngam am ei lawdyr. 
 Ewyn dwr eddewid gwâs. 
 
 Eawd pawb yn ei dal. 
 
 Flwring i dlawd ei geinog. 
 
 Eol pob tylawd. 
 
 Eordd bell i wr o Benllyn. 
 
 Eordd Llan Vaglan yr eir i'r nev. 
 
 Eordd Llan Vechan ydd ai y wenynen yn 
 
 ei phrescb. 
 Fo rhac drycdir, ac na fo rhag drwg 
 
 arglwýdd. 
 
 Gadu gwraig un vevyl a'i chynimeryd â 
 
 dwy. 
 Gadu y nos waethav yn olav, 
 Gair dannod yw am un à vethoedd. 
 Gair drwg anianol 
 
 A lysg drwg yn ei ol. 
 Gair gwraig val gwynt yn vaweidiau. 
 Gair gwraig gwneler. 
 Gair gwraig val gwynt yn cychwyn. 
 Gair gwraig val gwynt yn ngwden. 
 Gair gwr o gastell. 
 Gair gwr yn gwreica. 
 Galanas o bell, dyweddi o agos. 
 Gedwcli le i'm niodryb i neidiaw. 
 Gelyn gan gerlyn ei gar. 
 Gelyn i ddyn ei ddynion (ddamwain) 
 Gollwng drygwr i ysgubor gwrda. 
 Genau mwyalch ag arch blaidd. 
 Gènid rhybyched rhwng Haw a llawes. 
 Gènid i'm wŷs yn nhy Duw. 
 Geuawg ni gafo gopinod. 
 Glân y gwyl yr avyr ei myn, 
 
 Bid ev ddu, bid ev wyn. 
 
 Glew a vydd Hew hyd yn llwyd. 
 
 Gnawd adneu yn llan. 
 
 Gnawd aelwyd difydd yn ddifaith. 
 
 Gnawd avlwydd gan ddiriaid. 
 
 Gnawd à vo dogyn diovryd. 
 
 Gnawd am annerch un arall. 
 
 Gnawd am air serth un arall. 
 
 Gnawd anav ar ddiriaid. 
 
 Gnawd ar eiddil ovalon. 
 
 Gnawd a'i tyr gan orchymyn. 
 
 Gnawd bod anav ar annoetk. 
 
 Gnawd brònrain babh. 
 
 Gnawd buan o vain. 
 
 Gnawd buan o vras. 
 
 Gnawd gorfawg o vain. 
 
 Gnawd cyssul dedwydd yn ddoeth. 
 
 Gnawd dial anghwbl gan anghelvydd. 
 
 Gnawd divrawd ar blant enwir. 
 
 Gnawd digarad yn llys. 
 
 Gnawd dyn atgas heb olud. 
 
 Gnawd ecldewid gwraig gwaith ryphall. 
 
 Gnawd fo ar fraeth. 
 
 Gnawd gan rewydd rychwerthin. 
 
 Gnawd gorpliwysva lie bo croes. 
 
 Gnawd gwarth o vynych gyswyn. 
 
 Gnawd gwedi llyn liedvrydedd. 
 
 Gnawd gwîn yn Haw gwledig. 
 
 Gnawd i veddw acldev ci veddwl. 
 
 Gnawd i wraig dda vod yn arav yn ei 
 chell a'i chlôd yn mhell. 
 
 Gnawd lledrad yn ddiymgel. 
 
 Gnawd dwvyr lie bo brwyn. 
 
 Gnawd llwyr dal llwyr dwng, 
 
 Gnawd mab taer yn vilain. 
 
 Gnawd man ar ran cyniviad. 
 
 Gnawd merydd yn mro. 
 Gnawd mynych awn i vechdaith. 
 Gnawd o ben dry thy 11 draha. 
 Gnawd o egin meithrin das. 
 Gnawd osb er nas gwahodder. 
 Gnawd pob dedwydd yn niddos. 
 Gnawd rhiau eu rhadau yn wasgarawg. 
 Gnawd rhygas gwedi rhyserch. 
 Gnawd seithug ar lwvr. 
 Gnawd ssrchawg ymlynia'd. 
 Gnawd syn syml anghyviaith. 
 Gnawd tawel yn delaid. 
 Gnawd uch pen dedwydd diddos. 
 Gnawd gwedi rhecleg attregwch. 
 Gnawd gwedi traha tramgwydd. 
 Gnawd gwedi traha tranc hîr. 
 Gnawd gwedi traha attregwch. 
 Gnawd y ceir colled o vraw. 
 Gnawd yn ol dryc-hin hindda. 
 Gnawd y bo cydwyr y bydd cyrch. 
 Gnawd y bo clwyvyr y bydd brwyn. 
 Gnawd yw dyanc glew o ing. 
 Gnotav cyrch gan vore. 
 
846 
 
 DIARHEBION. 
 
 Gnotav cwymp o'r uchelder. 
 
 Gochel davarn ac na oehel ildio. 
 
 Godroid buwch o'i phen. 
 
 Goval dyn Duw a'i gweryd. 
 
 Govyn i man á wyv vi leidyr. 
 
 Goganu y bwyd a'i vwytR. 
 
 Gogyveirch pawb ar ni wyped. 
 
 Goleu vreuddwyd à welir liw dydd. 
 
 Golwg Duw ar adyn. 
 
 Golwg dyn ar a'i dyhudd. 
 
 Golwg pawb ar a'i caro. 
 
 Golwg serchawg syberw vydd. 
 
 Golwg yn yd gwyl yd gâr. 
 
 Golwg y perch ei) yw cynnydd y da. 
 
 Gorddiweddid hwyr vuan. 
 
 Gorau anghenogiaid geivyr. 
 
 Gorau barn cyviawnder. 
 
 Gorau cauiwri cedwid. 
 
 Gorau canwyll pwyll i ddyn, 
 
 Gorau cardawd rhoi Hetty. 
 
 Gorau clof clof aradyr. 
 
 Gorau cydymaith ceiniog. 
 
 Gorau cyfnewid cyí'newid o dîr. 
 
 Gorau cyvraith am mod. 
 
 Gorau ainmod cyviawnder. 
 
 Gorau cynghawg gwâs diawg. 
 
 Gorau cynghor à gadbwyd. 
 
 Gorau cynneddvau cadw moes. 
 
 Gorau devawd daioni. 
 
 Gorau ediveirwch ediveirwch gwerthu. 
 
 Gorau enw mi biau. 
 
 Gorau gan vy mam ei lladd. 
 
 Gorau gwaith diwrnod dal dyn wrth ved- 
 
 ydd. 
 Gorau gwaitli undyn gwarchadw y ty. 
 G^rau gwrthwyneb gwrthwyneb cwys. 
 Gorau hael hael ofeir.ad. 
 Gorau haelioni rhoddi cardawd. 
 Gorau i bawb ei ddigon. 
 Gorau i bawb mi biau. 
 Gorau llaeth llevrith. 
 Gorau llwyddiant gwenyn. 
 Gorau llyn gwîn. 
 Gorau meddyg meddyg enaid. 
 Gorau meistyr à vu was. 
 Gorau newyn un arian. 
 Gorau neges mvned â chroes. 
 Gorau o'r brethyn y cochav. 
 Goiau o'r ceirch y breisgav. 
 Gorad o'r cwn y cyutav. 
 Gorau o'r gwenith y moclav. 
 Goreu o'r gwyr y doetliav. 
 Gorau o'r gwreigedd y ddisymlav. 
 Gorau o'r lliain y meinav. 
 Gorau o'r moch y tewav. 
 Gorau o'r meirch y mwyav. 
 Gorau p>rodrwydd arian. 
 Gorau peddestyr yw gau. 
 Gorau pererindawd, cyrchu oferen sul. 
 
 Gorau rhan rhoddi cynnwys. 
 Gorau un anivel buwch. 
 Gorau un arv cyllell. 
 Gorau un bwyd bara. 
 Gorau un dyn gwr. 
 Gorau un ddiod o ddwvr. 
 Gorau un enllyn helyn. 
 Gorau un gair mi biau. 
 Gorau un mil march. 
 Gorau un tlws gwraig. 
 Goreu un tudded mantell. 
 Gorau y celid peth nis gwypid. 
 Gorau ympryd ympryd Wener. 
 Gorau yw y gwareu tra ater. 
 Gorau ysgrubl devaid. 
 Gorllyvnu pen ci tra eler heibia 
 Gormes y taiawg ar ei gilydd. 
 Gormodd bw ar ebol. 
 Gormodd iaith yw twt ar varch. 
 Gorug ei waith à vach vachdaith. 
 Gosymdaith dyn Duw ai rhan. 
 Goiaen á wêl yn gyving. 
 Grawn cybydd á ŷs glwth. 
 Gwaddawd gwythlonedd gair blwng, 
 Gwae à aröo ei giniaw 
 
 O din davad gwedi gwlaw. 
 Gwae à dröo o glun i glun, 
 
 Ac na veddo beth ei hun. 
 Gwae à ddyco ei henwas i lys. 
 Gwae à vo a'i vevl yn ei vynwes. 
 Gwae à vyn vevl er bychod. 
 Gwae à gawdd Duw ac nis crêd. 
 Gwae à gâr ac ni garer. 
 Gwae à gafo ddrygair yn ieuanc. 
 Gwae à wnel dda i ddiawg, 
 Gwae à wyl ei arglwydd beunydd. 
 Gwae ddigariad llys. 
 Gwaedlyd wrth vaint dy drachywedd, 
 Gwae vyrwr (overwr) y'nghynhauav. 
 Gwae glav a'i clyw anvoddawg. 
 Gwae hên à gollo ei ymogor. 
 Gwae ieuanc à eiddun henaint. 
 Gwae ieuanc ni wnêl gynghor. 
 Gwae ni wna da a'i dyvydd. 
 Gwae y mil ni wêl ei berchen. 
 Gwaethav anav anvoes. 
 Gwaethav gwîr yw gwradwydd. 
 Gwaethav i'r yd rhyvel teisban. 
 Gwaethav ystor o verch. 
 Gwaeth un blaidd clof no dau iach. 
 Gwaewaeth chwedl Wilmot, 
 Gwaeth waeth vaensaer, 
 
 Gwellwell brensaer. 
 Gwaeth val mab gavyr. 
 Gwaeth waeth y rhed y cwn. 
 Gwae un dyn à wnel gant yn drîst. 
 Gwae wr à gafo ddrygwraig. 
 Gwae wraig à gafo ddrygwr. 
 Gwag ty heb vab. 
 
DIARHEBION. 
 
 847 
 
 Gwaith celvycld celu vhin. 
 Gwaith y nôs dydd a'i dengys. 
 Gwaith gvlvin iâr. 
 Gwaith ysgawa ymogelyd. 
 Gwala gweddw gwraig unbcn. 
 Gwall ar nis mynych welir. 
 Gwallt bonwyn a gwyn estronion. 
 Gwan dy bawl yn Havren. 
 
 Havren vydd lii val cynt. 
 Gwareu gweli îr. 
 Gwareu hengi a cliolwyn. 
 Gwareu mi trêch. 
 G warth >g arall yn adnau, 
 
 Pan vo chweoav ni bydd taU; 
 Gwaveid mab noeth, ni chwery niab new- 
 
 ynawg. 
 Gwâs da a geif ei le. 
 Gwâs da bronwala ei arglwydd. 
 Gwâs i was cliwibanwr. 
 Gwasgu liaid cyn ei cherdded. 
 Gwas gwraidd cyn noi gerdded. 
 Gwatwar y dydd am waith y nôs. 
 Gweddill mâb iach. 
 Gweddw crelt heb ei dawn. 
 Gweddw pwyll heb amynedd. 
 Gweini fawd heb vrawd ys dir 
 Gweithred llary llywiaw niver. 
 Gweliiis nid diddolur. 
 Gweled deubeth o ? r un. 
 Gweled ei glust a'i lygad. 
 Gwell cbrawg no chybydd: 
 Gweli egor na chynnwys. 
 Gwell am y pared â dedwydd nog am y 
 
 tân â dhiaid. 
 Gwell anghanawg môr nog anghanawg 
 
 mynydd. 
 Gwell arver nog athraw. 
 Gwell aros no mevl gerdded. 
 Gwell aros o alltudedd, Nog aros o vedd. 
 Gwell a?gell yr hedydd No chorf y barcut. 
 Gwell bêcld no buchedd angheuawl. 
 Gwell benthyg noc eisieu. 
 Gwell benditii y tylawd no meistroîaeth y 
 
 cadarn. 
 Gwell bod yn ben ar yr liyddod 
 
 Nog yn din ar yr iyrchod. 
 Gwell bodd pawb no'i anvodd. 
 Gwell bonedd no thaiogrwydd. 
 Gwell buarth hysp nog un gwâg. 
 Gwell yw bwrw ty i lawr drwy gynghor 
 
 no'i adeilad heb gynghor. 
 Gwell buchod y'nghôd no chod wag. 
 Gwell byr eiytedd no byr sevyll. 
 Gwell byw no marw. 
 Gwell cadw nog olrhain. 
 Gwell cat'ael nodwydd no cnolii y cwlltyr. 
 Gwell can muw i gannyn 
 
 Noc un muw i undyn. 
 GweU car ped no char pennilL 
 3 & 
 
 GweU car yn 11 vs noc aur ar vys, 
 
 Gwell ceiniog no bravvd. 
 
 Gwe:l eel vydd no thrysor. 
 
 Gwell cerdd o'i breiniaw. 
 
 (Jwell ci à rodio no chi à eisteddo 
 
 Gwell clwt no thwll. 
 
 Gwell ceginiaeth no breniniaeth. 
 
 Gwell creft no golud. 
 
 Gwell cul cyva no byr anghyva. 
 
 Gwell cybydd lie y bo 
 
 No hael lie ni bo. 
 Gwell cyraydog yn agos 
 
 No chàr o bell. 
 Gwell cyngtior hen no'i vaeddu. 
 Gwell yw cynnwys got nog un lleidyx. 
 Gwell chw^areu noc ymladd. 
 Gwell drygsaer no drygov. 
 Gwell drygsaer no drygdaeliwr. 
 Gwell Duw no dim. 
 Gwell Duw no drwgobaith: 
 Gwell Duw wrth ei volawd. 
 Gwell Duw yn gar no llu y ddaiar. 
 Gwell dwylaw y cigydd 
 
 No dwylaw y sebonydd. 
 Gwell dychymygwr no .goruwclrwiliwr. 
 Gwell dyvod yn hwyr noc na ddeler byth. 
 Gwell dyhuddo no rhyssedda. 
 Gwell dyn drwg o'i gospi. 
 Gwell dynoliaeth no drych. 
 Gwell ediveirweh gweith noc ediveirweh 
 
 prynu. 
 Gwell ediych ar ddyn yn cachu 
 
 Noc yn cymmynu. 
 Gwell eidion gwerth noc un pryn. 
 Gwell eistedd ar y gwellt noc ar y llawr. 
 Gwell erlid arglwydd no'i ragod. 
 Gwell ganu hwyr no chanu boro. 
 Gwell gochel mevl no'i ddial. 
 Gwell goddev no goval. 
 Gwell goval no golaith. 
 Gwell golaith no govid. 
 Gwell golud no rhysedd 
 Gwell gorne golchi 
 
 Noc un gtythni. J 
 
 Gwell gwae vi no gwae ni. 
 
 Gwell gwegil car no gwyneb estron. 
 Gwell gwestai gwr noc un gwraig. 
 Gwell gwichio'r coludd 
 
 No chochi'r ddeurudd. 
 Gwell gwr à cldaeth y'mhen y vlwyddyn 
 
 no'r gwr ni ddaeth byth 
 Gwell gwîr no c h e I wy dd. 
 Gwell gwr no gwyr. 
 Gwell gwr no'i ran. 
 Gwell gwr o'i barchi. 
 Gwell banner had no banner hav. 
 Gweli hên hawl no hên alanas. 
 Gwell hir bwyil no thraha. 
 Gwell híi' weddwdawd no drwg brîawcL 
 
848 
 
 DIARHEBION. 
 
 Gwell hygarwch no pbryd. 
 
 Gwell i ddyn y drwg a ŵyr no'r drwg nis 
 
 gŵyr. 
 Gwell iddo à ddonier 
 
 Noc à vonedder. 
 Gwell f r gâth nad el id i havota. 
 Gwell i'r gwr aeth i'r vaneg i yta noc i'r 
 
 fetan. 
 Gwell y march à vo yn ei vorddwyd 
 
 Noc à vo yn ei breseb 
 Gwell i wraig y pysgodwr 
 
 Noc i wraig y gwynvydwr. 
 Gwell maen garw a'm attalio 
 
 No niaen llyvn a'm gollyngo. 
 Gwell mam godawg no thâd ihieddawg. 
 Gwell marchwr gwerthu noc un prynu. 
 Gwell marw no hir nychdawd. 
 Gwell marw no mynych ddivrawd. 
 Gwell mawredd gwr noc mi gwraig. 
 Gwell mevl vod no nievl gerdded. 
 Gwell migwrn o wr no mynydd o wraig. 
 Gwell moes law no voes vam. 
 Gwell nag no gau addewid. 
 Gwell nerth dwy wrâch noc un. 
 Gwell peidiaw noc ymddireidiaw. 
 Gwell penloyn mewn Haw noc hwyad yn 
 
 awyr. 
 Gwell pren cyhuddiad no dyn cyhuddgar. 
 Gwell pwyll noc aur. 
 Gwell rhan ovn no rhan cariad. 
 Gwell rhan ovni no rhan lyncu. 
 Gwell rhydraws no rhydruan. 
 Gwell synwyr no chyvoeth. 
 Gwell tewi no drwg ddywedyd. 
 Gwell toliaw no huriaw. 
 Gwell trwch noc arovuniad. 
 Gwell un blaidd clof no dau iâch. 
 Gwell un ceidwad no dau ymlyniad 
 Gwell un crywyn no dau vuddelw. 
 Gwell un dyrnawd a'r ordd no dau a'r 
 
 mwrthwyl. 
 Gwell un gair y'mlaen no dau ar ol. 
 Gwell un hwda no dau addaw. 
 Gwellwell hyd varv, gwaethwaeth hyd 
 
 varw. 
 Gwellwell pob fynedig. 
 Gwell wyneb no gwala. 
 Gwell ychydig gan râd 
 No llawer gan avrad. 
 Gwell y'nghysgod y gawnen no bod dim 
 Gwell y lie y foes Wilmot no'r lie y Has. 
 Gwell y llysg dau etewyn noc un. 
 Gwell y'mlaen iyrchod 
 
 Noc yn ol yr hyddod. 
 Gwell y tyn merch no rháf. 
 Gwell y wialen à blygo 
 
 No'r hon à dòro. 
 Gwell yw y ddirwy no'r anrhaitn. 
 Gweawya ax levrith. 
 
 Gwerthvawr pob godidawg. 
 
 Gwg o bell, gwraig o agos. 
 
 Gwerthu cîg hwch a phrynu cig môch. 
 
 Gwír á ddywed Gwion Gwd. 
 
 Gwir á ddywed gwraig Davydd Dew am 
 
 danat ti. 
 Gwirion pawb ar ei air hun. 
 Gwisg orau merch yw gwylder. 
 Gwiw aur i a'i dirper. 
 Gwlana ar yr avyr. 
 Gwna dda dros ddrwg, 
 
 Ufern ni'th ddwg. 
 Gwnelid anghelvydd annerth 
 Gwnelid serch saeth i syberw. 
 Gwnelid da diwyd gànad. 
 Gwneuthur deudclrwg o'r un. 
 Gwneuthur ei vin yn din. 
 Gwrâch á vydd marw etto yn Rhiw 
 
 Yabon. 
 Gwraig ddiawg á wna verch esgud. 
 Gwr ni'th gâr ni'th gydvydd. 
 Gwr pawb yn hav. 
 Gwr llys i bob llys á vydd. 
 Gwrthawd gwahawdcl a myned i west. 
 Gwyl yw hanes. 
 
 Gwynt á lyv dda gwraig weddwi 
 Gwynvyd herwr yw hirnos. 
 Gwyw calon gan hiraeth. 
 Gyda'r ci y cerdd ei gynfon. 
 Gyr vab cai nag. 
 Gyriawg yr ŷch Hog. 
 Gyru brân i geisio tir. 
 Gyru hael oni el yn gi, 
 Gyru y cŷn à gerddo. 
 
 Haeddu annerch yw caru, 
 
 Haeddu ar nyth y cacwn. 
 
 Hael byrllawiawg. 
 
 Hael Owain (Hywel) o bwrs y wlâd. 
 
 Hael pob colledig achenawg. 
 
 Hav hyd galan, gauav hyd vai. 
 
 Hai gyda'r ci, hai gyda'r ysgyvarnog. 
 
 Hanbid gwaeth y ddiyccâth o dori ei 
 
 hewiuedd. 
 Hanbid gwell y ci varw y Hall. 
 Hanes ty haues coed. 
 Hanbydd ychwaneg y môr o bisodyn y 
 
 dryw. 
 Hanner y wlêdd hofedd yw. 
 Hap Duw ddewryn. 
 Hawdd pob newydd. 
 Hawdd cymmod lie bo cariad. 
 Hawdd cynnu tan yu hen aelwyd 
 Hawdd cysgu mewn croen cyva. 
 Hawdd dyddio rhwng fals a chwannawg 
 Hawdd eiriawl ar à garer. 
 Hawdd nawdd y'ngwasgawd gorwydd. 
 Hawdd peri i vingam wylaw. 
 Hawdd peri i voneddig sori. 
 
DIARHEBION. 
 
 849 
 
 Hawdd talu fug i fôl, 
 
 Hawdd tynu gwaed o bèn crack. 
 
 Hawdd yv a wyl ei wely. 
 
 Hawdd yw clwyvaw clav. 
 
 Hawdd yw digiaw dig. 
 
 Hawdd yw tynu carai hir o groen un 
 
 arall. 
 Hawdd yw tynu cleddyv byr o wain. 
 Haws barnu no saetbu saetb. 
 Haws can â bys noc â dwrn. 
 Haws dadlu o goed noc o gastell. 
 Haws dieneidiaw no dinaturiaw. 
 Haws dringaw no disgyn. 
 Haws dywedyd mynydd no myned drosto. 
 Haws gan bwyr no cban bore. 
 Haws gwneutbur hebog o varcut no marcb- 
 
 awg o daiawg. 
 Haws llenwi bol no llygad, 
 Haws llosgi ty no'i adeilad. 
 Haws twyllaw maban no thwyllaw gwracli- 
 
 an. 
 Heb Dduw beb ddim, Duw a digon. 
 Hên becbod á wna gywilydd newydd. 
 Hen bawdd goiwod arno. 
 Hir ammod nid â i dda. 
 Hir chwedl angbenawg. 
 Hiraetb am varw ni weryd. 
 Hir addewid i nag. ÿ 
 
 Hirddydd merydd mall. 
 Hir ei gov ni mynycb rydd 
 Hir ei bedeu gwraig eiddil. 
 Hir eistedd i ogan (ddiogi). 
 Hir lygad a wrtbgriv. 
 Hirvrydig a yv ei boll dda. 
 Hir vydd i gybydd ei gabl. 
 Hir gniv beb esgor lludded. 
 Hir bun Maelgwn yn eglwys Kbos. 
 Hir bynt a cbyrcbu llawgar. 
 Hir ledrad i grog. 
 Hir lyngeswriaetb i vawdd. 
 Hir nycb i angau. 
 Hir pob aros. 
 Hir sevyll i drwm. 
 Hir weddẁdawd i vevyl. 
 Hir wyniau i ddireidi. 
 Hir y bydd blewyn yn myned yn nbin y 
 
 blaidd. 
 Hir y bydcl cbwerw bên alanas. 
 Hir y bydd enderig ŷcb drygwr. 
 Hir y byddir yn cnoi tain aid cbwerw. 
 Hir y byddir yn magu Ofeiriad. 
 Hir y bydd marcb bacb yn ebol. 
 Hir y bydd y mud yn mbortb y byddar. 
 Hir yw'r mâb yn y ceubren. 
 Hoedl dyn ni cbanlyn y da. 
 Hoedl dyn nid gelyn a'i rhan. 
 Hôf ymmenyn Tratban. 
 Hôf gan angbenawg ei goeliaw 
 Hôf gan bawb à bryno. 
 
 Hôf gan bob edn ei lais. 
 
 Hôf gan vadyn ei vaw ei bun. 
 
 Hôf gan bob ynvyd ei gnwpa. 
 
 Hôf tarn mâb ni cbarer. 
 
 Hun yr aderyn. 
 
 Hun yr ëos. 
 
 Hwcb o bob beledd. 
 
 Hwr bên bawdd ei orddiwes. 
 
 Hwy clod no golud. 
 
 Hwy clod no boedyl. 
 
 Hwyr y bydd dyn o'r dyniewed du. 
 
 Hwyrav dial dial Duw. 
 
 Hwyrwaitb i anfynedig. 
 
 Hydr gwr o'i gymydogaeth. 
 
 Hydr pob costawg ar ei dom ei bun. 
 
 Hydr waedd gwaedd wrtb vro. 
 
 Hyd tra vycb na vydd over. 
 
 Hyd yn oed yr undydd yr â y crocban ar 
 
 y tân. 
 Hyvryd meicbiad pan vo gwynt. 
 Hygar pawb wrtb à garo. 
 Hu pawb ar ei vabsant. 
 Hu pawb yn absen ovn. 
 
 Iâcb rydd, rbyvedd pa gwyn. 
 
 Iâcb yn ymovyn meddyg. 
 
 Iawncbwedlawg mâb. 
 
 lawn i bawb ei gadw ei bun. 
 
 Iro blonegen. 
 
 Iro tin bwcb â bloneg. 
 
 I'r pant y rbêd y dwr. 
 
 Lladd gwaed a'i ddwylaw ac a'i draed, 
 
 Lladd y gwadyn val y bo'r troed. 
 
 Llais maen yn oerddwr. 
 
 Llaw à estyn a gymmer. 
 
 Llanw mewn llu. 
 
 Llaw ddiriaid a ddidawl ei pbercben. 
 
 Llawen meicbiad pan vo gwynt. 
 
 Llaw vrys llaw gywraint. 
 
 Llaw mâb yn llawes ei dâd. 
 
 Llaw lân diogel ei pbercben. 
 
 Llaw lliaws ar waitb. 
 
 Llaw pawb ar ei anaele. 
 
 Llawer un a ddwg newyn, 
 
 Ond er byn gwraig a vyn. 
 Llawer a weddill o veddwl cliwannog. 
 Llawer car baw ymdeg. 
 Llawer gair yn wynt a â beibio. 
 Llawer dyn à wna cynnyg drwg dros dda. 
 Llawer gwîr drwg ei duywedyd. 
 Llawer dyn mawr ei eisiau 
 
 A eilw ei gi gyclag ev. 
 Llawer matb sydd o'r yuvydrwydd. 
 Llawer o'r dwr a â beibio beb wybod i'r 
 
 melinydd. 
 Llawer rbwng byw a digon. 
 Llawer têg drwg ei duevnydd. 
 
 Llawer bagr bygar vydd . 
 
850 
 
 DIABHEBION, 
 
 Llawn i bobi golwyth. 
 
 Lie y bo do In r y bydd y Haw. 
 
 Llechu ar gevn y gist. 
 
 Lie da i bawb lie y carer. 
 
 Lledviyd lladd ei gydyrnaith. 
 
 Lledled rydan. 
 
 Lleddid mollt ni cldyvydd. 
 
 Lleilai llymed ganav. 
 
 Lie ni bo dysg ni bydd dawn. 
 
 Lie ymgreinio y march y gedu beth o'i view. 
 
 Lies pawb pan vedJyger. 
 
 Lletav vydd y lisweilyn o'i sathru. 
 
 Llewid bwyd ni bo beichiawg. 
 
 Llewid cywestach. 
 
 Lie byddo da y rhoir ac y tycia. 
 
 Lie y caffo Cymro cais. 
 
 Lie y syrthio y fon. 
 
 Lliaws ei anav ni garer. 
 
 Llidiawg lliosawg. 
 
 Lliv yn avon hinon vydd. 
 
 Lion colwyn ar arfed ei veistres. 
 
 Lion costog ar ei domen ei hun. 
 
 Lion vydd y llygoden pan na bo y'gath 
 
 gait rev. 
 Lion llygod lie ni bo câth. 
 Llwvr lladd ei gydyrnaith. 
 Llwm o vam a than) o dorth. 
 Llwm tir ni phoro davad. 
 Llwyd ae ysivyd ni ddygymmydd, 
 Llwyd pob hen. 
 Llwyd y\v y varchnad. 
 Llwyrav dial dial Duw. 
 Llwyth gwr ei gorwg. 
 Llyvid y ei y gwayw y brather ag ev. 
 Llygad Duw ar adneu. 
 Llygad cywraint yn mhen anihywraint. 
 Llymav vydd y gwayw yn ei vlaen. 
 Llymav y maes llymav yr ysgyvarnog. 
 Llywodraeth gwyr sy anhaws 
 
 Nog aniveiliaid ar gevn rhôs. 
 
 Mâb cov gwr a'i cov. 
 
 Mâb Gwenlliant esgeulus. 
 
 Mâb heb ddysg tŷ a lysg. 
 
 Mâb rhyvech rhyvenid. 
 
 Mae baw yn y caws. 
 
 Mae cloch wrth bob daint iddo. 
 
 Maeddu y dylluan wrth y maen. 
 
 Ma«u chwileryn yn mynwcs. 
 
 Mai oer a wua ysgubawr gynhes. 
 
 Mai adaiu i walch. 
 
 Mala en a ddyly ei daith. 
 
 Mai bwyd hely. 
 
 Mai ci â baw ar ei ben. 
 
 Mai cogail gwraig vusgrell. 
 
 Mai cwn gar» gyvreion. 
 
 Mai dall yn tavlu ei fon. 
 
 Mai dau eurych. 
 
 Mai drwg voneddig a'i vaich. 
 
 Mai dyrnawd psn. 
 
 Mal aderyn ar y game. 
 
 Mal eiry mawrth ar y maon, 
 
 Mai fon Hywel ab Goronwy. 
 
 Mal gwaifch Emrys. 
 
 Mal llwytb maen Cetti. 
 
 Mal llygad yn mhen. 
 
 Mal llyn melin ar drai. 
 
 Mal llyvu mel oddiar ddrain. 
 
 Mal mursen nôs nadolig. 
 
 Mal moel rhwng dwy leithig. 
 
 Mal myn magawd. 
 
 Mil rhaw yn miswail. 
 
 Mal rhybudd hyd Wem. 
 
 Mal tynu b'.ch trwy goed. 
 
 Mal un yn iend Grygunan. 
 
 Mal y mollt yr ieud Grygunan* 
 
 Mal wy ar drosol. 
 
 Mal bo y dyn y bydd ei lvrdyn. 
 
 Mal y cant y gwr. 
 
 Mal y cerych dy vawl. 
 
 Mil y ci a'r bvvch. 
 
 ^•al y cwn am y môch. 
 
 Mal achenawg am ei geiniawg. 
 
 Mal y g-tth am y pysgod. 
 
 Mal y g walch tros vîn yr ellyn. 
 
 Mal y Gwyddel am ei yrn allan. 
 
 IVIal y Gwyddel am y faling. 
 
 Mal y iar a'i baw i mewn, a'i hwy allars, 
 
 Mal y llîn ar y maen. 
 
 Mal y llwynog am yr ogvaen. 
 
 Mal y llyfant dan yr og. 
 
 Mal y llygoden dan balv y gatb, 
 
 Mal y môch am y lawydd. 
 
 Mal y neidyr gribawg. 
 
 Mal y peilliant ymdeg. 
 
 Mal y peilliaid i Indeg. 
 
 Mal y pysg am y dwvr. 
 
 Mal yr ab am ei chenau. 
 
 Mal yr aran am ei ddwy goes. 
 
 Mal yr eddi am y gar van. 
 
 Mal y rhisg am y pi èn. 
 
 Mal yr hwcli dan y vwyall. 
 
 Mal yr hydd a'r blaidd. 
 
 Mal y saeth i'r llinyn. 
 
 Mal y tan yn y earth. 
 
 Mal y Ian yn yr aelwyd. 
 
 Mal y try y ddôr ar ei cholyn y try y 
 
 diawg yn ei wely. 
 Mam esgud a wna verch ddiawg. 
 Mam vechan a ddivanw ei phlaut. 
 Man yd vydd trwyn yd vydd trew. 
 March a syrth oddiar ei bedwar earn. 
 March a wg a vydd gwedi gẁyl. 
 March a wy] yr yd ac ni wyl y cao. 
 March i ddiawg, ci i lwth. 
 Mawr arth oddiallan 
 Mawredig pendevig castell. 
 Mawrth a ladd Ebrill a vling. 
 
DIARHEBÎON. 
 
 851 
 
 Mawr yw toraeth yr avlwydd. 
 Mecid llwvr llawer addoed. 
 Mecid llwvr llawer eynghor. 
 Mecid tristyd lledvryd l'wyr. 
 Meddiant byclian i ewyllys drwg. 
 Mevyl ar dy varv. 
 Mevyl i'r côg ni lyvo ci law. 
 Mevyl i'r llygoden untwll. 
 Mevyl ys gnawd o wedd .vdawd hîr. 
 Mehevin lieulawg 
 
 A wna vedel niochddwyreawg. 
 Meithrin chwileryn. 
 Mêl a'i gôl. 
 
 Melina tlawd ei gwynos. 
 Melys bys pan losgo. 
 Melys geirda am à garer. 
 Melysav vydd y cig pan vo ., nesav i'r 
 
 asgwrn. 
 Melys pan gaer, cliwerw pan daler. 
 Mi adwaen iwrch er nas daliwyv. 
 Mi á gawn à vai gan vy mam. 
 Moch barn pob ehud. 
 Moch dysg nawv mâb hwyad. 
 Moes pob tud yn ei dnd. 
 Moled pawb y rhyd mal y cafo. 
 Moliant gwedi marw. 
 Mor edivar gantho a'r gwr à laddoedd ei 
 
 vilgi. 
 Mor esgud a'r gâth rhwng y tŷ a'r ysgub- 
 
 awr. 
 Morwyn ieuanc mâb yn arfed. 
 Mud arynaig y llavar. 
 Mursen vydd o wr mal o wraig. 
 Mursen nôs nadolig. 
 Mwy llygad no bol. 
 Mwy no breuan dinvoel. 
 Mwy nog un bwa yw yn nghaer. 
 Mwy nog un ci am cyvarthoedd. 
 Mwy ncg y bydd da y blaidd ni bydd da ei 
 
 isgell. 
 Mwy no'r avyr er dangos ei thin. 
 Mwy no'r bel dan yr humog. 
 Mwy no'r cyvrwy i'r hwch. 
 Mwy no'r-rhegen yn y rhych. 
 Myned â gogyr i'r avon. 
 Mynych Leb raid bod ar wall. 
 Mynych i'r praidd bod ar wall pan vo 
 
 tywysawg yr enderig. 
 Mynych y daw drwg vugail. 
 Mynych y syrth mevyl o gesail. 
 
 Na bele i vel na gwraig i selsig. 
 Nag îr wadyn ban bydd waeth. 
 Nag untrew na dau 
 
 Ni nawdd rhag angau. 
 Nag ymddiried i estron. 
 Na choll dy henfordd er dy fordd new- 
 
 ydd. 
 
 Na cbred vyth verch dy chwegrwn. 
 
 Na ddal dy dŷ wrth gynghor dy drwydd- 
 
 edawg. 
 Na ddefraw y ci à vo yn cysgu. 
 Naddiad dy voch na ad yn rhwy." 
 Na cldivaviw dy b.riglawr. 
 N"a ddos â gwr wrth ei vaint. 
 Na varn ddyn nath ran hyd yn mhen"y 
 
 vlwyddyn. 
 Na vid dy elyn dy gymydog. 
 Na vid dy wraig dv gyvrin. 
 Na vram oni'th wthier. 
 Na vydd vrad vugail i'r a'th greto.' 
 Na vydd oreisteddgar yn ystavell. 
 Na vydd ryvwvthus lie galler dy hebgor. 
 Na vydd ry hy ar rywiawg. 
 Na vynych gur lwvr 
 Naill ai llwynog ai llwyn rhedyn. 
 Namyn Duw nid oes dewin. 
 Natur yr hwch vydd yn y porchell. 
 Nawv maen hyd waelaw.d. 
 Na werth nev er benthj^g y byd. 
 Na wreica ond yn agos. 
 Na wrthawd dy barch pan y cynnycier, 
 Neges psndevig yn rbad. 
 Nesav i bawb ei nesav 
 Nês imi vy nghrys iio'm paia. 
 Nesnes y llevain i'r drev. 
 Nes no choel. 
 Nes penelin nog arddwrn. 
 Neuadd pob diddos. 
 Neur vegaist a'th ddirprwy. 
 Newydd bè.ìyg yn henvon. 
 Newid y gwewyr. 
 Newid y penweig. 
 Ni ad annoeth ei orvod. 
 Ni ad diriaid ei garu. 
 Ni ad môr hyd ei wregys. 
 Ni ad môr marwolus ynddo. 
 Ni aing yn mro ni bydd wrth wir. 
 Ni baidd llwvr 11am ehelaeth. 
 Ni bu Arthur oad tra vu. 
 Ni bu ddrwg i un na bai dda i aralh 
 Ni bu eiddil hén yn was. 
 Ni bu esgynu gorwydd oddiar gefyl. 
 Ni bu rygu na bai rygas. 
 Ni butra 11a w dyn 
 
 Er gwneyd da iddo ei hun. 
 Ni butra llynwyn. 
 Ni byddav na thoryn dwyu na chapan 
 
 gwlaw. 
 Ni bydd allt heb waered. 
 Ni bydd atglav o glavwr. 
 Ni bydd brawd heb ei hadvrawd. 
 Ni bydd budd o ychydig 
 Ni bydd bual o losgwrn y ci. 
 Ni byd 1 byw cy w heb à lyw 
 Ni bydd cymmen neb oni bydd ynvyd 
 
 gy-sevin. 
 Ni bydd jhwedyl heb ystlys iddo. 
 
852 
 
 DIARHEBION. 
 
 Ni bydd dal tŷ heb vynach yt. 
 
 Ni bydd dialwr diovn. 
 
 Ni bydd gywaethawg rygall. 
 
 Ni bydd diriaid heb bawl. 
 
 Ni bydd doeth ni ddarllèno. 
 
 Ni bydd doeth yn hîr rnewn Hid. 
 
 Ni bydd dynn dau Gymro. 
 
 Ni bydd dyun hun a haint. 
 
 Ni bydd ehovn noeth yn ysgall. 
 
 Ni bydd gwan heb ei gadarn. 
 
 Ni bydd gwr wrth ddim. 
 
 Ni bydd hunawg sercha wg byth. 
 
 Ni bydd rnarw march ar unnos. 
 
 Ni bydd moesawg merch à glywo geiliog 
 
 ei thâd. 
 Ni bydd mynyglwen gwraig drygwr. 
 Ni bydd mysoglawg maen o'i vynych 
 
 dravawd. 
 Ni bydd nag namyn un vlwyddyn. 
 Ni bydd neb llyvn heb ei anav. 
 Ni bydd preswyl pasc. 
 Ni bydd rhybarch rbygynnevin. 
 Ni bydd uchenaid heb ei deigyr. 
 Ni bydd y dryw heb ei lyw. 
 Ni chavoedd ddrwg mae yn ei aros. 
 Ni cheif chwedyl nid el o'i del. 
 Ni cheif rhy anvoddawg rhybarch. 
 Ni cheif y mud arynaig. 
 Ni char buwch hesp lo. 
 Ni châr Dovydd diobaith. 
 Ni char fol a'i cynghoro. 
 Ni char gwaith nis gorddyvno. 
 Ni char gwilliaid hîr gynghrair. 
 Ni châr morwyn mab o'i threv. 
 Ni charawdd Crist a'i croges. 
 Ni charo ei vam cared ei lysvam. 
 Ni cbefir da beb prid. 
 Ni chefir hoedyl hîr er ymgeledd. 
 Ni chefir gwastad i bêl. 
 Ni chefir gwaith gwr gan was. 
 Ni cheif mwy do chôd gan wrâch. 
 Ni cheif dda ni oddevo ddrwg . 
 Ni cheif dda nid el yn namwain. 
 Ni cheif ei ddewis gam à foö. 
 Ni cheif bwyll nis pryno. 
 Ni cheidw Cymro oni gollo. 
 Ni cheidw diriaid ei dda. 
 Ni cheidw ei wyneb ni roddwy. 
 Ni chein sywedydd yn unvron. 
 Ni cheir aval per ar bren sur. 
 Ni cheir bwyaid à fo. 
 Ni cheir bwyd taiawg yn rhad. 
 Ni cheir da o hîr gysgu. 
 Ni cheir geirda heb prid. 
 Ni cheir gan y llwynog ond ei groen. 
 Ni cheir gwlan rhywiawg ar glyn gavyr. 
 Ni cheir y melys heb y chwerw. 
 Ni chêl drygdir ei egin. 
 Ni eh el grudd gystudd calon. 
 
 Ni chêl ynvyd ei veddwl. 
 
 Ni cherir newynawg. 
 
 Ni cherir yn llwyr oni ddelo'r wyr. 
 
 Ni chlyw madyn ei ddrygsawr ei hun. 
 
 Ni chlyw Wilcyn beth nis myn. 
 
 Ni choelir dyn ar ddigrain. 
 
 Ni choelir y moel oni welir ei ymmen- 
 
 nydd. 
 Ni chovia y chwegr pan vu waudd. 
 Ni cholles mam anmynedd. 
 Ni cholles ei gyvriv à ddechreuis. 
 Ni chrêd eiddig er à dynger. 
 Ni chryn Haw ar vab dysg. 
 Ni chwennych morwyn vynach baglawg, 
 Ni chwery câth dros ei blwydd. 
 Ni chwsg dedwydd hun vore. 
 Ni chwsg Duw pan rydd wared. 
 Ni chwsg govalus, ac i gwsg galarus. 
 Ni chwsg gwag voly. 
 Ni chwyn ci er ei daraW ag asgwrn. 
 Ni chwyn yr iâr vod y gwalch yn glav. 
 Ni chyveirch angen ei borthi. 
 Ni chyll yr iâr ei hirnos. 
 Ni chyll ni ddyvydd. 
 Ni chymmerai gogyl am ei gar. 
 Ni chymmero ei barch 
 
 Cyinmered ei anmharch. 
 Ni chymmer Uu ceid (raid) ar fo. 
 Ni chymmydd dedwydd â dadlau. 
 Ni chymmydd diawl â dwywawl. 
 Ni chyngain gan gèn ad gywilydd. 
 Ni chyngain gwarthol gan ddewis. 
 Ny chynny gweinid arall. 
 Ni ddaliav ddilys o ddyn. 
 Ni ddaw gov i lwth ei grâch. 
 Ni ddaw doe byth. 
 
 Ni ddaw drwg i un na ddaw da i arall. 
 Ni ddawr croesan pa gabl. 
 Ni ddawr puten pa gnucb. 
 Ni ddawr yr iâr vod y gwalch yn glav. 
 Ni ddeil yr eryr ednogyn. 
 Nid elir (nid ellir) coed o unpren 
 Ni ddervydd cynghor. 
 Ni ddichon gwan ond gwaeddi. 
 Ni ddyddawr newynawg pa yso. 
 Ni ddifyg arv ar was gwych. 
 Ni ddifyg esgus ar wraig. 
 Ni ddifyg fon ar ynvyd. 
 Ni ddiylch angen ei borthi 
 Ni ddwg newyn man weision. 
 Ni ddychwennyg budd pydi. 
 Ni ddygymmydd mêdd â chybydd. 
 Ni ddyly cyvraith nis gwnel. 
 Ni ddyly drygvoly namyn drwg ysu. 
 Ni ddyrllydd hael ar ni bo. 
 Ni eill barnu ni wrandawo. 
 Ni eill Duw dda i ddiriaid. 
 Nid eill dyn ochel tynged. 
 Ni erch gwrâch gwared ei phen. 
 
DIARHEBION. 
 
 853 
 
 Ni eill neb namyn ei allu. 
 
 Ni eing deuvras yn unsach. 
 
 Ni eing mewn llestyr ond ei lonaid 
 
 Ni elwir daw hyd tranoeth. 
 
 Ni elwir cywrain ni gynnydd. 
 
 Ni elwir yn euawg onis geirydd. 
 
 Ni ellir cwbl o anghwbl. 
 
 Ni ellir lliaws o undyn. 
 
 Ni ellir o bell à hanfo o agos. 
 
 Ni ercliyll enaid ni ddiwyg. 
 
 Ni varn dyn â cliarn hyd y'mlien y 
 
 vlwyddyn. 
 Ni vawr ddiolchir rhodd gymhell. 
 Ni vawraa neges ni ragwyl ei lês : 
 Ni vawreir tra oganer. 
 Ni bydd uchenaid heb ei ddeigyr. 
 Ni vyn drygwraig ddal ei chwd. 
 Ni vyno Duw ni lwydd. 
 Ni vyn y sant mo'r caws. 
 Ni heuir ni vedir. 
 Ni hena ceudawcl. 
 Ni ben a eiddigedd. 
 Ni hena bawl er ei hoedi. 
 Ni bena meddwl. 
 Ni baedd diriaid ei garu. 
 Ni ladd cawod mal y dygynnull. 
 Ni ladd gogyvaddaw. 
 Ni las cenad erioed. 
 Ni ludd anmraint fawd. 
 Ni ludd benditb ddifeithwch. 
 Ni Iwgr y da ar y llall, 
 Ni lwydd benditb ni baedder. 
 Ni lwydd cell goreisteddwraig. 
 Ni lwydd golud à wader. 
 Ni lwydd gwenyn i geiliog. 
 Ni lwydd bil corf anniwair. 
 Ni lwydd rbeuvedd i ddiriaid. 
 Ni lwyddoedd ond à dramgwyddoedd. 
 Ni mâd newid ni cbeif elw. 
 Ni mocb ddial mevl nerydd. 
 Ni mocb wna da dyn segur. 
 Ni nawdd eing llyvrder rbag llaith. 
 Ni nawd caledi rbag bycbodedd. 
 Ni nawd divenwir cywraint. 
 Ni nawd gymmydd blaidd â drych. 
 Ni nawd ucbenaid rbag gwael. 
 Ni orddyvnwys câth cebystyr. 
 Ni pbara cywydd namyn un vlwyddyn. 
 Ni pbell anrhegir tylawd. 
 Ni pbell ddygwydd aval o avail. 
 Ni pbella yr ebegr neb tylawd. 
 Ni pbery cig brâs yn wastad. 
 Ni pbis boneddig ei bun. 
 Ni phrynav gâtb yn fetan: 
 Ni phyrtb newyn neb cywilydd. 
 Ni roddir gwlâd i vud. 
 Ni rown erddo seren bren. 
 Ni rydd bi ei baw i'r ci. 
 Ni rydd Duw dda i ddiriaid. 
 
 Ni rygelir dryglam. 
 
 Ni saiv gwlaw ar geiliogwydd. 
 
 Ni'saiv gogan ar gadarn. 
 
 Ni sengis yr ŷch du ar dy droed. 
 
 Ni thâg namyn wy. 
 
 Ni tbâl dim cenad. 
 
 Ni thai dim drwg ymrëad. 
 
 Ni tbangnev gwynnawn â goddaitb. 
 
 Ni tbawdd dyled er ei haros. 
 
 Ni tbebyg drud ei drengi. 
 
 Ni tbelir gweli tavawd namyn i arglwydd. 
 
 Ni tbelir saetb i ebawl. 
 
 Ni thòres Artbur nawdd gwraisf. 
 
 Ni tbrîg diriaid ar dda. 
 
 Ni tbroav yn vy ammwlch. 
 
 Ni tbycia rbybudd i drwcb. 
 
 Ni tbyv egin yn marcbnad. 
 
 Ni tbynav ddraen o droed yr un 
 
 A'i ddodi yn vy nhroed vy hun. 
 Ni tbyr pen er dywedyd yn dêg, 
 Ni thyr llestyr ni bo llawn. 
 Ni wedd deu-vras yn un-sach. 
 Ni welais lam rbwydd i ewig. 
 Ni weles da yn nby ei dâd à hofes dda yn 
 
 nby ei cbwegrwn. 
 Ni wicb ci. er ei daraw as: asgwrn. 
 Ni wisg cain ni wisg liain. 
 Ni wnaetb ddrwg a'i diwygioedd. 
 Ni wna y llygoden ei nytb yn llosgwrn y 
 
 gatli. 
 Ni wna y môr waetb no boddi. 
 Ni wnêl gynghor ei vam 
 
 Gwnaed gynghor ei lysvam. 
 Ni wyddis eisio y fynnon onid el yn hesp. ) 
 Ni wyl mâb am beth ni wŷl. 
 Ni wŷl diriaid arno vai. 
 Ni wŷl dyn a'i pyrth. 
 Ni wyr dyn ddolur y llall. 
 Ni wŷl dyn nid el o'i dy. 
 Ni wyr hawdd vod yn hawdd 
 
 Onid el hawdd yn anhawdd. 
 Ni wyr neb pa esgid ddiweddav á wisg. 
 Ni wyr ni weloedd, ni veidyr ni ddysg. 
 Ni wyr ond à wrandawo. 
 Ni wyr pryder nis prydero ac nis pryno. 
 Ni wyr yn llwyr namyn Uyvyr. 
 Ni wyr yr hwcb lawn pa wîcb y wag. 
 Ni wyr yr iâr nesav i'r ceiliog. 
 Nid â bawd yd ddyvnir llâtb hir. 
 Nid aeth rbyhir i goed. 
 Nid â cosp ar ynvyd. 
 Nid â cynnyg arglwydd i lawr. 
 Nid adchwelawg gair. 
 Nid adwna Duw à wnaeth. 
 Nid â drwg val y del. 
 Nid adwyth rhêg ni haedder. 
 Nid â gair i ad wedd. 
 Nid â gwayw yn ngronyn. 
 Nid ammwys à wnel gwarth. 
 
854 DIARHEBION. 
 
 Nid anghov brodyrdde. 
 
 Nid anudon ynichwelyd ar y da. 
 
 Ni â y post ar ynvyd, 
 
 A'r ynvyd á ddaw ar y post. 
 Nid à red á geif y budd. 
 Nid a ar vor nid ymlevair. 
 Nid ar redeg y mae aredig. 
 Nid ar unwaitb y caed Herbin. 
 Nid asgyr à gafo trevgordd. 
 Nid a'th garwys a'th anvonwys yma. 
 Nid â swllt yn ddiebryd. 
 Nid â untrew a dau i angau. 
 Nid à wyl dyn a'i pyrth. 
 Nid benthyg ni haufo gwaeth. 
 Nid bwrn nid baich. 
 Nid bwyd gwenynen i geiliog. 
 Nid bwyd rhyvedd i ddiriaid. 
 Nid cadarn ond diniwaid. 
 Nid cau fau ar lwynog. 
 Nid cov gan yr ofeiriacl ei vod yn glochydd. 
 Nid cur llavur wrth ddim da. 
 Nid cyvoethawg ond a'i cyrnrnero. 
 Nid cymmaint Bleddyn a'i drwst. 
 Nid cymmen neb oni bo ynvyd cyssevin. 
 Nid cynnevin brân â chanu. 
 Nid cynnevin cath â chebystyr. 
 Nid cyttun hun â haint. 
 Nid cyweitbas ond brawd. 
 Nid chwareu à vo erchyll. 
 Nid chwareu chwareu â than. 
 Nid da rhy o ddim. 
 Nid da yr awr waethav ar neb. 
 Nid dedwydd ni ddyvo pwyll. 
 Nid digon heb weddill. 
 Nid diswrth neb diawg. 
 Nid diwyd heb nai. 
 Nid diwyg rhag drwg weithred 
 
 Ymattreg wedi y darfo; 
 
 Ni ddychwennyg budd pydi, 
 
 Ys gwell delli wrth à vo, 
 
 Ac ymganlyn a dedwydd, 
 
 A diovryd à atvo ; 
 
 Ni lwydd rheuvedd i ddiViaid, 
 
 Ni cheir bwyaid ar fo ; 
 
 Ni nawdd uchenaid rhag gwael, 
 
 Ni ddyrilydd hael ar ni bo. 
 Nid drwg arglwydd narnyn drwg was. 
 Nid drwg dim à wneler chwy gynghor. 
 Nid drygwr wrth ddrygwraig. 
 Nid edrychir yn llygad march rhodd. 
 Nid ev enir pawb yn ddoeth. 
 Nid eglur ediycb yn nhywyll. 
 Nid ei arvaeth á byrth dyn, 
 
 Narnyn ei dyngtd a'i herlyn 
 Nid ev á byrth dyn ei debyg. 
 Nid ev á ddiwyg dyn ei dclrwg amynedd. 
 Nid ev á geif pawb à vyn. 
 Nid ev hwn y mis nis gwn. 
 Nid eiddo Duw à water. 
 
 
 Nid eiddun dedwydd dyhedd. 
 
 Nid eir â bwyd taiawg yn rhad. 
 
 Nid ellir coed o unpren. 
 
 Nid erchis bwyd ond ei brovi. 
 
 Nid erchis yr Hen Gyrys ond à vai rhwng 
 
 y newidiau. 
 Nid ergyd ni cywirer. 
 Ni ery.s Malldraeth am Owain. 
 Nid esmwyth ymgyvlogi. 
 Nid gair alltud ar Gymro. 
 Nid gnawd clialwr diovn. 
 Nid gwaeth cywir er ei chwiliaw. 
 Nid gwaeth gan Dduw enaid y fôl no'r 
 
 cymmen. 
 Nid gwaeth geilwad anghraf no rhent. 
 Nid gwaeth i'r ymladd dig no glew. 
 Nid gwradwydd gwellâu. 
 Nid gwely heb wraig. 
 Nid gwell can-muw i'r can-nyn 
 
 Noc un-nruw i'r un dyn. 
 Nid srwell dim no diiion. 
 Nid gwell gormodd no rhyvychan. 
 Nid gwell got no lleidyr. 
 Nid gwell i'r rhoddwr noc i'r lleidyr. 
 Nid gwell rhwy no digon. 
 Nid gwiw gwylder rhag eisieu. 
 Nid gwr narnyn gwrthmuni. 
 Nid bawdd blingaw ag elestren. 
 Nid hawdd chwythu tân â blawd yn 
 
 ngenaii. 
 Nid hawdd deuddaw o'r unverch. 
 Nid hawdd divenwi cywraint. 
 Nid hawdd gwlana ar yr avyr. 
 Nid hawdd lledrata ocldiar leidyr. 
 Nid hawdd tynu mêr o bôst. 
 Nid hofedd meuedd bro. 
 Nid hwyrach yn y varchnad 
 
 Croen yr oen no chroen y ddavad. 
 Nid iaeh ond à vo marw. 
 Nid iangwr neb ar Verwyn. 
 Nid llavurus Haw gywraint. 
 Nid llai gwerth mevl no gwerth fawd. 
 Nid llu á dyr narnyn Duw. 
 Nid llai y cyrch dyn ei laith no'i gyvar- 
 
 wys. 
 Nid Uywiawdyr narnyn Duw. 
 Nid mawr i'tli gerid 
 
 Os rhwy á eichid. 
 Nid mal aur da ydd ar dyn. 
 Nid mi, nid ti, 
 
 Llewad c ; g y ci. 
 
 aros gwallt. 
 
 Nid moel gwr yn 
 
 Nid moesawg merch à glyw lev ceiliog ei 
 
 thûd. 
 Nid mwy gwaitb no chanu. 
 Nid mynechdid maeroni. 
 Nid niyn d á ddel eilwaith. 
 Nid neges heb varch. 
 Nid newid heb voch. 
 
DIARHEBION. 
 
 855 
 
 Nid oedd hôf can ni ddivenwid. 
 
 Kid oes ar ufern ond eisieu ei threvnu. 
 
 Kid oes cambren ond cam ran. 
 
 Kid oes gantho na chwyr na phabwyr.' 
 
 Kid oes cywilydd rhag govid. 
 
 Kid oes gantho'r iâr i gravu'r barth. 
 
 Kid oes gantho'r ewinedd i ymgravu. 
 
 Kid oes dogyn ar gardawd. 
 
 Kid oes drygair namyn drygwraig. 
 
 Kid oes drygwraig namjm drygwr. 
 
 Kid oes gwyl rhag elusen. 
 
 Kid oes nawdd rhag tyngedven. 
 
 Kid oes neb heb ei vai. 
 
 Kid oes neb can ddalled 
 
 A'r neb ni vyno wcled. 
 Kid oes o ddim ond val y cymmerer. 
 Kid oes rhodd namyn o vodd. 
 Kid oes wad dros waesav. 
 Kid oes wylecld rhag anverthedd. 
 Kid o'i gorf ydd ymre gwybedyn. 
 Kid prophwyd neb yn ei wlâd ei linn. 
 Kid rhaid cymhell ond ar glav. 
 Nid rhaid dangos diriaid i gwn. 
 Kid rhaid dodi cloch am vwnwgyl yr 
 
 ynvyd. 
 Kid rliaid dodi cloch wrth vursen. 
 Kid rhaid i ddedwydd ond ei eni, 
 
 A'i vwrw i'r berth vieri. 
 Kid rhaid pedi yn llys arglwydd. 
 Kid sant iieb yn ei vater ei hun. 
 Kid sbri ar dy vara. 
 Kid tân heb eirias. 
 Kid tebyg neb i Nêst. 
 Kid trevtad anrhydedd arglwydd. 
 Kid trymach y blewyn llwyd no'r gwyn. 
 Kid twyll twyl]o twyllwr. 
 Kid un anian iâcli a chlav. 
 Kid uunaws gwyraws a gwern. 
 Kid unvryl ynvyd a chall. 
 Kid nniaith bronvraith a bran. 
 Kid wrth bryd yd gerid gwreigedd. 
 Kid wrth ei big y mae prynu cyfylog. 
 Kid y borau y mae canmawl diwrnod 
 
 têg. • 
 Kid ei vara á ddywed ar bawb. 
 Kid } T dyw y byd ond bychydig. 
 Kid ymgais diriaid â da. 
 Kid ymgar y llateion. 
 Kid ymgel cariad ley bo. 
 Kid ymgel drwg lie y bo. 
 N.d ymweis à vo parch. 
 Kid yn undydd yr adeilwyd "Rhnvain. 
 Kid ysgar angiienawg ag anhychvryd. 
 Nid yi?gar dii-iaid ag auhyedd. 
 Kid ystyn Haw ni rybuch càlon. 
 Kid ystyr cariad cywiiydd. 
 Koswyl iâr gwae a ; i car. 
 Ki wyr ni ddysg ; 
 
 Ki ddysg ni wrendy; 
 
 Ki wrendy ond astud; 
 Kid astud ond dedwydd; 
 Nid dedwydd ond à ato ei garu ; 
 Ki âd ei garu ond divilain; 
 Kid divilain ond uvydd; 
 Kid uvydd ond tawedawg ; 
 Kid tawedawg ond godd«vus ; 
 Kid goddevus ond synwyrawl; 
 Kid synwyrawl ond cydwybodua; 
 Kid cydwybodus ond cywir; 
 Kid cywir ond meddylgar; 
 Kid meddylgar ond serchawg; 
 Kid serchawg ond cerddgar; 
 Kid cerddgar ond ymddyddangar ; 
 Kid ymddyddan ond am Dduw. 
 Kid cynghor ond tâd. 
 Kid gweddi ond mam. 
 Kid ymgeledd ond chwaer. 
 Kid cadernid ond brodyr. 
 Kid galluawg ond cevndyr. 
 Kid cenedlawg ond cyvyrdyr. 
 Kid hoywder ond cleddyv. 
 Kid amddifyn ond tarian. 
 Kid hyder ond bwa. 
 Kid brwydyr ond gwewyr. 
 Kid lladd ond dager. 
 Nid tŷ heb wr. 
 Kid tân heb gyf. 
 Kid gwely heb wraig. 
 Kid ynvyd rwydd ond cariad. 
 Kid folineb ond meddwdawd. 
 Kid tylodi ond clevyd. 
 Kid gwall synwyr ond ymryson. 
 Kid mcthiant ond musgrelli 
 j Kid doethineb ond tewi. 
 ! Kid diogi ond syrthni. 
 Nid syrthni ond pechawd. 
 Nid pechawd ond temtasiwn. 
 Kid tylawd ond nas cymmer. 
 Kid cyvoethawg ond syber. 
 Kid gwresawg ond yr haul. 
 Kid oer ond y lleuad. 
 j Kid amlder ond sêr. 
 ! Nid buan ond gwynt. 
 Kid moliannus ond cy'tundeb. 
 Nid cyvoeth ond iechyd. 
 is id yypail ond gwvnt. 
 Nid pruddder ond marwolaeth. 
 Nid llawenydd ond nev. 
 Nid anhyvryd ond ufern. 
 Kid hyvrydwch ond gyda Duw. 
 Nid athrvlith ond ilawen. 
 Nid diddim ond trîbt. 
 Nid dedwydd ond diddrwg. 
 Nid diddrwg ond dibechawd. 
 Nid santaidd ond diwybod. 
 JSid diwybod ond disynwyr. 
 Nid hudoliaeth ond ieuenctid. 
 Nid ieuenctid ond ennyd aw. 
 
356 
 
 DIÀÄHEBION. 
 
 Nid twyll ond y byd. 
 
 Nid pruddder ond eisieu. 
 
 Nid helaethrwydd lieb ddigon, 
 
 Nid amheuthun llawer. 
 
 Nid somedigaeth ond gwraig. 
 
 Nid divyrwch ond milgi. 
 
 Nid llawenydd ond march. 
 
 Nid digrivwch ond gwalch. 
 
 Nid ovnawg ond digasawg. 
 
 Nid digasawg heb achos. 
 
 Nid dyoddevgar ond doeth. 
 
 Nid doeth à ymryson, 
 
 Nid nrwynder ond merch. 
 
 Nid mabgar ond divilain. 
 
 Nid milain ond taiawg. 
 
 Nid taiawg ond cerlyn. 
 
 Nid cerlyn ond avrywiawg. 
 
 Nid avrywiawg ond iangwr. 
 
 Nid iangwr ond o arverau. 
 
 Nid hawddgar ond divalch. 
 
 Nid divalch ond trugarawg. 
 
 Nid trugarawg ond deddvawl. 
 
 Nid marchawg heb fon. 
 
 Nid peddestyr heb vwa. 
 
 Nid chwannawg ond mâb. 
 
 Nid esgeulus ond gweinidawg. 
 
 Nid cywir ond ci. 
 
 Nid melys ond pechawd. 
 
 Nid chwerw ond penyd. 
 
 Nid ymddiried ond cydymaith. 
 
 Nid hofder ond etivedd. 
 
 Nid glân ond y py*g. 
 
 Nid cyvrinach ond rhwng dau. 
 
 Ni wyr ond à weles. 
 
 Nid hysbys ond à ymovyno. 
 
 Nid cyvarwydd ond à wypo. 
 
 Nid call ond à gat wo yn ei gov. 
 
 Nid dysg heb synwyr. 
 
 Nid gwenieithus ond merch. 
 
 Nid avieuthus ond dioval. 
 
 Nid gwenwynig ond cath. 
 
 Nid fyrnig ond ci. 
 
 Nid creulawn ond Hew. 
 
 Nid cyvrwys ond epa. 
 
 Nid dichellgar ond llwynog. 
 
 Nid ethrylithgar ond bytheiad. 
 
 Nid diswrth ond byvhwch. 
 
 Nid brwnt ond fwlbart. 
 
 Nid mwythus ond bele. 
 
 Nid bwyiawg ond gwiwair. 
 
 Nid esgyd ond dyvrgi. 
 
 Nid esmwyth ond pathew. 
 
 Nid difaitb ond ystlym. 
 
 Nid boneddig ond hydd. 
 
 Nid rhywiawg ond march. 
 
 Nid gwâr ond ŷch. 
 
 Nid taiawg ond eidion. 
 
 Nid rhadlawn ond davad. 
 
 Nid llysieuawg ond gavyr. 
 
 Nid tomlyd ond bwch. 
 
 Nid têg ond paun. 
 
 Nid rhyvygus ond bronvraith. 
 
 Nid serchawg ond ëos. 
 
 Nid balch ond alarch. 
 
 Nid syw ond y bi. 
 
 Nid sionc ond y dryw. 
 
 Nid cyvannedd ond ceiliog. 
 
 Nid avradlawn ond iâr. 
 
 Nid ynvyd ond gwydd. 
 
 Nid budyr ond hwyad. 
 
 Nid gwrawl ond ceiliog du. 
 
 Nid mwynaidd ond ëog. 
 
 Nid llechiad ond cyfylog. 
 
 Nid anllad ond aderyn y to. 
 
 Nid mnsgrell ond ceiliogwydd. 
 
 Nid glwth ond niulvran. 
 
 Nid anverth ond garan. 
 
 Nid trais ond tan. 
 
 Nid rhwystyr ond dwvyr. 
 
 Nid ysgavn ond wybyr. 
 
 Nid trwni ond daiar. 
 
 Nid dewr ond gwyr. 
 
 Nid calònawg ond à gyrcho. 
 
 Nid diarswyd ond à aröo. 
 
 Nid ovnawg ond à föo. 
 
 Nid llwvr ond à lecho. 
 
 Nid anveidrawl ond dim. 
 
 Nid dim ond Duw. 
 
 Nerth eryr yn ei ylvin. 
 
 Nerth unicorn yn ei gorn. 
 
 Nerth sarf yn ei chloren. » 
 
 Nerth hwrdd yn ei ben. 
 
 Nerth arth yn ei breichiau. 
 
 Nerth tarw yn ei ddwyvron. 
 
 Nerth ci yn ei ddant. 
 
 Nerth twrch yn ei avlach. 
 
 Nerth ysguthan yn ei hadanedd. 
 
 Nerth gwraig yn ei thavawd. 
 
 No drygddyn ys gwell ei dda. 
 
 O achos y vammaeth y cusenir y mâb. 
 
 O bob ceinmyged cyfes orau. 
 
 O bob fordd o'r awyr ydd ymchwelo y 
 
 gwynt y daw gwlaw. 
 O bob trwm trymav henaint. 
 O bychydig y daw llawer. 
 O bydd cell i gi mynych ydd â iddi. 
 O bydd gwlân gan vursen 
 
 Ye vydd am bob brwyn. 
 bydd llawen y bugail llawen vydd y 
 
 tylwyth. 
 O bydd neb ar ol bid y bawav. 
 O bydd uwch bawd no sawdl. 
 O cheri di ni'th garo 
 
 Collaist à geraist yno. 
 Och wyr nad aethant yn wreigedd. 
 O chyrhaedd vry ni ddaw obry. 
 O daw ymenyn doed. 
 
DÎAÎIHEBÎON. 
 
 857 
 
 Odid à ardd. 
 
 Odid â rydd atteb. 
 
 Odid à gatwo ei wyneb o eisiwed. 
 
 Odid arch oil lieb waed. 
 
 Odid da diwaravun. 
 
 Odid divro diwyd. 
 
 Odidawg à vo didwyll. 
 
 Odid dyn diriaid di hawl. 
 
 Odid dyn têg dianav. 
 
 Odid eddewid à ddel. 
 
 Odid elw lieb antur. 
 
 Odid o'r cant cydymaith. 
 
 O down ni ni á ddown. 
 
 O down ni er pedwar ar ddeg 
 
 Ni ddown er pymtheg. 
 Oed á ardd. 
 Oed á rydd atteb. 
 Oedran dyn ni chanlyn y da. 
 Oedd rliaid deall i alltud. 
 O eisieu gwrda y dodir bawddyn ar y 
 
 bwrdd. 
 O englyn ni ddaliav haid. 
 Oer pob gwlyb. 
 Oer yw isgell yr alanas. 
 Oer yw y cariad à ddifydd er un chwa o 
 
 wynt. 
 O vlewyn i viewy n ydd â y pen yn voel. 
 Ovni ei gysgawd. 
 O vôr ac o vynydd 
 
 Ac o waelawd avonydd 
 
 I denvyn Duw dda i ddedwydd, 
 Oferen pawb yn ei galon. 
 Ogvaenen yn ngenau henhwch. 
 O gywirdeb y galon 
 
 Y dywaid y gwirion. 
 O hir ddyled ni ddylir dim . 
 O hoenyn i hoenyn ydd â'r march yn 
 
 gwta. 
 O lymaid i lymaid y darvu y cawl. 
 O lladd y gâth llygodyn 
 
 Ar vrys hi a'i hŷs ei hun. 
 O myni nodi iwrch, ti á vwri naid amgen; 
 
 o myni vod yn iyrchgi, ti á vwri naid à 
 
 vo mwy. 
 Oni byddi cyvarwydd cyvarch. 
 Oni byddi gryv bydd gyvrwys. 
 Oni byddi wrth gynghor dy vam, 
 
 Bydd wrth gynghor dy lysvam. 
 Oni chefi gennin dwg vresych. 
 Oni heir ni vedir. 
 Onid march ys caseg. 
 O ovrys ni wys cw dda. 
 O ddeuddrwg gorau yw y lleiav. 
 O'r bore hyd ucher y newid yr amser. 
 Os gwr mawr cawr, os gwr bychan còr. 
 O snl i sul ydd â y vorwyn yn wrâch. 
 
 Pa ham y bydd cul y barcut? Am ys- 
 glyviad. 
 
 Pa ham y llyv y ci y maen Ì Am nas gall 
 
 ei ysu. 
 Pa le yn y vuddai y mae yr enwyn. 
 Pan bwyser arnad 
 
 Tyn dy droed attad. 
 Pan dywyso y dall ddall arall, y ddau á 
 
 ddygwydd i'r pwll. 
 Pan dywyso yr enderig ei braidd, ni bydd 
 
 da i'r ysgrubl y dydd hwnw. 
 Pan el lladron i ymgyhuddaw y ceif cywir- 
 
 iaid eu da. 
 Pan vo addoed ar y geivyr y bychod a 
 
 ridiîr. 
 Pan vo gwlân gan vursen 
 
 Y bydd pais i bob brwynen. 
 
 Pan vo ingav gan ddyn, ehangav vydd 
 
 gan Dduw. 
 Pan vo culav yr ŷch, gorau vydd yn y 
 
 gwaith. 
 Pan vo meilierydd ar ben maluria 
 
 Y bydd esgud asgell gwipia, 
 Pan vo mwyav dy galedi, 
 
 Gobeithia y gorvyddi. 
 Pan vo tecav y chwareu gorau vydd peid- 
 
 iaw. 
 Pan gair mihi, ni chair miha. 
 Pan laddo Duw y lladd dyn. 
 Pan laddo Duw y lladd yn drwm. 
 Pan gysgo pawb ar gylched 
 
 Ni chwsg Duw pan rydd wared. 
 Pan wypo dyn ladd ci, cyoddaredd á yr 
 
 arno. 
 Pan yrer y Gwyddel allan, ynvyd ydd 
 
 haerir ei vod. 
 Pan yrer y Gwyddel i maes, ennaint á 
 
 gyrch yntau. 
 Pa waeth y dring y gâth o dòri ei hewin 
 
 edd? 
 Pawb á chwennych anrhydedd. 
 Pawb á drais yn mhais ei dád. 
 Pawb á gâr ei gywala. 
 Pawb á gnith gedor ynvyd. 
 Pawb a'i chwedl cantho. 
 Pawb yn llosgwrn ei henvon. 
 Pawb yn y gorphen. 
 Pei dywetai davawd á wypai geudawd, 
 
 Ni byddai gym3 T dawg neb rhai. 
 Pei y gâth á vyddai gartrev gwaeth á 
 
 vyddai ichwi. 
 Pen carw ar ysgyvarnog. 
 Pen ci ar voreu gwanwyn. 
 Pen punt a llosgwrn dimai. 
 Pen saer pob perchènawg. 
 Pen tros bawb lie ni charer. 
 Perchi gwr er ei vawed. 
 Petwn dewin ni vwytawn vurgyn. 
 Pieuvo y vuwch aed yn ei llosgwrn , 
 Pieuvo yr henvon, 
 
 Ymavled yn ei chynfon. 
 
858 
 
 DIARHEBION. 
 
 Pilio yr wy cyn ei bobi. 
 
 Pystolwyn i'r a 1 It. 
 
 Pob cadarn gwan ei ddiwedd. 
 
 Po cyvyngav gan ddyn, ehangav ganDduw. 
 
 Pob cyfelyb á ymgais. 
 
 Pob darogan dydderpid. 
 
 Pob diarheb gwîr, pob coel celwydd. 
 
 Pob dryll ydd a r aing yn y pren. 
 
 Pob edn á edwyn ei gymhar. 
 
 Pob enwir divenwir ei blant. 
 
 Pob gwlâd yu ei harver. 
 
 Pob llwybr mewn ceimant 
 
 I'r unfordd á redant. 
 Pob llwrv lleniitior arno. 
 Pob peth yn ei amser. 
 Pob tralia yn y gorphen. 
 Po dyvnav y môr, diogelav vydd i'r Hong. 
 Po hynav vo y Cymro yuvytav vydd. 
 Po hynav vo yr yd tebycav vydd i vyd. 
 Po nrwyav vo y brys niwyav vydd y 
 
 rhwystyr. 
 Po niwyav vo y dravod niwyav vydd 
 
 y gorvod. 
 Po niwyav vo y llanw niwyav vydd y trai. 
 Po tecav vo y chwareu gorau vydd peid- 
 
 iaw. 
 Po tynav vo y llinyn cyntav y tyr. 
 Pren yn nghoed <?.rall biau. 
 Prydnawu côch a mawredd gwraig. 
 Pryn hen pryn eilwaith. 
 Pryn tra vlingvch. 
 Pryn ŷd e vydd drud ; 
 Pryn vlawd ti á ei yn dylawd. 
 Pwy bynag sydd beb wraig sy heb ym- 
 
 ryson. 
 Pwyll á ddyly padell. 
 Pwy wyr tranc mâb wrth veithrin 1 ? 
 Pysgota yn mlaen y rhwyd. 
 
 Rhag anwyd ni weryd canwyll 
 Rhag bod y sul beb siglaw. 
 Rhag rayned un Uôg o'r tŷ. 
 Rhag newyn nid oes wyledd 
 Rhagnythed iár cyn dodwy. 
 Rhag trymviyd ochid achenawg. 
 Rhaid i'r vuwch wrth ei llosgwrn. 
 Rhaid vydd nithiaw ni bo pur. 
 Rhaid i segur beth i'w wneuthur. 
 Rhaid wrth anmhwyll bwyl! parawd. 
 Rhaid yw cropian cyn cerdded. 
 Rhaid yw genau glâti i oganu. 
 Rhan druan lhan draian. 
 Rhan gorwydd o dâd. 
 Rhan y gwas o gig yr iar. 
 Rhànu rliwng y buly a'r cevn. 
 Rlietid car gan orwaered. 
 Rhetid maen oni gaiu wastad. 
 Rhew i lyfant. 
 Rhewydd pob rhyveddawd. 
 
 Rhieddawg achenawg yn fo. 
 
 Rìiîn tridyn cannyn a'i clyw, 
 
 Rhôdd ac adrawdd rhôdd bachgen, 
 
 Rhodd Ivor ar ei gapan, 
 
 Rhodd gwyr Erginoj, 
 
 Rhodd i hen nag adolwg, 
 
 Rhoi y car o vlaen y march, 
 
 Rhoi yr ordd dan y celynllwyn, 
 
 Rhuthyr ci o gribardd, 
 
 Rhuthj^r enderig i'r allt, 
 
 Rhuthyr mammaeth, 
 
 Rhwng y ddwy ystol ydd a'r din i lawr, 
 
 Rhwng y rhisg a'r pren, 
 
 Rhwy vu rhyvychod gynnen, 
 
 Rhwydd ni bo dyrys, 
 
 Rhybrynwys rhy erchis, 
 
 Khybrynawdd barvawg à eirch, 
 
 Rhybuched baw gares, 
 
 Rhybuched drygvab i'w vam, 
 
 Rhybudd ovnawg a dal y ci, 
 
 Rhybudd i ddedwydd, 
 
 Rhy dyn á dyr, 
 
 Rhy lawn á gyll, 
 
 Rhy uchel á syrth, 
 
 Rhydd i wraig ei thavawd, 
 
 Rhyvoddawg rhy vawr á wŷl. 
 
 Rhygâs rhywelir. 
 
 Rhygu pob rhyvychod. 
 
 Rhyw i vâb iwrch làmu. 
 
 Saith mlynedd y darogenir delli. 
 
 Sev á ladd á gyhudd. 
 
 Sev á lwydd i vevl ei chelu. 
 
 Sev yw y blaidd y bugail. 
 
 Siarad cyinrnaint â mâb Saith Gudyn, 
 
 Siarad cymmaint â Merddin ar bawl. 
 
 Sicrav yw yr hyn sicrav. 
 
 Siefrai piau y troed, Siefrai biau y vwyall. 
 
 Somi Duw â mynach niarw. 
 
 Son am Awst wyliau y nadolig. 
 
 Swrth pob diawg. 
 
 Sychu trwyn y swch. 
 
 Symudaw addev rhag drwg. 
 
 Syrthid march oddiar ei bedwar cam. 
 
 Syrthid mevJ o gesail. 
 
 Tabler i lyvau, tavarn i chwedlau. 
 Tavawd á dyr yr asgwrn. 
 Tavawd am* yn mlieu dedwydd. 
 Tavawd ge ] yn ar ddannedd, 
 Ni chytsain ar wirionedd. 
 Tavl a'th uuliaw, cais a'th ddwylaw. 
 Talwys à ryveichwys. 
 Tawedawg tew ei ddrwg. 
 Tebyg oedd cwd i gyvrwy. 
 Tebyg oedd hwch i garegyl. 
 Têg pob dianav. 
 Têg pob hardd. 
 Têg tân pob tymp. 
 
DIARHEBTON. 
 
 859 
 
 Têg pob chwedyl ni bo gwrthwyneb id Jo. 
 T«irgwaith v dywaid mursen, bendith 
 
 Dduw yu y ty. 
 Teir-gwers gwraig rewydd. 
 Telitor gwedi halawglw. 
 Teinyl glwth ei gegin. 
 Tervyn cywirav cyngwystyl. 
 Toil vawr á wna doll i'echan. 
 Tòriad hen daeliwr. 
 Tori divyn ar y dorth, 
 
 Ni wna wala e wna warth. 
 Tost á vydd mwg coll. 
 Tra voy borvayn ty vu y bydd niarw y march. 
 Tra vo y ci yn maesa ydd â'r ysgyvarnog 
 
 i'r coed. 
 Traferth ŷch hyd echwydd. 
 Traha a threisiaw y gweinion 
 
 A ddiva yr etiveddion. 
 Tranoeth wedi y dygwyl. 
 Tra rheto yr ôg rheted y fraean. 
 Tra rheto yr ôg rheted y ddraenglwyd. 
 Trech am mod no gwir. 
 Trech à gais noc à geidw. 
 Trech anian noc addysg. 
 Trech blaidd no'i gènad. 
 Trech Duw no drwg obaith. 
 Trech gwan arglwydd no chadarn was. 
 Trech gwlâd noc arglwydd. 
 Trech llavur no direidi. 
 Trech tynged noc arvaeth. 
 Trech y tyn merch no rhâf. 
 Treigyl m^en hyd wastad. 
 Trengid golud, ni threing molud. 
 Trengis à vremis. 
 Tricid can ni wahodder. 
 Tricid gwr wrth ei barch, ni thrîg wrth ei 
 
 gyvarwys. 
 Trîst pob galarus. 
 Troi y gâth yn yr haul. 
 Trychni nid hawdd ei ochel. 
 Trydydd troed i hen ei fon. 
 Ty ni vyno Duw ni lwydd. 
 Tw! varch benthyg. 
 Twyll drwy ymddiried. 
 Twyllid rhyvegid rhyvygiaid. 
 Twyllwr yw gwobyr. 
 Twymo y dwr a'i vwrw allan. 
 Tj^id ebawl o hyd gàr. 
 Tyvid enderig o'i dòr. 
 Tyvid maban, ni thyv ei gadachan. 
 Tynged ven gwraig. 
 Tynu bâch trwy goed. 
 Tyn y cwyr o'th glustiau. 
 Tyst yw y chwedyl i'r englyn. 
 Tywyll boly hyd pan levair. 
 Tywyll vydd gau, golau gwîr. 
 Tywynaid graienyn ei ran. 
 
 Cchenaid at ddoeth. 
 
 Uchenaid gwràch ar ol ei huwd. 
 Qcher á ddaw gan ddiyc-hin. 
 Un arfed á vâg i gant. 
 
 Un cam diogi á wna ddau a thri. 
 Un dyn á ddryga ar gant. 
 Unllaw ar whin canllaw ar wlân. 
 Unllawiawg vydd maininaetli. 
 Unllygeidiawg vydd brenin yn ngwlâd y 
 
 deilliaid. 
 Un geiniog á ddyly cant. 
 Un o blant Angharad segur. 
 Unpryd yr iâr yn yr ysgubor. 
 Untrew o gaichar. 
 Unwaith yr aeth yr arglwyddea i noviaw 
 
 hi a voddoedd 
 Utgorn yw cwrw da. 
 Uwch pen no dwy ysgwydd. 
 Uwch yw y brâg no'r gwenith. 
 
 Wylid ni wŷl ei berchen. 
 "Wyneb trîst drwg á ery. 
 Wythnos y llwynog. 
 
 Y bendro wibwrn. 
 
 Y bol á bil y cevn. 
 
 Y budd á ludd y lludded. 
 
 Y car cywir yn yr ing y gwelir. 
 Ychydig laeth ac hyny yn enwyn. 
 Ychydig yn ami á wna llawer. 
 
 Y ci à vynir ei grogi á ddywedirei vod yn 
 lladd devaid. 
 
 Y cŷn à gcddo á yrir. 
 
 Y cyntav à ddelo i'r velin maler iddo yn 
 gyntav. 
 
 Y cyntav a'i clybu dan ei din y darvu. 
 
 Y dayyn á dyll y gar eg, nid o gryvder ond 
 mynych syrthiaw. 
 
 Y diweddav à oddiwedder ar y vreuan ar 
 hwnw y dielir. 
 
 Ydyw corn heb ysgyvarn. 
 
 Y vevl à wneler yn riiîn nant 
 
 Hi á dywynyg yn ngwydd cant. 
 
 Y velin à val a vyn ddwvyr. 
 
 Y verch à ddel i'w phrovi, 
 Hwyr y del i'w phriodi, 
 
 Y gath à vo dda ei chroen á vlinger. 
 
 Y gwr yn ceisio ei gaseg, a'i gaseg dano, 
 
 Y Haw à rycld á gynnull, 
 
 Y march á vydd marw tra bo y gwellt yn 
 tyvu, 
 
 Y march à vram á ddwg y pwn, 
 
 Y march á wich ys ev á ladd, 
 Ymbell arnheuthyn á wna mevl, 
 Ymchwel yma, na ddymchwela; nid oes 
 
 o'r byd ond yrnchwelvd, 
 Ymchwelid Duw ei law yn ngauavnos, 
 Ymganlyn â dedwydd, 
 Ymgeledd ci am y cwd halen, 
 Ymguddiaw ar gevn y gist, 
 
860 
 
 DIAEHEBION. 
 
 Yn mhob daioni y mae gobrwy. 
 
 Yn mliob drygioni y mae pechawd. 
 
 Yn mbob creft y mae falsder. 
 
 Yn mbob dew is y mae cyvyngder. 
 
 Yn mbob clwyv y mae perygl. 
 
 Yn mhob gwlad y megir glew. 
 
 Yn mhob dyn y mae enaid. 
 
 Yn mhob enaid y mae deall. 
 
 Yn mhob deall y mae meddwl. 
 
 Yn mhob meddwl y mae naill ai drwg ai 
 
 da. 
 Yn mhob rhîth y daw angau. 
 Yn mhob rhyvel y mae goval. 
 Yn mhob pechawd y mae foledd. 
 Ymryson a'r gov yn ei evail. 
 Ymryson a doeth ti à vyddi ddoethach. 
 
 Y mud a ddywed y gwîr. 
 
 Y mud á vynaig i'r llavar. 
 
 Y naill vlwyddyn á vydd vam i ddyn, a'r 
 Hall ei elldrewyn. 
 
 Y naill wenwyn a ladd y Hall. 
 
 Yn ceisiaw y blewyn glas y boddoedd y 
 
 gaseg. 
 Yn ceisiaw y cyrn colli y clustiau. 
 
 Y neb à saetho ar adrybedd a gyll ei saeth. 
 
 Y neb à vo a march ganddo a geif varch 
 yn menthyg. 
 
 Ynvyd a gabl ei wrthban. 
 
 Yn y croen y ganer y blaidd y bydd 
 
 marw. 
 Yn y lie y bo y da y rhoir ac y tycia. 
 
 Yn yr ing gorau yw y car. 
 
 Y parchell byw bid vau. 
 
 Yr aderyn à vacer yn ufern yn ufern y 
 
 myn drigaw. 
 Yr avyr ddu a las. 
 Yr hai a laddoedd yr hwch. 
 Yr hwch a dau a vwyty y soeg. 
 Yr oen yn dysgu i'r ddavad bori. 
 Yr un asgwrn a dal. 
 Ys da velin à balloedd. 
 Ys dir angau i eidiawg. 
 Ys dir drwg rhag drwg arall. 
 Ys dir i hael à roddo. 
 Ys dir lladd y gwadyn wrth revedd y 
 
 troed. 
 Ys dir nithiaw ni bo pur. 
 Ys drwg y deg ewin 
 
 Ni bortho i'r un gylvin. 
 Ys ev vy nghâr à orvo. 
 Ysgavnllwyth á glud coed. 
 Ysgavn y daeth, ysgavn yr aeth. 
 Ys gwell can mesur no chan trwch, 
 Ys gwell deli wrth à vo. 
 Ys id ar bawb ei bryder. 
 Ysid bwyd drygwr heb ei ddiolch. 
 Ysbys pawb pan ddarvo. 
 Ysu bwyd yr ynvyd yn y blaen. 
 Ys marw á vo diobaith. 
 Ys mevl iddo ni ddyto ei vach. 
 Ystum llawgar ynrhànu. 
 
 EREILL DDIARHEBION A CHWANEGED ALLAN AMRYW 
 
 GASGLIADAU. 
 
 A vo ar ei gerdded 
 
 Ni wna dda cyn ei vyned. 
 A ddyco'r nodwydd, 
 
 A ddwg y crogwydd. 
 Anhawdd dwyn dyn oddiar eu dylwyth. 
 A ddywaid y pe+h à vyno, 
 
 A glyw y peth nis myno. 
 Amlav ei gwys amlav ei ysgub. 
 Amser á â heibio, 
 
 With chwareu ac wrth weithio. 
 A vo byw yn dduwiol á vydd marw yn 
 
 ddedwydd. 
 Adar o'r unlliw a ymgasglant i'r unlle. 
 Am y novio vo, ni waeth ganddo pwy à 
 
 voddo. 
 Ami ddyrnod a dyr y gareg. 
 -A varchoco y march pedoled. 
 A gano yn ei wely á gria cyn cysgu. 
 Anivel a vydd yr eidion pei tòrid ei gynfon. 
 Amgen no nhwy, pedvai amgenach no'u 
 
 gilydd. 
 Arglwydd, eb y naill arglwydd wrth y I 
 
 Hall, Beth a wnawn am vlawd potes: 
 
 Ai codi nulin i valu pecaid? Adeilio 
 
 melin i valu mesur 1 ? 
 A ddyweto y gwîr tòrir ei ben. 
 A ddigio heb achos cymmoded heb iawn. 
 Avlwyddiannus pob diriaid. 
 A gavoedd y dyn a gavoedd y da. 
 A garo y byd, aed i'r bout. 
 Amravaelus pob ymladdgar. 
 Amlwg torn ar varch gwyn. 
 Anhawdd tynu henvarch o rygyng. 
 A garer neu gasêir a welir o bell. 
 Ar ol rhodio pob lie, hawddvyd i gartre'. 
 Ail i chwedyl chwiliais. 
 A bryn dir a bryn geryg. 
 A bryn vlawd a bryn eisin. 
 A bryn gîg a bryn esgyrn. 
 Addaw gyda mâb, a thalu gyda merch. 
 A chweiinych.o ddrwg i arall, iddo ei hun 
 
 y daw. 
 A eistedd yn dlawd, a ymdwym yn gyv- 
 
 oethawg. 
 
DIARHEBION. 
 
 861 
 
 Allwedd arian a egyr bob clo. 
 
 A geir yn rliodd a gerdd yn rhwydd. 
 
 Arwydd ddrwg ar ddyn gweled ei ber- 
 
 vedd. 
 A vu ddyn aeth yn adyn. 
 Amlach yw y brain no'r gweilch. 
 A reclio ar y bryn 
 
 A rech lie nas myn. 
 A recho yn y nant, 
 
 A rech yn ngwydd cant. 
 Ammod a dyr gyvraith. 
 Ar ni roddo à garo, 
 
 Ni cheif à ddymuno. 
 Angen à ỳr hên i redeg. 
 A vo dda gan Dduw ystyrgar vydd. 
 Addewid ni weler nid yw. 
 Advyd a ddwg wybodaeth, a gwybodaeth 
 
 ddoethineb. 
 Advyd a bair i rai edrych o'u deutu. 
 A garo Duw a gospa. 
 A gadwo Duw cadwedig vydd. 
 A losgo ei odyn a vyn i arall losgi. 
 Anhardd pob drwg voesawg. 
 Antur hir ledred heb ddial. 
 Ar ni alio drais twylled. 
 Ar ol yved syched sydd. 
 A rhinweddau da gorthrechir drwg. 
 A ymoreuro ymoreured â'r gorau. 
 A eiriach ei wialen, 
 
 A ddivwyna ei vachgen. 
 
 Berwi y dwvr a'i davlu allan. 
 
 Bachgen diriaid a wna wr da. 
 
 Blewyn i gi a'i brathoedcL 
 
 Brau din brau davawd. 
 
 Blingo hwch â chyllell bren. 
 
 Bara gwyn sych. 
 
 Bara gwyn a chig moch a chwrw, a bair i 
 
 wr werthu ei dir. 
 Berwant yn eu hisgell eu hunain. 
 Bwyd yr ynvytav a vwytir gyntav. 
 Bid gwrm biw, bid llwyd blaidd. 
 Bid rhwng y din a'r wialen. 
 Brith yn ieuanc, carpiawg hen. 
 Byr ei hun, hir ei hoedyl. 
 Bwyta llymru â mynawyd. 
 Bwrw dwvr i Havren. 
 Bydded y gerdd yn ol y testyn. 
 Bwrw ergyd ar gais. 
 Beth gwedi celwydd? cernawd. 
 Boddi y melinydd. 
 Balch yw geivyr ar y rhew. 
 Balch yw hwyaid ar y gwlaw. 
 Bawddyn wrth ei grybwyll. 
 
 Can valched o'i gwd ag yntau o'i sâch. 
 Can wirioned â diawl dwyvlwydd. 
 Can galled ag Ieuan Cydewain. 
 Can lased a'r genninen. 
 
 Can gyvrwysed â barcud vis gorphenav. 
 
 Ceir gweniaith gan bob un. 
 
 Ceir y drwg ymhob man. 
 
 Can wyned a'r can. 
 
 Can ddued a'r vran. 
 
 Can haeled â Nudd. 
 
 Can goched a'r gwaed. 
 
 Can gryned a'r bêl. 
 
 Can valched â chribau y bleiddiau. 
 
 Cochwallt y gwaethav o'r holl ddynion. 
 
 Cwrv yn mol twrv yn mhen. 
 
 Cysgu val y pathew. 
 
 Cystadl yved o'r cawl â bwyta o'r cig. 
 
 Cwyn rhugl rhag cwyn rhagddo.' 
 
 Cwrw Aber Conwy goreu pei pellav. 
 
 Cyvri'r cywion cyn eu dëor. 
 
 Cyhyd ag ystol ufern. 
 
 Cywir yn ing y gwelir. 
 
 Cywain y cwbl i'r bol val y gigvran. 
 
 Cynt i'r gell nog allan. 
 
 Cymmerwch y mynydd o'i ben e ddervydd. 
 
 Cynt nieddwl no gweithred. 
 
 Cyvathrach i vwyta, cenedl i ymladd. 
 
 Cyvathrach o agos, galanas o bell. 
 
 Cyvrwy i hwch. 
 
 Cyvrwy i vuwch. 
 
 Cyving ac ehang yw dewis. 
 
 Coel gwrách yn y lludw. 
 
 Cydwybod Ian diogel ei pherchen. 
 
 Cas gan ynvyd a'i cynghoro. 
 
 Canys ve vethws ebai y ddylluan. 
 
 Câs gan y gâth y ci a'i bratho. 
 
 Ceir pob peth am arian. 
 
 Cov pob diweddav. 
 
 Cynt i'r dorth nog i'r cauad pobi. 
 
 Cystal â llwybyr aradyr. 
 
 Cynghor yn ol. 
 
 Cyvoethawg pob dedwydd. 
 
 Cymmer dy barch a gwrthod dy anmharch. 
 
 Cyvuwch a'r sêr. 
 
 Chwynwch eich gardd eich hun yn gyntav. 
 
 Cadw peth val earth rhag tân. 
 
 Cardota Gwyddelwern. 
 
 Colli y clustiau cyn cael y cyrn. 
 
 Can esgor i ieuanc. 
 
 Castell pob dyn yw ei dŷ. 
 
 Canmawl dy vro a thrig yno. 
 
 Cadarn ovyn a wna gadarn nacâu. 
 
 Cadarn wrth gadarn. 
 
 Cadw ci a chyvarth vy hun. 
 
 Cwlwm oediawg a ddetyd. 
 
 Chwannawg mâb i'w hynt, 
 
 A chwannawg adrev à vo cynt. 
 Chwi a'i cewch â f ònod ar eich cevn. 
 Cosyn glân o gawsellt budyr. 
 Chwi piau y byd, cechweh ynddo. 
 Clav o'r un clwyv. 
 Crâch a ddywed crâch gyntav. 
 Cneua mewn brwyn. 
 
862 
 
 DIARHEBION. 
 
 Cadw dy avraid, ti a'i cei wrth dy raid. 
 
 Ceisinw swllt yn ngwalva blaidd, 
 
 Cnoi awel. 
 
 Cov a lithyr, Hythyr a geidw. 
 
 Col, mtd y vran ran gaib hi ddigon. 
 
 Chwareu plant yn y pistyll. 
 
 Chwareu am bob peth ac ymladd am y 
 
 bwyd. 
 Car a glyw, bid varw bid vyw. 
 Cerid yr avyr ei myn, 
 
 Bid o ddu bid o wyn. 
 Câs gweled a geisio. 
 Cariad a crchvyga bob peth. 
 Ceintach wedi brawd. 
 Cym maint ar y werthyd ag ar y bellen: 
 Ciudo beli i'r niôr. 
 Cneivier wedi praidd. 
 Cneuan yn ngenau hen-hwch. 
 Cymydawg da ydyw clawdd. ' 
 Curaw ei chwcli with y graig. 
 Curaw un o dwll ac o draves. 
 Cyntav ei og cyntav ei gryman. 
 
 Digon o dân er llosgi Llundain. 
 
 Duw gatwo pawb rhag nieddwl ei vam. 
 
 Da cael us gan ddrwg dalwr. 
 
 Da cynghor gwraig beb ei ovyn. 
 
 Drwg y dialoedd ei gam, a vwyaoedd ei 
 
 oval. 
 Dilyn bael byd varw. 
 Dwy wedd i'r llech, ac un i'r pobty. 
 Dysgu rbygyng i benvarch. 
 Dwyn ei ion oddiar ddewr. 
 Da cael ynys mewn môr mawr. 
 Diane rhag y mwg i'r davlod. 
 Diane rbag y mwg a syrtbiaw i'r tan. 
 Dal canwyll i'r vail. 
 Dal y llygoden a'i bwyta. 
 Da dal crothell mewn cawell cregyn. 
 Da i gyrcbu angau i wr boueddig. 
 Da yr edwyn hen gatb levrith. 
 Da i gyrcbu angeu at wr clav. 
 Dioval a vydd diovyn. 
 Dioval yw dim. 
 
 Drwg yw y chwareu ni ennillo neb. 
 Dod i gadarn ei ran, neu ve a'i myn. 
 Dotiedig pob angbovus. 
 Dysgu oieren i oi'eiriad. 
 Diddestl pob ben. 
 Dedwydd pob fvddlawn. 
 Dawn dedwydd yn ngo'wg. 
 Divlas vydd bain beb ei govyn. 
 Da cytelyba y byddar os clyw o beth. 
 Da gan y nai 1 gi grogi y Hall. 
 Da ydyw dyn â gwddw hir a hwp yn ei 
 
 chwedyl. 
 Darvu y pen darvu yr amrnod. 
 Digon i bawb à gaib. 
 Diboen i ddyn dybio'n dda. 
 
 
 Dim anair i wyr yr edwys. 
 Drwg ei hun a debyg arall. 
 Dioval a gân yn ei wely 
 Duw piau gwneyd etivedd. 
 Da ysgavn à dwysga. 
 Dwyn dwr tros avon. 
 Dywsul y pŷs. 
 
 Dal a y gath erbyn ei cbynfon. 
 Da cynnycld medel gwrda. 
 Delis da yn yd vu. 
 Dewin pob diavvg. 
 Diddiwg did da, megis ben gi. 
 Dyvydd dihir-waith aros. 
 Dysg gan yr ynvyd ymogelyd, 
 
 A chan y doetb dysg wneuthyd. 
 Dig pob colledig. 
 Diddig pawb with à garo. 
 Dyced chwant dros ben. 
 Dyn a gerir lawer gwaith 
 
 £r mwyn ei gydymaith. 
 
 Edrycb val gavyr wyllt ar daranau. 
 E ddaw diygddyn with ei grybwyll. 
 Eli i bob dolur yw amynedd. 
 Eli calon cwrw da. 
 Ecli ych y naid cyn ei neidiaw. 
 Ev a wnäai y peth ni wnäai. 
 Egor y vaicbnad cyn canu y gloch. 
 Ev aetb glastwr yn ei glustiau. 
 Er maint vo'r dryc-hin, 
 
 Hi a â o'r diwedd yn sychhin. 
 Er na wnei ddrwg na wna debyg. 
 Ev a dyv y draen a'i vlaen amo. 
 Elid bryd yn ol breuddwyd. 
 Ewyllys heb allu. 
 
 Ennill y gronyn a cholli dau cym maint. 
 Ennill nodwydd dclur a cholli y trosol 
 
 haiarn. 
 Ev a gair cynghor gan ynvyd. 
 E ddaeth y caws o'r un cawsellt. 
 Ev a ddaw baid i gweb. 
 Ev a wnäai ddrwg rbwng cardotyn a'i 
 
 gwd. 
 Eddewid gwraig odid yw. 
 Enw heb senw. 
 Esmwyth gwaith gwrandaw. \ 
 
 Velly vinnau, chwedyl y mochyn. 
 
 Foi rhag yr hwrdd i gorlan y devaid. 
 Fordd Buallt i Henfoicld. 
 
 Gormod caws mewn maidd. 
 Gormod gormes benditb Dduw'n tf. 
 Gyda'r nos y cyvyd malwea. 
 Gwasgu y mê, cyn ei dyru. 
 Gwlad i gymmen yw pob gwlad. 
 Gwell yw i'r ymaröwr nog i'r di.ilwr. 
 Gccbel ymladd â thridyn : oi'eiriad, gwraig, 
 ac ynvyd. 
 
DfAKHEBION. 
 
 863 
 
 Gorau cyvrwysdra gonestrwydd. 
 
 Gwr ar vwrdd a llanc ar vaes. 
 
 Gair i gall. 
 
 Gogana dy vro a thrig yno. 
 
 Gwae y vo à wertho ei wrthban. 
 
 Goreu cyttys, cyttys penta.11. 
 
 Gwr dyeithyr yw vory. 
 
 Gnawd i ddyn ddwylaw. 
 
 Gwaethav i ddyn ei ddyn ei hun. 
 
 Gwell yw dau ben nog un. 
 
 Gwae à vo yn brudd rhag ovn brad. 
 
 Goddev van gàmau. 
 
 Gyru halen i'r Heledd. 
 
 Gauav glâs á wna vynwent vras. 
 
 Gorau y gwna gwas da ei hun. 
 
 Gwaethav byriau byriau hwch. 
 
 Gwaethav blŷs blŷs eisieu. 
 
 Gwan ei galon a gyll, gwnaed orau gallo. 
 
 Gyru y swch yn swmbwl. 
 
 Gyru y llettam i'r ystol. 
 
 Gwell cariad y ci no'i gas. 
 
 Gwell piso y ddavad no thòm y vuwch. 
 
 Gwynvyd hwyaid Plas y Ward. 
 
 Gormodd o ddim nid yw dda. 
 
 Gwag gwely heb wraig. 
 
 Gormod awydd a dyr ei wddv. 
 
 Gorau cyvoeth yw iechyd. 
 
 Gwaeth no'r vad velen. 
 
 Gwayw yn nghalon gan hiraeth. 
 
 Gwell yr heddwch gwaethav no'r rhyvel 
 
 gorau. 
 Gwnaed pawb y peth à vedro, ebai Coch 
 
 y Cefylau. 
 Gwyn y gwel y vran ei chyw. 
 Gyru yr hwyaid i gyrchu y gwyddau o'r 
 
 dwr. 
 Gloyw pob glân. 
 Gwyddau yn pencawna. 
 Gwna gynghor dy hen gyvaill. 
 Gynt, gynt, i'w dechreu pob hen chwedyl. 
 Gwell awr o lawenydd no dwy o brudclder. 
 Gwell rhinwedd cardotyn no roawredd 
 
 brenin. 
 Gwell no da dienbyd. 
 Gwell un à wellâo no dau à waethygo. 
 Gwell drwg ordderchu no drwg briodi. 
 Gwên dêg â gwenwyn dani. 
 Gwyl gwna dy orau. 
 Gwell y gwyr Sion oddi wrth gyweiriaw 
 
 swch. 
 Gwyliaw croes wylvor. 
 Gwell ychydig gan râd no llawer gan 
 
 avrad. 
 Gwyn pob newydd, llwyd pob hen. 
 Gwenhwyvar, verch Ogyrvan Gawr, 
 
 Drwg yn vechan, gwaeth yn vawr. 
 Gweithiaw castell ar ben eawnen. 
 Gorau cam, cam cyntav. 
 Gwell angau no chywilydd. 
 3l 
 
 Gwin coch, mêr moch, a mwg, 
 
 Ynt dri gelyn i'r golwg. 
 Gwartheg Huw Conwy Yychaa, 
 
 Diawl a dòro ar eich rhedeg. 
 Gobaith a vyw, diobaith a varw. 
 Gwir a ddywed y vran, 
 Oclid o drachwant gàlon lân. 
 Gorau y gwineuwallt ar bawb. 
 Gan Dduw y ceir pob daioni os ceisir. 
 Gwallt du, gwallt dewr. 
 Gwae à wêl ac ni wêl ei hunan. 
 Gwae ni adwaen ei hunan. 
 Gwae à wnel ac ni wyr paham. 
 Gwae à greto i bob chwedyl à glywo. 
 Gwae y verch ni vedro vod gan ei hunan, 
 Gwisgi pob troed at y drwg. 
 Gorau i bawb ei bieusawd; 
 
 Gorau pieufawd deall. 
 
 Gorau deall doethineb ; 
 
 Gorau doethineb iawnder; 
 
 Gorau iawnder eariadoldeb ; 
 
 Gorau ar garu Duw caru ei blant. 
 
 , Hy pob ceiliog ar ei domen. 
 Hy y gall un vramu wrth ei dan ei hun. 
 Hir ddarogan dervydd. 
 Hawdd addaw, ond anhawdd cywiraw. 
 Haws cadw nog olrhain. 
 Hir yw byth a da yw Duw. 
 Hiroed anniolch. 
 Hanner gair i gall. 
 Hawdd pobi yn yrnyl blawd. 
 Hof gan bob bwch ei ddigrivwch. 
 Heddyw yn ddyn a vory yn adyn. 
 Hesbin yw pob davad hyd na^ddelo. 
 Hof gan bav/b ei gariad. 
 Hwy byddis yn arovyn gwaith da no'i 
 
 wneuthur. 
 Hindda gwyr Môn 
 
 Yw gwynt Twerddon. 
 Hywav yn y bŷd aeth bellav i'r coed. 
 Heb na thŷ nag ymogor. 
 Hên arver, hon a orvydd. 
 Hen a wyr ieuanc à debyg. 
 Hawdd yw ovni ovnawg. 
 Hawdd cael drwg ac anhawdd myned oddi 
 
 wrtho. 
 Hen hwyr hawdd ei orddiwes. 
 Hir y byddis yn llenwi llestyr à ollyngo. 
 Hir vydd bys gwden gwanwr. 
 Hwi ! cwn y drev ; hai ! ein ci ninnau. • 
 Hof pob newydd. 
 Hy pawb ar ei eiddo; 
 Hirbryd a wna vawrbryd, a mawrbryd a 
 
 wna'r mawr gywilydd. 
 Hun yr eos. 
 
 Hwi ! gyda'r ci ; hai gyda'r geinach. 
 Hawdd cysgu mewn croen cyva. ( 
 Haws llenwi bol no llygad. 
 
864 
 
 DIARHEBION. 
 
 I ti yr heddyw; i bwy y vory? 
 
 Lladd maer Caer ar Gevn Cerwyni. 
 Llong i longwr, a melin i velinydd. 
 Lledled rydau, waethwaeth ddeddvau. 
 Llawer a ddyvynwyd, ychydig a ddewis- 
 
 wyd. 
 Llatben o'r un brethyn. 
 Lleiav rhan rhan y rhanwr. 
 Lladd yr iâr a cholli y cywion. 
 Llawer o waith a wna llawer o ddwylaw, 
 Llawer a sieryd llawer o wragedd. 
 Llawer ammau diau vydd. 
 Llawer o dda a wna llawer o ddynion. 
 Lie yr ydych ddicav rhowch eich twca, 
 Llywelyn pob lie weithiau gartrev. 
 Lluchiaw cwn â cheryg. 
 Llygaid segur a wilia. 
 Llygriad y peth gorau yw y llygriad 
 
 gwaethav. 
 Lie crava'r iâr e biga'r cyw. 
 Llygaid diawl tan gareg. 
 Lladd y gwirion yn nghysgawd yr euawg 
 Lie clyd i vethu, 
 
 Lie oer i fynu. 
 Llev yn avon hindda vydd» 
 
 Mae dwy fordd i'r coed. 
 
 Mae achos i'r iâr bigo'r bysgen. 
 
 Mae modvedd jn. llawer yn nhrwyn gwr, 
 
 Mae pwll y'mhob drws weithiau, 
 
 Manwl pob rhan, hardd pob cyvan, 
 
 Mwth y rhydd yr hyn ni'm addug. 
 
 Meddylia dy ymadrawdd cyn ei draethu, 
 
 Mae dau vaw ci yn Nghaer, 
 
 Mae bran i vran y vron, 
 
 Mai baedd cynddeiriawg, 
 
 Mae mêl yn ngallt Ddygai; ond pwy sy 
 
 well er ei vod? 
 Mae yn rhyhwyr cynnilaw pan eir i din y 
 
 y cwd. 
 Melys yw cig lledrad. 
 Mynych y daw beunydd, val ynvydion 
 
 Cyveiliog. 
 Mae sawyr y cennin ar y cewyll. 
 Mor glaiar â llyn llevrith. 
 Mae dechreu i bob peth; ond nid oes 
 
 diwedd ond i ryvvbeth. 
 Meddyg i bawb ei lygaid. 
 Modrwy aur yn nhrwyn hwch. 
 Mae yn rhaid i'r gwychav gachu. 
 Mae yn rhaid i'r adar man gael bwyd. 
 Mae newid gwaith gystal a gorphwysaw. 
 Magu cynrhonyn mewn cig. 
 Mae dau olwg ar varch gwyn. 
 Mae achos i'r gath lyvu'r pentan. 
 Mae modd i ladd ci heb ei grogi. 
 Mai cov gwrach. 
 Mae vo ar y gwir, 
 
 A minnau ar y tir. 
 Mai pais Caradawg. 
 Mai dannedd i genawon. 
 Mai ysgubor ofeiriad. 
 Manwl gyvrif á wna hir gyveddaeh. 
 Mesur pawb wrth ei lathen ei hum 
 Mwy y twrw no'r taraw. 
 Mwy y braw no'r briẁ. 
 Mor ddiles a halen i'r iâr. 
 Mi adwaen lwynog er nas goddiweddwyv. 
 Mwyav poen yw poen niethu. 
 Mud pob anghyviaith. 
 Myvi yn cael yr enw, ac ereill yn cael yr 
 
 ennill. 
 Mai y bwytâes y cannwr y can myharen. 
 Mai gwydd am guddiaw ei hwyau. 
 Mwyav clod lleiav ddyweto. 
 Mae yn dangos ar eich barv pa saig a vu 
 
 ar eich bwrdd. 
 Mae modvedd yn ddigon er dianc. 
 Mi wn chwedyl yr ysguthan wrth y bi> 
 Mae bran i vran, a gwalch i walches, 
 
 A dylluan i'w chymhares. 
 Mai gwîb mammaeth. 
 Mab synwyrawl a wna dad llawen. 
 Mwy no'r dwr ar gevn ceiliogwydd. 
 Mynych y barn pob ehud. " 
 
 Ni chwythoecld na bai da i rywun. 
 
 Na vynych dramwy lie bo mwyav dy 
 
 groesaw. 
 Na hir ddilyn hirddrwg. 
 Newid y penwag yn Nevyn. 
 Nid gwell rhwy no digon. 
 Nid o nerth braich ac ysgwydd y mae 
 
 canu crwth. 
 Nos á yr y brain adrev. 
 Nid da rhy o ddim. 
 Ni verchyg varch, ni char verch, ni chan- 
 
 lyn vilgi. 
 Ni wyr y gôg ond yr ungainc. 
 Nid marw y tad vo tradoeth, 
 
 A vo byw dewr ei vab doeth. 
 
 L. Gl. Cothi. 
 
 Ni ercha bwyd ond ei brovi. 
 Na chabla neb y gorfo arnat ei ovn. 
 Ni bu lanw na bai drai. 
 Ni bu wala na bai weddill. 
 Naill ai mammaeth ai gwraig o'i chov. j 
 Ni bydd arno niwed. 
 Nerth cath yn ei chynfon. 
 Na sav yn dy greulonder. 
 Ni wiw galw doe yn ol. 
 Ni by eld gwr gwyllt heb ei wae. 
 Ni ddelir hen adar âg us. 
 Ni wna geiriau têg hau y tir. 
 Ni waeth ganddo o ba du i'r tŷ yr hauer 
 y cywarch. 
 
DIARHEBION. 
 
 865 
 
 Ni vedd ev ewin i ymgravu. 
 
 Naill ai rhydraws ai rhydruan. 
 
 Ni ddisgyn brân ond unwaith ar y bra en - 
 
 ar. 
 Nugiaw gan y cawn. 
 Ni chyll cybydd mo'i lês er ei gywilydd. 
 Ni bu draha Da bai gyhydiad. 
 Nid oes niwy o goel arno nog ar din dyn 
 
 bach. 
 Ni char hen vuwch ddiniawed. 
 Ni thrig march er unnos. 
 Ni thai y swydd i'w gwasanaethu. 
 Nid tebyg dim bod heb ddim. 
 Nid â rhinwedd i'r bedd byth. 
 Ni wna na byw na marw. 
 Ni wybod pwy sydd iâr na phwy sydd 
 
 geüiog. 
 Ni waeth tewi no siarad, 
 Ni thai cam bach mo'i wrthawd. 
 Ni chair gan ddr wg dalwr ond drwg dav- 
 
 awd. 
 Nid pob dyn cryv a vedr gann telyn. 
 Ni bu erioed y vath beth yn Ynys y 
 
 Cedyrn. 
 Ni wiw i'r llygoden ymryson piso â 
 
 chaseg. 
 Ni adnapo anmaid yr iâr bid heb ẃy iV 
 
 swpper. 
 Ni dderyydd cynghor. 
 Ni ddilid a'i cynghoro, 
 
 Eve geif a'i cospo. 
 Ni chwery hengi â chenau. 
 Nid eglur y drych yn y tywyllwch. 
 Nid ei veddwl y geif dyn. 
 Nid hwyrach yr ammau no'r diau. 
 Nid hir barâus beth cymhellus. 
 Nis gwyr ar ba droed y sang. 
 Nis gwyr pa elin i'w gosi. 
 Nid etiveddiaeth yw gwasanaeth. 
 Ni ddaw henaint ei hunan. 
 Na werth mo'th iâr ar y gwlaw. 
 Ni vyn à gafo, nis ceif à ddymuno. 
 Ni ludd parawd ei gymmeryd. 
 Ni wella gwas drwg er ei oganu. 
 Ni wneir dyn o'r eidion du. 
 Ni thyv gwellt ar fordd vawr. 
 Ni vynag haelav pan gaer. 
 Na ymddiried i'r glwth am dy giniaw. 
 Na ymddiried i'r trythyll am dy wraig. 
 Novio val y gareg. 
 Ni thyr gwlaw un asgwrn. 
 Ni sai barn ar gadarn. 
 Ni ddelir hen gefyl âg us. 
 Ni waeth pa liw ar y bol am y dalio to y 
 
 bwyd. 
 Ni chyttal goval â chân. 
 Ni vagoedd sychder erioed ddrndaniaeth. 
 Ni vu erioed ddigon na byddai beth yn ol. 
 Ni cheir y dyn ond val y bo, 
 
 Gwnewch iddo'r tro a vyno. 
 Ni bu cldrwg erioed o hirymaros. 
 Ni thyr calon er rhoi ochenaid. 
 Ni wyddoch o ba le y daw haid i hwch. 
 Ni hyna meddwl henwr. 
 Ni ddaw gair drwg yn ol. 
 Ni ddeil y crochan pridd mo'i daraw wrth 
 
 y pres. 
 Nid oes mwy dolch nog i'r avyr am ei 
 
 godro. 
 Ni newid ev y bysen am y f äen. 
 Nid amheuthyn caws i wyr Trawsvynydd. 
 Nid call Cymro oni chollo. 
 Nid drwg ond y ceir drwg oddi wrtho. 
 Nid oes neb na ddaw wrth ddywedyd 
 
 hwda. 
 Ni chân y gôg ond à ganoedd. 
 Nid cyvarwydd ond à gerddo. 
 Nid oes am y peth a aeth heibio 
 
 Ond tewi son a gadael iddo. 
 Nid rhyvel ond gwynt. 
 Niwl y gauav gwasarn eira. 
 Niwl y gwanwyn gwasarn ir-vrwyn. 
 Ni wiw myned i brynu dwr gan lysŵen. 
 Ni bu drwg erioed heb verch yn rhywben. 
 Nid eiddo ond a'i cymmero. 
 Ni ddyry ev vaw i gi, pe cäai gareg i roi 
 
 arno. 
 Nid glân ond glân ei galon. 
 Ni thwyllwyd à rybuddiwyd. 
 Ni waeth itti hyny no phregeth. 
 Ni ddygymydd ynvyd a'i geiniog. 
 
 O'r aeron gorau yw yr eirin. 
 
 O ddau ddrwg gorau y lleiav. 
 
 O ddau dda gorau y mwyav. 
 
 Os ei yn was i eurych rhaid itti gario ei 
 
 god. 
 O wir waith goddau. 
 O cheif yr avyr vyned i'r eglwys, hi âa i'r 
 
 allor. 
 Odid hir gynnydd ar gam. 
 Odid venthyg na bo gwaeth. 
 Odid vab cystal a'i dad. 
 lygad y colloedd y bachgen y bunt. 
 Os saiv dim saved y bara a'r llaeth. 
 Oni chedwir y ddimai, nid âa hi byth yn 
 
 geiniog. 
 O geiniog i geiniog ve âa'r arian yn bunt. 
 Os cybydd a vydd evo, 
 
 E gyll gwnaed orau gallo. 
 O gwmpas yw y fordd nesav. 
 O pryni gaws pryn van gaws. 
 
 Piso yn y môr. 
 
 Pam y piga'r iâr y badell t Eisiau tavawd 
 
 i'w llyvu. ; 
 Pan vo y gâth oddicartre', 
 
 Ceif y llygod le i chware. 
 
866 
 
 DIARHEBÍON. 
 
 Pob peth yn anmhorth i wan. 
 
 Po llyvnav vo y dwvr, dyvnav vydd y 
 
 rhŷd. 
 Pan vo marw y sarf bydd marw ^i 
 
 cholyn. 
 Po mwyav gafoch, mwyav geisiwch. 
 Pan doddo'r vrân 
 
 Ye ryna'r baban. 
 Parchell o'i hwch ei hun. 
 Pan ddel tro ar y geivyr, 
 
 Yr avyr glof a vydd o'r blaen. 
 Pan vo y bol yn llawn y inyn yr esgyrn 
 
 orphwys. 
 Pawb drosto ei hnnan. 
 Pen ci yn y crochan. 
 Pob sorod i'r gôd ag ev. 
 Po mwyav o ddevaid drutav vydd y 
 
 gwlân. 
 Po hynav vydd y dyn gwaethav ei bwyll. 
 Pwn i'r odyn a baich i'r velin. 
 Pryn yn y drev, a gwerth gartrev. 
 Priodas yr iâr a'r ceiliog : provi cyn 
 
 priodi. 
 Pan ddicav vo'r ceiliog uehav y can. 
 Pe dywedwn gybyd a chywydd. 
 Pan bellav gwaetha'r gwerth. 
 Po glanav vo'r verch bliuav vydd ei 
 
 tbynged. 
 Pawb â'i vys ar ei ddolur. 
 Pob cynnevin dichwith. 
 Prynu câth mewn cwd. 
 Prawv dy gymydog cyn bo raid. 
 Pob peth o hir arovyn a ddervydd. 
 Pan gollir y gwlaw 
 
 O'r dwyrain y daw. 
 Pan gollir yr hindda 
 
 O'r gogledd y daw gynta'. 
 Pan soniwyv i am gefyl, 
 
 Soniwch chwithau am gaseg. 
 Petai y mynydd yn ymenyn, e wneid pen 
 
 ag evo. 
 Poeri am ben ei gadach ei hun. 
 Pryn vara, ti a ei i gardota. 
 
 Rhaid i'r dryw gael ei lyw. 
 Rhoi y pwn trymav ar y march gwanav. 
 Rhaid enllyn da gyda bara llwyd. 
 Rhaid cov da i ddywedyd celwydd. 
 Rhaid i bob ceg gael bwyd. 
 Rhan ddrwg rhan o draian. 
 Rhaid gwerthu He bo prynu. 
 Rhyhwyr cynnilo pan eir i dîn y cwd. 
 Rhewi'r earth yn y pared. 
 
 Son am Awst ddydd calan gauav. 
 
 Saeth i bob nod. 
 
 Synwyr y vawd. 
 
 Sawyr y cennin ar y cewyll. 
 
 Sâl y ci ni thai chwibanu arno. 
 
 Saved pob llestyr ar ei waelod ei hun, 
 Swch heb gwlltyr. 
 Sadia'r mur po garwa'r gareg. 
 Siglo'r ddor rhag bod yn segur. 
 Soniwch am ddiawl, ac ve ymddengys. 
 Sion piau'r meirch, Sion piau'r ceirch. 
 
 Têg y dywedir am vab o bell. 
 
 Tost vydd ar ddyn pan gafo ei ddewis. 
 
 Trech dwy wrâch nog un. 
 
 Troi'r gwn i daro'r gawnen. 
 
 Tinddu, ebai'r vran wrth y wylan. 
 
 Tanllwyth y llwynog am y pentwr ceryg, 
 
 Tynu llaw hyd ben ci drwg. 
 
 Tranoeth gwedi'r dyddgwyl. 
 
 Troi dalen newydd. 
 
 Trymav baich baich o bechod. 
 
 Tost a vydd mwg coll. 
 
 Taw wrth ynvyd. 
 
 Taclau gwraig weddw. 
 
 Taer yw'r gwir am y golau. 
 
 Truan teyrn heb ei ddeiliaid. 
 
 Tàrio val yr abad am y cwvaint. 
 
 Tyngu nad oes ceryg yn Nghornattun. 
 
 Têg pob chwedl heb wrth wy neb. 
 
 Tra bo'r cythraul yn ufern y mae lie í 
 
 waethygu. 
 Tlws pob peth bychan. 
 Trwy bwyll y mae dirwyn y bellen. 
 
 Un wennol ni wna wanwyn. 
 
 Unwaith am ganwaith i'r gwr. 
 
 Uvydddod i gyvoeth, a balchder i dylodi. 
 
 Un drwg a lwgr ar gant. 
 
 Un peth yw addaw, peth arall yw cy- 
 
 wiraw. 
 Uvydd ac anmharod. 
 Un awr o ddiogi a wna ddwy o wylov- 
 
 ain. 
 Un trwyn budyr a wna gant trwyn glân. 
 
 Wyneb llawen llawn ei dŷ. 
 
 Wrth ovregedd y ceir drwg. 
 
 Wrth hir ymgeisio da'r ymgawsoch. 
 
 Wedi novio y llyn yn mîn y làn boddi. 
 
 Yn y gwîn y ceir y gwir. 
 
 Y llaw à estyn a gymhell; diymwared 
 galed a gyll. 
 
 Ychydig yw mam y gynnen. 
 
 Y genedl a ymgasáa 
 Duw a'i diva. 
 
 Yn arav deg yr â gwr ymhell. 
 Ymhob pen y mae piniwn. 
 Ystig diog yn nhy ei gymydog. 
 Ymryson â diawl am gudyn o wellt. 
 Yn yr adwy galetav y tyr y garwden, 
 Yr un ddiod â chefylau Syr Rossier. 
 
TRIODD MOES. 
 
 867 
 
 Ynigynghora â doeth. 
 Yingymdeithasa â dedwydd. 
 Yr adar a vyn rodio 
 
 Yr un vath er ei wn vo. 
 
 Y maen à dreigla ni vwsogla. 
 
 Y dillad yw'r dyn ar dyn ydyw'r truan. 
 
 Y ci olav piau r asgwrn.' 
 
 Y gneuen goeg sy galetav. 
 Ymwrthod a'r diriaid. 
 Ymolertha a'r glew. 
 Ymchwedd a'r hael. 
 
 Ys dir angau i'r eiddawg. 
 
 ADYSGRIVIAD ARALL 
 
 DRIODD MOES, 
 
 O LYVYR A ELWIR "T CASGLIAD DIDREVN," ETDDO IARLL MACCLESFIELD, 
 
 Tri pheth nid ymguddiant: gwelltyn 
 mewn esgid, mynawyd mewn cwd, a phuten 
 mewn tyrva. 
 
 Tri dyn nid call rhygoellaw iddynt : hyn 
 no'i gymydogion, rhodiadur o bell, ac à vo 
 vaen dros iaen. 
 
 Tri amryson à ddygwydd ar varwolaeth 
 cadarn cyvoethawg: cythreuliaid am ei 
 enaid, perthynasau am ei eiddo, a phryved 
 am ei abwy. 
 
 Tri math ar ddyn à sy velltigedig: à 
 doro orchymynion Duw ac na bo edivar 
 ganto, a'r hwn na wypo ddim o dda ac na 
 cheisio ei ddysgu, a'r dyn à wypo lawer o 
 ddysg ac nas dangoso i neb. 
 
 Tri pheth ni all dyn vyw hebddynt; 
 tudded, a thrwydded, a gwasgod. 
 
 Tri pheth à sydd well no chyvoeth: 
 iechyd, a rhyddid, a synwyr. 
 
 Tri pheth à ddylai cristion daionus eu 
 gwneuthur : caru Duw yn vwy no neb, 
 ovni Duw yn vwy no neb, a gwasanaethu 
 Duw yn vwy no neb. 
 
 Tri" pheth sydd angenrhaid i bechadur 
 eu gwneuthur: cydnabod ei bechodau, 
 edivarau am ei bechodau, a deisyv madd- 
 euant am ei bechodau. 
 
 Tri pheth à geif dyn dedwydd : cariad 
 perfaeth, a bywyd heddychlawn, a llawen- 
 ydd nevawl. 
 
 Tri pheth à geif dyn drwg annedwydd : 
 tylodi, ac avlwyddiant, a phoeni. 
 
 Tri pheth à geif dyn divalch : amiedd, 
 llawenydd, ac esmwythder, 
 
 Tri pheth à geif dyn gwallus : cywiiydd, 
 a gwatwar, a cholled. 
 
 Tri pheth à geif dyn o gyvodi y bore : 
 iechyd, a chyvoeth, a santeiddrwydd. 
 
 Tri pheth à geif dyn cysgiadur : cywii- 
 ydd, ac aviechyd, a methiant. 
 
 Tri pheth à geif dyn cj wir : dawn, a 
 pharch, a fyniant. 
 
 Tri pheth à geif dyn falst : drygvyd, a 
 drygair, a drygddiwedd. 
 
 Tri pheth à geif dyn dyoddevus : cariad, 
 a pharch, a chanmoliaeth. 
 
 Tri pheth à geif dyn trugarawg : dawn, 
 a chariad, a thrugaredd. 
 
 Tri pheth a geif dyn o ddylyn hir- 
 ddrwg: carchar cystuddiawl, a newyn 
 poenydiawl, ac ufern dragwyddawl. 
 
 Tri pheth â geif dyn dwyvawl : digon- 
 edd bydawl, a heddwch corforawl, a llaw- 
 enydd nevawl. 
 
 Tri pheth à ddyly dyn eu hystyried : o 
 ba le ei daeth, a gwybod pa le y mae, ac 
 ovni pa le ydd âa. 
 
 Tri gelyn enaid cristion y sydd : y byd, 
 a'r cnawd, a'r cythraul. 
 
 Tri meddyg enaid dyn y sydd : ympryd, 
 a gweddi, a chardawd. 
 
 Tri ychydig à wna golli llawer : ychydig 
 o anwydau drwg, ychydig o wall, ac 
 ychydig o ledrad. 
 
 Tri gair o gynghor à roddes Lasar i 
 ddyn : nid amgen, car dy Dduw yn vwy 
 no dim, canys ev a'th wnaeth di; gweddia 
 ar Dduw, canys ev a'th brynoedd di; ac 
 ovna Dduw ynvwy no dim, canys ev a'th 
 varna di. 
 
 Tri phetn serchawg ei gweled : diriad yn 
 myned yn ddedwydd, cybydd yn myned 
 yn hael, a phechadur yn myned yn sant- 
 aidd. 
 
 Tri pheth à ddaw ar ddyn heb wybod 
 iddo : cysgu, pechawd, a henaint. 
 
868 
 
 TRIODD MOES. 
 
 Tri chydymdaith àsydd i'rdiawl: balch- 
 edd, a chenvigen, a lledrad. 
 
 Tri pheth sydd yn arwyddocâu bod dyn 
 yn gadwedig: casâu pethau drygionus, 
 caru pethau daionus, a gweddiaw yn ddi- 
 wallus. 
 
 Tri pheth à ddyly Cristion eu coviaw yn 
 wastad, rhag pechu yn varwawl : gorchy- 
 mynion Duw, llawenydd nev, a phoenau 
 ufern. 
 
 Tri pheth a wna gwr yn vlaenor ar ei 
 gymodogion: bod yn ddoeth, a bod yn 
 hael, a bod yn gyvoethawg. 
 
 Tri pheth à wna gwraig yn anniwair : 
 tegwch yn ei hwyneb, folineb yn ei phen, 
 a balchedd yn ei chalon. 
 
 Tri pheth ni ddiolchant eu harbed : ni 
 ddiolch pren arbed ei dòri, ni ddiolch 
 gwraig arbed myned ami, ni ddiolch 
 lleidyr arbed ei gospi. 
 
 Tri pheth à bair i ddyn golli gwahodd- 
 iaeth : bwyta gormodd, dy wedyd gormodd, 
 a cheisiaw gormodd. 
 
 Tair cynvedd anweddus ar ddyn: bod 
 yn daer i geisiaw, bod yn galed i roi, a bod 
 yn ddrwg ei dyb. 
 
 Tri pheth à bair i wraig gael tybied yn 
 ddrwg am dani : bod yn chwannawg i gyt- 
 gam â gwyr a gweision, a bod yn chwan- 
 nawg i ymoethynion, a dy wedyd yn ddrwg 
 am wragedd ei chymodogion. 
 
 Tri pheth nid ydynt yn gorphwys un 
 amser mewn dyn: y bladyr (bledr) yn 
 sugnaw, yr anadyl yn cerdded, a'r enaid 
 yn meddylisd. 
 
 Tri pheth à sydd, ac nid dim hebddynt: 
 Duw Dâd Hollalluawg, Duw Vab Holl- 
 drugarawg, Duw Ysbryd Glân Hollgyv- 
 oethawg. 1 
 
 Tri phriv achaws y sydd i ddyn garu 
 Duw: am i Dduw Dâd ei greu, am i 
 Dduw Vab ei brynu, am i Dduw Ysbryd 
 Glân ei ly wodraethu . 
 
 Tri pheth à ennill gariad Duw: fydd 
 lân ddivrychau, a gobaith cryv diveiau, a 
 chariad perfaeth dieisieu. 
 
 Tri pheth à gymhell ddyn i weddi'aw ar 
 Dduw: hir glevyd, hir advyd, a hir 
 dristyd. 
 
 Tri pheth à sydd yn gwaethygu y byd : 
 seguryd divyr, balchedd diystyr, ac avrad 
 divesur. 
 
 Tri pheth à sydd yn trallodi y byd : 
 cenvigen wenwynig, a Hid cythreulig, a 
 thrachwant baiedig. 
 
 Tri achaws y sydd i ddyn ddywedyd yn 
 esgusedig : i gadw by wyd ei gyd-gristion, i 
 
 Nid wyv yn coeliavr vod personau y Drindawd 
 yn dri pheth. Iago ab Deẅ. 
 
 heddychu ei gymodogion, ac i gadw e 
 wraig yn vodlon. 
 
 Tri pheth anhawdd i ddyn eu gwneuth- 
 ur : oeri y tân, sychu y dwr, a bodloni y 
 byd. 
 
 Tri pheth à ddysg dyn o vod yn segur : 
 dysgu meddwl yn ddrwg, dysgu gwneuthur 
 yn ddrwg, a dysgu dywedyd yn ddrwg. 
 
 Tri pheth à geidw gwraig yn vodlon : ei 
 cheiliogi pan vyno, ei thrwsiad val y 
 ceisio, a'i chadw rhag digiaw. 
 
 Tri pheth à wna wr yn hoenus : gweled 
 ei wraig yn ei garu, ei gy voeth yn mwyâu, 
 a Duw yn ei nerthu. 
 
 Tri pheth canmoledig ar wr : bod yn 
 ddoeth ei ymadrawdd, yn gyviawn ei 
 weithredoedd ; ac heb wneuthur dim gor- 
 modd. 
 
 Tri pheth canmoledig ar wraig : ei 
 hwyneb yn ddawnus, ei hymddiddan yn 
 synwyrus, a'i harveron yn ddaionus. 
 
 Tri pheth rheidiawl i ddyn wrthynt 
 wrth vynych vyned i davarn : ei ben yn 
 gryv, ei vol yn gadarn, a'i bwrs yn 
 
 drwm. 
 
 Tri pheth à geif dyn mewn tavarn : 
 divyrwch i bechu, divyrwch i vethu, a 
 divyrwch i ymwaethu. 
 
 Tri dyn ni ddylai wr eu gwahawdd i'w 
 ciniaw: twyllwr gwenieithus, testynwr 
 gwatwarus, a bradwr cenvigenus. 
 
 Tri pheth hofaidd i wr eu bod gantho : 
 ei wraig yn rhinweddus, ei dŷ yn drevnus, 
 a'i dir yn gyfanneddus. 
 
 Tri pheth à nertha gwr i vod yn gyv- 
 oethawg : ei wraig yn gasglad, ei dylwyth 
 yn ddiavrad, ac yntau yn llavuriad. 
 
 Tri pheth à wna wr yn anghenus: ei 
 wraig yn voethus, ei dylwyth yn wallus, 
 ac yntau yn avradus. 
 
 Tri pheth ni ddygant wr i gymmeriad 
 mawr: ei wraig yn veistres, ei gefyl yn 
 llymes, a'i dir yn ores. 
 
 Tri pheth gweddus i wr eu bod yn ei 
 dy : ei wraig yn ddiwair, ei glustog yn ei 
 gadair, a'i delyn yn gywair. 
 
 Tri pheth rheidiawl i ddyn eu bod 
 gantho : ei wraig ar ei wely, ei dan yn ei 
 aelwyd, a'i arian yn ei bwrs. 
 
 Tri pheth à wna i wr vod yn vodlon i'w 
 giniaw : ei wraig yn vedrus, ei vwyd yn 
 voethus, a'i gylla yn iachus. 
 
 Tri pheth anesmwythav ar wr yn ei dŷ: 
 ei wraig yn ymdaeru, ei simnai yn mygu, 
 a'i dŷ yn dyveru. 
 
 Tri pheth nis ceif dyn yn ddifael wrth 
 ei amgen: benthyg arian gan ocrwr yn 
 ddi log, pledo ei vatter yn y llŷs gan wr o 
 gyvraith yn ddi fys, a'i giniaw o vwyd 
 
TRIODD MOES. 
 
 869 
 
 nioethus yn nhv cybydd angawr yn ddi 
 rybudd. 
 
 Tri rliyw o ddynion anhawdd eu cael yn 
 yr un meddwl : y call a'r fôl, yr hael a'r 
 cybydd, a'r cywir a'r Ueidyr. 
 
 Tri phetli y sydd yn cadw y byd mewn 
 trevyn : rliiv, a phwys, a mesur. 
 
 Tri pbeth à geif dyn wrth ymgyvreith- 
 iaw : cost, a goval, a thravael. 
 
 Tri rhyw o ddynion à gyll en haravwch 
 yn debyg i rai allan o'u pwyll : helwyr, 
 dawnswyr, ac ymladdwyr. 
 
 Tri rhyw o ddynion y sydd heb brisiaw 
 eu gonestrwydd : meddwyr, anudonwyr, a 
 bradwyr. 
 
 Tri rhyw o ddynion à sydd heb ovni 
 Duw : traeturiaid, cynllwynwyr, a threis- 
 wyr. 
 
 Tri pheth à sy cldaionus i ddyn : meddwl 
 yn dda, dywedyd yn dda, a gwnenthnr yn 
 dda. 
 
 Tri pheth à arwain ddyn i dylodi : 
 aviachus ehware, glothineb, a phnteindra. 
 
 Tri pheth ni all dyn eu cuddiaw : cyv- 
 oeth mawr, cariad mawr, a châs mawr. 
 
 Tri pheth à sy raid i gristion da ryvelu 
 yn eu herbyn: y byd, y cnawd, a'r cythraul. 
 
 Tri pheth à sy raid wrthynt wrth 
 wneuthur pob gwaith : gwybodaeth pa 
 vodd ei gwnelir, a gallu i'w wneuthur, ac 
 ewyllys i'w ddwyn i ben. 
 
 Tri pheth anhawdd i ddyn eu gwneuthur 
 yn gwbyl : adnabod ei hunan, gorchvygu 
 ei chwant, a chadw ei rîn. 
 
 Tri pheth da pan vont yn gymmesur, a 
 drwg pan vont yn anghymmesur : y tân, y 
 dwr, a'r gwynt. 
 
 Tri pheth gwerthvawrocav i ddyn : 
 iechyd, a rhyddid, a rhinwedd. 
 
 Tri chynvedd ddrwg eu bod ar ddyn : 
 balchedd heb haelioni, trachwant heb gyv- 
 iawnder, a Hid heb drugaredd. 
 
 Tair mpdd y sydd i adnabod dyn: ei 
 ymadrawdd, ei ymddygiad, a'i arveron. 
 
 Tri pheth cyntav à dwylla ddyn : geir- 
 iau têg, chwant ennill, ac eisieu gwybydd- 
 iaeth. 
 
 Tri pheth à geidw wr mewn iechyd : 
 ymborth yn vesurawl, travaelu yn gym- 
 medrawl, a chadw ei wres yn naturiawl. 
 
 Tri pheth gwrthwynebus gan wr i ym- 
 adael ag hwynb : y wlad lie y ganed ac ei 
 maged, y cyvoeth yr hwn à gasgloedd ev 
 ei hun, a'i gyveillion y rhai à oedd ev 
 gwedi eu provi yu gy wir iddo. 
 
 Tri pheth ardderchawg ymhlith pethau 
 bydawl: casâu folineb, cam rhinwedd, a 
 dymunaw dysgu yn wastad. 
 
 Tri pheth à ennill enw da i ddyn: 
 dywedyd ychydig, gwneuthur daioni, a 
 llavnrio. 
 
 Tri pheth à wna ysgrivenydd da: tia 
 gwyddawl gofedigaeth am wyr ardderch- 
 awg, a rhoi dangosiad i'r etiveddion ar eu 
 hoi, a gwneuthur i'w enw ei hunbarâubyth. 
 
 Tri pheth à ddyly dyn bryderu eu 
 gwneuthur: gwrandaw yn uvydd, atteb 
 yn gall, a dangaws ei hunan yn wybodus. 
 
 Tri pheth rhyvecld à sydd yn y byd gan 
 gymaint o wahaniaeth y sy rhyngddynt : 
 wynebau dynion, dywediad dynion, ac 
 ysgrivenadau dynion. 
 
 Llyma Driodd gweddus eu bod ar 
 
 WRAIG I VODDAU EI GWR, AC i'w 
 GWNEUTHUR YN WELL NO GODDOL. 
 
 Bod yn gywilyddgar, bod yn ddystawgar, 
 a bod yn uvyddgar. 
 
 Ei hwyneb yn ddawnus, ei hymddyddan 
 yn vedrus, a'i Hun yn weddus. 
 
 Meddwl di anllad, buchedd ddi avrad, a 
 chyviawn vwriad. 
 
 Ar Dduw yn gweddiaw, yn sywon e 
 dwylaw, a'i gorchwyl yn gryno. 
 
 Ei phryd yn hofaidd, ei chorf yn llun- 
 iaidd, a'i chalon yn buraidd. 
 
 Y lleill law yn casglu, a'r Hall yn 
 rhànu, a'i phen yn pryderu. 
 
 Yn dda ei chydwybod, yn rhadlawn ei 
 thavawd, yn gywir i'w phriawd. 
 
 Yn ddivalch ei chalon, yn lân ei harver- 
 ion, yn drugarawg i dylodion. 
 
 Yn caru Duw yn hyvryd, yn ovni Duw 
 hevyd, yn gwasanaethu Duw yn ddiwyd. 
 
 Er hyny rhyw wraig a gâr cael myned 
 He myno, credu à ddywedo, a chael à 
 geisio. 
 
 Llyma driodd gweddus eu bod ar 
 wraig rhag cwcwalltu ei gwr o honi, 
 o bydd yn gorvod arno vod yn vyn- 
 ych oddi gartrev. 
 
 Ei sodlau yn ibawg, ei thraed yn agawg, 
 a'i cherddediad yn fallachawg. 
 
 Ei choesau yn vreisgon, ei morddwyd- 
 ydd yn veinion, a'i gliniau yn gulion. 
 
 Yn llaesion ei brònau, yn geimion ei 
 breichiau, a'i dwylaw yn gigweiniau. 
 
 Ei dannedd yn hirion, ei gwevlau yn 
 vyrion, a'i Hygaid yn drawsion. 
 
 Ei haelau yn vlewawg, ei hwyneb yn 
 ddosawg, a'i mîn yn drevlawg. 
 
 Ei chlustiau yn llydain, ei deurudd yn 
 druain, a'i lliw val ysgevain. 
 
 Ei llais yn gryg, ei thavawd yn vloesg, 
 a'i geiriau yn chwerwon. 
 
870 
 
 LLYMA DRIODD CERDD. 
 
 Tri bai cyfredin à sydd ar gerdd: tor 
 mesur, drwg ystyr, a cliam ymadrawdd. 
 
 Tri thòr mesur à sydd ar gerdd : hir, a 
 byr, a thwyll yn yr awdl 
 
 Tri rhyw ystyr drwg à sydd : cam ddy- 
 chymyg, anmherthynas, ac eisiau enaid. 
 
 Tri chain ymadrawdd à sydd: unig a 
 lliosawg i gyd, gwrryw a benyw i gyd, a 
 gwydd ac absen i gyd. 
 
 Tri anmherthynas cerdd : moliant a 
 gogan i gyd, rhy ac eisiau i gyd, ac eisiau 
 beryv. 
 
 Tri rhan ymadrawdd à sydd : enw, a 
 rhagenw, a beryv. 
 
 Tri rhyw ymadrawdd y sydd: ymad- 
 rawdd berfaeth, ymadrawdd gyviawn, ac 
 ymadrawdd addurn. 
 
 Tri rhyw sillav à sydd : sillav dalgron, 
 sillav leddyv, a sillav dipton. 
 
 Tair rhyw sillav dalgron à sydd : dipton 
 dalgron, a dipton leddyv, a dipton wîb. 
 
 Tair dipton gymmeriad à sydd : dipton 
 dalgronleddyv, a dipton bengamleddyv, a 
 dipton dawddleddyv. 
 
 Tair rhyvedd ddipton à sydd : dipton 
 ddiaith, a dipton losgyrnawg, a dipton 
 wîb. 
 
 Tair dipton odidawg ganiad à sydd : 
 dipton dalgronleddy v, a dipton losgyrnawg, 
 a dipton gadarnleddyv. 
 
 Tair sillav gadarnleddyv ganiad à sydd - 
 tromleddyv, byddarleddyv, a chadarn- 
 leddyv 
 
 Tair sillav ysgavn ganiad à sydd : sillav 
 dalgron, a sillav bengamleddyv, a sillav 
 vud. 
 
 Tair dipton à sydd ni cheir proest yn 
 eu herbyn : dipton dawddleddyv, a dipton 
 dalgron, a dipton wîb. 
 
 Tri bai gwahanredawl à sydd ar gerdd : 
 nid amgen, ar broest englyn, ac unodl 
 trwm ac ysgawn, a lleddyv a thalgron. 
 
 Tri bai gwahanredawl à sydd ar englyn 
 unodl : carn-ymorddiwes, a thîn âb, a 
 drwg osodiad ar odlau. 
 
 Tri pheth à gydvreiniant ymadrawdd, 
 ac ei teilyngant: ehudrwydd parabl, a 
 chywreindeb synwyr, ac aniaimwl ddeall y 
 datganiad. 
 
 Tri pheth à anghywiriant ymadrawdd : 
 
 pwl ddatganiad, ac anghywirdeb synwyr,. 
 ac anystyriawl ddeall y parablwr. 
 
 Tri rhydd cerdd davawd à sydd : cler- 
 wriaeth, teuluwriaeth, prydyddiaeth. 
 
 Tri pheth à berthynant ar glerwr : go- 
 ganu, ac ymbil, a gwarthruddiaw. 
 
 Tri pheth a berthyDant ar cleuluwriaeth: 
 haelioni, a digrivwch, ac erbyniad â da heb 
 ymbil am danynt. 
 
 Tri pheth à berthynant ar brydydd : 
 clodvori, a digrivau, a gwrthwynebu go- 
 gangerdd. 
 
 Tri un pen cerdd à sydd: prydu, a 
 chanu englynion, a chyvrwyddyd. 
 
 Tri pheth à anurddant gerdd: ei dat- 
 ganu mewn anamser, heb ei govyn; a 
 chanu yn anmherthynas, nid amgen, i'r 
 neb nas dylai; ac eisieu cerdd wr i'w 
 barnu. 
 
 Tri pheth à urddant gerdd : ehudrwydd 
 ac eovnder parabl, ac ethrylithr y datgein- 
 iad, ac awdurdawd y prydydd. 
 
 Tri pheth à hofant gerdd: dyvnder syn- 
 wyr ac ystyr, odidawg ddychymyg, ac 
 awdurdawd y prydydd 
 
 Tri pheth a anhofant gerdd: brasder 
 synwyr, a sathredig ddychymyg, ac an- 
 urddas y prydydd 
 
 Tri pheth à gywreiniant ar gerdd gyw- 
 raint : cyvansoddiad ymadroddion, ac aml- 
 der Gymraeg wrth ei chyvansoddi, a 
 dychymygwr y gerddwriaeth wrth gyvan- 
 soddi y gerdd. 
 
 Tri pheth à anghywiriant gerdd : eisiau 
 modd i gyvansoddi ymadroddion, ac anam- 
 alder Gymraeg, ac angherddwriaeth. 
 
 Tri pheth à amlâant mewn cerddwr : 
 hen gerdd, a barddoniaath, ac histori'au. 
 
 Tri pheth à bylant awen cerddwr: 
 anghyvrwyddyd, angherddwriaeth, ac ang- 
 hanmawl. 
 
 Tri pheth à lygrant o gwbyl awen cerdd- 
 wr: tra meddwdawd, a thra godineb, ac 
 ysgymmyndawd. 
 
 Tri pheth a ddyly eu gochel : llynau, a 
 pliuteiniaw, a chlerwriaeth. 
 
 Tri pheth à ddyly cerddwr eu canmawl: 
 haelioni, a digrivwch, a cherddwriaeth. 
 
 Tri pheth à vawraa gerddwr: gwi^g- 
 odd, a chydnabod, a chanrnawl 
 
Y PEDAIR CAMP AR UGAIN. 
 
 871 
 
 Tri pheth à ddistrywiant gerddwr : 
 noethi, ac anghydnabod, ac anghanmawl. 
 
 Tri pheth ni chynghan mewn cerdd: 
 auwadalwch, ac ysinalâwch, ac angherdd- 
 wriaeth. 
 
 Tri pheth y cae cerdd arno heb vyned 
 yn eu herbyn: hen gerdd yr hen bryd- 
 yddion, a dychymygawl awdurdawd y 
 prydyddion newydd, a chelvyddyd ygerdd- 
 wriaeth. 
 
 Tri rhyw broest à sydd : proest dalgron, 
 proest gadwynawg, a lleddyv broest. 
 
 Tri rhyw unodl à sydd: unodl union, 
 unodl cyrch, ac unodl crwca. 
 
 Tri pheth ni ddyly cerddwr eu credu : 
 gogan clerwr lie prydo prydydd, a chanu 
 angherdd o brydydd canmoledig ag awdur- 
 dawd iddo, a dywedyd celwydd yn ystig a 
 gogan yn ddiachaws. 
 
 Tri pheth à lawenâa cerddwr : ei berchi, 
 a chanmawl ei gerdd, a rhoddion gwyr da. 
 
 Tri pheth à goddant gerddwr ac ei 
 
 tristâ: ei anmherchi, ac anghanmawl ei 
 gerdd, a'i nacâu. 
 
 Tri pheth à warthrudd cerddwr : ei 
 anghredu, ei anghanmawl, a cham varn. 
 
 Tri anhebgor cerdd à sydd : eglurder 
 parabl, ac eonder, a cherddwriaeth. 
 
 Tri pheth à ddyly cerddwr eu haddev : 
 cyvrinach, a chywilydd cydymddaith, a 
 chelwydd argyweddus. 
 
 Tri pheth ni ddyly cerddwr eu celu : 
 gwirionedd diargywedd, a barnu ar gerdd- 
 wriaeth, a chlod dyledas y dynion da. 
 
 Tri pheth à waharddir i gerddwr : cam- 
 varnu ar gerddwriaeth, a goganu heb ei 
 haeddu, a chroesangerdd. 
 
 Tri pheth à ganmolant gerddwr : h ad- 
 der, a digrivwch rnawl, a devodau da. 
 
 Tri pheth à wradwyddant gerddwr : cyb- 
 yddiaeth, a devodau drwg, a thrachynnildeb. 
 
 Tri pheth à barant garu cerddwr : cyv- 
 undeb, a haelioni, a rhywiogrwydd. 
 
 Ac velly tervyna, 
 
 Y PEDAIR CAMP AR UGAIN, 
 
 a'r ACHOS Y GWNAETHBWYD HWYNT. 
 
 Amryveilion lawenydd ydoedd gynt yn 
 nihlith cenedl y Cymru pan oeddynt â 
 Phrydeiniaethnaturiawl davodau eiganedig 
 wlâd yn ddigymysg ganthynt, a breninawl 
 allu ganthynt, a llywodraeth teyrnasoecld 
 ganthynt. Ac velly y dengys eu tri ar- 
 benig ragoriaeth arver, nid amgen, byw- 
 iogrwydd, nerth, a synwyr, yr henwed yn 
 ddewisawl ac y graddwyd pedair camp ar 
 ugain yn àmser yr amherawdyr Arthur, ac 
 á vuant arveredig yn hir o amser, oni 
 ddifygioedd meddiant ty wysogion Cymru ; 
 ac yna gwedi hyny val ciwdawd heb law- 
 enydd, ni vawr arverwyd o'r campau hyny, 
 onid aethant dros gov haiachen, val nad 
 oes nemmor o ddyn yn Nghymru à wyr 
 heowau y pedair camp ar ugain, chwaeth- 
 ach eu gwneuthur; a phan glvwir eu 
 henwi ni wyddys beth yw llawer o nadd- 
 ynt; ac am eu bod mor ddyeithyr â hyny 
 á wnaeth i mi ysgrifenu yn y llyvyr yman, 
 am nad adwaen le mor addas i veddiannu 
 cadwedigawl gofadwriaeth yr hen Brydein- 
 iaid, ac i'ch meddiant chwi, ac á dybiais 
 drwy ddarllen amryveilion bethau y cadw- 
 
 ech yn well yn eich cov ych ganedig natur- 
 iawl wlâd, yr hon ych dyco y Goruchav 
 Dduw chwi iddi wrth vodd eich calon eich 
 hun. Amerir 
 
 HENWAU Y PEDAIR CAMP AR UGAIN. 
 
 Cryvder. 
 
 Ymavael. 
 
 Rhedeg. 
 
 Neidiaw. 
 
 Noviaw. 
 
 Marchogaeth. 
 
 Saethu. 
 
 Chwareu cledd a bwcled. 
 
 Chwareu â chledd deuddwrn. 
 
 Cwareu â fon ddwybig. 
 
 Hely â milgi. 
 
 Hely pysg. 
 
 Hely adar. 
 
 Barddoniaeth. 
 
 Canu telyn, 
 
 Darllen Cymraeg. 
 
 Canu cywydd gan dant. 
 
 Canu cywydd pedwar ac acenu. 
 
 Portreiaw. 
 
872 
 
 Y NAW HELWRIAETH. 
 
 Herodiaetli. 
 Chwareu gw} r ddbwyll. 
 Chwareu tawlbwrdd. 
 Chwareu fristial. 
 A chyweiriaw telyn. 
 
 DOSBARTH Y CAMPAU UCHOD. 
 
 O'r pedair camp ar ugain, deg gwrolgarnp 
 y sydd, nid amgen, o hyny chwecli o rym 
 corf, val hyn : 
 
 Cryvder. 
 
 Bhedeg. 
 
 Neidiaw. 
 
 Noviaw. 
 
 Ymavael. 
 
 Marchogaeth. 
 A phedwar o rym arvau, nid amgen : 
 
 Saethu. 
 
 Chwareu â chledd deuddwrn. 
 
 Chwareu â chledd a bwcled. 
 
 Chwareu â fòn ddwybig. 
 A deg mabolgamp y sydd, ac o hyny 
 tair helwriaeth, nid amgen; 
 
 Hela á milgi. 
 
 Hela pysg. 
 
 Hely ederyn. 
 
 Saith teuluaidd o'r mabolgampau sydd, 
 sev ynt; 
 
 Barddoniaeth. 
 
 Canu telyn. 
 
 Darllen Cymraeg;-. 
 
 Canu cywydd gan dant. 
 
 Canu cywydd pedwar ac acenu. 
 
 Portreiaw. 
 
 Herodiaetli. 
 Pedair o'r campau sydd val hyn; 
 
 Chwareu gwyddbwyll. 
 
 Chwareu tawlbwrdd. 
 
 Chwareu fristial. 
 
 Cyweiriaw telyn. 
 O'r pedair camp ar ugain uchod pedair 
 sydd benav, a J á elwir tadogion gampau, 
 nid amgen ; 
 
 Phedeg. 
 
 Neicliaw. 
 
 Ymavaelyd. 
 
 Noviaw. 
 Yr achos y gelwir hwynt yn benav, ac 
 yn daclogion, am nad rhaid devnydd yn y 
 byd i wneuthur yr un o honynt, eithyr val 
 y gwnaed dyn o'r pedwar devnydd sydd yn 
 mhob dyn, ac wele val dyna yr achos. 
 
 Y NAW HELWRIAETH. 
 
 O'R naw Helwriaeth, tair helva gyfredin 
 sydd; 1. Carw. 2. Haidwenyn. 3. Gleis- 
 iad: A thair helva gyvarthva: 1. Arth. 
 2. Dringedydd. 3. A cheiliog coed: A 
 thair helva ddolev, 1. Llwynog. 2. Ys- 
 gyvarnog. 3. Iwrch. Y Carw á ddy- 
 wedir ei vod yn un o'r tair helva gyfredin; 
 yn gyntav, am ei vod yn wychav ac yn 
 wrolav anivel y mae helwriaeth arno â 
 bytheiaid ac â milgwn ; yn ail, am ei vod 
 yn rhanog rhwng pawb à ddêl atto wedi ei 
 lâdd, cyn tynu y croen oddiamdano : oble- 
 gid, os bydd gŵr ar ei daith yn dyvod 
 heibio yr amser hwnw, ev á geif ran o 
 hono wrth gyvraith, cystal a'r neb a'i 
 lladdo. Haid wenyn sy helva gyfredin, 
 oblegid pwy bynag a'i cafo ar ei dir ei hun, 
 neu ar dir arall, y mae yn rhanog pawb o 
 honi ar à cldêl atti cyn rhoi o hono wystl, 
 sev yw hyny rhoi nôd wrthi i ddangos mai 
 eve a'i cavas gyntav; ac onis gwna, pawb 
 à ddelo yno á geif ran o honi, ond bod iiii d 
 yn myned i berchenog y tir. Gleisiad a 
 
 elwir yn helva gyfredin, oblegid pan vydder 
 yn ei hely â rhwyd, neu â thryver, neu 
 mewn modd arall, pwy bynag a, ddel atto 
 cyn ei ranu, y mae iddo ran o hono cystal 
 a'r neb a'i dalio, os bydd mewn dŵr 
 cyfredin. 
 
 Yr Arth sy helva gyvarthva, am ei bod 
 yn gig hely o'r penav, ac am na bydd vawr 
 ymlid arni, am nas gall gerdded ond yn 
 arav, ac ni bydd ond ei baeddu, a'i chyv- 
 arth, a'i llâdd. 
 
 Dringedydd yw pob peth à ddringo i 
 vrig pren i'w amddifyn ei hun. Ac ni 
 ddyly heliwr ddywedyd Bele, neu Gâth 
 goed, neu Wiwair neu Fwlbart, ond eu 
 galw dringedydd llwyd, dringedydd du, 
 dringedydd côch. Ac am nas gall dring- 
 edydd cldiainc yn mhell, ond dringo i'r 
 pren, ac yno ei vaeddu a'i gyvarth á wneir. 
 
 Ceiliog coed á elwir yn helva gyvarthva, 
 oblegid pan ddêl y bytheiaid ar ei hynt ev, 
 ei ymlid á wnânt oni gymmero bren, ac 
 yno ei gyvarth a'i vaeddu á wneir. 
 
Y NAW HELWRIAETH. 
 
 873 
 
 Y Cadnaw sydd helva ddolev, oblegid er 
 maint vo'r gwaeddi a'r canu cyrn ar ei ói, 
 ev á gynnal ei helynt oni vlino. 
 
 Ysgyvarnog sydd helva ddolev am ei 
 bod yn cadw ei helynt er maint vo'r ymlid 
 ami. 
 
 Yr Iwrch á elwir yn helva ddolev 
 oblegid yr un achos. 
 
 Penav cig hely y w Carw, ac Ysgyvarnog, 
 a Baedd gwŷllt, ac Arth. 
 
 Os gollyngir milgwn i garw, neu anivel 
 arall, a'i ymlid o'r milgwn dros vryn, allan 
 o olwg, a'i lâdd, y milgi blaenav yn y 
 gol wg diweddav biau'r croen. Ond ni 
 cheif miliast groen er ei ennill, oni bydd 
 hi yn dorog o vilgi à ennilloedd groen, ac 
 yna hi a'i ceif. 
 
 Am Ysgyfarnog, pa beth bynag a'i 
 lladdo, y ci neu'r peth arall a'i coto o'i 
 gwâl a'i piau os ei cheisio y byddir i'w 
 hymlid. 
 
 Y naw helwriaeth á ddyly bawb eu 
 gwybod ar à ddyco gorn. Ac oni veidr 
 roi atteb amdanynt, ev á gyll ei gorn. Ac 
 os daw neb i hely a'i gynllyvan amdano, 
 oni veidr roi atteb am y naw helwriaeth, 
 
 ev á gyll ei gynllyvan. Ond ev á all vod 
 a'i gynllyvan am ei vraich yn ddiddial. 
 
 Ni all neb illwng na milgi na miliast i 
 un anivel pan vo'r bytheiaid yn ei ymlid, 
 oni bydd iddo yntau vytheiaid yn ei ymlid; 
 ac oni bydd, ve all y neb à vo yn canlyn y 
 bytheiaid dori llinyn gar ei vilgi, os eve a'i 
 gillwng. 
 
 Nid rhŷdd i neb saethu anivel y bo 
 helwriaeth arno, pan vo yn ei esmwythdra, 
 tan boen colli ei vwa a'i saeth i arglwydd 
 y tir. Ond eve á geif ei saethu, a'i lâdd, 
 os gall, pan vo'r huaid ar ei ôl; ond na 
 cheif saethu yn mysg y cẃn. 
 
 Os â neb i hely, a gillwng ar anivel, a 
 chyvarvod o gŵn segur ag ev, a'i lâdd, y 
 cŵn cyntav bieuvydd, onid cŵn y brenin 
 vydd y rhai segur. 
 
 Yr anivel à helier vydd ar arddelw yr 
 heliwr cyntav, hyd oni ymchwelo ei wyneb 
 parth a'i gartrev, a'i gevn ar yr hely. Ond 
 o bydd ei gẃn ev yn hely, ac yntau wedi 
 ymadael â'i gwn, ni ddyly ev ddim cyd 
 lladdo y cŵn segur ev, ond perchènog y 
 cŵn segur bieuvydd. 
 
 Velly yr oedd y gyvraith hely gynt. 
 
874 
 
 LLYMA 
 
 LYVYR TRIODD BEIRDD YNYS PRYDAIN, 
 
 A GASGLWYD O AMRYVEILION HEN LYVRAU YSGR1VEN, 
 
 GAN IOLO MOBGANWG, B.B.D. 1796. 
 
 Llyma Lyvyr Triodd Beirdd Ynys Prydain, à gasglwyd genyv vi, Thomas ap Ikvan, 
 
 o Dre Bryn, yn Morganwg, 1680. 
 
 Y Cymro Caredig, 
 
 Dyma Lyvyr o hen Driodd; llawer o 
 arver á vu gynt ar y cyvryw bethau, ac 
 ydd wyv yn covio imi weled mewn tŷ hen 
 garwr imi, pan oeddwn yn vachgen, am- 
 ryw gopîau o Driodd, wedi eu dodi y'nglnd 
 ar welydd ei neuadd. Peth cyfredin oedd 
 hyn, meddai ev, yn yr hen amseroedd; ni 
 deallwn wrth hyn vod ein hên deidiau yn 
 cam doethineb yn well o lawer no'u heppil. 
 Pwy ynawr á ry'nglud ar wàl ei barth un- 
 peth à vo nag yn dysgu, nag yn arwyddo 
 doethineb 1 ? neb ar à wn i. Gweled aniryw 
 bethau o'r vath hyn, yn enwedig Triodd 
 Llelo Llawdrwm o'r Coettŷ, ar wal fenestr 
 neuadd vy hen garwr. á dynoedd vy serch 
 i gyntav at ddarllen hen iaith vy ngwlâd, 
 a chwilio ei hen ysgriveniadau ; ac ni bu 
 vychan y dyddanwch à gevais yn yr hen 
 lyvrau Cymreig. Yr wyv yn credu hyn 
 yn vy nghalon, pe bai rhai pethau o'r 
 
 natur hyn rnewn print i'w dodi ar welydd 
 mewn tai, y tynai hyny sylw llawer dyn 
 ieuanc at bethau gwell nog y sydd yn air 
 vynychav yn cael eu gosod o'u blaen ; ac 
 nid cywilydd y byddai i ambell hen ddyn 
 pengaled, a phengaled y gwelav i pob hen 
 ddyn ion, ystyried ei bod hi'n ilawnoed 
 bellach iddo ve neu hithau ymarver ychydig 
 â doethineb : Medd hen Driodd Cerdd — 
 
 " Tri Thribdd à vuant gynt ar gov a 
 gwybod yn Nghymru, Triodd Cerdd, Tri- 
 odd Cyyarwyddyd, a Thriodd Doethineb. 
 
 Nev i eneidiau yr hen ddynion da gynt 
 à vuant yn dwyn ar gov a gwybod y cyvryw 
 bethau ; ond os o hyny y bu nev iddynt, y 
 mae arnav ovn mawr ni welant vyth vawr 
 o'u heppil yn y He y mae nhwy. — Bydd 
 wych, bydd iach, a bydd ddoeth ! a Duw 
 vo gyda thi, a'i nev i'th enaid ! 
 
 Thomas ab Ivan. 
 
 CYNNWYSIAD Y LLYVYR HWN. 
 
 1. 2. 3. 4. 5. Triodd Doethineb. 
 
 6. Triodd Llelo Llawdrwm. 
 
 7. Triodd y Gwragedd. 
 
 8. Triodd y Gwragedd priod. 
 
 9. Triodd y Cybydd. 
 
 10. Triodd Mab y Crinwas. 
 
 11. Triodd y Meddwyn. 
 
 12. Triodd y Cymro. 
 
 13. Triodd y Sais. 
 
 14. Triodd Gwilym Hir Saer. 
 
 15. ereill a'u hanes. 
 
 16. Triodd gwiw eu gwybod a'u covio, 
 
 er addysg doethineb. 
 
TRloDD DOETHINEE. 
 
 / O 
 
 1. Triodd doethineb, o Lyvyr Mr. Le- 
 wys o Bex llix, yn Morganwg; un o 
 
 LYVRAU TRE BRYX. 
 
 1 . Tair sail doethineb y sydd : ystyriaeth, 
 gwybodau, ac ymgais. 
 
 2. Tri pheth à ddangosant ddoethineb 
 lie y bytho: llavar, camp, ac anwydau. 
 
 3. Tri anh ebgor doethineb: deallcadam, 
 awen lathraidd, a chydwybod lân. 
 
 4. Tri pheth à welir lie bo doethineb : | 
 trevn brydverth ar bob travod, cyviawnder j 
 yn mhob ymgais, a thangnev yn mhob j 
 ymarweddiad. 
 
 5. Tri pheth hawdd vydd adnabod dyn j 
 wrthynt : wrth à gâr, wrth a'i car, ac wrth ; 
 nas car y naill a'r Hall. 
 
 6. Tri pheth a ddangosant beth yw dyn: 
 ei ddyddanwch, ei gas, ac ni welir ar ym- ; 
 dawr gantho. 
 
 7. Tri theyrnedd gwybodan : gwellâu 
 moes a devawd, diwallu pob eisiwed, a 
 dyddanu meddwl. 
 
 8. Tair privddyledswydd gŵr : dwyn 
 plant i vynydd ar ddysg ac yn ddeddvawl, 
 dangos daioni ar ei weithredoedd, a dangos 
 gwybodaeth i'r diwybod. 
 
 9. Tri pheth à wna gwr deddvawl : 
 ynnill cariad a pharch ei genedl a'i wlâd, 
 ynnill boddlondeb a llawenydd iddei hun- 
 an, a gadael cov anrhydeddus ar ei ôl. 
 
 10. Tri chyreiilion goreu dyn, lie bydd- 
 ont dda, a gwaethav He y byddont ddrwg : 
 ei serch, ei ddeall, a'i gydwybod. 
 
 11. Tair privddyledswydd y sydd: dwy- 
 vawl, gwladawl, a theuluawh 
 
 12. Tri pheth à gad want drevn ar bob 
 peth : nerth, cosp, a gobrwy. 
 
 13. Tri pheth cyntav à ddylid eu hys- 
 tyried y'mhob gorchwyl a thravod : y lie, 
 y pryd, a'r dyben. 
 
 14. Tri pheth yn ail à ddylid eu hystyr- 
 ied cyn ydd eler y'nghylch un gorchwyl ba 
 bynag ei ry w : trevn, moddion, a gallu- 
 oldeb. 
 
 1 5. Tri pheth anhebgor i bob gorchwyl : 
 modd, medr, a myn. 
 
 16. Tri pheth yn gyvun a'u gilydd à 
 lwyr amddifynant, ac nis gellir eu gor- 
 trechu : cyviawnder, deall, a chariad. 
 
 17. Tri pheth à geir o iawn ddeall ar 
 dravodau bywyd : golud, nerth, ac an- 
 rhydedd. 
 
 18. Tri pheth à ddangosant arlywodr- 
 aeth : y cryv yn gormesu'r gwan, y celwydd 
 yn drech no'r gwir, a gloddest yn drech 
 nog arbedoldeb. 
 
 19. Tri pheth à amddifynant wladoldeb : 
 cariad, ovn, ac ynnill. 
 
 20. Tri pheth à ddyvethant wladoldeb : 
 
 creulondeb yn lie cosp, diymdawr o bwyll 
 yn lie trugaredd, a gwastraf yn lie gwobr- 
 wyon. 
 
 21. Tri pheth y dylai bob doeth ymarver 
 ag wynt yn ei dy, a'i deulu, a'i gymmodog- 
 aeth : tangaevoldeb, ynadoldeb, a thadol- 
 deb ; sev o'r deddvau hyn y bydd heddwch, 
 a chariad, a chynghorion doethion a dai- 
 onus; a doniokleb haelionus a govalus bob 
 uu tuag at y lleill ; ac o hyny cymmodog- 
 aeth dda ; ac heb hyny nis gellir na bydol- 
 deb, na chydvodoldeb, val y bo iawn a 
 daionus herwydd dy munoldeb doethion. 
 
 22. Tri pheth anhebgor ar bob pency- 
 nghor: bod yn ystyrgar, yn iawngar, ac 
 yn ystrywgar i chwilio i maes à vo twyll 
 ar wirionedd. 
 
 23. Tri goreuon menwydoldeb : iechyd, 
 boddlondeb, a heddwch. 
 
 24. Tri syrth y sydd ar bob travod: 
 agweddoldeb, cvlchiadoldeb, a damweiniol- 
 deb. 
 
 2. j. Tri chyflwr y sydd ar bob peth : 
 ynniawl, cylchiadawl, a galledigaAvd. 
 
 26. Tri pheth nis geílir neb yn dded- 
 wydd hebddynt, pei bei onid ev ei hun yn 
 byw ac yn bod: iechyd, caredigrwydd, a 
 gwybodau. 
 
 27. Wrth dri pheth y dylid o iawn 
 ystyried pob peth : ei ansawcld, ei le, a'i 
 amser. 
 
 28. Tri pheth y dylid eu hystyried yn 
 bybyrbwyll deirgwaith bob dydd :^deddvau 
 cariad haelionus, dyled teulueiddrwydd, a 
 govynion Duw; a myned yn ol y tri 
 govynion dyled hyn. 
 
 29. Tri drwg y sydd ac nis gellir eu cyn- 
 ddrwg : murn cynllwyn, godineb, a meddw- 
 dawd ; canys màmau ydvnt i bob clrwg arall. 
 
 30. Tair elusen y sydd yn benav ar bob 
 elusen : nawdd, ymbortb, a chynghor da. 
 
 31. Tri arwyddion à welir ar bob dyn, 
 ac wrth y rhai hyny ei adnabod : ei ddi- 
 vyrwch, ei gas, a'i gyveillion. 
 
 32. Tair gormes gwlâd : an ymgais, cyb- 
 ydddawd, a glythineb. 
 
 33. Tair gormes teulu : gwr anwybodus, 
 gwraig anynad, a phlant anuvydd. 
 
 34. Tair gormes teyrnedd : anmrawd, 
 anrhaith. ac anymdawr. 
 
 3-5. Tair gormes ymgais: difyg oferyn- 
 dawd, difyg gwybodaeth, a difyg tâl a 
 gobrwy. 
 
 36. Tair gormes gwybodaeth : celvyddyd 
 annoeth, dosparth anghywir, ac iaith aneg- 
 lur ; ac ni ddylid ymarver ag un o naddynt. 
 
 37. Tair gormes celvyddyd : iaith gyving 
 aneglur, dosparth annhrevnns, ac avreid- 
 ioldeb. 
 
876 
 
 TRIODD DOETHINEB. 
 
 38. Tair gormes awen : difyg addysg a 
 gwybodau, eisiwed corforawl, ac anghyd- 
 nabyddiaeth. 
 
 39. Tair gormes doethineb: cymmod- 
 awg geuawg diriaid, arglwydd cyvoeth 
 anghyviawn, a gwraig anynad vlysig. 
 
 40. Tair gormes cymmodogaeth : treig- 
 law chwedlau, tavamdy annosparthus, a 
 cbybydd anghawr.' 
 
 41. Tri phetb nis dylid eu govyn: ced 
 ac elusen gan gybydd anghawr, cyngbor 
 gan annoeth, a nawdd gan anwr. 
 
 42. Tri drygddyn y sydd ac nis gellir eu 
 gwaetb : cybydd, enllibwr, a gwenieithwr. 
 
 43. Tri rbagoriaeth daioni: addvwyn- 
 der, daioni, a pbwyllgarwch. 
 
 44. Tri phetb à ddielir ag anmenwedig- 
 rwydd : cribddail, anudon, a cbreulondeb. 
 
 45. Tri phetb à ddylid eu frwynaw yn 
 gadarn : Haw, tavawd, a blŷs. 
 
 46. Tri chyflawnder doetbineb : serchog- 
 rwydd, pwyll, a cbywirdeb. 
 
 47. Tri arwyddion anwybodaetb: ym- 
 ddwyn anvoesus, iaitb anghyviawn, a boli 
 dirgelion y cymmodogion. 
 
 48. Tri cbyttundeb à wnânt wr yn 
 gyvoethawg: cyttundeb â gair Duw, cyt- 
 tundeb â'i wraig a'i deulu, a cbyttundeb a'i 
 gymmodogion. 
 
 49. Tri phetb y sydd, ac bebddynt nis 
 geliir à wnânt wladwr : boredd, celvyddyd, 
 a daionrisder. 
 
 50. Tri pheth nis dylid eu credu : gair 
 gwr o bell drosto ei Lunan, addewid mâb i 
 vercli with gael y Haw ucbav arni, ac à 
 ddyweto ddiriaid am arall. 
 
 5 1 . Tair arwydd tangnevgarwch ar ddyn : 
 trugaredd at ei ysgrubl, caru cartrev, a 
 chanu gyda ei orchwyl. 
 
 52. Tair arwydd bonedd o gwnad ar 
 ddŷn: haelioni, cyyarch hawddgar, agwyb- 
 odau deddvolion. 
 
 53. Tri aiwyddion creulonder: iarvu 
 anivel yn ddiraid, briwa coed a llysiau 
 yn ddiachos, a bod yn daer am gym- 
 mwynas. 
 
 54. Tri aiwyddion trngartdd : syniadu 
 cwyn plenty d, troi oddiar fordd anivel 
 gorweddawg, ac ymddwyn sercbawg tuag 
 at ddiertb ac estron. 
 
 05. Tri aiwyddion anian ddrwg mewn 
 dyn : rboi cyngbor cyn a'i ceisier gantho, 
 à wnelo na bo rhaid nag acbos iddo, ac à 
 son am à welo ar ei gymmodogion. 
 
 56. Tri pheth à ddiweddant yn ddrwg 
 vynychav, am hyny goreu yw eu gadael : 
 cyveddacb, ymryson, a chwilio belynt dŷn 
 arall. 
 
 57. Am dri phetb ni cherir neb gan 
 
 ei gallacb ; caswir heb acbos cyviawn 
 drosto, cyngbor ni ovyner, ac athrodion. 
 
 58. (Gwel riv 42). Tri dyn y sydd ac 
 nis gellir cythraul eu gwaeth: enllibwr, 
 rhagrithwr, a cbybydd. 
 
 59. Tri phetb à ddylid eu diolcb : gwa- 
 hawdd, rhybudd, ac annercb. 
 
 60. Tri thywysogaeth serchog: digriv- 
 wch, haelioni, a syberwyd. 
 
 61. Tair gormes doethineb : meddwdawd, 
 godineb, a dryganian. 
 
 62. Tair sail doethineb: ieuenctid mab- 
 awl i ddysgu, cov awengar i gadw dysg, a 
 synwyr oedran i ddatganu. 
 
 63. Tri gwreiddyn doethineb : gwirion- 
 edd, dysg, a chydwybod. 
 
 64. Tri pheth à gadarnäa gynnevawd : 
 addvwynder, awdurdawd, o doethineb. 
 
 65 Tri pheth anhardd ar bob rhyw o 
 ddŷn, beth bynag, pa le bynag, a phryd 
 bynag y bo : dioglydrwydd, surllydrwydd, 
 ac annysg herwydd ei râdd. 
 
 66. Tri phetb bardd ar ddŷn y'mhob 
 He, ac ar bob amser, ac y'mhob gradd a 
 cbyvlwr, ac à ennillant barch ac anrhyd- 
 edd iddo : caredigrwydd, diwydrwydd, a 
 gwybodau moliannus. 
 
 67. Tri argae doethineb: gwirionedd, 
 cariad, a phwyll. 
 
 68. Tri pheth à gau yn erbyn doethineb: 
 celwydd, llid, a rbyodres. 
 
 69. Tri argae awen: gwybodan, hael- 
 ioni, a diwydrwydd. 
 
 70. Tri phetb à gau yn erbyn awen : 
 diawgswrtb o gamp, cybydddawd, ac an- 
 wybodaeth. 
 
 71. Tri chyvrwym gwybodaeth: llythyr, 
 dosparth gyviawn, a lies gwlâd a chenedl. 
 
 72. Tri ymglywed doeth a deddvol : 
 ymglywed â'r gwirionedd, ymglywed â'i 
 sercb, ac ymglywed â'i nerth. 
 
 7 3. Tri pheth à lanwant wagder : dad- 
 wrdd diddysg y'mhen gwâg, crochwerthin 
 diystyr y'nghalon wâg, a llaid budreddus 
 mewn f'ynon wag. 
 
 74. Tri pheth à geif dŷn trugarog: car- 
 iad ei gymmodogion, parch doethioi), a 
 thrugaredd Duw. 
 
 75. Tri pheth à geif gwr deddvol: digon- 
 edclbydawljheddwch cydwybocl,abodd Duw. 
 
 76. Tri pheth à geir o hir ddilyn drwg: 
 cosp cyvraith ei wlâd, ei gasâu gan bawb, 
 a digovaint Duw. 
 
 77. Tri dyn y mae Duw yn eu caru: 
 cadarn cyviawn, dewr trugarawg, a haol 
 diedivar. 
 
 78. Tri dyn à vyddant noturiol i dri 
 pheth: melinydd i ladrata, eglwyswr i 
 ragrithaw, a chlerwr i gelwyddu. 
 
BEIRDD YNYS PRY DAI N. 
 
 877 
 
 79 Tri ynnill cybydd : poen yn casglu, 
 goval yn cadw, a thristwch yu colli. 
 
 80. Tri pheth à geif dyn dyoddevus : 
 cariad a'i adnapo, fyniant yn ei dravodion, 
 a rhâd Duw ar a wnelo. 
 
 81. Tri pheth à geif dedwydd: cariad 
 pob doeth a deddvol, bywyd heddychlawn, 
 a llawenydd nevol. 
 
 82. Tri plieth à geif diriaid: ei gasau 
 gan a'i adnapo, byw mewn ovn, a chosbyn 
 y byd ar ol hwn. 
 
 83. Tair dedwyddgainp gwr: bod yn 
 11a wen yn ei dŷ, yn ddiwyd yn ei orchwyl, 
 ac yn ddyddiwr rhwng ei gymmodogion. 
 
 84. Tri pheth sy'n dyvethu'r byd: brenin 
 fol heb gynghor, barnwr heb gyviawnder, 
 a gwas heb uvyddclawcl. 
 
 85. Tri pheth a geir o godi yn vore: 
 iechyd corf, ysgawnder deall, a chyvoeth 
 bydol. 
 
 86. Tri menwydigion tenlu : pendawd 
 govalus, bngail cywir, a negeswr doeth 
 brysgar. 
 
 87. Tri anfawd teulu : gorichwiliwr 
 dioval, bugail anghywir ; a chènad annoeth 
 na ddelo yn ol o'i neges. 
 
 88. Tri glwth byd: môr, dinas, ac 
 arglwydd. 
 
 89. Tri pheth nid iawn ymddiried idd- 
 ynt : iechyd henaint, hinon gauav, a dini- 
 weidrwydd arglwydd. 
 
 90. Tri pheth nid callach credu y naill 
 no'r lleill : llw gordclerchwr, breuddwyd 
 gwrâch, a chwedl heb warant. 
 
 91. Tri pheth anhebgor i ddoeth : gwran- 
 daw, gweled, a thewi. 
 
 92. Tri pheth ar ddyn à bair hofi ei 
 gyveillach: syberwyd, pwyll, a daioni, 
 
 93. Tri pheth byr eu parâad: rhyvedd- 
 oldeb, gwagogoniant, a thegwch ieuengctid. 
 
 94. Tri dyn à ddywedant y gwir : plen- 
 tyn, fôl, a dioval. 
 
 95. Tri pheth di glwyv di glevyd à vawr 
 gystuddiant a'u harwain: cariad, cas, a galar. 
 
 96. Tri pheth à frwythlonant dcloeth- 
 ineb : gwybod am à vu, ystyr am y sydd, 
 o phryderu am o ddaw. 
 
 97. Tri pheth à arwain i dylodi: glodd- 
 est, diogi, a mercheta. 
 
 98. Tri pheth ni wna ddyn doeth: 
 myned ar hyd vor lie gellir tir, gellwng i 
 maes ei gyvrinach, a gellwng dydd i vyned 
 heibio heb wneuthur daioni. 
 
 99. Tri pheth à bair cy wreinrwydd : 
 galluogrwydd, awen ewyllysgar, a gwyb- 
 odaeth o gelvyddgarwch. 
 
 100. Tri pheth cythreulig ar ddyn : cen- 
 vigen, trachwant, a balchder. 
 
 101. Tri pheth àbarant hawddvyd iech- 
 
 yd corf, meddiant ddiangen, a chydwybod 
 lân. 
 
 102. Tri pheth à geir o ynigynneddvu 
 yn dda : parch ac anrhydedd y bŷd, bodd- 
 londeb meddwl a chydwybod, a derbyn da 
 gan Dduw. 
 
 103. Tri pheth à bair i wr glôd achym- 
 meriad caredig : dywedyd yn dêg yn wyneb, 
 rhoi gair da y'nghevn, a fyddlondeb cyv- 
 eillach. 
 
 104. Tri pheth annivyr eu gweled: 
 cyvoethog ha el yn myned yn dlawd, ded- 
 wydd yn myned yn ddiriaid, a chwerthin 
 am ben y dŷn doeth ymbwyllgar. 
 
 105. Tri à vyddant oreu'r byd arnynt 
 lie nas adnaper : celwyddogion, bradon, a 
 lladron. 
 
 106. Tri pheth fôl eu g wneuthur : 
 gweiddi hoi ô ! cyn ynnill y gamp, cyvriv 
 a bwrw ar ddydd cyn y delo, a barnu cyn 
 gweled y diwedd. 
 
 107. Tri pheth à hir gynnail ddirieidi 
 ar ddyn : meddwclawd, godineb, ac ymladd- 
 garwch. 
 
 108. Tri pheth ni wna ddoeth: dysgwyl 
 am analladwy, tristau am anadveraclwy, 
 ac ovni anocheladwy. 
 
 109. Tri pheth balch : ceiliog ar ei 
 domen ei hun, colwyn ar arfed ei wein- 
 yddes, a chrachswyddwr yn ei ansawdd. 
 
 110. Tair camp ganmawledig: haelioni 
 Cymro, syberwyd Franc, a hyder Sais. 
 
 111. Tri rhywiogrwydd meddwl à bair 
 syberwyd : tymmer goddevus, parodrwydd 
 i roddi, a llawen o gynneddv. 
 
 112. Tri pheth ni wrandawant ar gy- 
 nghor ba cystal bynag y bo : brys, dig, a 
 thrachwant. 
 
 113. Tri pheth iawn i wr ymladd yn 
 eu plaid: ei wlad, ei gâr a'i vywyd ei 
 hunan. 
 
 114. Tri anhebgor priodas, er gwynvyd- 
 igrwydd o honi : cyttundeb diddig, cariad 
 cyclgalon, a chyvawch y ddau mewn daioni. 
 
 115. Tri pheth hardd eu gweled : cyt- 
 tundeb rhwng brodyr, cymmwynasgarwch 
 rhwng cymmodogion, a chariad fyddlon 
 rhwng gwr a gwraig. 
 
 116. Tri pheth, lie bo a'u percheno, nid 
 rhaid mwy: tir rhywiog da ei drinaeth, 
 gwraig dda ei champau, a deall da ynddo 
 ei hunan. 
 
 117. Tair privgamp rhagrithwr: tyst- 
 iolaethu yn wrthwyneb i air Duw, cy- 
 hucldaw yn anghyviawn, a barnu heb 
 awdurdawd. 
 
 118. Tri pheth anwadal dros ben : cym- 
 meriad gwŷr mawr neu arlwyddi, cariad 
 merch, a llygedyn o haul mis Ionawr. 
 
8: 
 
 TiUODD DOETHINEB 
 
 119. Tri dyn nid call rhygoelio i'r naill 
 no'r lleill o honynt : hŷn no'i gyinmydog- 
 ion, rhodiadur o bell, a darllenwr llyvrau 
 anghyviaith. 1 
 
 120. Tri pheth. a gydgerddant â phob 
 daioni à wneler ; ynnill bydawl, anrliydedd 
 a pharcli gan ddoethion, a llawenydd cyd- 
 wybod. 
 
 121. Tri pheth nid call ymyryd â nhwy: 
 llywodraeth tŷ arall, cynghori pendevigion 
 goludawg, a chwilio dirgelion Duw. 
 
 122. Tri pheth à ddiogelant i wr wasan- 
 aeth o gywirdeb : cariad a'i gwasanaetho, 
 a'r modd a'i diogeler y\v cariad am gariad; 
 ynnill a budd, ac o'i rocldi y diogelir cywir 
 o "wasanaeth ; a chymmyred, à ddengys 
 gymnieradwy ar à wneler yn wasanaeth, 
 ac o'i ddodi y diogelir cywir ar wasanaeth. 
 
 123. Tair camp canmoladwy ar verch : 
 tawedocrwydd, lleclneisrwydd, a diweir- 
 deb. 
 
 124. Tri dyn gwynvydig pei gwelent eu 
 bod velly : gwr diangen, gwr di ddyled, a 
 gwr di wraig. 
 
 125. Tri amryson à dclygwydd ar varw- 
 olaeth traws cadarn : ei gyvneseiviaid am 
 ei olud bydawl, pryvaid am ei gorf abwy- 
 awg, a chythreuliaid am ei enaid an- 
 varwol. 
 
 126. Tri benditli à ddygant ^enditli 
 Duw ar a'u cafo : bendith tad a mam, ben- 
 ditli y tlawd, a bendith bardd llinolin- 
 gerdd. 
 
 127. Tri pheth anhawdd eu cuclclio : 
 menyn mewn cawl pŷs, mynawyd mewn 
 cwd, a mursen mewn cell.' 
 
 128. Tri rhyvel yn heddwch, ac nid 
 ebrwycld y darvyddant: tir drwg, ar- 
 glwydd drwg, a gwraig ddrwg. 
 
 129. Tri gair cynghor Teilo Sant : gwyb- 
 ydd dy allu, gwybydd dy wybodaeth, a 
 gwybydd dy amser ; ac o wybod y tri hyn 
 cais ymwybod â'r deddvau y sydd arnad, y 
 gan Dduw, a chan ddyn, a chan ddos- 
 parthau doethineb. 
 
 130. Tri pheth à ddylid eu hystyried 
 cyn gwedyd r y model, y man, a'r amser. 
 
 131. Tri pheth y sydd ac nid hawdd 
 dwyn dyn oddiarnynt; ei yarn, ei awen, 
 a'i genecll. 
 
 132. Tii phen byd : dedwydd, celvydd, 
 a diwycl. 
 
 133. Tri pheth à wnant wr yn vlaenor 
 ar ei genecll a'i gymmodogion : golud, 
 doethineb, a haelioni. 
 
 134. Tri chael mwyav yn y byd: gwyb- 
 odau doethineb, cydwybod lân, a chariad 
 Duw. 
 
 1 Neu. ac a vo vaen dros iaen. Lly vyr arall. 
 
 135. Tri cholled, a rhagddynt nid colled 
 dim arall : colli pwyll ac ystyr, colli cyd- 
 wybod Ian, a cholli cariad Duw. 
 
 136. Tri pheth anhawdd eu cafael : tân 
 oer, dwr sych, a thrachwantus deddvol. 
 
 137. Tri pheth rhydd i bob dyn: ei 
 vyvyrdawd, ei varn, a'i lavar; achos heb 
 hyny nis gellir na gwellâad na dangos ar 
 wybodau cìaionus. 
 
 138. Tri diogelwch dyn: iechyd, rhydd- 
 yd, a chalon Ian. 
 
 139. Tri pheth sy'n gyru'r byd ar gyveil- 
 iorn : acldewidion arglwyddi, gwisgodd 
 brawd llwyd, a syberwyd rhieinverch. 
 
 140. Tri ovn a waethygant galon dyn: 
 ovni gwedyd y gwîr, ovni tylodi, ac ovni 
 diawl. 
 
 141. Tri ovn à wellâant galon dŷn : 
 ovni credu pob peth à glywer, ovni da y 
 Byd, ac ovm Duw. 
 
 Ac velly tervyna hyn o Driodd. 
 
 2. Llyma Driodd Doethineb ereill o'r 
 un llyvyr. 
 
 1. Tair cainc y sydd ar ddoethineb: 
 doethineb parth ag at Dduw, doethineb 
 parth ag at bob cyd-ddyn, a doethineb 
 parth ag at ddyn ei hunan. 
 
 2. Tri adnabyddiaeth à barant ddoeth- 
 ineb: adnabod Duw, adnabod calon dyn, 
 a? adnabod calon ei hunan. 
 
 3. Tri anhebgor doethineb : awen, gwyb- 
 odau, a dosparth. 
 
 4. Tri chadernyd doethineb: iawn, pryd- 
 verth, a galledig. 
 
 5. Tri pheth à geir o ddoethineb : da'r 
 byd, dyddanwch meddwl, a chariad Duw. 
 
 6. Mew T n tri pheth ydd ym ddengys 
 doethineb : awen, gwybodau, ac ymddwyn 
 (ymarwedd). 
 
 7. Tair ymgais doethineb: deall aniano 
 awen, gweled gwirionedd o'i ymbwyllaw, 
 ac ymarver â chariad a thangnevedd. 
 
 8. Tri pheth ar ddyn a'i gwnant yn 
 ddoeth ac yn dda : cynneddvau, gwybodau, 
 a galliiau. 
 
 9. Tri pheth nis gellir doethineb lie 
 byddont : trachwant, gloddest, a balchder. 
 
 10. Tri pheth nis gellir doethineb heb- 
 ddynt : haelioni, dirwest, a rhadverthweh. 
 
 1 1 . Tri nod cy wirddyn : genau tawedog, 
 llygad digildrern, a gwynebpryd divraw ; 
 sev a'r tri yn un. 
 
 12. Tri nod Ueidyr: tavawd holgar, 
 llygad chwilgar, a gwyneb brawychus 
 gochelclrem ; sev a'r tri yn un. 
 
 13. Tri chynneiliad doethineb: calon 
 yn ymsynwyraw, iaith i ddadgan, a chov i 
 gadw. 
 
BEI11DD YNYS PRYDAIN, 
 
 879 
 
 14. Tair fordd ydd edrycher am à vo 
 
 dyn : yn y peth nas gwypo, y pryd nas 
 gwypo, a'r man nas gwypo. 
 
 15. Tri pheth à ddylid eu selwi gyntav 
 ar ddyn: tavod, defod, ac ymmod : can 
 mai o'i anian a'i athrylith y tyvant. 
 
 16. Tri pheth ebrwydd yn ymddangos 
 ar ddyn: pwyll, serch, a châs. 
 
 17. Tri pheth nid hawdd i ddyn eu 
 cuddiaw ynddo ei hunan: llawenydd, 
 tristwch, ac asbri. 
 
 18. Tair fordd ydd adnebyddir dyn: 
 wrth ei ymadrawdd, wrth ei ymarwedd, 
 ac wrth vara ei gymmodogion am dano. 
 
 19. Tri pheth à barant anmhwyll: 
 edludd awen, gormes anoddeviadawl, a 
 gwrthladd cydwybod. 
 
 20. Tair llwybr doethineb : llwybr 
 ymgais, llwybr gwybodau, a llwybr cyd- 
 wybod. 
 
 21. Tair priv gamp doethineb: edrych 
 ar bob peth, dyoddev wrth achos pob 
 peth, ac ymgadaw yn rydd oddiwrth bob 
 peth. 
 
 22. O dri pheth y mae barn gyviawn : 
 o wybod y gwir, o ganvod angen, ac o 
 gariad haelionus. 
 
 23. Tri phriv athraw dŷn: synwyr 
 o anian yn dirnad, pwyll o ymgais yn 
 ystyried, a chydwybod o achreth yn barnu; 
 ac nis gellir cyvlawn a chyviawn ar 
 wybodau doethineb heb addysg y tri hyn. 
 
 24. Tri pheth nid ydynt ond un o 
 gysevin ymdardd : gwirionedd, cyviawn- 
 der, a thrugaredd ; sev o'r un cariad y daw 
 y tri hyn; sev yw cariad y cwbl ar 
 ddoethineb. 
 
 25. Tair sail deall: gwybod pwys a 
 gwrthbwys, gwybod dygwydd a gwrth- 
 ddygwydd, a gwybod barn a gwrth' T arn ; 
 ac o'r rhai hyn deall ; sev y w deall medru 
 ar vod a gwrthvod, herwydd dichonoldeb. 
 
 26. Tri pheth à rwym ddaioni ar ddyn : 
 ei wneuthur unwaith ei hun, ei ovyn un- 
 waith gan arall, a'i ganmawl unwaith yn 
 arall, neu yn nghlyw arall. 
 
 21. Tair fordd y mae gyru daioni ar 
 ddŷn : canmawl daioni à wnaeth ev yn 
 nghlyw arall o ddaionus, gwneuthur daioni 
 yn ei ŵydd ev, a thewi ar vai à vo arno 
 ev. 
 
 28. dri chynghor ynghyd y cefir un 
 cynghor da : cynghor car, cynghor gelyn, a 
 chynghor ei gydwybod ei hun. 
 
 29. O dair iaith y ceir iaith gwirion- 
 edd : iaith anian, iaith ymbwyll, ac iaith 
 cydwybod. 
 
 30. Tridevnyddpobdeddvoldeb: addysg, 
 pwyll, a chydwybod. 
 
 3m 
 
 31. Tri pheth à wnânt vara a beirniad 
 cy wir : ystyriaeth, ymoddev, a medru ar à 
 êl wrth vara. 
 
 32. Tri bànogion doethineb: pwyll, 
 cyviawnder, a thangnev o garedigrwydd. 
 
 33. Tri phriv gynneddvau daioni: dy- 
 wedyd y gwir er gwaethav oil, caru pob 
 daioni, a dyoddev yn lew dros pob gwir a 
 daioni. 
 
 34. Tri pheth nid rhaid goval nas ceiro 
 garu'r iawn yn mhob peth a'i wneuthur : 
 cariad, clod, a chyvoeth. 
 
 35. O dripheth y mae celvyddyd : deall, 
 cov, ac arver. 
 
 36. Tri pheth à wedant yn well no 
 thavawd beth à vo mewn dyn : ei law, ei 
 lygad, a'i ymdawr. 
 
 37. Tri pheth da iawn eu meddu cyn y 
 dyweter à vo'n gelwydd: synwyrbwyll 
 cadarn i ddychymyg, cov da rhag gwrth- 
 ddywedyd à ddywetpwyd yn ol Haw, a fol 
 i wrandaw ar à ddyweder. 
 
 38. Tri pheth trwsgl y sydd, a lie a'u 
 gweler trwsgl pob peth arall ar gorf a 
 meddwl : troed, Haw, a llavar. 
 
 39. Tri pheth à gydgerddant â phob 
 daioni à wneler : ennill bydawl, parch ac 
 anrhydedd gan ddoethion, a llawenydd 
 cydwybod. 
 
 40. Tair cainc dyledswydd dŷn: ym- 
 gyfarchwel â Duw, llesâu dŷn, a gwellhau 
 gwybodau. 
 
 41. Tri chyvarwel deall: iawn, hardd, 
 a llesawl. 
 
 42. Tri pheth, nid gwlâd lie nas cafer : 
 llavuriaeth, cyvraith, a chrevydd, sev 
 golychwyd. 
 
 43. Tri pheth à wnant ddyn yn an- 
 neddvol : ovn, chwannocrwydd, ac anwyb- 
 odaeth 
 
 44. Tri pheth anhawdd eu gorchvygu : 
 glewder, cariad, a chydwybod. 
 
 45. Tri pheth ni vawr brisier am danynt 
 onid elo yn ry hwyr : cynghor car, rhybudd 
 oedran, a barn cydwybod. 
 
 46. Tri pheth er cael beunydd yn ddi- 
 baid á geisiant ragor : môr, meddwyn, a 
 chybydd. 
 
 47. Tri pheth à ddylid eu cadw vyth yn 
 egored : clust, llygad, o deall. 
 
 48. Tri pheth gorau vydd eu cadw 
 y'nghaued oni bo achos cyviawn: dwrn, 
 genau, a meddwl. 
 
 49. Tri pheth à wnant ddyn yn waeth 
 nog anivel : caru'r bol, caru golud, a charu 
 clod dynion yn vwy no bodd Duw. 
 
 50. Tri pheth à wnant ddyn yn ogyv- 
 uwch ag angel: caru pob daioni, caru 
 ymgardodi, a charu boddâu Duw. 
 
880 
 
 TRIODD DOETHINEB. 
 
 51. Tri pheth er cael y cyvan ni welant 
 vyth eu digon : môr, corfian, ac arglwydd. 
 
 52. Tri pheth o'u dirmygu à dye ant 
 ddial : cynghor gweledydd, barn pwyllog, 
 a chwyn tylawd. 
 
 53. Tri chynghor y dylid yn benav eu 
 gwrandaw, can nas buant erioed amgen no 
 da : cynghor tymmor, cynghor oedran, a 
 cbynghor cyclwybod. 
 
 54. Tri cbynghor nid mynych y byddant 
 ar gam : cynghor cyvamwain, cynghor 
 doeth bucbeddol, a cbynghor gwr ni wran- 
 dawoedd erioed ar un cynghor. 
 
 55. Tri pheth melltigedig eu symmud : 
 fin tîr, bynt dwr, ac arwydd fordd ac 
 arllwybr. 
 
 5Q. Tri phriv gyverthi doetbineb : car- 
 iad, gwirionedd, a gwrhydri. 
 
 57. Tri pheth nis gellir vyth eu gweled 
 yn ngwirvodd eu llawnvaint : sev cyn- 
 neddvau da, cynneddvau drwg, a chyn- 
 neddvau awenbwyll. 
 
 58. Wrth dripbetb y bydd oil à wnelo 
 dyn : wrth ryddyd, wrth gosp, ac wrth 
 obrwy : ac nis gellir à vo amgen ar à 
 wnelo dyn yn ei iawn bwyll. 
 
 59. Mewn tri pheth y gwelir privgyn- 
 neddvau enaid dyn : yn à vo yn ei o^ni, à 
 vyno ei gelu, ac à vyno ei ddangos. 
 
 60. Tri gweddus y sydd, ac ni bydd 
 llawer yn anweddus lie a'u gweler ac a'u 
 cafer: iaith weddus, dillad gweddus, ac 
 ymmod gweddus. 
 
 61. Tri pheth sy'n dangos gallu dŷn: 
 nas gall vod hebddo, nas gall ei guddio, ac 
 nas gall na ei garu na ei gasâu. 
 
 62. Tair llàth vesur pob dŷn : ei Dduw, 
 ei ddiawl, a'i ddidawr. 
 
 63. Tri ymgyfarwel gwyboclaeth : awen, 
 pwyll, ac egni. 
 
 64. Tri pheth à geir ynghyd yn ddiam- 
 gen : ymgais, ymgar, ac ymgael. 
 
 65. Tri pheth ni ddifyg vyth eu cael : 
 peth golud o ddiwydrwydd mawr, petb 
 anrhydedd He a'i dirperer yn vawr, a pheth 
 gwybodaeth lie a'i ceisier yn vawr. 
 
 66. Tri ymgael à gadarnâant ymgais: 
 bôdd dyn, bôdd cydwybod, a bôdd Duw. 
 
 67. Tri pheth ni ddifyg iddynt eu mawl: 
 haelioni, cyviawnder, a gwybodau. 
 
 68. Tri pheth moladwy ar ieuanc : 
 tawedigrwydd, diwydrwydd, a boneddig- 
 eiddrwycld. 
 
 69. Tri pheth moladwy ar hen : cynghori 
 yn serchawgvwyn, haelioni dwyvolgamp, a 
 doethineb diymged. 
 
 70. Tri pheth ni saiv dim o'u blaen a'u 
 gwrthwynepont : pwyll, amynedd, a gwir- 
 ionedd. 
 
 71. Tri pheth ni ddifyg 11 wydd iddynt lie 
 y bont gyviawn : pwyll, ymgais, a gobaith. 
 
 72. Tri pheth y gwna mawl dyledus ac 
 haelionus : y gorchwyl yn hawdd, yr ym- 
 bwyll yn ddychyrnygvawr, a'r gobaith yn 
 gadarn. 
 
 73. Tri pheth da iawn eu meddu : 
 cartrev o drev tâd, creft o gelvyddyd, a 
 braint o vonedd cynhenid. 
 
 74. Tri pheth gwell no'r rhai hyny: 
 corf iachus, gwybodau a chynneddvau 
 moliannus, a rhyddyd o hawl. 
 
 75. Tri pheth gwell no'r cwbl : pwyll 
 ynni'awl, calondid amyneddgar, a chyd- 
 wybod lân. 
 
 76. Tri arddangos llesioldeb gwybodau : 
 doethineb, dwyvoldeb, a thangnevoldeb. 
 
 77. Tri dyn nid call rhygoelio yn vawr 
 à ddywetont: gwr o bell, gwr hyn no'i 
 gymmydogion, ac à vo vaen dros iaen. 
 
 78. Tri pheth y sydd ar wirionedd ni 
 waeth beth à vo ev à ddylid ei ddywedyd, 
 ni waeth pryd na lie nag achos a'i dyweter, 
 ac ni waeth beth à ganlyn o'i ddywedyd. 
 
 79. Tri phrif anghudd dŷn, ac wrfchynt 
 a'i adwaenir: trem ei olwg, achaniad ei 
 lavar, a'r modd ydd ymchwyv. 
 
 80. Tri pheth ni cheir o'u caru a'u 
 chwennych yn ormodd: canmoliaeth, 
 hawddvyd, a golud. 
 
 81. Tri pheth à ddivlanant o'u covleid- 
 iaw gormodd : hawddvyd, clod, a da'r bŷd. 1 
 
 82. Tri pheth ni char Duw à garo eu 
 gweled : gweled ymladd, gweled anghenvil, 
 a gweled rhodres balchder. 
 
 83. Tri pheth y sydd a chyda 'r trydydd 
 nis gellir hebgor y ddau gyntav : sev à 
 ddichon, à ddylai, ac à vynai. 
 
 84. Tri pheth à ddylid eu hystyriedcyn 
 y gweter ambell peth : y môdd, y man, a'r 
 amser. 
 
 85. Tri dyn o garu tri pheth à garant à 
 ddylaint: gorddyar y gwynt, baranj* y 
 tònau, ac angerdd y daran. 
 
 86. Tri pheth na chared neb a'u hang- 
 haro: rhogleu ymeillion, bias llaeth, achân 
 adar. 
 
 87. Tri thebygaeth dýn i ddiaw] : ovni 
 plentyn, maglu'r fordd, a chwerthin am ben 
 y drwg 3 
 
 88. Tri dyn y dylai pawb edrych yn 
 serchog arnynt : sev à edrych yn serchog 
 ar bryd a gwedd y ddaiar, ac ar blant 
 by chain, ac ar ymbwyll celvydd. 4 
 
 1 Tri pheth à gollir o'u mawrygu. 
 
 2 Qu. Baranllev ? I M. 
 
 3 Mewn llyvyr arall val hyn ; mewn tri pheth y 
 bydd tebyg dyn i ddiawl, &c. 
 
 4 Llyvyr arall val hyn : Ar wyneb y ddaiar, ar 
 blant bychain, ac ar gelvyddwaith ragorgamp. 
 
BEIRDD YNYS PRYDA1N. 
 
 881 
 
 89. Tri dyn ni châr ei wlâd : a garo ei 
 vol, à garo gyfoeth, ac a garo esmwythder 
 corforawl. l 
 
 90. Tri pheth nid call eu canmawl, neu 
 eu hanghaninawl : yniborth, gwlâd, a cher- 
 aint. 
 
 91. Wrth dri plietli ydd adnebyddir dŷn 
 yn ebrwydd; wrth à gâr, wrth nas car, ac 
 wrth a'i car, neu a'i anghar. 2 
 
 92. Tri nod dwy voider: gwneuthur 
 cyviawnder, hofi trugaredd, ac ymddwyn 
 yn uvydd. 
 
 93. Tri ovn gŵr: ovni digio Duw, ovni 
 gwneuthur trais ac anghariad, ac ovni 
 camddarwedd ar ei gynneddvau. 
 
 94. Tri ovn anwr : ovni dŷn, ovni 
 diawl, ac ofni tylodi. 
 
 95. Tri pheth â wnant ŵr: glewder, 
 cyviawnder, ac hynawsder. 
 
 96. Tri pheth byr eu parâad: rhyvedd- 
 oldeb, gwagogoniant, a thegwch ieuenctid. 
 
 97. Tri pheth nid hawdd ymddarbod ag 
 wynt: bànau celvyddyd a gwybodaeth, 
 treiglad awen ac athrylith, a thervynau 
 doethineb : can nis gwelir ac nis gellir cr/if 
 ar hyd, a lied, a dyvnder, ac uwchder y 
 pethau hyn. 
 
 98. Tri pheth à barant gywreindeb: 
 gallu corforawl, medrusder celvyddyd, ac 
 awen ewyllysgar. 
 
 99. Tri pheth nid hawdd ac ev á ddylid 
 deddv a dosparth arnynt: parch, llawen- 
 ydd, ac arveroldeb. 
 
 100. Tri pheth ni vyddant hardd heb 
 arnynt ddeddf a dosbarth : syberwyd, 
 gwroldeb, ac addysg. 
 
 101. Tri pheth nis gellir na deddv na dos- 
 barth gad arn arnynt: serch, awen,ac angen. 
 
 102. Tri chyvreidiau doethineb : awen, 
 dysg, ac ymddwyn. 
 
 103. Tri pheth à lanwant wagder: 
 dadwrdd anghall y'mhen gwâg, chwerthin 
 anghall' o galon wâg, a llaid budreddus 
 mewn fynon wag; sev doethineb á yr i 
 maes y dadwrdd, a syberwyd cynneddvola 
 yr i maes y chwerthin, a dwr gloywfrwd á 
 yr i maes y llaid. 
 
 104. Tri pheth anrhydeddus ar ddŷn : 
 ymgaloni mewn advyd, yinwarâu mewn 
 llwyddiant, ac ymddwyvoli y'mhob un o'r 
 ddau. 
 
 105. Tri phriv athraw dfn : awenserch 
 ymgais pwyll ystyrgar, a chydwybod 
 ddeddvol; ac hebddynt nis gellir gwybydd- 
 iaeth gyviawn ar ddim; sev ydynt y tri 
 athraw anianawl. 
 
 ^L'yvyr arall val hyn : Tri dyn ni châr na'i wlâd, 
 na'i Dduw, &c. 
 
 2 Llyvyr arall : Wrth à par, wrth à gasâa, ac wrth 
 a'i car neu a'i ca3äa 
 
 106. Tri athraw dwyvolion dyn: av- 
 lwyddiant bydawl, nychdawd corforawl, a 
 gelyniaeth anhaeddiannawl ; ac nid oes 
 namyn Duw yn wared rhagddynt 
 
 107. Tri pheth gorau eu cadw yn 
 nghauad: genau, dwrn, a meddwl. 
 
 108. Tri pheth gorau eu cadw yn egored: 
 clust, llygad, a dëall. 
 
 109. Tri chydymaith y sydd i ddiawl : 
 balchder, cenvigen, a thrais (a thra- 
 chwant.) 
 
 110. Tri bànogion daioni: doethineb, 
 gwroldeb, a chariad; a lie ni byddant y 
 tri y'nghyd ni cheir cynneddvau claionus. 
 
 111. Tri pheth à ddadanhuddant athry- 
 lith a chynneddvau anianawl dŷn ; ei olwg, 
 ei lavar, a'i ymodiadau. 
 
 112. Tri pheth à barant i ddŷn yni- 
 ddoethâu : advyd, aviechyd, a gelynion. 
 
 113 A thri pheth y dylid amcanu pob 
 gweithiau a gwybodau daionus: â'r holl 
 serch, a'r holl ddeall, ac a'r holl allu. 
 
 114. Tri pheth à ddangosant liw meddwl 
 dŷn: à geisio ei gelu, à chwennycho ei 
 ddangos yn amlwg, ac à ovno'n vawr. 
 
 115. O dri pheth y ceir gwybodaeth 
 gyviawn ar bob peth: gweled, clywed, a 
 theimlaw ; ac o'r tri hyn y mae'r deall ; ac 
 hebddynt nis gellir na phwyll, na deal], na 
 gwybod ar ddim yn iawn. 
 
 116. Tair barn à vydd ar bob peth, a 
 heb y tair y'nghyd nis gellir barn gyviawn 
 ar ddim: barn car, barn gelyn, a barn 
 cydwybod. 
 
 117. Tri thŷb anweddus ac anghyviawn 
 ar bob dŷn o'r bŷd; tybied ei hun yn 
 ddoeth, tybied pawb ereill yn annoeth, a 
 thybied y gwedd arno bob peth à vyno. 
 
 118. Ü dri pheth y ceir crêd ar wirion- 
 edd : o gredu pob peth, o anghredu pob 
 peth, ac o gredu ni waeth beth. 
 
 119. Tri pheth o'u deall yn iawn à barant 
 heddwch a thangnev: syrth anian, hawl 
 cyviawnder, a 11a var gwirionedd. 
 
 120. Tri pheth à gynnal addysg: syn- 
 wyr, ymgais, a dichwain. 
 
 121. Tri ymwrdd annoethineb : ymwrdd 
 rhy vel, arv tros arv, neu ladd tros ladd ; 
 ymwrdd cyvraith, cosp dros gosp; ac ym- 
 wrdd casineb, gogan tra gogari 
 
 122. Tri ymwrdd doethineb: addysg 
 tros addysg, pwyll dros bwyll, 1 a chariad 
 tra chariad. 
 
 123. Tri pheth hawdd ag un llygad 
 banner egored eu gweled : syrth anian, 
 deddvau cyviawnder, a govynion car- 
 iad: a'r un modd mor hawdd gweled eu 
 
 1 Llyvyr arall : pwyll tra phwyll, a chymmwynas 
 tros gymmwynas. 
 
882 
 
 TR10DD DOETH1NEB 
 
 gwrthyddion ; sev ydynt dirieidi, câs, ac 
 anwiredd (anghyviawnder). 
 
 124. Tri lleverydd gwirionedd: gair, 
 gweithred, ac awendawr; a chanddynt y 
 ceir à vo gwîr ; a lie y bo'r tri yn ud. y ceir 
 diogel ar wirionedd. 
 
 125. Tri anhebgor -cynghor da: dwyn 
 ewyllys r cla, rhyddyd ymadrawdd, a deall yr 
 achaws. 
 
 126. Tri pheth nid rhaid pryder nas 
 cefir : petli llwyddiant He bo mawr a'i 
 hymgais, peth parch lie bo mawr a'i dir- 
 per, a pheth doethineb, lie bo mawr a'i 
 myvyria. 1 
 
 127. Tri pheth à welant yn y ty wyll : 
 cariad, crebwyll, a chydwybod. 2 
 
 128. Tri pheth ni welant ddim, er 
 maint y goleuni : trachwant, trachas, a diogi. 
 
 129. Tri pheth à wneir yn y tywyll o 
 vodd a dewis ; à wneler gan drais, à wneler 
 gan drachwant, ac à wneler gan anwr. 
 
 130. A welo dri pheth ni wel ddim 
 arall: balchder yn hardd, tragolud yn 
 vuddiol, a diogi yn wynvyd. 
 
 131. Tair sail celvyddyd: pwyll, an- 
 sa wdd, a gorvod; ac o'r tri hyn y daw pob 
 dosparth ar wybodau a chelvyddydau ; ac 
 nid oes à êl yn eu herbyn. 
 
 132. Tair cors anwybodaeth, ac a lyno 
 ynddynt ni vawr wybydd à ddylai : balch- 
 der. trachwant, ac annarbodrwydd. 
 
 133. Tair pont y sydd dros y corsydd 
 hyn : addvwynder, haelioni, a , diwyd- 
 rwydd. 3 
 
 134. Tri pheth à ddivwynant awen a 
 gwybodau : ysinalâwch, ovnocrwydd, ac 
 anynadrwydd. 
 
 135. Tri anghydvodogion doethineb: 
 balchder â gwynvyd, gloddest ag iechyd, 
 ac ysmalâwch â llawenydd o gallineb. 4 
 
 136. Tri phefjh .analledig eu bod yn 
 wastadawl gydag «in dŷn ba bynag : nerth, 
 gwynvyd, a challineb. 
 
 137. Tri pheth y dylai pob dŷn son am 
 danynt yn wahanol ; llawer am à gâr ac 
 am à gafo'n gymmwynas, ychydig am a'i 
 anghâr, ac à gafo 'n anghymmwynas, 
 a dim am á wnelo ei hunan yn gymmwynas 
 i gâr, neu yn anghymmwynas i elyn, neu i 
 a'i hanghar. 
 
 138. Tair gweithred ddwyvol y sydd; 
 cynnorthwyaw gwàn a thlawd, cymmwynas 
 i elyn, a dyoddev yn galònog y'mhlaid pob 
 iawn. 
 
 1 Llyvyr arall : Lie bo mawr a'i ymchwil. 
 
 2 Llyvyr arall : Cariad, awen, a chydwybod. 
 
 3 Llyvyr arall : gwarineb, haelioni, ac ymgais 
 ddiwyd. 
 
 4 Llyvyr arall ; Tri anghydvodogion gan ddoeth- 
 ineb, &c. 
 
 139. Tri pheth à ddylid eu traselwi ar 
 bob dŷn ; y son am dano, yr olwg arno, a'i 
 son ei hunan am ereill ac am bethau. 
 
 1 40. Tri achosolion pob peth o gyntevig- 
 aeth : angeri, dewis, a dygwydd ; ac o un 
 o honynt y daw ac y gwneir pob peth. 
 
 141. Tri chyntevigaeth deall; serch, 
 egwyddawr, a gwrthddrych. 
 
 142. Tri chyntevigaeth gallu: bryd, 
 ymgais, a threvn. 
 
 143. Tri chyntevigaeth gwybod : syniaw, 
 deall, ac ewyllys. 
 
 144. .Tri chyntevigaeth bodoldeb haned- 
 igawl: devnydd, ansawdd, ac ymmod. 
 
 145. Tri chyntevigaeth hanvod, sev 
 ydynt tri angeneddyl Duw, nid amgen; 
 nerth, gwybod, a chariad ; ac o gynghyd y 
 tri bodoldeb a hanvodoldeb. 
 
 146. Tri angeneddyl bodoldeb Duw-- 
 sylwedd, bywyd, ac ymmod ; ac o'r rhai 
 hyn pob sylwedd, a bywyd, ac ymmod, yn 
 dreigledig o hán ; sev o Dduw a'i ddevn- 
 yddion y mae pob peth. 
 
 147. Tri angeneddyl by wyd ; gni, gwy- 
 bodoldeb, ac ymmod. 
 
 148. Tri pheth à ddylid eu deall yn 
 gyviawn ar bob celvyddyd ; bànogion, 
 advanogion, ac anmànogion ; ac heb eu 
 deall a'u gwybod yn gyviawn nis gellir na 
 dysg na dosparth ar unrhy w gelvyddyd ba 
 bynag. 
 
 149. O dri pheth y ceir llwydd a ben- 
 dith : bôdd arglwydd prîodawr, bôdd 
 golychwydwr neu ofeiriad fydd, a bôdd 
 bardd llinolingerdd. 
 
 150. O dri bendith y ceir bendith Duw: 
 bendith tad a mam, bendith clav a chlwyv- 
 us, a bendith estron advydig. 1 
 
 151. Tri thryvyclolion gwybodaeth, ac 
 nid gwybodaeth gyviawn lie nis cefir hwynt: 
 heddwch, gwirionedd, a threvn; a'r tri 
 hyn á wnànt gyviawnder, ac o hyny gwy- 
 bodau yn He dichellion. 
 
 152. Tair sylvaen doethineb: ieuenctid 
 i ddysgu, cov i gadw â ddysger, a deall i 
 ymarver yn gyviawn a'r gwybodau à 
 ddysged, a'u trevnydu er lies ac anrhydedd 
 a'u gwypo. 
 
 Ac velly y tervyna hyn o Dfiodd Doeth- 
 ineb, à gevais i o Lyvyr Thomas Lewys 
 o Lechau. 
 
 (Ebai Thomas ah Ivan o Dre Bryn.) 
 
 3. Llyma Driodd Doethineb ereill, 
 
 à gasglwyd o Lyvrau amryvaelion Rhisiar^ 
 Iorwerth, a Davydd JBenwyn, a Wat kin 
 Powel, a Syr Sion Grufydd o Langrallo, 
 
 1 Llyvyr arall : bendith tâd a mam, bendith 
 tlawd a chlav, &c. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 883 
 
 a Morys Davydd o Ben y Bont ar Ogwr, 
 genyv vi Thomas ab Ivan o Dre Bryn, 
 yn y vlwyddyn 1679. 
 
 I. Trirhyw doethineb y dylai bob dfn 
 eu hystyried, a'u gwybod, a myned yn eu 
 hoi : parth ag at Dduw, parth ag at ei gyd 
 ddŷn, a pharth ag ab ei hunau. 
 
 2 Tri ardderchogion doethineb : heddgar- 
 wch, cyviawnder, a gwybodau moliannus. 
 
 3. Tri ymleveryddiaid doethineb: awen, 
 deall, a chydwybod. 
 
 4. Tri blaenoriaid doethineb : ystyriaeth 
 awengyrch, prawf o ddiwyd^wydd ymgais, 
 a serch ar wybodau daionus. 
 
 5. Tri deivnogaeth doethineb : ystyr- 
 iaeth, gwybodaeth, a ehynneddvau nieddwl 
 serchogaidd, 
 
 6. Tri anhebgorion doethineb : serch, 
 ymgais, a gweithred. 1 
 
 7. Tri pheth o'n cael y'nghyd à wnânt 
 ddoethineb : deall ystyrgar, diwydrwydd 
 ymgeisgar, ac addvwynder tangnevgar. 2 
 
 8. Tri anhebgorion ystyriaeth : gwybod- 
 aeth parth ag at à ystyner, serch dewis- 
 gyrch at yr hyn a ystyr ier, a rheidioldeb 
 er lies y peth à vyther yn ei ystyried. 
 
 9. Tri anhebgorion diwydrwydd ynigais : 
 galln corforawl, deall digonawl, a serch 
 awenawh. 
 
 10. Tri devnyddion anhebgor addvwyn- 
 der i tangnevgarwch, llawenydd serchog- 
 aidd, ac nvyddawd gwylderus. 
 
 I I. Tri pheth ar ddŷn y dylai bob doeth 
 en hystyried yn dclyvnbwyll : nwydoldeb 
 golwg, a chaniad 11a var, ac arwyddoldeb 
 ymmod. 
 
 12. Tri pheth nis gellir doethineb cyf- 
 iawn hebddynt : awen leuverlawn, ymgais 
 egniawl, ac athrawiaeth ddeddvawl. 
 
 13. Tri pheth à wnânt lwybrau doeth- 
 ineb yn ddirwystrau : meithriniad buch- 
 eddawl gan rieni, addysg ar ddeddvoldeb 
 cyviawn gan athrawon, ac ymgyveillachu 
 â döethion cynneddvawl yn unig. 
 
 14. Tri phriv athraw doethineb:. pwyll 
 deall gar, addysg ar wybodau moliannus, a 
 chydwybod ochelgar. 
 
 15. Tri chadernyd doethineb: cov i 
 gadw, ystyriaeth awenserch, ac ymarver 
 cynneddvawl. 
 
 1 6 Tri pheth a yrant addysg a gwybodau 
 ar ddoeth : ystyrbwyll, syniadu yn awen 
 gyrch, ac ynniau cydwybod. 
 
 17. Tri athraw annoeth: anfodion o 
 ddrwg ymddwyn, cyvraith gwlâd, a dialon 
 Duw. 
 
 1 Llyvyr avail : awen, ymgais, a ehynneddvau 
 moliannus. 1 
 
 2 Deall, diwydrwydd ac addvwynder. 
 
 18. Tri angeneddyl doethineb : anrhyd- 
 edd gan ddynion, llawenydd meddwl, a 
 bôdd Duw. 
 
 19. Tri angeneddyl annoethineb: câs ac 
 ymlid anmharchus gan ddynion, tristweh 
 cywilyddvawr meddwl, a digovaint Duw. 
 
 20. Tair gobyr doethineb: ennill byd- 
 awl, meddwl heddychawl, a llawenydd 
 tragwyddawl. 
 
 21. Tàir gobyr annoethineb: colledion 
 bydawl, meddwl cystuddiawl, a gweled pob 
 iawn pan y bo'n ry hwyr mewn coll tra- 
 gywyddawl. 
 
 22. O dripheth y ceir doethineb : ystyr- 
 ied syrth ac anian,, ymovyn am wirionedd, 
 a goddev dros bob iawn a phrydverth. 
 
 23. Tri pheth à ddangosant ddoethineb: 
 medru ar y celwydd lie cyfyrdder ag ev, 
 cam ac ymarver â gwirionedd, a gochelyd 
 pob peth à ovyn eel a chudd. 
 
 24. Tri ychydig a ddangosant lawer o 
 ddoethineb : ychydig va lender, ychydig 
 trachwant, ac ychydig chwedleia. 
 
 25. Tri pheth ni wna na doeth na 
 dwyvawl : dysgwyl ag un llygad, gwrandaw 
 ag un glust, a chynnorthwyaw ag un Haw. 
 
 26. Tri pheth nid hawdd ymddarbodag 
 wynt: bànau celvyddyd a gwybodaeth, 
 treiglad awen, a thervynau doethineb ; can 
 nis gellir gweled hyd, a II el, ac uwchder, 
 a dyvnder y pethau hyn, ac nid oes ond 
 Duw a a gwyr. 
 
 27. Tri pheth nid oes a. saiv o'u blaen 
 ac à'u gwrthrym : gwirionedd, pwyll, ac 
 amynedd. 
 
 28. Tri phriv wrthyddion y sydd : mawr 
 a bach, oer a thwym, a goleu a thy wyll ; 
 ac o addasder neu anaddasder trevn ar y 
 pethau hyn y bydd cyviawnder neu 
 anghyviawnder. 
 
 29. Tri phrivynniau 'r enaid : serch, 
 deall, ac ewyllys. 1 
 
 30. Tri rhagynnîau 'r enaid : pwyll, 
 cydwybod, a gwaith, 2 sev gweithred; sev 
 a'u bernir yn ragynn'iau am nas byddant 
 ond o. dadogaeth a pheiriad y tri phriv- 
 ynniau. 
 
 31. Tair privweithred deall dŷn : ystyr, 
 dewis, a gwneuthur. 3 
 
 32. Tri pheth à darddant o iawn ymarver 
 ag ynniau yr enaid : gwybodau A gallüau,. a 
 ehynneddvau da. 
 
 33. Tri athrawon ynniau dyn : synwyr 
 o reddv awenawl, cydwybod o Varn ystyr- 
 gar gan ddeall, a dichwain by wyd ; ac o'r 
 tri hyn y mae gwybodau. 
 
 1 Llyvyr avail r serch, deall, a myn. 
 
 2 Llyvyr arall : pwyll, cydwybod, a gweithred, 
 \ s Llyvyv avail : ystyr, dewis, ac ymarver, i4 
 
884 
 
 TEIODD DOETHINEB 
 
 34. Tri pheth da eu syniadau ar bob 
 petli : agweddoldeb, peiriadoldeb, a chyng- 
 lyniadoldeb. 
 
 35. Tri oferynclawd pob gweithred: 
 sercli, câs, ac yrobrawv. 
 
 36. Tair sylvaen deddv a chynneddv: 
 cyviawnder o ymbwyll, cydwybod o dru- 
 garedd, a threvn o ddeall ar well a gwaeth. 
 
 37. Tair sail gwyrivydigrwydd : bodd- 
 londeb, liaelioni, a deall. 
 
 38. O dri pheth y mae deall gwahan- 
 redawl : selw ar agweddoldeb, ymoddev â 
 gweithredoldeb, ac o hyny barnu ar lesiol- 
 deb 
 
 39. Tri dawn penav Duw i ddŷn : llavar, 
 deall, a serch. 
 
 40. Tri rhagorau daionusder : addvwyn- 
 der, haelioni, a phwyllgarwch. 
 
 41. Tri achos pob anneddvoldeb : hun- 
 anoldeb, anystyriaeth, a llerwineb diyni- 
 dawr. 
 
 42. Tri phefch à wedant beth à geir 
 y'mhob dŷn : tavawd, Haw, allygad; 1 sev 
 o syniadu yn vanolddoeth ar bob un o'r tri. 
 
 43. Tri pheth anrhydeddus ar ddŷn: 
 bod yn gywir, bod yn wrol, a bod yn 
 gelvydd. 
 
 44. Tri pheth à ddangosant dcloethineb 
 dŷn : ei vod yn govus o'i wybodaeth, yn 
 gyvarwydd yn ei orchwyl, ac yn ystyr- 
 iaethus yn ei am can. 
 
 45. Tri pheth a ddywedant yn dda am 
 ddŷn : bod yn syniadus, bod yD gyveillgar, 
 a bod yn heddgar. 
 
 46. Tri pheth à ddylynt vod ar bob car 
 a chyvaill : cywirdeb, deddvoldeb, a gwrol- 
 deb. 2 
 
 47. Tri pheth à wnânt ddŷn ynddaionus: 
 gwyllys, gwybodaeth, a moddion; ac nis 
 gellir nemmawr o ddaioni yn nifyg un o'r 
 tri hyn. 
 
 48. Tri pheth y'nghyd à wnânt olud : 
 deall, daionusder, a da 'r byd ; ac o iawn 
 ymwneuthur à'r tri hyn y ceir bendith a 
 bôdd Duw. 
 
 49. Tair Uathvesur pob dŷn ; ei Dduw, 
 ei ddiawl, a'i ddidawr. 
 
 50. Tri pheth anweddus ac anverth ar 
 bob dŷn: traserch diymbwyll, trachas 
 diachos, a bod yn ddiymdawr â phobpeth. 3 
 
 5 1 . Tri pheth o'u deall à barant hedd wch 
 a thangnevoldeb : syrth anian, hawl cyv- 
 iawnder, a llavar gwirionedd. 
 
 52. Tri pheth à wnânt gyviawnder: 
 gwirioneud, pwyll, a thrugaredd. 
 
 1 Llyvyr arall — Llavar, Haw, a Uygad. 
 
 2 Llyryr arall— Cywirdeb, gwroldeb, a thang- 
 nevoldeb. 
 
 "Llyvyr arall— A bod heb na serch na chas at 
 ddim yn y byd. 
 
 53. Tri pheth à wnânt ddwyvoldeb : 
 cariad, cyviawnder, ac uvudddawd. 
 
 54. Tri pheth y sydd ac ni châr Duw 
 a'ucaro: gweled ymladd, gweled anghyn- 
 vil. a gweled rhodres balchder. 
 
 55. Tri pheth y dylai ddŷn à vynai 
 addysg: gwrandaw, gweled, a thewi. 
 
 56. Tair fordd y chwilir calon àỳn ; sev 
 yn y peth Das gwypo, y modd nas gwypo, 
 a'r pryd nas gwypo. 1 
 
 57. Tair sylvaen dedwyddyd : cyviawn- 
 der gweithredawd, gwirionedd gwybodedig, 
 a thrugaredd ynni'awl. 
 
 58. Tair fordd y daw crêd ar bob peth : 
 sev o gredu pob peth yni wyper amgenach, 
 o anghredu pob peth yni wyper paham ac 
 ydd adnaper y tystion. ac o gredu ni waeth 
 beth lie bo a'i tystia yn gredadwy. 
 
 59. Tair fynon gwybodaeth y sydd: 
 pwyll, ansawdd, a gorvod. 
 
 60. Am dri achos y ceisir gwybodaeth : 
 budd, pryd verth wch, a dyledswydd. 
 
 61. Tri pheth serchog ar ddŷn : haelioni, 
 doethineb, a thangnevoldeb. 
 
 62. Tri pheth y sydd na chared neb a'u 
 hangharo: bias llaeth, sawyr meillion, a 
 chân adar y coed. 
 
 63. Tri chyvreidioldeb daioni: gwybod- 
 aeth, ystyriaeth, a chariadoldeb. 
 
 64. Tri pheth y sydd ac nid hawdd dwyn 
 dŷn oddi arnynt: ei vara, ei serch, a'i 
 genedl. 2 
 
 65. Tri pheth à ddylid eu syniadau ar 
 bob peth : ei hynodrwydd, ei briodoldeb, 
 a'i weithredoldeb. 3 
 
 66. Tri pheth y sydd iddeu hystyried 
 cyn gwedyd : y modd, y man, a'r amser. 
 
 67. Tri pheth à lygrant gynueddvau dŷn 
 yn gw^bl; tra meddwdawd, tra godineb, a 
 thra ysgymmyndawd. 
 
 68. O dri pheth y mae gwybodaeth 
 gyviawn: awen, pwyll, a gwirionedd 
 gwybodedig. 
 
 69. O dri pheth y mae pwyll: serch, 
 ovn, ac ymbrawv. 4 
 
 70. Tri anhebgorion cynghor* gwyll- 
 ysgarwch, gwybodaeth, a rhyddyd llavar. 
 
 71. Tri thyb anweddus ar ddŷn : tybied 
 ei hun yn ddoeth, tybied arall yn fôl, a 
 thybied y gwedd iddo à vyno. 
 
 72 Thri thy wysogaeth serchog : digriv- 
 wch, haelioni, a syberwyd. 
 
 1 Llyvyr arall-- Yn y peth nas tybio, y modd nas 
 tybio, a'r pryd nas tybio. 
 
 2 Llyvyr arall — • ri pherchenog y sydd ar bob dyn, 
 ac nid hawdd ei ddwyn oddi ar un o lionynt: ei 
 serch, ei varn, a'i genedl. 
 
 8 Llyvyr arall — Ei nodoldeb, ei briodoldeb, a'i 
 weithredoldeb. 
 ♦ Llyvyr arall— Serch, ovn, a buddioldeb. 
 
BE1RDD YNYS PRYDAIN. 
 
 885 
 
 73. Tri thywysogaeth pwyllgar : mwyn- 
 der, aravweh, a cbadernyd. 
 
 74. Tri thywysogaeth doeth ; gwybod- 
 aeth, heddwcb, a golud bydawl. 
 
 75. Tri thy wysogaeth dedwydd : gwybod 
 gwirionedd, gwneuthur daioni, a goddev 
 yn amynedclgar. 
 
 76. Tri thywysogaeth awen: myvyr- 
 dawd, llwyddymgais, a bodd doetliion. 
 
 77. Tri pheth à wnânt wrolcleb : cyv- 
 iawnder, haelioni, a chadernyd meddwl. 
 
 78. Tri pheth anverth ar bob dŷn ; 
 gloddest, dichell, a Hid ; a hwy a'i dyfethant 
 ev yn y diwedd. 
 
 79. Tri pheth anverth eu clywed: 
 serthedd neu vrynti, celwydd, ac athrawd; 
 ac nid gwell a'u gwrandaw nog a'u 
 gweto. 
 
 80. Tri pheth fiaidd ar bob dŷn a'u 
 harweddo: bod yn gelwyddgar, bod yn 
 ddialgar, a bod yn ariangar. 
 
 81. Tri pheth diserch ar ddyn: rhosp- 
 usder, anynadrwydd, a bod yn ogangar. 
 
 82. Tair camp gythreuìig ar ddŷn: 
 gormes, cenvigen, a balchder. 1 
 
 83. Tri pheth sy'n ymborth ar dwyll: 
 serch, ovn, a diogi. 
 
 84. Tri pheth y ceif diwydrwydd: 
 llwyddiant bydawl, iechyd corforawl, ac 
 anrhydedd gwladawl. 
 
 85. Tri pheth y ceif deddvawl: an- 
 rhydedd gan ddoethion, braint gwladawl, 
 a llawenydd meddwl 
 
 86. Tri pheth à wna gwybodaeth: gor- 
 uchaviaeth gwladawl, ynnill bydawl, a 
 dyddanwch cydwybodawl. 
 
 87. Tri pheth y ceif dedwydd: câs pob 
 diriaid, cariad pob doeth, a gwynvyd nev- 
 awl yn dragywydd. 
 
 8ö. Tri pheth anghall i ddyn eu gwneu- 
 thur : ymladd dwrn moel â haiarn gwynias, 
 llochi pen ci cyndeiriawg, a cliellwair ag 
 anghall gwladaidd. 
 
 &9. Tri anghallder call: dadlu ag ang- 
 hall, ymgyvrinaw ag anghall, a cheisiaw 
 gyru syberwyd a moesgarwch ar anghall. 
 
 90. Tri pheth nid rhaid ovni nas cafer: 
 peth llwyddiant o vawr ymgais, peth parch 
 i'r neb a'i dirper yn vawr, a pheth doeth- 
 ineb lie a'i myvyrier o serch mawr parth 
 ag atto. 
 
 91. Tri pheth. à welant yn y tywyll: 
 cariad, crebwyll awen, a chydwybod lân yn 
 canvod gwirionedd ac iawnder. 
 
 92. Tri pheth ni welant y gwir a'r iawn 
 er cymmaint vo'r goleuni: trachwant, 
 balchder, a gelyniaeth. 
 
 93. Tri pheth o'u gweled ni welir un 
 Llyvyr arall— Trais, cenvigen, a balchder. 
 
 peth arall: balchder yn hardd, tragolud yn 
 vudd, a diogi yn wymyd. 
 
 94. Tri pheth à wneir yn y tywyll: â 
 wnelo trais, â wnelo trachwant, ac â wnelo 
 cenvigen. 
 
 95. Tri dŷn y sydd ac nis gellir o 
 gythraul eu gwaeth : cybydd, rhagrithwr, 
 ac enllibwr. 1 
 
 96. Tri chyttundeb à wnânt wr yn dda 
 ei vyd : cyttimdeb â gair Duw, cyttundeb 
 â'i wraig a'i deulu, a chyttuudeb â'i gyru- 
 modogion. 
 
 97. Tri pheth y dylid uvyddau iddynt: 
 gr;rchymynion Duw, cyvraith gwlâd, a 
 goyynion cydwybod. 
 
 98. Tri pheth y dylid yn llwyr eu hys- 
 tyried cyn gwneuthur à veddylier: syrth 
 amser, syrth gwlâd a chenedl, a syrth 
 anian. 
 
 99. Tri pheth nis gellir awen ddeallus 
 hebddynt: addysg o athraw, gossymaith 
 rhag newyn, a dyddanwch meddwl. 
 
 100. Tri pheth nis gellir bôd iddynt heb 
 awen ddeallus: celvyddyd gyfiawn, cyn- 
 neddvau daionus, a dyddanwch diargy wedd. 
 
 101. Am dri rhyw ymadrawdd ni cherir 
 neb gan ei gallach: caswir o'i le a'i amser, 
 cynghor heb ei ovyn, ac athrawd. 
 
 102. Tri pheth á wnantddŷn yn wybod- 
 awl : bod yn ymovyngar, yn ymweledgar, 
 ac yn ymbwyllgar. 
 
 103. Tair priv dyledswydd dŷn y sydd 
 ac y dylid myned ganthynt yn mhob peth 
 à welir : ennill meddiant bydawl drwy 
 gywirdeb a diniweidrwydd, lies ei wlâd a'i 
 genedl hyd eithav deall a gallu, a hyd y 
 galler gyru deddvoldob o Dduw ac o ddyn 
 ar bawb lie ydd elo tra vo yn y byd. 
 
 104. Tri pheth à ddiweddant yn ddr wg 
 vynychav, am hyny goreu y w eu gadael a'u 
 gochel : ymrysonau, cy veddau, a chwán- 
 nogrwydd i wybod helynt ac à wnelo arall. 
 
 105. Tri pheth y sydd a'r dŷn deddvawl 
 a'u canlyn ac a'u cais hyd vedd: lies a 
 lluniaeth ei deulu, lies a llwyddiant ei 
 genedl cywlad, a mwyau gwybodaeth ar 
 wirionedd. 
 
 106. Tri pheth y sydd, a'r dŷn à wnelo 
 un o hoirynt á wna 'r lleill : hycharm eiddo 
 arall, trachwantu eiddo arall, a dwyn yn 
 lledrad eiddo arall. 
 
 107. Tri pheth nis gellir à vo deddvawl 
 a dwyvawl hebddynt : maddeu cam a gelyn, 
 bod ya haelionus meddwl ac ymddwyn, a 
 bod yn gywir a chyviawn tuag at bob byw 
 a bôd. 
 
 108. Tri phrivymmod bywydolion: ym- 
 ganvod, ymbwyll, ac ymgais. 
 
 1 Llyvyr arall— Cybydd, lledrithwr, ac enllibwr. 
 
886 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 109. Tri pheth, sev gloddest, gwŷn, a 
 diogi, à wnant dri pheth arall, sev diva'r 
 meddiant, tywyllu 'r deall, a byrâu 'r 
 einioes. 
 
 110. Tri arwydd anwybodaeth: anvoes 
 ymddwyn, iaith anghyviawn, a holi dir- 
 gelion y cynimodogion. 
 
 111. Tri arwyddon bonedd: haelioni, 
 cyvarch hawddgar, a gwybodaeth deddv- 
 awl. 
 
 112. Tri arwyddon awen : llygad Hym, 
 golwg serchog, a chyviawnder ymadrawdd. 
 
 113. Tri arwyddon trugaredd: troi 
 oddiar fordd ysgrubl yn gorwedd, syniadau 
 cwyn plentyn bach, a pharchu henaint. 
 
 114. Tri arwyddon tangnevoldeb ar 
 ââjia : trugaredd tuag at ei ysgrubl, 
 chwannog i aros yn ei gartrev, a chanu 
 gyda ei orcbwyl. 
 
 115. Tri arwyddon dryganian: à roddo 
 gyngbor cyn a'i govyner, à wnelo na bo 
 raid, ac à sieryd am ei gymmodogion. 
 
 116. Tri arwyddon creulondeb; tarvu 
 anivel lie na bo raid, briwa coed a llysiau 
 yn ddiacbos, a bod yn daer ei ovyn. 1 
 
 117. Tri pbetb da iawn eu meddu : 
 cartrev o drev tâd, creft o gelvyddyd, a 
 braint o vonedd cynhenid. 
 
 118. Tri pbetb gwell no'r rbai hyny: 
 corf iacbus, gwyboclau moliannus, a rhyddyd 
 o hawl diymdwng. 
 
 119. Tri pbetb gwell no'r cwbl: pwyll 
 ynnîawl, calondid amyneddgar, a chydwy- 
 bod lân. 
 
 120. Tri pbetb à ddylai vod gan bob gwr 
 iddo ei bun an : ei wraig ei bun an, ei gar- 
 trev ei bunan, a'i varn ei hunan. 
 
 121. Tri pbeth lie nas gwylier arnynt à 
 syrtbiant yn hawdd i dwyllansawdd : syn- 
 wyrau corf a meddwl, atbrylitb awen, a 
 dosbartb celvyddyd. 
 
 1 22. Tri phetb nid bawdd eu gweled yn 
 arnlwg inewn arall, ac am byny nid iawn 
 rbyvarnu arnynt: tuedd a syrtb awen, 
 ymgais deall, a barn cydwybod; ac nid 
 oes namyn Duw a'u gwyr ac a'u barn yn 
 gyviawn. 
 
 123. Am dri acbos y casglwyd yTriodd 
 byn o'r hen ysgriveniadau Cymreig genyv 
 vi, Thomas ab Ivan o Pre Bryn yn Mor- 
 gan wg, yn y vlwyddyn 1679 : yn gyntav, 
 er cov a chadw ar hên ddoethineb ein 
 cenedl ni y Cymry, yn yr hen amseroedd ; 
 yn ail, er dyddanwch, a chwanegiad gwy- 
 bodaeth ac ystyriaeth rinweddol i'm hunan ; 
 yn drydydd, er addysg rinweddol i'r oesodcl 
 à ddêl. 
 
 Ac velly tervyna. 
 1 Llyvyr arall- A bod yn daer am ei gardawd. 
 
 4 Llyma Driodd Doethineb etto, 
 o Lyvyr Gwrt Colman, à ysgrivenwyd genyv 
 vi, Thomas ab Ivan o Dre Bryn, yn y 
 vlwyddyn 1679 ; (o\ un Llyvyr.) 
 
 1. Tri pheth nis gellir eu gweled yn eu 
 llawnder ogynneddv: cynneddvau molian- 
 nus, cynneddvau drygionus, a cbynneddvau 
 awenbwyll. 
 
 2. Tair colovn daioni : calondid, cariad, 
 a doethineb ; a lie ni bo y tri yn un nis 
 gellir amgen no difyg. 
 
 3. Tri arwvdd dŷn dâ: ymovyn am 
 wirionedd, gwneuthur cyviawnder, ac 
 ymarver â thrugaredd. 
 
 4. Tri pheth y sydd ac erynt y cadarn- 
 êir gwirionedd o'i ganlyn : er maint yr 
 anhawsder, er maint y coiled, ac er maint 
 y cosp a'r poen. 
 
 5. Tri ch oiled à bair ynnill yn y diwedd: 
 colli à vo mwy no rhaid, colli iechyd, a 
 cholli à vo pen iddo ev a'i collo ar bob 
 peth ; canys yn hwnw y bydd mwyav o'i 
 bechodoldeb ev. 1 
 
 6. Tri pheth y dylai bob dyn ymostwng 
 iddynt: ei allu corforawl, ei ddymbwyll 
 deall, a'i gydwybod ei hunan, bynagobetb 
 ei govynion. 
 
 7. Tri phriv cynnysgaeth gwybodaeth 
 dŷn: à ddengys ei synwyr ei hun iddo, à 
 ddysgo ei gyvymbwyll ei hun iddo. ac à 
 ovyn ei gydwybod ei hun gantho. 2 
 
 8. Tri pheth nis gellir na threchant yn 
 y diwedd: cariad, gwirionedd, agwynvyd. 3 
 
 9. Tri pheth anhebgor i cldoeth : gwran- 
 daw, gweled, a thewi â son. 
 
 10. Tri rhywiogrwydd meddwl à bair 
 syberwyd: tymmer goddevus, parodrwydd 
 rhoddi, a 11a wen o gynneddv. 
 
 11. Tri pheth cythreulig ar ddŷn: cen- 
 vigen, trachwant, a balchder. 
 
 12. Tri pheth ar ddŷn à barant hofi ei 
 gyveillach ; pwyll, syberwyd, a haelioni. 
 
 13. Tri pheth y dylid eu cadw dan Haw: 
 chwant y cnawd, rhwysg y tavawd, a gwŷn 
 digovaint. 
 
 14. Tri nod annoethineb: ymolygu yn 
 vawr, ymchwantu yn vawr, ac ymchwedl- 
 eua yn vawr. 
 
 15. Tri nod creulondeb : niwedu gwirion, 
 anymdawr ag à weler, ac ymgellwair â 
 thrallodus. 
 
 16. Tri pheth à geir o gampau molian- 
 nus : dysg, dawn, a llawenydd. 
 
 1 Llyvyr arall — Tri ch oiled i ddyn à bair iddo 
 ennill yn y diwedd: colli à vo'n ormodd gantho, 
 colli iechyd rhodresgamp, a cholli à vo nesav at ei 
 galon, canys yn hwnw y bydd mwyav ei bechawd ev. 
 
 2 Llyvyr arall — ac a orchymyn ei gydwybod ei hun 
 iddo. 
 
 3 Llyvyr arall— Daioni, gwybodaeth, agwynvyd. 
 
lîEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 887 
 
 17. Tri pheth à geir o godi'n vore: 
 iechyd, golud, a doethineb. 1 
 
 18. Tri pheth anhawdd i anghall eu 
 gwneuthur : attal ei serch, attal ei lîd, ac 
 attal ei davawd. 
 
 19. Tri pheth a ddangosant ddoethineb 
 mawr ar dd vn : dyoddev cam yn aniynedd- 
 gar, rheoli chwant yn ddeddvawl, a chadw 
 ei veddwl yn ystyriawl. 
 
 : .ì 20. Tri chyntevigaeth pob peth : deall, 
 nerth, a cliariad. 
 
 21. Tri anveidrolion y sydd, ac nis 
 gellir amgen no phob peth bodiadawl 
 ynddynt: ehangder, tragwyddoldeb, a Duw. 
 Can nis gellir amgen no en bod yn mhob 
 man, ac yn mhob amser, ar unwaith heb 
 ymsymud. 
 
 22. Tri pheth nis gellir o bwyll bod ar 
 y tri anveidrolion: dechreu, diwedd, a 
 chanol. 
 
 23. Tri pheth nis gallant vod heb en 
 gwrthyddion : gwynvyd, gwirionedd, a 
 gwybodaeth. 2 
 
 24. Tri pheth nid ydynt ond nn : gwir- 
 ionedd, gwybodaeth, a golenni. 
 
 25. Tri govynion dwyvoldeb a'i holl 
 berthynasau : eitha 'r ymgais, eitha 'r deall, 
 ac eitha 'r serch. 
 
 26. Tri armerth à ennillant gariad Duw 
 o'u rhoddi yn llwyr o galon er Duw a 
 daioni bŷd : ymgais o gorf a deall, cydwy- 
 bod, a bywyd lie bo achos. 3 
 
 27. Tri pheth à ddangosant ynni'oldeb 
 dŷn yn o gwbl; y tri pheth cyntav y tery 
 olwg arnynt, y tri dasmal cyntav, a'r tri- 
 pheth cyntav y son ev am danynt. 
 
 28. Tri anhebgor byd: gwybodaeth, 
 trevn, a diwydrwydd. 
 
 29. Tri anhebgor gwlâd a chenedl: 
 tëyrnedd, cyvraith, a golychwyd 4 
 
 30. Tri anhebgor tëyrnedd : awdurdawd, 
 cyviawnder, a doethineb. 
 
 31. Tairprivgolovnte'yrnedd: arglwydd, 
 rhaith, ac ynad. 
 
 32. Tri anhebgor cyviawnder: gwir, 
 hardd, a chyvlesawl. 
 
 33. Tri pheth à geir o ymgynneddvu yn 
 ddâ : parch ac anrhydedd y byd, boddlon- 
 deb meddwl, a derbyn da gan Dduw. 
 
 34. Tri pheth à frwythlonant ddoeth- 
 ineb: gwybod am à vu, ystyr am y sydd, a 
 phryderu am à ddaw. 
 
 35. Tri pheth à barant hawddvyd: 
 iechyd corf, meddiant ddiangen, a chydwy- 
 bod làn. 
 
 36. Tri pheth hardd eu gweled : cyttun- 
 
 1 Llyvyr arall— lechjd, dysg, a chy voeth. 
 
 2 Llyvyr arall— Daioni, cariad, a gailu. 
 
 3 Llyvyr arall— Tair abeith, &<;. 
 
 Llyvyr arall— addysg ar ddoethineb daionus. 
 
 deb rhwng brodyr, cymmwynasgarwch 
 rhwng cymmydogion, a chariad fyddlon 
 rhwng gwr a gwraig. 
 
 37. Tri anhebgor priodas er gwynvydig- 
 rwydd o heni: cyttundeb diddig, cariad 
 cydgalon, a chyvawch y ddau mewn daioni. 
 
 88. Tair camp ganmoladwy : haelioni 
 Cymro, syberwyd Franc, a hyder Sais. 1 
 
 39. Tri pheth à bair i wr glôd a chym- 
 meriad caredig yn ei wlàd : gwed} d yn 
 dêg yn wyneb, rhoi gair da y 'nghevn, a 
 fyddlondeb cyveillach. 
 
 40. Tri pheth a ddiogelant i wr wasan 
 aeth o gy wirdeb : cariad a'i gwasanaetho, 
 a'r modd a'i diogeler yw cariad am gariad ; 
 ynnill, neu elw a buddioldeb, ac o'i roddi 
 y diogelir cy wir o wasanaeth ; a chym- 
 myred à ddengys gymmeradwy ar à wneler 
 yn wasanaeth, ac o'i ddodi y diogelir cy wir 
 ar wasanaeth. 
 
 41. Tri pheth annyddan eu gweled : 
 cyvoethawg hael yn myned yn dlawd, 
 dedwydd yn myned yn ddiriaid, a devodau 
 gwlâd a chenedl yn myned yn waeth- 
 waeth. 2 
 
 42. Tri rhyw o ddynion à vyddant yn 
 oreuron hyd yn y man y bont ac a'u had- 
 naper: cywiriaid deddvolion, goludogion 
 haelionus, a gwybodolion dedwyddgamp. 
 
 43. Tri dynion à vyddant yn oreu 'r bŷd 
 arnynt lie nas adnaper: celwyddogion, 
 bradon, a lladron. 
 
 44. Tri pheth byr eu parâad : rhyvedd- 
 oldeb, gwagogoniant, a thegwch ieuengc- 
 tid. 
 
 45. Tri pheth fôl iawn eu gwneuthur : 
 gweiddi ho ! wi ! cyn ynnill y gamp, cyvriv 
 a bwrw ar ddydd cyn y delo, a barnu cyn 
 cyn gweled y diwedd. 
 
 46. Tri pheth ni wnâ un dŷn doeth: 
 dysgwyl am analladwy, tristâu am anad- 
 veradwy, ac ovni anocheladwy. 
 
 47. Tair priv gamp rhagrithwr : tystiol- 
 aethu yn wrthwyneb i air Duw, cyhuddaw 
 yn anghyviawn, a barnu heb awdurdawd. 
 
 48. Tri pheth à hir gynnail ddirieidi ar 
 ddŷn: meddwdawd, godineb, ac ymladd- 
 garwch. 
 
 49. Taircyvarmerthdeciwydd: yn erbyii 
 anfodion, yn erbyn pechodau, ac yn erbyn 
 marwolaeth. 
 
 50. Tri arwyddoldeb dedwydd: rhad- 
 londeb, rhywiogrwydd, a gwiliadoldeb. 
 
 51. Tri arwyddoldeb diriaid : avradlon- 
 deb, avrywiogrwydd, ac ysgeulusdawd. 
 
 1 Llyvyr arall— Tair camp ganmoledig, &c. 
 
 2 Llyvyr arall— Tri pheth annyddan eu gweled: 
 cyvoethog hael yn myned yn dlawd, dedwydd yn 
 myned yn ddiriaid, a chwerthin am ben y doeth 
 ymbwyllgar. 
 
888 
 
 TEIODD DOETHÍNEB 
 
 52. Tri pheth goreu yn ybŷd: iechyd, 
 rhyddyd, a synwyr. 
 
 53. Tri pheth balcli : ceiliog ar ei doraen 
 eihun, corgi ar ari'ed ei veistres, a clirach 
 swyddwr yn ei ansawdd. 
 
 54. Tri pheth di glwyv di glevyd à vawr 
 gystudcliant a'i harweinio : cariad, câs, a 
 galar. '■ 
 
 55. Tri pheth ni wna un gwr doeth. 
 myned hyd vor lie gellir tir, gellwngimaes 
 ei gyvrinaeh, a gellwng dydd i vyned 
 heibio heb wneuthur rhyw ddaioni. 
 
 56. Tair camp ganmoladwy ar verch : 
 tawedocrwydd, lledneisrwydd, a diweir- 
 deb. 
 
 57. Tri pheth anhawdd eu tawelu: 
 tònau'r môr, rhysgyr gwynt, a thavawd 
 gwraig anynad grintachlyd. 
 
 58. Tri chasbeth Cattw'g D doeth : gwr 
 heb wraig, mâb heb ddysg, a theulu heb 
 drevnau. 
 
 59 Tri pheth casach no'r cwbl : bardd 
 heb ddoethineb, ofeiriad heb gydwybod, a 
 barnwr heb gyviawnder. 
 
 60. Tri pheth dyddan gan wr eu gweled: 
 tanwyd o dan, yr aelwyd yn lân, a'r wraig 
 yn llawen. 
 
 61. Tri pheth digon annyddan: cell 
 wag, bwyd heb halen, a thy heb olau. 
 
 62. Tri dŷn à welant eu hunain yn 
 ddigon call : dwl ni welwys, balch ni 
 cldysgwys, a f'ôl à gredwys. 
 
 63. Tri clŷn à welant eu hunain yn 
 ddigon anghall : divaleh à ẃyr ei ddifyg, 
 awengar yn vawr ei ymchwil, a phwyllgar 
 yn ovni y gwaethav o ddifyg canvod y 
 goreu. 
 
 64. Tri dyn ni waeth gadael iddynt no'u 
 dargos a'u cynghori : avradlawn blysig, 
 trachwantus cybyddlyd, a doeth yn ei olwg 
 ei hun. 
 
 65. Tri dyn goreu vydd eu gadael ar eu 
 bwyd eu hunain : ansyber, annysgedig, ac 
 anyingeisgar. 
 
 66. Tri dvn goreu pa vwyav o dir vo 
 ryngtbynt â phawb : anynad, anwireddus, 
 ac anwybadus. 
 
 67 Tri pheth hardd eu gweled: parchu 
 dyeither ac estron, gwrol trugarawg, a 
 heddwch mewn teulu. 2 
 
 68. Tri dŷn er maint à wneir iddeu 
 boddloni á anvoddlonant bawb : cybydd, 
 merch dêg, a brenin. 
 
 69. Tri pheth ni ddylai neb o ddŷn 
 ymvalch'io arnynt : ei wybodau, ei ddwy v- 
 oldeb, ac à wnel o gymmwynas ; am nas 
 gẃyr ac nas gwna vyth ei ddigon. 
 
 1 Llyvyr arall — Cariad, galar, a chenvigen. 
 
 1 Llyvyr arall— mewn teulu a chymmydogaeth. 
 
 70. Tri phwyll y sydd dros dewi: rhag 
 dyw^dyd y peth nas dylid, rhag dywedyd 
 y model nas dylid, a rhag dywedyd y lie 
 nas dylid. 
 
 71. Tri pheth y dylid eu diolch: gwa- 
 hawdd, rhybudd, ac armerch. 
 
 72. Tri pheth à ddylai vod gan wr cyn 
 ydd elo i ryvela : achos cyviawn, cleddyv 
 cywir, a chariad ei wlâd a'i genedl. 
 
 73. Tri pheth anhebgor i wr cyn myned 
 i ymgyvreitha : clawdd aur, wyneb pres, a 
 chalon gareg. 1 
 
 74. Tri pheth iawn i ddŷn ymladd tros- 
 tynt er eu hamddihyn : ei wlâd, ei gar, a'i 
 vywyd ei hun 
 
 75. Tri pheth y ceif dŷn o dreiglo 
 ymhell o'x wlâd : newyn, anwyd, ac ani- 
 mharch. 
 
 76. Tri pheth y dylai bob dŷn eu gwy- 
 bod : devodau ei wlâd a'i genedl, dosparthau 
 doeth ineb, a chelvyddyd y gallo ev ymgyn- 
 nal ganthi. 
 
 77. Tri pheth niwrandawant ar gynghor 
 ba cystal bynag y bo ; brŷs, llîd, a thra- 
 chwant. 
 
 78. Tri pheth nid call ymyryd â nhwy: 
 llywodraeth tŷ gwr arall, cynghori pen- 
 devigion goludog, a chwilio dirgelion. 
 
 79. Tri pheth tu hwnt i bob deall dŷn : 
 eithavodd maintioli, eithavodd bychander, 
 a dirgelion Duw. 
 
 80. Tri gwall cadarn à ddygwydd ar 
 ddyn : gwall ovn, gwall Hid, a gwall serch. 
 
 81. Tri angerdd à barant wallgov a 
 gwallbwyll ar ddŷn : angerdd ovn, angerdd 
 Hid, ac angerdd serch. 
 
 82. Tri dyn y dylid eu gochel: à weto 
 îe gyda phob dŷn, ac ar bob achos, à 
 ochelo varnu nag y'mhlaid nag yn eibyn 
 un dŷn ba bynag, ac à wrthepo bob dŷn, 
 achos neu heb achos. 
 
 83. Tri pheth y gŵyr pob dŷn diwydgall 
 eu gwneuthur; ei arad, ei lyvyr, a'i vara. 
 
 84. Tri moddion ymborth dŷn: hela, 
 cyvnewidiaeth, ac aru daiar. 
 
 85. Tri pheth o'u hadver a estynant 
 einioes dj^n : y wlâd a'i magwys yn blentyn, 
 yr ymborth a'i maethwys yn blentyn, a'r 
 myvyrdawd a'i dyddan wys yn blentyn. 2 
 
 86. Tri pheth anwadal : cyinmeriad neu 
 garedigrwydd gwŷr mawr, cariad merch, a 
 llygedyn o haul vis Tonawr. 3 
 
 87. Tri dŷn nid call rhygoelio iddynt: 
 hŷn no'i gymmodogion, rhodiadur o bell, a 
 darllenwr llyvr.iu aghyviaith. 4 
 
 1 Llyvyr arall — ddur. 
 
 2 Llyvyr arall— Ei wlâd gynlienid, ei ymborth 
 gynlienid, a'i vyvyrdawd gynhenid. 
 
 3 Llyvyr arall — cymmeriad arlwyddi, &c. 
 
 4 Llyvyr arall— ac a vo vaen dros iaen. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 889 
 
 88. Tri yraryson à ddy^wydd ar varw- 
 olaeth goludawg cadarndraws: cyvneseiv- 
 iaid am ei dda bydawl, pryvaid am ei gorf 
 alnwawl, a chythreuliaid am ei enaid an- 
 yarwawl. 
 
 89. Tri pheth sy'n cyimal y byd : cariacl, 
 diwydrwydd, a chyvraith gyviawn. 
 
 90. Tri pheth ar ddŷn à gauant ar bob 
 dai mi arall : dwyvoldeb, tangnevoldeb, a 
 gwroldeb. 
 
 91. Tri areiliaid gwybodaeth: gol wg, 
 clyw, a deal l. 1 
 
 92. Tri pbetli goreu o bob petk i bob 
 dŷn : awen ddeallgar, iechyd corf, a chy- 
 dwybod Ian. 
 
 93. Tair camp ar ddŷn a'i gwnant yn 
 debyg i gythraul : twyll, cynhen, ac enllib. 
 
 94. Tri pbeth anvertb eu gweled: teulu 
 heb wybodaeth, gwlâd heb gyvraith, a 
 chelvydd heb gyviawn o ddosparth. 
 
 \)5. Tri pbetli cythreulig ar ddŷn: cy- 
 bydddra, balchder, a chreulonder. 
 
 96. Tri gwrthred pob dr wg: dirwest, 
 amynedd, a haelioni. 2 
 
 97. Tri amysgre pob peth: amser, lie, a 
 rhyw. 3 
 
 98. Tri pbetb à gyanalant bir dylodi ar 
 ddŷn : glythineb, ymryson, a balchder. 
 
 99. Tri pheth ni hawdd ortrecher ar- 
 nynt : serthedd, cariad, ac angau. 
 
 100. Tri pheth à wna y gwâs yn well 
 no'i veistyr: mynych ymgais â dysg, ym- 
 synwyraw yn ddoeth ei awen, ac ymgyn- 
 neddvu yn dda, ebai 'r Bardd Glâs o'r 
 Gadair. 
 
 101. Tair dedwyddgamp gẃr : aru trev 
 ei dad, 4 cwnu plant ar vonedd, ac ymgadw 
 rhag yinrysonau. 
 
 102. Tri pheth y dylai bob dŷn eu hys- 
 tyried yn ddivrivawl: o ba le y daeth, yn 
 mha le y mae, ac i ba le ydd â. 
 
 103. Tri pheth à geif pob doeth ded- j 
 wydd: digonedd bydawl, llawenydd cyd- 
 wybod, a gwynvyd nev yn dragywydd. 
 
 104. Tri pheth over dros bèn: amnaid 
 ar ddall, ymgyvrinaw â byddar, a gyru fol 
 i neges. 
 
 lOo. Tri pheth à wnant droeclled gadarn \ 
 iddoethineb: ieuenctid i ddysgu, synwyr 
 i ddeall, a cheudawd i gadw. 
 
 106. Tri pheth nkl call ymddiried ' 
 iddynt : iechyd henddyn, hinon gauav, a ; 
 diniweidrwycld arglwydd cyvoeth. 
 
 107. Tri glwth byd: niôr, clinas, ac 
 arglwydd cyvoeth. 
 
 108. Tri pheth à ddifeithiant y bŷd : I 
 
 1 Llyvyr arall — Tri areiliant, &c. 
 
 2 Llyvyr arall— Tri gwrthrediaid, &c. 
 3 Llyvyr arall— Tri amosgre, &c. 
 
 4 Llyvyr arall— aru tir tattrev, &c. 
 
 brenin fol heb gynghor, ynad heb gydwy- 
 borl, a gwerin heb uvyddawd. 
 
 109. Tri anhebgor gwlâd a chenedl: 
 priodasau, cyvodau dosparthus, 1 a chyvar- 
 wyddyd; canys heb y pethau hyn nisgellir 
 cyvrwym ar whld a chenedl. 
 
 110. Tri chael à gar pob cybydd eu cael : 
 cael clod lie y dirper anghlod, cael ei wyn 
 ar bob hael à welo yn myned yn dlawd, a 
 chael y dorfch a chadw ei geiniog hevyd. 
 
 111. Tri madvanogion bŷd : bardd, fer- 
 yllt, a llavurwr. Sev bardd yn athraw 
 gwybodau, deall, a doethineb; feryllt yn 
 cynnal celvyddydau Haw ac oferyndodau 
 daionus; a llavurwr yn aru daiar er ym- 
 borth dŷn ac anivel. 
 
 112. Tri anvad vanogion bŷd: tëyrn, 
 cyvnewidydd, a chybydd. áev drwg o 
 bwyll ac ansawdd ac amcanion eu cy\ 7 lyrau 
 y byddant, ac á wnânt ddaioni o ansawdd 
 anghyvednaws; tëyrn yn gwarogi dirieidi 
 ac yn gwerinaw an war; cyvnewidydd yn 
 diwall eisiwed; a chybydd yn cyvoethogi'r 
 to à ddel; a drwg o ansawdd cyvednaws 
 yclynt ; sev y bydd tëyrn yn anghyviawn 
 gan olud a galluocrwydd, cyvnewidydd á 
 wna dwyll ac avrad ac avraid o drachwant 
 a blys anghyvednaws, a chybydd á newyna 
 ei dylwyth a'i deulu a phawb o'r byd hyd 
 y gallo er ynnill golud, ac ni wna ddaioni 
 o'i vodd, sev claioni cyvednaws, oni newyno 
 ev ei hunan o'r byd. 
 
 113. Tri pheth y dylai pob dŷn synwyr- 
 awl eu gwneuthur : darllen er gwybod, 
 ystyr er addysg, a choviaw er daioni iddo 
 ei hun ac i bawb ereill. 
 
 Ác velly tervyna. 
 
 3. Lly^ii Driodd Doethineb ereill. 
 
 Hen Lyvyr mawr Margam. (o'r un 
 Llyvyr.) 
 
 1. Tri pheth gwrol uvyddau iddynt : i'r 
 gwîr, i gynghor da, ac i'r ceiliog pylgain. 
 
 2. Tri dŷn atgas : tylawd balch, cyvoeth- 
 awg celwyddawg, a hen godinebus. 
 
 3. Tri pheth ni ddylynt vocl un orig 
 vechan ar anghov: gorchymynion Duw ; 
 cafaeliad twrn da ; a'r marw ; gan ganlyn 
 neu ymwrthod, val y io govyn, à ddywed- 
 asant ac à wnaethant hwy. 
 
 4. Tri pheth ni vyddant anmrycheulyd: 
 dwylaw y crochenydd, olwyn men, a'r un 
 à gan by no ddrwg gyveiilach. 
 
 5. O dri pheth y daw cynghor da, sev 
 pan gyvymgydiant y tri : gwybodaeth, 
 ewyllys da, a rhyddyd ymaclrawdcl. 
 
 6. Tri pheth à ddylynt vod bob amser 
 gartrev : y gâth, y funell, a'r wraig. 
 
 1 Llyvyr arall — Cyvundodau dosparthus, &c. 
 
890 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 7. Tri pheth annaturiawl: marchnattrev 
 heb ladron, hen gybydd heb arian, a merch 
 Ian heb garwr. 
 
 8. Tri pheth nid call myned yn en cylch 
 mewn brŷs: rhyvel, gwleddocrwydd, ac 
 ymddadln. 
 
 9. Tri pheth nid call iawn en bostio : 
 cwrw da, gwraig Ian, a phwrs llawn. 1 
 
 10. Tri pheth nid hawdd gan neb eu 
 benthyca : ei varch, ei arvau, a'i wraig. 
 
 11. Tri pheth hardd ger bron Duw a 
 dŷn : cy ttundeb rhwng brodyr a chwiorydd, 
 cariad rhwng cyinmodogion, a gwr a 
 gwraig yn cadw en fydd mewn cyttnndeb. 
 
 12. Tri pheth sy raid byw hebddynt os 
 mynir heddwch : golud, arvan, a gwraig. 
 
 13. Tri dŷn à vydd ddiogel a diangol ba 
 le bynag ydd elont, ai heddwch ai rhyvel 
 y bo : beny w, gwr cyn barv, a gwr heb 
 arvj ac nis dylid niwed corforawl iddynt. 
 
 14. Tri chasbeth Duw a dŷn: golwg 
 ymladdgar, tavod twyllodrus, ac asbri 
 drygionus. 
 
 15. Tri pheth puteinaidd en lliw ar 
 venyw : bod yn voethus, pi chwerthinus, 
 ac yn chwannog i ymdrwsiadu yn wych a 
 chostus. 
 
 16. Tri pheth sydd o ddiawl: peri 
 anghydvod rhwng brodyr a chyveillion, 
 anudoniaeth, sev gan dystiolaeth, a chwan- 
 nocrwydd i dywallt gwaed. 
 
 17. Trinôdanwr: dal gormod sylw ar 
 à vo distadl, drwgdybio yn ddiachos, ac 
 heb ynddo draserch â nebun o'r byd. 
 
 18. Tri nod bradwr: chwannocrwydd i 
 ymgyswllt ar drwg, tavawd gwenieithus, 
 a serch ar bob newydd. 
 
 19. Tri nod gwroldeb: treiglyddiaeth 
 mynych gartrevgyrch, anvoethusder, ac 
 anmalchineb. 
 
 20. Tri nod callineb : bod yn ymgeisgar, 
 bod yn amyneddgar, a bod yn gartrevgar. 
 
 21. Tair camp à vydd ar wraig odineb- 
 ns : chwedleua llawer am ei chymmodogion, 
 myned oddigartrev heb ei gwr, ac edrych 
 llawer drwy r fenestri. 
 
 22. Tri pheth anhardd anweddus ar 
 verch rieu wraig: chwedleua llawer lie a'i 
 gwahodder, siarad o'r neilldu â gwyr a 
 gwei^ion, a siarad am ei chymmodogion 
 am gen nog á vo da am danynt. 
 
 23. Tri arwydd rhagrith : beio arall yn 
 vawr, codi Hygaid yn y Han, ac ymddwyn 
 gochelgar. 
 
 24. Tair privgamp dỳn fôl : glythineb, 
 chwarydcliaeth, ac ymddadlu ag un à vo 
 11a i nog ev ei him mewn gwybodaeth. 
 
 25. Tri pheth ni ddylid ymddiried gor- 
 ] Llyvyr arall — Ac arian mewn côd. 
 
 mod, iddynt : i gefyl cyvlog, i was balch, 
 ac i wraig à sonio lawer am ei threvnid- 
 aeth. 
 
 2Q. Tri pheth goren gadael iddynt: ci 
 dierth, lliv disymmwth, a doeth yn ei olwg 
 ei hun. 
 
 27. Tri pheth melltigedig en rhwystraw : 
 priodas gyvreithlawn, cynnorthwyaw 'r 
 anghenus, a thiöedigaeth at vuchedd 
 gwell. 
 
 28. Tri dŷn ni ddylynt gerydd : plenty n 
 yn llevian am dad nen vam, dŷn yn myned 
 yn dlawd drwy gynnull gwybodaeth, a dŷn 
 yn ymdrallodi mewn serch. 
 
 29. Tair bôst gwr : merch à briodawdd, 
 by wyd á waredawdd, à chamsyniad à iawn- 
 häawdd. 
 
 30. Tair bôst an wr : merch à dwyllawdd, 
 maint a laddawdd, a'r eohwyn à roddawdd. 1 
 
 31. Tri harddwch gwlâd: ysgubawr, 
 eglwys, ac ysgol. 2 
 
 32. Tri phall melltigedig: pallu bwyd 
 i'r newynog, pallu Hetty i ddierth ac 
 estron, a phallu addysg i'r un a'i govyno. 
 
 33. Tri pheth er eu dryced gwell bod â 
 nhwy no bod hebddynt : brenin, ofeiriad, 
 a gwraig. 
 
 34. Tair llwybr, na ddoder avrwyddiant 
 arnynt: llwybr plentyn i ysgol, llwybr 
 dierth i bèn ei daith, a llwybr meddyg at 
 y clav. 3 
 
 35. Tri pheth ni ddylid yn vawr ym- 
 chwilio iddynt : bywioliaeth y cymmodog- 
 ion, cyvrinach serchogion, a dirgelion Duw. 
 
 36. Tri anfawd maeronydd : gwâs twyll- 
 odrus, morw}'n dew, a gwraig valch. 
 
 37. Tri anfawd llavurwr . gweithiwr 
 diog, had lledryw, a thir tragolwg. 
 
 38. Tri phrivanmhorth llavurwr : tir 
 drwg, arglwydd drwg, a gwraig ddrwg. 
 
 39. Tri gwrthwynebrwydd gŵr: plant 
 gwrthnysig, gwraig buteinllyd, ac anair ei 
 gymmodogion. 
 
 40. Tri pheth anghysurus : corf heb 
 iechyd, tŷ heb wraig, a phwrs heb arian. 
 
 41. Tri pheth ni wnant voddlondeb i 
 neb : tŷ heb olau, aelwyd heb wrês, a bwyd 
 heb halen. 
 
 42. Tri jmeth ni wnant wr yn oludawg: 
 gwraig gysgadur, merch buteinllyd, a mâb 
 tringar. 
 
 43. Tri pheth anhawdd eu gweled: hen 
 vwch heb varv, hen ysgubawr heb lygod, a 
 hên ddŷn heb drachwant. 
 
 44. Tri deuodd anhawdd eu cael ynghŷd: 
 
 1 Llyvyr arall— A. dirieidi à wnaeth. 
 
 8 Llyvyr arall— Arad, evail, ac ysgol. Hevyd, — 
 Llyvyr arall — Ysgubawr, evail, ac Ysgol. 
 
 3 Llyvyr arall- Llwybr ysgol, "J llwybr priodas, a 
 llwybr golyohwyd. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 891 
 
 doethineb a chyvoeth, awengamp a bòl 
 bras, ac anrhydedd ac anneddvoldeb. 
 
 45. Tri pheth over chwiliaw am danynt : 
 aur y'mhwrs prydydd, iechyd y'nghorf 
 nieddwyn, a doethineb inewn meddwl 
 balch. 
 
 46. Tri pheth ereill over chwiliaw am 
 danynt: callineb mewn pen chwaldodog, 
 diwydrwydd mewn cyvingder, a fyddlon- 
 deb mewn calon ariangar. 
 
 47. Tri chais doeth : gwraig dawedog o 
 blith ei gymmodogion, boddlondeb yn ei 
 gartrev ei hun, a santeiddrwydd yn ei 
 gydwybod. 
 
 48. Tri breninoldeb gwr : dodrevn tỳ a 
 thir o'i wneuthuriad ei hun, ymdaith o'i 
 drevdir ei hûn, a doethineb o'i awenbwyll 
 ei hun. 1 
 
 49. Tri pheth ni weled hyd yn hyn yn 
 y bŷd : glwth iachus, eysgadur celvydd, a 
 balch anrhydeddus. 
 
 50. Tri pheth over dysgwyl am danynt: 
 gwirionedd mewn rhagreithwr, cywirdeb 
 mewn gwenieithwr, a chyviawnder gan 
 gyvreithwr. 
 
 51. Tri pheth gwrthun eu gweled : ieu- 
 anc heb lawenydd, hir addysg heb gelvydd- 
 yd, a chlav heb grevydd. 
 
 52 Tri pheth anverth eu gweled : cym- 
 modogaeth heb g) 7 mmwynasau i athraw 
 ansyber, a phenteulu digrevydd. 
 
 53. Tri pheth gwradwyddus mewn 
 gwlad: bardd heb urddas, llandrev heb 
 ysgol, a chenedl heb gy wilydd. 
 
 54. Tri pheth ni odde^ant ymgellwair 
 ag ẃynt : iechyd, llwyddiant, ac oedran. 
 
 55. Tri anhebgor doethineb: calon yn 
 meddwl, iaith i ddatgan, a cheudawd i 
 gadw. 2 
 
 5$. Tair cynneddv anweddus ar ddŷn : 
 bod yn daer ei gais, yn galed ei rôdd, ac 
 yn ddrwg ei dŷb. 
 
 57. Tri pheth y ceif dŷn dwyvawl : di- 
 gonedd byclawl, heddwch cydwybodawl, a 
 llawenydd nevawl. 
 
 58. Tri pheth y ceif dyn trugarawg : 
 • cariad y byd, bôdd ei galon ei hun, a bôdd 
 
 Duw. 
 
 59. Tri pheth y ceif dyn goddevus: 
 llonyddwch, cariad, a'r goreu ar ei gaseion. 
 
 60. Tri pheth y ceif dŷn dedwydd: car- 
 iad y bŷd, by wyd heddychlawn, a gwynvyd 
 yn y byd à ddaw. 
 
 61. Tri pheth y ceif diriaid : câs y bŷd, 
 avlwyddiant, a digovaint Duw. 
 
 62. Tri pheth y ceif dyn divalch: amledd 
 
 1 Ilyvyr arall— Dodrevn o'i vedrusder ei hûn, &c. 
 &c. 
 
 2 Llyvyr arall— A chov i gadw. 
 
 da'r bŷd, llawenydd cyveillgar, ac esmwyth- 
 der yn ei ansawdd. 
 
 63. Tri pheth y ceif dyn balch: câs ei 
 gymmodogion, colled beimyddiawl, ac 
 anesmwythder gwastadawl. 
 
 64. Tri pheth y ceif dyn diwyd: clod, 
 cyvoeth, a blaenoriaeth. 
 
 65. Tri pheth y ceif dyn gwallus : coll- 
 edion mynych, tristwch calon, a chy wilydd. 
 
 66. Tri pheth y ceif dyn gofalus : 
 llwyddiant ar ei amcanion, boddlondeb 
 meddwl, a pharch anrhydeddus. 
 
 67. Tri pheth y ceif dŷn cywir: dawn, 
 cariad, a gair da, gan bawb a'i adnapo. 
 
 68. Tri pheth y ceif dyn twyllodrus : 
 pawb yn ymwrthod ag ev, '"drygvyd anes- 
 gorawl, a diwedd drwg. 
 
 69. Tri pheth a geir o hirddilyn drwg: 
 bod yn ddrwg ei barch, yn ddrwg ei vyd, 
 ac yn ddrwg ei ddiwedd. 
 
 70. Tri gair cynghor y Bardd Glâs: car 
 dy Dduw yn vwy no dim, canys eve a'th 
 wnaeth, ac à ddarmerthes erod ; gweddîa 
 ar Dduw yn benav o ddim, canys eve a'th 
 wared ac a'th geidw; ac ovna Dduw yn 
 fwy no dim, canys eve a'th varn. 
 
 71. Tri arwydd ar ddŷn ei vod yn gad- 
 wedig gan Dduw : casâu pethau drygionus, 
 caru pob pethau daionus, ac ymolychwyd- 
 aw yn ddiwall ov^alus. 
 
 12. Tri pheth à geir o godi yn vore: 
 iechyd, golud, a dedwyddyd. 
 
 73. Tri pheth à geir o hirgwsg y bore: 
 aviechy 1, tylodi, a dirieidi meddwl. 
 
 74. Tri pheth ar ddŷn à bair i'r diawl ei 
 garu: balchder, cenvigeD, a thrais. 
 
 75. Tri pheth y dyly crisbion eu coviaw 
 bob awr ac orig rhag pechu yn varwawl ; 
 gorchymynion Duw, llawenydd y nev, a 
 phoenau ufern. 
 
 76. Tri pheth à ddaw ar ddŷn heb yn 
 wybod iddo : cwsg, henaint, a phechawd. 
 
 77. Tri gelyn enaid cristion : y bŷd, y 
 cnawd, a'r cythraul. 
 
 78. Tri meddyg enaid dyn: dirwest, 
 trngaredd, a chyviawnder. 
 
 79. Tri pheth serchog iddeu gweled: 
 diriaid yn myned yn ddedwydd, cybydd yn 
 myued yn hael, a phechadur yn myned yn 
 sântaidd. 
 
 80. Tri dyn melltigedig y sydd : á, dòro 
 orchymynion Duw heb vod yn edivar 
 gantho, na wypo ddim o ddaioni ac nas cais 
 ei ddysgu, ac à wypo lawer ac nas dengys 
 i neb, na gwneuthur yn ol ei wybodaeth. 
 
 81. Tri pheth y dylai cristion daionus eu 
 gwneuthur; caru Duw yn vwy no dim, 
 ovni Duw yn vwy no dim. a gwasanaethu 
 Duw o vlaen pob peih. 
 
892 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 82. ? Tri pheth sydd anghenraid ibechadur 
 eu gwneuthur : cydnabod ei bechodau, 
 ymwellâu ac ymiawnâu yii ei vuchedd, a 
 deisyf maddeuant gan Dduw. 
 
 83. Tri pheth y dylai bob dyn eu hys- 
 tyried : o ba le y daeth, y'mha le y mae, 
 ac i ba le ydd â ev. 
 
 84. Tri pheth y dylai bob cristion eu 
 gwneuthur: iawn ystyried à vu, iawn 
 ddevnyddiaw y sydd, ac iawn ovni a gwil- 
 iad à vydd. 
 
 85. Tri pheth à gymmhellant weddi ar 
 Dduw: hir-glevyd,hir-advyd, a hir-dristyd; 
 ac i'r neb à weddio ni ddit'yg ym wared. 
 
 86. Tri rhyw o ddynion nid ovnant 
 Dduw: bradwyr, murnwyr, a threiswyr. 
 
 87. Tri rhyw o ddynion ni phrisiant 
 vawr am onestrwydd : anudonwyr, meddw- 
 on, a chribddeilwyr. 
 
 88. Tri pheth. iawn i ddynion inedclwl 
 am danynt a'u gwneuthur: cyviawnder, 
 heddwch, a chariad. 
 
 89. Tri daioni ar ddŷn à gauant ar bob 
 daioni avail: meddwl yu dda, dywedyd yn 
 dda, ac o'i holl egni amcanu yn dda. 
 
 90. Tri pheth sydd raid i bob cristion 
 bucheddawl ryvela yn eu herbyn : twyll y 
 bycl, twyll y cnawcl, a thwyll y cyth- 
 raul. 1 
 
 91. Tri pheth os cefir ni waeth betli arall 
 à gollir : gair da doethion, heddwch cyd- 
 wybod, a bôdd Duw. 
 
 92. Tri pheth à ennillant gariad Duw : 
 fydd Ian ddivrychau, gobaith cariad diam- 
 mheuau, a chariad diwallau. 
 
 93. Tri achos y dylai bob dỳn garu Duw: 
 am ei grë'edigaeth, am ei waredigaeth, ac 
 am vod Duw yn llywoclraetlru arno. 
 
 94. Tri rhyw ddŷn y sydd : dyn i Dduw, 
 dŷn i ddvn, a dŷn i ddiawl; dŷn i Dduw 
 à wna dda dros ddrwg, dyn i ddvn à wnâ 
 dda dros dda a drwg dros ddrwg, a dýn i 
 ddiawl à wuâ ddrwg dros dda. 
 
 95. Tri pheth a gywirant eu gair yn 
 ddifuant: angeu, dial Duw, ac ediveirwch. 
 
 9G. Tri pheth ni ellir santeiddrwydd lie 
 byddant; gloddest, balchder, a thrachwant. ! 
 
 97. Tri nod santeiddrwydd : cariad per- 
 fíaith, uvydddawd gwrol, a thawedigrwydd 
 serchawg. 
 
 98 Tair sylvaen doethineb : mab-ieu- 
 enctid i cldysgu, cov i gadw dysg, ac ami 
 synwyrau i drevnidaethu à ddv. ger. 
 
 99. Tri pheth hardd ar ddyn: gwy- 
 byddiaeth, llywodraeth, a dwyvolaeth. 
 
 luO. Tri plieth sy'n gwaethygu'r byd : 
 seguryd, balchder, ac avradlondeb. 
 
 1 Llyvyr arall— Twyll 
 dichell y cythraul. 
 
 b d, chwant y cnawd, a 
 
 101. Tri pheth sydd yn trallodi'r byd: 
 cenvigen, twyll, a thrachwant. 
 
 102. Tri pheth y dysg ddyn o vod yn 
 segur: dywedyd celwydd, cyvrinach di- 
 chellion, a chelvyddydau lladron. 
 
 103. Tri pheth. canmoledig ar wr: bod 
 yn ddoeth ei ymadrawdd, yn gyviawn ei 
 weithred, ac yn gymmedrawl ei vuchedd. 
 
 104. Tri pheth sydd well no chyvoeth: 
 iechyd, rhyddyd, a synwyr. 
 
 105. Tri pheth à wnant wr yn vlaenor 
 ar ei gymmodogion ; bod yn hael, bod yn 
 ddoeth, a bod yn gyvoethawg. 
 
 106. Tri ychydig à bair colli llawer: 
 ychydig o anwydau drwg, ychydig o wall, 
 ac ychydig o dwyll (o ledrad.) 
 
 107. Tri pheth à ddwg ar ddysg i ddýn 
 yr hyn à wna lês iddo : ei synwyrau, ei 
 syniadau, a'i ddygwyddiadau. 
 
 108. Tri plieth anhawdd i ddyn: llw r yr- 
 adnabod ei hunan, gorchvygu chwant 
 naturiawi, a chadw ei rîn. 
 
 109. Tri pheth gwerthvawrocav yn y 
 byd i ddŷn: iechyd, rhyddyd, a rhin- 
 wedd. 
 
 110. Tri pheth à ennillant enw da i 
 ddvn: dywedyd ychydig, dangos cym- 
 mwynasgarwch, a diwydrwydd. 1 
 
 111. Tri pheth ardderchawg ymhlith 
 pethau ceudodawl: casâu folineb, caru 
 rhinwedd, a dymunaw dysgu yn wastad. 
 
 112. Tair cynvedd ddrwg ar ddvn: 
 balchder heb haelioui, trachwant heb gyv- 
 iawnder, a digovaint heb drugaredd. 
 
 113. Tri modd y sydd i adnabod dyn: 
 ei ymaclroddion, ei ymddygiad, a* barn ei 
 gymmodogion am dano. 
 
 114. Tri pheth à vawr dwyllant ddŷn: 
 geiriau têg, chwant elw ac ennill, ac eisieu 
 gwybyddiaeth. 
 
 115. Tri pheth anhawdd i ddŷn eu 
 gwneuthur: oeri'r tan, sychu'r dwr, a 
 boddloni'r byd. 
 
 116. Tri pheth à gad want wr mewn 
 iechyd : ymborth mesurawl, travaelu cym- 
 medrawl, a chadw gwrês naturiawi. 
 
 117. Tri pheth a, arweiniant ddŷn i 
 dylodi: chwareu aviachus, glythineb, a 
 phuteinclra. 
 
 118. Tri pheth ni all dyn eu cuddiaw : 
 cyvoeth mawr, cariad mawr. a châs inawr. 
 
 119. Tri plieth gwrthwyneb gau wr 
 ymadael â nhwy : y wlad lie ei gaued ac 
 a'i ma wycl, cyvoeth á gasgloecld eve ei liun, 
 a chyveillion ei ieuenctid a brovoedd eve 
 eu bod yn gywir iddo. 2 
 
 1 Llyvyr arcll — Dywedyd ychydig, gwneuthur 
 daioni, ae ymlavuriaw yn ei alwad. 
 8 Llyvyr arall— a. brovwyd yn gywir iddo. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 893 
 
 120. Tri pheth anwylav gan ddŷn yn 
 hyn o vyd : ei wlâd enedigawl, ei gyveillion 
 fyddlawn, a'i eppil gweinion, 
 
 121. Tri achos esguseclig i ddŷn ddy- 
 wedyd celwydd : i gadw bywycl ei gyd- 
 gristion, i heddychu cymmodogion, ac i 
 gadw ei wraig yn voddlon. 
 
 122. Tri pheth sy'n cadw y byd mewn 
 trevn: rhiv, pwys, a mesur. 
 
 123. Tri pheth anhebgoi* i wneuthur pob 
 peth : gwybodaeth pa vodd a'i gwneler, 
 gallu iddei wneuthur, ac ewyllys iddei 
 wneuthur. 
 
 124. Tri pheth y sydd ac hebddynt nis 
 gellir dwyn un peth o'r byd i bèn : modd, 
 inedr, a myn. 
 
 125. Tri pheth da pan vont gym mesur, 
 a dr wg pan vont yn anghymmesur ; tan, 
 dwr, a gwynt. 1 
 
 126. Tri chyw o'r un nŷth : creftwr 
 tavawd, bardd dosbarth, a dwyvol cyfes. 2 
 
 127. Tri pheth ni all nebun vyw heb- 
 ddynt : trwydded, gwisg, a gwasgawd. 
 
 128. Tri nod lleidr : tavawd holiadgar, 
 llygad gwiliadus, ac wynebpryd brawychus. 
 
 129. Tri pheth à ddaügosant gy wirddy n : 
 genau tawedog, llygad diymdawr, ac wyneb 
 divraw. 
 
 130. Tri pheth à geif dŷn wrth ymgyv- 
 reitha ■ cost, goval a thraferth. 
 
 131. Tri rhy w o ddynion à gollant eu 
 haravwch yn debyg i ddynion allan o bwyll 
 a chov : corelwyr, helyddion, ac ymladi- 
 wyr. 
 
 132. Tri rhyw o ddynion anhawdd vydd 
 eu cael yn yi* un veddwl .- y call a'r fol, yr 
 hael a'r cybydd, a'r cywir a'r lleidr. 
 
 133. Tri ynvydrwydd mawr ar ddŷn: 
 bwyta wrth gynghor ei vola, gwreica wrth 
 gynghor ei gnawd, ac yinladd wrth gynghor 
 ei lid. 
 
 134. Tri rhyvedd bŷd: hen heb dra- 
 chwant, gwraig heb wagedd, a dŷn da heb 
 iddo elynion. 
 
 135. Tri dŷn ni ddylai neb eu gwa- 
 hawdd iddei g ; niaw: twyllwr gwenieithus, 
 tystyniwr gwatwarus, a bradwr cenvigenus. 
 
 136. Tri pheth à bair i ddŷn golli gwa- 
 hoddiad: yved gormodd, dywedyd gor- 
 modd, ac aros gormodd. 
 
 137. Tri pheth à geir o vyned yn vynych 
 i davarn : colli golud, colli iechyd, a cholli 
 deall a phell. 
 
 138. Tri pheth da iawn eu meddu lie 
 ydd êir yn vynych i davarn : bola gwy Jn, 
 pen cadarD, a phwrs trwm. 
 
 1 L 7 yvyr avail -Tri brenin byd: tân, dwr, a 
 gwynt ; canys hwy a wnant a vynant lie nas cauer 
 yn eu herbyn. 
 
 * Llyvyr araU— celvydd tavawd, &c. 
 
 139. Tri pheth à geir yn rwyddo vyned 
 yn vynych i davarn : diod à vyner tra 
 phery yr arian, pechu à vyner tra bydder 
 yn y byd, ac edivaru à vyner yn y byd 
 nesav. 1 
 
 140. Tri pheth nis ceif un dŷn yn ddi- 
 fael wrth ei angen : benth yg arian gan 
 ocrwr yn ddi log, pleidio ei hawl yn y llŷs 
 gan wr o gyvraith yn ddi dwnc, a chiniaw 
 moethusvwyd yn ddirybudd yn nhŷ cybydd 
 anghawr. 
 
 141. Tri pheth y dylai bob dŷn bryderu 
 yn wastadawl eu gwnenthur : gwi-andaw 
 yn uvydd, atteb yn gall, ac ymddwyn yn 
 serchog. 
 
 142. Tri pheth nid ydynt yn gorphwys 
 un amser mewn dŷn : yr anadl yn cerdded, 
 y gwaed yn rhedeg, a'r enaid yn meddyl- 
 ied. 2 
 
 143. Tri pheth à wnânt wraig yn anni- 
 wair : tegwch ei hwyneb, folineb ei phen, 
 a balchder ei chalon. 
 
 144. Tri dedwyddwch teulu: pènor de r 
 alius, bugail govalus, a negeswr cywir. 
 
 145. Tri annedwydd teulu: llettya 
 ofeiriad, cadw murseu, a drygwas diog. 
 
 146. Tri pheth sydd gystal a'r goreu: 
 bara a llaeth rhag newyn, gwisg lwyd rhag 
 anwyd, a mâb gwreug ar adwy. 
 
 147. Tri ansawdd y sydd ar bob peth: 
 amser, lie, a cbynneiryd. 
 
 148 Tri chynryw y sydd ar bob peth 
 corforawl; lliw, Hun, a sylwedd. 
 
 149 Tri pheth hyvryd i'r cly w : telyn 
 gyweirber, newyddion da, a llais dŷn à 
 gerir. 
 
 150. Tri pheth hyvryd i'r olwg: goleu 
 o dywyllwch, gorchwyl gyweirdeg, ac 
 wyneb dŷn a gerir. 
 
 151. Tri pheth hyvryd eu teimlaw : 
 arogl, bias, ac ardymyr gwres ac oervel. 4 
 
 152. Tri pheth hyvryd i'r deall: gwir, 
 hardd, a rhyw. 
 
 1-33. Tri pheth à wnant wr yn voddlon 
 iddei vyd ; tŷ trevnus, tîr cy vanneddus, a 
 gwraig rinweddus. 
 
 154. Tri pheth y dylai à gafai gym- 
 mwynas : ei ddiolch, ei goviaw, a thalu y 
 pwyth lie bo galw. 
 
 155. Tri difeithwch trev: lliv, tan, ac 
 ymrysonau. 
 
 156. Tri llawenydd gwr ar gyveiliorn: 
 
 1 Llyvyr arall — ac edivaru à vyner pan bo'n ry 
 hwyr. 
 
 2 Llyvyr arall — a'r bledren yn sugno. — hevyd 
 arall: y bledren yn sugno, yr anadl yn ymrwyllo, a'r 
 enaid yn meddylio. 
 
 :< Llyvyr a -all - a phertlrynas. Avail : amser, lie, 
 a cbyvyinwain. 
 
 * Llyvyr arall— -a merch a gerir wrth ystlys yn y 
 gwely. 
 
894 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 lliw tan, ci yn cyvarth, a mâb bychan yn 
 gweiddi 
 
 157. Tair ekisen à vydd benav o bob 
 eluseni: yniborth, nawdd, a chynghor da. 1 
 
 158. Tri pheth melltigedig y dŷn a'u 
 synimuto : fin tîr, pont ar avon, a maen 
 gobaith. 
 
 159. Tri pheth y dylai bob Cymro tiriog 
 eu cadw a'u cynnal : gwraig briod, gwr 
 wrth arv lie nas dyco arv ei hunan, ac 
 athraw teuluaidd. 
 
 160. Tri pheth sy'n llygru'rbŷd: balch- 
 der, avradlondeb, a segurdawd. 
 
 161. Tri pheth ar ddŷn a'i gwna yn 
 bechadur: ovnau, trachwant, ac anwybod- 
 aeth (anystyriaeth.) 
 
 162. Tri gorevras dirieidi : glythineb, 
 ymladd, ac anwadalwch. 
 
 163. Mewn tri pheth y bydd dŷn yn 
 debyg i ddiawl: maglu y fordd, ovni 
 plentyn bach yn ddiachos, a chwerthin am 
 bèn y drwg. 
 
 161. Tri phriv dremynt corforawl dŷn : 
 gweled, clywed, a theimlaw. 
 
 165. Tri phriv dremynt enaid dŷn: 
 cariad, câs, a deall. 
 
 166. Tri chelwydd y sydd: celwydd o 
 wedyd, celwydd o dewi, a chelwydd o 
 ymddwyn ; sev y pair pob un o'r tri i arall 
 gredu y peth nas dylai. 
 
 167. Tri pheth sy'n gwbl o Dduw: 
 gwirionedd, tangnevedd, a gwybodau mol- 
 iannus. 
 
 168. Tri pheth sy'n gwbl o gythraul : 
 anwiredd, tringarwch, ac anwybodaeth. 
 
 169. Tri amryson dwy vawl : pwyll dros 
 anmhwyll, dawn dros annawn, a chariad 
 dros gas. 
 
 170. Tri amryson annwyvawl: rhyvel 
 dros ry vel, cyvraith dros gyvraith, a gwarth 
 dros warth. 
 
 171. Tri devnyddion barn gy wir : deddv 
 o gyviawnder, trugaredd o gariad, a chyd- 
 wybod o iawn bwyll a deall ar y dclau 
 gyntav. 
 
 172. Tri pheth nis gellir o ddŷn barn 
 gyviawn arnynt : syrth awen, ymgais 
 deall, a barn y gydwybod; am nad oes 
 n amy n Duw a u gŵyr. 
 
 173. Tri pheth ni wedcl ar ddwyvawl 
 dedwydd : edrych ag un llygad, gwrandaw 
 ag un clust, a chynnorthwyaw ag un Haw. 
 
 174. Tri anhebgor deddv a chynneddv: 
 trevn hardd, cyviawnder, a thrugaredd o 
 gariad peri'aith. 
 
 175. Tri pheth à ddygant ar goVi ddýn 
 ei ddyled i Dduw a dŷn : elusen, unpryd, 
 a gweddi. 
 
 1 Llyvyr arall— Gosymaith, Hetty, a rhybudd. 
 
 176. Tri pheth à wnânt gyviawn ddwy v- 
 oldeb' : cariad tuag at Dduw, cariad tuag 
 at bob byw, a chariad tuag at bob gwir a 
 chyviawn. 
 
 177. Tri argae doethineb: gwirionedd, 
 cariad, ac awenbwyll. 
 
 178. Tri pheth â gauant yn erbyn doeth- 
 ineb : trachwant, trablys, a thrafull. 1 
 
 179. Tri ennill à geir yn golled yn y 
 diwedd : ennill clod am argyweddus o gamp 
 a gweithred, ennill golud o gribddail a phob 
 anghyviawnder, ac ennill y goreu mewn 
 drwg ymryson. 
 
 180. Tri cholled à dry yn ennill mawr 
 yn y diwedd : colli da^'r byd o roddi car- 
 dawd, colli clod a pharch y byd am dded- 
 wydd o gamp a gweithred a chynneddv, a 
 cholli bywyd dros wir a chyviawn. 
 
 181. Tri gwrthrym pob gwybodaeth a 
 chelvyddyd: anymgais, gorymgais, a dall- 
 ymgais. 
 
 182. Tri pheth rhyvedd sydd yn y byd, 
 gan gymmaint y gwahaniaeth y sy rhyn- 
 ddynt : wynebau dynion, llavarlais dynion, 
 ac ysgriveniadau dynion ; can nis cefir ar 
 un o'r tri ddau yn gynhebyg y naill i'r 
 Hall 
 
 183. Tri pheth ni ddarvyddant vyth: 
 cerdd o awen vlodeuawg, enaid dŷn, a 
 chariad perffaith. 
 
 184. Tri pheth à wna ysgrivenydd da, 
 nid amgen : tragwyddoli cov ar weithred 
 ardderchawg, gadael addysg gadarn i'r 
 oesoedd à ddelont, a phery clôd à bery dros 
 vyth iddei enw ei hunan. 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 5. Llyma Driodd Llelo Llawdrwm o'r 
 
 COETTY. 
 
 O'r un Llyvyr. 
 
 1 . Tri pheth ny w moler am eu gwaith : 
 iâr am ganu, caseg am redeg ymaith, a 
 gwraig am ymladd. 
 
 2. Tri dŷn à vyddant mo^ lien ar fordd 
 vawr cyn y moler : celwyddog, avrywiog, 
 a chybudd. 
 
 3. Tri dŷn a fydd a gwae à Jorfo arno 
 aros yn ufern nes cafont air dâ: gwraig 
 veddw, gwr diog, ac athrodwr. 
 
 4. Tri dyn câs gan bawb am danynt: 
 trachwantus, gwenieithus, a balch. 
 
 5. Tri dŷn à vyddant gasach no diawl 
 gan bawb: ymgynhenwr, anudonwr, a 
 bradwr. 
 
 6. Tri brodyr unbarch â mochi : glwth, 
 meddwyn, a diogyn. 
 
 7. Tri pheth over eu dodi, gan nas 
 gwneir lies yn y byd ag hwynt ; drych o 
 
 1 Llyvyr arall— trachwant, Hid, a thraull. 
 
BE1RDD YNYS PRYDAIN. 
 
 895 
 
 vlaen dall, cleddyv yn Haw baban, a dysg 
 y'mhen balch. 
 
 8. Tri dj A -n nid doeth ymddiried iddynt: 
 nadymwelâ clielvydd, nadymgais âcherdd, 
 ac nag yingar â'i blant. 
 
 9. Tri dŷn goreu y lleiav o'u cymdeith- 
 as : na chatwo gyvrinach, na charo beny w, 
 ac na wypo gelvyddyd ddaionus. 
 
 10. Tri dŷn y chwardd pawb am eu 
 pènau: hunandybus, dŷn anwadal, ac à 
 ovno ei gysgod ei him. 
 
 11. Tri dŷn nid hawdd y cant à gâr eu 
 gwrandaw : achwyngar, sengar, a doeth yn 
 ei olwg ei hun. 1 
 
 12. .Tri anfawd cymmodogaeth : tŷ 
 cwrw, gyr o helgwn, a gwarsedd-dy 
 benywod. 
 
 13. Tri rhyw o ddynion nid rhaid ond 
 myned i ufern i gael à vyner o honynt : 
 mawrion pen tomen, penaethiaid trawsion, 
 ac ofeiriaid meddwon. 
 
 14. Tri pbeth à wnant wr mor gyvoeth- 
 awg a'r Sais à werthwyd gan ei dad i'r 
 diawl: gwraig arnheuthyugar, mercbed à 
 ymbincio, a meibion segurllyd. 
 
 15. Tri dŷn à dòrant eu gyddygau eisieu 
 edrycb dan eu traed : balcb trwyn uchel, 
 awyddus poethvryd, ac anarbodus pen- 
 chwiw. 
 
 16. Tri anfawd cymmodogaeth : privav- 
 on, monachlog dlawd, a rhyvel castell ; 
 am nas symmudant vyth o'r llëodd y 
 byddant. 
 
 17. Tri pheth à wnant wlâd yn dlawd: 
 cnwd mawr o ofeiriaid, graddu llawer o 
 brydyddion, a rhyvel pendevigion. 
 
 18. Tri chymmodogion goreu yn y bŷd: 
 dedwydd, celvydd, a chybydd crogedig. 2 
 
 19. Tri pheth prydverth eu gweled: 
 dedwydd yn ei gartrev, celvydd yn ei or- 
 chwyl, a chybydd ar y grogbren. 
 
 20. Tri pheth nid ydynt ond rhith a 
 lledrith: diweirdeb merch bine drwsiad- 
 gar, crevydd ofeiriad, a gwybodaeth ar- 
 glwyddi cyvoeth. 
 
 21. Tri pheth à ddangosant buten : min 
 moethus, gwisgodd teganllyd, a thavawd 
 rhedegawg. 
 
 22. Tri pheth ni waeth pa mor bell y 
 byddys oddiwrthynt : gwragedd chwedleu- 
 gar, ofeiriaid meddwon, a chwn cynddeir- 
 iogion. 
 
 23. Tri ennill à gavas y gwr a losged ei 
 dŷ : gwared llygod o'i gell, gwared chwain 
 o'i wely, a gwaredu gwraig ddrwg ; sev y 
 Uosged y tri ar unwaith gyda'r tŷ. 
 
 24. Tri pheth da iawn eu meddu cyn y 
 
 1 Llyvyr wraZl—yn ei veddwl ei hûn. 
 s Ghoel riv 26. 
 
 dyweder à vo'n gelwydd: synwyrbwyll 
 cadarn i lyvelu, fol i wrandaw, a chov da 
 rhag ei wrthddywedyd yn ol Haw. 
 
 25. Tri pheth ni thalant vawr ond tra 
 vont yn y tŷ : y gath, y saweU, a'r wraig. 
 
 26. Tri pheth à vyddant o'u pànu yn 
 dda : brethyn llwyd, pysgodyn hallt, a gwas 
 diog. 
 
 27. Tri dŷn ni thalant eu cwnu oddi ar 
 y dòmen: gloddestwr, ymbinciwr, a chroch- 
 werthinwr. 
 
 28. Tri pheth goreu vydd eu crogi : eog 
 hallt, het wleb, a chybydd. 
 
 29. Tri chymmodog goreu yn y b$d: 
 celvydd ei law, dedwydd ei vuchedd, a 
 chadarn gybydd yn nghrôg. 
 
 30. Tri pheth à gâr cybydd: goganu 
 hael, gormesu tlawd, adwyn eiddo ei hunan. 
 
 31. Tri pheth nid hawdd eu dala: carw 
 ar vynydd, cadno mewn coed, a cheiniog 
 cybydd anghawr. 
 
 32. Tri dewisbeth y Bardd Glâs o'r 
 Gadair: tân heb vwg, fordd heb laid, a 
 gwraig heb davawd. 
 
 33. Tri pheth à wnant arglwydd cyv- 
 oeth cystal a'r goreu: cynfon llo, post 
 clwyd, a chi crogiedig. 
 
 34. Tri pheth y dylai gwr eu meddu cyn 
 ydd elo i ymgy vreitha : clawdd aur, wyneb 
 pres, a chalon ddûr. 
 
 35. Tri pheth ni wnant ddaioni ond tra 
 eu gwylier yn graf : tân, dwr, a benyw; 
 can nad oes o honynt eu hunain à wna 
 ddaioni. 
 
 36. Tri pheth goreu ar vrys eu gwneu- 
 thur: dal chwain, troi oddiar fordd ci 
 cynddeiriog, a gochel ymryson. 
 
 37. Tri pheth fol eu gwneuthur: piso 
 yn erbyn y gwynt, ceisio dal llucheden, a 
 cheisio attal tavawd gwraig. 
 
 38. Tri pheth nis gwelir yn ebrwydd : 
 glendid mewn hwch, moesgarwch mewn 
 Sais, a doethineb mewn Cymro. 
 
 39. Tri pheth ni châr nemmor o ddŷn 
 eu cael: bwyd mâb marw, "gole;u lluched 
 i'r nos, a chariad Sais. 
 
 40. Tri pheth ni chywirir vyth : breudd- 
 wyd gormwy th, gobaith ynvyd, ac addewid 
 Sais. 
 
 41. Tair cenedl amravael eu divyrweh: 
 Cymro, cerdd a thelyn; Franc, minddu- 
 manddell; a Sais, meddwi. 
 
 42 . Tri pheth ni wyr neb pa bryd nac 
 yn mha le y ceir eu gweled : mantell Tegau 
 Eurvron, llys Gwyn ab Nudd, a syberwyd 
 Sais. 
 
 43. Tri pheth nid ami a'u clywer : cân y 
 vorvorwyn, gwahoddiad i wledd gan gy- 
 bydd, a doethineb o ben Sais, 
 
896 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 44. Tri pheth ni waeth pa leiav y clywer 
 o honynt: can hwch ar wynt, cnec hen 
 wrach, a phregeth brawd llwyd. 
 
 45. Tri pheth annhebyg iawn y naill i 
 un o'r lleill o honynt: dŷn, bram hen 
 wrach, a chybydd. 
 
 46. Tri pheth nid rhaid eu casach : lly- 
 fant ar vynwes merch dêg, cybydd y man 
 y bo dynion, a diriaid y man y bo doethion 
 dedwydd. 
 
 47. Tri pheth anesmwyth iawn iddeu 
 perchenogion : gwely chweiniog, ystôl 
 gygnog, a gwraig oludog, He na bo goludjo 
 du'r gwr. 
 
 48. Tri dŷn digon da eu cyvlyrau pei 
 gwelent hyny: diangen, diddyled, a di- 
 wraig. 
 
 49. Tri pheth ni hawdd eu digoni: bol 
 gwraig rnaerwr, balchder gwraig brenin, a 
 ..... merch tavarnwr. 
 
 50. Tri pheth ni hawdd ymguddiant: 
 gwellyn mewn esgid, mynawyd mewn cwd, 
 a phuten mewn tyrva. 
 
 51. Tri pheth o char gwraig weled y 
 ddau cyntav, hi á gâr weled y trydydd : 
 wyneb ei hun mewn drych, cevn ei gwr o 
 bell, a gordderchwr wrth ei gwely. 
 
 52. Tri pheth ni rydant vyth : cleddyv 
 gwas gwych, pedolau cefyl melinydd, a 
 thavod gwraig. 
 
 53. Tri pheth ni wnant les iddeu per- 
 chenogion: gwybodau diriaid, trythgwd 
 cybydd a thavod gwraig. 
 
 54. Tri pheth ni hir-barânt : llestr pridd 
 gwraig veddw, tân asglodyn, a morwyn- 
 dawd merch drwsiadgar. 1 
 
 55. Tri pheth à ddeuant a'r vr)'s : diawl 
 at ei was, ci at olwyth, a phuten at . . . 
 
 56. Tri pheth ni hawdd welir: tân heb 
 wrês, avon heb geulan, a benyw heb av- 
 rad. 
 
 57. Tri pheth à newid yn vynych: ceil- 
 iog gwynt, y lleuad, a meddwl merch. 
 
 58. Tri nôd budrog o gwbl; bod yn 
 ddigywilydd yn ei budrogaeth, bod yn 
 haerllyd yn ei amddiffyn ac eiste yn es- 
 mwyth yn ei ganol. 
 
 59. Tri dÿn o vod yn ddrwg goreu pa 
 waethav: brenin, ofeiriad, a gwraig; sev 
 goreu eu bod eynnryced ag nas gellir eu 
 caru mwyach. 
 
 60. Tri pheth anaml eu gweled: crŷn 
 daiar, difyg o gwbl ar yr haul, a gwraig 
 gall. 
 
 61. Tri hen ni ŵyr neb o ddŷn eu di- 
 chell ; hen vilwr, hen gadno, a hen buten. 
 
 62. Tri hen niw mawr berchir: hen 
 gyhuddwr anudonllyd, hen gybydd à 
 k J Llyvyr wall— çrochan pridd, &c. 
 
 ysbeiliwyd o'i gist, a hen gyfoden ben- 
 llwyd. 
 
 63. Tri pheth à arwain i dylodi : glodd- 
 est, diogi, a mercheta. 
 
 64. Tri chynghor y sydd a gwae y neb 
 a'u gwne'o ; cynghor Hid, chynghor bòl, a 
 chynghor . . .* 
 
 65. Tri anallu Duw: digoni gwagedd 
 merch, digoni rhyvyg balch, a digoni tra- 
 chwant cybydd 
 
 66. Tri dŷn nid doeth ymladd ag ŵynt: 
 fol geni, ofeiriad, a gwraig. 2 
 
 67. Tri dŷn y sydd ni wyddys yn iawn 
 pa un gyntav o honynt á â i ddiawl : twyll- 
 odrus, balch, a chybydd anghawr. 
 
 68. Tri thincwd a dybiant eu hunain 
 yn bencwd: cyvoethawg o ledrad a chrib- 
 ddail, gwybodus ar ddichellion dihirdawd, 
 a mab à gredwys y cyvan à ddywed ei vam 
 am dano. 
 
 69. Tri pheth à dybiant eu hunain yn 
 ben ar bob peth : costog torn ar ei domen 
 ei hun, baw ar ben derwen, a chybydd 
 anghawr. 
 
 70. Tri pheth sydd gystal a'r goreu : pais 
 wen rhag anwyd, mâb gwreng ar adwy, a 
 gwr hanner call yn ofeiriad. 
 
 71. Tri pheth er llyncu y cyvan ni wel- 
 ant vyth eu digon : mor, mynwent, ac ar- 
 glwydd cyvoeth. 3 
 
 72. Tri pheth nid oes ar y byd vawr o'u 
 heisieu: cwn cynddeiriog, breninodd, ac 
 ofeiriaid. 
 
 73. Tri pheth lloeher eu penau wrth 
 vyned heibio iddynt : ci cynddeiriog, brenin, 
 ac ofeiriad. 
 
 74. Tri dŷn medrus iawn ar y gelvyddyd 
 o ymdavodi yn dda: hen edwicwr crib- 
 ddeilgar, hen davarnwr segurllyd, a hen 
 buten havog. 
 
 75. Tri pheth goreu yr hynav o bob un 
 o honynt : hên gwrw, hên glêdd, a hen 
 gyvaill. 4 
 
 76. Tri pheth gwaethav vydd yr hynav 
 o bob un o honynt : hen varch, hen gath, 
 a hen vrenin. 5 
 
 77. Tri dyn à welant eu hunain yn 
 ddigon call: dwl ni welwys, balch ni 
 ddysgwys, a fôl à gredwys. 
 
 78. Tri pheth à lygrant ac à bylant awen 
 prydydd : cynghanedd orchestawl, a gradd- 
 oHaeth eisteddvod, a mawl rhai dynion. 
 
 1 Llyvyr arall—iri chynghor nis dylid eu gwran- 
 daw: cynghor llid, cynghor bòl, a chynghor cnawd. 
 
 2 Llyvyr arall— nid gwrol ymladd ag wynt, &c. 
 s Llyvyr arall môr, mynwent, a brenin. 
 4 Llyvyr arall - hên vedd, hên gledd, a hen gyy- 
 
 aiil. Hevyd, Llyvyr arall— ^hen gwrw, hen vara- 
 wydd, a hên gyvaill. 
 
 6 Llyvyr arall— Hên vara llwyd, hên bais dyllog, 
 a hen arglwydd cyvoeth. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAiN. 
 
 897 
 
 79. Tri ymryson à ddygwydd ar varw- 
 olaeth cadarndraws goludog : cyvneseiviaid 
 am ei dda bydawl, pryvaid am ei gorf 
 abwyawl, a chythreuliaid am ei enaid au- 
 varwawl. 
 
 80. Tri pbeth anhawdd en hattal, ac nid 
 haws llndd ar y pedwerydd : meroh ieuanc 
 wingllyd am a'i gorddercho, Uidiawg am 
 ddial, a thrasychedig rhag yved y ddiod à 
 ddoder o'i vlaen; pedwerydd yw dadwrdd 
 yr anuoeth, mwy anhawdd no'r cwbl ei 
 attal. 
 
 Ac velly tervyna Triodd LWo Llawdrwm 
 o'r Coetty: ac eve á elwid velly achaws 
 y dyvelid ei ymadroddion ev i law 
 drown yn ergydiaw yn galed a'i holl 
 nerth; ac nid arbedai ev y nebun o 
 ddýn à welai ev yn ddrwg ei ddevod- 
 au, ac yn ansyber ei gampau. 
 
 6. Triodd y Gwragedd. 
 (Or un Llyvyr) 
 
 1. Tri pbeth canmoledig ar wraig: ei 
 hwyneb yn ddawnus, ei hymddyddan yn 
 synwyrus, a'i harferion yn ddaionus. 
 
 2. Tri pbeth à barant i wraig gael tyb- 
 ied yn dda am dani : ei gwr a'i phlant yn 
 lân olchedig eu dillad, ei dodrevn yn lân a 
 threvnns, a'i bod yn ymgadw gartrev. 
 
 3. *Tri pheth à barant i wraig giel tyb- 
 ied yn ddrwg am dani: bod yn chwannog 
 i gytgam â gwŷr a gweision, yn ammheu- 
 thungar, a dy wedyd yn ddrwg am ei chym- 
 modogion. 1 
 
 4. Tri pheth à wnant wraig yn dda ei 
 chymmeriad: sywder yn ei gwisgodd, 
 gwylder yn ei hymadroddion, a rhadlondeb 
 yn ei hymarweddiad. 
 
 5. Tri pheth à ddangosant wraig yn an- 
 niwair: bod yn chwerthingar heb wybod 
 pam, yn valch ar ei phryd a'i gwedd, ac yn 
 achwyngar ar ei gŵr. 
 
 6. Tri pheth hofaidd gan wr en gweled 
 ar ei wraig : ei bod yn rinweddus, yn cadw 
 ei thy yn drevnus, ac yn ei gorchwyl yn 
 vedrus. 
 
 7. Tri pbeth à ennillant barch i wr o'u 
 bod ar ei wraig : yn dda ei chynneddvau, 
 yn anaml ei geiriau, ac yn ami ei gwybodau. 
 
 8. Tri pheth à wnant wr yn oludog: ei 
 huDan yn ddiwyd, ei wraig yn lywodraeth- 
 us, a'i dylwyth yn fyddlawn iddo. 
 
 9. Tri pheth à wnant wr yn hoenns: ei 
 dda byd yn mwyâu, ei wraig yn ei garu, a'i 
 Dduw yn ei nerthu. 
 
 10. Tri pheth à wnant wr ynanghenus: 
 tylwyth gwallus, gwraig voethus, ac yntau 
 yn avradus, 
 
 1 Llyvyr arall—ei chymmodoge»au. 
 
 14. Tri pheth gweddus i wr eu bod yn 
 ei dŷ : ei glustog yn ei gadair, ei delyn yn 
 iawn gy wir, a'i wraig yn ddiwair. 
 
 12. Tri pheth anghysurus i wr fod heb- 
 ddynt : tan yn ei aelwyd, arian yn ei bwrs, 
 a gwraig yn ei wely. 
 
 13. Tri pheth à wnant wr yn voddlawn 
 iddei ginio : ei gylla yn iaciius. ei vwyd yn 
 voethus, a'i wraig yn vedrus. 
 
 14. Tri pheth à barant i wr hofi car- 
 trev : ei deulu yn ddosparthus, ei orchwyl- 
 ion yn llwyddiannus a'i wraig yn gariadus. 
 
 15. Tri pheth à wnant wr yn lion ei 
 wynebpryd : ei dir yn dirion, ei berllan yn 
 frwythlon, a'i wraig yn radlon. 
 
 16. Tri pheth à wnánt i wr cwnu ei 
 galon: ei gâr yn ymweled ag ev, ei gwrw 
 yn hoenus, a'i wraig yn 11a wen. 
 
 17. Tri pheth anesmwyth i wr yn ei 
 dŷ: ei funell yn mygu, ei gronglwyd yn 
 dyveru a'i wraig yn ymdaeru. 
 
 18. Tri pheth serchog ar wraig : bodyn 
 dawel ei nwydau, yn hawddgar ei hymad- 
 rawdd, ac yn hael ei chalon. 
 
 19. Tri pheth prydverth ar wraig : bod 
 yn voneddigaidd ei champau, yn volian- 
 nus ei chynneddvau, ac yn ddwyvawl ei 
 meddyliau. 
 
 20. Tri pheth hyvryd gan wr eu gweled : 
 ei wartheg yn rhywiog, ei âr yn frwyth- 
 lawn, a'i wraig yn ddiwyd. 
 
 21. Tri pheth à wnant wr yn hawdd- 
 vydig : ei dý yn llawn, ei wraig yn syber, 
 a'i blant yn brydverth ar gorf a meddwl. 
 
 22. Tair camp lân ar wraig: groesewi 
 yn hawddgar, diwallu yn wyllysgar, ac 
 arlwyaw yn avlavar. 
 
 23. Tri pheth y dylai gwraig briod eu 
 cam uwchlaw pob peth arall yn hyn o vyd : 
 ei gwr, ei phlant, a'i chartrev. 
 
 24. Tri pheth à ddylid i bob gwraig ddâ 
 gan ei gwr: cariad fyddlon, ymgeledd 
 tirion, a bôdd ei chalon. 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 7. Llyma Driodd y Gwragedd Priod : 
 yn dang os y campau, a'r cynneddvau, 
 a'r cyverddonau, à ddylai vod ar bob 
 gwraig, val y boddlono hi ei gwr, ac y 
 cafo air da gan ei chymmodogion, a 
 pharch ac anrhydedd yn ei gwlâd, gan 
 bob dyn doeth a deddvol. 
 
 (Or un Llyvyr.) 
 
 Y pethau à ddylaint vod ar bob gwraig 
 er boddloni ei gwr ydynt val hyn, nid 
 amgen — 
 
 1. Ei phryd a'i gwedd yn ddawnus, ei 
 hymadrawdd yn serchus, a'i chynneddvau 
 yn voliannus. 
 
898 
 
 TRIODD DOETH1NEB 
 
 2. Yn dawel ei hysbryd, yn serchog ei 
 hwynebpryd, a'i dwylaw yn ddiwyd. 
 
 3. Ti thŷ yn drevnns, yn ei gorchwyl yn 
 vedrus, a'i phlant yn vagwriaethus. 
 
 4. Ei deall yn llathraidd, ei gwybodau 
 yn deuluaidd, a'i moesau yn voneddigaidd. 
 
 5. Yn brydverth ei hystavell, yn syw yn 
 ei chell, ac yn trevnu yn ddigymhell. 
 
 6. Yn gyviawn ei bwriad, a meddwl 
 ananllad, a buchedd diavrad. 
 
 7. Uvydddod rhywiog, genau tawedog, 
 a gwylder sercliog. 
 
 8. Yn hoyw yn ei thro, yn sywion ei 
 dwylo, a'i gorchwyl yn gryno. 
 
 9. Yn ddwyvol ei devod, yn Ian ei 
 chydwybod, ac yn gywir iddei phrîod. 
 
 10. Ei llavar yn rhadlon, yn hael ei 
 chalon, ac yn gweled ei digon. 
 
 11. Yn bur ei buchedd, yn ddoeth ei 
 hymarwedd, ac yn cam tangnevedd. 
 
 12. Ei thrwsiad yn syber, yn garuaidd 
 ei niwynder, ac yn gall ei hyder. 
 
 13. Unllaw yn casglu, Haw arall yn 
 rhànu, a'i phen yn pryderu 
 
 14. Yn gywair ei fydd, a'i champau yn 
 ddedwydd, ac yn ddoeth ei llawenydd. 
 
 15. Yn brydverth ei hymddwyn, yn 
 erchi yn addvwyn, ac yn gwrandaw ar bob 
 cwyn. 
 
 16. Yn dda i'r cymmodogion, yn dru- 
 garog wrth dylodion, ac yn coledd estron. 
 
 17. Eitheulu yn ei chanmol, ei deddvau 
 yn rinweddol, a'i phlant yn eu hysgol. 
 
 18. Ei saig yn vlasus, ei hannerch yn 
 weddus, a'i derbyn yri serchus. 
 
 19. Yn cael parch doethion, a chlod ei 
 cbymniodogion, a bendith y tylodion. 
 
 20. Yn dda yn ei heglwys, yn dysgu yn 
 ddiorphwys, ac ar Dduw yn ymbwys. 
 
 21. Yn ovni Duw beunydd, yn caru 
 Duw'n ddedwydd, ac yn gweddio'n bur- 
 fydd. 
 
 «4c velly tervyna. 
 
 8, Lltma Driodd y Cybydd. 
 (O'r un Llyvyr.) 
 
 Pwy bynag o ddŷn à vytho yn gybydd 
 ni vydd ev heb y saith bechod marwawl, 
 oni bydd tra hen, ac er ei hened ni ymedy 
 ev â phechod nes i'r pechod ei adael ev yn 
 gyntav ; a hyn á vydd mewn dau vodd ; 
 un o'r ddau, yw rhâd yr Tsbryd Glan yn 
 ei orddiwes, ac yn rhagberi ar à wnelo ac 
 à veddylio; a lie bo velly, Rev i'r Enaid; 
 ail yw colli gan henaint, neu haint, pob 
 galluogrwydd pechu, ac nid diolch hyay i 
 neb, ac nid gobaith aragen noc ufern i'r 
 cyvryw. 
 
 1. Tair camp a vydd ar gybydd, nid 
 
 amgen ; ovni cadarn, casâu tylawd, a by- 
 gwth gwan. 
 
 2. Tair cynneddv à vydd ar gybydd, nid 
 amgen; caru arwy lion, casâu genedigaeth- 
 au, a chwennych tir arall. 
 
 3. Tri châs gan gybydd : tavarn, cerdd- 
 awr, a neithiawr. 
 
 4. Tri pheth nis ceif cybydd vyth : ben- 
 dith y gwan, clod doethion, a rhâd Duw 
 arno yn myued o'r bŷd. 
 
 5. Tri pheth ni wedd i gybydd : parch 
 gan haelion, credu à ddyweto, a diolch gan 
 à gafo'r meddiant ar ei ol. 
 
 6. Tri pheth y cyll cybydd yn dragy- 
 wyddawl: ei dda bydawl, cariad y da 
 rhinweddawl, a rhoddion gan Dduw. 
 
 7. Tri pheth à wna 'r dyn à elo yn gy- 
 bydd : rhoddi ar ei ol lie na bo raid wrth- 
 ynt, colli pob rhinwedd ddâ à allai vod 
 arno, a thybied ei hunan yn ddoeth cyd y 
 bo ev yr annoethav o bob annoethav o bob 
 annoeth. 
 
 8. Tri pheth y mae dŷn yn ymadael ag 
 wynt pan ydd elo yn gybydd : ei glôd byd- 
 awl, ei gywilydd, a'i gydwybod. 
 
 9. Tri pheth a lawenâa y cybydd: ei 
 vynych wahawdd, ei anvynych ovwy, a 
 chafael tylawd dan ei gravanc. 
 
 1 0. Tri pheth ereill à wnant gybydd yn 
 llawen: goganu hael, colledu tylawd^ a 
 thwyllaw cyviawn. 
 
 11. Tri pheth à wnânt gybydd yndrist: 
 mynych weled ceisiaid, colli gwaith, a 
 rhyvel pendevigion. 
 
 12. Tri pheth à wnant gybydd yn glav : 
 cardoteion ami, newid ar y marchnadodd, 
 a dyddanwch cerddau. 
 
 13. Tri pheth à wnant gybydd yn iach : 
 aruthr o waith gan ei wasanaethyddion, ei 
 wala yn ddi [gost, a drudaniaeth yn y 
 marchnadodd. 
 
 14. Tri pheth anwyl gan gybydd: caf- 
 aeliad yn lledrad, ei wraig yn tynu o vlaen 
 yr ychain, a'i blant yn marw. 
 
 15. Tri pheth nid cywilydd gan gybydd 
 eu gweled : llau ar ei ddillad, gwan yn ei 
 regi, a doeth yn ymswyn rhagddo. 
 
 1 6. Tri phetb ni hawdd gefir gan gybydd : 
 bwyd yn rhâd, gair da i gymmodogion, a 
 chynghor er daioni. 
 
 17. Tri pheth à ddeuant ar gybydd pan 
 y bo'n ry hwyr : deal], cyd wy bod, a thi- 
 veirwch. 
 
 18. Tri pheth ni ymadawant vyth â'r 
 cybydd: y cythraul, canys hwnw yw y 
 pechod, melldith y tylawd, sev yw hyny 
 eisiau tragwyddawl, a chov cydwybod yn y 
 byd à ddaw. 
 
 19. Tri pheth à wnant i gybydd ymyn- 
 
BEIRDD YNTS PRYDAIN. 
 
 899 
 
 vydu : moliannu liael, goganu trachwant, 
 a govyn rhoddion gantho. 
 
 20. Tri pheth y mae y cybydd yn eu 
 hennill : inelldith y tylodion, drygair y byd, 
 a digovaint Duw. 
 
 21. Tri thai y eeif y cybydd yn y byd 
 hwn am ei ddâ: traferth yn eu casglu, 
 goval yn en cadw, a thristwch am orvod 
 ymadael ag wynt a'n colli. 
 
 22. Tri brodyr cy weithas y sydd: brawd 
 llwyd, bradwr, a chybydd. 
 
 23. Tri dŷn sy'n troi y byd wyneb i 
 waered: celwyddawg, balch, a chybydd. 
 
 24. Tri phriv-gampan y cybydd: crib- 
 ddeiliaw, gormesu, a dwyn yn lledrad ei 
 eiddo ei hunan. 
 
 25. Tri dŷn à vyddant yn hen eu gwala 
 cyn y cafont air da y byd : celwyddawg, 
 avrywiawg, a chybydd. 
 
 26. Tri dŷn y sydd, ac à garo eu cyv- 
 eillach, aed i ufern ac eve á geif ei wala 
 wen o honynt : cyhuddwyr anudonllyd, 
 ofeiriaid godinebgar, a chybyddion. 
 
 27. Tri pheth ymgadwed pob dŷn rhag- 
 ddynt : ci cynddeiriog, athrodwr celwydd- 
 awg, a chybydd. 
 
 28. Tri pheth nid hawdd eu dala : carw 
 gwyllt ar ben mynydd, llwynog mewn 
 creigle coediog, a cheiniog cybydd ang- 
 hawr. 
 
 29. Tri pheth nid mynych y cefir eu 
 clywed : can adar Rhianon, can ddoethineb 
 o ben Sais, a gwahoddiad i wledd gan gy- 
 bydd. 
 
 30. Tri pheth yr un mor anhebyg y naill 
 a'r Haul o^honynt i ddŷn : cnee hen wrach- 
 an, chwyd llyfant, a chybydd. 
 
 31. Tri pheth à dybiant eu hunain yn 
 ben ar y byd: costog ar ei domen ei hun, 
 baw ar ben derwen, a hen gybydd. 
 
 32. Tri divrawd bŷd: celwyddawg, 
 athrodgar, a chybydd ; a'r cybydd yn bob 
 un o'r tri; sev, o vod yn gybydd nis gellir 
 amgen na bod yn bob un o'r ddau ereill. 
 
 33. Tri anallu Duw: digoni gwagedd 
 merch, digoni rhyvig balehder, a digoni 
 trachwant cybydd. 
 
 34. Tri dŷn nis gwyddys yn iawn paun 
 y dwg y diawl gyntav ; twyllodrus, balch, 
 a chybydd. 
 
 35. Tri pheth ni wnant les iddeu per- 
 chenogion: gwybodau diriaid, tavawd 
 gwraig, a thrythgwd cybydd. 
 
 36. Tri thai am ei olud y ceif cybydd 
 mewn byd ar ol hwn : bod lie nis gall ym- 
 gyvoethogi, bod lie mae pob ceudodawl yn 
 canvod eithavodd ei ddirieidi, a gorvod 
 edrych o bell ar bob hael mewn gwynvyd 
 heb dranc heb orphen. 
 
 37. Tri chymmydog goreu yn y byd: 
 celvydd ei law, dedwydd ei vuchedd, a 
 cybydd ar y grogbren. 
 
 38. Tri pheth goreu vydd eu crogi : eog 
 hallt, het wleb, a chybydd. 
 
 39. Treth à gar cybydd yn ei gal on: 
 gweled hael yn myned yn dlawd, gweled 
 tŷ cymmodog ar dan, a gweled rhyw ddar- 
 wall i gael craf yn lledrad ar eiddo arall. 
 
 40r Tri pheth hawdd eu cyvriv : rhodd- 
 ion gwr wrth gerdd yn ngwledd Sais, cyn- 
 neddvau da crachvoneddig, a'r maint cy- 
 byddion à geir yn y nev. 
 
 41. Tri pheth gweddied pob dŷn nad 
 elo vyth : yn nghrôg, yn valch, nac yn 
 gybydd. Poed velly y bo vyth. 
 
 Ac velly tervyna Tr'iodd y Gybydd. 
 
 9. Triodd Mab y Crinwas. 
 (O'r un Llyvyr.) 
 
 1. Tri chyviag bŷd : crau nodwydd 
 ddur, earn Sais ar gelfaint, a drws cell mab 
 y crinwas. 
 
 2. Tri chaled byd: dur naw gwynias, 
 maen cellt, a chalon mab y crinwas. 
 
 3. Tri pheth ni wyddys ba le y maent : 
 cydwybod anudonwr, diweirdeb merch 
 tavarnwr, a gonestrwydd mab y crinwas. 
 
 4. Tri pheth nid hawdd eu dattod: 
 creigiau'r Eryri, cwlwm cariad cywir, 
 a chlo cist mab y crinwas. 
 
 5. Tri thrwm bŷd : Maen Cetti, llwyth 
 yr Ychain Banawg, a golwg mab y crin- 
 was. 
 
 6. Tri oer byd ; trwyn milgi, clöen iâ, 
 ac aelwyd mab y crinwas. 
 
 7. Tri 11 wm bŷd: maen calas, cevn 
 anghenog yn nhir Sais, a bwrdd mab y 
 crinwas. 
 
 8. Tri lie y bydd mawr newyn dŷn: 
 yn ymlid meirch gwylltion ar vynydd, 
 gwersyll pen hwyl, a gwedi ei ginio yn nhŷ 
 mab y crinwas. 
 
 9 . Tri lie y bydd prudd calon dŷn : yn 
 nghyvedd Sais, myned iddei grogi, ac ar 
 uchel wyl yn nhy mab y crinwas. 
 
 10. Tri pheth ni wyr neb o'r bŷd pa liw 
 y sydd arnynt : rhawn paun yn castellu, 
 mantell Tegau Eurvron, a cheiniog mab y 
 crinwas. 
 
 11. Tri pheth nis gellir eu gwacach: 
 masgell dedwydd, bwmbwl ar y dwr, a Haw 
 mab y crinwas. 
 
 12. Tri pheth goreu foi ymhell oddi 
 wrthynt: Hong dyllog ar vor, cwn cyn- 
 ddeiriogion, a chyveillach mab y crinwss. 
 
 13. Tri pheth ni waeth ij»K n ychydig 
 no llawer o honynt : bara ofelfen, nawdd y 
 creiriau, a rhoddion mab y crinwas. 
 
900 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 14. Tri He y bydd mawr anwyd dŷn: 
 pen Banuwchdèni, marchogaeth caseg eira, 
 a rhwngy vainc a'r tân yn nhŷ mab y 
 crinwas. 
 
 15. Tri atgas bŷd: meddw yn chwydu 
 ar ei vwyd, balchder ofeiriad, ac ymarwedd 
 mab y crinwas. 
 
 16 Tri pheth ni bydd gwell dŷn er à 
 gafo ev o honynt: melldith tad a mam, 
 dwr swvn, a chymdeithas mab y crinwas. 
 
 17. Tri [annnirion bŷd : blaidd rheipus 
 newynllyd, tònau Caswènan, ac anian mab 
 y crinwas. 
 
 18. Tri lie nid mawr y chwennychir 
 bod ynddynt : ogov Wyth ac Annwyth, 1 
 fau dreigiau Faraon, a neuadd mab y crin- 
 was. 
 
 19. Tri pheth over meddwl am danynt: 
 cerdded ar ben, nyddu rhaf o dywod, ac 
 ymddiried i vab y crinwas. 
 
 20. Tri pheth anhawdd eu gwneuthur, 
 dispyddu y rnor, symmud mynydd yn 
 gyvan, a gwr da o vab y crinwas. 
 
 21. Tri pheth lleiav yn y bŷd: synwyr- 
 bwyll etiveddes deg oludog, tangnevoldeb 
 gwr llys, a haelioni mab y crinwas. 
 
 22. Tri pheth ni wyddys pa vodd a'u 
 gwneir : seilio tŷ ar ei nenbren, rhewi dwr 
 y'nghanol tawdd poeth, a chynghori mab 
 y crinwas. 
 
 23. Tri pheth nis gellir gweled eu maint: 
 cyvlediad goleuni, y wlad draw i'r wybren, 
 a thrachwant mab y crinwas. 
 
 24. Tri pheth nid oes namyn yn mher- 
 vedd ufern le iddynt: twyll y Saeson, 
 celwydd y Francod, ac enaid mab y crin- 
 was. 
 
 25. Tri pheth nid ebrwydd a'u gwneir: 
 arllwys pwll ufern, rhivo gronynau y mwg, 
 a gwellâu calon mab y crinwas. 
 
 26. Tri pheth a aethant dros y byd: 
 goleu y dydd, bawdd llyn lli'on, ac anghlod 
 mab y crinwas. 
 
 Ac velly tervyna ; sev a'u dywed, 
 Davydd ab Gwilym.) 
 
 10. Llyma Deiodd y Meddwyn. 
 
 (Or un Llyvyr.) 
 
 1. Tri anivel avian dros ben : hwch yn 
 ymloi mewn drewdod, ci yn ymloddestu ar 
 abwy pryvedlawn, a meddwyn uwch ben 
 ei ddiod. 
 
 2. Tri lledvegin mwyav disynwyr yn y 
 byd : ysgerbwd o gybydd ni chymmer o'i 
 eiddo ei hun, hen geiliacwydd dall, a medd- 
 wyn. 2 
 
 t 3. Tri JDalch ar ei campau : Ueidyr gor- 
 
 1 Oeth ac Annoeth. Triodd Ynys Prydain. 
 ' Neu, a mochyn o veddwyn. 
 
 wlad, ymladdwr pen fair, a bwystvil o 
 veddwyn. 
 
 4. Tri pheth gwrthun gan ddoeth : ym- 
 ddyddan â hen wrachiod eissingrug, ym- 
 gystlwn â diriaid cyvaddev, ac ymgyveill- 
 achu â meddwyn. 
 
 5. Tri dŷn a ostyngant eu gwarau val 
 lladdgwn devaid: hen odinebwr yn gwân o 
 buteindy, gwibleidr yn nyvnder nos lie 
 gwelo eilun dŷn o bell, a meddwyn lie 
 cyvarfo â dfn ymarweddgall. 
 
 6. Tri dyn diriaid hawdd iawn eu heb- 
 gor ymhob cymmodogaeth : cybydd lled- 
 radgar, anudonwr cyvlog, a dihiryn meddw. 
 
 7. Tri pheth fiaidd yr olwg arnynt: 
 hwch yn bwyta ei gwared, ci yn ymborth 
 ar ei chwydion, a bwystvil o veddwyn yn 
 glavoerio uwch ben ei ddiod. 
 
 8. Tri pheth y bydd meddwyn bob am- 
 ser : mochynaidd ar ei gorf, ynvydfol yn ei 
 veddwl, a chythraul yn ei gynneddv. 1 
 
 9. Tri pheth anfaeledig ar veddwyn : 
 gweniaith twyllodrus, dichellion hocedgar, 
 a chenvigen at bob un à ovno ei vod yn 
 brydverthach noc eve ei hunan. 
 
 10. Tri Hetty cyfredin meddwyn: bol 
 clawdd, gwalva cŵn, a thwlc môch. 
 
 11. Tri pheth ymrwysgus dros bèn: 
 ynvyd a'i fon yn bygwth lie na bo neb yn 
 gweled noc yn clywed drwy wybod iddo, 
 taiog yn ei ddillad newydd ddyw sul, a 
 meddwyn yn ei davarn tra bo grôd yn ei 
 valleg. 2 
 
 12. Tair bost digriv dros ben eu clywed: 
 Sais yn bostio ei radlondeb, cybydd yn 
 bostio ei haelioni, a meddwyn yn bostio ei 
 synwyr pen. 
 
 13. Tri pheth o'i dda bydawl y cyll 
 meddwyn yn llwyr : ei olud, ei iechyd, a'i 
 ymbwyll. 
 
 14. Tri pheth o'i dda tragwyddawl y cyll 
 meddwyn yn llwyr: ceudawd gwybodawl, 
 awen gysevin, a bodd Duw. 3 
 
 15. Tri pheth ydd ar dŷn goreu yn y 
 byd pan elo yn^veddwyn : yn gelwyddwr, 
 yn vradwr, ac yn lleidr. 
 
 16. Tri pheth naturiawl i veddwyn: 
 caru y cwrw yn vwy no'i blant anghenus, 
 caru y celwydd yn vwy no'r gwir, ac 
 angharu, cym maint à bod heb gwrw, pob 
 un na vytho yn gydveddwyn iddo. 
 
 17. Tri pheth ni waeth gan veddwyn 
 
 1 Llyvyr avail — Tri pheth y gwna y meddwyn : 
 ymddevodi yn vochynaidd, ymchwedleua yn vwyst- 
 vilaidd, ac ymgynneddvu yn gythreulaidd. 
 
 1 Llyvyr avail— Tri ymrwysgwr gwych dros ben 
 yn eu meddyliau eu hunain ; Ynvyd a'i fon yn mysg 
 plant a benywod, mab gwreng yn ei ddillad su^ a 
 meddwyn yn ei davarn tra chafo echwyn. 
 
 3 Llyvyr avail — Ymbwyll ceudodawl, awen natur- 
 iawl, a chariad Duw. 
 
BEIRDD YNYS PRYDA1N. 
 
 901 
 
 ronyn o'u tòri yn y lie bo gantlio: gair da 
 pob dŷn na vo mor ddiriaid a'i hunan, 
 addewid à wnelo dan dwng ac adduned, a 
 gorchymynion Duw heb ronyn yn talniu 
 arno. 
 
 18. Tri lie ni char veddwyn vod yn- 
 ddynt vwy noc y car y tan ar ei groen : ei 
 gartrev ei him, cyveillach dynion pryd- 
 verth, a man lie na bo digon o gwrw y 
 naill ai yn Had neu yn lledrad. 
 
 19. Tri dirieidi a gydgerddant yn anes- 
 gorawl â nieddwdawd : puteindra, lledrad, 
 a llovruddiaeth. 
 
 20 Tri pheth serch eu crogi ni wna y 
 meddwyn : talu am à gafo, perchi deddvol- 
 deb, ac arbed o'r bola y gronyn lleiav i'r 
 cevn. 
 
 24. Tri chyveillion meddwyn: putein- 
 iaid, bradwyr, a lladron. 
 
 22. Tri chorn enllib ac athrawd : puten 
 pen fordd, bardd yspyddaid, a meddwyn. 
 
 23. Tri pheth à welir yn wastadawl ar 
 veddwyn : tylodi mawr, aviechyd niawr, a 
 mawr dros ben o bob dirieidi. 
 
 24. Tri pheth anverth eu clywed : hogi 
 lliv, brevoriad asyn, a dadwrdd meddwyn 
 mewn tavarn. 
 
 25. Tair camp à vyddant yn eu trevn ar 
 veddwyn : ymserthu yn avian, enllibaw yn 
 gelwyddgar, ac ymorphwyllaw yn gyn- 
 ddeiriog 
 
 26. Tri pheth à geir gan veddwyn am 
 volaid dda o gwrw : gwedyd y celwydd à 
 vyner, dangos yr anvoes à vyner, agwneuth- 
 ur y gyvlavan à vyner. 
 
 27. Tri pheth cyvarwydd arnynt y bydd 
 pob meddwyn : enllib i bob dŷn dosbarth- 
 us, meginaw cynhenau, ac ymddichellu i 
 gael cwrw ei wala heb na thai na diolch. 
 
 28. Tri pheth a wna pob meddwyn heb 
 ronyn yn talmu ar ei gydwybod : gwedyd 
 ie gyda phob dfn a'i povtho â chwrw ai ar 
 wir ai'ar gelwydd y gweto, gwaradwyddaw 
 pob un na roddo ddiod iddo, a chenvigenu 
 wrth bob un na vytho gynnryced ag ev ei 
 hunan. 1 
 
 29. Tri thai à vydd i veddwyn am ei 
 veddwdawd: ei gasâu gan bob doeth a 
 deddvol, ei ovni gan blant a benywod, ac 
 am hyny cael euro ei ben yn ddiogel ac yn 
 dda gan bob arall, a chan bob un y trotho 
 ev davawd yn ei ben yn eu herbyn. 
 
 30. Tri pheth y dylid eu pwyaw yn dda: 
 gwenith ar y llawr dyrnu, brethyn mewn 
 pandy, a chlopa meddwyn pa le bynag y 
 bytho. 
 
 _ 1 Llyvyr avail — Gwedyd ie gyda phòb un o vlaen 
 ei wyneb, gwedyd yn erbyn pob dyn dracb ei gevn, 
 a gwedyd cynnrwg ag a'i dysgo'r diawl am bob da ei 
 gynneddvau. 
 
 31. Tri châs gan veddwyn: gwedyd y 
 gwir, ymarver â syberwyd, a thalu i bawb 
 ei eiddo. 
 
 32. Tri pheth ni vawr ymarver medd- 
 wyn ag wynt : rhadlondeb, tangnevgarweh, 
 a gwybodau daionus. 
 
 33. Tri pheth ynghylch meddwyn à 
 ddrewant yn fiaidd : ei ddillad, ei anadl, a'i 
 ymadroddion. 
 
 34. Tri pheth sy'n drewi yn velennydd 
 ymhob man: clod coegyn tringar, mawl 
 cybydd goludvalch, ac enw meddwyn. 
 
 35. Tri pheth echrys eu drygsawr : hen 
 gadno bras mewn prysgle, morvil marw ar 
 y veisdon, a mochyn o veddwyn. 
 
 36. Tri pheth y bydd meddwyn : cyvaill 
 gwâl cwn a nioch, rhyswr puteiniaid, a 
 gwarthruddwr pob dŷn bucheddawl. 
 
 37. Tri dŷn a vyddant bob amser yn yr 
 un-grcen â meddwyn: dihiryn twyllvawr, 
 anrheithwr, ac anudonwr. 
 
 38. Tair privgamp meddwyn: chwydu 
 ar ei \y wyd, piso yn ei eistedd, ac ymdomi 
 yn ei wâl. ' 
 
 39. Tri hofder meddwyn: divr'iaw y 
 mwyav a'i car ac a'i coledd, ymgyvrinaw â 
 phob diiiiryn à roddo iddo gwrw, a meddwi 
 yn orchestawl. 
 
 40. Tri gormes cymmodogaeth: melin- 
 ydd lladronig, cybydd anghawr, a rheipus- 
 dwrch o veddwyn, am nad diogel i neb ei 
 eiddo ei hunan lie bytho un neu arall o 
 honynt. 
 
 41. Tri pheth à welir amlavar veddwyn: 
 ymvydiaw yn vochyn, ymvucheddu yn 
 gythraul, ac ymorvoleddu yn ei ddihirweh. 
 
 42. Tri pheth à welir ar veddwyn, a 
 moled a'u molo.: ei syberwyd parth ag at 
 ddyeithriaid, ei gyviawnder parth ag at 
 y dylai ev yn vwyav eu caru, a'i wroldeb 
 lie cafo y vuddugoliaeth ar blant bychain a 
 benywod eg wan. 
 
 43. Tri dŷn y sydd ni waeth peidiaw 
 na'u cynghori: ysgotyn o gy bydd anghawr, 
 dŷn celwyddawg anudonllyd, a meddwyn. 
 
 44. Tri pheth ni waeth i verch gael ei 
 chrogi wrth ei sodlau no'ucael: cariad mab 
 arglwydd, gair da gan garnbuten, a gwr o 
 veddwyn. 
 
 45. Tri gweision penav y diawl yn hyn 
 o vyd: godinebwr, anudonwr, a meddwyn; 
 canys blaenoriaid pob divrawd ac anrhaith 
 ydynt. 
 
 46. Tri dihiryn anynad y sydd, ac nid 
 teilwng y diawlicav o'r diawlaid i ddala 
 canwyll iddynt, nac i'r naill neu'r Hall o 
 honynt: cybydd, hocedydd, a meddwyn; 
 
 ^Llyvyr arall— "Piso yn y gwely, a gwneuthur ei 
 raid yn ei vreccan. 
 
902 
 
 TKIODD DOETHINEB 
 
 a phencreft ar bob drwg yw pob un o'r 
 tri. 
 
 47. Tri phrivorehest meddwyn : gwedyd 
 celwydd a goreuwyr y greft, darllaw twyll 
 â chadeiriogion y celvyddyd, a thravlyncu 
 diod ag un a vane à vu erioed. 1 
 
 48. Tri pheth rhy avian i ymgyfwrdd â 
 nhwy: ysgarthion geudy, abwy mewn 
 clawdd, a meddwyn mewn tavarn. 
 
 49. Tri pheth ymswyned pob dŷn rhag 
 ei vyned : yn anudonwr, yn gybydd, ac yn 
 veddwyn; canys o vod yn un o'r cyvryw 
 ddrygwyr, y bydd arno bob drwg arall yn 
 anesgorawl. 
 
 50. Tri pheth cadwed Duw bob dŷn 
 rhagddynt: meddwl gwallgovus, gwall- 
 obaith anghenawl, a chyveillach meddwyn. 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 ii 
 
 Llyma Driodd y Cymro. 
 
 T rhai hyn y dylai bob Cymro eu gwybod 
 
 cSu hystyried yn drybwyll, a gwneuthur 
 
 yn eu Ml, rhag dwyn gwaradwydd arno 
 
 ev ei hunan, ac ar ei wlâd, ai genedl. 
 
 {Or un Llyvyr.) 
 
 1. Tri pheth y dylai bob Cymro vod val 
 nas gwaradwyddo na'i hun, na'i wlâd, na'i 
 genedl: yn hael, yn ddewr, ac yn drugar- 
 awg. 
 
 2. Tri pheth sy glodvawr i Gymro eu 
 diwyllio : ei dattrev, ei deulu, a'i vara. 2 
 
 3. Tri pheth y dylai Gymro vod er 
 ennill cariad ei wlâd a'i genedl : yn ddi- 
 valch, yn ddidrachwant, ac yn ddiniwed. 
 
 4. Tri ymddwyn à ddylid ar Gymro 
 parth ag at a'i anmharcho, a hyn i gyd yn 
 yr un amrant : ymwrth, maddeu, ac anghov- 
 iaw. 
 
 5. Tri pheth y dylai bob Cymro eu covio 
 yn ddi dòr, rhag eu hanmharchu o hano : 
 ei dad, ei wlâd, a'i enw o Gymro. 
 
 6. Tri pheth y dylai bob Cymro eu cadw 
 yn ei veddwl ac ar ei gov yn wastad : ei 
 ddyled, a'i dylai, ac à ddylir gymmainun; 
 a bydded ei ddyled à ddylir, ac yna iawn 
 a mâd a'i dylai. 
 
 7. Tri pheth y dylai Cymro eu cadw a'u 
 hamddifyn hyd varw : ei gledd, ei gyvrin, 
 a'i gyvaill. 
 
 8. Tri pheth y dylai Cymro varw yn eu 
 plaid : ei wlâd, ei air da, a'r gwirionedd ba 
 by nag y bo. 
 
 9. Tair cynneddv gynhenid Cymro y 
 dylai ev eu gwellâu : rhy lew, rhy laryaidd, 
 a rhy lawen. 
 
 10. Tri pheth dan bwyll a rhîol à vydd- 
 
 1 Llyvyr arall — ag un morvil, &c. 
 
 » Llyvyr arall— ei dir, ei dylwytb , a'i vara. 
 
 ant hardd ar Gymro: glewder, llaryeidd- 
 der, a llawenydd. 
 
 11. Tri pheth y dylai Gymro eu caru o 
 vlaen dim : cenedl y Cymry, devodau a 
 moesau y Cymry, ac iaith y Cymry. 
 
 12. Tri pheth à ddylaint vod bob amser 
 ar gov pob Cymro cynhenid : ei Dduw, ei 
 ddŷn, a'i ddyled. 
 
 13. Tri pheth y car pob Cymro cywir: 
 iaith ei wlâd, doethineb ei wlâd, ac ymborth 
 ei wlâd. 
 
 14. Tri anrhydedd Cymro: ymarver â 
 champau yr hen Gymry, myvyriaw gwellâu 
 y campau sydd yn awr, a chwilio'r byd am 
 gampau daionus nas gwybuwyd am danynt 
 hyd-yn-hyn. 
 
 15. Tair camp waradwyddus ar Gymro: 
 edrych agun llygad, gwrandaw ag unclust, 
 a chynnorthwyaw ag un Haw. 
 
 1 6. Tri pheth y dylai bob Cymro cyn- 
 neddvol eu gwneuthur : ei arad, ei lyvyr, 
 a'i gyvraith. 
 
 17. Tri pheth anrhydeddus eu bod ar 
 bob Cymro, mal y bo gyvungamp a'r hen 
 Gymry gynt : bod yn hael, bod yn wrawl, 
 a bod yn hawddgar. 
 
 18. Tri pheth o'u bod ar ddyn tynger 
 mai nid Cymro ydyw: cybyddiaeth, llyv- 
 redd, a sarugrwydd. 
 
 19. Tri pheth na choelied un Cymro : à 
 weto ddierth, à weter yn erbyn dierth, ac à 
 weter yn erbyn a ddylai vod. 
 
 20 Tri gair y dylai bob Cymro eu hys- 
 tyried yn llwyr, ac ymddarbod yn gyviawn 
 a'u pwyll a'u hystyr: Duw, I>ŷn, a 
 Chymro. 
 
 21. Tri pheth à weddant yn oreu i 
 Gvmro o'u cael o'i genedl a'i wlàd ei hun- 
 an : brenin, gwraig, a chyvaill. 
 
 22. Tri pheth dierth ac estrawn y dylai 
 Gymro lwyr ymwrthod ag wynt: iaith, 
 devawd, a chyvrin. 
 
 23. Tri pheth à gadwant yr enw o 
 Gymro rhag dirywiaeth: cynnal o Gymro 
 hawl ac anrhydedd ei genedl, byw arno ei 
 hunan, a byw val y dylai parth ag at Dduw 
 a Dŷn. 
 
 24. Tri pheth y sydd o genedl y Gymry 
 yn oreuron o'u rhyw yn y bŷd : barddas, 
 rhaith, a cherdd dant. 
 
 25. Tri pheth à anrhydeddant Gymro: 
 cadernyd tangnevus, doethineb haelionus, 
 a llawenydd o gallineb. 
 
 26. Tri pheth clodvawr eu bod ar Gym- 
 ro ; gwybodau doethineb, devodau rhad- 
 londeb, ac ymbwyll ystyrgar. 
 
 27. Tri pheth à urddant Gymro o iawn 
 ymarver ag wynt: divyrweh ei genedl, bon- 
 eddgamp ei genedl, a mvyvusder ei genedl. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 903 
 
 28. Tri chyntevigaeth Cymro ar bob 
 cenedl arall yn Ynys Prydain : cyntevig o 
 briodawr, cyntevig o vrodoriaeth, a chyn- 
 tevig o Gristionogaetb. 
 
 29. Tri pbetb anhebgor i Gymro val nas 
 gwarthrudder ei wlâd a'i genedl : ymddar- 
 bod yn ddoeth, yinfydiaw yn gall, ac ym- 
 vucbeddu yn Ian. 
 
 Hopgin Twin Philip o'r Gelli Vid a'u 
 dywed. Ac velly tervyna. 
 
 12. Tkiodd y Sais. 
 (O'r un Llyvyr.) 
 
 1. Tair cenedl ormes Ynys Prydain: y 
 Gwyddyl Fichti, cywdawd y Coraniaid, a 
 cbenedl y Sais. 
 
 2. Tri dinystr byd : trachwant cyvoetb, 
 ymgais am rwysg, a brâd Sais 
 
 3. Tri pheth nis gellir en chwib'o i 
 niaes : dirgelion Duw, y devnyn cyntav o'r 
 jnor, a dichellion Sais. 
 
 4. Tri phetb à gyrbaeddant bedryvan 
 bŷd: golen yr haul, clôd gwas gwŷch, a 
 frost Sais. 
 
 5. Tri pbeth goren pa bellav y bônt : 
 cwn cyndeirogion, melltith T)uw, a Sais. 
 
 6. Tri pheth gocheled pawb val tân ar 
 ei groen : benyw newyddiongar, llochi pen 
 neidr, a chyveillach Sais. 
 
 7. Tri pheth hawdd eu gweled: haul 
 ganol-dydd tesog, dwr yn mor Havren, a 
 gwylltviledd Sais. 
 
 8. Tri pheth anhawdd eu cael : aur gan 
 gybydd, cariad gan ddiawl, a moesgarwch 
 gan Sais. 
 
 9. Tri pheth anwadal : lleuad newydd, 
 ceiliog gwynt, a fyddlondeb Sais. 
 
 10. Tri pheth nid oes eu caletach : maen 
 cellt, torth haidd cybydd, a chalon Sais. 
 
 11. Tri pheth goreu pa leiav o honynt 
 yn Nghymru: tylodi, cynneddvau drwg, 
 ac eppil.Sais. 
 
 12. Tri enw hyd yn mhedryvan byd y 
 rhoddir ar à ddyco eiddo arall, anrheithwr, 
 carn-leidr, a Sais. 
 
 13. Tri lie ni vyddant heb lawer o waed: 
 bola horen, lladdva cigydd, a gwareuva 
 Sais. 
 
 14. Tri pheth y sy yn ymborth ar waed: 
 chwanen, rhyvelwr cyvlog, a Sais. 
 
 15. Tri gormail niawr ar Gymro : bod 
 yn nghrog gervydd ei sodlau, gorwedd ar 
 varwor bywlosg, a bod yn ngwlâd Sais. 
 
 16. Tri gelyn penav Cymro: ei galon 
 hygred ei hun, cythraul adeiniog o ufern, 
 a charn Sais. 
 
 17. Tri pheth ni vawr gysger lie bônt: 
 gwrach ymgeintachgar, cathau catherig, a 
 dadwrdd Sais. 
 
 18. Tri pheth anverth i glust Cymro: 
 rhinc lliv yn ei hogi, bonllev ysbryd Mallb 
 y Cwd, a chwaldodach Sais. 
 
 19. Tri llais à gydgynghaneddanb yn 
 gywair dros ben: ystgwrlwgach drain dan 
 grochan, llais maendwr braen yn syrthio, 
 ac iaith y Sais. 
 
 20. Tri pheth tragerwin a thrwsgl eu 
 sa'in : llev iâr à vyddis yn ngavael â'i chyn- 
 fon, men olwynog yn treiglo carnedd a 
 chlogwyn, ac ymadroddiaeth Sais. 
 
 21. Tri pheth à wnant gân gytgerdd o'r 
 vath ag y bo : dannedd ysgyrnyglyd, llev 
 paen yn darogan gwlaw, a llavai Sais. 
 
 22. Tri pheth ni chodir o'r tân iddeu 
 clywed: dwr yn difod marwor, hen wrach 
 yn bràmu, a chywydd Sais. 
 
 23. Tri pheth à vyddant oreu He nas 
 cly wer : crochwerthiniad hen verchetach, 
 ubain cwn ganol nôs, a pharablaeth Sais. 
 
 24. Tri pheth anhebgor mewn can i 
 ddiawl : gwich hẃch pan a'i lladdar, ofeir- 
 iad rheglyd, a brygawthen Sais. 
 
 25. Tri pheth cared a'u caro: ofeiriad 
 bolvras yn canu oferen, llev enaid gan 
 ddiawl, a charol Sais. 
 
 26. Tri pheth anhydrevn eu devnydd: 
 nyth ysguthan, cernydd Moel Maen Llwyd, 
 ac iaith y Sais. 
 
 27. Tri pheth nid oes daw arnynt : clap 
 y velin, bwmbwr y môr, a chelwydd Sais. 
 
 28. Tri pheth à wnant leidr: newyn an- 
 lloesiadwy, anmhwyll geni, a chymdeithas 
 Sais. 
 
 29. Tri pheth goreu ganddynt eu hunain : 
 twrch, llyfan, a Sais. 
 
 30. Tri phêll bŷd : pen eithav taith y 
 gwynt, caerau y gorllewydd, ac eithavodd 
 twyll Sais. 
 
 31. Tri pheth à vyddant oreu pan a'u 
 croger : gleisiad hallt, het wlêb, a charn 
 Sais. 
 
 32. Tri pheth annigriv à barant ddigriv- 
 wch : merch binvalch yn bràmu yn y corel- 
 wi, meddw yn ymladd a phost, ac ymfrost 
 gwag Sais. 
 
 33. Tri pheth à vyddant yn hir cyn a'u 
 gorphener : dispyddu y Morwerydd, tringo 
 ar hyd ysgwl i'r haul, a dadvileiniaw 
 Sais. 
 
 34. Tri garw anhawdd ei lly vnu : creig- 
 iau Glyn Tornant, friw cybydd, a moesau 
 Sais. 
 
 35. Tri pheth ni vydd difyg canu iddynt 
 pan a'u gweler : môr yn sych, haul yn codi 
 yn y llywynydd, a serchogrwydd gan Sais. 
 
 36. Tri pheth^hawdd iawn eu^hebgor: 
 tân ar groen, cynghorion cybydd, a syber- 
 wyd Sais. 
 
904 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 * 37. Tri pheth ni vydd neb well o'u cael: 
 chwain yn ei wely, drain yn ei iŵd, a 
 chymmwynason Sais. 
 
 38. Tri pheth ni vawr ymddiriedir 
 iddynt : mur crinwellt rhag tân, cleddyv 
 brvvynen rhag gelyn, ac addewidion Sais. 
 
 39. Tri pheth ni welir yn ebrwydd : 
 môr dros Yàrmwchdeni, medi gwenith ar 
 wyneb Morwerydd, a gwirionedd gan Sais. 
 
 40. Tri pheth ni wnant lês i wlad Gym- 
 ru : mawr dês yn Ebrill, rnawr wlaw yn y 
 cynhauav, a thavod têg Sais. 
 
 41. Tri dŷn ni vawr hofant eu cyvlwr: 
 cybydd lie bo traul arian, gwr call yn 
 mhlith cenvaint o veddwon, a Chymro yn 
 nhir Sais. 
 
 42. Tri anhebgor ufern : rhingyll, brawd 
 llwyd, a Sais. 
 
 43. Tri pheth goreu i Gymro po leiav y 
 gwypo am danynt : y cy wyn du, melltith 
 Duw, a chyvrwysder Sais. 
 
 44. Tri pheth ni ddygant osod ond ar 
 eu gwànach : cath, niorvran, a Sais. 
 
 45. Tri pheth ni vydd da eu damwain : 
 cath yn ufern, cyw colomen lie bo cyrch 
 barcutod, a Chymro yn nghyveillach Sais. 
 
 46. Tri pheth ni mawr gyttunant : cwn 
 â moch, cybydd â hael, a Chymro â Sais. 
 
 47. Tri pheth anaml eu cael : y sêr à 
 syrtbiant o'r wybren, aur o law cybydd, a 
 diogelwch i Gymro yn nghartrev Sais. 
 
 48. Tri pheth anhawdd eu cael: nyth 
 eog yn mhen derwen, cist cybydd heb glô, 
 a thegwch gan Sais. 
 
 49. Tri pheth ni wyddis pa bryd a'u 
 gwrthreder : bollt y daran, trenlliv Bwlch 
 Havren, ac anrhaith Sais. 
 
 50. Tri pheth ni waeth genyv weled un 
 noc arall o honynt : crogi vy nhâd, vy 
 nghartrev a'm teulu ynddo ar dân, a llaw- 
 enydd Sais. 
 
 51. Tri pheth à gâr vy nghalon eu 
 gweled : mêl ar vy mrechdan, wyneb y 
 verch à garav, a chebystr am wddwg Sais. 
 
 52. Tri dŷn à vawr gerir gan Gymro: 
 bardd wrth vraint a devod yr hen Gymry, 
 deiviwr barv cybydd, a chrogwr Sais. 
 
 Ac velly tervyna Tr'iodd y Sais; sev 
 ydynt rhiv wythnosau y vlwyddyn. 
 Hopgin Twm Fhilip oV Gelli Vid a'u 
 cint, ger Iron cadair wrth gerdd dav- 
 awd lir larll, y bymtheg vlwyddyn o 
 goroniad y Yrenines Esbed ; sev gwyl- 
 iau y Subjwyn, 1572. 
 
 [Hyd yma o ly vyr Thomas ab Ivan ; y mae 
 genyv gyvysgriv arall o Driodd y Sais a 
 Thriodd y Gymro, o lyvyr Sion Philip o 
 Drcôs, à ysgrivenwyd, wrth bob tebyg- 
 
 aeth, ynghylch yr amser y bu Oliver 
 Cromwell yn ei rwysg. ^ ■*---.■•• . 
 
 IOLO MOEGANWG.] 
 
 Yn gymmaint à bod Tr'iodd y Cymro a 
 Thriodd ySais ynmyneddan enw Hopgin 
 Thomas Philip o'r Gelli Vid ve welir 
 rhywvaint o gyvathrach rhwng à ganlyn 
 â'i enw ev. O'r Lly vyr Coch o Hergest 
 y tynwyd y cyvysgriv cyntav, a'r ail o 
 hen ysgrivlyvry diweddar Ivan Wiliam 
 o'r Perm yn mhlwyf Llanvleiddan ger- 
 llaw y Bont Vaen yn Morganwg. 
 
 Iolo Morganwg. 
 (OV Lly vyr Coch o Hergest. 1 ) 
 
 Llyma Driodd Gwilym Hir, Saer Hop- 
 gin ab Thomas ab Philip. 
 
 1. Tri chasbeth Gwilym Hir Saer: efer- 
 en sul, dadleu, a marchnad. 
 
 2. Tri pheth arall sydd gas gantho: nid 
 amgen, tavarnau, a cherddau, a chreiriau. 
 
 3. Tri pheth y sydd gasach gantho no'r 
 cwbl : efeiriad, a phrydydd, a chlerwr. 
 
 [Y mae Edward Llwyd (Arch. Brit. p. 
 264.) yn son am y Trîodd hyn a'u bod 
 yn y Llyvyr Coch o Hergest, yn mhlith 
 Triodd ereill. IoloM organwg.] 
 
 Ysgriv, o lyvyr Ivan Wiliam o'r Perm ; 
 a'u hanes, val y canlyn : — 
 
 Hopgin Thomas Philip oedd yn byw yn 
 y Gelli Vid yn mhlwyv Giyn Ogwr, yn 
 beichen ar y He, ac eve á wnaeth dŷ 
 newydd yno : wedi ei gwblâu eve á roes 
 -wahoddiad i lawer o brydyddion y wlâd i 
 ddyvod yno i giniawa ac i ganu. Nid oedd 
 na threvnus na gweddus, ar hyny o bryd 
 ac achos, i neb ond bardd vyned i mewn 
 i'r neuadd; ond un Gwilym Hir, gwr o 
 JSaer, ag oedd yno ar hyny o amser yn 
 gweithio, ä aeth i mewn ; a chan y gwyddid 
 mai dýn synwyrol, deallus, ac y^mala iawn 
 oedd ev, ve archwyd iddo eiste i lawr; hyny 
 á wnaeth ev, gan wrandaw yn ddivlin iawn 
 ar y cerddau à ganai rai ac à ddatganai 
 ereill yno. Yn mhlith y prydyddion ydd 
 oedd un yn ofeiriad y Rhath; un a vuasai, 
 nid yn hir cyn hyny, ar dreigl Clera ar 
 hyd y wlad; hyny yw yn canucerdd ac yn 
 chwareu y crwth, wrth ganu o dý beugil- 
 ydd, ac ar ben fair a marchnad, yr hyn 
 nid oedd yn beth yn ei le herwydd arver 
 y prydyddion dysgedig. 
 
 Ye hapiwys vod yno ddadlu tyn yn eu 
 plith am greiriau, 11 w, a thwng, yr hen 
 veirdd Cymreig : a chanu am y varchnad 
 ag oedd Hopgin Thomas Philip wedi ei 
 
 1 Mewn llaw diweddarach no chorf y llyvyr neu o 
 leiav mi á debygwn hyny— 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 905 
 
 Sevyllu yn Nglynogwr. Ac am y tavarn 
 newydd yno a'i gwrw da; a rhai o'r ofeir- 
 iaid o brydyddion á vynaint ddadlu yn dyn 
 ac yn daer yn inhlaid ygrevydd o Ruvain, 
 ac eferen ar bob sul a gwyl: O'r diwedd, 
 gwedi datgan cerdd, a rhywvaint o driodd 
 gan un ag arall o honynt, govynwyd i 
 Wilyrn Hir am ryw beth ar gerdd, neu am 
 ryw ddoetbineb ar un neu arall o geinciau 
 cerdd davawd. Chwi á gewch ryw beth, 
 ebai ve ; ac os rby anmrwd y bydd, nid oes 
 i chwi ond ei bobi ev. Yna eve á ddy wed 
 y triodd hyn yn sen i'r dadleu ag oedd 
 ganddynt am greiriau, ac eferen sul, a'r 
 tavarn, a'r varchnad dlawd à vuwyd yn 
 canu iddi, val byn : — 
 
 1. Tri cbasbeth Gwilym Hir Saer ; 
 eferen sul, a dadlau, a marcbnad dlawd. 
 
 2. Tri pbeth arall sy gas gantbo : nid 
 amgen, tavarn, a cberddau, a chreiriau. 
 
 3. Tri pbetb sydd gasach gantho no'r 
 cwbl: efeiriad, a cbybydd, a chlerwr. 
 
 Ac yna eve a'u dywed ar vesur triban, val 
 hyn: — 
 
 Tri pbetb sy gâs avrived : 
 Dadleu on dyn pengaled, 
 Sain di lês eferen sul, 
 A marcbnad gul beb drwydded. 
 
 Câs havyd tri pbetb arall : 
 Y creiriau à gâr anghall, 
 
 Tavarn lie mae'r drwg a'i dardd, 
 A cberddau bardd diddëall. 
 
 Tri pbetb mwy câs no'r cyvan : 
 Ofeiriad balcb ei anian, 
 
 Prydydd pwl yn vardd y blawd, 
 A cblerwr tlawd ei driban. 
 
 Gwilym Hir Saer di cant- 
 
 Wrtb yr banesan ucbod gwelir vod yr 
 arver o-brydu Triodd wedi parâu ymblitb 
 y prydyddion Cymreig byd yn Ued- 
 ddiweddar; gwelir byn bevyd wrtb yr 
 hanes à roddir am Driodd y Cymro a'r 
 Sais; ac am Dribanau Gwilym, Hir, nid 
 ami, yr wyv yn meddwl, y ceir eu ben- 
 acb, yn enwedig yn y modd a'u cenir 
 gantboev; sev yw byny, ynyrun moddag 
 y cenir Triban Morganwg hyd y dydd 
 heddyw; sev ar accen a cborvanau cyv- 
 lavar, a'r breicbiau yn gydwastad, ac nid 
 ar gorvanau amryveilion eu pwys a'u 
 haccenion, val y cenid yr Hen Driban 
 Cyrch, o ba un y mae Triban Morganwg 
 yn deilliaw, ac i ba un y mae Llywelyn 
 Sion ac ereill yn rboi enw Triban Mor- 
 ganwg. 
 
 Iolo Morganog. 
 
 14. Triodd gwiw eu gwybod ac eu covio, 
 er addysg doethineb, ac er ymddev- 
 odi yn lan ac yn voliannus. 
 
 (0 Lyvyr Sion Philip o Dreôs.) 
 
 1. Tri unben cerdd : prydu, canu telyn, 
 a cbyvarwyddyd. 
 
 2. Tri fyniant gwr: aredig trev tàd, 
 arddadlu ei bawl yn dda, a dwyn ei blant 
 ar vonedd. 
 
 3. Tri gorevras dirieidi : glytbineb, ym- 
 ladd, ac anwadalwch. 
 
 4. Tri benditb ni advant dŷn nac i 
 newyn nac i noetbni : benditb ei beriglawr, 
 benditb arglwydd priodawr, a benditb 
 bardd linolin gerdd. 
 
 5. Tri benditb y sydd well no'r tri ben- 
 ditb byn: benditb tâd a mam, benditb 
 clav a cblwyvus, a benditb dŷn advydig. 
 
 6 . Tri pbetb ni vedr namyn doetb neu 
 ddedwydd ymgadw yn amserawl rbag- 
 ddynt : godineb, meddwdawd, ac overedd. 
 
 7. Tri ymbortb gwr : bela, a cby vnewid, 
 ac aredig. 
 
 8. Tri rbyvel yn beddwcb : drygwraig, 
 dryg-dir, a dryg-arglwydd. 
 
 9. Tri tbywysogaetb dedwydd : bod yn 
 dda ei wasanaetb, yn dda ei anian, ac yn 
 dda ei gyvrinach; a byny ni cbyngain 
 namyn a cbrevyddes neu voneddig. 
 
 10. Tri dŷn y mae iawn rboddi bẃyd 
 iddynt : ymdeitbydd, golycbwydwr, a 11a v- 
 urwr. 
 
 1 1 . Tri cbarelyn dŷn : tân, dŵr, ac ar- 
 glwydd cyvoetb. 
 
 12. Tri pbetb à ddarestwng gwr : gwraig 
 ddrwg, trevn ddrwg, a gair drwg amdano. 
 
 13. Tri pbeth a arddyrcbavael gwr: 
 gwraig ddyun ddiwair, arglwydd diwyd 
 diwitb, a diflais beddwcb. 
 
 14. Tri anghyvartal byd: bertha wg, a 
 cbaru, ac angau. 
 
 15. Tri glwth byd : brenin, môr, a dinas. 
 
 16. Tri pbeth ni ellir bod bebddynt er 
 maint o ddrwg â wnelont: tan, dwr, a 
 thywysawg 
 
 17. Tri chyfredin byd.- gwraig, clawr 
 tawlbwrdd, a tbelyn. 
 
 18. Tri pbeth à syrtb a** ddŷn heb yn 
 wybod iddo : bun, benaint, a phechawd. 
 
 19. Tri merthyrolaeth beb ladd dŷn: 
 baelder yn nhlodi, diweirdeb yn ieuenctid, 
 a cbaingynnal beb gyvoeth. 
 
 20. Tri melys byd: methu, a synu, a 
 pbecbu. 
 
 21 . Tri chadarn byd : arglwydd, a dryd, 
 a diddim. 
 
 22. Tri ystyr y sydd i bustyng ; medd- 
 iant, a tbwyll, a gwylder. 
 
906 
 
 TEIODD DOETHINEB 
 
 23. Tri chasbeth doethion Rhuvain: 
 milgi hwyr, bardd annigriv, a gwraig 
 hagr. 
 
 24. Tri rhwydd hynt : eferen, a chiniaw, 
 a chydymaith da. 
 
 25. Tri avrwydd hynt: diaspad, dryc- 
 hin, ac ymlid. 
 
 26. Tri dŷn y mae yn iawn bod yn dda 
 wrthynt : gweddw, ac alltud, ac amddivad. 
 
 27. Tri pheth y sydd hawddeu diolch i 
 ddŷn : gwahawdd, rhybudd, ac anrheg. 
 
 28. Tri dŷn yn hawl a braint ceraint : 
 gweddw, alltud, ac amddivad. 
 
 29. Tri pheth ni wêl dŷn ei ddigon o 
 honynt : hoedl, iechyd, a ehyvoeth. 
 
 30. Tri pheth á gynnal hir ddirieidi ar 
 ddŷn: drygioni, dryganian, a glythineb. 
 
 31. Tri gogyvlawnder gwr yn myned 
 y'nghyrch a gorsedd dadlau : fyniant yn 
 ceisio da, dawn yn ei gafael, a dedwyddyd 
 yn ymgynnal ynddo wedi ei cafer. 
 
 32. Tri chaingynnal dedwydd : nawdd, 
 elusenau, a dyddanwch. 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 15. Trtodd y Doethion. 
 /Sev cynghorion er daioni yr enaid, a lies 
 bywyd cor for awl, o Lyvyr Gwilym Tew 
 Brydydd. 
 
 (O'r un Llyvyr.) 
 
 1. Tri madgael y sydd, ac a'u cafo nid 
 rhaid iddo ychwaneg : car cywir, eydwybod 
 lân, a deall ar iawn a gwirionedd. 
 
 2. Tri pheth à barant hir iechyd ac ein- 
 ioes : gweithgarwch cymmesurawl, my vyr- 
 dawd awenaidd, a thangnev meddwl. 
 
 3. Tri pheth goreu y byd hyn : iechyd 
 corf, pwyllgarwch meddwl, a chydwybod 
 dangneveddus. 
 
 4. Tri pheth à wnant ddedwydd : gwy- 
 bodau daionus, devodau inoliannus a 
 thangnev eydwybod; ac a'u medd nid 
 rhaid iddo mwy. 
 
 5. Tri pheth goreu vydd eu gochelyd â 
 holl nerth traed ac ymbwyll : neidyr ddu, 
 merch gnawdgar, a phechawd amlwg. 
 
 6. Tri pheth, bod hebddynt, bod heb y 
 cwbl à wedd ar ddjn eu meddu : heb gy- 
 wilydd, heb wybodaeth, a heb gywirdeb. 
 
 7. Tri pheth ni chywelyvant vyth : cwsg 
 mawr â gwybodau, golud â haelder, a fydd 
 yn Nuw â bydoldeb. 
 
 8. Tri pheth nid call rhwy ymddiried 
 iddynt : gwyntodd gwanwyn, breuddwyd 
 meddwyn, a llwyddiant bydawl. 
 
 9. Tri pheth ni chydvyddant byth : dwy 
 wraig yn yr un tŷ, dwy gâth am yr un 
 lygoden, a dau vab am yr un verch. 1 
 
 » Gwel riv 132. 
 
 10. Tri pheth à gydgerddant â serch ar 
 verchaid : traferth corf, colli cwsg, a gwall 
 ymswyn. 
 
 11. Tri pheth nid call eu bostio: bias 
 dy gwrw, tegweh dy wraig, a rhiv yr arian 
 yn dy bwrs. 
 
 12. Tri pheth nid raid addysg arnynt: 
 cysgu, chwerthin, a charu. 
 
 13. Tri anghysur gwr yn ei dỳ: saw ell 
 vyglyd, to dyverllyd, a gwraig grintaeh- 
 lyd. 
 
 14. Tri choll à vyddant goll dros byth: 
 coll morwyndawd, coll amser, a choll gair 
 da. 
 
 15. Tri chlwyv nis gellir eu meddyg: 
 poethni gwynovaint, cariad rhieinverch, a 
 chnöad eydwybod 
 
 16. Tri pheth goreu pa bellav oddi 
 wrthynt : ci cynddeiriog, merch anllad, a 
 gwr gwenieithus. 
 
 17. Tri pheth iachus eu harder: rhodio 
 yn vywus, llavaru yn soniarus, ac ymborth 
 lywodraethus. 
 
 18. Tri anhebgor travaelwr : march da, 
 bathgod lawn, a chyvaill cywir. 
 
 19. Tri anhebgor meddyg : Haw rhiein- 
 verch, Uygad hebog, a chalon Hew. 
 
 20. Tri anhebgor celwyddwr: cov da, 
 wyneb cadarn, a fol i wrandaw. 
 
 21 . Tri pheth à welir ar y paen : gwisg 
 angel, rhodiad lleidyr, a llev cythraul. 
 
 22. Tri anghudd pob llysewyn : ei vlas, 
 ei vloteuaeth, a'i addon. 
 
 23. Tri pheth anverth eu gweled : mâb 
 diddysg, merch drythyll, ac ofeiriad ym- 
 laddgar. 
 
 24. Tri dŷn y chwerddir am eu pènau: 
 hen wrach yn ymbincio, hen wr yn neidio, 
 a hen ofeiriad meddw. 
 
 25. Tri pheth nid hawdd eu cael : cywir- 
 deb mewn gweniaith, pwyll mewn bòl bras, 
 a dysg ar dda mewn cyveillach ddrwg. 
 
 26. Tri pheth da clustveinio arnynt: 
 cynghor doeth, llavar gwirionedd, a'r 
 ceiliog pylgain. 
 
 27. Tri overwaith bŷd: 'cyrchu dwr 
 mewn gwagyr, rhybuddiaw serchawg, a 
 cynghori henddyn. 
 
 28. Tri anhawsder bŷd: dadwallgovi 
 balchder, dadblygu calon cybydd, a dattroi 
 meddwl henddyn. 
 
 29. Tri pheth à vrathant yn dost : hen 
 gostog torn, hen neidyr dan sawdl, a chyd- 
 wybod euog. 
 
 30. Tri pheth à wnant oludog yn dylawd : 
 gwraig valch, tý mawr, a gwâs anghywir. 
 
 31. Tri pheth à barant yn ddrwg y neb 
 y bont arno : anwydaeth, balchder, a thra- 
 chwant. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 907 
 
 r 32. Tri pheth arall banpid gwaeth à 
 Tontarno: glytbineb, ysnialäwcb, agodineb. 
 
 33. Tri arwydd fol ac annoetk : digio yn 
 ddiacbos, cbwertbin beb acbos, a rbagu ar 
 arall y beiau vont arno ev ei bun. 
 
 34. Tri fôl pendavad : cyngborwr mercb 
 wingllyd, rbybuddiwr mab diodgar, ac à 
 ddoto addysg o vlaen à dybio ei bunan yn 
 gall. 
 
 35. Tri dŷn y sydd, a gwae à ddelo dan 
 eu cravangau: cyfeswr o vrawd llwyd, 
 llogwr arian, ac arglwydd tir o gostog- 
 lwyth. 
 
 36. Tri pbetb sy yn cadw y bŷd yn ei 
 le : cosp, gobrwy, a rhyddid. 
 
 37. Tri pbetb à ddettry y bŷd yn ei 
 wrtbwyneb : cosb angby viawn, gobrwy an- 
 nbeilwng, a rbyddid i becbu. 
 
 38. Tri pbetb à ddengys corawg : rboi 
 yn llawen, rboi yn ddiattreg, a cbadw yn 
 rbin à roddwyd. 
 
 39. Tri pbetb à ddengys angbawr : rboi 
 yn drîst avlawen, rboi yn bwyr gan bir 
 ymattreg, a dadgan ar gyboedd à rodd- 
 wyd. 
 
 40. Tri pbetb à vyddant gyda dŷn dros 
 bytb : ei sercb, ei gâs, a'i gydwybod, a'r 
 drydedd yn barnu bytb ar y ddau ereill. 
 
 41. Tri pbetb lie nas deddvoler à barant 
 wae yn y diwedd : sercb, câs, a cbydwy- 
 bod. 
 
 42. Tri pbetb à lynant dros bytb wrtb 
 bob dýn: ei awen, ei ryniad, a'i gydwy- 
 bod. 
 
 43. Tri gorcbymyn à ddodwys Duw ar 
 ddŷn: ymgais â gwybodau moliannus, 
 gwneutbur à ellir o ddaioni, a cbenedlu 
 plant o briodas gyviawn \ canys o'r tri byn 
 y cedwir y bŷd yn ei le. 
 
 44. Tri pbetb gydag amser anianawl à 
 dyvant byd addon yn ddiymfael : yr bad à 
 ddoder yn naiar, y daioni à wneler o gyd- 
 wybod, a'r drwg à wneir o ddirieidi. 
 
 45. Tri pbeth à gâr diriaid : anwybod- 
 aetb yn arall, anwireddu ymbob petb à 
 weto ac à wnelo, ac argyweddu y fordd y 
 cerddo. 
 
 46. Tri pbetb à gâr dedwydd eu gwneutb- 
 ur : ymwellâu o gydwybod, llesâu arall, a 
 gwyliaw rbag argyweddu, 
 
 47. Tri ymattal dedwydd: ei davawd, 
 ei ddwrn, a'i vlysigrwydd. 
 
 48. Tri ymattal diriaid: ei bwyll, ei 
 barcb, a'i lês tragywydd. 
 
 49. Tri gorucbaviaetb dedwydd : bod yn 
 ddeallus mewn daioni, yn sercbog tuag at 
 bob daioni, ac yn llwyddiannus yn mbob 
 daioni. 
 
 k 50. Tri gorucbaviaitb diriaid: deallus 
 
 mewn drwg, serch at bob drwg, a llwydd 
 yn mbob drwg. 
 
 51. Tri pbetb ni chydvydd á dedwydd : 
 rbaccraf, rbagritb, a rbagraitb. 1 
 
 52. Tri pbetb ni cbydvydd â diriaid: 
 rbagddarbod, rbagddeall, a rbagddangos. 
 
 53. Tri pbetb y gwna dedwydd : ymgais 
 â gwybodau gan arall, ymarver â'i wybod- 
 au ei bunan, a dangos gwybodau i arall. 
 
 54. Tri pbetb y gwna diriaid: gwarad- 
 wyddaw gwybodau yn arall, ymvoddloni 
 yn anwybodaetb ei bunan, a cbuddiaw à 
 ŵyr o wybodau rbag arall. 
 
 55. Tri arwydd dedwydd: gwneutbur 
 daioni, gocbel nrwedu, a myvyriaw dwyv- 
 oldeb. 
 
 56. Tri arwydd diriaid: ymwynvydu 
 mewn drwg, ymegni'aw i niwedu, a myv- 
 yriaw cytbreuligrwydd o bob rby w a rbitb. 
 
 57. Tri bànogion dedwyddyd: uvydd- 
 awd, diweirdeb, a dirwest. 
 
 58. Tri bànogion dirieidi: gwrtbneuad, 
 anlladrwydd, a gioddest. 
 
 59. Tri gwynvyd dedwvdd : ei ddiwyd- 
 rwydd, ei wybodau, a'i ddeddvoldeb. 
 
 60. Tri gwynvyd diriaid : ei ddiogi, ei 
 ddicbell, a'i anrbaith. 
 
 61. Tri ymwrtbod dedwydd : ymwrtbod 
 â'i rynwyv, ymwrtbod ag anneddvoldeb, ac 
 ymwrtbod â bydoldeb. 
 
 62. Tri ymwrtbod diriaid : ymwrtbod â 
 pbob dirwest, ymwrtbod â pbob deddvol- 
 deb, ac ymwrtbod â Duw. 
 
 63. Tri pbetb bôf gan ddedwydd eu bod 
 ar ei law eu gwneutbur: gwirioneddu ar 
 varn, gyru addysg ar wybodau, ac amwell- 
 âu ar wybodau a cvnneddvau. 
 
 64. Tri pbetb bôf gan ddiriaid eu cael 
 ar ei law a'u gwneuthur : anwireddu ar air 
 a gweitbred, argyweddu gwybodau, a 
 gwaetbyg pob devodau a cbynneddvau 
 daionus. 
 
 65. Tri tbywysogaetb dedwydd: diwyd- 
 rwydd, galledigaetb, a cbyviawnder. 
 
 66. Tri tbywysogaetb diriaid : overedd, 
 trais, a dicbellion. 
 
 67. Tri pbetb y pwys dedwydd arnynt: 
 ar ei ddiwydrwydd, ar ei wybodau molian- 
 nus, ac ar ei Dduw. 
 
 68. Tri pbetb y pwys diriaid arnynt : ar 
 à gafo yn râd, ar ei ddicbell, ac ar ni ddaw 
 bytb i ben. 
 
 69. Tri pbetb à wna ddiriaid : lie nas 
 gallo ddicbell mum, lie nas gallo ei obaitb 
 lledrad, lie nas cafo ddawn ymgrogi. 
 
 70. Tri anfawd cymmodogaetb : diriaid 
 ysgymyn, cybydd angbawr, a gwâs i rag- 
 was arglwydd. 
 
 1 Sev yw hyny rhagvam. I. M. 
 
908 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 71. Tri pheth a vlaenllymant y pwyll 
 a'r deall : bodd cydwybod, budd corforawl, 
 a chlôd doethion. 
 
 72. Tri pheth à gynhyrvant awen: 
 gobaith, serch, a llawenydd. 
 
 73. Tri pheth à ddivenwant awen: an- 
 obaith, câs, a thristwch. 
 
 74. Tri phrivgyferddawn enaid : serch, 
 pwyll, a chydwybod. 
 
 75. Tri gwrthuniaid bŷd : oer a thwym, 
 mawr a bach, a thwyll a golen. 
 
 76. Tair sail camp a gweithred: barn 
 doeth, arver gwlad, a serch cydwybod. 
 
 77. Tri pheth à barant lwydd ar awen a 
 deall : cynneddvau daionus, digonedd byd- 
 awl, a myvyrdodau doethion. 
 
 78. Tri pheth à ddwyvolant awen : car- 
 iad perfaith, pwyll gwybodgar, achalondid 
 haelioims. 
 
 79. Tri anhardd ar ddŷn : glythni, diogi, 
 a digllonedd. 
 
 80. Tri pheth à yrant bob peth ar wâll- 
 ymsawdd: byrbwylldra, trachwant, a 
 balchder. 
 
 81. Tri pheth à geif glwth : cywilydd, 
 aviechyd, a digovaint Daw. 
 
 82. Tri hollawd à ddylit yn mhob ym- 
 gais : yr holl serch, yr holl ddeall, a'r holl 
 allu. 
 
 83. O dri pheth y ceir gwybodau : cov 
 er yn oes oesodd, ymgafaeliad pwyll, ac 
 addysg athraw dysgedig. 
 
 84. Tri overion bŷd: ceisiaw attal y 
 gwynt, croywâu y mor, a gyru addysg ar 
 ddiriaid. 
 
 85. Tri arwydd doethineb: devodau 
 daionus, uvyddawd rhag athraw, a threvnu 
 yn ddosparthus. 
 
 86. Tri pheth à geir o vyvyrdawd gyv- 
 iawn: gwybodau, boddlondeb, a pharch 
 doethion. 
 
 87. Tri pheth à ennillant barch i ŵr : 
 gwybodau moliannus, cynneddvau daionus, 
 a chaingynnal dosparthus. 
 
 88. Tri pheth a ddangosant wybodaeth: 
 ymddwyn haelionus, buchedd gynneddvus, 
 ac ymgynnal yn anrhydeddus. 
 
 89. Tri pheth cythreulig ar ddŷn: twyll, 
 cynnen, ac enllib. 
 
 90. Tri pheth ni ddifyg ar neb i ddierth 
 o bydd haelionus: tywarchen orphwys, 
 dwr rhag syched, a glangyvarch cariadus. 
 
 91. Tri dŷn nid oes gan Pduw à wnel 
 ag wynt : à ymvalchio yn ei ddrwg, a ym- 
 voddlono yn ei an wybodaeth, ac à ymddar- 
 ostyngo dan bob dihiryn dryglawn er ennill 
 bydawl. 
 
 92. Tri dŷn da eu gochelyd: clavr, cyn- 
 ddeiriawg, a thavodrydd. 
 
 93. Tair merch gocheler eu prîodi: 
 merch bengoch, merch chwedleugar, a 
 merch vudrogled. 
 
 94. Tri pheth à wnant ddŷn yn ddiawl 
 parod : gloddest, balchder, a chreulondeb. 
 
 95. Tri dŷn y dylid gadael yn rhydd y 
 fordd iddynt : oedranus, dolurus, a llwyth- 
 og. 
 
 96. Tri pheth cystal y naill a'r lleill o 
 honynt: seren bren, march brwynen, a 
 bardd annysgedig. 
 
 97. Tri pheth byr eu parâad: ca~iad 
 crotyn, tan asglodyn, a lliv cornant. 
 
 98. Tri pheth moladwy ar wraig: arav- 
 wch, tawedocrwydd, a sywder. 
 
 99. Tri goreuron bywyd : iechyd, bodd- 
 londeb, a chydwybod lân. 
 
 100. Tri pheth à barant ddyddanwch 
 anhygoll • ymbwys ar à ellir o hunan, ym- 
 bwys ar ddaioni, ac ymbwys ar Dduw. 
 
 101. Tri pheth nis gellir dyddan o hon- 
 ynt : ymbwys ar à ddysgwyler gan arall, 
 ymbwys ar ddrwg, ac ymbwys ar wag- 
 obaith. 
 
 102. Tri sylwedd ystyriaeth: à vo 
 hardd, à vo daionus, ac à ellir ei ddwyn i 
 ben. 
 
 103. Tri sylwedd gwallystyr: overedd 
 ansyber, argyweddus o ansawdd, a'r hyn 
 nis gellir ei ddwyn i ben. 
 
 104. Tri pheth ni ddaw ond à vo drwg 
 o honynt : à wneir yn vyrbwyll, à wneir 
 gan ovn, ac à wneir gan ddiogi neu lesg- 
 ymgais. 
 
 105. Tri dŷn ni waeth ba leiav à ym- 
 wneler âg wynt: ovnus, anystywallt, a 
 byrbwyll 
 
 106. Tri pheth à ddangosant ddŷn yn 
 gythraul cyvlwyr: balchder ar ddrwg, 
 twyll diynnill, a drygu diniwed. 
 
 107. Tri dangos y sydd ar bob peth: yr 
 enw arno, y màn y bo, a'r ansawdd; a'r 
 gair à gamddengys, ys gwaethav o gelwydd 
 hwnw. 
 
 108. Tri pheth ni ddifyg arnynt vaddeu- 
 ant am bechawd a chamwedd: maddeu 
 cam, cariad haelionus, a diwygiaw à wnaed 
 o gam i arall. 
 
 109. Tair cynneddv ddwyvawl arddŷn: 
 bod yn drugar, bod yn wirgar, a bod yn 
 wybodgar. 
 
 110. Tri ufernolion bŷd : enllibwr, ym- 
 laddwr, a lleidyr. 
 
 111. Tri phrivanraith bŷd: enllib, à 
 ddwg à vo iawn ac eiddo arall o'i glod a'i 
 air da; godineb, à ddwg à vo iawn ac eiddo 
 i arall o'i briawdserch a'i vraint o etivedd- 
 iaeth ; a thrachwant, à ddwg o ledrad, a 
 chribddail, a thwyll, à vo iawn^ ac eiddo i 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 909 
 
 arall o ddäodd bŷd a meddiannau gwlad- 
 awl. 
 
 112. Tri chynghor y llavurwr iddei vab : 
 bydd ddeallus y gwanwyn, bydd lavurgar 
 y cynhauav, a bydd ystrywgar 1 bob amser. 
 
 113. Tri llavar y inarw o'r bedd : gwydd- 
 ost betli oeddwn, gwel betli ydwyv, a chovia 
 beth vyddi. 
 
 114 Tri cliyveirnod ymgais a diwyd- 
 rwydd : by w glân, gwybodau doethineb, a 
 cliynneddvoldeb dwyvawl. 
 
 115. Tair fordd ddaionus y ceir golud : 
 ymlavuriaw yn ddiwyd drwy gyvia wnder, 
 o ddoethineb gwelleugar ar wybodau a 
 chelvyddydau, ac o ddawn cywiriaid o ger- 
 aint a chyveillion. 
 
 116. Tair deddv sy benav i bawb: 
 gobrwy i'r daionus, cosp i'r drwg, a llonydd 
 a gadael i bawb ereill yn y wyper eu han- 
 sawdd parth camp ac athrylith. 
 
 117. Tri chyspwyll teyrnedd : nawdd 
 cywiriaid, cosp dihiriaid, a chyvia wnder i 
 bawb. 
 
 118. Tri anhebgor gwybodaeth: cywir- 
 deb meddwl, aweii anianawl, a diwydrwydd 
 tryserch. 
 
 119. Tri chyvrwym gwybodaeth: ysgol- 
 êigdod llythyr a llyvrau, atbrawon trwydd- 
 edigion, a chov gwlâd a chenedl. 
 
 120. Tri anhebgor ysgolêigdod : awydd 
 diwydgais, pwyll awenvryd, a llyvrau cyv- 
 raith. 
 
 121. Tri anhebgor pwyll : nwyv, arav- 
 wch, a gwybodau. 
 
 122. Tri pheth à wnant ddoethineb: 
 gwybodau, pwyll, ac awen. 
 
 123. Tri chyverddawn doethineb: di- 
 gonedd bydawl, dyddanwch meddwl, a 
 gwynvyd trgywyddawl. 
 
 124. Tri pheth à barant wynvyd calon'i 
 ddŷn : iechyd corf, llwyddiant bydawl, a 
 bôdd cydwybod. 
 
 125. Tri pheth à geir o vyw yn vras ac 
 yn voethus : aviechyd corf, pylder deall, ac 
 anwydau pechadurus. 
 
 126. Tri pheth à geir o vyw ar lysiau y 
 ddaiar: doethineb, iechyd, ac einioes hir 
 dawelvyd. 
 
 127. Tri pheth à wnant wr yn ben ar y 
 bŷd: bod yn ddiwyd yn ei orchwyl, yn 
 ddoeth ei ymddwyn, ac yn gywir ei gyn- 
 neddvau. 
 
 128. Tri pheth sydd gystal a'r goreu : 
 bara drwyddo rhag newyn, dwr fynon rhag 
 syched, a phais lwyd rhag anwyd. 
 
 129. Tri pheth à vyddant gystal a'u 
 hamgen : dwr brwnt i ddifod tan, gwraig 
 hagr i wr dall, a chleddyv pren i wr llwvr. 
 
 1 Neu, ystyrgar. 
 
 1 30. Tri pheth nid rhaid eu gwell yn 
 hyn o vvcl : iechyd i weithio, gwybodaeth i 
 wneutlmr gwaith, a gwaith iddei wneuthur. 
 
 131. Tri pheth ni ddylaint vod byth oddi 
 gartrev : câth, sawell, a gwraig y tỳ. 
 
 1 32. Tri dau ni vawr ymgyttanant : dau 
 gi am yr un asgwrn, dwy wráig yn yr un 
 tŷ, a dau vab am yr un verch. 
 
 133. Tri pheth ni waeth gadael iddynt 
 no cheisiaw tro arnynt: ci cynddeiriog, 
 trenlliv avon, a doeth yn ei olwg ei hun. 
 
 134. Tri ansyberwyd gwledd: trachwer- 
 thin, ymrysonau anghysbwyll, a meddw- 
 dawd. 
 
 135. Tri pheth canmoladwy ar ẃr: 
 hyder, aravwch, a diwydrwydd. 
 
 136. Tri pheth serchog ar ddŷn : hael- 
 ioni, llawenydd, ac awen. 
 
 137. Tri pheth ar ddŷn à ennillant an- 
 mharch iddo : bod yn daer am ei gardawd, 
 yn vyr ei gymmwynas, ac yn hir ei eistedd 
 lie ydd elo. 
 
 1 38 . Tri pheth ar ddŷn à ennillant iddo 
 barch a chymmeriad: gwylder yn govyn, 
 parod ei gymmwynas, a gochelyd gormes. 
 
 139. Tri anhebgor celvyddyd: awen 
 gynhenid, addysg gynnwysbwyll, ac ymgais 
 diymball 
 
 140. Tri chadernyd celvyddyd : ansawdd 
 gwirbwyll, dosbarth gyweirglaer, a llesiol- 
 deb cyfredin. 
 
 141. Tri chyvles celvyddyd: trevnu 
 gwybodau, hawddâu gorchwyl, a mwyâu 
 deall. 
 
 142. Tri chyvrwym celvyddyd: cywir- 
 deb, galluoldeb, a buddioldeb. 
 
 143. Tri chyvrwym cenedl : teyrnedd, 
 rhaith, a braint. 
 
 144. Tri chyvrwym teulu: pendawd, 
 dos parth gywair, a chariadoldeb. 
 
 1 45. Tri chyvrwym cy veillach : llawen- 
 ydd. cymmwynas, a syberwyd. 
 
 146. Tri chyvrwym teyrnedd: cadernyd, 
 cyviawnder, a thrugaredd. 
 
 147. Tri chyvrwym gwybodau: cyviaith, 
 cyvnerth, a chyvarwyddyd. 
 
 148. Tri chyvrwym dosbarth : gloywder, 
 hawsder, a chyvia wnder. 
 
 149. Tri chyvrwym doethineb : awen 
 anianawl, gwybodau gloywon, a chyn- 
 neddvau cyviawnbwyll. 
 
 150. Tri chyvrwym cyviawnder: deall, 
 gwirionedd, a chariad. 
 
 151. Tri chyvrwym dwyvoldeb: crêd, 
 serch, a gobaith. 
 
 152. Tri chyvrwym crêd: tyst, galled- 
 igrwydd, a goreuder. 
 
 153. Tri chyvrwym deddwyddyd : dwyv- 
 oldeb, goddevoldeb, a chadernyd. 
 
910 
 
 TRIODD DOETH1NEB 
 
 154. Tair colovn cy viawnder : gwarineb, 
 sevymattal rliag ymddarsang ar arall mewn 
 na gair, na gweithred, nac ymddwyn; car- 
 edigrwydd, a hyny ni wna yr hyn à boeno 
 neu à vlino arall ar na gair, na gweithred, 
 nac ymddwyn ; a haelioni, yr hyn ni ettail 
 rhag arall à fo cyviawn iddo, ai meddiant, 
 ai meddwl, ai cymmyred y bo 
 
 155. Tair colovn anghy viawnder y sydd: 
 balchder, yr hyn à ddamsaing arall ac a'i 
 gormeilia ar air, a gweithred, ac ymddwyn; 
 creulondeb, yr hwn á bair i arall boen a 
 blinder corf a meddwl yn amgen noc à 
 ddylit iddo o gosp gyviawn ; a chribddail, 
 yr hyn drwy ledrad à thwyll ac ymball, á 
 ddivuddia yn anghyviawn arall o'i dda 
 bŷd, ac o'i barch, ac o'i veddwl cyviawn. 
 
 156. Tri pheth y sydd lai no dim: 
 benyw heb ddiweirdeb, gwr heb ddoethin- 
 eb, ac athraw heb amynedd. 
 
 157. Tri pheth y rhoddes Duw ar bob 
 dŷn à ddanvonwyd i'r byd: ymgais âgwy- 
 bodau doethineb, ymarver â chyviawnder, 
 a gwnenthur trugaredd hyd eithav gallu. 
 
 158. Tri pheth à ddygant ddŷn yn ben- 
 sych drwy'r byd: iechyd, celvyddyd, a gair 
 da. 
 
 159. Tri pheth à wnant wr yn voddlawn 
 iddei vyd : gwraig rinweddawl, llwyddiant 
 ar ei ymgais, a chydwybod ddiargywedd. 
 
 160. Tri pheth nis gellir dedwydd heb- 
 ddynt: uvydddawd, cy viawnder, a char- 
 iad. 
 
 161. Tri chyvarlludd dedwydd: tra- 
 chwant awyddus, gwyniau avreolus, a 
 choegwybodau twyllodrus. 
 
 162. Tri chyvarlludd daioni: gwendid 
 corf, anwybodaeth, a chwantau anosparth- 
 us. 
 
 163. Tri chyvarlludd awen: trachwant 
 bydawl, gwalladdysg, a thrallesgedd. 
 
 161. Tri chyvarlludd doethineb: cy- 
 byddclra, glythineb, ac overgampau. 
 
 1 65. Tri chyvarlludd llwyddiant : anwy- 
 bodaeth, anniwydrwydd, ac anneddvoldeb, 
 neu anghy wir deb. 
 
 166. Tri chyvedliw doethineb: tra- 
 chwant, dichell, ac ovn: a phenav ydynt 
 ar à ellir yn folineb. 
 
 167. Tri chyvergyr doethineb : gwerin- 
 aw gwlâd a chenedl, tangnevoli meddwl a 
 chynneddv, a medru ar wynvyd tragy- 
 wydd, sev hyny boddâu Duw. 
 
 168. Tri chyvnerth awen: cyvarwyddyd, 
 cov, a llwyddiant. 
 
 169. Tri chyvergyr awen: harddwch, 
 deall, a llesioldeb. 
 
 170. Tri chadernyd deall : darbod, cov, 
 a dosparth. 
 
 171. Tri chyvnerth deall: trevnusder, 
 ystyr, a chyssulw. 
 
 172. Tri amgyfred deall: amser, lie, a 
 dichwain. 
 
 173. Tri chyvarfordd anesgorol dŷn 
 fordd ydd elo drwy y byd : haint, colled, a 
 phechawd. 
 
 174. Tri ardymmyr enaid dŷn; serch, 
 cov, a deall ; ac o'r tri hyn y tardd yr holl 
 wybodau ar celvyddydau; ac heb y lleill 
 ni vydd y naill ond difrwy th ; a difrwyth 
 y llaill heb y naill. 
 
 175. Tri ardymmyr gwybodaeth: ceu- 
 dawd, cynneddv, a dosbarth 
 
 176. Tri ardymmyr ceudawd : cav, deall, 
 ac awen. 
 
 177. Tri chyvnywydd ceudawd; dy- 
 chymygu, diongli, a chyvarwyddaw. 
 
 178. Tri dafarolion ceudawd: amlygu 
 gwirionedd, amlâu gwybodau, a threvnu 
 dosparthau cedeirn. 
 
 179. Tri chadernyd ceudawd: awen, 
 cov, a gwybodau dosparthus. 
 
 180. Tri chyviawnder ceudawd: gwir- 
 ionedd, lleuerawd, a dedwyddyd. 
 
 181. Tri ardymyr dedwyddyd: doeth- 
 ineb, tangnevoldeb, a dwyvoldeb. 
 
 182. Tri pheth y eyvymbwys dedwydd- 
 yd arnynt: ar ddiwydrwydd cynneddvawl, 
 ar wybodau mad-ddafarolion, ac ar gydwy- 
 bod lân. 
 
 183. Tri pheth ydd ymegni'a dedwydd 
 eu gochel : trachwant cybyddaidd, gelyn- 
 iaeth fyrnig, a balchder amrwysgus. 
 
 184. Tri pheth y fj dedwydd oddi- 
 wrthynt: ymrysonau cynnenllyd, trythy- 
 11 wg annoeth, a gweithredoedd argyweddus. 
 
 185. Tri pheth ni char dedwydd: dis- 
 tadledd, anwiredd, a sarugrwydd. 
 
 186. Tri pheth ni chymmer dedwydd: 
 cynghor diriaid, rhodd diriaid, a gair dir- 
 iaid. 
 
 187. Tri châs gan ddedwydd : dychy- 
 mygion over, rhynwy v corforawl, a champ- 
 au anneddvolion. 
 
 188. Tri gorvod dedwydd: ar ei dra- 
 chwant, ar ei drythyllwg, ac ar ei ddig- 
 llonedd. 
 
 189. Tri pheth ni levair dedwydd: an- 
 noethineb, rhin arall, a gwir argyweddus. 
 
 190. Tri dŷn ni ymgais dedwydd ag 
 ẃynt ; tragoludawg, anneddvawl, a doeth 
 yn ei olwg ei hun. 
 
 191. Tri dŷn ni ymgyvrin dedwydd ag 
 ẃynt: gwenieithwr, dichellgar, a gwraig 
 gwr arall. 
 
 192. Tri myvyrdawd gwastadawl ded- 
 wydd: doethineb dwyvawl, uvydddawd 
 cynneddvawl, a daioni anveidrawl. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 911 
 
 f 193. Tri pheth y car dedwydd yn ddi- 
 ymbaid : arverion daionus, doethineb cyn- 
 nyddiawl, a phob peth yn ei ryw cyviawn 
 a noturiawl. 
 
 194. Tri pheth ni ddifyg ar ddedwydd : 
 liir iechyd ac einioes, da bŷd digonawl, a 
 pharch doethion. 
 
 195. Tri pheth y ceif dedwydd yn an- 
 faeliadawl ac yn gadarn eu gorvodoldeb : 
 anrhydedd didervyn, a dyddanwch cydwy- 
 bod annarvodiadawl, a gwynvyd nevawl 
 gan Dduw yn dragywydd heb dranc [heb 
 orphen. 
 
 196. Tri pheth gwastadawl ar ddedwydd 
 ac ni vethant arno : deddvoldeb, tangnev- 
 oldeb, a chariadoldeb ; sev y tri hyn ac nid 
 amgen o geinmyged á wnant ddwyvoldeb, 
 ac nid dwyvoldeb ond dedwyddyd, ac nid 
 deddwyddyd ond dwyvoldeb. 
 
 197. Tri chadernyd dedwyddyd : dini- 
 weidrwydd o gariad perfaith, diwydrwydd 
 madweithredgar, a thangnevoldeb o gjv- 
 iawnder trugar. 
 
 198. Tri chadernyd dedwyddyd: bodd- 
 londeb meddwl a chydwybod, cariad tru- 
 gareddbell, a dwyvoldeb awenbwyll. 
 
 199. Tri anhebgor dwyvoldeb: gwybod- 
 aeth, cariad ymbwyllgar, a chyviawnder 
 trugareddbwyll ; ac heb y tri hyn ynghŷd 
 nis gellir dwyvoldeb ansoddawl. 
 
 200. Tri chyvliwiau dwyvoldeb a ded- 
 wyddyd : doethineb gwybodgar, ymbwyll 
 gwirioneddgar, a chyviawnder trugareddgar. 
 
 201. Tri enw cynimherthynas à ddoded 
 ar un daioni cysevin: doethineb, dedwydd- 
 yd, a dwyvoldeb ; can nas gellir un heb y 
 llaill o'r tri pheth hyn- 
 
 202. Tri dysgleirdeb doethineb: awen, 
 haelioni, a thangnev. 
 
 203. Tri anhebgor cardawd gyviawn: 
 haelioni llawen, mwynder divalch, a chyd- 
 wybod drugareddgar. 
 
 204. Tri phriv golovnau cardawd : nawdd 
 i ddierth ac estron, ymborth i nèwynog a 
 sychedig, a dangos anwybodus; 
 
 205. Tri dihiryn à ddygant gyrch a gosod 
 ar y gwanav, ac à föant â'u cynfonau yn 
 llusgo y ]lawr rhag y cryvav : gwr balch, 
 gwr cyvoethawg, a lleidyr pen fordd. 
 
 206. Tri pheth y gwel gwr o bell: ei 
 gar, ei gâs, a'i ovynwr. 
 
 207. Tri achos clevyd: gormodd, segur- 
 yd, athristwch. 
 
 208. Tri anesgor clevyd: gwanâu y 
 corf, pylu y deall, a byrâu yr einioes. 
 
 209. Tri chadernyd iechyd: ymborth 
 iachus a chyminedrawl, gweithgarwch neu 
 ymdravod cymmedrawl, a llawenydd o 
 voddlondeb meddwl achydwybod.l 
 
 3 o 
 
 210. Tri pheth nid hawdd gwr o hon- 
 ynt : llostwrn câth, mochyn marw, a 
 chybydd anghawr. 
 
 211. Tri pheth sydd raid eu porthi yn 
 vynych: cywion man, plant by chain, a 
 chwant gwraig ievanc. 1 
 
 212. Tri dŷn à vyddant hir oesawg: 
 ârwr sychdir, havotwr mynydd, a physgot- 
 wr môr. 
 
 213. Tri ychydig à vyddant well no 
 llawer ar y pryd: ychydig o vwyta, 
 ychydig o yved, ac ychydig o chwedleua. 
 
 214. Tri pheth daionus à vagant bob 
 daioni arall: cariad priodas, cymmwynas- 
 garwch cymmoclogion, a heddwch gwlâd. 
 
 215. Tri llavarwch syberwyd : Haw, 
 llygad, a llais. 
 
 216. Tri pheth ansyber ar wr yn ei dŷ 
 ei hunan : ymfìstrain 2 â'i dylwyth lie 
 gwypo ei westeion, ymsyllu ar à welo ar- 
 nynt a chanthynt, a bod yn ddiymarbod 
 parth ag attynt. 
 
 217. Tri anverthwch gwlêdd: meddw- 
 dod, ymrysonau, a chrochwerthin am ben 
 bychanigion o chweiniau. " 
 
 218. Tri harddwch gwledd : haelioni 
 graesawgar, ymddyddan doethineb, a chy- 
 wirdeb ymgyvrin. 
 
 219. Tri chyvrwym gwybodaeth : cym- 
 mwynasau, cadernyd devodau, a gwybodau 
 srwladolion. 
 
 220. Tri chyvrwym gwybodaeth : ath- 
 raw gwarantedig, dosparth gywair, a chov 
 llythyr cyviawn. 
 
 221. Tri cheinmyged gwybodaeth: gwir- 
 ionedd, baddioldeb, a dyddanwch. 
 
 222. Tri cheinmyged dosparth: rhwydd- 
 áu deall, cyweiriaw cov, a llwybreiddiaw 
 addysg. 
 
 223. Tri cheinmyged eel vyddyd : mwy- 
 âu galluodd, lleiâu traferth,_a chyweiriaw 
 deall. 
 
 224. Tri pheth anverth eu gweled: 
 celvyddyd heb ddosparth gywair, teulu heb 
 wybodau bucheddawl, â gwlâd heb arverau 
 daionus. 
 
 225. Tri pheth nis gellir gwlâd hebddynt: 
 gwybodau bucheddawl, cyvraith gyviawn, 
 ac athrawon gwarantedig. 
 
 22Q. Tri ynnioldeb pob peth: plaid, 
 gwrth, a chynghyd. 
 
 227. Tri harddwch gwlâd : ysgubawr 
 deg, eglwys lawn, a llŷs heb hawl. 
 
 228. Tri harddwch tŷ a'i gylch : aelwyd 
 Ian, celvi gloywon, a chaeadgylch trefn- 
 usdeg. 
 
 229. Tair arwydd cymmodog da; diwyd- 
 
 1 Llyvyr arall— & gwing gwraig ivanc. 
 8 Ymsisial. 
 
912 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 rwydd llawen, syberwyd moesau, a chyv- 
 arch hawddgar. 
 
 230. Tair arwydd gwr doeth: gair da 
 cymmodogion, boddlondeb i'r byd à vo, a 
 diwydrwydd yn ei alwad. 
 
 231. Tair arwydd gwraig dda: ei thy 
 yn drevnus, ei phlant yn drwsiadus, a'i gwr 
 yn gartrevgar. 
 
 232. Tri pheth da iawn yn weision a 
 drwg iawn yn veisiri: tân, dwr, a gwynt. 
 
 233. Tri pheth à wnant lewndid mevvn 
 gwlâd, a golud mewn teuln: llavuriaw tir, 
 plànu coed, a gwaith rhôd a chribau. 
 
 234. Tri pheth serchus am gylch tŷ: 
 gardd lysieulawn, perllan driniedig, a fyrdd 
 sychion. 
 
 235. Tri phriv anverthwch dŷn : diogi, 
 celwydd, a thrachwant ; ac o honynt y tyv 
 pob peth arall à vo yn anverth. 
 
 236. Tri pheth ni vyddant byth yn wa- 
 haniaid: tavod hîr, pwyll byr, ac awen 
 ML 
 
 237. Tri pheth ni waeth eu colli no'u 
 cael : cell heb vwyd, tŷ heb gronglwyd, a 
 dŷn heb iddo air da. 
 
 238. Tri pheth à gymmerant vwy no'u 
 rhan gyviawn : meddwyn, cybydd, a chist 
 melinydd. 
 
 239. Tri pheth à drò'ant y bŷd wyneb i 
 waered: digywilydddra merch, anwybod- 
 aeth mâb, a phendodaeth gwraig. 
 
 240. Tri pheth ni chefir yn hawdd : 
 dydd heb nôs, avon heb geulan, a gwraig 
 heb avrad. 
 
 241. Tri chynhebygion y naill i'r lleill 
 o henynt : ysgubawr dêg heb ŷd, fiol dêg 
 heb ddiod, a merch dêg heb rinweddau 
 da 
 
 242. Tri pheth à ddiflanant yn ebrwydd: 
 ewyn ar ddwr, niwl bore tesog, a charedig- 
 rwydd gwr goludog. 
 
 243. Tri pheth nid hawdd eu gweled : 
 tân gwlŷb, dwr sych, a benyw dawgar. 
 
 244. Tri haelion bŷd: haul, môr, a 
 chwsg. 
 
 245. Tri phriv gyvnerth dyn; pwyll, 
 amynedd, a chydwybod Ian. 
 
 246. Tri pheth o'u cael ni waeth beth 
 amgen nas ceir : bodd pwyll, bodd cydwy- 
 bod, a bodd Duw. 
 
 247. Tri pheth y sydd a gwyn ei vyd 
 a'u cafo: cyvaill cywir, llonyddwch car- 
 trevawl, a bodd ei gydwybod ei hunan. 
 
 248. Tri pheth à wnant vywyd dýn yn 
 gysurus : gwraig dda, car fyddlawn, a chym- 
 modog tangnevgar. 
 
 249. Tri nid call eu coelio : dierth yn 
 bostio ei vonedd, hen yn canmawl à m 
 gynt, ac à vostio ei ddoethineb ei hunan. 
 
 250. Tri pheth à newidiant yn vynych : 
 y gwynt, y lleuad, a meddwl merch. 
 
 251. Tri pheth"er cael beunydd à geisiant 
 vwy yn ddiorphwys: môr, meddwyn, a 
 chybydd. 
 
 252. Tri pheth ni rydant byth: arian 
 haelion, pedolau cefyl melinydd, a thavawd 
 gwraig. 
 
 253. Tri dŷn ni vawr welir yn ddaioni 
 arnynt : ymladdgar, ymfrostgar, a godineb- 
 gar. 
 
 254. Tri dŷn hawdd eu nabod: glwth, 
 trachwantus, ac anwybodus. 
 
 255. Tri pheth goreu yn y bŷd : cydwy- 
 bod lân, gwybod y gwîr, ac iechyd corf a 
 meddwl. 
 
 256. Tri pheth nis gellir yn iawn heb 
 wybodau: cymmydio yn dangnevus, am- 
 ddifyn bywyd, a deall cyviawnder. 
 
 257. Tri pheth nid addev hebddynt: 
 cartrev ddosparthus, braint o genedl, a 
 chyvarwys yn warantedig. 
 
 258. Tri pheth ni hawdd gefir : pren 
 mawr heb un golven gam arno, avon heb 
 un tro ynddi, a chenedl heb ynddi ryw un 
 neu gilydd â champ gywilyddus arno. 
 
 259. Tair colovn dedwyddyd: dwyvol- 
 deb, doethineb, a syberwyd. 
 
 260. Tri pheth y dylai bob dŷn gadw 
 yn graf gydag ev bob amser: ei gov, ei 
 gywilydd, a'i gydwybod. 
 
 261. Tri chynnoriaid doethineb: dis- 
 paid, dispwyll, a dosparth. 
 
 262. Tri cheinmyged myvyrdawd pob 
 doeth dedwydd: bodd Duw, lies dŷn, a 
 syrth anian. 
 
 263. Tri phriv ddiawligrwydd dŷn: 
 balchder, cybyddiaeth, a chelwydd; canys 
 o'r tri hyn y tardd pob drwg arall. 
 
 264. Tri pheth y bydd pob dŷn da: 
 gweithgar, heddgar, ac elusengar. 
 
 265. O dri digon y mae pob annigon ac 
 eisiwed : digon o gy voeth bydawl, digon o 
 iechyd cnawdawl, a digon o esmwythder 
 corforawl. 
 
 266. Tair arwydd cydwybod Ian : doeth- 
 ineb, caredigrwydd, a llawenydd. 
 
 267. Tair arwydd cydwybod wallbwyll 
 ac avian: annoethineb, ovnusder, ac anyn- 
 adrwydd. 
 
 268. Tri y sydd ac ni wyddys pa un 
 waethav o naddynt: gwr creulawn annhru- 
 garawg, celwyddog anudongar, a'r cythraul 
 mawr ei hunan. 
 
 269. Tri pheth y bydd meddwyn: 
 mochyn yn ei gampau, ci cynddeiriog yn 
 wŷn, a blaidd yn ei ddadwrdd ; ac o'r tri 
 hyn y bydd cythraul yn ei gynneddv. 
 
 270. Tair camp ar ddŷn à barant ar 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 913 
 
 bawb ei lwyr gasâu : bod yn enllibgar, yn 
 gafaelgar, ac yn ddoethach no neb yn ei 
 veddwl ei hun. 
 
 271; Tri pheth atgas ar ddŷn : meddw- 
 dawd, glythineb, a diogi ; ac nis gellir glân 
 o gamp ar à vo yn ymarver a'r bryntion 
 hyn o gam pan. 
 
 272. Tri chydvaeth doethineb : iechyd 
 corf, llawenydd meddwl, a pharch pob da 
 cynneddvawl. 
 
 273. Tri chydvaeth dirieidi : aviechyd 
 corf, avlawen veddwl, a gwarthrndd gan bob 
 daionus o vyw a bôd. 
 
 274. Tri chydvaeth gwybodan: doeth- 
 ineb hunanbwyl], llwyddiant bydawl, ac 
 nrddas yn ngwlâd gan anrhydedd. 
 
 275. Tri chyvargoll dirieidi: a wen gy- 
 sevin, iechyd corf, a dyddanwch meddwl. 
 
 276. Tri pheth anghyfredin : ieuanc heb 
 lawenydd, ysgubawr heb lygod, a hên ddŷn 
 digybydcldra. 
 
 277. Tri chymmediwian trevn a dos- 
 parth ; rhiv, pwýs, a mesur. 
 
 278. Tri argyfred pob peth : linn, lliw, 
 a sylwedd. 
 
 279. Tri gorenon gwybodan doethineb: 
 i ddŷn adnabod ei hunan, acadnabod Dnw 
 a'i ddaioni, a gyrn ar ei gydwybod wneuth- 
 vr â ddangosant y privwybodau hyny. 
 
 280. Tri gorenon gwybodan celvyddyd : 
 lien, ferylltaeth, ac araduriaeth. 
 
 281. Tri goreuon gwybodan llawenydd: 
 cerdd arwest denlnaidd, ymgorelwi, a 
 chwedlau divyrbwyll ; sev y dichon pob 
 dŷn ymgyngyd a'r pethau hyn, er iechyd 
 corf a dyddanwch meddwl. 
 
 282. Tri pheth ni wneir yn hawdd : 
 tòri syched â than, sychn'r gwlyb â dŵr, a 
 boddloni pawb yn mhob peth à wnelir. 
 
 283. Tri pheth y dylai ddŷn vod bob 
 amser yn ddiymattal yn en gwneuthur: 
 gweithredodd daionus, dysgn gwybodan, a 
 darostẁng ei wyniau; canys er maint à 
 wnelo eve o'r peth an hyn, ni wna eve byth 
 ei ddigon, ac à ddylai. 
 
 284. Tri pheth ni wyr neb y myrddiyn- 
 ved rhan o'n maint yn en heithavodd : lies 
 doethineb, nerth celvyddydau, a dyddan- 
 wch cydwybod lân. 
 
 285. Tair gwobyr diwydrwydd: digon- 
 oldeb o vodd i vyw, blaenoriaeth ar ereill, 
 a chanmoliaeth doethion. 
 
 286. Tri pheth à wnant wr yn vlaenor 
 ar ei gymmodogion : haelioni, doethineb, a 
 chelvyddydau. 
 
 287. Tri dŷn à wnant ddaioni yn y byd: 
 arwr hy waith, bardd awenddysg, a dwyvawl 
 cariadgar. 
 
 288. O dri pheth y tardd gwybodau: 
 
 angen yn ymddiwallu, cov yn ymgyvlun- 
 iaw, a hofder dyddanwch. 
 
 289. Tri pheth y sydd ar bob ceinmyged: 
 dechreu, canawl, a diwedd; a lie bo da y 
 diwedd, da pob un o'r ddan ereill ; a lie bo 
 drwg y diwedd, ni ellir un da o'r lleill. 
 
 290. Tri pheth y dylai bob un ei wneuth- 
 ur yn ddwysbwyll à gafo gynghorion da : 
 eu coviaw yn grâf, eu hystyried yn ddiwyd, 
 a gwneuthur ar eu hoi yn ddiymbaid. 
 
 Ac velly tervyna Triodd y Doethion: a 
 phoed i bawb eu coviaw, olu hystyriaw, 
 cüu dylyn I 
 
 16. Llyma Driodd y Brodyr. 
 (O'r un Llyvyr.) 
 
 1. Tri brodyr doethineb: à wrendy, à 
 edrych, ac à daw. 
 
 2. Tri brodyr folineb : diymdawr, geneu- 
 rwth, a chwer thin us. 
 
 3. Tri brodyr callineb : arav, ymbwyll- 
 gar, a diwyd. 
 
 4. Tri brodyr casineb : anynad neu vyr- 
 bwyll, trachwantus, a diawg. 
 
 5. Tri brodyr cyvenrhaith: hael, tang- 
 nevus, ac ewyllysgar. 1 
 
 6. Tri brodyr cyveillach : cyvarchgar, 
 uvydd, a chelvydd. 
 
 7. Tri brodyr cyviawnder: deddvawl, 
 trugar, a serchawg. 
 
 8. Tri brodyr tangnev: gwirioneddus, 
 tawedawg, a maddeugar. 
 
 9. Tri brodyr cynhwrv a thervysg : 
 tringar, cribddeilgar, a chelwyddawg. 
 
 10. Tri brodyr prydverthwch : glân o 
 gamp, syber, a syw. 
 
 11. Tri brodyr fìeidddra: budr o gorf, 
 ansyber ei voes, ac anmhrydverth ei gamp. 
 
 12. Tri brodyr celvyddbwyll: cerddgar, 
 myvyrgar, ac anvalch. 
 
 1 3. Tri brodyr cerddoriaeth : penigamp, 
 ymchwelawg, a boneddig. 
 
 14. Tri brodyr anrhydedd: doeth, 
 moesgar, a gwrawl. 
 
 15. Tri brodyr gwarth a gwaradwydd: 
 annoeth, anwr, ac anvoesgar. 
 
 16. Tri brodyr braint ac nrddas: budd- 
 ygawl, difyngar, a diwyllgar. 
 
 17. Tri brodyr anmraint : foadur, anni- 
 wyll, a bradwr. 
 
 18. Tri brodyr cyvannedd : bardd, fer- 
 yllt, a thelynwr. 
 
 19. Tri brodyr ferylltawd: gov, maen- 
 saer, a phrensaer. 
 
 20. Tri brodyr teuluaeth : prydydd, 
 ysgolydd, ac yspeinydd. 2 
 
 1 Enraith yw cyvaill, yn Morganwg. I. M. 
 
 2 Pa beth yw yspeinydd ? I. M. 
 
914 
 
 TEIODD DOETH1NEB 
 
 21. Tri brodyr cyweitbas: deddvwr, 
 llavurwr, a gwè'ydd. 
 
 22. Tri brodyr angby weitbas : ynad, 
 milwr, a masnacbwr. 
 
 23. Tri brodyr gwroldeb : cydwybodawl, 
 cartrevawg, a gweitbgar. 
 
 : 24. Tri brodyr gwladolder : meddian- 
 nawg, beddgar, a gwybodus. 
 
 25 . Tri brodyr cadernyd : gwladog, tra- 
 sog, a boddog. 
 
 26. Tri brodyr trevogaetb : dewr, tirion, 
 ac amyneddgar. 
 
 27. Tri brodyr cymmod: cyvymbrawv, 
 tostur, ac anvalch. 
 
 28. Tri brodyr boddlondeb: baelionus, 
 anvoethus, ac avrwysgus. 
 
 29. Tri brodyr cyvoeth : gwâr, cywir, a 
 byddysg. 
 
 30. Tri brodyr tylodi : gwrtbnysig, di- 
 ddysg, ac angbywir. 
 
 31. Tri brodyr gwirionedd : glew, cym- 
 medrawl, a cbydwybodawl. 
 
 32. Tri brodyr harddwcb : rbadvertbns, 
 cyviawn, a cbariadns. 
 
 p 33. Tri brodyr rbadvertbwcb : trevnns, 
 gocbelgar, ac awengar. 
 
 34. Tri brodyr deall : ymgeisgar, gwy- 
 bodgar, a pbroviadawl. 
 
 35. Tri brodyr dysg: awen, atbraw, ac 
 ymgais. 
 
 36. Tri brodyr awen : selgar, cbwilgar, 
 a gavaelgar. 
 
 37 . Tri brodyr gwybodaetb : cov, trevn, 
 ac ystyriaetb. 
 
 38. Tri brodyr cyvundeb : deallas, 
 bywedd, a dwyvawl. 
 
 39. Tri brodyr cyvrinach : bardd, brenin, 
 a gwrol. 
 
 40. Tri brodyr blaenoriaetb : medrus, 
 addvwyn, a fyddlawn. 
 
 41. Tri brodyr cymmyred: cyweitbas, 
 telediw, a dyledgar. 
 
 42 . Tri brodyr fydd : cyvrin, cywir, ac 
 à garer. 
 
 43. Tri brodyr dwy voider : dyoddevgar, 
 cariadgar, a gwirioneddgar. 
 
 44. Tri brodyr llwyddiant : goval, byder, 
 a diwydrwydd. 
 
 45. Tri brodyr cymmodogaetb : cym- 
 mwynasgar, trywyngar, a cbynneddv- 
 awl. 
 
 46. Tri brodyr gwladoldeb: teuluawg, 
 llonyddgar, a gwelleugar. 
 
 47. Tri brodyr dyddanwch : cerddgar, 
 cyvarwydd, a divyr: 
 
 48. Tri brodyr celvyddyd: covus, angben- 
 us, a myvyr. 
 
 49. Tri brodyr teuluaeth : syberwyd, 
 sywder,ji sercbogrwydd.^ 
 
 50. Tri brodyr dedwyddyd: cariacf, 
 cywirdeb, ac iselvryd calon. 
 
 Ac velly tervynant. 
 Rhisiart Iorwerth au cant. 
 
 17. Llyma eeeill o Driodd y Brodyr. 
 
 1. Tri brodyr can a cbwiban: iâcli, 
 digonawl, ac à ddwg air da. 
 
 2. Tri brodyr cbwaryddiaetb : bawdd- 
 vydig, llawen anianawl, a cbyveillgar. 
 
 3. Tri brodyr overwaitb : gormeddawg, 
 diswydd, ac ynvyd. 
 
 4. Tri brodyr llawenydd: nwyvus, 
 buddngawl, a chlodgael. 
 
 5. Tri brodyr cyveddacb: prydydd, 
 pibydd, ac ofeiriad. 
 
 6. Tri brodyr gwallgov: cbwareugar, 
 diodgar, a pbnteingar. 
 
 7. Tri brodyr celwydd ; gwr lien, ben- 
 ddyn, a tbeitbiwr o bell. 
 
 8. Tri brodyr cynnen: arglwydd cyv- 
 oetb, rbingyll, a gwr diawg. 
 
 9. Tri brodyr brâd a cbynllwyn: tlawd, 
 tracbwantus, a gortbrymedig. 
 
 10. Tri brodyr cy vatbracb : anudonwr, 
 bradwr, a brawd llwyd. 
 
 11. Tri brodyr cyveilin: cybydd, tollwr, 
 a cbytbraul o nfern. 
 
 12. Tri brodyr benywiaetb: trwsiadgar, 
 cellweirgar, a g*wenieitbgar. 
 
 13. Tri brodyr raursendod : minvoetbus f 
 cbwedleugar, ac anwybodus. 
 
 14. Tri brodyr camwaitb : arianog, 
 didrev, a diglod. 
 
 15. Tri brodyr gosmeilgarwch : anneddv- 
 awl, anneallus, ac anvoneddig. 
 
 16. Tri brodyr tringarwcb: swyddog 
 llvs, eglwyswr, ac anfodus. 
 
 17. Tri brodyr gormes: meddwyn, 
 masnacbwr, a llogwr arian. 
 
 18. Tri brodyr abwyaid: celwyddawg, 
 ynifrostiawg, ac angbalonawg. 
 
 19. Tri brodyr diawl: creulawn, dau- 
 eiriawg, a chenvigenus. 
 
 20. Tri brodyr syrvddandod: carwr 
 nwyvwyllt, campiwr awenboetb, a bên wr 
 cilpentan. 
 
 21. Tri brodyr divyrwcb: dideulu, di- 
 ynigais, a mâb ei vam. 
 
 22. Tri brodyr pen tai : maensaer, pren- 
 saer, a datgeiniad. 
 
 23. Tri brodyr pen mynydd: bavodwr, 
 beliwr, a myvyrgar. 
 
 24. Tri brodyr diovalwcb : di arglwydd, 
 di wraig, a diddyled. 
 
 Ac velly tervyna Tr'iodd y Brodyr i : a 
 l l Trioedd ar gyhoedd á gaid, yr addysg 
 Gan wiwddoeth hynaviaid ; 
 Dysg inni yn dês cànaid, 
 Doethineb byw, rhyw, a rhaid. 
 
 Iolo Morganwg cCi cant. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 915 
 
 Rhisiart Iorwerth clu cant yrhain 
 hevyd, gerbron Twmpath Prydyddion 
 Tir larll. 
 
 18. Llyma Driodd yr Arglwydd Wil- 
 liam Herbert, Iarll Rhaglan. 
 
 {Llyvyr Thomas ab Ivan o Dre Bryn.) 
 
 Triodd y Pedair Cenedl. 
 
 1. Tri pheth hynod ar Gymro : awen, 
 haelioni, a llawenydd. 
 
 2. Tri pheth hynod ar Sais: aravwch, 
 hyder, a diwydrwydd. 
 
 3. Tri pheth hynod ar Franc ; gwychder, 
 syberwyd, ac anwadalwch. 
 
 4. Tri pheth hynod ar Wyddel ; truth, 
 dichell, a frost. 
 
 5. Tri pheth à wnant yn hynod am 
 ddoethineb y neb y bont arno : awen 
 Cymro, syberwyd Franc, a diwydrwydd 
 Sais. 
 
 6. Tri pheth à wnant gymmodog da : 
 haelioni Cymro, aravwch Sais, a syberwyd 
 Franc, 
 
 7. Tri pheth à wnant gyvaill cyvedd 
 cystal ar goreu : llawenydd Cymro, hyder 
 Sais, a syberwyd Franc. 
 
 8. Tri pheth à wnant ordderchwr cadeir- 
 iog: haelioni Cymro, gwychder Franc, a 
 thruth Gwyddel. 
 
 9. Tri pheth à wnant vradwr drwyddo 
 draw: aravwch Sais, truth Gwyddel, ac 
 awen Cymro. 
 
 10. Tri pheth à wnant dwyllwr gor- 
 chestol : gwychder Franc, dichell Gwyddel, 
 a diwydrwydd Sais. 
 
 11. Tri pheth à wnant ddŷn ynvyd: 
 llawenydd Cymro, anwadalwch Franc, a 
 frost Gwyddel. 
 
 12. Tri pheth à wnant ddiawl cybèned 
 ag a vagwyd erioed yn ufern : hyder Sais, 
 dichell Gwyddel, ac awen Cymro. 
 
 13. Tri pheth à wnant ddyn a chwardd 
 bawb am ei ben : gwychder Franc, frost 
 Gwyddel, a llawenydd Cymro. 
 
 14. Tri pheth nis gwelir yn ebrwydd ar 
 yr un dŷn : haelioni Cy mro, diwydrwydd 
 Sais, a syberwyd Franc. 
 
 Ac velly tervyna Tr'iodd'y Pedair Cenedl; 
 dr Arglwydd William Herbert Iarll 
 Rhaglan du gwnaeth. 
 
 19. Triodd y Gwragedd. 
 (0 Lyvyr Sion Philip o Dre Os.) 
 
 1. Tair rhagorgamp benyw: addvwyn- 
 der, diweirdeb, a gloywlander yn ei gor- 
 chwyl a'i gwisg. 
 
 2. Am dri pheth y cerir benyw: hardd- 
 wch corforawl, serchogrwydd meddwl, a 
 threvnusder teuluaidd. 
 
 3. Tri pheth canmoliadawl ar venyw: 
 gwylder ymarwedd, cynnildeb Haw ac am- 
 can, a diwydrwydd teuluaidd. 
 
 4. Tri pheth hawddgar ar venyw : add- 
 vwyn o ddevawd, gwisg drevnusloyw, a 
 llavar serchogaidd. 
 
 5. Tri pheth moliannus ar venyw : caru 
 bod yn nghartrev, na bo yn rylavargar, a 
 bod yn drugarawg parth ag at a'i govyno ; 
 sev wrth dlawd, a chlav, adyeithr; ahyny 
 er mwyn Duw a'i nawdd. 
 
 6. Tair dyledswydd gartrevawl benyw : 
 goval trevnus am ei thŷ a'i thylwyth, bod 
 yn roesawgar wrth ei gwesteion, a bod yn 
 garedig iddei gwr. 
 
 7. Tri pheth y canmolir benyw am 
 danynt: glendid camp a devawd, glendid 
 trevnus leg ei thŷ, a hawddgarwch ei hym- 
 ddwyn. 
 
 8. Tri pheth ar venyw à ennillant gariad 
 ei gwr: uvydddawd serchogaidd, cynnil- 
 gamp ar orchwyl, a govalu yn warcheid 
 wadawl am ei meddiant ac a vo dan ei 11a w. 
 
 9. Tri pheth à ennillant air da i venyw: 
 ei chell yn brŷdd, 1 ei thy yn loyw, a'i 
 thylwyth yn drwsiadus. 
 
 10. Tri pheth dwyvawl ar venyw: bod 
 yn vaddeugar, yn elusengar, ac yn an- 
 voethus. 
 
 1 1. Tri pheth ni ddylai gwraig eu rhoddi 
 i neb ond iddei gwr : ei serch, ei chorf, a'i 
 chyvrinach. 
 
 1 2. Tri pheth à ddangosant wraig dda : 
 ei gwr yn drevnuslan ei wisg, dwyn ei 
 phlant ar wybodau boneddig, a bod gair da 
 iddi gan ei chymmodogion. 
 
 13. Tri pheth à ddengys ddoethineb 
 gwraig : ei gweinyddesi yn aros yn hir yn ei 
 gwasanaeth, ei gwr yn caru bod ynghai- 
 trev, a boreuder ei theulu. 
 
 14. Tri pheth hardd ar vorwynverch: 
 gwylder, addvwynder, a deddvau bonedd- 
 igion. 
 
 15. Tri pheth anverth ar vorwynverch : 
 bod yn drachwerthinawg, yn drachwedleu- 
 gar, ac yn drasengar. 
 
 16. Tair arwydd gwraig ddrwg: bostio 
 ei champ a'i gweithred ei hunan, beio ar ei 
 chymmodogesau, ac ymdynu am y trechav 
 
 ] 7. Tri govynion benyw : gossymmaeth, 
 gwisgodd, a charedigrwydd. 
 
 18. Tri pheth à wnant wr yn vodlon 
 iddei wraig: glân a chyvan yn ei gwisg, 
 serch og ei hymddwyn, a threvnu yn lânyn 
 ei thy 
 
 19. Tri pheth à vyddant lie bo cariad 
 rhwng benyw a'i gẃr : golud, anrhydedd, a 
 gwynvyd. 
 
 ' Prydd, very good, rich, substantial. Glamorgan. 
 
916 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 20. Tri pheth hardd mewn teulu : gwr 
 doeth deddvol, gwraig lanwaith serchog- 
 aidd, a phlant addvwyngamp gwybodgar. 
 
 21. Tri pheth y dylai gwraig ddwyu ei 
 phlant arnynt : dwyvoldeb, deddvoldeb, ac 
 addvwynder bonedd cenedyl y Cymry. 
 
 22. Tri anrhydedd gwraig: ei thŷ yn 
 Ian ac yn drevnus, ei gwr yn llwyddiannus, 
 a'i phlant yn wybodus. 
 
 23. Tri pheth fieiddvrwnt ar wraig: 
 avlendid corf a dodrevn, sengarwch, a diog- 
 ydrwydd. 
 
 24. Tair gorhofgamp gwraig: iaith 
 groyw, synwyr croyw, a chynneddvau 
 croywon. 
 
 25. Tair anhofgamp gwraig : twyll-wy- 
 bodau, twyll-gynneddvau, a thwyll-ym- 
 ddangos ar ei thŷ a'i dodrevn. 
 
 26. Tri thwyll ar wraig à vyddant benav 
 o'r holl dwyllau, ac yn nnrhyw y byddant 
 ar bob dyn arall : twyll-ddwyvoldeb, twyll- 
 gy wirdeb, a thwyll-gariad ; a lie bo un neu 
 arall o'r tri hyn, bydd ar gydvod pob twyll 
 arall yn y bŷd. 
 
 27. Tri pheth ar wraig, (ac ar bob dyn 
 arall,) a'i dengys yn ddwyvawl: anvalch 
 yn hawddvyd, avlorv mewn advyd, ac yn 
 ddiachwyn ar bob gwaith Duw. 
 
 28. Tri pheth à weddant ar bob gwraig 
 dda: llawenydd diargywedd, sywder tlys- 
 aidd ar ddillad, a mwythusder didwyll 
 iaith ac ymadrawdd. 
 
 29. Tri pheth y dylai bob gwr eu 
 gwneuthur parth ag at ei wraig : ei chara 
 yn ddidwyll, ei chynnal yn ddiddifyg yn ol 
 y^byd à vo arno, a gadael iddi yn à berthyn 
 i drevn ei thy, a'i thylwyth, a'i gorchwyl. 
 
 30. Tri pheth y dylai gwr ddwyn ei 
 blant arnynt : dysgeidiaeth ar ly vyr, cel- 
 vyddydau anrhydeddus, a chelvyddydau 
 cartrevawl. 
 
 31. Tair celvyddyd anrhydeddus y dylai 
 bob gwr ddwyn ei veibion arnynt : milwr- 
 iaeth, rheithyddiaeth, a llyvryddiaeth. 
 
 32. Tair celvyddyd anrhydeddus y dylai 
 ddwyn ei verched arnynt : syberwyd 
 bonedd y Cymry, dosbarth y Gymraeg a'i 
 darllen yn gyviawn, a cherdd davawd ac 
 arwest. 
 
 33. Tair celvyddyd gartrevawl y dylai 
 ddwyn ei veibion' arnynt : trîn tîr ac ys- 
 grublaid, saemi'aeth, a meddyginiaeth. 
 
 34. Tair celvyddyd gartrevawl y dylai 
 ddwyn ei verchaid arnynt: coginiaeth, 
 gwëyddiaeth, a gwiniaduriaeth. 
 
 35. Tair celvyddyd ddinesig à weddant 
 ar veibion boneddigion : nid amgen, ysgol - 
 êigiaeth, ferylltaeth, a chyvnewidiaeth. 
 
 ^ 36. Tair celvyddyd wrolion à weddant 
 
 ar verchaid : barddoniaeth, meddyginiaeth, 
 ac ysgolyddiaeth. 
 
 37. Tri pheth y dylai y meibion eu 
 gwneuthur parth ag at y merchaid : ym- 
 gyveillach garedig, anrhegion gweddeidd- 
 barch, ac ym ddwyn syberwydbwyll. 
 
 38. Tri pheth à wedd ar verchaid parth 
 ag at y meibion: gwylder serchogaidd, 
 car^digrwydd parodbwyll, a syberwyd 
 benywaîdd gweddeiddbarch. 
 
 Ac velly tervyna Tr'iodd y Gwragedd. 
 
 20. Triodd Addwyndee. 
 (Llyvyr Tre Bryn.) 
 
 1. Taie colovn addwynder: cyvarch 
 parchus herwydd moes a devod, derbyniad 
 serchogaidd a groesawus, ac ymddwyn syber 
 wrth vodd à barcher. 
 
 2. Tri enaid addwynder: parch, hael- 
 ioni, a dyddanwch. 
 
 3. Tri anhebgor addwynder: groesaw, 
 nawdd, a syberwyd cynneddvawl. 
 
 4. Tri hawddgarwch addwynder : cerdd 
 davawd, cerdd dant, a chyvarwyddyd, 
 herwydd doethineb a dyddanwch. 
 
 5. Tri harddwch addwynder : doethineb, 
 gwybyddiaeth, a serchogrwydd. 
 
 6. Tri chyvarch addwynder: llysair, 
 govyn hynt a helynt y dŷn a'i dylwyth, a 
 gwahawdd ymarvoll. 
 
 7 . Tri chyvarch cyvarvod à ddylit gan 
 addvwynder : sev ydynt rhâd Duw arnoch, 
 neu ar eich gwaith a'ch gorchwyl; pryd 
 bynnag y bo o'r dydd yn dda i chwi ; a 
 Duw vo gyda chwi. 
 
 8. Tri chyvarch ymadael : Duw vo gyda 
 chwi ; y dydd, herwydd ei bryd, yn dda i 
 chwi ; a hanpych well, neu hanpo gwell y 
 boch. 
 
 9. Tri phnv roddion addwynder: ym- 
 borth, nawdd, a chyvarwyddyd. 
 
 10. Tri chyfredinion llettyaeth herwydd 
 addwynder: bwyd, gwely, a thelyn. 
 
 11. Tri rhyw ymdeithydd ydylitgerdd- 
 ed yn ymravael gydag wynt, herwydd 
 moes a devod addwynder, a devod bonedd 
 cenedyl y Cymry : ar ôl à vo gogynnevin 
 â'i fordd, o vlaen à vo anghynnevin a'r 
 fordd, a gadael ar ddeheulaw à gerddo 
 gydag ev, neu à ymgyyervydd ag ev ar y 
 fordd, gan vyned heibio iddo yn gyvarchus 
 gan syberwyd. 
 
 12. Tair devawd voneddig y sydd gan 
 addwynder : ymgytgerdd, ymgyspwyll, ac 
 ymgychwedl. 
 
 13. Tri pheth herwydd addwynder nis 
 dylit eu govyn i à lettyer : o ba yr henyw, 
 ei helynt bydawl, a'i vynediad. 
 
 14* Tair hawl addvwynder, a hyny o'r 
 
BEIEDD YNYS PRYDAIK 
 
 91? 
 
 gwahoddiad diweddav gan a'i llettyo: 
 nawdd tridiau, gossyminaeth, a charedig- 
 rwydd. 
 
 15. Tri rhagorion addwynder : moethau, 
 llawenydd, ac anrhegion. 
 
 16. Tri ennill addwynder: cariad, an- 
 rhydedd, a nawdd rhag y bo achaws. 
 
 17. Tair gobrwy rhagorion addwynder : 
 bodd Duw, bodd dŷ n, a bodd calon a chyd- 
 wybod a'i dafair. 
 
 18. Tri ynniau addwynder: cariad, 
 llawenydd, ac liaelioni. 
 
 19. Tri arddelwyddion addwynder: es- 
 tron, rhagorgamp, a chyveiliornus ei fordd. 
 
 20. Tri dyledogion addwynder : tylawd, 
 gwàn, a benyw. 
 
 21. Tri blaenoriaid addwynder: advyd- 
 ig, benyw, ac estron. 
 
 22. Tri à vlaenorant o vlaenoriaid add- 
 vwynder ; y gwanav, y tylotav, a'r anghy v- 
 iaith. 
 
 23. Tair cynnosparth addwynder : Hetty, 
 cywirdeb, a chariad. 
 
 24. Tri holiadolion addwynder: pènaeth, 
 benyw, a dyeithr cymmrawd. 
 
 25. Tri breiniedigion addwynder : gwr 
 lien, crevyddwr, a phlentyn. 
 
 26. Tri govynion er mwyn, nis gellir 
 gan addwynder eu nacâu : er mwyn Duw 
 a'i dangnev, er mwyn a'i govyn, ac er mwyn 
 à ddichon, dygwydd a dam wain. 
 
 27. Tri dŷn y dylit addwynder parth 
 ag attynt yn mraint syberwyd : boneddig 
 o barch ac anrhydedd iddo, benyw o hawdd- 
 garwcli a nawdd iddi, a phlentyn o nawdd 
 ac addysg iddo. 
 
 28. Tair braint bonedd y sydd gan add- 
 wynder cenedyl y Cymry : braint gynhenid, 
 lien a gwybodau, a gorcbestolion molian- 
 nus er gwlâd a chenedyl. 
 
 29. Tri brad addwynder : cyhuddaw ar 
 y llettyedig, datgan ei rîn, á thòr nawdd 
 tridiau : sev y bydd y nawdd hòno o'r pryd 
 y derbynier hyd ymben y tridiau, ac o hyny 
 hyd ymhen y trigeinawr wedi pryd y gwet- 
 awr Duw yn rbwydd i cbwi, neu Duw à 
 vo gyda cbwi, neu hanpo gwell gan Dduw 
 erddoch. 
 
 30. Tair braint gyfredin addwynder : 
 nawdd Duw a'i dangnev, trugaredd anian- 
 awl, a syberwyd o vonedd cenedyl y Cymry. 
 
 31. Tair braint wabanredawl addwyn- 
 der: bawddgarwch o sercbogrwydd, mal y 
 bydd parth ag at venyw; addysg, mal y 
 bydd i blentyn, ac araJl o anwybodus; ac 
 arbenieder parch, mal a'i dylit i gelvyddgar 
 a gorchestolgamp voliannus; megis y bydd 
 milwr à wnelo yn orchestwaith, a doeth 
 celvydd yn gwellâu gwybodau. 
 
 32. Tri pheth gan addwynder y dylit 
 parth â gwesteion : derbyniad serchawg- 
 vwyn, diwalliad parawdlwys, acymddyddan 
 cyveillgar. 
 
 33. Tri pheth y dylai gwesteion vod 
 wrth ymadael: yn ddiwallaid o vwyd a 
 llyn, yn forddiadol eu hymdaith, ac yn 
 gynnerchiadol o barch a syberwyd. 
 
 34. Tri y dylai gwr eu rhoddi ar vwyd 
 a chyveillach gyda ei westeion : ei wraig, 
 ei vab hynav, a'i verch hynav, neu à vythor 
 o henynt ; ac eve ei hun yn goreiliaw. 
 
 35. Tair devawd gyntav lie delo gwest- 
 eion : dwr i olchi traed, cyvarch groesaw 
 gan bendodiaid y teulu, a chadair ger ael- 
 wyd. 
 
 36. Tri pheth nesaf at y rhain : ei arvau 
 i'r gwestwr, ymborth o vwyd a diod, a 
 dangaws ei wely, val y gallor gymmeryd y 
 gorphwys y bo'r corf yn govyn. 
 
 37. Tri pheth hardd ar westwr a 
 gwestai : bod yn addvwyn, bod yn dawed- 
 awg, a bod yn cldiovn. 
 
 38. Tri nawdd gwesteiaeth : nawdd Duw 
 a'i dangnev, nawdd iawn a chariadoldeb, a 
 nawdd devodau syberwyd ac addvwynder 
 cenedy] y Cymry. 
 
 39. Tri chyvarch bendith gwestwr a 
 gwestai: wrth ddyvod i mewn, bendith 
 Duw yn y tŷ ; tra vythor ynddo, am bob 
 dawn a chymmwynas, bendith Duw i chwi, 
 neu Duw a'ch bendithio ; ac wrth ymadael, 
 dewch a bendith Duw i chwi, yn wahodd- 
 iad dros bob addwynder. 
 
 40. Tri attebion bendith : bendith Duw 
 arnoch, bendith Duw yn rhad i chwi, ac 
 ewch â bendith Duw gyda chwi. 
 
 41. Tri devawd arveriadawl gwesteion: 
 cyvarch yn nawdd Duw a'i dangnev, ym- 
 ddiosg â'u harvau a'u hestyn yn Haw ei osb, 
 a dangos rhaid ac achaws mal y gwyper à 
 wnelor iddo ac erddo. 
 
 42. Tri pheth boneddig ar west a gwestai 
 eu rhoddi lie delawr : ei arvau, ei enw, a'i 
 hanvod ; a lie gwnelo iawn iddo dri nawdd 
 gwesteion, a'i brodor a'i estron y bo. 
 
 43. Tri phriv syberwyd groesaw gan 
 addwynder : dangos caredigrwydd haelion- 
 us, dangos à ddiwallawr yn ymborth a 
 gorphwys yn y bo achaws a rhaid, ac arvau 
 yn ol yn Haw a'u pieufo. 
 
 44. Tair camp addwynder herwydd pa 
 rai y dylit aroll gwesteion : trugaredd 
 haelionus, deddvoldeb trevnus gan syber- 
 wyd, a llawenydd gweddus a diargy- 
 wedd. 
 
 45. Tri harddwch gwesteiaeth ac add- 
 vwynder: aravwch, trevnusder teuluaidd, 
 ac ymddwyn cysbwyllus. 
 
918 
 
 TEIODD DOETHINEB 
 
 46. Tri anhardd gwesteiaeth: bod yn 
 rwyholgar, yn loddestgar, ac yn athrodgar. 
 
 47. Tair urddas gwesteiaeth : rhywiog- 
 rwydd devodau a moesau herwydd à 
 ovyn syberwyd, gwybodau moliannus ac 
 urddasawl, a llavariaeth gyviawn heb led- 
 ryw ar bwyll a cbeinmyged y Gymraeg a'i 
 hyniadroddion. 
 
 48. Tri pbeth anhardd ac anaddwyn ar 
 bob rhyw a gradd o ddŷn, beth bynag, a 
 pba le bynag, a phryd bynag y bo : sev 
 dioglydrwydd, surllydrwydd, ac annysg 
 herwydd ei râdd a'i ansawdd. 
 
 49. Tair camp anverth, anaddwyn, ac 
 ansyber: tyngllydrwydd anudonllyd, cel- 
 wyddgarwch, ac athraw enllibgar. 
 
 50. Tri anaddwynder ni waeth cythraul 
 noc a'u gwnelo : datrin cyvrinach, ansyber- 
 wyd parth ag at à rotho letty a groesaw yn 
 ddosparthus gan syberwyd haelionus ac 
 addwynder devodawl, ac anniolch lie delawr 
 yn y tro atto ar westeiaeth. 
 
 51. Tri ansyberwyd à wrthladdant 
 addwynder yn gyvlwyr : ansyberwyd parth 
 ag at veny w, ansyberwyd parth ag at ddoeth 
 a gwybodus cyhoeddglod, ac ansyberwyd 
 parth ag at gwr wrth grevydd a dwyvoldeb. 
 
 52. Tri mygedigion cyntav pob cyvarch 
 syberwyd ac addwynder : benyw, gwr wrth 
 ddysg a gwybodau, a gwr wrth vraint ac 
 urddas gwlâd. 
 
 53. Tri rhyw y sydd o ddynion wrth 
 vraint ac urddas gwlâd a chenedyladdwyn: 
 gwŷr wrth deyrnedd, niegis y bydd ar- 
 glwydd cyvoeth a'i wŷr swydd dosparthus 
 a gwarantedig; gwŷr with grevydd a 
 dwyvoldeb dosparthus: ac athrawon cel- 
 vyddydau a gwybodau gwladolion, lie bont 
 warantedig o vraint a swydd ; sev heb y 
 tri hyn, nis gellir addwynder ar wlâd a 
 chenedyl . 
 
 54. Tri anmharch ac anurddas tŷwr gan 
 syberwyd ac addwynder, o'u gweled liw 
 dydd a'i funon yn mygu : ci cyvarthgar yn 
 y baili, drain ar ei gymmad, neu borth yn 
 nghaead, ac anatteb cyvarch drŵs. 
 
 55. Tri pheth anverth ar lavar gan wes- 
 teiaeth: celwyddau, budreddair, a beiaw 
 neu achwyn ar arall, lie nas govyner gan 
 wr na chan achaws dosparthus a gorvod o 
 gyspwyllad. 
 
 56. Tri anaddwynder anverth ar bob 
 dŷn, ac a'i dyvethantyny diwedd: dichell, 
 Hid, a glythineb ar vwyd a diod, rhag an- 
 moneddiced y cynneddvau hyny. 
 
 57. Tri pheth anweddus ar vwyd : rhy- 
 chwedleua, mursendod, a chanmawl neu 
 veiaw y bwyd; can y dylit ei gymmeryd 
 mal y danvono Duw ev. 
 
 58. Tri pheth à vawr weddant eu bod 
 ar west a gwesteiwr : glander corf a gwisg, 
 glander ymadrawdd, a glander moes a 
 devawd ; can nis gellir addwynder a syber- 
 wyd hebddynt y cynneddvau hyn. 
 
 59. Tri pheth ni ddylai neb gymmeryd 
 tâl gan ddyeithr, neu ddŷn arymdaith, a'u 
 govyno : Uaeth, halen, a bara ; ac am amgen 
 o bethau gwerth nid anaddwyn derbyn tâl 
 lie à'u govyner dros dâl. 
 
 60. Tri pheth à ddylit yn rhydd heb 
 na thai na gwobr i bob gwr ar ymdaith lie 
 ydd elo : dwr, tân, a gwasgawd rhag dryc- 
 hin. 
 
 61. Tair rhodd elusen à ddylit i bob 
 dierth ac anghenus: ymborth, nawdd, a 
 dangaws. 
 
 62. Tair anaddwyngamp gy threulig ar 
 ddŷn: gormes, cenvigen, a balchder. 
 
 63. Tri pheth à ddylit o addwynder eu 
 diolch gan syberwyd : gwahawdd, budd, ac 
 annerch. 
 
 64. Tri pheth y dylit parth agat gwest- 
 eion yn barch arnynt: eu haroll o bell yn 
 garedig lie gwyper eu dyvod, eu groesawu 
 yn voneddigaidd ac yn anrhydeddus gyda 
 phob llawenydd ac haelioni tra'dd arosont, 
 a'u hebrwng yn garedig a pharchusbwyll y 
 pryd ydd elont. 
 
 Ac telly tervyna Tr'iodd Addwynder ; 
 ar rhain á dynwyd o lyvyr yr hen 
 Syr Edward Stradlin o Gastell San- 
 Dunwyd, gen y vi, Thomas ab Ivan 
 Dre Bryn. 
 
 21. Llyma Driodd Dyfnwal Moelmud, 
 
 A ELWIR TEIODD Y ClUDAU, A THRIODD 
 
 y Cargludau. 
 
 (Llyvyr Tre Bryn.) 
 
 1. Tair Clud gyvarwedd y sydd: bardd- 
 oniaeth, govaniaeth, a thelynoriaeth. Neu 
 val hyn, tair clud gyvannedd y sydd yn 
 mraint devodau cenedyl y Cymry; bardd, 
 feryllt, a thelynior. 
 
 2. Tri pheth à wnant glud-gartrev : 
 cenedyl, braint, a rhyvel. 
 
 3. Tri chartrevoldeb y sydd : cyviaith, 
 cy var, a chyvarv. 
 
 4. Tair clud arvoll y sydd : cynghaws, 
 cyvathrach, a difyn; sev nawdd a chyv- 
 nawdd. 
 
 5. Tair clud gyvnawdd y sydd : dinau- 
 clud, mesori, a chyvar; sev yw dyled i 
 bawo ei law yn à vetro. 
 
 6. Tair clud udcorn y sydd : dygynnull 
 gwlâd gan riaint a phencenedlodd, corn 
 cynhauav, a chorn câd a rhy vel rhag gormes 
 gorwlad ac estron. 
 
 7. Tair clud gyvarv y sydd : rhag estron 
 
BE1RDD YNYS PRYDA1N. 
 
 919 
 
 a gormes gorwlad, rhag à doront vraint a 
 chyvraith, a rliag gwylltvilod rheipus. 
 
 8. Tair clud gynihorth y sydd: beirdd 
 yn eu cylch clera, dymchwel o ryvel, ac 
 eillion yn nawdd cenedyl y Cymry. 
 
 9. Tair clud ddychwel y sydd : iaith, 
 braint, a chenedyl. Neu, o vodd arall, 
 ceraint, cyvar, a chyviaith; sev nis gellir 
 carddychwel yn ddiormes oni bydd un o'r 
 tri dros liyny. 
 
 10. Tair clud ormes y sydd : symmud 
 car heb vraint heb gènad, cyrcli gosgordd 
 estron heb rybudd heb ammod, a barn heb 
 wlâd heb ynad, neu heb wlâd ac arglwyddi 
 rhiaint. 
 
 11. Tair clud varlin y sydd: cenedyl 
 gysevin yn ngorsedd gwlâd a rhiaint, ynad 
 a'i bleidorion yn myned gan varn a chyv- 
 raith, a thywysawg a'i osgordd yn myned 
 yn rhyvel gorwlâd. Sev yw barlin, rhiaint 
 a phencenedlodd, neu beneiviaid cenedyl 
 a chynghaws. 
 
 12. Tair clud y sydd, ac ar y lie delont 
 eu cynnal a'u porthi: a vont yn mraint 
 barlin, à vont yn mraint beirdd, ac à vont 
 yn mraint amddivad. 
 
 13. Tair clud addwyn y sydd : beirdd yn 
 darogan heddwch, cyrch cynhauav, a 
 phriodas. 
 
 14. Tair clud gymmrawd y sydd: dy- 
 gynnull gwlâd a rhiaint yn do^barth cyv- 
 reithiau a barn cywlad, beirdd yn athrawon 
 gwybodau lie cyrchont yn ngorsedd, a 
 chydgyvarch cenedyl yn nghyrch golych- 
 wyd, ar y privwyliau arbènigion. 
 
 15. Tair clud vargad y sydd: cyrch 
 gelyn gorwlad; llev, neu gorn murn a 
 chynllwyn; a threv ar dân; sev y dylit 
 gynnorthwy gan bawb- 
 
 16. Tri chorn cynghlud y sydd: corn 
 cynhauav, corn dadlau, a chorn golych- 
 wyd. 
 
 17. Tair clud gynhwrv y sydd: corn 
 gwlâd, llongau o wlâd estron yn medru tîr, 
 ac annychwel cènad gwlâd a rhiaint o wlâd 
 estron. 
 
 18. Tair clud gyvarch y sydd : aredig, 
 gwylgampau, a goddeithio coedydd ; sev o 
 gyvarch nis dylit eu hattal. 
 
 19. Tri chyvarch gwlad : corn cychwyn, 
 gwaedd yn llŷs, a gosteg golychwyd. 
 
 20. Tair clud anghyvarch y sydd : hel- 
 wriaeth, ydgyrch, a chlawdd haiarn; sev 
 nid rhaid cyvarch o a'u cyrchont. Neu, o 
 vodd arall, nid rhaid cyvarch eu cyrchu. 
 
 21. Tair clud ymlid y sydd: blaidd, 
 gwilliaid, a chi cynddeiriog; a phawb à 
 glywont y gwaedd à ddylynt ymgydgyrch. 
 
 22. Tair dinauclud y sydd : cyrch estron 
 
 yn anghyvarch, anrhaith gorwlad, a chnud 
 bleiddiau. 
 
 23. Tair clud vreiniawl y sydd: cylch 
 brenin, neu riaint yn eu cyvoethau, cyrcli 
 beirdd yn ngorsedd gyvallwy, a chyrch 
 dwyvolion yn ngolychwyd; ac yn rhai 
 llyvrau val hyn, Cyrch yngneidiaeth, cyrch 
 beirdd a chlêr, a chyrch golychwyd. 
 
 24. Tair cludgyrch vreiniawl o addwyn - 
 der gwarantedig cenedyl y Cymry y sydd, 
 ac ni ddylit à elai yn eu herbyn : cyrch 
 cènad gorwlad, cyrch beirdd gorwlad yn 
 ngorsedd wrth vraint a devawd beirdd 
 Ynys Prydain, a chyrch eillion yn hedd ac 
 yn nawdd Duw a'i dangnev. 
 
 25. Tair clud gychwyn gyfredin ysydd: 
 serch, budd, a gochel cosp ac anmraint. 
 
 26. Tair clud ddeol y sydd: murn a 
 chynllwyn ; brâd teyrnedd, sev brâd gwlâd 
 a chenedyl; ac anrhaithledrad anwyllyn- 
 iawg ; sev y dylai bawb yn nghly w y corn 
 fordd y cerdder vyned yn nghyrch y dëol 
 hyny, bob rhyw ac oedran, a chynnal 
 cyvarth gan gŵn yn ydd eler hyd rhoddi 
 ar vor, ac ydd elo à ddëoler driugeinawr o'r 
 golwg. 
 
 27. Tair clud gymmhill y sydd, a govyn 
 cynghlud ar bob dyledawg cynhwynawl: 
 cyrch yn ngorseddau gwlâd a chenedyl, 
 cyrch rhyvel gorwlad, a chyrch carllawed- 
 rog ; sev y w carllawedrawg, un à vo braint 
 a symmud ei gàr neu ei vwdipan y myno. 
 
 28. Tri charllawedrawg y sydd : anghyd- 
 vrawd, ac anghyttir, ac à vo wrth vraint o 
 bencenedyl; sev yw carllawedrawg, à vo 
 braint iddo symmud ei gàr lie y myno, neu 
 symmud i arall o van heb golli braint a 
 brodoriaeth yn y lie yjísymmuto o hano, tra 
 nad elo yn ngwlâd gelyn ac estron ; sev y w 
 gwlàd estron amgen o briv genedyl, a gor- 
 wlad amgen o gyvoeth o'r un briv genedyl. 
 
 29. Tair clud gyvattal y sydd : pencen- 
 edyl, priodasawg, ac à vo wrth swydd gwlâd 
 a chyvoeth; a chargyvattal fl a'u gelwir, 
 am nis gellir eu hebgor yn ngwlâd a chen- 
 edyl. 
 
 30. Tair clud vanawg y sydd : pencen- 
 edyl a'i osgordd, beirdd a'u noddedigion o 
 awenyddion, ac ynad a'i wŷr llŷs; sev yn 
 man y bont y bydd eu braint a'u trwydded. 
 
 31. Tair clud gyvran y sydd: braint 
 clud varlin, âr gysevin, a helwriaeth ; sev 
 y bydd i'r rhai hyn hawl a chyvran yn y 
 vrodoriaeth wrth hyn o bethau pan y 
 myner. 
 
 32. Tair clud angen y sydd: newyn yn 
 ngwlâd, daiardor neu liveiriant, a gortrech 
 estron; sev rhagddynt y dervydd braint a 
 brodoriaeth yn ngwlad, a myned o'r genedyl 
 
920 
 
 TRIODD DOETH1NEB 
 
 ar encil ac yno dechreu o'r newydd yn 
 nghymmrawd y genedyl. 
 
 33. Tair caethglud y sydd: gelyn gor- 
 vodedig, a gwilliaid cywlad, a chychwyn 
 anghènad; sev à symmudo ei gàr neu ei 
 vwd heb vraint heb gènad; a'r tri rhyw 
 hyn o ddynion á ddoder yn nghaethglud, 
 ac yn eillion hyd yn mhen y nawved âch. 
 
 34. Tair clud gynniwair ysydd: bugeil- 
 iaid trevgordd yn arail eu preiddiau, ym- 
 lid gwylltvilod rheipus gan gorn gwlâd, a 
 beirdd yn darogan wrth raid gwlâd a 
 chenedyl. 
 
 Ac velly tervyna. 
 
 A Thriodd y Cargludau a'u gelwir; a 
 Dyfnwal Moelmud, brenin y Cymry 
 a'u cadamaes er dangos à vai iawn a 
 chyvraith niewn gwlâd a chenedyl; a 
 goreu deddvwr à vu eirioed oedd Dyvn- 
 wal Moelmud; a goreu am vraint a 
 nawdd i vrodor ac aillt, rhag bod neb à 
 wnelai yn ngbam ac yn anghyvraith. A 
 gwedy byny Hywel Dda brenin Cymru 
 oil a'u cadarnâes yn gauedig yn erbyn 
 a'u gwrthreitliiai ac a'u gwrthvreiniai. 
 
 22. Llyma ereill o Driodd Dyfnwal 
 Moelmud, 
 
 à elwir Triodd Gwladoldeb a chywlad- 
 oldeb ; sev ydynt hen driodd breiniau a 
 devodau cenedyl y Cymry, cyn colli eu 
 braint a'u coron, o drais a thwyll a brad 
 y Saeson. 
 
 1. Tair sail gwladoldeb : braint, medd- 
 iant, a chyvraith. 
 
 2. Tair sail cyvraith: amddifyn, cosp, 
 ac anrhydedd, parth ag at à wneler er lies 
 gwlâd a chenedyl. 
 
 3. Tri nawdd ac amddifyn gwladoldeb : 
 nawdd bywyd a chorf, nawdd meddiant ac 
 addev, a nawdd braint gynhenid. 
 
 4. Tri pheth à cldifynant wladoldeb: 
 cariad, ovn, a chymmudd. 
 
 5. Tri pheth à gadarnaant wladoldeb : 
 nawdd gadarn i bob dŷn a'i eiddo, cosp 
 gyviawn lie a'i dylit, a thrugaredd o gyv- 
 iawnder lie a'i gweler yn ovyniadawl gan 
 a chaws gyviawn. 
 
 G. Tri pheth à ddyvethant wladoldeb: 
 creulonder yn He cosp; trngaredd, o gariad 
 a pharch, yn gwyraw cyviawnder ; a thwyll- 
 gymmrawd, lie nas cafer nawdd gynneddv- 
 awl i bob dŷn, a'i brodor a'i aillt y bo. 
 
 7. Tair colovn gwladoldeb : të'yrnedd, 
 rhaith gwlâd, ac yngneidiaeth. 
 
 8. Tri pheth à ddylit ar bob un o'r tair 
 colovn hyn: iawn i bawb, nawdd ac am- 
 ddifyn i bawb, a dosbarthau hydrevn er 
 
 addysg a gwybodaeth a chov i bawb o'r 
 vrodoriaeth. 
 
 9. Tri pheth à gadarnâant ar wladoldeb: 
 nerth, nawdd, a chosp o gyviawnder cyv- 
 raith gynneddvaid. 
 
 10. Tri devnydd cyvraith: gwybodaeth, 
 iawn cynhenid, a chydwybod. 
 
 11. Tri thlws gwladoldeb: ysgolâig 
 dysgedig, feryllt celvydd, ac ynad cyviawn. 
 
 12. Tri phrawv ynad: gwybod y gyv- 
 raith, gwybod devodau gwlâd na chauo 
 cyvraith yn eu herbyn, a gwybod syrth ei 
 amserau a'u dichweiniau. 
 
 13. Tri pheth y dylai ynad ymarver ag 
 wynt yn wastad : gwirionedd cynneddvawl, 
 trugaredd cydwybodawl, a gwybodau 
 cedeirnbwyll. 
 
 14. Tri pheth à ddylai vod ar ynad mal 
 y gallo wy bod ac ymgydwybodi yn gyviawn 
 â phob hawl a dadl à ddelawr ger ei vron : 
 bod yn ystyrgar i ymrynu yn geudodawl 
 â'r gwirionedd, a'i chwilio i maes o'i bwyll 
 cysevin ei hunan; bod yn ymovyngar, er 
 cafael gwybod gan arall o ddŷn a thrwy 
 arall o ddichwain â vytho yn wirionedd; a 
 bod yn ystrywgar i chwilio a chafael i maes 
 à vythawr yn dwyll parth ag at à vo dadl 
 yn ei lŷs ev, a phei cafawr yn ei ansawdd, 
 à guddiai neu à dywyllai wirionedd, ac â 
 barai dwyll ar varn à roddai eve, cyd y bai 
 cydwybodawl ; canys ynad á ddylai wybod 
 drwy bervedd à ddelai ger ei vron cyn y 
 gallai varn à vai cyviawn a chydwybod awl. 
 
 15. Tair priv ddyledswydd teyrnedd: 
 cainymgynnal ; cadarnâu addysg ar wybod- 
 au gwladolion, mal y gallor ymgynnal gan 
 raith a chyvraith, a chan wlâd a theyrnedd; 
 a chadarnâu nawdd cywiriaid y genedyl a'r 
 vrodor aeth a'r nawdd à ddylit i eillion yn 
 nawdd y vrodoriaeth. 
 
 16. Tair gormes teyrnedd: anmrawd, 
 sev gwallymnawdd parth ag at gywiriaid 
 a'u däodd ; anrhaith, sev lledrad, a murn, 
 a chynllwyn, a chadernyd anghyvraith yn 
 cau yn erbyn gwlâd a chyvraith ; ac anym- 
 dawr, sev y w hyny gwall-ymbwyll ar syrth 
 amserau a dichweiniau, ac ereill orvodau, 
 lie cauont yn erbyn cyvraith ; ac nis gellir 
 eu gwared namyn o raith gwlâd a theyrn- 
 edd i weled ac i ymwybodi a buadau, ac i 
 wellâu ac amnewyddu à vo achaws gorvod- 
 awg yn darogan. 
 
 17. Tri phriv geinmyged teyrnedd: 
 nawdd cywiriaid, cosp a gwared dihiriaid, 
 a gwared anwybodaeth iwng cywir a 
 chywir a gyru barn gyviawn y rhyng- 
 ddynt. 
 
 18. Tri chadernyd cyvraith: ynad dysg- 
 edig, tyst cywir, a rhaith gydwybodawl. j 
 
BEIHDD YNYS PRYDA1N. 
 
 921 
 
 19. Tair cosp garîarn y sydd: bod yn 
 eneid-vaddeu, toraelawd,^, deol yn aeth- 
 wlad gan waedd a chyrch gwlad a chyvarth; 
 ac i'r brenin yr im à vyno. 
 
 20. Tair cosp eneidvaddeu y sydd ; byrâu 
 o bèn, crogi, a llosgi; ac i'r brenin, neu 
 arglwydd y cyvoeth, ei ddewis yr un à 
 vyno. 
 
 21. Tair cosp orinail y sydd: dwyn 
 gavael meddiant, carchar, a cliolli braint ; 
 sev pan goller braint y syrthier i ansawdd 
 aillt hyd yn mhen y nawved âch. 
 
 22. Tair cosp gamlwrw y sydd : dwyn 
 gavael lie nas taler yn bawl, gyru swydd 
 a gorchwyl ar à gosper hyd onis gwaretor o 
 dalu y sarâad, a clierydd gwlâd ; sev liyny 
 cyboeddi gan gorn a gwaedd gwlad yn 
 inbob llŷs, a llàn, a fair, a marchnad, ac 
 ymhob tyrva ddospartbus, y petb à vo ar à 
 gerydder yn vai cospiadawl ; sev nis gellir 
 eu gwared un o'r tri liyn namyn o dalu 
 camlwrw cyvreithawl. 
 
 23. Tri chyswynbwyll y sydd dros gwared 
 llŷs ac ynad ar gosp gadarn: mam yn 
 gwared ei phlant, mâb cyn barv, ac estron 
 anghyviaith à wnelo yn erbyn cyvraith a 
 brodoriaeth. 
 
 24. Tair asswyn y sydd yn nghyvraith 
 dros gwared cosp gadarn : anallu, anwybod, 
 ac eisiwed angheuawl ; a'r tri pheth hyn a 
 asswynant rag cosp gadarn, ac a'u gwared- 
 ant. 
 
 25. Tri dŷn nis dylit eu cospi : mud a 
 byddar geni, a phlentyn cyn deall, ac ynvyd 
 cynhwynawl ; sev y dy weclir, nid â cosp ar 
 ynvyd ; eithr rhybudd gwlad yn ysgriven 
 ar bŷst neu veini y brenin, yn waedd 
 gadarn er i bawb ymochel a'r ynvyd, ac a'r 
 mud byddar geni ; a'u. dodi dan eu nodau 
 gan gorn a gwaedd gwlâd a chywlad; 
 acliaws hyny y dywedir, ynvyd á â ar y 
 post. 
 
 26. Tri chyvrwym gwlad a chenedyl : 
 tadoldeb, maboldeb, a brawdoldeb. Sev 
 tadoldeb, teyrnedd yn govalu, ac yn llun- 
 iaethu, ac yn diwallu, er caingynnal bro- 
 doriaeth ; maboldeb, yn uvyddau i'r tadol- 
 deb, er trevn a dosbarth gyviawn; a'r 
 brawdoldeb, yn ogydbwyll a'r ddau ereill 
 yn eu llëodd yn ymgynnorthwyaw er 
 cadarnâu cymmrawd ar wlâd a chenedyl a 
 theyrnedd ddosparthus. 
 
 27. Tri chyvrwym brodoriaeth a chen- 
 edyl : trwydded warantedig, breiniau cyd- 
 gynnec.dv, a chyviawnder cyvreithiau. 
 
 28. Tri phrydverthwch brodoriaeth : 
 gwybodau doethineb, celvyddydau gwared- 
 awl, a syberwyi addwynbwyll. 
 
 29. Tri chadernyd gwybodau a chelvydd- 
 
 ydau : addysg o athrawon wrth vraint a 
 thrwydded- breinioldeb gwybodau a chel- 
 vyddydau ar a'u gwypont ; a gobrau g war- 
 antedig o gyvraith, am à wneler yn ddos- 
 parthus, o arch ac ammod, gan wybedydd- 
 ion a chelvyddiaid. 
 
 30. Tair sail gadarn cywladoldeb : cyin- 
 mhwyll amlwg a thrywel, nas gellid à elai 
 o bwyll yn ei erbyn ; braint gadarn, nas 
 gellid gan gyviawnder ei gwrthrym; a 
 brawd gadarn, nas gellid godidawg o vraint 
 a swydd a'i divrodai. 
 
 31. Tri pheth à ddivrodant wladoldeb 
 a chy wladoldeb : breiniau gormeslawn, 
 anghyviawn o varn cyvraith, a gwallymar- 
 bod yn peri annosparth ar drevnau gwlad 
 a chenedyl. 
 
 32. Tri pheth ni savant yn gadarn ond 
 tra bont ar y tair sail gadarn : cyvraith, 
 meddiannau, a thangnev cenedyl. 
 
 33. Tri pheth à ddylynt vod yn ddevn- 
 yddion pob cyvraith gy vrwym : cadernyd, 
 iawn, a chydwybod. 
 
 3i. Tri deivnogaeth barn gyviawn: 
 pwyll ystyrbell, deddvoldeb gymmrawd ar 
 gyvreithiaU; a chydwybodawl raith ynad a 
 theyrnedd. 
 
 35. Tri deivnogion teyrnedd: angen 
 gwlâd a chywlad, pwyll doethion, a dedvryd 
 rhaith gwlâd a chymmrawd. ^Z 
 
 36. Tri anhebgor gwladoldeb : arglwydd 
 yn vrenin, rhaith gwlâd, ac yngneidiaeth. 
 
 37. Tri anhebgor cywladoldeb : teyrnedd 
 benadur, rhaith gymmrawd, a barn dygyn- 
 null cj^wlad yn mraint a'i govynai, ai gwr 
 gwlad ai gwr gorwlad, y byddai. 
 
 38. Tri anhebgor pob un o'r tri hyny : 
 pwyll o gymmhrawv dichweiniau, cyviawn- 
 der o gydwybod, a chariad brawdol rhwng 
 gwlâd a chywlad : a rhwng gwr a gwlad, a 
 rhwng gwr a gwr ; a lie nas byddont nid 
 hawdd gwared rbag anweledig o anmrawd 
 ac anghyviawnder. 
 
 39. Tri deivnogion cywladoldeb : cydam- 
 ddifyn, cyvnawdd gwybodau achelvyddyd- 
 aü, a chadarnâu cynneddvau ac arverau 
 tangnevgar. 
 
 40. Tri pheth nis gellir cadernyd a chyn- 
 nal arnynt heb gywladoldeb: llavuriaeth 
 daiar, celvyddydau, ac ereill wybodaubrein- 
 iawl, a thangnevedd dosparthus. 
 
 41. Tri pheth à gadarnâant dangney 
 cywlad : breiniau cymmrawd, gwladoldeb 
 gymmraint, a gwybodau doethineb, dan 
 gyvnawdd cywlad o vrawd ac o vraint gyn- 
 henid. N 
 
 42. Tri chynghlwm cywladoldeb: cyv- 
 iaith j cymmrawd, a chymmraint ; ac heb- 
 ddynt nis gellir cywladoldeb gadarn. 
 
022 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 43. Tri phrydverthwch cywladoldeb : 
 gwybodau moliannus, syberwyd cariadus, 
 a chymmrawd ddosparthus. 
 
 44. Tri pheth à wnant wlâd : ceraint, 
 iaith, a breiniau ; a thri chy vrwym gwlâd 
 a'u gelwir. 
 
 45. Tri chynghlwm gwladoldeb: cyv- 
 nawdd, cyvar, a chyvraith; ac hebddynt 
 nis gellir gwlâd a brodoriaeth. 
 
 46. Tri pheth nid gwlâd lie nas bydd- 
 ont: cyviaith, cyvraith, achyvardir; canys 
 heb y rhai hyn nis gellir ymgynnal yn 
 hêdd a chymmrawd. 
 
 47. Tri phriv gynneddvau gwladoldeb 
 gadarn : celvyddydau breinawl, gwybodau 
 doethineb, ac arddoriaeth ; canys o'r tri 
 hyn y teirdd pob cynneddvau ereill ar 
 wladoldeb; a chyn privgynneddvau nis 
 gellir adgynneddvau ; achaws hyny anheb- 
 gorion gwladoldeb yw cadarnâu yn vrein- 
 iedig a dosbarthus y tri pliriv gynneddvau. 
 
 48. Tri pheth nid da gwlâd lie nas cafer : 
 coed, ceryg, a fynonau dwvr. 
 
 49. Tri chyfredinion gwlâd a chenedyl : 
 mesgoed, helwriaeth, a chlawdd haiarn ; ac 
 nis dylit perchenogaetli wahanredawl ar 
 nac un nac arall o henynt. 
 
 50. Tri phriodolion gwabanredawl à 
 vyddant i wr o'r tri chyfredinion gwlâd a 
 chenedyl : nid amgen, cig hely wedi y tyner 
 y croen oddiaindano, niesgasgl, a haiarn 
 cloddiedig. 
 
 51. Tri phriodolion gwahanredawl gwr 
 gwlâd a chymmrawd; sev hwnw Cymro 
 cynhenid o gysevindawd braint: tŷ, buarth, 
 ac ydarth. 
 
 52. Tri phriodolion gwahanredawl pob 
 gwr rhag arall, ai aillt ai Cymro y bo: 
 gwraig, plant, a da cychwynawl. 
 
 53. Tri phriodolion gwahanredawl pob 
 gwr rhag arall, ac nis gellir eu rhànu ag 
 aiall, ac nis telir yn nghamlwrw: gwraig, 
 plant, ac argyvreu; sev yw argyvreu, gwisg, 
 ac arvau, a pheiriannau celvyddyd vrein- 
 iawl ; canys hebddynt nis gellir ei gyviawn 
 ansawdd i ŵr ; ac nid iawn i gyvraith an- 
 wriaw gwr, neu anghelvyddu celvyddyd. 
 
 54. Tri thlws cenedyl : llyvyr, telyn, a 
 chleddyv; ac nis dygir yn ngavael gan 
 ddedryd llŷs a chyvraith. 
 
 55. Tri thrwyddedawg teulu, ac ni vydd- 
 ant wrth lavur a gorchwyl a swydd : baban, 
 oedranus, ac athraw teuluaidd; sev nis 
 byddant law ar gledd, nac ar gorn, nac ar 
 arad. 
 
 56. Tri dŷn breiniawl ni bydd noeth 
 arv yn eu herbyn: bardd, pencenedyl, a 
 chenad gorwlad. 
 
 57. Tri dŷn cyfredin ni bydd noeth arv 
 
 yn eu herbyn ; gwr di arv, gwr cyn barv, 
 a benyw. 
 
 58. Tri He breiniawl ni bydd arv yn 
 erbynu : gorsedd gwlâd ac arglwydd ; gor- 
 sedd cynghyd cynnal, sev yw hòno gorsedd 
 ddygynnull; a gorsedd beirdd. 
 
 59. Tair gorsedd vreiniawl Ynys Pryd- 
 ain yn nawdd cenedyl y Cymry : gorsedd 
 beirdd, a hòno yn hynav ei bonedd; gor- 
 sedd gwlâd ac arglwydd, sev hòno llŷs cyv- 
 raith ac yngneidiaeth o ddygynnull yngnaid 
 a brawdwyr rhaith; a gorsedd cynghyd 
 cynnal, sev hòno gorsedd ddygynnull gwlâd 
 a gorwlad gan wŷr teyrnedd, a phencenedl- 
 odd, a doethion gwlâd a gorwlad, er deddvu 
 cymmrawd a chyvraith yn ngwlâd a chy- 
 wlad, a rhwng gwlâd a gorwlad, o gym- 
 hwyll a chymmrawd a chymmod gwlâd a 
 gwlâd, a thëyrn a thëyrn, a rhaith a rhaith, 
 er iawn a thangnev, a braint à ddylit yn 
 ngwlâd a chywlad : ac nis dylit noethi arv 
 rhag y rhy w orseddau o vewn eu swyddau, 
 na rhag eu hamserodd. 
 
 60. Tair gorsed 1 vreiniawl y sydd, ac 
 iawn iddynt wàrogaeth y gan y neb à 
 vythont parth nawdd, neu swydd, neu 
 urddas, neu dda wrth gelvyddyd a gwy- 
 bodau, yn mraint a brawd un ac arall o'r 
 gorseddau hyny, ar wàrogaeth á vydd her- 
 wydd braint, ac a ddylit i'r orsedd yn 
 nghysbwyll : gorsedd beirdd Ynys Prydain, 
 ac wrth ei barn y bydd pob un o wàrog- 
 aeth à geisio dda wrth gerdd a chelvyddyd 
 barddoniaeth, a phawb à vythont yn nawdd 
 yr orsedd hòno dan dervynau ei swydd a'i 
 breiniau'; gorsedd brenin, neu arglwydd 
 cyvoeth, a'i vrawdwyr, a'i yngnaid, a bre- 
 yriaid, sev hyny pob Cymro tiriawg, er 
 cynnal llŷs a dadlau cyvraith; a gorsedd 
 cynghyd cynnal, sev gorsedd ddygynnull 
 gwlâd a chywlad ; ac i hon y dylyid wàr- 
 ogaeth y ddwy ereill, ac à vont yn eu 
 braint ; canys cyd y bo hynav yn monedd 
 gorsedd beirdd, o ba un y henyw pob 
 gwybodau, eisoes hynav yn mraint rhaid a 
 gorvod, gan bwyll a gallu cenedyl, yw 
 gorsedd rhaith ddygynnull gwlâd a chy- 
 wlad, er trevnu a chadarnâu iawn a nawdd 
 ac amddifyn gwlad a chywlad, a chenedlodd 
 cymmrawd, a'u gwahanredolion yn gywir- 
 iaid gwlâd a chyvoeth; ac hebddi, sev 
 gorsedd cynghyd cynnal, nis gellid braint 
 na chadarn ar un o'r ddwy orsedd ereill; 
 canys o dri pheth y mae gorsedd rhaith 
 ddygynnull gwlâd a chenedyl ; nid amgen, 
 pwyll, nerth, ac ewyllys gwlâd a chywlad, 
 a chenedyl a chydgenedyl, er gwneuthur, a 
 gwellâu, a chadarnâu cyvraith a chym- 
 mrawd; a chadarnâu iawn a braint ivrod- 
 
EEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 923 
 
 oiion gwlâd a chywlad a'u gwahanredolion, 
 ai Aillt ai Cymro, gan gyspwyll liyd a lie 
 nad eler yn erbyn y cyd cyvoll; canys 
 gorsedd ddygynnull cywlad á gau yn erbyn 
 pob arall o vraint, a gallu, a chyvraith, ac 
 awdurdawd, na vont gymuirawd â hi. Ac 
 yn nawdd gorsedd cynghyd cynnal y caw- 
 sant gyntav eu braint a'u cadernid gorsedd- 
 au arglwydd cyvoeth a'i wlâd, a gorseddau 
 beirdd ; ac yn amgen nid oes ac nid oedd 
 braiüt yn y byd, namyn syberwyd gwlada 
 chenedyl iddynt. 
 
 61. Tair gorsedd yn mraint gwlâd a 
 chenedyl y Cymry y sydd : cyntav, gor- 
 sedd beirdd Ynys Prydain, a'u bonedd a'u 
 braint â vydd o bwyll, ansawdd, a gorvod ; 
 neu herwydd ereill athrawon a doethion, o 
 bwyll, ansawdd, a dichwain. A'u braint 
 a'u swydd, noddedigion gorsedd beirdd, yw 
 cynnal a chadw a dodi addysg warantedig 
 ar wybodau dwyvoldeb, a doetliineb, a sy- 
 berwyd ; a chov a chadw ar bob rnoliannus 
 ar wr a chenedyl ; a phob dichwain amser- 
 au ; a phob rhyveddawd anianawl ; a rhy- 
 velodd ; a dosparthau gwlâd a chenedyl ; a 
 dialeddau; a gorvodaethau rnoliannus; a 
 chadw cov gwarantedig ar achau, a phri- 
 odasau, a bonedd, a breiniau, a devodau 
 cenedyl y Cymry : a bod wrth raid gor- 
 seddau ereill yn darogan à orfer ac à ddy- 
 lawr dan osteg arhybudd cyvreithawl. Ac 
 amgen na hvn nid oes nac o swydd nac o 
 vraint ar orsedd beirdd ; sev ydynt y beirdd 
 athrawon gwarantedig gwlad a chenedyl y 
 Cymry ; a thrwydcled iddynt yn waranted- 
 ig o'u swydd yn amgen noc à ddylaint yn 
 Gymry cynhwynawl ; sev i bob un ei bum- 
 erwi rhyddion, a moddion celvyddyd yn 
 warantedig i bob un. 
 
 Ail, gorsedd gwlâd a chyvoeth; sev 
 gorsedd yngneidiaeth a brawd cyvraith, er 
 iawn a nawdd gwlad a chenedyl, a'u 
 noddedigion, a'u heillion ; sev y gwnant y 
 gorseddau hyn, nid amgen gorsedd cynghyd 
 cynnal á wna gyvraith lie bo achaws, ac 
 a'i cadarnâa yn ngwlâd a chywlad; ac nid 
 rhydd i wlâd heb gywlad hyny. Gorsedd 
 brawd ac yngneidiaeth á vara ar à wnelo 
 yn anghyvraith ac a'i cysp: a gorsedd 
 beirdd á ddysg wybodau rnoliannus ac à 
 vara arnynt, ac á geidw bob covion cenedyl 
 yn ddosparthus a gwarantedig ; ac nid iawn 
 i un o'r gorseddau ymwneuthur â chys- 
 pwyll un o'r ddwy ereill, namyn eu cadarn- 
 âu a'u cyvnoddi yn gynneddvawl. 
 
 Trydedd orsedd, sev cynghyd cynnal, ei 
 phwyll cysevin a thervynedig yw gwneu- 
 thur à vo raid o newydd ac o wellâad ar 
 gyvreithiau gwlad a chywlad gan raith 
 
 cywlad o bencenedlodd, a doethion, a 
 theyrnedd benadur; sev yw teyrnedd 
 benadur, neu deyrnedd benraith, yr hynav 
 ei oresgyn o'r breninodd a'r tywysogion 
 cywlad; ac ar hwnw bydd y cyfraw 
 cadarn ; a gair ei air ev ar bob gair arall 
 yn nghyfraw gwlad. 
 
 62. Tair gorsedd anghyvarch y sydd : 
 swyddawg gwarantedig o gyvraith yn dafar 
 lluniaeth yn nghyvoeth ei arglwydd, er 
 dyspwyllaw barn, neu gynhenau, neu an- 
 mrawd, megis symmud neu wrthladd cyv- 
 reithiau y brenin; sev y bydd y dafar 
 hyny er cynnal gorsedd wahanredawl neu 
 ddygynnull gwlâd a chenedyl yn rhaith, lie 
 bo galw ac achaws; ac ni ddyly gwlâd 
 erbyn a y swyddawg à wnelo y dafar; canys 
 nid braint i neb ond i arglwydd wneuthur 
 cyvraith ; ac nid braint hyny iddo yntau 
 namyn o ddyundeb ei wlâd a'i genedyl yn 
 nygynnull; ac nis gellir dygynnull heb 
 luniaeth o le, ac amser, ac amcan, a bwyd, 
 a Hyn, a gwasgawd, a gorphwys, a than, a 
 chynnorthwyon. 
 
 Ail, gorsedd rhaith gwlad gan bencen- 
 edyl, o gwyn anmrawd ac anghyvraith y 
 gan y brenin a'i yngnaid; neu lie nas cefir 
 cyvraith à wnelo iawn amlwg a chadarn ; 
 a lie bo hyny iawn i bob Cymro cynhwyn- 
 awl ei raith ; ac ar ei bencenedyl y bydd y 
 cyfraw teyrnedd, a lluniaethu gan gyni- 
 horth a chynnorthwy ei genedyl a'i ddoeth- 
 ion ; ac ni ddylai gwlâd ei herbynu ; canys 
 braint i bencenedyl cyfraw teyrnedd, ac i 
 bob Cymro cynhwynawl hyny yn nawdd 
 braint ei bencenedyl ; a llw trichannyn o 
 wŷr cyvraith, sev dyledogion o dirogion à 
 gadarnâa à wnelawr gan raith gwlâd o gyf- 
 raw gwr o Gymro cynhwynawl, yn nawdd 
 a braint ei bencenedyl. Sev iawn y w i bob 
 Cymro ei lavar, a'i gwyn, a'i hawl, o bwyll 
 anianawl, ynnawdd a braint ei bencenedyl ; 
 ac iawn i bob pencenedyl ei wlâd a'i raith ; 
 a lie govyner, iawn i bob rhaith ei theyrn- 
 edd ; ac iawn i bob teyrnedd ei chywlad yn 
 rhaith ddygynnull, rhag gadael i à gauai 
 yn erbyn cyvraith a braint gymmrawd; ac 
 yn hyn o nawdd, braint i bob Cymro cyn- 
 hwynawl ei wlâd, a'i raith, a'i deyrnedd, 
 a'i gywlad, yn nygynnull. 
 
 Trydydd vydd er dyspwyll teilyngdawd 
 dwy gyvraith, neu vwy, lie bo gosocledig y 
 naill yn ogyvuwch â'r llall, ac o ddichwein- 
 iau amserau, a newidiau byd, a bywyd, a 
 chyvlwiw; tyviannus anghyviawnder ar 
 un yn amgen noc ar y llall ; ac nis gellir 
 iawn cyn adnabod y cam; ac nis dylit 
 iawnâu heb yn wybod i wlâd ac arglwydd; 
 ac nis dylai arglwydd a'i wlâd hyny, ond o 
 
924 
 
 TRIODD DOETBINEB 
 
 wybod a dyundeb ei gy wlad yn ddevodawl. 
 Achaws y pwyllau hyn, iawn dan osteg a 
 rhybudd cyvreithawl undydd o blwyddyn, 
 cynnal gorsedd raith drwy wybod i wlâd a 
 chenedyl, er ymgyspwyll ar à vytho yn 
 nghain, ac er ei iawnâu gan gymmrawd 
 deilwng, a threiglaw y cyfraw îiyd y bo 
 achaws gyviawn ac anghenawl; a lie sym- 
 muter cyvraith rhaid vydd rhybuddiaw 
 gwlâd a chenedyl yn deilwng, mal y gallont 
 adnabod à ddoter yn lie à syimnutawr. 
 
 63.' Tri pheth nis dylit eu gwneuthur 
 ond o ddyuncleb gwlâd a cliywlad a chen- 
 edyl benbaladr : symmud cyvraith y brenin, 
 diarglwyddiaethu y brenin, a dysgu gwy- 
 bodau newyddion yn ngorsedd beirdcl; 
 canys nis dylit hyny cyn y gwypo wlâd a 
 chenedyl eu rhywiau, a'u cynneddvau, a'u 
 dosparthau, o varn a dangos cyvreithawl 
 dysgedigion a doethion o athrawon gwar- 
 antedig yn ngorsedd gyvallwy beirdd Ynys 
 Prydain yn ngwlâd a chywlad. A lie ydd 
 eler yn erbyn hyny o bwyll a chysbwyll, 
 overion y gelwir y gwybodau hyny ; ac nis 
 dylit braint a da wrth gelvyddyd arnynt; 
 ac nid oes i na chyvraith, na dosparth, na 
 chelvyddyd, nac i unrhy w bwyll ar wybod- 
 au, vraint yn y byd onis cafawr ar cldang- 
 aws ac addysg; ac o hyny barn athrawon 
 a doethion gwarantedig o ddysg, a gwy- 
 bodau, ac awdurdawd, yn mraint dos- 
 parthau gwlâd a chenedyl. Ac o ddiar- 
 glwyddiaethu brenin, nis dylit hyny namyn 
 gan raith gwlâd a cliywlad; sev o gywlad 
 y bydd llw trichannyn yn rhaith yn mhob 
 cyvoeth arglwydd breiniawl gorseddawg y 
 dan y brenin penraith; a'r trechav, sev y 
 mwyav o riv cyvoethau, yn cadarnâu à 
 wneler yn rhaith. Sev yw brenin penraith, 
 brenin neu dywysawg y bo hynav ei ores- 
 gyn o'r breninodd cywlad. 
 
 64. Tri dyundeb cadarn à ddylit ar 
 wlâd a chenedyl y Cymry : dyundeb gwlâd 
 a chenedyl, sev cymro y bydd Cymro yn 
 mhob gwlâd a chyvoeth yn Nghymru, a 
 chyvun a chyvuwch ei vraint cymrnrawd 
 yn un cyvoeth ag yn arall, pa un bynag ; 
 cyd y bo iddo ei vraint wahanredawl ar dir 
 yn nghyvoeth ei arglwydd llvs a henyw o 
 heni. 
 
 Ail yw dyundeb teyrnedd ; sev nis dylit 
 namyn un brenin Cyinru oil; a hwnw 
 vydd yr hynav ei oresgyn o'r tywysogion 
 cywlad, a gair ei air ev ar bob tywysawg 
 arall ; sev hyny yn nygynnull cywlad, ac 
 nid yn amgen; canys ynmhob amgen, gair 
 ei air ev tywysawg ac arglwydd cyvoeth 
 llŷs a gorsedd arall yn Nghymru o vewn ei 
 1 Mae gwall yn hwn. 
 
 wlâd a'i gy voeth ei hun dan ei thervynau ; 
 a'r hynav ei oresgyn á elwir brenin Cymru 
 oil, a brenin Cymru benbaladr: sev yw 
 Cymry penbaladr, holl grynsyrth cenedyl y 
 Cymry yn eu holl gyvoethau dan eu ter- 
 vynau, gymmraint a chymmrawd, un ac 
 arall, yn mhob un, ac yn mhob arall o'r 
 cyvoethau; namyn däodd a breiniau pri- 
 odolion a gwahanredawl anghychwynawl ; 
 mal y býdd tîr, a swycld gwlad a llŷs; 
 achaws hyny diarheb yw " Hhyddi Gyinro 
 pob gwlad yn Xghymru." Ac ar y brenin 
 penraith y mae cyfraw a lluniaethu rhaith 
 cywlad, à elwir gorsedd ddygynnull, a gor- 
 sedd cywlad, a gorsedd cynghyd cynnal, a 
 gorsedd benbaladr, a rhaith Cymry ben- 
 baladr. Ac nis gellir ar un yn wahan- 
 redawl, ai gwr ai gwlâd y bo, à ddylit ar 
 oil o baladr ac yn benbaladr. 
 
 Trydydd, dyundeb cyvraith, a braint, a 
 brawd: sev yr un gyvraith á ddylit yn 
 mhob gwlâd yn Nghymru ; a chymmraint, 
 a chymmrawd, a Chymro pob cynhwynawl 
 o genedyl y Cymry, yn mhob gwlad a 
 chyvoeth yn Nghymru, un gystal ac arall; 
 sev gwlâd i bob Cymro pob gwlad yn 
 jSTghymru, heb yn amgen dim, namyn pri- 
 odolion gwahanredawl anghychwynawl; 
 am hyny y dywedir gwlâd Gymru benbal- 
 adr, a chenedyl Cymry benbaladr, a braint 
 Cymry benbaladr. 
 
 65. Tair braint gynhenid pob Cymro 
 cynhwynawl; ac eisoes dan enw Cymro y 
 cauir ar Gymräes : cyvarwys a thrwydded 
 pumerwi rhyddion yn mraint ei hân o 
 Gymro cynhenid ; ac epil aillt ac estron a'i 
 cäant ar y pedwerygwr o bri'odasau teil- 
 yngion ; sev yn ngrâdcl goresgynydd ; braint 
 arvau difyniadawl, a'u harwyddion, sev nas 
 dylit hyny namyn i Gymro cynhwynawl o 
 vonedd gwarantedig; a braint rhaith yn 
 nawdd ei bencenedyl, ac yn oed barv a'u 
 dodir ar Gymro, ac ar Gymraes ban wr'o. 
 
 66. Tri thaiawg y sydd, ac nis cyrchant 
 vonedd a braint Cymro cynhwynawl hyd 
 yn mhen y nawved âch : cyntav yw cys- 
 wynvab y bo mab à water yn gyvreithawl 
 gan ei dàd; neu o vodd arall, herwydd 
 cyvraith, achaws nas ganed o briodas deil- 
 wng a dosparthus; neu yn amgen o vodd, 
 yn erbyn cyvraith a braint gwlad a chen- 
 edyl ; ail, gwr à gollo drev ei dâd a'i vraint, 
 yn gosp am ddrygweithred, à vo eneid- 
 vadcleu, neu arall o ddrŵg cospiaclawl a'i 
 govyn; ac aillt, neu estron à wladycho yn 
 Nghymru: ac ni chyrch un o naddynt 
 vraint a bonodd Cymro cynhwynawl hyd 
 yn mhen y nawved âch. A'r drevn hon á 
 dcloded yn nghyvraith am dri achos. Sev — 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 925 
 
 67. Tri achaws taiogaeth y sydd ar wyr 
 annosparthus na bont yn wŷr cyvaith a 
 a chymmrawd: rhagvlaenu brad gan es- 
 tronion a'u cyswyniaid; rhag cafael o 
 alltudion tirodd y Cymry cynliwynawl ; a 
 rhag anmhriodasau, a geni plant yn an- 
 nosparthus ac yn anghyvreithus o gyswyn 
 godineb ac ymorddechu llwyn a phertk. 
 Sev gan y rhyw gyspwyllau, bernir yn 
 eillion estron a'uhepil; cyswynvab á water 
 a'i epil, a drygwyr cywlad a'u hepil, hyd 
 yn mhen y nawved âch : ac ar bob aillt a 
 thaiawg y mae bod yn wr twng a damdwng 
 arglwydd y cyvoeth, a'i arglwydd priodawr ; 
 sev ei briodawr un a'i cymmero yn ei 
 nawdd, ac à ddoto iddodîr yn daiawcdrev: 
 ac wrth ewyllys a chènad hwnw y bydd 
 mâb aillt, oni chyrcho vonedd a braint 
 Cymro cynhwynawl ; sey y gellir hyny ar 
 ei bedwerygwr o'i epil o briodasau teilyng- 
 ion â Chymraesi cynhwynawl. A llyma 
 y modd y dosparther y priodasau hyny, nid 
 amgen — 
 
 Mâb Aillt, yn wr twng i arglwydd y 
 cyvoeth, à br'ioto Gymraes gynhwynawl o 
 vodd ei chenedyl, á vydd o'r briodas bono 
 yn mraint yr ail râdd âch a bonedd ; ar eu 
 meibion hwy ve saiv braint y drydedd 
 râdd ; ac un o'r rhai hyny o ymbriodi â 
 Chymraes o waed teilwng á gyrch y bed- 
 weredd râdd ; mâb o'r briodas hòno á saiv 
 yn mraint y bummed râdd ; sev yw hwnw 
 wyr y mâb aillt cysevin; a'r mâb hwn o 
 ymbriodi â Chymraes gynhwynawl, áesgyn 
 hyd yn mraint y chweched râdd achau ; a 
 mâb i'r briodas hòno, sev orwyr y mâb aillt 
 cysevin, á vydd o'r seithved rádd; ac o 
 ymbriodi â Chymraes gynhwynawl eve á 
 gyrch yr wythved radd yn mraint ei wraig; 
 canys braint i bob Cymraes gynhwynawl 
 yru grâdd ar ei gwr o vab aillt à ymbrioto 
 hi ag ev;. a mâb i'r orwyr hwn, o'r briodas 
 gyvryw, á gyrch hyd yn mraint y nawved 
 âch ; ac am hyny a'i gelwir ev goresgyn- 
 ydd ; canys goresgyn ei dir á wna ; sev ei 
 drwydded o bumerwi rhyddion, a'i gyvar- 
 wys, a'i vraint o bencenedyl, a phob cym- 
 mrawd arall à ddylit i Gymro cynhwyn- 
 awl; a chyf cenedyl y bydd ev; sevy saiv 
 yn mraint pencenedyl iddei epil, a hevyd 
 iddei hyneiviaid ; canys y neb à vo by w o 
 naddynt, megis tâd, neu hendad, neu or- 
 hendad, ac nid tros hwnw yn mhellach, á 
 gafant yn eu goresgynydd braint Cyniry 
 cynhwynolion ; ac nid mâb ei dâd a'i gel- 
 wir ev yn nghyvraith, gan hawl a dadlau 
 tîr, eithr ei oresgynydd; a goresgynydd ei 
 hendad yw ev, a hevyd goresgynydd ei 
 orhendad, a goresgynydd ei ewythredd, a'i 
 
 gevndevwydd, a'i gyverddyron, lie bont un 
 ac arall o briodasau teilyngion ; a'r gores- 
 gynydd á vydd bencenedyl iddynt oil, wedi 
 dyvod o hono hyd yn nghyvlawnoed gŵr; 
 a gŵr a châr pob un o henynt hwy icldo 
 ev ; a gair ei air ev arnynt un ac arall ; ac 
 nis dylit gyru twng a damdwng arno ; sev 
 cyd y cyrchont genedyl y goresgynydd, a'u 
 breiniau yn rhyddion yn nawdd a braint 
 eu pencenedyl, ni chafant eu tirodd namyn 
 à gyrchont yn wahanredawl grâdd neu 
 Ai-aint y nawved âch, sev goresgynydd. 
 
 68. Tair celvyddyd vreiniawl y sydd, a 
 braint trwyddecl, nid amgen no phumerwi 
 rhyddion tir a chyvarwys i bob un o 
 naddynt ; sev i bob gwr a'u gwypont yn 
 warantedig, ac a'u gwasanaethont, yn wa- 
 hanred, ac yn amgen no'r tîr à ddylit iddo 
 yn mraint Cymro cynhwynawl : sev ydynt 
 barddoniaeth, ferylltaeth, a llenoriaeth, neu 
 ly vryddiaeth ; sev y dylit iddo ei bumerwi 
 rhyddion yn mraint y gelvyddyd i bob un 
 à vytho yn ansawdd ac yn ngwasanaeth un 
 neu arall o'r celvyddydau hyny yn warant- 
 edig o athraw a gwybodau ; ac ni ddylai 
 un gwr ymarver â dwy gelvyddyd ; ac o 
 gwna ev hyny, nid iawn iddo vrainfc 
 trwydded ar amgen noc un o'r ddwy; ac 
 nis gallawr un à wasanaetha ddwy gel- 
 vyddyd, neu ddwy swydd ar unwaith, yn 
 gyviawn a dosparthus. 
 
 69. Tair celvyddyd ni ddylai meibion 
 aillt eu dysgu heb gènad eu harglwyddi 
 priodawr, ac arglwydd y cyvoeth : nid 
 amgen y tair celvyddyd vreiniawl, sev 
 barddoniaeth, ferylltaeth, a llenoriaeth; ac 
 o goddev ei arglwydd priodawr a'r brenin 
 i vab aillt ddysgu un o'r tair celvyddyd 
 hyn, a goddev hevyd i un neu arall vyned 
 yn ansawdd ac yn ngwasanaeth y celvydd- 
 ydau hyny, ac yn eu braint yn warantedig 
 o wybodau, ni ddylit herwydd cyvraith eu 
 hattal, namyn gadael iddynt, a rhyddion 
 tra vytho byw pob gwr yn mraint cel- 
 vyddyd vreiniawl, a rhydd iddo yn mraint 
 ei gelvyddyd drwydded o bumerwi rhydd- 
 ion; canys braint bonedd á ddoded ar gel- 
 vyddydau a gwybodau moliannus er yn oes 
 oesodd, er cyvanneddu a gwerinaw gwlâd 
 a chenedyl, ac er cynneddvoli moesau ac 
 arverau syberwyd a doethineb, a'u dysgu 
 yn ddosparthus, ac er cyvnawdd yn nhang- 
 nev a chymmrawd i wlâd a chenedyl a'u 
 cywiriaid; can nis gellir cyvannedd a 
 gwerindawd tangnevus heb gelvyddydau a 
 gwybodau moliannus ; ac ernynt nis gellir 
 cadernid heb vraint boneddwr a' a gwasan- 
 aethwynt. Achaws hyny barn cyvraith a 
 chymmrawd yw nas dylit nac attal, na 
 
926 
 
 TKIODD EOETHINEB] 
 
 gwahardd, na divreiniaw celvyddyd nac 
 ychwaith y neb a'i gwasanaetho. 
 
 70. Tri mâb rhydd o gaeth y sydd: nid 
 amgen, bardd, feryllt, a gwr llên, o Veibion 
 eillion ; sev cyd y bo caeth y tâd, a mâb 
 aillt neu daiawg, rhydd vydd y mâb à 
 ddyel yn ansawdd, a gwasanaeth, a braint 
 o swydd un neu arall o'r tair celvyddyd 
 vreiniolion; a rhydd tra bo byw; ac iawn 
 iddo yn mraint ei gelvyddyd ei bumerwi 
 rhyddion ; sev nis dylit na chaeth na di- 
 vraint à wypo, ac à vedro wasanaethu cel- 
 vyddyd yn warantedig o wybodau* Eisioes, 
 cyd y bont ryddion y cyvryw wŷr wrth 
 gelvyddyd, caethion a meibion aillt vydd 
 eu meibion bwy ; ac ev a'u gelwir tri niáb 
 caeth o rŷdd; ac eillion vyddant oni 
 chyrcher grâdd goresgynydd ar âch a bon- 
 edd, ac o hyny braint Cymro cynhwynawl. 
 Eisioes doethion á ddy wedant y dylit grâdd 
 angholladwy ar gelvyddyd vreiniawl; 
 achaws byny barn y\v rnai nes vydd yr hil- 
 iogaeth i râdd goresgynydd o gafaeliad 
 braint celvyddyd; a He nis gellir namyn 
 ar y pedwerygwr braint goresgynydd o ach. 
 ac epil a phri'odasau, ev á ellir byny ar y 
 try dy gwr yn mraint celvyddyd; canys pob 
 gwasanaeth celvyddyd vreiniawl á ddyddwg 
 ei grâdd yn nês at oresgynaeth gynhwyn- 
 awl no phei heb byny y bythawr; canys 
 iawn i gelvyddyd vreiniawl ei grâdd yn 
 nbreigl bonedd b yd oresgynaeth; sev y dy- 
 wedir, o chaniatäa yr arglwydd priodawr, 
 a'r brenin, i vâb y mâb rhydd o gaeth 
 vyned yn ansawdd, a gwasanaeth, a 
 braint un o'r celvyddydau breiniolion, 
 a bod gyda byny priodasau yn deilyng- 
 ion, nis gellir caeth ar un o'r epil wedi 
 hyny. Ac val hyn, sev yn nawcld a braint 
 celvyddyd vreiniawl, y cyrch cenedyl eill- 
 ion oresgynaeth a braint Cymry cynhwyn- 
 awl ar y trydygwr : sev iawn i gelvyddyd 
 ei braint a'i thrwydded o bumerwi rhydd- 
 ion yn wahanred â braint âch a bonedd o 
 waed cynhwynawl. A grâdd à ennillawr 
 o gelvyddyd vreiniawl, ni syrther o heni, 
 ac ni ddygwydd hi oddiar y genedyl. 
 
 71. Tair can gen celvyddyd barddoniaeth: 
 cyntav, privvardd, neu vardd trwydded- 
 awg o vraint, ac iddo ei râdd a'i vraint, o 
 droved gaeth gan athi'aw gwarantedig o 
 vardd gorseddawg; ac arno y mae pob cov 
 celvyddyd a gwybodau hyd y bont yn ei 
 swydd ev o vardd gwarantedig o râdd a 
 braint ; a hevyd pob cov a chadw gwlâd a 
 chenedyl ar briodasan, ac achau, ac arvau, a 
 rhandirodd, a breiniau gwlâd a chenedyl y 
 Cymry. 
 
 Ail, ovydd, a'i râdd iddo yn mraint 
 
 awen a gwybodau moliannus à ddangosö 
 yn warantedig, ac ydd atepo am danynt yn 
 brawvedig gerbròn gorsedd beirdd ddevod- 
 awl a theilyng, neu llena bohòno, eisteddvod 
 gyvreithawl warantedig o ròdd cenedlad 
 arglwydd y cyvoeth, neu ddeuddeg o'i 
 yngnaid llŷs ev, neu ddeuddeg brawdwr 
 llŷs yn y bo devodawl hyny; ac nis go- 
 vyner trovedigaeth arno, nac amgen yn 
 hawl na gwybodau gwarantedig ; a hyn er 
 cy vnawdd gwybodau rhag nas cefid athraw- 
 on devodolion, ac o hyny myned gwybodau 
 a chelvyddyd cov a doethineb argyvargoll, 
 o ddifyg athrawon a throvedigion dosparth- 
 us; ac eisioes er gwellâu a mwyâu gwy- 
 bodau celvyddyd, o ddodi pob newydd ar- 
 naddynt, wrth varn athrawon a doethion, 
 ac o hyny eu cadarnâu a'u breiniaw yn 
 warantedig, a hevyd rhag cau yn erbyn 
 gwybodau doethineb à ddelawr o syrth 
 anianawl awen ac athrylith reddvawl. 
 
 Trydydd, derwyddvardd, a hwnw á vydd 
 o vardd gorsedd og graddedig a gwarantedig 
 o ddoethineb, a gwybodau, ac o davawd i 
 ddangaws barn a phwyll ar wybodau; a'i 
 swydd á vydd yn mraint rhodd o bwy 11 a 
 chenedlad gorsedd ddevodawl yn warant- 
 edig o raith gorsedd gan goelbren; a'i 
 swydd dodi addysg, a dangaws gwybodau 
 doethineb a dwyvoldeb, yn ngorsedd beirdd, 
 ac yn llys, ac yn llàn, ac yn y teulu y bytho 
 ynnod ei swydd yn drwyddedawg. Ac 
 iawn a chyvraith i bob un o'r tri hyn ei 
 bumerwi rhyddion yn mraint ei swydd 
 celvyddyd yn wahanredawl rhag à ddylit 
 iddo yn amgen yn mraint Cymro cynhwyn- 
 awl; sev ni ddifydd braint gynhwynawl 
 un celvyddyd; nac un celvyddyd y gyn- 
 hwynawl 
 
 72. Tair cangen llenoriaeth y sydd : nid 
 amgen tavodawg cyvraith, sev hyny à 
 vytho yn davodawg y rwng Cymro ac alltud 
 anghyviaith; à vetro arwyddaw arvau a 
 gweithredodd moliannus, a dichweiniau 
 rhyveddolion yn a'u dealler gan a'u gwel- 
 ont ; ac ev á elwir y rhy w un â hwnw, 
 arwyddvardd ; ac yn drydydd, à vetro ar 
 lyvyr a llythyr, ac ysgrivenu a darllen y 
 Gymraeg yn gyviawn, a dodi addysg ar 
 hyny, a chadw cov llythyr ar dri chov 
 beirdd Ynys Prydain; sev ydynt achau 
 bonedd o bri'odasau, a rhandirodd, a gweith- 
 redodd a gwybodau moliannus. A braint 
 i bob un o'r tri hyn ei bumerwi rhyddion 
 yn mraint a nawdd ei gelvyddyd, yn am- 
 gen noc à gafo yn mraint Cymro cynhwyn- 
 awl ; ac eve á vydd yn wr llŷs gwlâd ac 
 arglwydd, ac yn ewyllys y llŷs a'i hyng- 
 naid a'i brawdwyr, yn nyddiau llŷs a gor- 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 927 
 
 sedd, gan ddosparth cyvraith ; ac am addysg 
 à ddotawr, iawn yw trwydded a rhoddion 
 yn mraint ammod yn walianredawl. 
 
 73. Tair cangen ferylltaeth y sydd o 
 brivgeinciau : nid am gen, gov, maensaer, a 
 phrensaer; neu o vodd arall, govaniaeth, 
 saerniaeth coed, a saerniaetli cèryg; a go- 
 gymniraint y tri ; ac iawn i bob un à was- 
 anaetho un o'r tair celvyddyd hyn ei 
 drwydded cyfarwys o bunierwi rhyddion, 
 yn am gen noc à ddylit iddo yn mraint 
 Cymro cynhwynawl, a bod yn ngwyl]ys yr 
 arglwydd cyvoeth i ddodi addysg ar eillion 
 y brenin, neu yr arglwydd, ac ar à vynawr 
 o'i daiogion dan dervynau cyvraith ; sev yn 
 nawdd nas doder grâdd celvyddyd ar neb- 
 awr o naddynt, namyn drwy gènad yr ar- 
 glwydd priodawr a'r brenin. 
 
 74. Tri rliyw y sydd ar gelvyddydau 
 cynhwynawl cenedyl y Cymry: celvydd- 
 ydau doethineb, ac ar veirdd gorseddogion 
 y cov a'r cadw ar addysg gan athrawon 
 gwarantedig o swydd wrth gelvyddyd 
 barddoniaeth ; celvyddydau ferylltaeth, ac 
 ar ferylltiaid y cadw a'r addysg gan athraw- 
 on gwarantedig o swydd; a chelvyddydau 
 teuluaidd, ac ar y pencenedlodd lluniaethu 
 a gyru addysg gan benteuluodd dan der- 
 vynau cenedyl hyd y nawved âch, a grâdd 
 carennydd. 
 
 75. Tair celvyddyd deuluaidd o briv- 
 geinciau y sydd : llavuriaeth, sev aru tîr, 
 maeronaeth, a gwëyddiaeth; ac ar y pen 
 cenedlodd gyru addysg arnynt, ac ateb o 
 hyny yn llŷs ac yn llàn, ac yn mhob cyrch 
 golychwyd. 
 
 76. Tair celvyddyd llŷs y sydd: yng- 
 neidiaeth ; cyvarwyddyd ar ddosparthau a 
 threvnau gwlâd a chyvraith a chov cad- 
 wedig arnynt ; a chènadwriaeth gorwlad. 
 
 77. Tair celvyddyd ddinesig y sydd : 
 meddyginiaeth, cyvnewidiaeth, a llongwr- 
 iaeth ; a braint dinas wahanredawl i bob 
 un o henynt; sev y bydd braint dinas o 
 rodd cenedlad arglwydd y cyvoeth yn war- 
 antedig o yngneidiaeth, ac yn wahanred 
 rhag breiniau cyfredinion gwlâd a chen- 
 edyl, er cyvnawdd cyvnewidiadau dos- 
 parthus yn mraint cyviawnder. 
 
 78. Tair braint gyfredin dinasodd : nas 
 gyrer swydd ar a'u cyvanneddont am gen 
 noc à ddylit arnynt yn mraint a than 
 dervynau eu dinasdrevydd ; nawdd nas 
 gormeser ac nas argywedder alltudion 
 anghyviaith à gyrchont y dinasodd er cyv- 
 newidiadau; ac nas dylit marchnadodd 
 breinolion namyn yn y dinasdrevydd teil- 
 
 yngion. 
 
 79. Tair celvyddyd voneddig y sydd: 
 
 3 p 
 
 arvau, marchogaeth, a helwriaeth ; ac nid 
 rhydd namyn i Gyrnro cynhwynawl un o'r 
 rhai hyny. 
 
 80. Tair priv vraint pob Cymro cyn- 
 hwynawl : goresgynaeth ar bumerwi rhydd- 
 ion yn nhrwydded; braint cyfraw rhaith 
 gwlâd yn nawdd ac yn mraint ei bencen- 
 edyl ; a braint clud cy wlad, sev y w hyny 
 ymsymmud i'r man y nryno yn nghywlad 
 heb goll braint a brawd, oni bydd swydd 
 gwlâd a llys arno, a lie bo, deddv arno ei 
 gwasanaethu, ac nas dylit ei hebgor yn 
 ngwlâd. 
 
 81. Tri pheth y dylai pob Cymro tir- 
 iawg eu cadw a'u cynnal : gwraig briawd, 
 gwr arvawg lie nas dyco arv ei hunan, ac 
 athraw teuluaidd. 
 
 82. Tri pheth nid iawn y naill heb y 
 lleill o honynt : glyw, glew, a gwlâdj; sev 
 o'r tri y bydd nawdd, nerth, a meddiant 
 yn ddosparthus a chadarn. 
 
 83. Tri chyvarwys Cymro cynhwynawl : 
 pumerwi rhyddion, cyvar gobaith, a hel- 
 wriaeth. 
 
 84. Tri chyfredinion cywlad a gorwlad : 
 priv avon, priv fordd, a chyrch golychwyd; 
 ac yn nawdd Duw a'i dangnev y byddant 
 y rhai hyny, cyd nas noether arv gan a'u 
 cyrchont yn erbyn à gyvarvyddont ; ac à 
 wnelo hyny ai brodor ai estron y bo, hawl 
 galanas gan gwyn arno gan arglwydd y 
 cyvoeth. 
 
 85. Tri breiniawl gorwlad : bardd, gol- 
 ychwydwr, a phencenedyl; ac nis dylit 
 braint cènad gorwlad namyn i un o'r tri 
 hyn ; ac nis dylit arv noeth yn erbyn un 
 nac arall o'r tri hyn, ai yn rhyvel ai yn 
 heddwch y byddai gwledydd a chenedlodd 
 y breiniolion hyny; canys heb vraint a 
 nawdd ar ddoethineb, a dwy voldeb, a gwy- 
 bodau gwladawl, nis gellir tangnevu cen- 
 edlodd yn rhyvel; achaws hyny, anhebgor 
 gwlâd a gorwlad y w nawdd a braint i gen- 
 adon gorwlad ymgyrch yn hedd a diogel- 
 wch, cyd y.bont warantedig o swydd her- 
 wydd devodau cynghrair. 
 
 86. Tri chyfredinion gwlâd : cammawn, 
 dadlau, a golychwyd; canys gwŷs á saiv 
 ar bawb iddynt o Gymry cynhwynawl; 
 sev a'u gelwir y tri chyrch cyfredin. 
 
 87. Tri chy vanneddrwydd gwlâd : plant 
 bychain, cwn, a cheiliogau ; a lie a'u cafer 
 y tri hyn, iawn yw i'r lie hyny vraint llŷs 
 a llàn ; ac o hyny holl vreiniau gwlâd gyv- 
 annedd. 
 
 88. Tri anhebgor cenedyl: ei phencen- 
 edyl, ei dialwr, a'i theisbantyle. Pencen- 
 edyl á vydd hynav o wr cyvallwy yn y 
 genedyl hyd y nawved âch ; a'i vraint a'i 
 
928 
 
 TRIODD DOETHINEB 
 
 swydd yw cyfraw gwlâd a llŷs yn rhaid ei 
 wr ; a thavodawg ei genedyl yw ev yn 
 rhaith ddygynnull gwlâd a chywlad, a 
 deddv ar bob gwr o'r genedyl ei wrandaw 
 ev, ac iddo ev wrandaw ei wr. Di'alwr 
 eenedyl a'i dwg yn ngliâd a rhyvel yn y bo 
 achaws, ac á ymlid ddrygweithredwyr, ac 
 a'u dwg ger bron llŷs, ac a'n cysp wrth 
 varn llys a brawd gwlâd. Teisbantyle, 
 sev yw hwnw gwr cyvrwng yn llŷs. ac yn 
 Han, ac yn nghammawn, ac yn rnhob pell- 
 enigaetli ; ev á vydd o ddoethion y genedyl 
 gan raith pentenluodd y genedyl, ac yn 
 gydgyvarail â'r pencenedyl yn mhob rhaith 
 a dygynnull gwlâd : a'i vreirjiaw gan 
 raith ei genedyl hyd riawved âch, y gan 
 goelbren, sev hyny rhaith avlavar. 
 
 89. Tair cyvlavan à bair i vab un a'i 
 gwnelo golli ei drev tâd, a syrthiaw i râdd 
 ac anmraint alltud hyd yn niher. y nawved 
 âch, neu gyrchu ar ei bedwerygwr grâdd 
 gortsgynydd o briodasau teilyngion ; lladd 
 ei bencenedyl, lladd ei arglwycld, a lladd ei 
 deisbantyle ; rhag tryined y galanasau 
 
 hyny- 
 
 90. O dri pheth y cyll Cymro vraint ei 
 wlâd a'i genedyl : cwbl gargychwyn i wlâd 
 estron, cwbl gj vymdanc ag estron à vo yn 
 rhyvel â chenedyl y Cyniry, a chwbl ym- 
 rodd i lu gortrech gorwlad ar genedyl y 
 Cyinry; sev yw hyny brâd gwlâd ac ar- 
 glwydd. 
 
 91. O dri pheth ydd ennill Cymro 
 vraint ei wlâd a'i genedyl à golles eve : 
 cwbl garddychwel o wlâd estron dan ddam- 
 dwng a gwystlon hyd yn ngrâdd gores- 
 gynydd; ac yna difydd gwystleidiaeth ; 
 cwbl gargoll dros Gymry a Chymro lie 
 bytho yn ngwlad estron; a chwbl ymwrth- 
 ladd â llu gortrech lie gallesid iddo ddawn 
 a braint o Iwyr a chwbl ymgyvladd ag 
 wynt. 
 
 92. Tair hawl goresgyn gyfredin ar dir 
 y sydd : hawl etivedd gwarantedig o gov a 
 chadw llŷs a lien vn warantedig; hawl 
 mâb aillt ar ei bedwerygwr cynhwynawl; 
 a hawl prid cyvreithawl gan varn llys ac 
 ynad i wr damdwng y brenin, neu i Gymro 
 cynhwynawl. 
 
 9 3. Tair hawl goresgyn wahanredawl y 
 sydd ar dir: hawl etivedd cyvreithawl yn 
 attychwel o wlâd estron neu alltudedd, lie 
 a'i barnwyd yn ngholl gan varwolaeth, a 
 chael o arall ei dir o varn llys a brawd; a 
 hawl gwrthriviad, sev hwnw etivedd cy- 
 sevin à wrthbrito dir ei genedyl à brided 
 dan gov a chadw a chly w gwlâd, lie dangoso 
 ei vonedd yn warantedig, a dodi y gwrth- 
 brid yn Haw ynad y llŷs y bo ynddi yr 
 
 hawl a'r ddadl ; ac o hyny cyvraith á ddy- 
 wed iawn iddo ei dir, a'r ynad á ddyrydd 
 dros hyny y gwrthbrid i ai dylai ; a hawl 
 niâb aillt ar ei bedwerygwr cynhwynawl, 
 sev y w hyny goresgynydd cyvraith o bri- 
 odasau teilyngion, ac eve á ddylai dir 
 trwydded yn rhydd ac yn mraint cyin- 
 mrawd y gan yr arglwydd à vo brenin y 
 tîr a'r llŷs a'i barn, ac a'i dod iddo dan 
 dervynau. 
 
 94. Tair dadl am dîr à ddylit eu barnu 
 gan wlâd yn rhaith tri channyn, lie a'u 
 gwrthrymer : dadl mâb aillt ar ei bedwer- 
 ygwr o bri'odasau cynhwynolion yn hawl 
 ei bumerwi rhycldion ; dadl carddychwel o 
 wlâd estron yn dangaws dau dyst yn war- 
 antedig ei bentanvaen, neu ei esgynvaen, 
 neu ei vaen tervyn; ahynyyn warantedig 
 o gov, a chadw, a chlyw gwlâd, a gwy- 
 byddiaid coeladwy; a dadl gwrthriviaid ; 
 sev yw gwrthriviad, etivedd cysevin à 
 ddoto yn Haw ynad, neu ger bron llŷa 
 brawd a chyvraith, y gwrthbrid i à brynes 
 tîr ei genedyl dan gov gwarantedig, sev oes 
 gwrthriviad á vydd gan à bryno dîr ar y 
 goresgyn, a hyny á vydd yn y delo y 
 gwrthriviad yn warantedig o etiveddiaeth, 
 a dodi cyviawn wrthbrid i à ddalioy tîrar 
 y pentanvaen, neu ar esgynvaen, neu ar 
 vaen tervyn y tir, neu ar y maen gwyn 
 nesav à gefir i'r He, neu yn Haw ynad llys 
 y cwmmwd, neu ar glawr ger bron y llys; 
 a lie gwnelo hyny, gwlâd á ddy wed y dylit 
 iddo ei dir, ac i'r gwrthrym y gwrthbrid. 
 
 95. Tair dadl y dylit eu barnu gan 
 ddedryd a rhaith gwlacl yn erbyn haerllyd- 
 rwydd : dadl am wystleidiaeth lie ydd ym- 
 wystler ar brenin ; dadl y bo ymddifyn neu 
 wâd am dir ynddi ; a dadl o wrthrym 
 brenin yn erbyn cyvraith; a'r cyfraw ar 
 bencenedyl gwr à ddyco yr hawl, yn llys 
 ac yn Han, ac ar osteg a rhybudd cyvreith- 
 awl unclydd a blwyddyn. 
 
 96. Tri chyveiliorn cyvraith y sydd: 
 hawl anhysbys, ateb anghwbl, a chov 
 anghyttyst. 
 
 97. Tri gwared y sydd rhag y tri chyv- 
 eiliorn : cadw a chynnal cov dosparthus ar 
 âch a bonedd gan briodasau teilyngion; ac 
 ar randirodd a'u perthynasau, ac atteb 
 cwbl, a chan dỳst gwarantedig, a chan à 
 gatwawr y cov yn warantedig, ai o vyw ai 
 o varw y bo ; a rhaith gwlâd gan gyfraw 
 pencenedyl y neb à ddyco yr hawl yn llŷs. 
 Sev achaws anhysbysder hawl y dosparth- 
 wyd ac y cadarnâwyd ar veirdd, gwarant- 
 edig o vraint a gradd gorsedd, yn wahan- 
 redawl y cadw ar âch a bonedd, ac ar ran- 
 dirodd ; ac wrth hyny cov meini pentan, a 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 929 
 
 thervynvain, ac esgynvain, ac am a'u syra- 
 mutai yn anghyvarch llŷs ac yngnaid. 
 
 98. Tri anghydwybod cyvraith : tervynu 
 yn gwbl cyn yoiovyn yn drychwil am wir- 
 ionedd; barnu ar draws anian a syrth 
 anesgorawl dichweiniau ac amserau ; a 
 cliymhell dŷn er ei avles lie na bo na 
 chyvraith na chyviawn yn gyvlavar â'r 
 varn à gymhellawr. 
 
 99. Tri plietli à gad want gov tîr a thyle, 
 ac á savant yn mraint tystadon : pentaen- 
 vaen, meini odyn, ac esgynvaen; canys 
 nod y genedyl á vydd ernynt; a hawl 
 lledrad vydd ar a'u symmnto heb gen ad 
 arglwydd y cyvoeth, gan varn llŷs a chyv- 
 raith ; achaws tystion cedeirn ydynt, ac 
 enaidvaddeu pob un à ddinystrio dystiol- 
 aeth gadarn. 
 
 100. Tri maen arall y sydd â hawl lled- 
 rad ar a'u symmuto ; maen tervyn, maen 
 gwyn gorsedd, a maen gobaith ; ac enaid- 
 vaddeu à wnelo hyny. 
 
 101. Tri pheth ni ddylit heb gènad 
 arglwydd a'i ljs: adeilad yn ngobaith, 
 aredig yn ngobaith, a digoediaw tir gwyllt 
 yn ngobaith; a hawl lledrad ar a'u gwnelo; 
 canys gwlâd a chenedyl yn gyfredin bieu- 
 fynt pob gwyllt a gobaith ; ac nid iawn 
 meddiant wahanred i nebun ar vawr na 
 bychan o'r cyvryw dirodd. 
 
 102. Tri pheth rhydd i bob dŷn, ai 
 brodor ai estron y bo, ac nid iawn her- 
 wydd cyvraith eu hattal: dwr o fynon, 
 neu o nant, neu avon ; tanwydd o geubren; 
 a maen na vo yn ngwaith. 
 
 103. Tri pheth ni ddylit eu dwyn i wlâd 
 estron heb gènad gwlâd ac arglwydd : aur, 
 llyvrau, a gwenith. 
 
 104. Tri pheth nis dyly mab aillt eu 
 gwerthu heb gènad ei arglwydd priodawr, 
 rhag y prynai eve hwynt gantho : gwenith, 
 mêl^ a meirch ; a lie nas pryno ei arglwydd 
 wynt, rhydd icldo eu gwerthu He y myno, 
 cyd nas gwertho i wlâd estron. 
 
 105. Tri dŷn à dalant alanas ac ni chant 
 ran o alanas ; gwraig, ysgolâig, a dyn ni 
 thalo geiniog baladyr. 
 
 106. Tri dŷn y dylit eu cadw rhag 
 arvau : caeth, mâb cyn pedwar ar ddeg oed, 
 ac ynvyd cyhoedd ar byst gwlâd ac ar- 
 glwydd. 
 
 107. Tri dyn nis dylit gyru arvau arnynt: 
 bardd gorseddawg, ysgolâig llŷs a llàn ac 
 ynad; gan nas gellir eu hebgor yn euhan- 
 sawdd a'u swyddau, ac am nas dylit arv yn 
 Haw à vytho yn mraint Duw a'i dangnev 
 gan gelvyddyd a gwybodau dwyvolion, a 
 chan swydd yn rhaid gwlâd a chenedyl. 
 
 108. Tri dŷn à gadwant vraint llŷs ary 
 
 tŷ neu y He bynag y bwynt yn ngwrth- 
 wydd y brenin neu arglwydd y llys : ynad 
 llŷs, golychwydwr llys, a'r rhaglaw; sev 
 bynag o van neu dŷ y bwynt y tri ynghyd, 
 braint llŷs ar y lie hyny, cyd na bai cyt- 
 trych y brenin. 
 
 109. Tri dyn nid â cyvraith arnynt: 
 meddw, llai na phedwar ar ddeg oed, ac à 
 gymhellawr o'i anvodd i wneuthur anghy v- 
 raith. 
 
 110. Tri dŷn ni ellir canlyn cwynau 
 ernynt yn unig ac yn odidogion : gwraig 
 heb ei gwr, mab dioedran heb ei dâd, a 
 mâb aillt heb ei arglwydd priodawr. 
 
 111. Tri dŷn nid gair eu gair ar ddim 
 yn y byd: golychwydwr gwedi y tòro ei 
 gynghrair; tyst à gavwyd yn anudon à 
 ddywed yn llys, neu yn arall o van, ar 
 grair; a lleidr cynnevodig cyhoeddgwbl. 
 
 112. Tri dỳn nid oes sarâad iddynt: 
 c'avr, ynvyd cynhwynol, ac alltud na vytho 
 yn wr priawd Cymraes gynhwynawl; sev 
 eisioes y bydd gwerth cyvraith ar bob un 
 onaddynt, a dirwyawg à wnelo gam ag 
 wynt, ac a'u drygont yn nghorf a medd- 
 iant. 
 
 113. Tri enw rhybuddiwr gwlâd : garw- 
 gychwedyl, gwaedd gwlad, a rhingyll; a 
 rhydd i hwnw fordd a diarfordd ddydd a 
 nôs ba le bynag ydd elo yn ei swydd, cyd 
 y bo yn ei law ei gorn dan nôd arglwydd 
 y cyvoeth. 
 
 114. Tair gorsav arv y sydd, sev nas 
 dycer yn Haw neu yn noeth : un yw cyrch 
 golychwyd yn mraint beirdd Ynys Prydain 
 dan nawdd Duw a'i dangnev; ail yw yn 
 ngorsedd gwlâd, a Uys gwlâd ac arglwydd; 
 trydydd, arv gwestai yn ei Hetty dan 
 nawdd Duw a'r brenin. 1 
 
 1 1 5. Tri rhy w wr y sydd : alltud cyn- 
 hwynawl, sev hwnw estron o gysevin han- 
 vod, neu vab, neu ŵyr iddo, a phob un o 
 vamau estronion; mâb aillt mamwysawl, 
 sev à vo ei vam yn Gymraes gynhwynawl, 
 ac eillion yn mraint mamwys a'u gelwir j 
 cyvryw; a brodorion, sev yw brodorion 
 Cymry cynhwynawl, heb gaeth, heb alltud, 
 heb ledach, yn y gwaed, ac ar y pedwer- 
 ygwr y saiv braint brodor neu Gymro 
 cynhwynawl ar aillt o vamwys cynhwyn- 
 awl. 
 
 116. Tair gwraig y dylai eu meibion 
 vamwys herwydd cyvraith: mâb gwraig à 
 rother i alltud o vodd ei chenedyl, mâb 
 gwraig à wystler yn ngwlâd anghy viaith o 
 beichioger hi yno, gan ei gwystlaw o'i 
 chenedl a'i harglwydd; a gwraig y dyco 
 alltud drais erni ; sev y dylit i veibion j 
 
 1 Gwel Driodd Addwynder. 
 
930 
 
 TRIODB DOETHINEB 
 
 gwragedd liyny drev eu mamau, ac nis 
 dylit ei oedi hyd y nawvedydd, drev ei yam 
 i un o'r meibion hyny. 
 
 117. Tri cheidwadaeth tîr y sydd : ar- 
 glwydd á geidw y tîr à ddisgyno iddo o 
 varwolaeth perchenawg ni adnaper ei eti- 
 veddion, hyd oni ddelo etivedd gwarant- 
 edig iddei ovyn; a thir Cymro cynhwyn- 
 awl à gollo ei dir a'i vraint hyd yn mhen y 
 nawved âch; a thîr mâb dioedran yn y 
 delo i oedran goresgyn. 
 
 118. Tri gwad cyswynblant : tad, os 
 by w, ar ei lw ei hunan ; lie bo marw y 
 tâd, pencenedjd a seithlw cenedyl gantho 
 a'u cymmer ac a'u gwâd ; lie na bo pen- 
 cenedyl llw dengwr a deugain o'r genedyl 
 a'u gwâd; a chyswynvab á wedir, mab 
 aillt a chaeth a'i bernir hyd ei bedweryg- 
 wr, neu hyd oresgyn nawvedydd. 
 
 119. O dri plieth ni ellir gwadu raâb o 
 genedyl : ei eni yn y gwely cy vreithawl 
 a'i vagu undydd a blwyddyn heb wâd; 
 rhoi gwerth er ei vagu cyd bo mab llwyn 
 a pherth; a'i gymmeryd ar osteg; agwedi 
 un o'r tri hyn nis gall y tad ei wadu. 
 
 120. Tri chymmeriad à vydd arvab: un 
 yw ei dâd, a'i lw ev ei huioan a'i gwad neu 
 a'i cymmer ; ail yw lie na bo byw y tâd, 
 pen cenedyl ar ei seithved o wŷr twng o'r 
 genedyl a'i gwad ac a'i cymmer ; trydydd, 
 oni bydd pencenedyl, un gwr ar hugain o'r 
 genedyl a'i gwad ac a'i cymmer; sev saith 
 yn lie y tad, a saitli yn lie y pencenedyl, a 
 saith gyda'r pencenedyl, ac nid rhaid tyngu 
 drwy bervedd a phervedd, namyn hyd 
 eithav rhyn pwyll a chydwybod. A lie a'i 
 cymmerir, val hyn a'i gwneir; sev y pen- 
 cenedyl a'i cymmer gervydd ei law ddehau 
 â'i law ddehau, ac a'i rhydd yn Haw ygwr 
 hynav o'r seithwyr; ac velly o hynav i 
 hynav hyd yn mhen y seithved gwr; ac 
 nid oes na nod na dinod ar y gwŷr hyny, 
 namyn eu bod yn henuriaid y genedyl, ac 
 nas dylynt rànu tîr ag ev, ac yn ogyd- 
 gerdded ag a'i cymmerir ac a'i gwedir. 
 
 121. Tairfordd y dialbuder dŷn: tâd ar 
 ei lw ei hunan, lie bo y tâd hwnw yn 
 vrodor o Gymro cynhwynawl ; pencenedyl 
 ar ei seithwyr cyttwng ; ac ar à dcly wetont 
 dengwr cenedyl a deugain ar lw gan rŷn 
 pwyll a chydwybod; ac yna brodorawg 
 vydd. 
 
 122. Tri llw gwared: llw pencenedyl 
 a'i saith henuriaid cynghenedyl; llw hen- 
 uriaid cynghenedyl yn dri seithwyr ; a llw 
 gwlad yn ddengwr a deugaint; a lie nis 
 gellir y cyntav, rhaid vydd yr ail ; a lie na 
 bo yr ail, yna y trydydd. 
 
 123. Tri phrawv dŷn ar ei lw ei hunan: 
 
 gwraig am drais gwr, hwrdd a chyrch 
 anghyvarch ar ddŷn, a thâd yn gwadu neu 
 yn cymmeryd mâb, sev cyswynvab. 
 
 124. Tri etivedd y sydd: mâb o bribdas 
 gynhwynawl; mâb cyswyn à gymmero y 
 tâd ar ei lw er cael etivedd, sev ni saiv 
 hawl a dadl ar vonedd cyswynvab à gym- 
 merawr ar lw tad ; a mâb o genedyl fie na 
 bo na mâb pri'odas na chyswynvab. 
 
 125. Tair merched ni thalant amobrau: 
 merch brenin neu arglwydd cy voeth, merch 
 edlin, a merch pencenedyl. 
 
 126. Tair breniniaeth y sydd: tywys- 
 awg hynav ei oresgyn yn benteyrnedd; 
 arglwydd cyvoeth gorseddawg yn vrenin 
 yn ei lŷs; a phencenedyl yn rheol a chyv- 
 nawdd ei genedyl a'i geraint; a braint 
 cyfraw gwlâd i bob un o'r tri brenin hyny; 
 sev yw cyfraw gwlâd, lluniaethu rhaith lie 
 nis gellir iawn yn nghyvraith yn amgen o 
 vodd. 
 
 127. Tair pla cenedyl: magu mâb ar- 
 glwydd, dwyn mâb yn ngham i genedyl, a 
 gwarchadw penrhaith. 
 
 128. Tri sarâad gwr : cy viavan arno, bod 
 gan ei wraig, a thòri ei nawdd gwedi y 
 rhotho. 
 
 129. Tri sarâad brenin: tòri ei nawdd, 
 cyrch cyvlavan yn ei ŵydd, a bod gan ei 
 wraig. 
 
 130. Tri gwasanaeth ysgolàig neu wr 
 lien llys : cadw dadl ar lythyr yn y bo 
 tervyn, dilë'u llythyr gwedi tervyn, a bod 
 bob amser yn ei swydd wrth ewyllys ar- 
 glwydd y llŷs a'i yngnaid. 
 
 131. Tri chyfredin cenedyl : pencenedyl, 
 teisbantyle, a mâb gwraig à rother o vodd 
 cenedyl i estron ; sev y cafant bob un o'r 
 tri eu trwydded o creidr y genedyl : sev i'r 
 pencenedyl yn mraiut ei riawd, y teisbant- 
 yle yn mraint ei swydd a'i ansawdd, a'r 
 mâb yn mraint mamwys. 
 
 132. Tair aelwyd à ddyly wneuthur 
 iawn tros na bo arglwyddoddev - tad, 
 brawd hynav, a chwegrwn. 
 
 133. Tair braint wahanredawl pencen- 
 edyl : braint carchar, braint amddifynblaid 
 i atteb gwrthrym, a braint nawdd mâb aillt 
 à gafer gan ei genedyl, val nas cafo gam a 
 thasg nas dylit o gyvraith a chydwybod. 
 
 134. Tri rhieni dŷn: tâd, hendad, a 
 gorhendad. 
 
 135. Tri chydetiveddion gwr : brawd, 
 cevnderw, a chyverdderw. 
 
 136. Tri dŷn à vyddant enaidvaddeu, ac 
 nis gellir eu prynu: bradwr gwlâd a chen- 
 edyl, à latho arall o fyrnicder, a lleidyr 
 provedig am werth mwy no phedair 
 bygant. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN, 
 
 931 
 
 1 137. Tri lleidyr nivyddantenaidvaddeu: 
 gwraig o gydledrad a i gwr, mâb dioedran, 
 a rheidus am yniborth lledrad wedi cerdded 
 o hano dair trev, a naw tŷ yn mhob trev, 
 heb gael rhodd er ei govyn. 
 
 138. Tri lleidyr camlwrw: lleidyr ci, 
 lleidr llysiau gerddi, a lleidyr anivel gwyllt 
 o dîr dinllan. 
 
 139. Tri lledrad y sydd : cymmeryd yn 
 lledrad, attal yn lledrad, a lladd da bywyd- 
 awl yn lledrad ; ac eneidvaddeu pob un o'r 
 tri, ac nis gellir eu prynu. 
 
 140. Tri lledrad prŷn y sydd : lledrad o 
 dwyll, lledrad o gribddail, a lledrad o gudd 
 dichweiniau, a'u prynu dros eu gwerth 
 cyvreithiawl dair gwaitli. 
 
 141. Tri phriodolder y sydd ar bob dŷn: 
 etiveddiaeth, braint, a rhyw ; etiveddiaeth 
 à vydd herwydd braint, a braint herwydd 
 rhy w; rhyw, val y mae benyw a gwryw, 
 brodor ac aillt, a hen ac ieuanc. 
 
 142. Tri rhydd cenedyl a'i heillion yn 
 mraint mamwys; coed adeilad o goed 
 gwyllt, helwriaeth yn nhîr gwyllt, a mes- 
 ori tîr gwyllt. 
 
 143. Tri phriv davodogion llŷs: ar- 
 glwydd, brawdwr, a mâch. 
 
 144. Tri attavodogion llŷs : plaid, tyst, 
 a gwaedd gwlâd. 
 
 145. Tri thawedogion llŷs : arglwydd 
 yn gwrandaw ar yngnaid a brawdwyr, 
 yngnaid a brawdwyr yn gwrandaw hawl- 
 wr ac amddifynwr, a phawb o naddynt yn 
 gwrandaw tystiadon hyd yn y tawont eu 
 hunain; sev cyvraith á ddywed ni ddylit 
 yru taw ar dyst rhag difawd y gwirion- 
 edd. 
 
 146. Tri chanol cyvraith: arglwydd i 
 gadarnâu cyviawnder, mâcli neu wystyl i 
 gadw cywirdeb, ac yngnad neu vrawdwr 
 cyviawn i amlycâu gwirionedd. 
 
 147. Tri dŷn à ddinystriant wlâd a 
 chenedyl: arglwydd twyllgar, ynadanghyv- 
 iawn, a chyhuddwr cy^log. 
 
 148. Tri dŷn à vyddant anrhaithoddev : 
 un na savo wrth varn cyvraith, ac na safo 
 yn wyneb llŷs, ac à latho ei gywlad; sev 
 goddevadwy cyrch anraith arnynt ; sev yw 
 cyrch anrhaith, dwyn yn ngavael y maint 
 à gafer o'u däodd cynhwynawl, heb werth 
 heb dwng arnynt, ac eneidvaddeu à latho. 
 
 149. Tri châs cyhoedd cenedyl : à latho 
 ddŷn o'i gydgenedyl, lleidyr, a thwyllwr ; 
 sev a'u gelwir velly am y bydd iawn i 
 ddialwr y genedyl eu cyhoeddi gan gorn 
 gwlâd, yn llys, ac yn llàn, ac yn mhob 
 tyrva ddosparthus, ac ar byst ynvydion y 
 brenin. 
 
 1 50. Tri achaws gosod cyvraith : addysg 
 
 er gochel anghyvraith, gwared anghyv- 
 raith o darfawr ei gwneuthur, ac er cospi 
 anghyvraith yn ol y bai ag y dylit. 
 
 151. Tair ceinmyged cyvraith: gwared 
 rhag anrhaith, cospi drygwaith, a chadarn- 
 âu iawn am anghyvraith, er cynnal iawn 
 a thangnev cymmrawd ar wlâd a chenedyl, 
 o'r tri pheth hyny. 
 
 152. Tri bonedd cyvraith : devod gwlâd 
 a chenedyl cyn cov, dosparth gwlâd a 
 chenedyl ac arglwydd yn rhaith dygynnull 
 gwlâd a chenedyl benbaladyr, a chyviawn- 
 der wrth bwyll, ac ansawdd, a gorvod : neu 
 val hyn y dywed ereill o ddoethion, wrth 
 bwyll gwirionedd, wrth syrth dichweiniau, 
 ac wrth rýn cydwybod; sev y bydd her- 
 wydd à ddywedaint. 
 
 153. Tri chyviawnder cyvraith: gwir- 
 ionedd, gwybodaeth, a chydwybod; a lie 
 na chyvleddont y tri hyn yn gyvanian ni 
 ddylit i gy vraith ei henw j gwirionedd yw 
 gwreiddyn barn, cydwybod yw gwreiddyn 
 cyvryngiad, a gwybodaeth yw gwreiddyn 
 cynhebryngiad a threigl hyd yn nhervyn, 
 gan hawl ac amddifyn a dadlau a thyst- 
 iadon. 
 
 154. Tair colovn cynghaws : nawafaith 
 galanas, naw afaith lledrad, a naw afaith 
 tan. 
 
 155. Tair colovn cyvraith : devod cyn 
 cov a chlyw, brenin drwy gy vraith war- 
 antedig, a gwlâd yn marn gan raith lie ni 
 bo na devod na chyvraith. 
 
 156. Tri pheth nid oes namyn rhaith 
 ddygynnull gwlâd a chenedyl benbaladyr 
 gan gyfraw penteyrnedd à biau eu tori, 
 neu eu symmud: cyvraith warantedig o 
 dëyrnedd; devawd cyn cov a chlyw gwlâd 
 a chenedyl nas prover argywedd erni ac o 
 heni, sev ei bod yn erbyn cyviawnder ; ac 
 ammod gydgyvaddev. 
 
 157. Tri thòr cyvraith anesgorawl; 
 ammod warantedig o dystiadon, devawd 
 gyviawn cyn cov a chlyw gwlâd a chenedyl, 
 ac aughenocder a,nesgorawl. 
 
 158. Tri thòr ammod cyvreithawl: 
 angau arglwydd lie nas cafed tervyn llŷs 
 erni o bydd tragywydd, clevyd yn attal 
 cywiraw, ac anghenocdid anesgorawl. 
 
 159. Tri pheth ni ddyly llŷs ac yngnaid 
 varnu arnynt yn amgen no chlo tervyn ; 
 pryn cyviawn ar dîr herwydd cyvraith 
 gymmrawd, arglwydd yn ymlid gwirionedd 
 rhwng gwr a gwr, a hiroddev gwlâd; sev 
 gwlâd a chenedol benbaladyr yn rhaith 
 ddygynnull á biau barnu, ac nid amgen. 
 
 160. Tri pheth à gadarnâa gynneddv- 
 awd : ei haddwynder, ei galledicder er lies 
 gwlâd a chenedyl, a'i hawdurdawd o 
 
932 
 
 TEIODD DOETH1NEB 
 
 vonedd a hawl nad elo yn erbyn cyvraitli ; 
 a lie bo felly hi á gau yn erbyn cyvraitli. 
 
 161. Tri phrivachos rhaith gwlâd: 
 gwneuthur neu symraud cyvraitli ; bamu 
 Ue nis gellir o gyvraith parth difyg, neu 
 ddichwain, ac angen; a braint gwlâd a 
 chenedyl yn gwarchadw rhag anghyvraith 
 drwy gau yn erbyn a'i gwnelo. 
 
 162. Tri gwyr rbaith cenedyl : ei phen- 
 cenedyl, ei saith henadur yn nghyvnerth ei 
 phencenedyl, a'i tbeisbantyle; sev yw hwnw 
 gwr o'r genedyl à ddewiser arn ei ddoeth- 
 ineb a'i wybodau lien : a'i ddewis gan goel- 
 bren neu raith avlavar henaduriaid y gen- 
 edyl. 
 
 163. Tri pheth o byddant ar wr eve á 
 wedd iddo vod yn bencenedyl : à ddyweto 
 gyda ei gar ac à wrandawer, à ymladdo 
 gyda ei gar ac à ovner, ac à veclin'io gyda 
 ei gâr ac à gymmerer. 
 
 164. Tri pliriv anhebgor gwr rbaith: 
 bod yn Gymro cvnhwynawl, sev yw byny 
 heb anach heb ledach partb bonedd; bod 
 yn wr cyvallwy ; a bod yn benteulu ; sev 
 yw hyny, yn ŵr gwraig a phlant o briod ; 
 sev heb y rhai hyny nis gellir teulu yn 
 nghyyraith; sev ni wda wr yn anmraintac 
 yn anmrawd à vo percben teulu, cau ys 
 erddynt ev á wna gydwybod. 
 
 165. Tri anhebgor pencenedyl : bod yn 
 wr cyvallwy, a bod yn hynav o wyr cyv- 
 allwy ei genedyl hyd yn mhen y nawved 
 âch, a bod yn benteulu, sev yn wr gwraig 
 a pblant o briodas deilwng ; a phob un o'r 
 genedyl á vydd yn wr ac yn gar iddo, a 
 gair ei air ev ar air pob un o'r genedyl. 
 
 166. Tri anhebgor teisbantyle : gwr 
 cyvallwy o Gyinro cynhwynawl; gwr 
 gwarantedig o ddoethineb awenbwyll, a 
 gwybodau anrbydeddus gwladolion; ac yn 
 wr teulu o bri'odas deilwng, yn berchen 
 gwraig a pblant. Ac o raith avlavar 
 doethion y genedyl ai breinier ev yn nawdd 
 a braint pencenedyl, ac eve á vydd dros y 
 genedyl, ac yn eu plaid, yn wr llvs a Uàn, 
 ac yn wr penraith gan ddoethineb a gwy- 
 bodau, ac yn wr pell ac agos yn nhravod- 
 au a dichweiniau y genedyl, a braint iddo 
 drwydded paladyr o'i genedyl, yn un a'r 
 peacenedyl; ac yn mhob tyrva cenedyl 
 atbraw a chynghor y bydd, ac yn gydgyv- 
 arail â'r pencenedyl. 
 
 167. Tri achaws breiniaw teisbantyle : 
 dirprwyaw yn nhra nas gallai y pencen- 
 edyl ; addysg doethineb i'r genedyl ; ac 
 acbub doetbineb cenedyl a gwlâd a chy- 
 wlad drwy ddywain priv ddoethion cenedl- 
 odd y Cymry yn wŷr 11 js a barn yn ngor- 
 sedd ddygynnull Cymru benbaladyr, a 
 
 hevyd yn nygynnull arglwydd cyvoeth a'i 
 wlâd ; ac yn mhob rbaith wahanredawl 
 gwlad a chenedyl, ac nis gellir hyn yn am- 
 gen o vodd no braint i ddoethion ; can nas 
 dylit na deddv na dir ar ddoethion; ac 
 eisioes nis dylit dygynnull heb ddoethion, 
 can ys goreu barn barn doethion ; sev nis 
 gellir gwarantu doethineb ar bencenedyl ; 
 achaws hyny, braint ac angen i bob cen- 
 edyl ei tbeisbantyle. 
 
 168. Tri pheth à wnant gy vallwy : cyv- 
 lawn a pherfaith y synwyrau corforawl ; 
 sev yn arbènigion, y clyw, a'r olwg, a'r 
 
 j ymmod; sev y dywed cyvraitli tri ckyvall- 
 | wy corf, clyw, golwg, ac ymmod; synwyr- 
 bwyll nieddwl a deall, o reddv ac athrylitb, 
 a chadernyd ; sev y tri á wnant gy vallwy 
 ar geudawd, a gwybodau gwladolion 
 gwarantedig o athraw a dangaws, neu o 
 raith avlavar dengwyr a deugain o Gymry 
 cyDhwvnawl o'i genedyl ei hun. 
 
 169. Tair fordd y cadarnâer ac y brein- 
 ier pob deddvedigaeth ar wlâd a chenedyl: 
 gorsedd ddygynnull Cymru benbaladyr; 
 sev hyny boll wladodd, a chyvoethau, a 
 tbeyrneddau, a chorvenau cenedyl y Cymry, 
 gan bencenedlodd, a theisbantylëodd, a 
 gwyr rbaith, yn gydgymmrawd yn ngor- 
 sedd ddygynnull gwlâd a chywlad, a chen- 
 edyl a chydgenedyl. Can nid oes namyx 
 
 UN" GWLAD AC UN GENEDYL AR GYMRU BEN- 
 BALADYR : ac yn yr orsedd hòno gwneutbur 
 neu symmud neu wellâu cy\^eithiau yn ol 
 y bo acbos, a'u dedd\^u yn warantedig o 
 gymhwyll, a chymmrawd, a chydsynwyr y 
 dygynnull. Ail fordd, braint gorsedd 
 gyvallwy gwlâd a chywlad, nid amgen, llvs 
 teyrnedd gwlâd a cbywlad, ac ynddi deddvu 
 à vo govyn ar newydd, neu ar wellâu, neu 
 ar symmud hên o gyvraith a chymmrawd ; 
 a dodi a wneler ar osteg a rhybudd y llys- 
 odd yn boll gyvoethau gwlâd a chenedyl 
 Cymry benbaladyr, er gwellâu, neu gadarn- 
 âu, neu wrthryn a gwrthod, val y barnawr 
 yn achaws gan bwyll a chyviawnder ; a 
 a chynnal y c^rdded val hyn yny wyper 
 barn y genedyl, ac y cafer cymmrawd y gan 
 yr boll lysodd heb wrthryn heb wrthneu; 
 a pban a'i cafer, dodi hyny ar osteg a 
 rbybudd y gorseddau a'r llysodd oil byd yn 
 mhen y tail' blynedd ; a chymmrawd gor- 
 sedd pen y tair blynedd á elwir gorsedd 
 gyvallwy, a'i threiglaw drwy yr holl gyv- 
 oethau ; a bono á dderchaiv ar à ddeddver 
 braint dygynnull gẁlâd a cbenedyl Cymru 
 benbaladyr. Trydydd fordd y doder neu 
 y symmuder cyvraith yn warantedig o 
 awdurdawd gwlâd a chenedyl á vydd dan 
 osteg a rhybudd byd yn nghyvallwy; sev 
 
BEIHDD YNYS PRYDAIN, 
 
 933 
 
 dodi à vyner ei ddeddvu yn gadarn, ar os- 
 teg a rliybudd undydd a blwyddyn, gan 
 waedd gwlâd a chywlad, yn niliob llŷs ac 
 yu mhob llàn, a phob fair a niarclmad, a 
 phob arall o dyrva ddosparthus gwlâd a 
 chywlad, hyd oni chafer barn y gwladodd 
 a'r llysodd, a gwellâad a chyweiriad ar à 
 geininygawr wrih vodd gwlâda chywlad, a 
 gwybod nad oes na gair na gwrthryn yn ei 
 erbyn; a phan wyper hyny, dodi hyny ar 
 osteg a rhybndd undydd a blwyddyn gan 
 waedd gwlâd, val o'r blaen, hyd yn nghyv- 
 allwy, sev hyd yn ngwbl gwaedd y tair 
 blynedd; ac yna cadarn o gymmrawd 
 Cymru benbaladyr y bydd; a chyvraith 
 gan bob gwlâd a chyvoeth, a phob teyrn- 
 edd, a phob llŷs a llàn gwlâd a chywlad ; 
 a gogyvuwch a gogy vurcld â gorsedd ddy- 
 gynnull gwlâd a chywlad y bydd à wneler 
 val hyn; ac nid rhaid cyrchu rhaith cy- 
 wlad ar gyvraith à wneler velly; canys 
 cyvraith á ddywed, cavas vodd a chym- 
 mrawd Crmru benbaladyr heb wrthryn heb 
 wrthair, am hyny cadarn; can ys onis 
 cyrcher rhaith ar à wneler val hyn cyn 
 pen y tair blynedd a'r trinydd traphen, 
 bernir bodd gwlâd a chywlad, a chenedyl 
 a chydgenedyl, ar à ddeddvwyd ; can nis 
 gellir llai no bod gwybodus i bawb à 
 wnaethpwyd gan waedd gwlâd yn gy vreith- 
 awl o leodd ac amser, dan goron neu vraint 
 y deyrnedd neu y cyvoeth wahanredawl y 
 buad, gan roddi lie a llwydd i bob gwrth- 
 neu, a g wrthair, a gwrthryn galledig o 
 bwyll ac achaws yn geinmygiadawl. 
 
 170. Tair colovn rhaith gwlâd o ba ryw 
 bynag y bo : teyrn cywlad neu arglwydd 
 cyvoeth ; pencenedlodd ; a henaduriaid cen- 
 edyl a doethion gwlâd, sev teisbantylëodd, 
 yn warantedig o vraint, gan raith avlavar 
 cenedyl, sev gan goelbren ddosparthus 
 henadur ar henadur. 
 
 171. Tri chyvraw gwlâd, ai yn rhaith ai 
 yn amgen y bo : tëyrn neu arglwydd cyv- 
 oeth, pencenedyl. ii theisbantyle ; sev o 
 davawd neu air un neu arall o'r tri hyn y 
 cyfröer gwlâd a chywlad, gan waedd gwlâd 
 yn ddosparthus gan ddevawd a chyvraith. 
 
 172. Tair gorsedd gwlâd y sydd : gor- 
 sedd ddygynnull gwlâd ac arglwydd, gor- 
 sedd neu lys barn a chyvraith gan yngnaid, 
 a gorsedd beirdd wrth vraint a devawd 
 beirdd Ynys Prydain. 
 
 173. Tair nawdd gyfredin y sydd: 
 nawdd gorsedd neu lŷs gwlâd, nawdd 
 golychwyd, a nawdd arad ac atgor yn 
 ngwaith. 
 
 174. Tri pheth anhebgor ar orsedd neu 
 lj s gyvallwy: ei bod yn warantedig o 
 
 vraint ac awdurdawd a'i lhmiaetho ac a'i 
 cynnalio; ei bod dan nawdd gosteg a rhy- 
 budd undydd a blwyddyn gan waedd gwlâd 
 yn gyvreithawl. a threiglaw hyd ymhen y 
 tair blynedd a thridiau traphen, a'i bod yn 
 warantedig o le ac amser ai cynnelir; sev 
 hyny egored lie ac amser yn ddevodawl, a 
 lie bo velly nid rhaid amgen ar osteg a 
 rhybucld; a deddvedig vydd à wneler gan 
 varn hyd gyvallwy yn mhob llŷs a gorsedd 
 gwlâd a chywlad, hyd y cerddo swydd a 
 braint yr orsedd a'r llŷs a'i gwnelo. 
 
 17o. Tair rhaith cyvraith y sydd; 
 rhaith ddygynnull teyrnedd a chenedyl 
 gwlàd a chywlad er deddvu, gan wneuthur, 
 neu symmud, neu wellâu cyvraith, ac à 
 elwir rhaith teyrnedd a chywlad; ail, 
 rhaith gwlâcl, á elwir rhaith trichannyn; 
 trydydd, rhaith llys, a hò no á vydd gan 
 vrawdwyr neu henuriaid gwlâd neu gen- 
 edyl yn nawdd ac yn mraint llys a'i doto, 
 o seithnyn hyd yn nengwyr a deugain. 
 
 176. Tair llŷs cyvraith y sydd: llŷs 
 cantrev a chymmwd, llys benadur, sev llŷs 
 arglwydd neu vrenin a'i gyvoeth, a llŷs 
 ddygynnull teyrnedd a chy wlad, a hòno yn 
 ben ar y ddwy ereill. 
 
 177 Tri awdurdawd devodau llys a 
 chyvraith : llŷs benadur y brenin, cyvraith 
 gwlâcl, ac arver o bob un onacldynt. 
 
 178. O dri pheth y mae cyvraith: 
 anghenion dichweiniau, deall cyvryn y 
 doethion, a chyvundeb cenedyl a theyrn- 
 edd yn rhaith. 
 
 179. Tri anhebgor gorsedd a chyvraith: 
 rhwym devodau, cov cyvarwyddyd, a dadl- 
 euon. 
 
 180. Tri pheth á gau yn erbyn cyvraith: 
 hir oddev gwlâd a chenedyl, cyvnewidiau 
 amser a dichweiniau yn difrwythaw cyv- 
 raith a devawd, ac ammod warantedig o 
 dystiadon cyvreithawl. 
 
 181. Tri gwrthrym devawd; bonedd 
 angheugant, ei gorthrymder, ac anghraith 
 ddrwg : a lie bo un o'r tri petrus vydd, a 
 lie bo y tri yn nghyd cauedig vydd yn ei 
 herbyn. 
 
 182. Tri phetrus cyvraith: twyll, eel, a 
 chamvarn, gwedi llithraw amser arnynt ; 
 ac yna nis gellir na dëail na diwyg ar un 
 o'r tri, rhag annilysrwydd yr hawl. 
 
 183. Tri pheth nid oes ar nebun atteb 
 drostynt : abredig nad elo yn erbyn cyv- 
 raith, gweithred nas gellir dangaws argy- 
 wedd o heni, a chafaeliad cyll ni wypo neb 
 yn ngwlâd:pwyla'i colles; ac nid oes ar 
 neb atteb yn nghyvraith am y tri pheth 
 hyn, namyn hawl arddangaws; a lie nas 
 galler hyny, tervyn. 
 
Ô34 
 
 TRIODD DOETHINEE 
 
 184 a Tair tystiolaeth gadarn : 11 w drwy 
 bervedd, cydgyvaddev, a dichweiniau anes- 
 gorawl nas gellir petrusder ernynt. 
 
 185. Tri pheth à drechant ar gyvraith : 
 à wnelo y brenin, i ddilyd gwir a chyv- 
 iawn, ac i wneuthur cydwybod a thrugar- 
 edd ; braint, He nis gellir à elo yn ei her- 
 byn; ac ammod gydgyvaddev yn warant- 
 edig o dystiadon. 
 
 186. Tri gwrandaw llŷs ac ynad: cwyn, 
 deisyv, ac atteb ; a braint rhaith gwlâd gan 
 gyfraw ei bencenedyl i na chafo ei wran- 
 daw. 
 
 187. Tri datgan llŷs ac ynad: hawl, 
 atteb, a barn. 
 
 188. Tri phetli yn bendivaddeu y dylai 
 teyraedd ac yngneidiaeth eu cyimal, a'u 
 cyvnawdd, a'u cadarnâu yn ngwlâd a chen- 
 edyl : gwirionedd, cyviawnder. a thangnev. 
 Sev y dywecl ereill, gwirionedd, gwybodau, 
 a thangnev. 
 
 189. Tri devnydd hawl : golwg, gair, a 
 gweithred. 
 
 190. Tri diwyneb gwlâd y sydd : brenin, 
 golyehwydwr gorseddawg, a chyvraith ; sev 
 lie bont y tri nid rhaid gwyneb gwlâd. 
 
 191. Tri difer rhag gwŷs gorsedd neu lŷs 
 y sydd : llivodd yn avonydd, heb bynt, heb 
 geubalau, gwaedd gwlâd rhag llu gorwlad 
 yn nghlyw yr udgyrn, a chlevyd anesgor- 
 awl yn gorvod. 
 
 192. Tri avlavar anianawl : maban cyn 
 oed pedwar ar ddeg; clav a dolurus gor- 
 weddawg; a mud cysevin, neu vud o ddi- 
 cliwain na wypo ar lytbyr. 
 
 193. Tri rhyw briodorion y sydd: cyn- 
 hwynolion anianawl, gwŷr llŷs, a gwyr 
 Hen; sev y cyntav o'r tri á elwir llëygion, 
 ac iddynt y mae braint lie ar dir a chyvar- 
 wys ; ac i'r ail y bydd braint swydd her- 
 wydd à ddyweto cyvraith ; ac i'r trydydd- 
 ion, sev y gwŷr lien, y mae braint athraw- 
 on ; sev dogn iddo o bob arad o vewn y 
 swydd y bo ynddi yn warantedig yn 
 athraw ; a'i dir braint yn rhydd iddo, a'i 
 drwydded yn mraint ei wybodau. 
 
 194. Tair braint gyvreitbawl y sydd : 
 braint anianawl, braint tîr, a braint swydd ; 
 ac yn nawdd gwlâd a chenedyl yn rhaitb y 
 doded pob braint, a'r cyfraw ar bencenedl- 
 odd. 
 
 195. Tair swydd y sydd ar athrawon 
 gwlâd a chenedyl o wŷr lien : dodi addysg 
 i'r lleygion, yn eu teuluodd, ac yn ngolych- 
 wyd, ac yn llysodd y cyvoeth, ac yn ngor- 
 seddau gwarantedig o le ac amser; ail, 
 cadw cov gwarantedig ar vreiniau, a devod- 
 au, a gwelygorddau, ac achau bonedd, gan 
 briodasau teilyngion, ac ar weithredodd 
 
 anrbydeddus, ac ar bob goreuau gwlâd á 
 chenedyl, ac ar à wneler yn llŷs ac yn llàn ÿ 
 ac yn heddwch, ac yn rhyvel; trydydd, 
 dylynt vod yn barod bob lie ac amser 
 gwarantedig wrtb raid gwlâd a chenedyl, 
 ac à wasanaethont dan obr a thrwydded, i 
 ddodi addysg a chynghor a gwybod ar 
 geinmygedau, ac i ddatgan cov gwaranted- 
 ig, ac i ddangos cyvarwyddyd, ac i yru cy v- 
 arwyddyd ar à vo rhaid a govyn gan achaws 
 gwlâd a chenedyl; megis y bydd negydd- 
 iaethau l gwlâd a gorwlad, a llŷs a llàn ; ac i 
 drevnu gostegau, a rhybuddiau, yn warant- 
 edig o gyvraith ac awdurdawd, a'u dodi yn 
 mhen gwaedd gwlâd, ac i lyvraw à ddoter 
 gan varn a devawd ar gov llyvyr a llythyr ; 
 ac amgen no hyn o swyddau nis dylit eu 
 gyru ar athrawon gwlâd o wŷr lien a'llythyr 
 a gwybodau ceudawd a doethineb, rhag nas 
 gellynt eu gwasanaethu a gwneuthur à 
 ddylynt parth eu swyddau o athrawon 
 gwarantedig. 
 
 196. Tri chyvrwym gwladoldeb: gwy- 
 bodau, b^awd, a llavuriaeth. 
 
 197. Tri thrwyddedawg gorsedda wg y 
 sydd : bardd, ynad, a theisbantyle. 
 
 198. Tri thrwyddedawg dichwain y 
 sydd : celvydd anianawl à wnelo nid llai 
 no gorchest ar gelvyddyd er lies brodor- 
 iaeth ; anghy viaith à dclihangawr o long a 
 dòro yn môr; a brŷdd, sev à wareto 
 Gymro yn mhyd angheuawl. 
 
 199. Tri thrwyddedawg bydavawg y 
 sydd: oedranus; maban, sev plentyn, ai 
 gwr ai gwraig ybo; acestron anghy viaith; 
 sev yw bydavawg, un na vytho arno na 
 swydd na gorchwyl, a'i drwydded yn rhâd 
 gan gyswyn paladyr 
 
 200. O dri pheth y cafant drwyddedog- 
 ion eu cyvarwys: pumerwi rhyddion ; a lie 
 nis gellir hyny gan ddichwaint, ceiniog 
 arad ; a lie nis gellir hyny, ceiniog baladyr, 
 neu gyswyn paladyr; sev hyny dogned 
 gymmedr ac achaws gan bob teuluawg o'r 
 genedyl. 
 
 201. Tair palvawd ni ddiwygir: un tâd 
 ar ei vab yn ei geryddu er addysg, neu am 
 ei vai ; un pencenedyl ar ei gâr er cosp am 
 ei wall ac er cov a chynghor ; ac un ar- 
 glwydd ar ei wr yn nydd cad a brwydyr yn 
 ei reoli 
 
 202. Tair dyrnawd arglwydd ar ei ẃr yn 
 ei reoli : un â'i vrysyll, sev ei swydd wi- 
 alen; un â phaeled ei gledd; ac un â 
 phaeled ei law; ac nid oes sarâad ar un o'r 
 tri hyny, namyn addysg, a dangaws, a 
 rhybudd rhag à ddrycai. 
 
 203. Tair gorsav cynnevawd : cynnal 
 
 1 Negesyddiaethau, ond odid. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 935 
 
 dydd devodawl i ddechreu gorsedd a dadl 
 a barn; lie hònaid gwybodedig yn ngolwg 
 a chlyw gwlâd a chenedyl, mal y gwypo 
 bob un y man a'r lie, niegis y gwyr yr 
 amser a'r dydd ; a braint cyrch yn hedd a 
 tliangnev gan ddevawd gadarn gwlád a 
 chenedyl, ac na bo noeth arv yn erbyn neb- 
 un à gyrchai yr orsedd ; ac heb y cy vryw 
 vraint nis gellir cynnal gorsedd deilwng er 
 dosparth, a barn, ac addysg gwlâd a chen- 
 edyl, mal a'i govyn cyviawnder, a tliang- 
 nev, ac anghenion, a dichweiniau gwlâd a 
 chy wlad, ac mal y gweddai ar wlâd addwyn 
 yn arail trevnau, a gwybodau daionus ac 
 anrhydeddus. 
 
 204. Tri anhebgor llŷs: arglwydd yn 
 trevnn gwaranred, ysgolâig nen lên yn gov 
 a datgan, ac yngnaid nen vrawdwyr i 
 varnu; ac hebddynt nis gellir llŷs cyv- 
 reithawl. 
 
 205. Tri anbebgor cyvraith : braint sev 
 gwarant, ac ynad, a thyst; sev y bydd 
 anghyfraw pob cyvraith. hebddynt. 
 
 206. O dri pheth y mae tyst cyvreith- 
 awl : gwr cyvallwy, gwr fydd, a gwr cym- 
 mrawd. 
 
 207. O dri pheth y mae barn yn mraint 
 cyvraith: tysfc, dichwain, a chydwybod; 
 ac nis dylit ar gyvraith, ac à varnai cyv- 
 raith, namyn cydwybod yn nesav ac à aller 
 herwydd tyst a gwirionedd gan gyviawnder. 
 
 208. Tair rhagswydd llŷs : cynghellawr, 
 canllaw nen bleidiwr, a rhingyll; sevrhag- 
 ovynion llŷs a'u gelwir, can y gellir llŷs 
 hebddynt 
 
 209. Tri dŷn à ddylynt gan y brenin, 
 nen arglwydd llŷs, davodogion drostynt yn 
 llŷs : gwraig nen veny w, avlavar anianawl, 
 ac alltud anghyviaith; ac i'r alltud hevyd 
 y dylit nawdd ac ymborth gan ddogned 
 paladyr; sev hynydawn gwlâd ac arglwydd, 
 rhag ei varw o newyn ac anwyd yn a'i doter 
 yn ei ansawdd parth gwlâd a chenedyl. 
 
 210. Tri mnd gorsedd: un arglwydd, 
 nen vrenin, sev nid iawn iddo ev vod yn 
 raglavar, namyn gwrandaw, a gwedi cly w- 
 ed à gly wawr, llevarn à welo yn raid ac yn 
 mhwyll cyvraith, a herwydd barn à ddylit 
 gan gyvraith ; ynad, ac nid iawn iddo ev 
 ei lavar onis dospartho ei varn herwydd à 
 ddangoser yn ei lýs gan warant a thyst, ac 
 à ddywetont y brawdwyr ; a mâch, sev nid 
 rhwym iddo atteb namyn i'r ynad nen y 
 brawdwyr. 
 
 211. Tair dadl nis dylit ond ger bron 
 yngnaid a brawdwyr cyweith as: cymmeryd 
 dŷn i genedyl, nen ei wrthladd o genedyl, 
 nen varnu goresgynaeth i vab aillt o vam- 
 wys ar ei bedwerygwr, nen i Gyinro 
 
 carddychwel; ail, dadl tir a"' daiar;~try- 
 dedd, tangnevn rhwng gwledydd a chen- 
 edlocld yn rhyvel a galanasan ; sev nis dylit 
 tragwyddoli y dadlan hyny, onid yn oes yr 
 arglwydd, neu à ddoto yn ei le. 
 
 212. Tri pheth y sydd ar ynad en 
 gwnenthnr yn llŷs: dillwng cyvarchan 
 wrth raid y brenin nen raid gwlâd a chen- 
 edyl; datgan a dosparthu dadlenodd a 
 chynhenan o vewn ei lys ; a chadarnân ar 
 ei air cyvraith, à varnont y brawdwyr; a 
 hyny dan wystleidiaeth lie a'i govyno cyv- 
 raith. 
 
 213. Tri rhyw ynad y sydd: ynad llŷs 
 benadur, un; a hwnw á vydd yn ben 
 cynghor ac yn ben cymmrawd teyrnedd y 
 cyvoeth, a? á ddyly vod yn ddiymbaid 
 gyda'r brenin, neu arglwydd y cyvoeth, yn 
 gov cyvraith iddo, er iawn varnu à ddelo 
 ger bron 1 — a'i swydd o vrawdwr yr holl 
 deyrnas dan ei thervynau ; ail, ynad cwm- 
 mwd, ac arno y mae cynnal llŷs, a chov 
 cyvraith, a'i datgan, a llŷs y cwmmwd à 
 vydd man y bythawr yn nghwyn ac yn 
 hawl, ac yno y cynnail yr ynad hi, a 
 chynnal dadleuau; canys cyvraith á ddy- 
 wed, goreu a'i barnawr man a'i gwelawr; 
 trydydd ynad, brawdwr braint, sev hwnw 
 tiriog, ac eve á vydd wr llŷs yn rhaith, ac 
 yn nghymmrawd llýs cymmwd achantrev, 
 yn Nyved a Morgan wg a Gwent; canys 
 brawdwr pob tiriog cyvallwy herwydd 
 devawd y gwledydd hyny; ac ar varn nis 
 dylit llai no saith o'r cyvryw vrawdwyr, ac 
 o hyny hyd yn neugwr a deugain ; a'u barn 
 a'u brawd hwy á elwir rhaith llŷs. 
 
 214. Tri dŷn ni ddylit yngneidiaeth 
 iddynt : dŷn anghyvall wy, sev byddar, neu 
 ddall, neu evrydd, neu glavr, nen orphwyll- 
 og, neu vud, neu à vo ag attal anianawl ar 
 ei lavar; ail yw alltud, neu vab aillt cyn 
 goresgynaeth ; sev cyn y cyrcho yraint 
 gynhwynawl ; sev braint nawved âch : ac 
 ni ddylai vab aillt oruchavu ar briodorion 
 cynhwynawl; trydydd, gwr annysgedig yn 
 nghyvraith a gwybodau gwladolion, sev 
 lleygwr na wypo sryvraith a devodau gwlâd 
 a chenedyl, na barnu ar vraint tir, neu ar 
 vraint swydd, neu ar afeithiau galanasau, 
 ac ereill o bethau yn nghyvraith, am nas 
 cavas ei athrawiaethu yn ddosparthus, ac 
 ni ddylai anwybodus ac annysgedig varnu 
 ar un peth o'r byd mewn cyvraith ba bynag 
 ybo; can nis gellir ar hwnw na phwyll 
 na synwyr namyn o wyniau anianolion, ar 
 ba rai nis gellir cydwybodus cyviawn. 
 
 215. Tri anghyviawnder barn a brawd: 
 barnu ar na vytho ger bron llŷs yn cly wed 
 
 1 Mae rhyw wall yma. 
 
936 
 
 TRIODD DOETHINEJB 
 
 ac nas gwysiwyd yn warantedig mal y gall- 
 ai aniddifyn ; ail, barnu ar à vo ger bron 
 yn ngwrthrym cyvraith, gan vrenin neu 
 arglwydd y llŷs, neu gan vrawdwr llŷs, neu 
 arall o wr llŷs, à wyrai gyvraith ; trydydd, 
 barnwr annosparthus lieb warant ar ei 
 swydd; sev a'i gelwir ynad neu varnwr 
 annheilwng; a lie ydd elo gyvryw varn ar 
 nebun o Gymro cynhwynawl, rliydd iddo 
 ei raith gwlad yn nawdd a braint cyfraw ei 
 bencenedyl : ac i tab aillt y bydd ei bri- 
 odawr; ac i kwiiw braint rhaith à ddylit i 
 Gymro cynhwynawl er diwygiaw cam ei 
 wr o vab aillt; ac i vab aillt yn mraint 
 mamwys y bydd cyviawn nawdd pencen- 
 edyl ; canys iawn i bob Cymräes gyn~ 
 hwynawl nawdd ei phencenedyl. Ac 
 os arglwydd priodawr mâb aillt ei hunan 
 à wna yn ngham àg ev, ac yn anghyv- 
 raith, nawdd arglwydd y cyvoetli iddo, neu 
 y brenin; ac os gwr brenin neu arglwydd 
 cyyvoeth y bydd à wnelo ag ev yn ngham, 
 nawdd brenin neu arglwydd cywlad iddo, 
 ac i liwnw varnu lierwydd cyvraith, ac 
 nis dylit com gwlâd ar vab aillt yn fo. 
 
 216. O dri choll y bycldtrais : colli dŷn, 
 colli tîr, a cholli da cychv/ynawl; alledyco 
 y brenin neu arglwydd cyvocth un o'r tri 
 yn amgen nog a'i rhotho cyvraith, rhydd i 
 a'u collo ei raith, a'r un a'u dyco a'u tâl, ac 
 a'i diwygia, a lie a'i dyco arall, hawl á 
 ddylit yn ngliyvraith ar a'i gwnelo. 
 
 217. Tri cholled nis gellir daradwng 
 arnynt: blawd, gwenyn, ac arian bath; 
 canys llwyr gynhebyg a chyfelyb á vydd 
 iddynt; ac nis gellir hawl, namyn o dyst 
 neu gyvaddev, ar a'u dyco yn lledrad. 
 
 218. Tri dyn à ddylynt ymwystlaw â'r 
 brenin neu arglwydd y cyvocth rhag cam y 
 ganddynt, ac er diogelwch gwlâd a gwerin; 
 cwyn ovn by wyd ac aelawd arall drwy dwng 
 ar grair, neu ar gydwybod yn nawdd Duw 
 a'i wirionedd, achaws bygwth ; ail, à 
 wrthoto iawn cyvraith am argywedd à gafai; 
 a gorsedd wr à vo hwy no thri diwarnod 
 mewn gwlâd ac na rotho warogaeth yn 
 gyvreithawl i arglwydd y cyvoeth, neu i 
 vrehyr, a hyny rhag gwneuthur cam ohano, 
 cyd na bo cwyn arno; sev yw brehyr, 
 cynhwynawl tiriawg o benteulu yn mraint 
 brawdwr llýs. 
 
 219. Tri chrair twng y sycld : brysyll 
 golychwydwr, enw Duw, a Haw yn Haw à 
 dyngcr iddo; a llawgreiriau a'u gelwir. 
 Tri thwng arall y sydd, nid amgen, gair 
 ar gydwybod, gair yn wyneb haul, a 
 chadarnâu yn nawdd Duw a'i wirionedd. 
 Gwcdi hyny doder y den gair deddv, ac 
 evengyl leuan, a'rgroes vendigaid. 
 
 220. Tri pheth nis gellir addev heb- 
 ddynt : cartrev ddosparthus, braint gwlád 
 a chenedyl, a chyvarwys yn warantedig o 
 gymmrawd- 
 
 221. Tri dŷn y sydd, a'u braint nas 
 byddant wrth gorn gwlâd na Haw ar gledd; 
 sev hyny nid ânt ynrhyvel: bardd, feryllt, 
 a gwr llŷs ; sev nis gellir hebgor un nac 
 arall o'r tri. 
 
 222. Tri arv cyvraith y sydd : cleddyv, 
 gwayw, a bwa a deuddeg saeth yn ngha- 
 well; ac ar bob gwr tenlu eu cadw yn 
 barawdgyrch, rhag llu gorwlad ac estron, 
 ac ereill o w}^r anrhaith ; ac nis dylit arvau 
 i amgen no Chymro cynhwynawl, neu aillt 
 ar ei drydygwr, er gwarchadw rhag brad a 
 chynllwyn. 
 
 223. Tri pherchenogaeth tîr: âr gynt- 
 evig heb wahardd hyd yn nghwbl y try- 
 dedd âr, pentan gyntevig, a brodoriaeth 
 gyntevig; sev yw hyny rlioddi y vrawd 
 gyntav yn llys yn mraint à berchenocai y 
 
 | tîr hyny o Gymro cynhwynawl, a bod 
 prawv o hyny hyd gylch rhieni; sev yw 
 rhieni gwr, ei dâd, ei hendad, a'i orh en- 
 dad ; ac o hyny hyd y nawved âch ac edryd, 
 gerni a'u gelwir. 
 
 224. Tri argae tervyn y sydd: cyn- 
 warchadw, braint, a phriodolder. Sev y 
 dywed llyvyr arall yn hyn o vodd: Tri 
 argae tervyn, khyw, sev yw hyny darlin 
 o gysevin hawl, neu o gysevin genedyl; 
 braint, sev yw à rodded o rodd cenedyl i 
 wr am à wnaeth drostynt ac erddynt; a 
 gwarant, sev l'hodd gwlâd ac arglwydd yn 
 ngorsedd am à ddylai gyviawndergan brid, 
 neu i bedrorion alltudion yn mraint 
 mamwys, neu unrhy w beth arall ba ryw 
 bynag y barnwr gwarant llŷs a gorsedd ; 
 sev a'i dywawd cyvraith Dyvnwal Moel- 
 mud ; a goreu deddv wr o genedyl y Cymry 
 ydoedd ev. 
 
 225. Tri chov cenedyl y sydd: cov llys 
 cyvraith ; cov pencenedyl ar ei saith hen • 
 adur, a chov barddas : cov llŷs cyvraith á 
 saiv ar yngnaid, cov pencenedyl á saiv ar 
 ei saith henadur, nid amgen na breiniau a 
 dichweiniau eu cenedyl, ac ar y saith hen- 
 adur ei dreiglaw i'r pencenedyl à vydd 
 wedi yr un à vo marw : a chov barddas á 
 saiv ar veirdd g warantedig o athrawon a 
 braint gorsedd. Sev y gelwir y trichov 
 hyn, tri chov g warantedig gwlâd a chen- 
 edyl ; ac arnynt y mae gwarantu pob âch 
 bonedd, a phob braint arvau; canys o 
 vraint tîr y mae braint arvau ; a He cefir 
 braint arvau yn warantedig o gov ac ar- 
 wydd, tŷst vydd hyny y'mhob dadl tîr a 
 daiar. 
 
BEIRDD YNYS PRYDAIN. 
 
 937 
 
 226. Tri thywys cov llŷs : cov cyvundeb 
 dwyblaid; cov tervyn dadl o daw cyng- 
 haws, a'i wadu o'r naill, a'i kaeru o'r 
 llall ; a chov anghyvraith à wnel arglwydd 
 a'i ddŷn yn ei lŷs. 
 
 227. Tri raarwdyst y sydd am dîr: 
 tystiolaeth etiveddion hyd eu gorwyron neu 
 dra hyny à gredir yn llŷs am à glywsant 
 gan eu rhieni à vu gynt, a'r rhai hyny á 
 elwir gwybyddiaid cov a chydwybod ; ail, 
 henaduriaid gwlâd a clienedyl am à wydd- 
 ant parth âch ac edryd ; a thrydydd, pen- 
 tanvaen tád y govynwr, neu un eiliendad, 
 neu un ei orhendad, neu ereill o'i genedyl, 
 neu le adail ei rieni ar y tîr ; a phrovi hyny 
 wrth nod, a gair cenedyl a gwlâd; y rhai 
 hyn á savant yn lie tystiadon lie nis gellir 
 mwy o bwys ar a'u gwrthrym ac a'u gwrth- 
 air, o vyned gwrth-yn-ngwrth ger bron llŷs 
 cyvraith neu raith gwlâd. 
 
 228. Tair cjmnevawd gadad wy y sydd: 
 cynnevawd a erlid gyvraith, cynnevawd 
 à ragvlaena gyvraith gan gyviawnder lie 
 bo iddi awdurdawd o varn llŷs brenin 
 o arver a devawd cyn cov, ac nid iawn 
 iddi namyn dan dervynau y man a'i 
 cafer yn warantedig o arver; trydydd, 
 un à ragvlaena gyvraith o ddichwain an- 
 ianawl, a hòno ni chymhell nac yn mhlaid 
 nac yn ngwrth, namyn difawd cwyn a 
 chanlyn, a dodi rhaith gwlâd ami, nid am- 
 gen no llw dengwyr o deugain o henadur- 
 iaid cenedyl; a lie a'i cadarnâer ohyny, ni 
 vydd wedi hyny à gau yn ei herbyn; sev y 
 dywedir, cyvraith y w, a chov a chaclw llŷs 
 ami. 
 
 229. O dri achaws y cyll gwr drev ei 
 dàd : rhybuddiaw gorwlad rhag eddyl ar- 
 glwydd a'i genedyl, brâd arglwydd neu 
 ynad ; a lladd dŷn o vurn a chynllwyn ; ac 
 eneidvaddeu vydd pob un o'r tri, ac nis 
 gellir eu prynu, a chenedyl o epil pob un 
 o'r tri á vvddant eillion yn un ansawdd ag 
 ereill o veibion eillion cyn braint o vam- 
 wys. 
 
 230. Tri anhebgor cyvraith : \ braint 
 gwarantedig o wlad ac arglwydd; gwyr 
 llŷs, sev yngnaid a brawdwyr ; a chov cy v- 
 arwyddyd. 
 
 231. Tri chov cyvarwyddyd: cerdd 
 davawd, llyvyr llŷs, a gwybedydd o lîn 
 cerdd, sev bardd gwarantedig o athraw a 
 chov gwybodau.' 
 
 232. Tri dyben addysg a chov: gwy- 
 byddu, diwallu, a dyddanu. 
 
 233. Tri anhebgor athraw o vardd: 
 
 1 Mae, gwall yn hwn : gwybedydd o lîn cerdd mewn 
 amgen eiriau yw cerdd davawd. Cov pencenedyl 
 a'i henuriaid à ddiwygiasai y gwalL 
 
 awen o Dduw ; addysg o athraw ; a'i swydd 
 yn warantedig o vain gorsedd. 
 
 234. Tri thlwstrevgordd : llyvyr, Athraw 
 o lin cerdd, a gov geveiliawg. 
 
 235. Tri anhebgor hendrev : tanwydd, 
 dwr croyw, a bugail trevgordd. 
 
 236. Tri anhebgor havodwr: bŵd, 
 bugeilgi, a chyllell. 
 
 237. Tri anhebgor bŵd havodwr : nen- 
 bren, nenfyrch, a bangor ; a rhydd iddo eu 
 tori yn nghoed gwyllb à vyno. 
 
 238. Tri phren nid rhydd eu tori heb 
 gènad gwlâd ac arglwydd: mesbren, sev 
 derwen, a bedwen, a rhavnwydden. 
 
 239. Tri anliebgor boneddig cynhwyn- 
 awl : brecan, telyn, a challawr ; ac yn 
 ddogned paladyr iddo. 
 
 240. Tri anhebgor taiawg: pentan, 
 glaiv, a chavn ; ac iddo o ddogned paladyr. 
 
 241. Tri pheth ni rènir ag arall : cledd, 
 cyllell, a brecan; sev a'u pieusont a'u ceidw 
 o iawn cyvraith. 
 
 242. Tri arlludd tîr : hawl yn llŷs, tor 
 arad, a llosgi tŷ ar y tîr. 
 
 2 i3. Tri chadarn bŷd : arglwydd, ynvyd, 
 a diddim. 
 
 214. Tri ni vyddant garddychwel oddir 
 a gorvocl, sev nid iawn gym swydd ar un 
 ohenynt: gwraig, bardd, acannhiriog; sev 
 nid iawn gym ar ur / o henynt na swydd 
 gwlàd, na Haw ar gledd, ac ni vyddant 
 wrth gorn a gwaedd gwlâd ; sev ar vardd 
 y mae braint Duw a'i dangnev, a'i swydd 
 wrth gerdd, ac nis dylit gwasanaethu dwy 
 swydd ; ac ar wraig y mae gwr, a braint 
 arglwydd pri'odawr iddo erni, ac nid iawn 
 dwyn oddiar arall ei briawd o ddŷn nac o 
 dda ; ac ar annhiriog nis dylit gym Haw 
 ar gledd, achaws nid oes gantho dîr iddei 
 golli, ac nid iawn iddo golli bywyd ac ael- 
 awd tros arall ; namyn gadael iddo ei serch 
 a'i gynghyd, a lie ydd elo Haw ar gledd, 
 brŷdd a'i gelwir, a braint brŷdd á ddylit 
 iddo. 
 
 245. dri pheth y cyll Cymro cyn- 
 hwynawl dîr ei dad, a braint ei genedyl : 
 cwbl gargychwyn i wlâd estron; cwbl ym- 
 danc â Hu estron yn rhyvel â chenedyl o 
 Gymry; a chwbl ynirodd L lu estron gor- 
 trech, o vodd, lie y gallai ddianc. 
 
 246. O dri pheth ydd ennill Cymro 
 vraint ei genedyl, a'i dîr yn rhydd gwedi 
 a'i collo : cwbl garddychwel o wlád estron, 
 cwbl gargoll dros Gymru a Chyinro, a 
 chwbl ymwrthvyn â llu estron gortrech lie 
 gallasai vraint a thirodd y ganddynt yn 
 warantedig, o ymgyvladd ag wynt. 
 
 247. Tri chargychwyn heb attychwel y 
 sydd : gwraig briawd, sev ydd aeth ei braint 
 
938 
 
 TRIODD CYVRAITH 
 
 oddiwrth ei chenedyl, ac yn nghenedyl ei 
 gwr priodawr, a hyny yn mraint a bodd 
 cyvraith, ac ni ddylai ddychwelyd dra- 
 chevn yn mraint ei chenedyl hi, sev ni 
 adwna cyvraith à wnelo unwaith yn ngwy- 
 bod ; trevtadawg wedi bod yn hir yn all- 
 tudedd yn ngwlâd estron, a dychwelyd 
 wed: hyny iddei wlâd ei hun, a chafael ei 
 dîr; od â ev eilwaith yn ddilys yn alitud- 
 edd, nid ymchwel drachevn o iawnder, ac 
 o gwna, ni roddir iddo drev ei dâd; yr 
 arglwydd cyvoeth a'i piau yn ngwarchadw 
 yny wypo pwy arall o'r genedyl a'i dyly, 
 ac yna ei roddi i hwnw; a chyswynvab à 
 gym merer neu à water gan y genedyl, pa 
 un bynag à wnelawr ni ddylit ei ad- 
 wneuthur'; sev yw cyswynvab, rnâb i arall, 
 neu vab llwyn a pherth, à gymmerawr yn 
 gyvreithawl er cael mâb o etivedd. 
 
 248. Tair llys gwlâd a chyvraith am- 
 ryval eu cynnal,parth gorddawd ac ansawdd 
 gwyr llŷs a'i swyddwyr : un Bowys; un 
 Gaerllion ar Wysg, sev un Morganwg a 
 Deheubarth ; ac un Gwynedd. Eisioes yr 
 un cyf cymmrawd y sydd ar y tair gwlâd 
 hyny, nid amgen gorsedd dygynnull gwlâd 
 a chywlad yn rhaith ; ac yn amgen o vodd 
 nid rhydd gwneuthur cyvreithiau yn 
 Nghymru ; sev nid braint o iawn cyvraith 
 a chymmrawd i un neu arall o'r gwledydd 
 wneuthur cyvraith naniyn yn nghyswyn y 
 rhai ereill. 
 
 Sev yw arver Powys, maer, canghellawr, 
 un brawdwr o ynad swydd, ofeiriad i ys- 
 grivenu dadleuodd, a rhingyll; ac yn he-no 
 nid oes amgen o wyr llŷs a swyddau her- 
 wydd arver cyn cov a chlyw y wlâd a'r 
 genedyl yn Mhowys. 
 
 Llŷs gwlâd a chyvraith yn Ngwynedd á 
 vydd yn hyn o vodd ; nid amgen, arglwydd 
 y cwmmwd, oni bydd yno y tywysawg ei 
 hunan; maer, canghellawr, un ynad swydd, 
 ofeiriad Clynawg, neu un Bangor, neu 
 un Penmon, i ysgrivenu dadleuodd: a 
 rhingyll. 
 
 Llŷs Deheubarth, sev hòno cysevin llys 
 Caerllion ar Wysg; tywysawg neu vrenin, 
 ac ei le ev, pan nas bytho, arglwydd y 
 cantrev neu y cwmmwd; a chydag ev 
 maer, a changhellawr, ac ysgolâig llŷs i 
 ysgrivenu dadlau a chov llŷs; a rhingyll, a 
 lliaws brawdwyr, neu yngnaid ; sev brawd- 
 wr neu ynad pob tiriawg o benteulu cyv- 
 reithiawl yn Neheubarth, a Morganwg, a 
 Gwent ; a'r lliaws brawdwyr o saith i bed- 
 war ar ddeg, ac o hyny hyd un ar ugain, 
 ac o hyny yn nengwyra deugain; a'u barn 
 á elwir Riiaith Llys. 
 
 Sev yn Mhowys a Gwynedd un brawdwr 
 
 swydd, ac yn ngwledydd Deheubarth, nid 
 amgen, Ceredigion, a Dyved, a Morganwg, 
 a Gwent, lliaws brawdwyr braint; sev 
 hyny o vraint tîr a theulu, ac nis dylit yno 
 vrawdwr neu ynad swydd; sev y bydd y 
 brawdwyr wrth raith avlavar henaduriaid 
 a phencenedyl. Sev y dywedir y gellir 
 llys yn Neheubarth o'r tri hyn, nid amgen, 
 brenin, neu arglwydd cwniniwd yn ei le ; 
 canghellwr o ysgolâig; a lliaws brawdwyr; 
 ac un neu arall o'r brawdwyr á wna swydd 
 rhingyll yn y llŷs, neu'r cynghellawr a'i 
 gwna. 
 
 Ag velly tervyna Trîodd Dyvnwal Moel- 
 mud, à elwir Triodd Gwladoldeb a 
 Chy wladoldeb : a phob prydydd ac 
 achwr à vynai wybod breiniau a 
 devodau gwlâd a chenedyl y Cymry 
 benbaladyr ; a braint bonedd, a'i rhyw 
 o gyviawnder ; a braint arvau parth 
 bonedd a rhandirodd, a braint ac an- 
 mraint ar eillion ; á ddylai wybod y 
 triodd hyn, cyn y bo iawn iddo radd 
 warantedig yn ngorsedd wrth gerdd 
 davawd, wrth vraint o devawd beirdd 
 yr hên Gymry. 
 
 A myvi Thomas ab Ivan o Drev Bryn 
 yn Morganwg a'i ysgrivenodd o hen 
 lyvrau Syr Edward Mawnsel o Var- 
 gam, pan oedd oedran Crist ein Har- 
 glwydd ni 1685. 
 
 Teiodd Cyvraith. 
 
 Sev y triodd canlynawl á dynwyd o gyv- 
 ysgriv ar groen o Gyvreithiau Ilywel 
 Dda, yr hwn lyvyr á brynoedd 0. Jones 
 yn Llundain, E brill y 12. 1807. pan 
 werthwyd y rhan oedd ar ol o ysgriv- 
 lyvrau Edwa.rd Llwyd, yn meddiant 
 Sir John Sebright. 
 
 Triodd Braint Etiveddiaeth. 
 
 Tair etiveddiaeth cyvraith y sydd à 
 drigiant yn ddilys yr etiveddion: un yw 
 etiveddiaeth trwy ddylyed o blaid rhieni; 
 ail yw etiveddiaeth à gafer trwy ammod 
 cy vreithiawl y gan y perchenawg er gwerth; 
 trydydd yw etiveddiaeth à gafer trwy am- 
 mod cyvreithiawl o vodd y perchenawg, a 
 heb werth. 
 
 Tair gwaith y rhènir yr un trev tâd 
 rhwng tair gradd cenedyl: yn gyntav, 
 rhwng brodyr ; ail waith, rhwng cevndyrw; 
 try dead waith, rhwng cy verdyrw : oddyna 
 nid oes priawd ran ami. 
 
 Tri rhyw brid y sydd ar dir: un yw 
 gobyr gwarchadw ; ail y w yr hyn à rodder 
 i chwanecâu tir neu vraint; trydydd yw 
 
TKIODD CWRAITH. 
 
 939 
 
 llavur cyvreitliiawl à wneler ar y tîr, y bo 
 gwell y tîr o'i blegid. 
 
 O dri modd ydd holir tîr: o gamoresgyn; 
 ac o ddadenhudd, trwy veddiant tad neu 
 vam ; ac o âch ac edryd : can ni tliycio 
 govyn tîr o'r modd cynfcav nac o'r ail, ni 
 bydd hwyrach no chynt y cesir o'r tryd- 
 
 ydd. 
 
 Tri chamoresgyn y sydd: goresgyn yn 
 erbyn y perchenawg o'i anvodd, a heb 
 vrawd; neu oresgyn trwy y perchenawg, 
 ac yn erbyn ei etivedd o'i anvodd, a lieb 
 vrawd; neu oresgyn trwy warchweidwad, 
 ac yn erbyn y iawn dylyedawg, o'i anvodd, 
 a beb vrawd. Perchenawg yw y neb à vo 
 yn raeddu y ddylyed dilys ; gwarcheidwad 
 yw y neb à gynnalio neu a warchatwo 
 ddylyed dyn arall. 
 
 O dri modd y dosperthir dadyl daden- 
 hudd, rhwng etiveddion ; nid amgen, trwy 
 vraint anianawl: cyntav yw braint oed, 
 rhwng hynav a ieuav; ail yw braint pri- 
 odawl, rhwng etivedd cyvreithawl ac un 
 anghyvreithawl, (canys y cyvreithawl á'i 
 ceif oil;) trydydd yw braint dylyed rhwng 
 dylyedawg ac annylyedawg. Os tadau y 
 rhai hyny hagen á gynnaliasant yr un tîr, 
 wers tra gwers hyd angeu, os eu meibion 
 á ddaw i erchi dadenhudd, mâb y dylyed- 
 awg á geif ddadenhudd o gwbyl, py bryd 
 bynag y del. Or doant etiveddion un radd 
 ygyd, ac yn yr un amser, i ovyn daden- 
 hudd, megis brodyr, o drev eu tad, neu 
 gevndyrw, neu gy verdyrw, o dîr eu tadau, 
 yr hwn à gynnalio eu tadau yn ddiran, 
 wers tra gwers, hyd varw, ni ddichawn un 
 o honynt wrthladd ei gilydd na ei oedi; 
 namyn pob un á geif ran dadenhudd. 
 
 Tri rhyw vraint y sydd : braint anian- 
 awl, a braint tîr, a braint swydd. 
 
 Tri phriodolder y sydd i bob dyn : rhy w, 
 a braint, ac etiveddiaeth : etiveddiaeth 
 hagen herwydd braint, braint herwydd 
 rhyw, rhyw herwydd y gwalian à vydd 
 rhwng dynion herwydd cyvraith ; megis y 
 gwahan brenin a breyr, breyr a bilain, gwr 
 a gwraig, hynav a ieuav. 
 
 Triodd Brawdwr. 
 
 ' Tri pheth á berthyn wrth vrawdwr : un 
 yw dillwng cyvarchau wrth raid y brenin; 
 ail yw datganu a dosparthu cynhènau y 
 mywn llŷs; trydydd yw yr hyn à ddos- 
 partho trwy varn ei gadarnâu trwy wystyl 
 a brawdlyvyr, or ymwystlir ag ev, neu os 
 govyn y brenin iddo heb ymwystlaw ag 
 ev. 
 
 Tri amheu brawd y sydd: un yw bod 
 
 amryson rhwng hawlwr ac amddifynwyr 
 am varn à rodded iddynt, ac yna y dos- 
 parth a â ar y brawdwr à roddasai y varn: 
 ail yw bod amryson rhwng hawlwr a 
 brawdwr, ac ymwystlaw : trydydd yw bod 
 ymwystlaw rhwng amddifynwr a brawdwr 
 am ei vrawd, ac am y ddau ymwystlaw: 
 hyny yd vydd y dosparth ar awdurdawd 
 lythyrawl ; canys dileddyv gyfredin vydd 
 awdurdawd ; sev vydd hyny brawd lyvyr 
 Dewi Brevi. 
 
 Tri rhyw vrawdwr y sydd yn Nghymru, 
 herwydd cyvraith Hywel Dda: brawdwr 
 llŷs beunyddiawl, herwydd swydd, gyda 
 brenin Dinevwr, neu Aberfraw, yn was- 
 tad; ac un brawdwr cymwd, neu gantrev, 
 herwydd swydd, yn mhob llys o ddadlau 
 Gwynecld a Phowys; a brawdwr o vraint 
 tîr, yn mhob llŷs, cymwd, neu gantrev_6 
 Ddeheubarth. 
 
 Pan ddygwydd brawdwr, swyddawg 
 llŷs, neu gyrnwd, neu gantrev, yn ngwerth 
 ei davawd, tri pheth a gyll yna: cyntav y 
 cyll ei swydd; oddyna y cyll vraint 
 brawdwr, o eisieu swydd; trydydd, gwerth 
 ei davawd. 
 
 O dri modd y dosperthir brawd gyng- 
 haws: cyntav yw trwy oddev; canys 
 goddev a dyr bob cynghaws"; (os brawdwr 
 a oddev roddi gwystyl yn erbyn ei vrawd 
 yn dangneveddus, heb roddi gwystl yna i 
 gadarnâu ei vrawd, dygwyddedig vydd ei 
 varn;) ail yw brawdlyvyr rhwng dau 
 wystl ; sev yw hyny gwystyl à rodder yn 
 erbyn brawd, a gwystl arall à rodder gyda 
 y vrawd hòno; trydydd yw, brawdwr biau 
 ddosparth rhwng deuddyn yn nghynghaws 
 am y varn à roddasai iddynt, heb ym- 
 wystlaw ag ev. 
 
 Tri dyn ni allant ymwystlaw yn erbyn 
 brawd, o gyvraith : un y w brenin; can ni 
 ddichawn, o gyvraith, sevyll y mywn 
 dadyl ger bron brawdwr, i holi neu i ateb, 
 trwy vraint anianawl, neu vraint tîr, mal 
 breyr, neu arall; ail yw dyn eglwysig 
 rhwymedig yn urddau cyssegredig; tryd- 
 ydd yw dyn eglwysig rhwymedig yn 
 nghrevydd; can ni ddichawn neb, herwydd 
 cyvraith, roddi gwystyl yn erbyn brawd, 
 onid dau berygl gwerth tavawd, ac nad oes 
 werth gosodedig yn nghyvraith Hywel ar 
 aelawd, a gwaed, a sarâed dyn eglwysig; 
 ac wrth hyny, ni eill neb o honynt roddi 
 gwystyl yn erbyn brawd, na chyda brawd. 
 Holl argywedd segyrllyd à wneler i ddyn 
 eglwysig a ddylyir ei dalu iddo yn senedd 
 herwydd cyvraith eglwysig. 
 
 Tri pheth à ddyly pob brawdwr ei 
 wrandaw y gan y dadleuwyr, cyn barnu 
 
940 
 
 TRIODD CYVRAITH. 
 
 neb o honynt i ennill nag i golled : nid 
 amgen, cwyn, a devnydd, ac ateb. 
 
 Tri rhy w varn dremyg y sydd : un y w 
 barn à rodder yn erbyn dyn nis clywo, pan 
 ddatganer gyntav yn y llŷs, nac yn mhell 
 y bo yna, nac yn agaws; os yn agaws y 
 bai, y rhingyll a ddyly ei alw, mal y clywo 
 y vara à roddid arno; os yn mhell y bai, 
 ei araws a ddylid, liyd pan ymddangosai 
 yn y llŷs, or gellid ei gafel yn amserawl 
 wrtli gyvraith; ail yw barn à rodder ar 
 ddyn cyndrychawl trwy wrthdrynider o 
 blaid y brenin, neu y brawdwr, neu wyr 
 y llŷs; trydydd yw barn brawdwr an- 
 nheilwng. 
 
 Tri dyn ni eill un o honynt vod yn 
 vrawdwr teilwng o gyvraith: un yw dyn 
 anavus, megis dall, neü vyddar, neu glav- 
 wr, neu ddyn gorbwyllig (sev yw hwnw 
 dyn à orfo ei rwymaw unwaith am ei yn- 
 vydrwydd,) neu ddyn ni alio ddywedyd yn 
 iawn, megis cryg anianawl; ail yw dyn 
 eglwysig, rhwymedig wrth urddau cys- 
 egredig, neu wrth grevydd; trydydd yw 
 lleyg, heb allu o gyvraith iddo varnu o 
 vraint tîr, neu o vraint swydd. 
 
 O dair fordd y gellir gwrthawd brawd- 
 wr teilwng: un yw o'i vod yn anghyfredin 
 rhwng y pleidiau yn llys cyn barn; ail yw 
 o'i vod yn gyvranawg ar yr hyn y bo y 
 ddadyl am dano, pei gellid ei ennill trwy 
 varn; trydydd yw cymeryd gobyr am y 
 ddadyl, ar ni bo gosodedig yn y gyvraith 
 o'r brawdwr. 
 
 Amryveilion Driodd Cynghavjsaeth. 
 
 Tri pheth à ddyly gwarant diball eu 
 gwneuthur: un yw gwrtheb yn ddiohir 
 drosto ehunan, a thros y da cynhenus, a 
 thros amddifynwr y da; ail yw sevyll wrth 
 gyvraith, a barnu tros yr holl ddadyl, 
 trwy ddedryd gwlâd; trydydd yw gwneu- 
 thur cwbyl dros yr holl ddadyl mal y 
 barner iddo. 
 
 Tri oed cyvraith i ddial celain rhwng 
 dwy genedyl ni hanfont o'r un wlâd : un 
 yw ennynu hawl yn y dydd c^ntav o'r 
 wythnos gyntav gwedi llaclder y gelain; ac 
 oni ddaw ateb erbyn pen y pythevnos, 
 cyvraith yn rhyddâu dial ; ail yw, or bydd- 
 ant y ddwy genedyl yn un cantrev, ennynu 
 hawl yn y trydydd dydd gwedi lladder y 
 gelain; ac oni ddaw ateb pen y nawved- 
 dydd, cyvraith á ryddâa dial; trydydd yw, 
 os yn un cymwd y byddant, ennynu hawl 
 yn y trydydd gwedi lladder y gelain ; ac 
 oni ddaw ateb erbyn pen y chweched dydd, 
 cyvraith a ryddâa dial, o herwydd na 
 ddaeth ateb. 
 
 Tair dirwy brenin ynt, dirwy ymladd 
 cyvaddev, a dirwy trais, a dirwy lledrad. 
 Divwyn dirwy ymladd, deuddeg mu; 
 divwyn' dirwy trais morwyn yw gwiaien 
 ariant, a fiol aur, a chlawr aur, val y 
 dywesbwyd am eu mesurau yn divwyn 
 sarâed y brenin ; divwyn dirwy lledrad y w 
 cyswynaw lledrad ar y dyn, a gwadu o 
 hono yn dda ar ei davawd, a gosawd rhai +r 
 arno a'i phallu. 
 
 Tri phedwar y sydd. Cyntav ynt, ped- 
 war achaws ydd ymchwelir brawd : ovyn 
 gwr cadarn, a châs galon, a chariad cyv- 
 eillon, a serch da. Ail pedwar, pedair 
 tarian à ânt rhwng dynion a rhaith gwlâd 
 rhag hawl lledrad : un yw cadw gwestai yn 
 gyvreithawl; nid amgen, ei gadw o bryd 
 gorchyvaerwy hyd y bore, a dodi ei law 
 drosto o'i gywely tair gwaith y nôs hòno, a 
 hyny tyngu o ddynion y tŷ ganto; ail yw 
 geni a meithrin, tyngu o'r perchenawg ar 
 ei drydydd o wyr un vraint ag ev, geni a 
 meithrin yr anivel ar ei helw, heb ei vyned 
 tair nôs i wrtho, nac o werth, nac o rodd ; 
 trydydd yw gwarant, nid oes warant na- 
 myn ar dair llaw, a'r trydydd amddifyned 
 trwy gyvraith; pedwerydd yw cadw cyn 
 coll, a hyny yw gwneuthur o'r dyn ar ei 
 drydydd o wyr un vraint ag ev, cyn colli 
 o'r Hall ei dda, bod y da hyny ar ei helw 
 ev. Trydydd pedwar yw pedwar dyn nid 
 oes nawdd iddynt, nac yn llŷs, nac yn llan, 
 gan y brenin : un yw dyn à dòro nawdd y 
 brenin, yn un o'r tair gwyl arbenig, yn y 
 llys; ail yw dyn à wystler o vod i'r brenin; 
 trydydd yw ei gwynosawg, dyn à ddylyo 
 ei borthi y nôs hono, ac nas portho; ped- 
 werydd yw ei gaeth. 
 
 Tri ihawedawg gorsedd: arglwydd gwir 
 yn gwrandaw ar ei wyrda yn barnu eu 
 cyvreithiau; ac yngnad yn gwrandaw 
 hawlwr, ac amddifynwr yn ateb; a mâch 
 yn gwrandaw hawlwr, a thalawdyr yn 
 ymateb. 
 
 Tri gwanas gwaew cyvreithiawl yn 
 nadlau : un y w gwân ei arllost yn y ddaiar 
 ag un llaw, oni vo abraidd ei dynu â dwy 
 law; ail yw gwân y pen y mywn twyn oni 
 guddio y mwn; trydydd yw ei ddodi ar 
 llwyn à vo cyvuwch â gwr; ac oni bydd y 
 gwaew yn un o'r tair gwanas hyny, a 
 myned dyn arno a'i varw, traian ei alanas 
 a ddygwydd ar berchen y gwaew. 
 
 Tri over ymaclrawdd à ddywedir yn llys, 
 ac ni fynant : gwâd cyn dedryd; a llys cyn 
 amser; a chynghaws gwedi brawd. 
 
 Tair sarâed ni ddiwygir, or cefir trwy 
 veddawd ; sarâed yr ofeiriad teulu, a'r 
 yngnad llŷs, a'r meddyg teulu; can ni 
 
TR10DD CYVRAITH. 
 
 911 
 
 wyddant wy py amser "y bo raid i'v brenin 
 wrthynt; ni ddylyant wyntau vod yn 
 vetidw byth. 
 
 Tair gTtrragcdd à ddyly eu meibion trev 
 eu mam : gwraig à rodder yn ngwystyl tros 
 ei thâd, a chafel mâb o heni yn ei gwystl- 
 oriaeth; a gwraig à rodder o rodd cenedyl 
 i alltud; a gwraás à ladder gwr o'i chen- 
 endyl, a dial o'i mab hwnw, ni ddylýir ei 
 oedi am drev ei vam, nac araws nawved- 
 dydd yn ei erbyn. 
 
 Tri meib ni ddylyant gyvran o dîr gan 
 eu brodyr un vam ac un dâd ag hwynt : 
 un yw mâb à gafer yn llwyn ac yn mherth, 
 ac yn anneddvawl, a gwedi hyny cymeryd 
 mam y mâb o hono o rodd cenedyl, a 
 chafel mâb arall o lionynt, ni ddyly hwnw 
 gyvranu tir a r mâb à gâad cyn nog ev, yn 
 llwyn ac yn mherth; ail yw cymeryd o ys- 
 gol-iig wraig o rodd cenedyl, a chafel mâb 
 o honei, ac oddyna cymeryd o'r ddau ofeir- 
 iadaeth, ac oddyna cafel o'r ofeiriad vab 
 o'r unwraig, ni ddyly y mâb à gâid cyn 
 nog ev gyvranu tir â hwnw; tr} r dydd yw 
 mud, can ni roddir gwlâd i vud, can ni 
 ddyly dîr nid atebo drosto. 
 
 Tri pheth ni âd cy vraith eu damdwng : 
 blawd, a gwenyn, ac ariant; canys cyfelyb 
 a gefir iddynt. 
 
 Tri phren rhydd yn forest y brenin 1 : 
 pren crib eglwys; a phren peleidyr à elont 
 yn rhaid y brenin ; a phren elawr. 
 
 Tri cheheryn canastyr y sydd: un yw 
 lledrad fordd y cercldo cyvran o ; hono, 
 canys naw a faith y sydd iddo ; ail y w hydd 
 brenin i neb a'i cyllello; trydydd yw abo 
 blaidd i neb à wnel cam amdano. 
 
 Tri edyn ni ddylir eu lladd ar dîr dyn 
 arall, heb ei gènad : eryr, a garan, a chig- 
 vran. Y neb à laddo un o honynt, taled 
 ddeg a deugaint i berchenawg y tir. 
 
 Tri pheth or cefir ar foidd nid rhaid 
 ateb i neb q honynt : pedol, a nodwydd, a 
 cheinawg. 
 
 Tri dyn ni ddyly y brenin eu gwerthu : 
 lleidyr gwedi barner i grog, a chynllwyn- 
 wr, a bradwr arglwydd. 
 
 Tri erpyd ni ddiwygir : i garw yn ŷd, ac 
 i gi yn yd, ac i ebawl gwyllt yn ŷd. 
 
 Tair nodwydd gyvreithiawl y sydd: nod- 
 wydd gweinigawl y vrenines, a nodwydd 
 meddyg llys i wniaw gweliodd, a nodwydd 
 y pencynydd i wniaw y cwn rhwygedig. 
 Pedair ceinawg cyvraith a dâl pob un o 
 honynt. 
 
 Tair sarâed cèlain ynt, pan lladder, pan 
 yspeiler, pan wthier yn ei gorwedd o'i 
 sevyll. 
 
 Tair gwarthrudd celain ynt, govyn, Pwy 
 
 a laddawdd hynl piau yr elawr hon'? piau 
 y bedd newydd hwn Ì 
 
 Tti pheth ni thelir, can coller yn rhaid 
 tŷ : cyllell, a chleddyv, a Uawdyr. 
 
 Tair gavel nid adverir ; un dros ledrad, 
 ac un ar vach ni chymhello, ac un dros 
 alanas. 
 
 Tri rhyw dâl y sydd i gwynwr: gau 
 dwng, neu adwerth, neu edvryd 
 
 Tri ymddillwng o rwym hawl y sydd : 
 gwir dwng, neu waesav, neu ynvydrwydd. 
 
 Tri chargychwel heb attychwel: un yw 
 gwraig gwedi ydd ysgaro â'i gwr yn gyv- 
 reithawl; a chyswynvab gwedi gwater o 
 genedyl yn gyvreithawl; a threvtadawg 
 gwedi del yn ddil} r s ; gwedi y bo yn ar- 
 glwyddiaeth arall^ o iawnder nid ymchwel 
 drachevyn. 
 
 O dri achaws y gosoded cyvraith: cyntav 
 yw i geisaw dysg rhag gwneuthur anghyv- 
 raith ; ail y w g wared anghy vraith, or dar- 
 fai ei gwneuthur ; trydydd y w er cospi y 
 neb à wnelai anghy vraith, trwy ddirwy, a 
 chamlwrw, a'r cyvryw à ddylyai. 
 
 Tri da nid rhaid mâch arnynt : da à 
 roddo arglwydd i wr, a chymyn à ddêl i 
 ofeiriad y gan y marw, a da à ddêl i 
 veddyg y gan y clav. 
 
 Tair marw-dystiolaeth y sydd am dîr, 
 ac a savant yn nghy vraith a barn : un yw, 
 or cyfroir dadyl am dîr yn llŷs, a'i ther- 
 v} r nu yn ngwydd gwyr y llŷs, gwedi bo 
 marw y rhai hyny oil, tystiolaeth eu heti- 
 veddion hyd eu gorwyron, neuachwaneg, a 
 gredir am yr hyn à vu gynt, ac à glywsant 
 gan eu rhieni o'r ddadyl hono, a'r rhai 
 hyny a elwir gwybyddiaid am dîr; ail yw 
 henaduriaid gwlâd, i wy ;od âch ac edryd 
 rhwng cenedyl a charant y dyn à ovyno 
 dîr trwy âch ac edryd, o nawved-dydd mai 
 neu ragvyr ; trydydd yw pan weler pen- 
 tan vaen tad y dyn à ovyno dîr, neu ei 
 hendad, neu ei or-hendad, neu ereill o'r 
 genedyl, neu le adail, neu dîr ei rieni, y 
 rhai hyny a savant yn lie tystion ar ei 
 ddylyed iddo. 
 
 Tri thorllwyth y sydd un werth ag eu 
 mam, nac un à vo na lliaws, or dygir yn 
 lledrad: torllwyth gellast, a thorllwyth 
 hwch ar eu thy lea, a nyth hebawg. 
 
 Tri llwdyn unwerth yn y genvain bob 
 amser : baedd cenvain, ac arbenig y moch, 
 a hwch a gatwer yn nghyver gwestva 
 argl wydd. 
 
 Tri rhyw wybyddiaid y sydd am dîr: un 
 yw henaduriaid gwlâd, i wybod âchac edryd, 
 i ddwyn dyn ar ddylyed o dîr gyd â'i ger- 
 aint; ail yw amhinogion tir, nid amgen, 
 gwr o bob rhandir o'r drev, i wybod 
 
942 
 
 TRIODD CYVBA1TH, 
 
 rhànau a finiau rhwng y welygordd ; tryd- 
 ydd yw meiri, a chynghellorion, a rhin- 
 gyllaid, i gadw tervynau y cymydau, canys 
 y brenin a biau y tervynau hyny. 
 
 Tri pheth à geidw gov, ac à saiv yn He 
 tystion i ddyn ar ddylyed o dir: lie hen 
 odyn, neu bentanvaem neu esgynvaen. 
 
 Tri dyn y telir gweli tavawd iddynt : i'r 
 brenin, pan ddyweter gair hagyr wrtho; 
 ac i'r brawdwr, pan ymwystler ag ev am ei 
 iawn vrawd; ac i ofeiriad yn ei eglwys, 
 yn y tair gwyl arbenig, neu yn darllen 
 llythyr rhag bron y brenin, neu yn ei 
 wneuthur. 
 
 Tri chowyllawg llŷs: cerwyn vedd, a 
 bragawd, a chathyl cyn ei dangaws i'r 
 brenin. 
 
 Tair hela rydd y sydd yn mhob gwlâd 
 ar dir dyn arall : hela iwrch, a hela cadno, 
 a hela dyvrgi. 
 
 Tri devnydd hawl y sydd : golwg, a gair, 
 a gweithred. 
 
 Tair golwg à ddygir yn nghyvraith: 
 golwg tysto'i dystiolaeth, a golwg myneg- 
 iad o'i vynag, a golwg llygadrydd celus, 
 am ladd, neu losg, neu ledrad. 
 
 Tri gair celus y sydd : gair y bo gweli 
 tavawd am dan o ; a gwallawgair yn llŷs ; a 
 thavodryddiaeth, am ladd, neu losg, neu 
 ledrad. 
 
 Tri rhyw gwallawgair y sydd : gair 
 gwall yn holi, o rwy neu eisieu ; a gair 
 gwall yn amddifyn, o rwy neu eisieu; a 
 gair gwall yn gwadu. O'r cyntav y cyll 
 hawlwr ei hawl o'r à berthyno wrth y gair, 
 or dygir tystion yn eu lierbyn, ac ni chyll 
 gr.mlwrw, can nid oes cam gwyn celus yn 
 nghyvraith eitbyr tri; o'r ail, neu o'r tryd- 
 ydd, y cyll amddifynwr gamlwrw, a di- 
 vwyn yr bawl o'r à berthyno wrth y gair 
 y tystwyd o'i wall. 
 
 Tri thervyn hawl y sydd : gwadu, neu 
 brovi, neu lysu tyston. 
 
 Tri pheth ni chynghain yn nghyvraith : 
 prawv ar weithred, eithyr tri ; gwâd dros 
 waesav ; a chov gwedi brawd. 
 
 Tri gweithred y sydd ar brawv llavur 
 cyvreithawl neu anghyvreitbawl ar dir, y 
 megys tori fin, neu wneuthur fin, neulavur 
 arall, a gweithred llwdyn yn lladd y Hall 
 yn ngwydd bugel trevgordd, tystiolaeth y 
 bagel á saiv am hyny ; a gweithred cyd- 
 leidyr lleidyr a grocer am ledrad, tystiol- 
 aeth hwnw ar ei gydleidyr á saiv; tyst- 
 iolaeth gwybyddiaid hevyd á saiv am dir. 
 
 Tri gwaesaf y sydd: arddelw, neu war- 
 ant, neu amddifyn heb warant. 
 
 Tri chov gwedi brawd y sydd ; goddev 
 o vrawdwr roddi gwystyl yn erbyn ei 
 
 vrawd, heb roddi gwystyl, yna ei chadarn- 
 âu, a gwedi hyny cynnyg ei wystyl, ni 
 ddylyir ei erbyniaw o gyvraith, onid barn 
 dremyg vydd ; neu roddi gwystyl yn erbyn 
 brawd gwedi y goddev ; neu addaw ymad- 
 rawdd yn wallus ar gyvraith a barn, a 
 gwedi barn, ceisaw gwared gwall nis dyly. 
 
 Tri lie y tywys cov llŷs : am gyvundeb 
 pleidiau; ac am dervyn dadyl, or daw 
 cynghaws un yn dywedyd ei thervynu, a'r 
 Hall yn dywedyd na thervynwyd; ac am 
 anghyvraith à wnel arglwydd â'i wr yn ei 
 lŷs. 
 
 Tair tystiolaeth ddilys y sydd : tystiol- 
 aeth lias yn dwyn i gov ; a thystiolaeth y 
 gwybyddiaid à gredir pob un yn y gyv- 
 raith ar wahan, megis tâd rhwng ei ddau 
 vab, neu yn lliosawg am dir; a thystiol- 
 aeth y gwrthdyston. 
 
 Tair tystoliaeth marwawl y sydd : tystu 
 ar ddyn cyn ei holi o'r hyn y tyster; neu 
 tystu ar ddyn na wadwys, neu nad amddi- 
 fynwys erbyn à ddaroedd iddo ei wadu, neu 
 ei amddifyn ; neu tystu ar ddyn ddywedyd 
 yr hyn nis dywed y llŷs, a'r brawdwyr a'i 
 clywo á ddylyant ei ddwyn yn varwawl, 
 trwy arch yr amddifynwr, os cofa. A llyna 
 y tri lie y mae trech gwybyddiad no 
 thyston. 
 
 Tri g wahan y sydd rhwng gwybyddiaid 
 a thyston : gwybyddiaid am yr hyn à vu 
 cyn ymhawl yn y llŷs y dygant eu tystiol- 
 aeth, ac nid ev y dwg tyston; ail yw, 
 gwybyddiaid biau dedryd eu gw}'bod yn 
 n gyvraith tyston, can ni rydyster iddynt, 
 ac nis piau tyston; trydydd yw, gwybydd- 
 iaid biau ddwyn eu tystoliaeth yn erbyn 
 gwâd ac amddifyn, sev y w hyny, gwybydd- 
 iaid biau brovi gwîr gwedi gau, ac nis piau 
 tyston. 
 
 O dair fordd y mae cadarnach gwybydd- 
 iaid no thyston : un y w gallu dwyn lliaws 
 o wybyddiaid am un peth yn y gyvraith, 
 neu un gwybyddiad, megis mâch, ac ni ellir 
 dwyn na mwy no llai no dau o'r tyston ; 
 ail yw gallu dirwyaw dyn, neu ei werthu, 
 trwy wybyddiaid, ac ni ellir trwy dyston, 
 o gyvraith ; trydydd yw gallu o wybydd- 
 iaid brovi yn erbyn gwâd ac amddifyn, ac 
 nis dichawn tyston. Pan dysto tyst yn ei 
 dystoliaeth beth yn gyvreithawl ereill yn 
 erbyn amddifynwr, neu pan dysto amddi- 
 fynwr beth yn gyvreithawl yn erbyn tyston, 
 y rbaihyny á elwir gwrthdyston yn nghyv- 
 raith, ac ni ellir eu llysu. 
 
 Tair tystoliaeth y sydd ar air, ac ni 
 ddygir i grair: tystoliaeth lleidyr ar ei 
 gydleidyr wrth y grog ; a thystoliaeth nid 
 eler yn ei herbyn pan ddycer ar air: a 
 
TRIODD CYVftAlTH. 
 
 943 
 
 thystoliaeth y gwrthdyston. Gwybyddiaid, 
 yn mliob dadyl, grym tyston á gynnaliant ; 
 a chystal á allant yn rnkob dadyl ag à 
 ddichawn tyston. Dewi Brevi. 
 
 O tri modd y telir dirwy trais : un yw 
 pan ballo ei amddifyn i amddifynwr yn 
 erbyn dyn : ail y w pan ballo ei raith i ddyn 
 yn gwadu trais ; trydydd y w pan ballo ei 
 warant i ddyn à'i gal wo yn nadyl trais. 
 
 O dri inodd y cyll dadyl trais ei braint 
 mwyav: na wneler ei theithi; ac o dystol- 
 iaeth vy wawl yn nadyl trais ; ac o gwynaw 
 o'r hawlwr ddwyn o'r eiddo ev yr hyn à 
 ddycbwyd i drais rhag arall, ac nid y ganto 
 ev. Nid mwy hagen y rhaith yn y tri 
 phwnc hyny no llw tri dyn ; ac nid rawy 
 y dial no thri buyn camlwrw, oni ellir ei 
 wadu neu ei amddifyn. 
 
 Un o dri pheth á gyll y neb à dreiser : 
 ei ddyn ; neu ei dir neu ei dda arall cy- 
 chwynawl, neu ei vraint. 
 
 Tri rhy w amddifyn y sydd : un y w nad 
 ateper yn anamserawl er govyn; ail yw 
 amddifyn val nad ateper bytli er govyn; 
 tryd} r dd yw amddifyn gan ateb, mal na 
 choller dim ar yr hawl. 
 
 Tri pheth nid rhaid ateb i neb o hon- 
 ynt : un yw peth ni bo diebredig yn erbyn 
 oyvraith ; ail y w gweithred y galler dang- 
 aws ei argywedd, or gwneir, ac ni ddang- 
 oser; trydydd yw colled ni wypo gwlad 
 neb rhyw hysbysrwydd i'r hawlwr ei golli. 
 
 Tri rhyw ddiebryd y sydd : un yw dwyn 
 peth ac nad adverer trachevyn; ail yw 
 addaw argywedd ar ddyn, neu ar yr eiddo, 
 heb wneuthur iawn na heddwch amdano ; 
 trydydd yw diebryd dyn o'r dylyed dros 
 amser edryd. 
 
 O dri modd y caua cyvraith rhwng 
 hawlwr ac amddifynwr : un y w, o golli ei 
 amser, a hwnw á ddamweina o lawer 
 modd; ail yw, o hawl heb berchen; 
 trydydd yw, o dervynu ei ddadyl cyn no 
 hyny. 
 
 Tri thervyn hawl cy vreithawl y sydd : 
 un yw tervyn o gyvundeb pleidiau; ail 
 yw tervyn gosodedig rhwng pleidau trwy 
 gymrodeddwyr; trydydd yw tervyn trwy 
 vara. 
 
 Tair dadyl à ddylyant eu hiachâu ac eu 
 barnu trwy ddedryd gwlâd yn erbyn haer- 
 llugedd: un yw dadyl am venfyg neu 
 wystyl, neu avel y sydd un gyvraith; ail 
 yw dadyl y bo amddifyn ynddi, nid amgen 
 gwâd am dir ; trydydd y w dadyl o wrth- 
 rymder brenin yn erbyn cyvraith. 
 
 Tair cynnevawd y sydd : cynnevawd a 
 erlid gyvraith, a hòno y sydd gynnaliad- 
 wy; cynnevawd à ragvlaena gyvraith, or 
 3 Q 
 
 bydd iddi awdurdawd breniniaeth, cyn- 
 naliadwy yw; cynnevawd a lwgyr gyv- 
 raith, ac yna y dyly ei chymhell. 
 
 Tri pheth à gadaraâa ddevawd : awdur- 
 dawd, a gallu, ac addwynder. 
 
 Tri pheth à wànâa gynnevawd : gwrth- 
 rymder, angheugant vonedd, a drygan- 
 graith. 
 
 O dri modd y cyll brawdwr gamlwrw o 
 varnu, ac ni chyll gwerth ei davawd : un 
 yw, pan ddivarno cyvryw à varnasai ev 
 gynt, trwy y cyfelybion achwyson ; ail y w, 
 pan el ar gyveilorn yn datganu dadyl, or 
 cadarnâa mwy neu lai yn ei ddadyl nog a 
 vu o eiriau grym; trydydd yw, na roddo 
 gwystyl gyd a i vara, pan rodder gwystyl 
 arall yn ei herbyn. O'r modd cyntav y 
 vara gamav á ddilëir; o'r ail y datganu á 
 iawnêir; o'r trydydd y vara hevyd á ddi- 
 lëir yna, can boed iawn, canys cadarnâwys 
 y brawdwr hi yn amserawl trwy wystyl. 
 Os y dadleuwr á ebryvyca ymwystlaw â 
 brawdwr, nid amgen pan y datgano gyntav 
 iddo, ni cheif ymwystlaw ag ev am y vara 
 hòno byth gwedi hyny, cyd boed cam ei 
 vara. Yn gyfelyb i hyny, od ymwystla 
 ev yn amserawl, ac nad ymwystla y 
 brawdwr ag ev, ei vara hevyd á ddyg- 
 wydd. 
 
 Tri rhyw vynag y sydd, ac am bob un o 
 honynt y gosodir rhaith gwlâd ar ddyn am 
 ledrad: un yw, dyvod y colledwr a'r 
 mynegwr gyd ag ev, à dyngo yn erbyn 
 arall, clybod a gwybod arno y lledrad; ail 
 yw, tyngu o'i mynegwr, gweled a gwybod 
 arno y lledrad, a hwnw y w lliw ; trydydd 
 yw, lluddias rhag dyn ceisaw ei dda yn y 
 lie y tebycai ei vod. Ni ddyly neb roddi 
 rhaith gwlâd am ledrad, heb un o'r myneg- 
 au hyny yn ei erbyn, onid pallu o lw 
 gweilydd á wna i'r colledig. O'r palla, nid 
 rhaid mynag arno, eithyr hyny, i gymhell 
 rhaith gwlâd arno. 
 
 Tri rhyw dwng y sydd : cadarnâu gwir, 
 gan dyngu trwyddo bervedd ; ail yw gwadu 
 gau, gan dyngu trwyddo bervedd; trydydd 
 yw tyngu peth petrus, o herwydd cydwy- 
 bod. Sev yw peth petrus, yr hyn ni wyper 
 beth vo, ai gwir, ai gau. 
 
 Tair gosodedigaeth y sydd o herwydd 
 cyvraith i gwblâu y gyvraith a'i harverodd 
 yn bryfaith, hyd na aller eu cablu^oeiseu, 
 neu o ormodedd, neuobethauannheilwng: 
 cyntav yw o'r cyfelybion, cyfelyb vara à 
 roddir; ail yw o'r ddwy gyvraith ysgriven- 
 edig erbyn yn erbyn, yn dosparth yr un 
 peth; yr un à vo deilyngach no'r llall 4- 
 gynnelir ; trydydd yw pob rhyw gyvraith 
 ysgrivenedig, ar ni bo gwrthwyneb iddi yn 
 
944 
 
 TRIODD CYVRAITH, 
 
 ysgrivenedig, á ddylir ei chadw, hyd go- 
 vynont y pendevig a'i wlad i ddilëu hòno, 
 gan osawd arall à vo teilyngach. 
 
 Tri rhyw garaddosparth y sydd y cefir 
 ymodwared amdanynt, herwydd cyvraith, 
 neb vod yn rhaid nac yn berthynasawl 
 yinwystlaw â brawdwr, ac ni chyll amser 
 yn ngliyvraith i amheu y ddosparth o blaid 
 goddev, hyd pan vo llithredig un dydd a 
 blwyddyn o ddydd y canid dosparth, nac 
 yn erbyn ei etivedd, os am dîr y tyv y 
 gynhen; ac or damweina carcharu cyv- 
 raith o blaid arglwydd, er hyd y bo heb 
 iawn, ni chyll amser y gyvraith o amheu, 
 onid gan wallocâu canlyn gwedi caniatâer 
 cyvraith iddo, hyd pan lithro undydd a 
 blwyddyn ; ac ni chyll amser yn nghyv- 
 raith hevyd i'r neb à ddechreuo gynhebrwng 
 dadyl; or damweina rhyvel cyn tervynu y 
 gynhen, onid gan ebyrgovi undydd a 
 blwyddyn gwedi gwastatâer heddwch, ac 
 adnabod yr arglwydd à wledycho. Cyntav 
 yw rhoddi barn o ddyn yn erbyn plaid, 
 heb allu iddo ei varnu o vraint tir, neu o 
 vraint swydd, neu rwymedig yn urddau 
 cysgredig, neu ddyn anavns, neu veius, 
 neu ddyn o glevyd anianawl, a'r pyncau 
 hyny yn deor iddo deilyngdawd ei vod yn 
 vrawdwr o gyvraith ; neu vrawdwr á 
 ddótid yn ei erbyn lysiant cyvreithawl, neu 
 wrthnead cyvreithawl, heb dervynu â rhai 
 yn yr achaws ; neu gwedi darfai ei vod yn 
 yr achaws roddi barn; neu roddi barn o 
 vrawdwr cyn agau ar y ddadyl, a deisyv o 
 bob parth; neu cyn dodi o blaid arglwydd 
 yn ol deisyv o boo parth ; neu roddi barn 
 o vrawdwr yn ddisyved cyn cyvarch dyun- 
 deb ei gydvrawdwr; neu roddi barn o 
 vrawdwr ar ddyn yn erbyn cyvraith, drwy 
 gymhell o blaid arglwydd, neu geisaw 
 mwynant dosparth yn lluniaeth barn, neu 
 gymrodedd am berchenogaeth tîr à ddos- 
 perthid oddieithyr gweithred gorsedd gyv- 
 reithawl; ond yn y lie y damchweinai i 
 arglwydd o'i dir ehun estynu perchenog- 
 aeth i wr iddo, ai yn nghyvarws, ai yn 
 rhybuched arall : llyna yr un lie y gellir 
 cadarnâu perclienogaeth i ddyn ar dir a 
 daiar oddieithyr gweithred gorsedd gyv- 
 reithawl. Ail dosparth yw gallu dodi yn 
 erbyn brawdwr, neu roi o'i gydvrawdwyr 
 un o'r pedwar achaws ydd ymchwelir 
 brawd; nid amgen, câs o blaid gelyniaeth; 
 sev yw hyny, gallu provi ar vrawdwr roddi 
 cam vara, neu gadarnâu gau, ai ev ai rhai 
 o'i gydvrawdwyr, mewn cov neu ddedryd 
 yn erbyn dyn, a hyny o gâs o achaws gelyn- 
 iaeth ; neu brovi ar vrawdwr o vraint tir, 
 neu rai o'i gydvrawdwyr, erbyniaw gwerth 
 
 neu obyr neu eddewid arno ; neu vrawdwr 
 swyddawg, eithyr yr hyn à osoded yn 
 ngliyvraith, iddo drosvarnu, ac o'r achaws 
 hwnw barnu cam, neu gadarnâugau, drwy 
 gov neu ddedryd, yn erbyn plaid, a hyry 
 o serch da; neu allu dodi yn erbyn 
 brawdwr, neu rai o'i gydvrawdwyr, dyun- 
 deb drwy rwym ac eddewid; nid amgen, 
 rhoddi hovnder i blaid, drwy gadernid py 
 ddadyl bynag y dangoso yr hawlwr, neu 
 amddifynwr, yn y goddevydd yn vrawdwr 
 cadamau ei ewyllys iddo, neu ddosparth ar 
 y pwnc hwnw à eilw cyvraith yn gariad 
 cyveillen ; neu allu provi yn erbyn brawd- 
 wr, neu rai o'i gydvrawdwyr, gosawd 
 bygwth arnaddynt, megis argyweddu corf 
 dyn, neu ei eiddo, hyd na lyvasai roddi 
 teryyn ar y pwnc hwnw à eilw cyvraith yn 
 ovn gwyr cedeirn : sev modd y dylir provi 
 hyny, trwy ddedryd gwlâd, eithyr y lie y 
 damchweino ac y perthyno ei orchwiraw i 
 gov Uýs. Pwybynag à gynhebryngo yn 
 nghyvraith gorsedd ar vrawdwr ei golledu 
 drwy ryw un o'r pyncau à ddywesbwyd 
 uchod, ev á ddyly gafel cov neu ddedryd 
 yn ddiohir rhyngto a'r brawdwr, neu rai 
 o'i gydvrawdwyr, y gosoter yr achaws yn 
 ei erbyn ; ac os cov neu ddedryd á amlycâa 
 bod yn wir à ddy wed y neb y sydd yn provi 
 yn erbyn y brawdwr, neu ei gydvrawdwyr, 
 cosper y neb à orddiwedder yn achwvsawl 
 i'r angbyvraith, yn y modd y dyweto cyv- 
 raith oreu, a gwneler tervyn o newydd am 
 y gynhen, trwy gyvraith a chyviawnder. 
 Trydydd yw lie gorfo ar y neb y perthyno 
 arwain cynhen ymryson rhag bron canon- 
 wyr ; nid amgen, pan vo dwy gyfraith ys- 
 grivenedig erbyn yn erbyn yn dosparth yr 
 un peth, ac nad adnapo y brawdwr o'r 
 ddwy gyvraith pwy deilyngav onaddynt; 
 neu od amheu hawlwr, neu amddifynwr, y 
 dosparth à wnel y brawdwr cyvrwng y 
 ddwy gyvraith hyny ; neu or dervydd i'r 
 hawlwr neu i'r amddifynwr amheu y dos- 
 parth à wnel gwysawdyr á voynt alwedig- 
 ion o blaid y brenin i ddosparth cynhen 
 amryson cyvrwng gwystyl a gwrthwystyl 
 erbyn yn erbyn, à rodder yn Haw y brenin, 
 neu alwedigaeth barn à rodder ar ddyn ni 
 alio herwydd cyvraith roddi gwystyl yn 
 erbyn bam ; yna y dyly y brenin arwain y 
 gynhen bono, a'i chaderiaw yn rhwymedig 
 yn oed y dydd gosodedig yn nghyvraith, 
 ger bron canon wyr, i wneuthur dileddyv 
 dderbyn tragwyddawl, drwy ddeall ei gan- 
 onwyr; a chyd gwnel plaid amheu, a galw 
 ar y dosj^arth à wnel canon wyr, nid erbyn- 
 ir, ac ni wrandewir herwydd cyvraith. 
 Canys Hywel Dda vrenin Cymru, o gyng- 
 
TRIODD CYVRAITH. 
 
 945 
 
 Id or ei ddoethon awdurdodwyr á osodes yn 
 ei gyvraith ev, gorvod a pherthynu erbyn- 
 iaw deall ei ganonwyr, i ddosparth perygl 
 a phetrusder herwydd synwyr canon di- 
 leddyv; a hyny He nid adnepid gallu o'i 
 awdurdodwyr ev wneuthur tervyn teilwng, 
 dyledus, herwydd ei gyvraith ev yn y lie- 
 odd dywededigion tragwyddolion. 
 
 Tair gorsedd ddygynnull á osoded yn 
 nghyvraith Hywel Dda, mal na bai neb 
 rhyw ddifyg yn y gyvraith, na neb rhyw 
 eiseu o deilyngdawd na chyviawnder; ac 
 ni roddid braint brawdwyr i neb o'r gwyr 
 dygynnull hyny o herwydd na braint tir 
 na braint swydd; canys pan ddarfai i wyr 
 y llŷs hòno ragreithaw cov, a chadarnâu y 
 dull, trwy dwng henuriaid, am yr hyn à 
 osodid arnaddynt, yna y dyly y brawclwr 
 à osoter o blaid y brenin roddi barn rhwng 
 y cynhenusion, herwydd dull gwyr y llŷs 
 hòno, y rhai à voynt oddevedigion o bob 
 parth, heb na'u llysu, na'u gwrthneu : sev 
 yw hyny, pan ddamweinio bod amryson am 
 dîr cyvrwng amryveilion arglwyddiaethau, 
 megis cymmydau, neu gantrevodd, na bar- 
 wniaid eu hunaint bieufynt, nac arglwyddi 
 ereill, lleygawl neu eglwysig, y rhai à gyn- 
 nelynt eu harglwydd diweddav dan ar- 
 glwyddiaeth y brenin, y rhyw orsedd hòno 
 à gynnelir o blegid y brenin ; canys wrth 
 vraint y brenin y gosoded ynddi gyfraw y 
 rhyw lŷs. hòno, herwydd cyvraith; sev 
 fordd yw hyny, arglwydd y w y brenin ar 
 bawb o'i deyrnas, ac nad arglwydd neb o'r 
 arglwyddi ereill ar eu cilydd ; a3 wrth hyny 
 y deallwyd, herwydd y gyvraith, na allai 
 neb gynnal y rhyw lŷs hò no, eithyr y 
 brenin ; ac wrth hyny y dylyir, o blaid y 
 brenin, gymhell o wys a rhybudd hen aw- 
 duriaid a doethon o'r cynghelloriaethau o 
 bob parth, o'r rhai cymhenav, i'r lie am- 
 rysonawl; a hyny yn nyddiau y gyvraith, 
 a'i hoëdau, megis ydd amlycêid mewn cyn- 
 hen amryson cyvrwng llŷs a llan, a chym- 
 ydau a chantrevodd. Neu vod neb un yn 
 cynnal tir trwy weithred gan y brenin, ac 
 iddo ehun, ai i un o'i rieni, a dyvod neb 
 un arall i ganlyn am y tir hwnw; nac ag 
 ev y dyweto, nac ag un o'i rieni, mai trwy 
 orthrymder y gwahanwyd, ac anghyvraith; 
 neu ddyvod un i ovyn y tîr o blaid gweith- 
 red à gefìd gan arglwydd y tir, ai y neb à 
 vai canlyn ar un o'i rieni, y cafai y tir ac 
 y tyvai yr iawn iddo yntau o'i blegid, a bod 
 neb yn cynnal y tir hwnw trwy oresgyn o 
 ryw vodd arall y delai hyny, hevyd á ddy- 
 lyir eu cynnal yn llŷs dygynnull, ac eu 
 tervynu ; canys ni osoded y neb ag à vai 
 yn cynnal tîr, trwy weithred o blaid ar- 
 
 glwydd, pa fodd bynag y cafai, ai ar werth, 
 ai yn nghyvarws, ai yn rhybuched arall, 
 ateb yn llŷs a dad] an cymwd neu gantrev, 
 trwy na chov na dedryd, megis breyr neu 
 arall ; can ni osoded yn nghyvraith tervynu 
 iawn arglwydd yn y llŷs hòno. Os y llŷs 
 dygynnull á amlycâa gwneuthur gorth- 
 rymder, megis y dywesbwyd vry, y brenin 
 á ddyly yn ddiohir g wared yr anghyvraith; 
 can ni ddyly neb, herwydd cyvraith, gyn- 
 nal gweithred à wnelid yn anghyvreith- 
 awl. Or dervydd na alio goresgynwr 
 anghyvreithloni y gweithred, ac amheu 
 iawn yr arglwydd y cavad y tir ganto, y 
 brawdwr á ddyly varnu y tîr i berchen y 
 gweithred, vai y dyweto ei weithred oreu, 
 ac à orddiweddo ar y tir o dda cyfraw á'i 
 pieuvydd yn ddilys. Ail yw, na ellir can- 
 lyn cwyn galanas, eithyr ger bron y brenin, 
 neu y neb àgynnalo yn-lle y brenin; canys 
 ni osoded gallu o neb gymhell cwbyl dâl 
 tros alanas, eithyr y neb à vai arglwydd ar 
 bawb ; sev yw hwnw y brenin ; canys ni 
 chynghain o gyvraith cwynaw o orsedd i 
 orsedd, i ganlyn am yr un devnydd; am 
 hyny y gynhen hòno yn llŷs dygynnull y 
 gosoded i'r brenin draian o bob galanas ar 
 y gymhello y lie cosp, dros gymhell i'r rhan 
 arall i'r genedyl, megis y rhan cyvraith 
 rhyngtynt. Trydedd orsedd ddygynnull 
 yn y lie y bo amryson cyvrwng awdurdod- 
 wyr am ddeallu dwy gyvraith erbyn yn 
 erbyn, yn dosparth yr un p^th, heb vod 
 un o honynt yn coelaw deall ei gilydd ; 
 neu na wypynt pwy deilyngav o'r dd wy 
 gyvraith hyny; yna y dylyir, o blaid y 
 brenin, cymhell o wys rhybuddiawl, can- 
 onwyr, na gwyr o grevydd voynt, nac 
 eglwyswyr ereill^ i dervynu y gynhen hòno, 
 trwy ddeall canon dileddy v, gan gadarnâu 
 drwy dwng, or bydd à dybio ; ac yna y 
 dyly brawdwr, o blaid y brenin, roddi 
 barn, herwydd dull ei ganonwyr. Dewi 
 Brevi. 
 
 Tri rhyw dremyg cyndrychawl y sydd : 
 un yw rhoddi barn ar ddyn y perthyno 
 iddo ysbaid un dydd a blwyddyn o'i ham- 
 heu ; sev y w hyny lluddiaw o wyr y llys, 
 neu y brawdwyr, neu ereill, i ddyn roddi 
 gwystyl diohir, neu ballu o blaid y bren- 
 hin, neu yr arglwydd bieufai y llŷs, o : er- 
 byniaw gwystyl ; ac wrth hyny ni chyll ev 
 ei amser hyd pan vo llithredig un dydd a 
 blwyddyn o'r pan ganiatâer cyvraith 
 gyntav iddo; ac ev á gyngheinai vod y 
 vara yn dda ac yn briodawl yn ei devnydd, 
 herwydd dadlwriaeth ei dadyl. Ail trem- 
 yg cyndrychawl yw barnu rhwym an- 
 mherthynawl ar amddifynblaid cywlad, i 
 
946 
 
 TRIODD CYVRAITH. 
 
 wrandaw cov a barn gwedi cadeiriaw 
 dadyl, yn ol deisyv o bob parth ; a'r tremyg 
 hwnw sydd yn pwysaw ar yr hawlblaid; 
 canys o gyvraith, amser brawdwr barn 
 gwedi deisyv o bob parth. Trydydd trem- 
 yg cyndrychawl yw rhoi barn yn erbyn dyn 
 yn llwrw colled neu ennill cyn cadeiriaw 
 dadyl. Dau ryw dremyg absen y sydd: 
 un yw diveddiannu dyn o'i dîr cyn bod yn 
 aeddved amser yn nghyvraith ; canys hyd 
 yna y dylyir ei araws ev; ail tremyg absen 
 yw rhoddi barn yn erbyn dyn yn llwrw 
 colled tragwyddawl cyn cadeiriaw dadyl. 
 Y tremyg eyntav o'r ddau á ddeallir o an- 
 amserolder; a'r ail á ddeallir oblegid am- 
 serolder cymysgedig eu devnydd; can ni 
 aller amheu y vara o gwbyl o blaid y devny dd, 
 oddieithyr cyvladd yr amser; pei gwedi 
 cadeiriaw dadyl ni byddai vara absen; 
 canys y deisyv á gofa y cyndrycholder, i 
 dremygu y vara. Pob rhyw wall dadlwr- 
 iaeth ni chyvladdo â grym dadyl, ei devn- 
 ydd o gwbyl á beir goll i'r ddadyl, heb goll 
 tragwyddawl; ac am hyny y mae cenatâ- 
 edig cyrcliu cyvraith o newydd. Pob rhyw 
 wall dadlwriaeth à gyvladdo â grym dadyl 
 a'i devnydd o gwbyl, hyd na bo yn pwysaw 
 ar vodd dadyl, arver dadlwriaeth á gyng- 
 hain ei disgynu yn golled tragwyddawl, 
 oddieithyr dadleuodd à osocled tervynau 
 hysbys o gyvraith iddynt; megis mewn 
 hawl drablwyddyn a'i chyfelyb ; a hyny 
 argauedigaeth ennill yw hyd ar dervyn 
 gosodedig. Dewi Brevi, ora, ora. 
 
 Canys tri rhyw argauedigaeth dadyl ynt: 
 un onaddynt yw pei damchweinai i ddyn 
 govyn tîr i arall, trwy gwyn a hawl, gan 
 arwain iawn disgynedig hyd ato ehun, neu 
 neb un o'i rieni, neu ysilysion, oblegid cyd- 
 etivedd, can ni hanfai y tir o iawn rieni; 
 a gallu o'r atebwr ddodi yn erbyn yr hawl- 
 wr, gwahanu yr iawn â hwynt drwy gyv- 
 raith ddilys, a'i ddyvod drwy gyvraith ddi- 
 lys i un o'i rieni yntau, y gallo yntau ar- 
 wain iawn difoddedig hyd ato ev ehun, 
 neu gydetivedd iddo, cyd bai gwr dyvod 
 iddo ehun, neu estrawn y cafai y tir ganto; 
 megis y gallai ddadleu yn eu hi awn neu 
 amser i ymwystlaw â barn. Ail argaued- 
 igaeth yw gallu o'r atebwr ddodi yn erbyn 
 hawlwr à arddelwo iawn o blaid rhieni, neu 
 o'i ansawdd ehun, neu pa un bynag arall à 
 vai difoddedig yr iawn, trwy ddadlwriaeth 
 dadyl anianawl, a barn yn mherson y neb 
 a'i harddelwo iawn o'i blegid ; neu ei gyd- 
 etivedd, trwy orddiwes neb un o'i rieni yn 
 gamoresgynwr; neu allu o'r atebwr gadarn- 
 âu perchenogaeth hwy no'i ansawdd yr hwn 
 ag à geiser ei wneuthur yn gamoresgynwr; 
 
 neu vwrw arddelw cyvreithawl yn erbyn 
 yr hawlwr, megis pei damchweinai i ddyn 
 erbyniaw perchenogaeth ar dîr; sevyw hyny 
 drwy estyn arglwydd ; a gwedi hyny dyvod 
 neb un arall yn absen hwnw i'r orsedd, ac 
 erbyniaw estyn anallu ar yr un tîr o law y 
 gorseddawg, a thrwy hyny rhedeg yn y gor- 
 esgyn hwnw; y eyntav à ddichawn ei vwrw 
 y maes pan y myno, o vewn un dydd a 
 blwyddyn; a chyd cwyno y Hall rhagddo 
 am y camoresgyn hwnw, nid ennill dded- 
 ryd arno; canys trech yw pob goresgyn 
 cymysgedig yn yr iawn, no goresgyn oddi- 
 eithyr yr iawn, a bod cyvraith yn deallu 
 bod ansawdd yr hynav, yn llwrw perchen- 
 ogaeth, yn iawnav, hyd pan ddifodder drwy 
 gyvraith a barn; a hòno yn argauedigaeth 
 dragwyddawl y cynnelir, megis y rhai 
 uchod, am ddamchweinaw perchenogaeth 
 drwy ddadlwriaeth wyneb yn wyneb, yr 
 hawlblaid ar yr amddifynblaid, trwy gyv- 
 raith a barn; neu allu dodi yn erbyn 
 hawlwr argauedigaeth oesodd rhieni, ovewn 
 un orsedd cymwd neu gantrev; canys pwy 
 bynag à vo yn cynnal ; na dyn dirgeledig 
 o'r gsvaed y tyvo yr ia wn, oblegid ei hir- 
 oddev, nac estrawn a i herbyno, gwedi bo 
 ennilledig yr iawn drwy amserodd y teir- 
 oes; canys i hwnw y mae dirgeledig y gyv- 
 raith; megis i'r neb à hanfai o'r gwaed; 
 oni bai allu provi ei vod yn gamoresgynwr 
 ar y neb y tyvai yr iawn iddo o'i blegid ; 
 a'r ddadlwriaeth hòno nid perthynawl yn 
 erbyn y camoresgynwr hwnw, onid lie y 
 rheto un o'r hen ddyledogion ar ei oresgyn, 
 gan ddywedyd yn ei amddifyn, na ddani- 
 chweinawdd etiveddiaeth iddo ev gan y neb 
 à arddelwo, ac yn y modd hwnw amheu ei 
 berchenogaeth yn gwbyl, yn lie pallo iddo 
 arwain iawn ar gyfelybion. Dewi Beevi 
 yn gannorthvnj. Trydydd argauedigaeth 
 dadyl yw gallu o'r atebwr ddodi yn erbyn 
 hawlwr goddev ohono ehun hawl dra 
 blwyddyn; neu ovyn dylyed cychwynawl 
 yn y dyddiau deddon ; neu ovyn tir a daiar 
 o âch ac edryd yn amser cauedig cyvraith 
 am dîr a daiar; neu ddechre cyvraith 
 gwedi hanner dydd provedig hysbys, a'r 
 cyfelybion; a'r gyvryw argauedigaeth hòno, 
 a'i chyfelyb, á gynnelir yn argauedigaeth 
 amserodd; a'r ddwy ereill, a'u cyfelybion, 
 tragwyddolion ynt; a hyny o achaws eu 
 bod yn tervynu ar yr iawn. Gwenoc, 
 helpa ! 
 
 Grym argauedigaeth yw dëor rhag dyn 
 y rhwym a'r cadernid à ddoto i orwiraw 
 ymadrawdd ; megis cov llŷs, neu ddedryd 
 gwlâd, am ddadyl tir a daiar, neu vechni- 
 aeth ar gyvnewid, neu wybyddiaid, neu 
 
TRIODD CYVRAITH. 
 
 947 
 
 animodwyr ar ammod, à arddelwer ni 
 boynt gyngheinawl ; sev yw hyny am dda 
 cychwynedig, gan drosi i ddadlwriaeth ai 
 devnydd ai deall cyvraith dileddyv. Yn 
 mhob lie y dichawn clyn govyn iawn anian- 
 awl o blaid rliieni, a'i eunill, He ni aller 
 dodi yn ei erbyn ddifoddi yr iawn mewn 
 gweithred y gy vraith ; a hyn i gadw amser. 
 Pedwar rhwym dadyl ynt, Pwy à holych ; 
 beth à holych ; py vaint à holych ; a pha 
 amser y holych. Sev modd yw hyny, 
 niynegi yn gyntav enw priawd yr hawlwr, 
 ac enw priawd yr amddifynwr, a hevyd py 
 at ybo dygwyn; megis wrtb_"ycynghellawr, 
 neu swyddogion yr orsedd hòno. Ail yw, 
 pa beth à holych ; sev yw hyny, pa fordd 
 , yth wahanwyd o'th dda, ai o draip, ai o 
 ledrad, ai o anghyvarch, ai o log, ai o ad- 
 neuaeth, ai o veniyg, ai by argywedd bynag 
 à wneler it', neu ar dy eiddo; a hevyd, pa 
 ryw dda voynt, ai aniveilaid, ai aur, ai 
 ariant, ai dylyedogaeth o dir a daiar, trwy 
 un o'r dadenhuddau, ai o gamoresgyn, ai 
 by un o'r tri, ai trwy âch ac edryd; os llôg, 
 neu o adneuaeth, neu o venthyg, enwi pa 
 ryw gadernid y sydd ar eu cafel drachen ; 
 neu, os trwy gyvnewid, neu ammod, neu 
 luniaeth arall, enwi pa ryw gadernid à vo 
 arnynt. Trydydd yw mynegi pa vaint à 
 holych; sev yw hyny, mynegi pa rivedi o 
 aniveilaid, neu aur, neu ariant, a pha 
 deithi à voynt; os argywedd, pa vaint vo, 
 a pha vraint vo yr hawlwr; os am dir, 
 enwi pa rivedi o erwydd, a pha beth à cldy- 
 lir dros yr eiddo; os am goed, pa rivedi 
 voynt, a pha ryw goed, a pha beth à ddy_ 
 lyer dros yr argywedd, herwydd cyvraith, 
 ai arian cyvraith, ai arian cwtäon. Ped- 
 werydd yw, py amser y holych; sev yw 
 hyny, mynegi y dydd a'r vlwyddyn yth 
 wahanwyd o'th eiddo, neu y gwnaethbwyd 
 yr argywedd, neu yr ammod, neu y llun- 
 iaeth, "a pha le; os cy vnewid, pa ddydd y 
 bu; neu log, neu adneuaeth, neu venthyg, 
 pa ddydd, a pha vlwyddyn, y dylyid ei gael 
 drachen, neu dalu dros ei gyvnewid; os 
 tîr, pa ddydd yth oresgynwyd, a pha le y 
 mae y tîr, a pha vraint y sydd iddo, a 
 mynegi pa un o'r tri diebryd yth ddiober- 
 wyd o'th eiddo, neu yth argyweddwyd, a 
 mynegi pa bersonoliaeth vo yr hawlwr, 
 neu yr amddifynwr, yr amser y gwnaeth- 
 bwyd anghy vraith â thi. Pwy bynag à 
 adawo un o'r pedwar rhwym rhagddywed- 
 edig heb ddywedyd, y mae anhysbysrwydd 
 yn ei hawl; ac ni ddylir ateb o'i hawl, 
 oddieithyr amser, megis yn blaid atebawl. 
 A.c o dywedir peth o bob un o'r pedwar 
 rhwym, heb ddywedyd cwbyl, megis na 
 
 ddeisyvier dros yr eiddo onid mwy neu lai 
 nog à ddylyer drosto herwydd cyvraith, 
 gwallawgair yw, val y dyly yr hawlwr 
 golli ei hawl, val y perthyno wrth y gwall- 
 awgair; ac ni ddylyir ateb, ond gan gnlli 
 o'r hawlwr yn y modd y dy wesbwyd vry : 
 a llyna y gwahan y sydd rhwng gwallaw- 
 gair ac anhysbysrwydd ; ac oni ellir cad- 
 arnâu bod yn wir un o'r pedwar rhwym 
 rhagddywedig, ni ddylir ateb vyth i'r hawl. 
 Dewi Ddyfrwr, orapro nobis/ 
 
 TriMyn à gynnail dîr, ac á'i herbyn o 
 vewn llŷs cyinwd neu gantrev, ac ni ddy- 
 lyant vod yn bleidiau i ateb i neb, o'u tir" 
 edd, yn llwrw cwynau, na bod yn vrawd" 
 wyr yngnaid o vraint tîr, megis brëyrion: 
 nid amgen, dyn eglwysig y rhoddo y 
 brenin dir iddo drwy weithred, a hyny o'i 
 dir dilys ei hun ; ail y w lleyg y rhoddo y 
 brenin dir iddo, ai yn nghyvarws, ai yn 
 rhybuched arall, yn y cyfelybion vodd; 
 trydydd yw dyn à gynnalo berchenogaeth 
 o daiawgdir dan y brenin. Y cyntav a'r 
 ail rhag ; bron y brawdwr penav y dylant 
 ateb, or bydd a'i govyno, ac nid y llŷs vre- 
 yrawl ; y trydydd yn llŷs y daiawgdrev y 
 dyly ateb, ac nid y llŷs uchod. 
 
 Tair dadyl y sydd anghynnwysedig yn 
 nghy vraith ; un yw dadyl o blaid hawlwr 
 à ddisgyno ar wallawgair, neu anhysbys - 
 rwydd, neu Iithraw amser; ail yw dadyl o 
 blaid amddifynwr, o'r gyfelyb vodd; try- 
 dydd yw lie y gwnel dyn arddelw mewn 
 dadyl à vo anghynnwysedig yn nghyvraith 
 herwydd amheu dadlwriaeth dadyl. 
 
 Tri rhyw warcheidwad y sydd ar dir 
 herwydd cyvraith: un yw arglwydd, à 
 vydd warcheidwad ar dîr à ddisgyno yn ei 
 law o varwolaeth perchenawg yny ddel i'r 
 iawn ddyledawg ei ovyn; ail yw cydeti. 
 vedd, à warchatwo ddylyed ei gydetivedd- 
 ion yny ddelont i gymeryd eu hiawn a 
 dylyed, meis brodyr, neu gevndyrw, neu 
 gy verdyrw; canys y rhai hyny y sydd 
 gydetiveddion ; trydydd yw dyn y rhoddo 
 perchenawg gwarcheidwadaeth iddo o'i dir, 
 trwy ammod gafel ei dir a'i vraint pan y 
 myno drachevyn. 
 
 Tri chwynawdyr celus y sydd à ddylir 
 eu poeni am eu cwynaw hwy eu hunain : 
 cyntav y w dyn à roddo gwystyl yn erbyn 
 barn à aller ei chadarnâu o wrthwystyl, 
 trwy awdurdawd ysgrivenedig o gyvraith 
 — hwnw á gyll gwerth ei davawd ; ail y w 
 dyn à roddo gwystyl yn erbyn gwystyl à 
 rodder ar ddyn arall amgen nog arno ev ei 
 hun — a hwnw à ddylir ei boeni drwy gam- 
 lwrw ; trydydd y w dyn à roddo gwystyl yn 
 erbyn bai'D ar na bo braint iddo ymwystlaw 
 
948 
 
 TRIODD CYVRAITH. 
 
 â barn, megis efeirad, neu ddyn arall crev- 
 yddus ; cenatedig liagen yw i'r cyfelyb ddyn 
 hwnw gwrthwynebu i'r varn drwy awdur- 
 dawd y gyvraith; ac os yr awdurdawd á 
 balla iddo, camlwrw á gyll. Ni chyll neb 
 nxwy no chainlwrw y He ni bo ymwystlaw 
 drwy rodd gwystyl a gwrthwystyl. 
 t Tri He y sydd o rhoddir meichau niellir 
 ei wadu: un yw yn nghyhoedd plwyv; ail 
 yw yn ngorsedd gyvreithawl ; trydydd yw 
 yn ngliyndrycbolder arglwydd : wrth vod 
 y tri lie hyny yn dri chyhoedd cyvraith ; 
 ac nad oes dim or à wnaler yn gyhoedd- 
 awg à aller ei wadu yn nghy vraith ; a 
 chan na ddylyo yr aunddifynwr wadu 
 meichau, nid ydyw cyvraitb yno yn cadarn- 
 âu na ddylyo y mâch wadu ei vyned yn 
 vaeh, yn erbyn gyr y rhingyll ; canys cyv- 
 raith á ddywed, pan wato mâcb ei vechni- 
 aeth yn erbyn gyr y rhingyll, rhodcled lw 
 ar ei chwecbed o wyr un vraint ag ev ; can 
 ni ddyly gwrthdwng vod eitbyr ar vacli am 
 gynddylyed; eithyr mâch à el yn nghy- 
 hoedd, gwaded drwy ddedryd gwlâd, eithyr 
 lie y perthyno cov llŷs. 
 
 Tair uchel lŷs y sydd yn Nghymru : nid 
 amgen, llŷs Aberfraw, a llŷs Dinevwr a 
 llŷs Mathravael. Pob arglwydd, o ar- 
 glwyddi Gwynedd a'r Deheu, á ddylyant 
 ateb yn y llŷs nesav ei gyvoeth ei hun, o'r 
 tair uchel lŷs uchod, o bob hawl a govyn 
 or vai arno. Cyd gallo arglwydd vod yn 
 hawlwr yn ei lŷs ehun ar y neb à vyno, ni 
 ddyly ev, berwydd cyvraith, vod yn am- 
 ddiiynwr yn ei lŷs ei hun, o neb rhyw 
 ovyn or à vo arno ; can ni ddyly ev sevyll 
 ger bron brawdwr o'i lŷs ehun ; ac ni ddy- 
 lir ei ovyn yntau yn ei lŷs ehun o neb 
 rhyw hawl ag vo a v no. Ni ddyly un 
 brawdwr hevyd, herwydd cyvraith, roddi 
 barn, heb dair plaid cyndrychawl, val y 
 dy wesbwyd vry : nid amgen, hawlwr sev- 
 ydlawg, yn holi ac yn cynhebrwng; ac 
 amddifynwr sevydlawg, yn amddifyn; ac 
 arglwydd gwir cyfredin, yn gwrandaw. 
 
 Tri mâch y sydd ni cheif un o honynt 
 ddwyn mechni ar ei lw ei hun, cyd gwato 
 ran ac addev rhan arall o'r vechni : un yw 
 dyn à el yn vach yn ngwydd llŷs ; a mâch 
 diebredig; a mâch cynnogyn. Peth bynag 
 à dclyco y cyntav yn y llŷs á ddyly dyngu 
 gydag ev, neu yn ei erbyn. Ail, neu y 
 drydedd yw, beth bynag à ddyco, ar ei 
 seithved o'i gyvneseiviaid o wyr y twng; 
 canys talawdyr, o gyvraith, vydd pob un o 
 honynt yn amser cynnocnaeth. A Jlyma 
 y gwahan y sydd rhwng mâch diebredig a 
 mâch cynnogyn. Mâch diebredig y geilw 
 cyvraith niách à ballo y mechmaeth gyda 
 
 hawlwr, gan rybuddiaw yn nyddiau gor- 
 sedd. Mâch cynnogyn, o gyvraith, y gel- 
 wir y neb à el yn vach dros ddyn ni alio 
 sevyll wrth gyvraith, o blegid tylodi : ac 
 yn y lie hwnw y cymhell y blaid y mâch 
 yn gynnogyn. Dau ryw .balledigaeth á 
 gynghain ar vach i sevyll wrth gyvraith. 
 Un onaddynt yw tylodi o eiseu tri thudd- 
 edyn, megis y gallai dalu dau bob amser, 
 a chynnal y trydydd iddo ehun. Amser y 
 rhyw dâl hwnw yw o wyth niwrnawd i 
 gilydd, o'r pan enniller y da ; ac yn y dydd 
 y difycio y cynnogyn, taled y mâch gwbyl 
 ag oedd yn ol heb dalu : a llyma vechni- 
 aeth à bara dros oed dydd tab Ail yw o 
 ad aw y wlâd o'r cynnogyn cyn oed dydd 
 tâl ; yno taled y mâch hanner y ddylyed, a 
 pharâed ei vechniaeth ar yr hanner arall, 
 hyd ar dervyn un dydd a blwyddyn; ac 
 yna taled y mâch gwbyl ag à vo yn ol, oni 
 seiv y cynnogyn wrth gyvraith ; a bid i'r 
 mâch ovyn y cynnogyn pan r y myno. Os 
 gwedi yr oed dydd tâl, edrycher ai o wall 
 yr hwlblaid am gyrchu amserawl, ai nad 
 ev. Amser y gyvraith yw gwneuthur 
 cyfraw o vewn i dervyn naw niwrnawd, 
 gan rivo oed y dydd tâl, wrth nad perfaith 
 rhoddi amser à vo byrach no hyny, rhag 
 damchweinaw dylyed hawlblaidyn amryv- 
 eilon leodcl : ac onys cyfry, drwy gyvraith 
 gorsedd, achwyn, bid llithredig amser 
 rhwym y vechniaeth yn llwybr ymddillwng, 
 yn un modd â phei darfai i'r govynawdyr 
 roddi oed i'r cynnogyn yn absen y niâch, 
 gwedi oed dydd tâl. 
 
 Tri pheth nis dichawn mâch ei gafel dros 
 blaid estronawl : un jw amddifyn o rwym; 
 ail yw oed dydd cov; trydydd, dadleu yn 
 nghyvraith y blaid nis dyly. 
 
 Tri meib y sydd ni ddylyant gafel rhan 
 o drev eu tadau, herwydd cyvraith : nid 
 amgen, mâb efeirad à enniller gwedi ym- 
 rwymaw mewn urddau efeiradaeth ; ail y w 
 mâb clavwr à enniller gwedi gwahaner y 
 wrth ei bobyl oblegid clevri; trydydd yw 
 niâb à dalo ei dád ei dîr dros gelain yn 
 waettir, er heddwch i'r niâb _val i'r 
 tâd. 
 
 Tri rhyw wrogaeth y sydd: cledren 
 waesavwr, ac aswynwr, ac adlamwr. 
 
 Tri pheth ni ddyly tavodiawg eu dadleu 
 dros neb un arall ; un y w rhoddi gwystyl 
 yn erbyn barn ; ail y w dadleu dros warant 
 arall; trydydd yw dadleu dros ddyn yn 
 mherygl enaid ac aelodau. 
 
 Tri chwyn goiuchel y sydd : un yw 
 cwyn am dîr o âch ac edryd ; ail yw cwyn 
 i ymwystlaw â barn; trvdydd yw cwyn 
 galanas. 
 
TRIODD CYVRAITH. 
 
 949 
 
 8 Tri rhyw berchenogaeth y sydd ar dîr 
 herwydd cyvraith : un yw estyn heb ores- 
 gyn ; ail y w goresgyn heb estyn ; trydydd 
 yw goresgyn ac estyn. 
 
 O dair fordd ydd â cogail yn mraint 
 paladyr : un yw o'i oddev, canys goddev á 
 dyr bob cynghaws ; ail yw o eiseu etivedd 
 cyvreithawl o wr; trydydd yw o brynu, 
 canys y dry dedd etiveddiaetli gyvreithawl y w 
 
 Tri argau tervyn y sydd : rhyw, a braint, 
 a chyngwarchadw. 
 
 Tri aelawd à ddyly gwneutliur iawn dros 
 ddyn, a'i gynieryd, er na bo i arglwydd 
 oddev iddo : tad, a brawd hynav, a chweg- 
 rwn. 
 
 Tair dadyl nid oes oed i vrawdwr am eu 
 "barnu : un yw dadyl y bo ymdystu ynddi; 
 ail yw dillwng cyvarcliau wrth raid y 
 brenin; trydydd yw barnu dadenhudd i 
 ddyn à'i dylyo o gyvraith. 
 
 Tri dyn à gynnail dîr yn Uŷs y brenin, 
 ac á'i herbyn gan y brenin, os herwydd 
 iawn etiveddiaetli y disgyn iddynt y tîr, ac 
 ni ddylyant wneuthur i'r arglwydd un o'r 
 tri rhyw wasanaeth y sydd ar dîr, eithyr 
 taluei rent a'iwestva iddo: gwraig wecldw, a 
 mâb dioedran, ac ysgolâig rhwymedig wrth 
 urddau eysegredig. Sev achaws i wr 
 wraig, a'r mab o eiseu awdurdawd synwyr 
 a chorfolaeth, ac ysgolâig am nad oes 
 werth ar ei davawd yn nghyvraith, ac na 
 ddichawn neb varnu. eithyr dan berygl 
 g werth ei davawd. 
 
 Tri dyn à ddyly y brenin, neu ei swydd- 
 ogion, vynu meichau gantynt er diogel- 
 rwydd i bawb o'i werin ev, rhag gwneutliur 
 cam o honynt, er na bo na chwyn na chan- 
 lyn arnynt gan neb : un yw gorseddwr à 
 vyno breswyliaw mewn gwlâd heb roddi 
 gwrogaeth i'r brenin, nac i un nchelwr; ail 
 yw dyn à vygytho arall yn ei absen yn 
 ngwydd yr arglwydd, neu ei swyddogion; 
 trydydd yw dyn à ymwrthoto â chyvraith 
 yn j llýs, neu yn un o'r tri chyhoecld, gan 
 ddywedyd y mynai ei ewyllys, oddieithyr 
 canlyn cyvraith neu gwynau. Pob rhyw 
 ddyn à gwyno gwyn bygwth enaid a chorf, 
 neu aelodau, neu dda, rhag arall, trwy 
 dwng ar grair, ev á ddyly cafel meichau ar 
 ddiogelrwydd iddo. 
 
 Tri dyn ni ddyly un o honyt sevyll 
 mewn barn : un onaddynt yw dyn gor- 
 phwyllawg o ynvydrwydd, ac à orfo ei 
 rwymaw neu eigadw weithiau; ail yw dyn 
 à ambryno o ledrad cyvaddev unwaith, 
 neu à orddiwedder yn lleidyr ar gyhoedd 
 heddwch; trydydd yw dyn à ddygwyddo 
 yn ngwerth ei davawd unwaith o blegid 
 cam vrawd à roddasai cyn no hyny. 
 
 Tri chyfredin gwlâd y sydd: cyman, 
 dadlau, ac eglwys. 
 
 Tri chenawl y sydd yn nghyvraith : un 
 yw cenawl i gadarnâu cyviawnder; ail yw 
 cenawl i gadw cywirdeb; trydydd yw 
 ceuawl i egiurâu gwirionedd : sev ynt y 
 tri hyny, arglwydd, a mâch, a brawdwr 
 teilwng rhwng pleidau. 
 
 Tri pheth y sydd uwch no chyvraith, ac 
 á dyr ar gyvraith, pan gyfarfont â hi : ar- 
 glwydd yn lie y gwnel well no chyvraith i 
 dclilid gwirionedd, neu wneuthur trugar- 
 edd ; a braint ni aller provi yn ei erbyn ; 
 ac aramod addevedig. 
 
 Tri phwngc y sydd iawn eu gwadu yn 
 y sarâed: na wnaethodd na sarâed, na 
 mevyl, nac iddo, nac o'i arglwydd, nac o'i 
 genedyl. Sev achaws y gwedir i'r ar- 
 glwydd rhag ei dirwy; sev achaws y gwedir 
 i'r genedyl rhag ei dial o honynt; canys 
 gwaradwydd yw i'r genedyl sarâu eu car; 
 ac oni thelir, neu oni wedir, cyvreithawl 
 ei dial; o telir iddo yntau ei sarâed, neu 
 or gwedir, diwaradwydd vydd y genedyl; 
 a'r He ni bo gwaradwydd ni bydd hawl. 
 
 Tri goddev y sydd yn cydgerdded â 
 chyvraith, hyd ar amser, ac nid ynt gor- 
 gyvuwch â chyvraith ac ni ddylir mwyn- 
 iant o honynt herwydd cyvraith ; sev yw 
 hyny dangaws yr achwyson. Un yw 
 goddev o ddyn orthrymder gan swyddawg 
 arglwydd yn gwneutliur anghyvraith arno 
 yn He cyvraith; a hwnw á eilw cyvraith 
 yn anrhaith oddev. Ail yw goddev o ddyn 
 ddyn cybydd, neu anghydnaws, à vai yn 
 cyngwarchadw swydd, neu ddiddysg ddi- 
 dda; a'r rbai hyny^á eilw cyvraith yn an- 
 nheilwng oddev; a herwydd cyvraith ni 
 ddylir mwyniânt o un goddev annheilwng, 
 namyn ei ddifrwythaw. Trydydd yw 
 goddev o ddyn i arglwydd ei gymheJl ar ei 
 avles yn ngwydd y llŷs; a hwnw á eilw 
 cyvraith yn dwyll anianawl yn ngwydd yr 
 yngneidwyr ; a hwnw á ddylir ei adver, her- 
 wydd y dywed cyvraith, val y hadverir 
 trais ; canys cospadwy y w llys y brenin i 
 roddi cyn^hor i neb, pryd nas go vyno; ac 
 er yr anghyvraith hòno ymodwared á wna 
 cyvraith iddo pan y govyno. 
 
 Tri chwyn à ddiíydd bob cwyn, pan 
 gyvarfont yn y llys : un yw y cyntav à 
 gafer gwasanaeth yn y llys arno ; ail y w 
 cwyn dylyedawg; trydydd yw cwyn 
 gorthrymder. 
 
 Tri pheth nid ateb cyvraith ddilys dros- 
 tynt: un yw barnu yn drugarawg; ail yw 
 esgynu dyn cyn ateb; trydydd yw crogi 
 dyn am bedair ceiniawg cyvraith, ac ni 
 ellir ond crogi am gant punt. 
 
950 
 
 TRIODD CYVRAITH. 
 
 Tri anghydwybod cyvraith y sydd : un 
 yw dwyn tervyn yn gwbyl cyn ymovyn 
 gwir; ail yw barau ar draws angen; 
 trydydd y w cymhell dyn ar ei avles. 
 
 Tri chyveiliorn cyvraith y sydd : hawl 
 anhysbys, ac ateb anghwbyl, a chov 
 anghydun. 
 
 Tri anghy vraith y sydd : un y w govedd 
 iawn i arall yn lie cyvraith ; ail yw dwyn 
 anivel yn un o'r tair gavael rhydd, mwy 
 no'r deuparth a'r traian' ; trydydd yw dwyn 
 tervyn i ddyn mwy no mesur ei hawl. 
 
 Tri pheth y sydd vwy no chy vraith : sev 
 yw y tri hyny, gwir brid ar dir, yn lie 
 y galler ei brovi, ac ni aller myned yn ei 
 erbyn; ac arglwydd yn erlid gwirionedd 
 rhwng deuwr; a hir oddev gwlâd à vo yn 
 lie cyvraith. Ac yn y tri lie hyny ni 
 ddyly brawdwr varnu, can ni henydd o 
 gyvraith, ac na ddyly yntau varnu namyn 
 cyvraith : gwlâd ac arglwydd hagen á ddyly 
 varnu yna. 
 
 Ni ddylir herwydd cyvraith gredu tyst- 
 oliaeth gwr ar wraig, ac un gwraig ar wr ; 
 canys traianawg yw pob gwraig ar wr ; ni 
 ddyly ei chredu hithau arno ev, can ni 
 ddyly y traian ei gredu ar y ddeuparth. 
 Tystoliaeth á ellir ar air ac ar weithred, ac 
 ni ellir ar veddwl calon ; ac yna y tervyna 
 y ddwy gyvraith, cyvraith eglwysig a 
 chyvraith Hywel, can eu braint. Onid y 
 tri lie yma, cystal ammhriodawl â phríod- 
 awl : un y w yn y braint y ganer ; ail, yn 
 ei lw; trydydd yw lie ni aller dangaws o'r 
 corf un dyn teilyngach nog ev ; canys cyv- 
 raith á ddywed na bydd anmhri'odawl yr 
 etivedd hwnw, pei un o'r dynion gwa- 
 harddedig vai; canys ev á biau holl ovyn- 
 ion ei dad, a'i holl amddifynion. Cyvraith 
 à ddywed y dichawn y brenin roi tîr y 
 deyrnas i'r neb à wasanaetho drosto, ac 
 yntau yn barawd i roi yr anghenion : yna 
 dywed cyvraith un He y perthyn barn ar 
 draws anghenion : ni chynghain un esgus 
 i'r neb alio ei wiriaw, neu arall drosto : 
 cyvraith à ddywed, y neb à dòro ei gor- 
 chymynau à ddwg eu poenau. 
 
 Tri dyn à geif dda cyfroedig a ddylyed 
 cyfroedig varwolaeth y perchen o gyvraith 
 etiveddion, ac ni ellir cymhell un o honynt 
 yn blaid i dalu yn nghy vraith etiveddion : 
 nid amgen, aillt brenin neu vreyr, yr hwn 
 à eilw cyvraith yn aillt priodawl, yr hwn 
 à drico gyda ei arglwydd yn ddisymud hyd 
 y pedwerydd dyn o bob parth; ail yw 
 brenin pan ddamchweino etiveddiaeth iddo 
 o dda ei vab aillt à vo marw heb etivedd 
 o'i gorf ; trydydd yw pan ddamchweino i 
 vreyr ddisgyn yn nghyvraith etivedd yn y 
 
 gyfelyb vodd i vab aillt à vo marw heb 
 etivedd o'i gorf. Ni ellir cymhell neb yn 
 blaid i dalu dylyed dros arall yn nghyv- 
 raith etivedd neu gydetivedd, oni bydd dis- 
 gynedig neu dreigledig yr etivedd neu 
 gydetivedd iawn anianawl oblegid ei rieni 
 neu gydetivedd ; ac wrth hyny ni thai mâb 
 alltud, yr hwn à elwir yn vab aillt, ddylyed 
 ei rieni, neu gydetiveddion, wrth na cheif 
 yntau anianolder o'u plegid hwyntau, o 
 iawn disgynedig neu dreigledig: ni ellir 
 cymhell neb yn dalawdyr dros ddyn à vo 
 marw cyn talu dylyed, oddieithyr tri dyn, 
 nid amgen, etivedd à gafo anianolder 
 oblegid tâd; ail yw mach; trydydd yw 
 cydetivedd à gafo anianolder oblegid cyd- 
 etivedd arall. 
 
 Tri dyn à saiv tavodiawg absen drostynt: 
 un yw dyn à vo mewn pererindawd tu â 
 Rhuvain, neu at vedd Crist; a dyn à vo 
 clav gorweiddiawg, o vriw, neu vrath, neu 
 glevyd anianawl arall, hyd na allai 
 ddy vod, nac ar varch, nac ar draed ; a dyn 
 à vo mewn caefchiwed carchar : a hevyd 
 dyn à vo mewn Uuydd arglwydd; canys 
 penav gwasanaeth tîr yw mewn lluydd, o 
 raid neu uvylldawd; a hwnw y sydd bed- 
 werydd achaws. Dewi Bkevi. 
 
 Tri etivedd cyvreithawl y sydd yn 
 nghyvraith nid ynt gywiw yn ngwasanaeth 
 y brenin, ac ni ddylyant gynnal tîr dan y 
 brenin gwedi eu tadau : nid amgen, dall, a 
 byddar, ac evrydd; o achaws na allant 
 gwblâu gwasanaeth perthynawl i'r brenin 
 o'i dir; a hyny o ddifyg nerth corforawl, 
 mewn dadlau, a lluyddau, a llawer o 
 leodd ereill. Y dianav o'u clustau, a'u 
 traed, a'u llygaid, er eu bod hwynt anghy v- 
 reithawl, tîr eu tadau, gwedi eu tadan, à 
 ennillant, herwydd cyvraith, gan y brenin 
 yn holla wl, ac a'i cynnaliant yn berthyn- 
 awl iddynt eu hunain, oni bydd i'r rhai 
 anavus hyny etiveddion o'u cyrf. Or cyll 
 perchen tîr ei lygaid, megis na welo, a'i 
 glustau, megis na chlywo, neu ei draed, 
 megis y bo evrydd, ni ddyly ev gynnal tîr 
 dan y brenin gwedi hyny, namyn or bydd 
 etivedd iddo, neu gydetiveddion tîr, megis 
 brodyr neu ereill, rhag difygiaw gwasan- 
 anaeth i'r brenin o'i dîr. Pwy bynag à 
 gymero ddyled dyn anavus o dir, pryderu 
 y dyn anavus à orvydd arno tra vo byw o 
 vwyd a dill ad tra vo byw. 
 
 Tri dyn à ellir eu llysu o'r unrhyw 
 achwyson, nid amgen no galanasdra, a 
 thirda. a gwreicdra: tyst, gwybyddiad, a 
 lliwad cyvreithawl. 
 
 Tri pheth y sydd y dichon dyn golli ei 
 ddadyl o honynt, er daed vo y devnydd o 
 
TRIODD CYVRAITH, 
 
 951 
 
 wir a chyvraith ; sev ynt y tri hyny, llys 
 cyn aniser, a thyst ar vach, a chadw gwedi 
 gwrthawd. 
 
 Tri brodyr y dyly un o honynt drev ei 
 dad ac nis dyly y ddau ereill, ac yn ei hun- 
 vam ac yn ei hun-dad o'r un gwr priawd, 
 ac o'r un wraig bri'awd : sev yw yr un à'i 
 ceif, dianav ; sev y w o'r ddau ereill mud, 
 arall y w clav gwahan ; sev fordd y diferir 
 y clav gwahan, am na henyw o'r byd; 
 trydydd yw mud, canys anghwbyl yw o 
 davawd, ac ni ddyly yntau vod yn vrawd- 
 wr; canys ni ellir cwbyl o anghwbyl, ac 
 wrth hyny nid dyn yntau ; ac am nad dyn 
 ev, ni ddyly vod yn vrawdwr. 
 
 Tri gwreiddyn anianawl y syddi'r un gair 
 cyvraith: gwirionedd, oydwybod, a dysg. 
 Oni chyvladd y rhai hyny nicheif cyvraith 
 ei henw ; gwirionedd yw gwreiddyn barn; 
 cydwybod y w gwreiddyn cy vraniad ; dysg 
 yw gwreiddyn cynhebrvngiad dadyl, a'i 
 herbyniad annhervynadwy yw pob cyng- 
 haws ni thervyner drwy y gwreiddyn hyny. 
 
 Tri perch enogaeth y sydd ar dîr hyd ar 
 amser, ac à vyddant gargychwyn, ac oes- 
 odd y sydd iddynt : oes adeilad ar dir dyn 
 arall undydd a blwyddyn a thri niwrnawd 
 nawdd ; oes estynawl hyd pan roddo ei 
 vraint a'i ansawdd o'i law ; oes gwrthriviad 
 hyd pan y cymhello yr arglwydd i wellâu 
 ei vraint a'i ansawdd : ac os gwrthyd, 
 cauedig vydd cyvraith rhyngto ag ev yn un 
 o'r moddion y mae i ddylyedawg golli ei 
 dir. Sev yw gwrthriviad etivedd cysevin 
 i gafel dadenhudd. 
 
 Tri goresgyn y sydd ni ddylir cafel 
 mwynant o honynt : un yw goresgyn o 
 anvodd; ail yw goresgyn heb wybod; 
 trydydd yw goresgyn y bo ymrwym a 
 phoen arno er hyd y bo ynddo, megis 
 rhwymiad, 1 neu ysgriven arall. Ni chyll 
 dyledawg ei dir er myned rhivedi o ddyn- 
 ion dros ben nawved âch, pei gallai wir- 
 iaw vod llev treisig yn ol ar yr amserodd 
 cyvreithawl ; canys nid â hawl yn llwrw 
 gwyddwaledd yn erbyn dylyedawg nes 
 tervynu yr achwyson uchod. 
 
 Ni chynghain cwyn sevydlawg namyn 
 o dri modd : sev y w y rhai hyny : o der- 
 vydd i hawlwr ddevnyddiaw cwyn at 
 swyddogion yr orsedd, ac yn y dydd cyntav 
 galw plaid, ac na ddel yr hawlwr wrth ei 
 alw ; ac yno deisyv o'r amddifynwr varn o 
 ryddid, a'i varnu iddo; ac ar hyny yr 
 hawlwr yn dyvod i'r orsedd, ac yn achwyn 
 wrth yr arglwydd a'i swyddogion, vod yr 
 iawn a dylyed yn dioberu o gyvraith cyn 
 Uithraw y dydd à rosoedd y brenin i roddi 
 1 " Obligation." 
 
 cyvraith; canys diodor yw pob peth ar 
 gymaint ag y gwallocâoedd yr hawlwr ei 
 vyned dan ei gamlwrw ; ac wrth hyny y 
 dichawn yr hawlwr dystu i'r arglwydd nad 
 ydyw yr amddifynwr yn gwadu; ac yna y 
 dichawn gwynaw yn sevydlawg. Ail modd 
 y cynghain cwyn sevydlawg : o dervydd i 
 hawlwr holi yn y llys dygynnull, a gwr y 
 brenin yn eiste ar y llys hwnw, nid oes 
 oed iddo i ateb ; y dydd hwnw y dervydd 
 y gwallgyvreithau a'r camddevodau, a 
 gwan-gymydau ; ac nid oes i amddifynwr ; 
 canys mwy yw y dystoliaeth hòno nog oed. 
 Trydydd lie y cynghain cwyn sevydlawg 
 yw, pan adawo swyddawg ei wialen swydd 
 yn y lie hwnw, ni osoded oed yn y gyv- 
 raith hò-no ; canys y brenin á ddyly ddang- 
 aws gwialen ei swydd yn ddigam i bawb. 
 Dewi Brevi I C. 
 
 Tair cy vlavan nid oes sarâed ynddynt : 
 un yw dyrnawd mâb cyn oed cyvreithawl 
 pedair blwydd ar ddeg, a dyrnawd o 
 eiddigedd cyvreithawl, a dyrnawd o an- 
 voddau: y gwaed ar weli, á ddylir, a'r 
 asgwrn twn, o bydd. 
 
 Tair diasban uwch advan y sydd: un yw 
 dylyedawg am dir, gwedi bo yn ngwlâd 
 arall hyd yn mhen y nawved âch, a dawed 
 o hono at yr arglwydd, a dodi diasbad ger 
 ei vron am ei iawn a'i d dylyed, a govyn o'r 
 arglwydd i'r hen awduriaid a'i tyngant ei 
 âch; canys y dylyedawg biau ddwyn ei 
 âch yn eu blaen â henawduriaid, gwedi 
 yntau ei dyngu. Ac onis gwybyddant ar 
 ddylyedawg yn govyn i'r arglwydd gwedi 
 pallo i'r henawduriaid o dyngu ei âch, ac 
 yntau yn dwyn ei âch i'r tîr a'r ddaiar ac 
 i'r drev y henyw o heni, arglwydd á ddyly 
 roddi y tîr iddo, can ni thyngo yr henaw- 
 duriaid ei âch, gwedi y bo y rhyw ddyn 
 hwnw y maes o'i wlâd hyd yn mhen y 
 nawved âch, ai ev o ddeol, ai o alanas, ai 
 o var arglwydd, ai o wystloriaeth ; a'r 
 nawved dyn hwn yn myned o briodawr yn 
 anmhriodawr, yna y gyvraith yn mynu ei 
 gynnwys ar ei ddylyed : sev y w hyny, 
 cymaint â'r gwr mwyaf à warchatwo yn yr 
 oes y del ev i'r tîr : a hwnw á el wir yn 
 ddiasbad uwch advan; ac ni wrandewir 
 dyn o'r nawved âch allan. Ail yw mâb 
 uchelwr am ei alltudion, pan ymadawant 
 ag ev heb wneuthur iawn iddo. Trydydd 
 yw g wraig am ei gwr ; can ni ddyly cen- 
 edyl gymeryd dilysdawd heb ei chènad 
 gwedi gwra. 
 
 Tri pheth ni chain : hoced mewn llw, 
 esgus yn nghyfes, ac ymddiried i hireinoes. 
 
 Tri dyn à ddianc heb vod yn eneid- 
 vaddeu am ledrad cyvaddev: ysgolâig 
 
952 
 
 TRIODD CYVKA1M» 
 
 coronawg, ni ddylir am ei ledrad cyntav 
 namyn ei ddiurddaw a'i ellwng yn lleyg ; 
 ail yw mâb cyn ei vyned yn bedair blwydd 
 ar ddeg; trydydd yw dyn anghyviaith, ni 
 wypo gyvraith wlâd a'i devawd, hyd yn 
 mhen tridiau a theirnos. Dewi Brevi. 
 
 Tri dygyn goll cenedyl : cyntav yw o 
 bonynt, bei darfai vod mâb ar arddelw y 
 tad yn vab dyoddev, a lladd dyn o hono 
 gelain, a meichau o genedyl y tâd hwnw 
 ar yv alanas dvosto; a gwedi byny ei 
 ddwyn o'i vam i dâd avail, a da wed o'v 
 genedyl à ryladder eu car i ovyn ei alanas 
 i'r genedyl à vyveichiasai ar yr alanas; a 
 dywedyd o'r genedyl vhydwngadoedd y 
 llovvydd ohonei, ac na ddylyant bwy dalu 
 galanas, namyn dros gar iddynt; ac nad 
 oedd gar bwnw iddynt bwy, y gwr à ddyc- 
 bwyd o'u plaid ; ac oddyna dyvod y gen- 
 edyl i ovyn galanas i'r He y datboedd y 
 llovrydd, a dywedyd o'r genedyl, na wnaetb 
 ev ddim cam, er pan oedd ev gâr iddynt 
 bwy; ac na ddylynt bwy wneutbuv dim 
 iawn, namyn dros y cam à wnêl ev yn gâr 
 iddynt bwy; ac yna bevwydd y ddau acco 
 y dywed cyvvaith, talwys à vecbniwys: 
 sev yw byny, talu o'v neb à vy vecbniwys 
 yn gwbyl, cyd boynt gwivion am ei veich- 
 au a'i dâl. Yv ail yw, bei davfai dam- 
 cbweinaw meicbau av alanas dvo^ y llov- 
 rydd, a bod un geinawg yn ol beb dalu, ac 
 am byny lladd y llovrydd, cyvraitb á d dy- 
 wed, na ddylir nac edryd yr alanas dra- 
 cbevyn, na dim amdano yntau ; can ni 
 tbaloedd ev gwbyl; ac ni ellir cwbyl o 
 anghwbyl. Trydydd yw, bei daifai cy- 
 swynaw dyn o ladd arall, ac nad ymar- 
 ddelwo yntau o wâd ar y llwon y dylyai, 
 ac esgaelysu ei genedyl, a bocsacbu am y 
 gyvlavan ; cyvraith a ddywed, o byny allan 
 na ddylyid cymeryd gwâd ganto; can ni 
 ddechieuwys gyrneryd arddelw ar wâd : 
 sev oedd byny anvon at ei genedyl, ac at 
 yr arglwydd : ac am golli da y gelwir yn 
 ddygyn goll cenedyl. 
 
 Tri gwavtbvudd celain : cyntav yw lladd 
 celain ; a'v ail ysbeilaw ; a'v dvydedd govyn 
 py gelain yw bon, agwân gwtb ynddi. Am 
 y tri byny y teliv savaed. Am y cyntav 
 savaed heb ddyvchavel; acam y ddau eveill 
 y dygwydd y tvaian i'v llawv : sev acbaws 
 yw na ddyliv avddyvcbavel av y savaed 
 gyntav, wvtb na liwiv ev à savaev dvos 
 waitb y cyntav ; a llyma yv acbaws y gos- 
 twüg y ddwy savaed gyntav, wrtb vod yn 
 llai gwavtbvudd y mavw no'v byw. 
 
 Tri avgau gwaed: gwaed hyd van, a 
 gwaed byd gwll, a gwaed hyd lawv ; sev 
 yw byny, gwaed byd wyneb, gwaed byd 
 
 ddillad, a gwaèà à ì v êto byd lawr. Am y 
 gwaed diweddav, can ni cbwynev amdano, 
 yv avglwydd á ddyly ymbevw, wvtb waed* 
 lydu ei div a'i ddaiav; ac sev yw inaiufr 
 cosp am byny, pedaiv av bugaint am y 
 gwaed, a pbunt am waedlydiaw y tiv. 
 
 Tvi gWaed ni ddiwyciv: gwaed o ben 
 cvach, gwaed tvwyn, a gwaed o gvaitb tva 
 vo agoved» Sev acbaws na ddiwygiv yr 
 gwaedaü byny, wvtb vod ynanianawlgan- 
 tynfc vedeg bob amser. 
 
 Tair craitb ogyvarcb : craitb ar wyneb,, 
 ac ar law, ac ar droed. Am y gyntav, 
 gwertb gwaed, a gweli, a gogyvavch dair 
 gwaitb ; am yr ail, gwertb gwaed, a gweli, 
 a gogyvarcb ddwy waitb; am y dvydedd, 
 gwevtb gwaed, a gweli, a gogyvavcb un 
 waitb. Sev acbaws y vbagova cosp am y 
 gyntav, yn vwy nog am y v ail ; am y v ail, 
 yn vwy nog am y dvydedd; canys, am- 
 lycacb, ac anuvddedicav, yw cvaitb ar 
 wyneb, nog av law ; av law, nog av dvoed; 
 ac wvtb byny y dyvcbaiv yv bon vbag y 
 Hall. 
 
 O dvi modd y saveiv pob dyn : o gyv- 
 lavan avno, a bod gan ei wvaig, a thc-vi 
 nawdd gwedi as rboddo. Sev acbaws y 
 diwygir savaed gwv o vod gan ei wraig, yn 
 vwy nog arall, am ei banfod o alanasdva.* 
 
 Tvi mâb ni ddyly drev tâd : mâb efeiv- 
 iad, mâb clavwv, a mâb gwv à dalev ei dîr 
 yn waed-div. A llyna yv acbaws nas dyly 
 mâb y clavwv, wvth ddavvod i Dduw ei 
 ddetbol, a gwabanu ei vvaint i wvtb iacb- 
 weddawl. Sev val y mae hyuy o vab a 
 gafo clavwv gwedi y bo bavnedig i glavdy ; 
 a mâb à gafo efeiriad gwedi ydd uvddev yn 
 efeiviad. 
 
 Tvi avgaujtevvyn: bvaint, a cbyngwav- 
 cbadw, a pbriodoldev. Sev val y mae 
 byny, bvaint bveiniawg a'i bavga.ua vbag 
 anvreiniawg ei devvyn; can ni ddyly an- 
 vveiniawg devvynu av dov dyn â bvaint 
 iddo : a bevyd pviodawv, can ni ddyly dev- 
 vynu avno; ac bevyd ben wavcbadw á av- 
 gaua devvyn, vbag un à vo iau nog ev. 
 Cyd boed dau bviodawv o gymeviaid, a 
 chybyd eu gwarcbadw ag unvhyw bviodov- 
 ion, ac na wypo benuviaid gwlâd iawn dev- 
 vyn vbyngtynt, vhanu yn ddau bannev á 
 ddyliv, bevwydd cyvvaith cybydedd. 
 
 Taiv govsedd gyvveithawl y sydd : gov- 
 sedd arglwydd, a govsedd hon esgob, a bon 
 abad: a'v taiv hyny gwvogaetb gwyv; ao 
 ni ddyly gwv o un o honynt gwneuthur 
 iawn, namyn yn ei ovsedd ev ebun; oni 
 bai ddamcbweinaw i wv yr esgob wneutbur 
 cam i'r avglwydd, neu wv yv avglwydd, yn 
 ngovsedd y v esgob ; neu wr yr abad yn un 
 
TR10DD CYVRAITH. 
 
 953 
 
 •o'r ddwy ereilh 3?t*b un o'r rhai hyny 
 gwnaed iawn lie gWnel y cam. 
 
 Tair gwanas gwystyl y sydd: Haw, a 
 braich, ac ysgwydd. Sev acliaws y gelwir 
 y rbai hyny yn wan as gwystyl, can ni 
 íldylir ar ni aller ei arwain yn un o'r tri 
 He hyny; onid yr hawlwr á'i myn, onid 
 nn peth, bod y ddylyed yn gyinmaint ag 
 na ellid gwystlaw amdano namyn peth 
 mawr. Sev achaws na ddylyir hyny, wrth 
 na ddylir peth anghyvodedyn am ddylyed 
 cychwyn. 
 
 Tri gwystyl gogymeriaid y sydd : o law 
 maeh, ac o law cynnogyn, ac o arglwydd, 
 neu wasanaethwr, am ddylyed addevedig, 
 heb vach arnei; a heb gadarn vach, ac 
 eisoes ei vod yn addevedig. 
 
 Tri gwystyl nid rhaid meichau ar eu di- 
 lysrwydd : gwystyl o law mâch, a gwystyl 
 à ddyco yr hawlwr ar y mâch or na vyno 
 gwasanaethu ei vechniaeth, a gwystyl o 
 law arglwydd, neu wasanaethwr. Sev 
 achaws yw nad rhaid mâch ar ddilysrwydd 
 gwystyl o law mach, neu o law yr arglwydd, 
 can ni wata hyny o ddynion rywystlaw oc 
 eu Haw, nac er cbwant da, nac er peth 
 arall : bei gwedynt gwystlaw hwnw, nwynt 
 á ddylynt gwystlaw un arall. A llyna yr 
 achaws nad rhaid mâch ar ddilysrwydd 
 gwystyl a ddycer i ar vach, canys o'i anvodd 
 y dygir; ac os rhydd yntau o'i vodd, 
 cymmered yr hawlwr vach ganto ar 
 ei ddilysrwydd, rhag gwadu ohono nas 
 rhoddes. 
 
 Tri pheth nid rhaid mâch ar eu dilys- 
 rwydd : cynnysgaeth gan wraig, ac ennill 
 meddyg gan glav, a chyvarws gwr gan ei 
 arglwydd. 
 
 Tri rhyw ddadenhudd y sydd, a'r tri 
 hyny ni ddylir eu barnu namyn i'r mâb 
 yn lie y tâd : dadenhudd âr ac eredig, a 
 dadenhudd bwrn a baich, a dadenhudd 
 cardd. Pwybynag y barner dadenhudd o 
 âr ac eredig iddo, ev á ddyly eiste yn ddi- 
 dwryv, dieniwed, heb ateb i neb, oni vo 
 a'i gevyn ar ei ddâs, ac yna ateb, Pwy- 
 bynag y barner iddo ddadenhudd o vod tâd 
 yn cyvanneddu, a march a chàr ganto, ev 
 á ddyly vod yn ddieniwed hyd yn mhen y 
 nawved-dydd heb ateb, ac yn mhen y naw- 
 ved-dydd cyvraith. Pwybynag y barner 
 iddo ddadenhudd o vod tâd yn gy vreithawl 
 â bwrn ac â baich ganto yn cyvanneddu, a 
 dyly vod yn ddidwryv, ddieniwed, hyd yn 
 mhen y trydydd ŷd heb ateb; ac yn mhen 
 y trydydd yd cyvraith. 
 
 Tri char gychwyn heb ad-ddychwel: 
 mâb à wato ei dâd unwaith, neu à gym- 
 mero unwaith; pa un bynag à wnel, ni 
 
 ddyly ei adwneuthur; a'r ail yw dyn à êî 
 unwaith yn gyvreithawl o briodolder, ni 
 ddyly byth ddyvod drachevyn; a'r drydedd 
 y w gwraig à el unwaith ei braint oddiwrth 
 ei chenedyl yn gyvreithawl, ni ddyly ym- 
 chwelyd byth drachen yn mraint ei chen- 
 edyl. Sev achaws yw hyny, wrth nad 
 adwna cyvraith à wnêl; ac na ddylir 
 gwneuthur un o'r tri hyny namyn yn gyv- 
 reithawl. 
 
 Tri gorsav gwraig: cyntav, lie cysger 
 genthi, hi á ddyly vod yno hyd yn mhen. 
 nawved-dydd ; ail y w, lie desgaro ei gwr â 
 hi, hi á ddyly vod yno hyd yn mhen naw- 
 ved-dydd, i edrych a'i cy vreithawl ydd es- 
 garwyd â hi, ac i vod yno ar ol y geinawg 
 ddiweddav or à eiddiai; trydydd yw 
 gwraig y bo marw ei gwr, hi a ddyly vod 
 yno uwch ben ei haelwyd hyd yn mhen y 
 nawved-dydd, ac oddyna ar ol y geinawg 
 ddiweddav or à eiddiai. 
 
 Tair rhwyd brenin ynt, ei deulu, ac as- 
 wellt ei veirch, a'i re. Sev achaws yw, 
 carcharawr à ddalo ei deulu, brenin bieu- 
 vydd; ac anivel à ddaler ar aswellt ei 
 veirch, pedair ceinawg cyvraith o hono ; ao 
 velly march à ddaler ar ei re, ev a ddyly 
 pedair ceinawg cyvraith o hono. 
 
 Tair rhwyd mâb uchelwr : aswellt ei 
 veirch, a'i genvaint voch, a'i re. Ac o 
 cheif anivel ni bo ei ^eiddo yn aswellt ei 
 veirch, neu ar ei re, neu ar genvaint ei 
 voch, unrhyw gosp y sydd iddo ag à vo i'r 
 brenin. 
 
 Tair rhwyd mâb aillt : ei braidd wartheg, 
 a'i voch, a'i hendrev. cheif anivel ni bo 
 eiddo ei hun ar ei braidd wartheg, ev a geif 
 bedair ceinawg gota o hono ; ac enivel à 
 gafai yn ei hendrev, neu yn mhlith ei 
 voch, ev a ddyly bedair ceinawg gota_o 
 hono. 
 
 Tri chynghawawg cyvraith: rhaniad 
 galanas, a gwerth tai a dodrevyn, a dadyl 
 mâch a chynnogyn. Sev achaws y gelwir 
 y tri hyny yn gynghawawg cyvraith, rhag 
 anhawsed eu dwyn ar gov ac ethrylith. 
 
 Tri mud gorsedd: mâch, ac ynad, ao 
 arglwydd ; sev achaws y gelwir hwynt yn 
 vudion gorsedd, wrth vod amser i bob ua 
 onaddynt y dylyai vod yn vud : mach, o'r 
 pan eler yn nghyvraith am ei vechni ni 
 dyly ateb, namyn gwedi govyno yr ynad 
 ai mach ai nad mach ; a'r ynad hevyd, nid 
 rhaid iddo ateb oni vo rhaid iddo ddos- 
 parthu o'i ben; ac arglwydd hevyd, nid 
 rhaid iddo vod yn rhaglavar : ac wrth hyny 
 y gelwir yn dri mud gorsedd. 
 
 Tri aryv cyvreithawl, cleddyv, ajgwaew, 
 a bwa â deuddeg saeth. Gwerth cleddyy 
 
954 
 
 TKIODD CYVRAlTH. 
 
 gwynsaid pedair ar ugaint ; or bydd breu- 
 lif un ar bymtheg ; o bydd grymsaid deu- 
 ddeg ceinawg; gwerth pob un o'r cldau 
 ereill pedair ceinawg. 
 
 Tair helynt rydd y sydd : llewynawg, a 
 dyvrgi, a haid wenyn. Sev achaws y mae 
 y tri hyny yn rhydd, wrth eu bod yn dri 
 treiledig enivel ac na wastadant yn un lie 
 rhagor ar ei gilydd. 
 
 Tair asgavaeth milgi: ysgyvarnawg, 
 iwrch, a Ilewynawg. Sev achaws y gelwir 
 y rhai byny yn asgavaethau milgi, canys y 
 cyntav a'u coto bieuvydd; onid un peth ? 
 cyvarvod cwn y brenin neu gwn yr ar- 
 glwydd â'r Uwdyn à gyvotai gwn mâb 
 uchelwr : pwybynag hagen à gyvodai un 
 o'r tri enivel a'i asgyvaetha o'i vilgi, ev a'i 
 pieuvydd. 
 
 Tri enivel cymmaint gwerth eu troed 
 a'u hen aid: niarch, a hebawg, a milgi. Sev 
 achaws yw hyny, canys hydroed y w pob un 
 o honynt; ac enivel divwyn ac alio bydd 
 gwedi na aller arver o honynt ; ac arver 
 o bob un o honynt y sydd o'i draed ; ac 
 wrth hyny y mae cymmaint gwerth troed 
 pob un o honynt â gwerth ei enaid, pob un 
 o'r tri hyny. 
 
 Tair sarâed ni ddiwygir: hon à gafo mâb 
 gan ei dad, a'r hon à gafo gwraig gan ei 
 gwr am un o'r tri achaws cyvreithawl, a 
 sarâed gwr gan ei arglwy dd. 
 
 Tri achaws y sydd y dyly gwr vaeddu ei 
 wraig : o unaw mevyl ar ei varyv, ac am 
 gyvlavanu arno, ac am gafel gwr arall 
 genthi. Os maedd yntau amgen no hyny, 
 can cymerth ei ddwyn yn ei law ev ei hun 
 ni ddyly iawn. 
 
 Tri lie y rhan cyvraith yn ddeuhaimer : 
 cyntav, o damchweinai vod dylyed a mách 
 arno, a gadaw o'r cynnogyn ei wlâd, y 
 niâch à ddyly dalu hanner y ddylyed, cyd 
 bo gwirion, am beri o hono i'r hawlwr ei 
 gredu ; a'r ail y w ; o damchweinai amryson 
 am dervyn ar wyr yn unrhyw briodorion 
 braint gwarchadw, ac na wypai henuriaid 
 gwlâd yr iawn dervyn rhyngthynt, rhànu 
 yn ddeuhanner y ddylyed rhyngthynt ; a'r 
 trydydd yw, o damchweinai vod ynys 
 rhwng dwy avon, ac na bai nes yr un no 
 ei gUydd, eu rhànu yn ddeuhanner a 
 ddylyant. Velly y mae cyvraith cyhyd- 
 edd ; sev yw cyhydedd, pob dadlau à heb- 
 rynger yn gyhyd ac yn gystal. 
 
 Tair dirwy y sydd : dirwy ymladd, dirwy 
 drais, dirwy leclrad. Am bob gweithred à 
 wnel dyn ni hanfo o'r tri hyny, camlwrw 
 a dal amdano. Sev yw cosp am bob un 
 o'r tri ucliod tair punt; a mesur camlwrw 
 yw naw ugaint. 
 
 Tair over groes : croes rísg pren, a 
 chroes à waharddo lwybyr, a chroes ni 
 hebrynger â Haw. Am yr un o'r tair hyny 
 ni cldylir na divwyn na dial. 
 
 O dri achaws y dylir amobyri wraig: o 
 gywelogaeth cyhoeddawg, ar ni bo na 
 rhodd nac estyn; ac o veichogi ac o rodd 
 ac estyn, can ni bo cywelogaeth; llathr- 
 uddiaeth hevyd ev á ddylir amobyr; ac 
 eisoes ni henyw o un o'r tri achaws; sev 
 achaws yw wrth ei hanvod o bob un o'r 
 cldau, o rodd ac o gywelogaeth ; canys pan 
 aeth hi gan y gwr yn llathrudd, yna ydd 
 ymroes hi ei hun i'r gwr: o hyny ydd 
 henyw llathruddiaeth o rodd ac estyn : o 
 gywelogaeth cyhoeddawg pan henyw; 
 canys cyvraith a ddywed, can ni chysgo 
 gwr gan wraig à ddyco yn llathrudd, oni 
 chymer gwr y tŷ vach ganto ar ei hamobyr, 
 taled ev ei hun yr amobyr. 
 
 Tri dyn à ddyly dalu amobyr ; y neb à 
 vo roddiad arnei, a hithau ei hun, a'r hyn 
 a ddywedasam ni uchod. 
 
 Tri dygiad a vydd ar vab : un ei vam ar 
 ei llowydd : a dygiad tâd neu genedyl yn 
 y vameglwys ; a'r trydydd ev ei hun, oni 
 orcldiwedd ei vam yn vyw, o gorddiwedd- 
 asai ei vam yntau ei ddwyn, a'i vod yntau 
 yn amheuedig, cyvraith a ddywed, na ddyly 
 ev ymddwyn, na chenedyl ei gymeryd; 
 canys cyvraith a gydsynioedd gwybod o 
 heni nad oedd vab y mab hwnw i'r tâd y 
 tybygai ev ei vod yn vab iddo ; canys dug 
 ei vam iddo, a hi yn gweled ei vod yn 
 amheuedig. 
 
 Tri chymeriad a vydd ar vab : un tavawd 
 a'i gwata ac a'i cymer, ei dad ei hun yw 
 hwnw; a'r ail yw, oni bydd byw y tâd, 
 pencenedyl ar ei seithved o wyr, yn lie y 
 tâd, gydag ev o'r genedyl; a'r trydydd 
 yw, oni bai na thâd na phai cenedyl, un 
 gwr ar ugaint o'r genedyl a'i gwata ac a'i 
 cymer; saith yn lie y tâd, saith yn lie y 
 pencenedyl, a saith gyda'r pencenedyl : sev 
 y w val y mae ei gymeryd o'r pencenedyl 
 yn ei law, a'i roddi yn Haw y gwr hynav 
 o'r gwyr; ac velly o hynav i hynav hyd 
 ymhen y seithved gwr hyny : nid oes nod- 
 iad arnaddynt, namyn eu bod yn genedyl 
 or ni ddyly nt rànu daiar ag ev. Un an- 
 sawdd â hyny y cymer : ac ynad a ddyly 
 varnu yr hwn a wnelont na'i wadu na'i 
 gymeryd. Ac velly y mae cymeryd mâb 
 neu ei wadu. O darfai bod mâb ar 
 arddelw y tad yn dyoddev, ac yn mywyd y 
 tad hwnw nas dyco ei vam iddo ; cyvraith 
 a ddywed na ddyly y genedyl na'i gymeryd 
 na'i wadu ; canys gollyngwys hi yr amser 
 y dylai ei ddwyn, os mynai ; ac am hyny 
 
TRIODD CYVRA1TH. 
 
 955 
 
 y dywed cyvraith, na ellir dwyn mâb i 
 varw ; namyn gallu ei ddwyn o'i vam i clâd 
 arall, os myn ; can ni ddug hwnw o'r blaen. 
 Os liithau á'i dygasai hwnw, na da na 
 drwg vai y tâd, cyvraith á ddywed, na 
 ddyly ev gafel tâd byth gwedi hyny, namyn 
 hwnw; ac am hyny y dywed cyvraith, na 
 ellir dwyn mâb i varw. 
 
 Tair celvyddyd ni ddyly mâb taiawg eu 
 dysgu, heb genad ei arglwydd : ysgoleig- 
 dawd, a govaniaeth, a barddoniaeth. O 
 danichweinai i vab taiawg ddysgu un o'r 
 tair hyny heb genad ei arglwydd, cyvraith 
 á ddywed, na bydd ryddach no chynt; 
 canys yn anghyvreithawl y dysgwys; ac 
 nad oes anghyvraith à ddylyo ddyvod yn 
 gyvraith; ac na ddylyant hwyntau wrth 
 ddylyed mâb uchelwr ymryddâu namyn 
 o arddelw cyvreithawl; a phwybynag ni 
 chafo arddelw cyvreithawl i ymryddâu, 
 bid gaeth val cynt. 
 
 Tri pheth ni ddyly taiawg eu gwerthu 
 o bydd ar ei helw, mêl, a môch, a march 
 ceillawg, heb gènad ei arglwydd. Rhai a 
 ddywed, os gwerth, y dyly o'r gyvnewid 
 ddyvod drachevyn, can nid oedd gyvreith- 
 awl y gwerthu ; ac nad oedd ychydig dim 
 à wnelid yn anghyvreithawl ; eisoes mwyav 
 a gadarnâa, na ddyly ddyvod drachevyn, 
 namyn o gwnathoedd y mâb aillt gam, y 
 dylyai ei arglwydd arno os mynai. 
 
 Tri phriv raniad a vydd ar dîr : rhan 
 rhwng brodyr, adran rhwDg cevndyrw, a 
 chyhydedd rhwng cyverdyrw. Ni ddyly 
 na nai nac ewythr na rhànu nac adrànu na 
 chyhydeddu ; sev achaws yw hyny, or na 
 orddiweddoedd ev ail rhan, ac na ddaeth 
 ato yntau y [rhan arall. Sev fordd oedd 
 oedd hyny ; os nai vab brawd vai ev i'r 
 ewythyr hwnw nî orddiweddoedd ev ei ran 
 gyntav; sev oedd hc-no rhan brodyr; acna 
 ddaeth ato yntau ran arall, oedd hòno 
 adran cevnderw ; ac velly y divernir y nai 
 vab cevnderw, neu nai vab cyverderw. Ni 
 ddyly cafael ateb, namyn cyttir cenedyl, 
 yr hyn à ddywedasam ni uchod a ddylyir 
 o dîr or à vai rhan gynt arno; tîr rhydd 
 hagen ev a ellir ei rànu â nai ac ewythyr, 
 ac ewythyr a nai. dervydd i ddyn 
 mynu adran ag arall or à ddylyed, ev a 
 ddyly ddwyn yr avel à vu yn llaw y 
 tâd, bei damchweinai colli peth o wir a 
 chyvraith o hyny; ac o achaws ei ddyvod 
 yn annilys ato, ac na wypai ei vod yn an- 
 nilys pan ddathoedd ato. 
 
 Tair marw dystoliaeth y sydd : cyntav 
 yw o honynt, o damchweinai i ddyn holi 
 tîr o âch ac edryd, o fordd arall, a dodi yn 
 nihen tyston barnu o gyvreithau tâd, neu 
 
 hendad, neu orhendad, a na bai à watai ei 
 ddwyn ar y crair à vo yn llaw ynad ryataw 
 oc y tadau gantynt hwy barnu cyvraith 
 rhieni i neb y sydd yn holi y tîr hwnw, 
 neu o àch ac edryd ydd hawl, a'i ddodi yn 
 mhen y tyston, yr unrhyw lw à ddaw ar y 
 rhai hyny ag ar y rhai ereill uchod; ail yw 
 odyn ; trydydd yw rhych neu fos. O der- 
 vydd bod dyn à ryveddo cymeryd dedryd 
 gan dyst yr hyd à welo, cyvraith à ddywed 
 yn y lleodd hyny y dylir; canys peth tra- 
 gwyddawl yw: ac wrth hyny y dyly 
 vrawd gyvreithawl barâu yn hwy no'r neb 
 à'i barno ; wrth hyny y mwynêir tyston 
 o edryd y neb a i rhy welai ; ac wrth nad 
 er yr hyn à welsant eu hun à atebant, 
 namyn yr hyn à ddewis y gwyr à vu varw 
 gaatynt; wrth hyny y gel wir yn farw 
 dystoliaeth. 
 
 Tri llysiant y sydd ar dyston : tirdra, 
 galanasdra, a charennydd nês. Gweicdra 
 y sydd lŷs; ac wrth ei hanvod o genedl- 
 aeth galanasdra, ni rivir namyn tri. Pwy« 
 bynag à vyno lysu tyst o garennydd nês, 
 ev a ddyly ddwyn tyston cydgenedyl; can 
 ni ddyly estrawn ddwyn car i neb, ac ni 
 ddyly ddwyn ei garennydd. 
 
 Tri pheth à â rhwng dyn a thalu dam- 
 dwng : cadw cyn coll, a geni a meithrin, 
 ac arwaesav. «Sev val y mae cadw cyn 
 coll, gwedi adwaeno y colledig yr amser y 
 colles yr eiddo, cafel o'r amddifynwr ceid- 
 waid ar vod y da hwnw ganto ev yn ei 
 berchenogaeth ev cyn no'r amser hwnw : 
 sev yw hyny cymodawg uwchlaw y drws, 
 ac arall islaw y drws ; or cefir hyny, digawn 
 yw; ac oni chefir, advered i'r perchen yr 
 eiddo. 
 
 Tri pheth ni ddylir eu damdwng: cîg 
 heb groen, ac ariant heb lestyr, ac yd or à 
 el i ar ysgub. Sev val y mae hyny, o 
 chollai ddyn enivel byw, ac na orddiweddai 
 y dyn lie bai ei dyb, namyn cîg heb groen, 
 cyvraith a ddywed na ddyly dyn ddamdwng 
 anivel gwelw. A.'r ail yw ariant heb lestyr 
 à gollo dyn, ni ddyly ei ddamdwng ; canys 
 unrhyw vydd pob ariant a'i gilydd: os 
 collai yntau yn y llestyr, herwydd braint 
 y llestyr y dyly ddamdwng. Trydydd yw 
 bei collai ddyn yd ar ei golovyn, cyvraith 
 a ddywed, na ddyly ev ei ddamdwng, 
 namyn ei gy vryw ag à gollo. 
 
 Tri chanlyn diwall y sydd: canlyn 
 cwyn hyd ar rwym, canlyn rhwym hyd ar 
 varn, canlyn barn hyd ar dervyn. Deu- 
 ryw ddifyg canlyn y sydd : un na chan- 
 lyner ddim ; ail yw amryveilu o'r canlyn 
 i'r Hall. 
 
 Tri dyn herwydd cyvraith ni savant 
 
956 
 
 TRIODD CYVRAITH. 
 
 wrth à wnelont : un yw dyn nieddw ; ail 
 yw mâb cyn ei bedair blwydd ar ddeg; 
 trydydd yw dyn à gymheller o'i anvodd. 
 
 Tri braint y sydd i gynghellawr : braint 
 castell, a braint amddifynblaid ; a braint 
 dyn disgyvraith. Sev achaws y mae 
 braint castell iddo ev, carcharu à ddyco 
 pan y myno ; sev achaws y mae braint 
 amddifynblaid iddo, am orvod arno ateb i 
 orthrymder; sev achaws y mae braint dyn 
 disgyvraith iddo ev, am nad oes i neb 
 dasgu arno. 
 
 Tri dyn ni advwyneir dim or à ddywet- 
 ont mewn llys : dall, a meddw, a byddar. 
 Sev achaws yw, am nad gwneuthuredig 
 dim or à wnelont yn nghyvraith. 
 (s Tri dyn à ddyly sarâed, ac ni ddylyant 
 galanas: un yw, o dervydd tybiaw ar ddyn 
 ladd arall, ac nas gwato, cyd boed gwirion, 
 ac am hyny ei sarâu, ev á ddyly dâl sarâ- 
 ed, a phei lleddid ni chai ddim ; ail yw, o 
 dervydd i ddyn dalu cwbyl o alanas, 
 namyn un geinawg, ac am hyny ei sarâu, 
 ev à ddyly dâl sarâed, a phei lleddid ni 
 chai ddim; trydydd yw caeth, nid oes 
 alanas iddo, namyn talu ei werth, iddei 
 arglwydd, mal gwerth llwdyn. 
 
 DoSPARTH CYVRAITH, 
 
 à dynwyd oc yr un llyvyr o Gyvreithiau 
 Hywel Dda. 
 
 Pwybynag à wnel avles iddo ei hun, neu 
 ei etivedd, am dda cyfröedig, neu anghyf- 
 röedig, megis tîr a daiar, tra vo mâb o 
 vewn pedair blwydd ar ddeg, neu ddyn 
 meddw, neu ddyn clav, ni saiv neb rhyw 
 amddifyn yn eu herbyn, pan ddelont, yn 
 eu synwyr perfaith, i adovyn y ddadyl 
 hòno ger bron brawdwr; neu yn erbyn eu 
 hetiveddion, os am dîr y byddai y gynhen. 
 Canys dau ryw oed à vydd ar y gyvryw 
 vab hwnw; pan vo yn saith mlwydd o 
 vewn yr oed hwnw, ni vydd plaid atebawl 
 i neb, namyn o dair dadyl : o goddiant à 
 wnel ev i arall, oddieithyr sarâed ; ac o dîr 
 à ennillo ev iddo ehun o le arall; ac o dîr 
 à holer iddo o ddadenhudd, ac o âch ac 
 edryd ; a hyny gan vod arfedawg fyddlawn, 
 à roddo arglwydd iddo gwedi bo marw ei 
 dâd : ac yna gyntav y dichawn dyn°;u : oed 
 arall y sydd ar vab, pan vo pedair blwydd 
 ar ddeg ; ac yno gyntav y dichawn roddi 
 a gwerthu da cyvodedig ac anghyvodedig, 
 ac y bydd dye oed cwbyl iddo i sevyll yn 
 nghyvraith gorsedd a barn, herwydd cyv- 
 raith gyfredin Cymru. Dewi Bkevi. 
 
 Pedair allwedd yngneidiaeth y sydd : un 
 yw mynych ovyn dy ddysg, ail yw cadw 
 genyd dy ddysg à gefych ; trydydd y w caru 
 
 ac ovni dy athraw; pedwerydd yw earn 
 cywirdeb, a chasâu cam ; a hyny er cariad 
 Duw a'i ovn, a thremygu yr oes, o bydd 
 heddyw, ni wyddost à vycldi evory ; a hevyd 
 cyvraith à ddywed, pan vo y tavawd yn 
 barnu y bydd yr enaid yn crynu ; ac wrth 
 hyny, dau beth y sydd doethineb o gyv- 
 raith ynghyd; nid amgen, dysg a doethin- 
 eb anianawl ; ac wrth hyny y dywedir, ni 
 bydd ynad neb er dysg, ac ni bydd ynad 
 neb heb ddysg : sev yw hyny, er à ddysgo 
 dyn, ni bydd ynad ev, oni bydd doethineb 
 yn ei gal on ; ac er maint vo y doethineb 
 anianawl, ni bydd ev ynad heb ddysg. 
 Dewi Brevi. 
 
 Mae yn nghyvraith Hywel hawl, a 
 gwrthhawl, ac arhawl, ac arabhawl. Sev 
 yw deall hyny, megis pei damchweinai i 
 i ddyn werthu march i arall, trwy vechni, 
 erbyn diwrnawd, ar gafel tâl, a chwynaw 
 am ei werth; a dodi o'r amddifynwr yn 
 erbyn yr hawlwr, am y march à brynasai, 
 un o'r pyncau hyn, ai y ddera, ai y llyn- 
 veirch, ai y du ysgyvaint, a bod yn lly- 
 wygus ; a dywedyd y dylai iddo yr hyn à 
 varnai gyvraith iddo am yr hyn à ddotai 
 yn ei erbyn o'r pyncau hyny; cyvraith à 
 ddywed, na ddylir ylwyaw iddo yr ateb 
 hwnw; sev achaws, am ei bod yn with- 
 hawl, a bod cyvraith yn dywedyd, na 
 ddylyir dodi gwrthhawl yn erbyn hawl. 
 Sev yw deall arhawl, or damchweinai i 
 ddyn venthyciaw march, neu beth arall, 
 gan ddyn, a chyn dawed y march adrev at 
 ei berchen, cyvodi hawl o arall ar y march 
 yn Haw benthyciwr, a gwneuthur rhyw dâl 
 o dda i'r neb ài holai; ai rhoddi meichau 
 ar y march i'r neb à holai, mewn diwr- 
 nawd, oni chafai warant amdano; a gwedi 
 hyny dawed at y neb à'i benfyciawdd 
 iddo, a ceisiaw ganto ddawed i warantu y 
 march iddo, neu dalu y da i'r benfygiwr à 
 daliesai i'r neb a holysai y march iddo, ni 
 ddyly y neb à roes y march i venthyg 
 vyned i warantu iddo, na thalu neb rhyw 
 dda i'r benfygiwr, am luniaeth na mas- 
 nach à wnelai benfygiwr yn absen y neb 
 à roddasai y march yn menthyg; canys 
 bod hyny yn arhawl ar y benthyg, a bod 
 cyvraith yn dywedyd, pwybynag à ven- 
 fycio enivel, na dim arall, y dyly ddawed 
 adrev heb hawl a heb arhawl drachevyn 
 arnynt. Deall arabhawl yw, pei dam- 
 chweinai i ddyn govyn a hoìi peth à ddar- 
 fai ei dderbynu yn y biaen drwy dervyn 
 cy vreithawl, ni ddyly ; canys arabedd mawr 
 a gwatwar y geilw cyvraith gwynaw am y 
 rhyw hawl hòno mwy, ac ni wrandewir 
 byth. Dewi Brevi. 
 
TRIODD CYVRAITH. 
 CFFRAITH ACH. 
 
 957 
 
 Cyvyrder Cevnder 
 
 I I l 
 
 Brawd Gorhendad Brawd 
 
 Cevnder Cyvyrder 
 
 Cyvyrder Cevnder Brawd Hendad Brawd Cevnder Cyvyrder 
 
 l l l 
 
 Oyvyrder Cevnder Brawd 
 
 Tad 
 
 Mam. 
 
 Wyr. 
 
 Brawd Cevnder Cyvyrder 
 
 Gorẃyr. 
 
 Y fugyr uchod á ddengys i ddyn wybod 
 dosbarth a synwyr ar ei rieni, a'i gydeti- 
 veddion, a'i blant : canys rhieni dyn y w ei 
 dâd, a'i hendad, a'i orhendad ; cydetivedd- 
 ion ynt brrdyr, a chevndyr, a chyvyrdyr ; 
 etiveddion i ddyn y w y rliai ' à hanfo o'i 
 gorf ; megis mâb, a gwyr, a gorwyr. Ac os 
 cyvrwys vydd y dyn à vyro y fugyr enwedig 
 uchod, pan vo marw dyn o un o'r tair âch 
 o gorf y cyf cynnalawdyr yn ddietivedd o'i 
 gorf, ev à wyr pwy a ddyly cafael tîr hwnw 
 herwydd cyvraith; canys hyd y drydedd 
 âch y mae priawd ran ar dîr, yn llys 
 cymwd neu gantrev, ac y gellir ei holi yn 
 y gyvryw lys hòno; ac ni ellir canlyn 
 cwyn ách ac edryd y maes o lys dygynnull, 
 lie bo brawdwr penadur o blaid y brenin 
 yn eiste ac yn rhoi cyvraith, trwy vraint 
 penaduriaeth y llys oruchel, heb neb rhyw 
 ddifyg yn y gy vraith hòno, na neb rhyw 
 eisieu teilyngdawd na chy viawnder ; canys 
 serthain o bynciau à berthyn ar y llys 
 oruchel i dervynu o'r rhai à gefir eu gweled 
 rhag Haw yn ysgrivenedig yn amlycach ; 
 ac ni ellir eu tervynu yn llys cymwd neu 
 gantrev, o herwydd amryeilon achwyson, 
 val y cefir ei weled rhag Haw, o herwydd 
 na ddylir tervynu nac arver o un rhan o 
 awdurdawd y gyvraith yn ei gilydd, ond ei 
 gadael megis y gosoded o'r dechreu; ac o 
 herwydd hyny y mae yn rhaid i ddyn 
 ddysgu a manoli ar ddosparth pob rhan o'r 
 awdurdawd, val y tystiolaethir rhag Haw. 
 
 Pwybynag à vyno gwybod beth y w cyv- 
 raith, ac ei rhànau, ac adnabod devnydd 
 hawl, a pha wedd yr ateper i hawl a hyny 
 ar ddeall a grym tair testyn o'r brawd- 
 
 ly v y r J uid amgen, tair rhan awdurdawd 
 cyvraith, ac ar dri devnydd hawl, ac ar dri 
 rhyw ateb y sydd yn y gyvraith ; a'r lly vyr 
 hwn à elwir gwyddor cyvraith Hywel Dda 
 — Pwybynag à vyno ddysgu cyvraith, 
 rhaid vydd iddo wybod beth yw cyvraith. 
 Canys cyvraith y sydd osodedigaeth gyv- 
 iawn, wneuthuredig o gyvundeb y brenin 
 a ei deyrnas, a deall y doethon i ddosparth 
 cynhènau amryson cyvrwng hawlwr ac 
 amddifynwr, trwy gyvarnodedigaeth ped- 
 war peth: arglwydd cyfredin, yngnad 
 cadeiriawg, a dwy blaid gyndrychawl, ac 
 yn nesav y gellid i wirionedd. 
 
 Gwedi gwypo dyn beth yw cyvraith, a 
 phy sawl rhan awdurdawd y sydd, val y 
 gallo ddeall pob rhan ar neilltu, a pheth a 
 berthyn ar bob rhan ; canys tair rhan yw 
 yr awdurdawd ; nid amgen, cyvraith llys 
 benadur y brenin, a chy vraith y wlâd^ac 
 arver o bob un ohonynt — 
 
 Ar y rhan gyntav y perthyn amlycâu 
 braint y brenin a'r vrenines, a'u hetivedd- 
 ion, a holl swyddogion y llys benadur, a 
 thervynu pynciau ni ellir eu tervynu mewn 
 llys cymwd neu gantrev oddieithyr pynciau 
 à osoded i'r llys dygynnull; nid amgen, un 
 pwngc ar bymtheg, yr hwn à gefir yn lie 
 arall, yn Lladin, val y mae haws ei goelaw 
 a'i weled yn ysgrivenedig. 
 
 Hysbys yw mai yn y llys benadur y 
 tervynir amryson rhwng gwystyl a gwrth- 
 wystyl, neu osodedigaeth barn, hyd pan 
 dderchaver ger bron canon wyr ; ac yna llys 
 dygynnull biau,a thir gweithred, a/rhybueh- 
 edd,a chyvarws ; a phob tîr à vo dan vraint 
 y llys benadur, llys benad; ar à'i tervyna, 
 
958 
 
 Llawer o betìiau a eîlid eu tervynu mewn 
 llys cymwd neu gantrev, od unir yn y llys 
 benadur am danynt, nid yw cyvraith yn 
 cadw, hyd na aller tervynu yn y llŷs ben- 
 adur, or cwynir yno am danynt; oddi- 
 eithyr peth myriedig à orfo herwydd deall 
 cyvraith ei ddwyn i'r llys i hanfo. Hevyd, 
 tîr à holer o âch ac edryd o'r priawd ran 
 allan a ddylir ei dervyrm yn y llys ben- 
 adur. Ac hyd y drydedd âch ev a ddylir 
 holi tir yn yr orsedd y hanfo y tir ; megis 
 rhwng brodyr a chevnderw a chyverderw ; 
 canys pob un o'r rhai hyny a wyr ei ran 
 briawdyr à ddylyo ei gafel, o herwydd 
 cyvraith : o hyny allan nid oes briawd ran 
 ar dir, cyd bont briodorion; am hyny y 
 soded herwydd cyvraith yrhyw ddadylhòno 
 wrth y llys benadur ; canys cwyn goruchel 
 y gelwir hwnw, o herwydd deall y doethon. 
 Llyma yr achaws na ellir tervynu cwyn 
 âch ac edryd, o'r drydedd âch allan, yn llys 
 cymwd neu gantrev; am na ellir canlyn 
 cwyn âch ac edryd, eithyr ar welygordd o 
 gydgeraint, i'r neb à holo y tîr, ac à vont 
 yn cynnal y tir hwnw trwy yr un rhyw 
 gyf cynnalawdyr y bo yntau yn holi rhan 
 gyda hwy o'i blegid, ac yn gallel arwain ei 
 âch yn ddiddifoddedig, trwy dwng henur- 
 iaid gwlâd hyd ato, ac nad el tair gwaith 
 ar gogail. A rhag damchweinaw y rhyw 
 dir hwnw mewn amryveilon gynghellor- 
 iaethau gwedi rhànu rhwng y welygordd, 
 a dyvod rhan rhai o'r welygordd mewn 
 rhyw rai o'r cynghelloriaethau, a rhan 
 ereill mewn rhyw rai ereill o'r cynghellor- 
 iaethau, val na ellid eu cafel dan lŷs 
 cymwd neu gantrev, y gosoded y rhyw 
 ddadyl hòno wrth y llys benadur; mal y 
 gellir cymhell pawb o'r welygordd drwy 
 rym un cwyn cysylltedig i gyd-ateb i'r neb 
 a'u holai; can ni cynghain cwynaw o or- 
 sedd i orsedd amun devnydd; nachwynaw 
 rhag un dyn, neu ddau, neu dri, cwyn âch 
 ac edryd o'r drydedd âch allan, gan vod 
 mwy o'r welygordd yn cynnal y tir yn eu 
 herbyn. Sev achaws yw hyny, ev ddam- 
 chweinai vod etiveddiaeth o dir gwedi dis- 
 gyn mewn man rànau rhwng deugaint neu 
 driugaint o gyd-ddylyedogion, a bod un o'r 
 welygordd, ev a'i dad, a'i hendad, a'i or- 
 hendad, y maes o'r wlâd heb gafel rhan, os 
 hwnw a ddelai a holi un o'r welygordd ar 
 neilltu, od ennillai ev ddim, yno ev a gafai 
 gystal â hwnw, er maint à vai yn ei law ; 
 canys, He ni bo priawd ran ar dir, ni ddyly 
 priodwr ragor â'i gilydd ; ac velly yr ai ev 
 ehunan yn yr hanner o'r holi etiveddiaeth, 
 lie ni ddylyai ev, o herwydd cyvraith, 
 namyn cymmaint ag un o'r cy vrivedi à vai 
 
 TRIODD CYVRAITH. 
 
 yn cynnal y tir yn ei erbyn ; ac wrth 
 hyny y gosoded yr hawl hòno wrth y llys 
 benadur, He y gellir cymhell pawb i gyd 
 ateb. Ac os ennill a wnelai ev, yno 
 rhoddi cynnwys iddo ev gyda hwynt : sev 
 vyddai hyny cymmaint ag un o'r cyvrivedi 
 à vai yn cynnal y tir yn ei erbyn. Eithyr 
 o darfai i un wneuthur adail neu lavur 
 arall cyvreithawl, na chychwynai erddo 
 oddiarno, o dichawn ddangaws tu athal 
 iddo yn lie arall cystal a i le yntau, ped vai 
 heb y llavur cyvreithawl arno; ac onis 
 dichawn, rhaid vydd ei gynnwys yno, 
 eithyr gwneuthur iawn am yr adail a'r 
 llavur à wnathoeddid ar y tir o'r blaen ; 
 canys y trydydd prid ar dir y w llavur cyv- 
 reithawl à wneler ar dir, y bo gwell y tir 
 erddo; a hyny a ddyly ev ei dalu, o cheif 
 ei ran heb gwyn, megis y dyly dalu gobyr 
 gwarchadw. 
 
 O dervydd tybgygu gallael o vrawd, neu 
 gevnderw, neu gyverderw, neu gyd-ddyly- 
 edawg arall, holi cyvran o dir o'i gyd- 
 ddylyedawg, trwy gamoresgyn, nis dichawn 
 o herwydd cyvraith. Sev achaws, am na 
 ellir, trwy gamoresgyn, eithyr ennill 
 cwbyl, neu golli cwbyl, eithyr yn un lie, 
 pan ddisgyno anddylyedawg yn briodwr ar 
 dir, a dyvod dylyedawg diddifoddedig ei 
 briodolder i holi hwnw, ni ellir gwrthladd 
 y priodwr o'i ddylyed ; am na ddifoddes ei 
 briodolder; na gyru y Hall y maes, am ei 
 ddisgyn yn briodwr ; a llyna yr un lie y 
 cefir cyvran trwy gwyn camoresgyn. Os 
 y dylyedawg a oddev yr anddylyedawg i 
 gynnal tir yn ei erbyn, drwy dair oes 
 rhieni o bob parth, yn un orsedd cymwd 
 neu gantrev ag ev, ni wrandewir y dyly- 
 edawg gwedi hyny; canys argauedigaeth 
 dragwyddawl yw. Os yntau a vydd mewn 
 gwlad arall, o achwyson cyvreithawl, pa 
 amser bynag y del, o vewn y nawved dyn, 
 ev a wrandewir, ac a roddir cynnwys iddo, 
 val y dywesbwyd o'r blaen. 
 
 A llyna dalym o bynciau à berthyn ar y 
 rhan gyntav o awdurdawd cyvraith. 
 
 Ar yr ail rhan o'r awdurdawd yr am- 
 lycêir y gyvraith osodedig à osoded rhwng 
 y brenin a gwyr y deyrnas, a rhwng pob 
 rhai o'r rhai hyny a'u cilydd ; ac yn hc-no 
 y mae tair colovyn cyvraith, a gwerth 
 gwyllt a dov, y rhai y harvero dynion o 
 honynt, a chyvraith tir a daiar, a theithi 
 mâch a chynnogyn, a devodau cyvreith- 
 awl, a llawer o bynciau ereill, val y mae y 
 brawdlyvyr yn eu dangaws ; a'r rhai hyny 
 oil a orvydd eu gwybod, a'u deallu yn 
 llwyr, ac yn vanol, cyn bo teilwng dyn yn 
 vrawdwr mewn cyvraith. 
 
TRLODD CYVRAITH. 
 
 939 
 
 Yn y drydedd ran o'r awdurdawd y 
 mae rhan o bob un o'r ddwy gy vraith ; o 
 gyvraith y llys ac o gyvraith y wlâd, yr 
 hwn a elwir yn arver cy vraith. Ac yn y 
 rhan hòno y mae amser i ddechreu am- 
 ryveilon holion; val nawved dydd raaineu 
 ragvyr, am dir a daiar o âch ac edryd ; neu 
 at ovyn dadyl ebry vygedig ; a chynnal am- 
 ser i dystn, neu i ahv gwybyddiaid, neu eu 
 llysu, neu eu gwrthneu; neu amser ym- 
 wystlaw a barn. A'r rhan hòno a ddengys 
 cadw modd pob dadyl rhag gwallawgair, 
 neu anhysbysrwydd, neu lithraw amser; 
 a hyny drwyymhawl, val y dewiso gwyry 
 lljrs a'r brawdwyr, a'u gair tra gair, a'u 
 gwers tra gwers. 
 
 Gwedi y gwelo dyn bob rhan o hwn ar 
 neilltu, a phob testyn yn mhob rhan, a 
 phob gair yn mhob testyn, haws vydd idclo 
 ddeallu cyvraith; canys ni wyr cy vraith 
 onid y neb à wypo ei deallu. Gwedi 
 gwypo ev hyny oil, yna y mae iddo ev 
 wybod gwneuthur hawl ac ateb. 
 
 Pwybynag à vyno gwneuthur hawl, 
 rliaid vydd iddo wybod by sawl devnydd 
 bawl y sydd. Canys tri devnydd bawl y 
 sydd: golwg, a gair, a gweithred. Erbod 
 golwg a gair "a gweithred yn dri devnydd 
 hawl, nid ydyw cy vraith yn dywedyd vod 
 pob golwg a phob gair a pob gweithred 
 yn ddevnydd hawl ; wrth hyny rhaid yw 
 gwybod pa rai y sydd ddevnydd hawl, 
 a pha rai nid ydyw. 
 
 Ac yn gyntav am yr olwg y mynegir, 
 val y mae yn y brawdlyvyr yn dywedyd, 
 tair golwg a ddygir yn nghy vraith : golwg 
 tyst o'i dystoliaeth, a golwg mynegwr o'i 
 vynag, a golwg llygatrydd celus, am ladd, 
 neu losg, neu ledrad. Sev modd y deallir 
 hyny : pan holo dyn beth i arall trwy wy- 
 byddiaid, y gwybyddiaid hyny a eilw cyv- 
 raith yn dyston yn y lie hwnw; canys 
 pwybynag à alio ddwyn tystoliaeth, iawn 
 yw ei alw yn dyst; a chy vraith a ddy- 
 wed y dichawn gwybyddiaid ddwyn tystol- 
 iaeth yn erbyn gwâd ac amddifyn; ac y 
 dichawn ddwyn tystoliaeth am à vu cyn 
 ymhawl; a chy da hyny, y dichawn ddwyn 
 tystoliaeth yn llawer lie; ac wrth hyny y 
 gellir eu galw hwyntau yn dyston. A 
 phan dyngo y rhyw dysthwnw, rhaid vydd 
 iddo dyngu gwybod a gweled yr hyn à 
 dyugo, y al y dywed cyvraith; canys llw 
 gwybyddiad y w tyngu gwybod a gweled yr 
 hwn à dyngo. A llyna ollwng tyst o'i 
 dystoliaeth ; achaws trwy ei dystoliaeth ev 
 am yr hyn à welas y dylynir yr hawl 
 hòno; velly y dywed cyvraith vod yn 
 ddevnydd hawl ei olwg ev o'i dystoliaeth . 
 
 Llw tyst arall, megis tyst ar wallawgair, 
 yw tystu iddo gynt yr hyn y bo yn ei 
 dyngu. 
 
 Ail yw golwg mynagiad o'i vynag ; sev 
 modd y deallir hyny : o dygir da yn lled- 
 rad rhag dyn, a'i wadu o'r Uovrydd, a 
 dyvod y colledig a mynagwr ganto, a lli- 
 waw ar y Uovrydd y lledrad; llw y myn- 
 agwr hwnw y w tyngu gwybod a gweled ar 
 y Uovrydd y lledrad; a hwnw yw golwg 
 mynagiad o'i vynag; ac o rym yr olwg 
 bono y dylynir yr hawl ar y Uovrydd, ac 
 y gyrir dan raith gwlad ; ac am hyny y 
 gelwir yn ddevnydd hawl ; a hòno yw yr 
 ail olwg à ddygir yn nghy vraith. 
 
 Try dydd yw golwg llygatrydd celus, am 
 ladd, neu losg, neu ledrad; sev modd yw 
 hyny : o dervydd i ddyn vod yn afeithiwr, 
 drwy lygatryddiaeth ; megis gweled lladd 
 dyn, gan ei oddev, devnydd hawl vydd i 
 rieni y lladdedig hwnw, a'i gydetiveddion, 
 ar yr afeithwr hwnw ; canys iddynt hwy y 
 telir tâl am afeithiau, a gwad am lovrydd- 
 iaeth hevyd; ac iddynt, ac i'r genedyl, os 
 holant, a chamlwrw i'r arglwydd; can 
 nid oes am afaeth, heb weithred Haw neu 
 droed, i'r arglwydd namyn camlwrw. 
 
 Ail devnydd hawl yw gair; canys tri 
 gair celus y sydd : gair y bo gweli tavawd 
 am dano, a gwallawgair mewn llŷs, a tha- 
 vodryddiaeth, am ladd, neu losg, neu led- 
 rad. 
 
 Sev modd yw hyny : or dywed un gair 
 hagyr wrth vrenin, devnydd hawl i'r 
 brenin a vydd arno ; canys ev ddyly talu 
 camlwrw yn ddeuddyblyg iddo; neu or 
 dywed un gair hagyr wrth efeiriad brenin, 
 yn un o'i dair gwyl arbenig, neu yn darllen 
 llythyr, neu yn ysgrivenu rhag bron y 
 brenin; ac i vrawdwr, pan ymwystler yn 
 ei erbyn am ei iawn varn, os ev a'i cadarnâa; 
 devnydd hawl vydd i'r brawdwr arno; 
 canys ev a ddyly dalu sarâed iddo : hevyd 
 ev a ddy wedir y dyly y brenin gosb am air 
 hagyr à ddyweto dyn parth a'r Hall mewn 
 eglwys, mewn mynwent, ac mewn gorsedd 
 gyvreithawl; devnydd hawl vydd i'r brenin 
 arno o gamlwrw, cyd ni chafo y neb y dy- 
 weter wrtho ddim iawn. 
 
 Ail gair celus yw gwallawgair mewn llŷs; 
 a hyny vydd o'r tri modd hyn: gair gwall 
 yn holi, o'r rhwyv neu eiseu ; gair gwall 
 yn amddifyn o'r rhwyv neu eiseu ; a gair 
 gwall yn gwadu. O'r cyntav y cyll hawlwr 
 ei hawl o'r à berthyno wrth y gair, or 
 dygir tyston yn ei erbyn, ac ni chyll gam- 
 lwrw ; can nid oes gwynau celus eithyr 
 tri : o'r ail neu o'r trydydd y cyll aniddi- 
 fynwr gamlwrw, a divwyn yr hawl or à 
 3 H 
 
960 
 
 TRIODD CYVRAITH. 
 
 berthyno wrth y gair y tystwyd o'i wall; 
 a devnydd hawl à vydd i'r brenin o gam- 
 lwrw arno. Sev yw deall gair rhwyv, dy- 
 wedyd mwy no mesur y gyvraith ; deall 
 gair eiseu yw dywedyd llai no mesur y 
 gyvraith. 
 
 Trydydd gair celus yw tavodryddiaeth, 
 am ladd, neu losg, neu ledrad ; sev modd 
 yw hyny : o dervydd i ddyn, drwy gyd- 
 synied, vynegi i'r llovrydd ba le bai y dyn 
 à leddid, a'i gyfelybion yntau, devnydd 
 hawl a vydd i rieni y lladdedig hwnw, a'i 
 gydetiveddion, ar yr afeithiwr hwnw ; 
 canys iddynt hwy y telir tâl am afeithau, 
 a gwâd am lovryddiaeth hevyd iddynt, ac 
 i'r genedyl hevyd, os holant. Hhai a ddy- 
 wed, na ddyly cenedyl dâl dros afeithau; 
 canys na ddyly cenedyl namyn tâl galanas 
 a thai sarâed ; ac na heny w arian diwad o 
 un o'r rhai hyny : cy vraith a ddywed, mai 
 i rieni a chydetiveddion y lladdedig y telir 
 tâl am afeithau à voynt gyvaddev : hevyd, 
 cyvraith a ddywed, holl afeithau gweith- 
 red, o afeithau galanas, neu losg, neu led- 
 rad, dirwyus vydd pob un o honynt : 
 tavodryddiaeth, a llygadryddiaeth, heb 
 weithred Haw neu droed, camlyryus vydd 
 y neb a u gwnel. Tâl dros afeithau galanas 
 addevedig, i rieni a chydetiveddion y 
 lladdedig y telir o gyvraith, or cwynant 
 amdano. Ac iddynt hwy, ac i'r genedyl 
 hevyd, y dylir talu y rhaith i wadu llov- 
 ryddiaeth, neu dalu galanas iddynt. 
 
 Trydydd devnydd hawl yw gweithred; 
 ac er bod cyvraith yn dywedyd vod gweith- 
 red yn ddevnydd hawl, nid ydyw cyvraith 
 yn gallel dangaws na mynegi by sawl 
 gweithred y sydd devnydd hawl; namyn 
 pob gweithred à wneler yn erbyn cyvraith, 
 devnydd hawl yw i'r neb y gwneler gweith- 
 red iddo ar y neb a'i gwnelo ; megis trais, 
 lledrad, ac anghyvarch, a'r cyfelybion; 
 oddieithyr gweithred ci cynddeiriawg, a'i 
 gyfelybion. Hevyd y mae tri gweithred 
 ar brawv i'r neb à'i dylyo, megis y dywed 
 cyvraith yn y brawdlyvyr am lavur cyv- 
 reithawl, neu anghyvreithawl, à wneler am 
 dîr, a'i gyfelybion. 
 
 Gwedi gwypo dyn by sawl devnydd 
 hawl y sydd, rhaid vydd iddo wybod pa 
 vodd yr holir, a pha vodd yr atebir ; canys 
 o bedwar gair a'u perthynasau y holir, ac o 
 dri gair yr atebir, Sev ynt y pedwar gair 
 y holir, nid amgen : Pwy à holych, beth à 
 holych, pa vaint à holych, a pha amser y 
 holych. Gwedi gwypo dyn hyny, rhaid 
 vydd iddo wybod beth a berthyn wrth bob 
 gair ar neilltu. Wrth y gair cyntav, nid 
 amgen, Pwy à holych, y perthyn hen- 
 
 wi henw priodawl yr hawlwr, a henw pri- 
 odawl yr amddifÿnwr. Hevyd py at y bo 
 dy g w y n ) megis wrth swyddogion yr or- 
 sedd hòno, neu wrth gynghellawr; megis 
 hyn, Namyn Ithel ab Cyvnerth, cyn- 
 drychawl yn canlyn cwyn wrth swyddogion 
 yr orsedd hon; (ac o myn dywedyd, yn 
 benav swyddawg, wrth y cynghellawr, neu 
 wrth y dystain, os yn y llŷs dygynnull y 
 bydd; ac onis myn, nid oes na gwall nac 
 eiseu, er na ddyweter) rhag Tudyr ab 
 Gronwyynnghyvleu amddifynblaid. Hyny 
 a berthyn wrth y gair cyntav o'r hawl; 
 wrth yr ail gair, nid amgen, Beth à holych, 
 y perthyn henwi pa fordd yth wahanwyd 
 o'th da : ai o drais, ai o ledrad, ai o anghyv- 
 arch, ai o log, ai o adneuaeth, ai o venfyg, 
 ai by argywedd bynag à wneler it', neu ar 
 dy eiddo ; a hevyd, pa ry w dda wynt ; ai 
 aniveilaid, ai aur, ai ariant, ai dylyedog- 
 aeth o dîr a daiar drwy un o'r dadenhudd- 
 iau, neu o gamoresgyn o un o'r tri, ai trwy 
 ach ac edryd; os o log, neu adneu, neu 
 venfyg, henwi pa ryw gadernid y sydd ar 
 ei gafel drachevyn ; neu os drwy gyvnewid, 
 neu ammod, neu luniaeth arall, henwi pa 
 ryw gadernid y sydd arnynt ; megis. hyn : 
 Drwg ddevnydd ac achaws, nid amgen fodd 
 vu, noc i'r Tudyr ddwyn march coch yn 
 anghyvarch arno ev. A hyny a berthyn 
 wrth yr ail gair. Wrth y trydydd gair y 
 perthyn, nid amgen, Pa vaint à holych; 
 sev yw hyny, os aniveilaid, mynegi pa 
 rivedi à voynt, a pha deithi arnynt; os 
 march, neu eidon, cyn ei gyvlawn deithi, 
 mynegi ei oedran; os aur, neu ariant, 
 mynegi pa rivedi voynt; os argywedd, pa 
 vaint, a pha vraint vo yr hawlwr; os am 
 goed, pa rivedi voynt, a pha ryw goed 
 voynt, ai derw, ai cyll, ai drain, ai pob un 
 o honynt, ai coed ereill, os tîr a daiar, 
 henwi pa rivedi o erwydd ; a pha beth a 
 ddylir dros yr eiddo, neu dros yr argywedd, 
 ai arian cyvraith, ai arian cwtäon; megis 
 hyn : Yr hwn varch oedd gyvlawn deith- 
 iawl, yr hwn a eilw cyvraith yn- varch 
 torn, ac a gy werthyddiai driugaint o'r cein- 
 ogau cwtäon. A hyny a berthyn wrth y 
 trydydd gair. Wrth y pedwerydd gair, 
 nid amgen, Pa amser y holych, y perthyn 
 mynegi y dydd a'r vlwyddyn yth wahan- 
 wyd o'th eiddo, neu y gwnaethbwyd yr ar- 
 gywedd, neu yr ammod, neu y lluniaeth; 
 neu os cy vnewid, pa ddydd, a pha le y bu ; 
 neu os Hog, neu adneu, neu ^venfyg, pa 
 ddydd, a pha vlwyddyn y dylesid ei gafel 
 drachevyn, neu dalu dros ei gyvnewid ; os 
 tîr, pa ddydd yth oresgynwyd ohono, a pha 
 le y mae y tîr, a pha vraint y sydd iddo; 
 
TRIODD CYVRAITH. 
 
 961 
 
 a mynegi pa uu o'r tri diebiyd yth diober- 
 wyd o'th eiddo, neu yth argy weddwyd ; a 
 mynegi py ryw bersonoliaeth vo i'r hawl- 
 wr, -neu i'r amddifynwr, yr amser y 
 gwnaethbwyd yr anghyvraith. A hyny a 
 berthyn wrth y pedwerydd gair o'r hawl ; 
 megis hyn, henw y dydd a'r vhvyddyn y 
 gwnaeth ev yr anghyvarch : Dydd ma wrth 
 nesav gwyl Luc diweddav à lithroedd yn 
 y vhvyddyn lion, lie yr oedd y march, pan 
 ddycbwyd dan vraint gwialen y gynghell- 
 oriaeth hon, ac à elwir Glan Marlais, a bod 
 Ithel yn berson cyvreithawl i ovyn, a 
 Thudyr yn berson cyvreithawl i ateb; a 
 bod cyvarch arno ev ar ddydd mawrth 
 nesav yn ol calangauav, à lithroedd yn y 
 vhvyddyn hon ; a negydd vu, ac herwydd 
 y negyddiaeth ei vod ev yn tynu yn un o'r 
 tri diebryd, nid amgen, dwyn peth ar ddyn 
 heb adver, a deisyv gwrtheb ; ac o bydd 
 neb ryveddo gosawd dydd cyvarch ar yr 
 hawl, heb ei vod yn berthynas i un o'r 
 pedwar gair rhwyrn, rhaid yw ei enwi; 
 canys ni byddai diebrydig nes ei vod yn 
 annegydd, ac na ddoed brawd ar negydd- 
 iaeth, nes ei gyvarch; ac nad oes achaws 
 hawl heb ddiebryd; ac wrth hyny, rhaid 
 yw henwi y dydd cyvarch. 
 
 Gwedi y gwypo dyn pa vodd y holir, 
 rhaid vydd iddo wybod pa vodd yr atebir; 
 canys o dri gair yr atebir, o wâd, neu 
 addev, neu amddifyn. 
 
 Am y gwâd cyntav y treithir. Tri rhyw 
 wâd y sydd : gnvadu oil y ddadyl à ddoter 
 ar ddyn ; a hòno à wedir drwy raith osod- 
 edig, heb na niwy na llai. Ail yw 
 addev rhan o ddadyl y ddrygweithred, a 
 a gwadu cwbyl o'r gweithred ; a hòno a 
 wedir gan chwanecâu rhaith osodedig; 
 megis yn ngholovnau cyvraith am lov- 
 ryddiaeth, hyn y dyngai degwyr a deu- 
 gaint, gan wadu lloviTddiaeth a'i hafeithau 
 yn hollawl ; yna y twng cant, neu ddeu- 
 cant, neu drichant, gan wadu llovryddiaeth, 
 ac addev afaeth : sev model y gellir hyny, 
 anhaws vydd credu y neb à addevo ran o 
 ddadyl y ddrygweithred, no'r neb à wado 
 y ddadyl oil; ac wrth hyny y chwanecêir 
 à vo wrth vraint yr hwn à addevo. Try- 
 dydd yw addev rhan, a gwadu rhan arall, 
 heb weithred ynddo ; a hòr±o a wedir gan 
 leiâu rhaith osodedig; megis mewn mech- 
 ni, 11 w mach ar seithved o'r dynion nesav i 
 werth, gan wadu y vechni oil ; yna y twng 
 ev ehun, gan wadu rhan ac addev rhan 
 arall o'i vechni ; sev modd y deallir hyny : 
 haws vydd ei gredu herwydd iddo addev 
 rhan o'i vechni, do phei gwatai y cwbyl; 
 canys rhag talu y gwedir ; ac am hyny y 
 
 lleiêir rhaith arno; ac herwydd nad oes 
 drygweithred ynddi ; cyfelyb i hyny, megis 
 pei holai ddyn bunt i arall, ac addev o 
 hono y lleill chweugaint, a gwadu chweu- 
 gaint arall ; yna y gwedir gan leiâu rhaith 
 osodedig ; lie tyngai wythwyr a deugaint 
 gan wadu punt, banner y rhaith vydd eiseu 
 am yr hyn à addevoedd; can nid oes 
 gynghaws gan addev. Ac velly pob gwâd 
 a vydd cwbyl wrtheb i'r neb à'i harddelwo, 
 tan dalu cwbyl raith, ac à berthyno wrth 
 vraint yr hyn à holer, na llw un dyn, na 
 llw lliaws. Lie bo un tavawd yn gyru, ac 
 arall yn gwadu, llw «un dyn y sydd ddi- 
 gawn i wadu hyny, ar amser gwrthdwng, 
 lie perthyno; rhaith osodedig a'i gwata. 
 Od enwir bangor ar yr hawl yn gadernid 
 ei harchwiriaw, megis briduw, neu vechni- 
 aeth, neu wybyddiaid, ammodwyr, a'u 
 cyfelybion; y rhai hyny oil drwy raith 
 osodedig y gwedir pob un o honynt; a 
 hyny herwydd braint y bangor à osoter i 
 archwiraw yr hawl; ac nid o herwydd 
 maint y ddylyed yn y lie hwnw. 
 
 Ail gwrtheb yw amddifyn. Tri rhyw 
 amddifyn y sydd : un yw, na wrtheber yn 
 anamserawl i'r govyn. Sev modd y deall- 
 ir hyny, nid amgen, cadw amser; megis y 
 gallo archwiraw i ddedryd gwlâd; eithyr 
 lie perthyno cov llŷs, nad oedd gollamser 
 yr amser ei hamddifynwys, neu y gwad- 
 wys, neu y gwrtheb wys yr hawl, megis 
 na wrtheper cyn ei holi, neu na thalai wâd 
 yn oed y gyvraith, neu nad amddifynai, 
 cyn ateb i'r devnydd, neu na lysai, neu na 
 wrthneu, neu nad ymwystlai yn amserawl, 
 a'r cyfelybion ; megis y dy wed cyvraith yn 
 ei harveron ; canys cyvraith a ddy wed vod 
 yn rhaid cadw amser yn mhob peth. Ail 
 yw amddifyn mal nad atepo byth i'r hawl; 
 sev modd y deallir hyny, megis bei dam- 
 chweinai wrtheb i hawl, gan allu provi, 
 drwy un o'r tervynau uchod, vod gwall 
 dadlwriaeth, à vai yn cyvladd â grym a 
 devnydd y ddadyl o gwbyl, hyd na bai yn 
 pwysaw ar vod dadyl nac arver dadlwr- 
 iaeth, megis gwyddwaledd cywlad, neu 
 arab hawl, neu hawl heb berchen, neu 
 golli amser, megis y bai yn argauedigaeth 
 dragwyddawl, a'i chyfelybion. Trydydd 
 y w amddifyn gan ateb, mal na choller dim 
 o yr hawl. Deall hyny yw, pan wrthepai 
 amddifynwr gan dystu gwallawgair neu 
 anhysbysrwydd ar hawlwr, oddieithyr 
 colled tragwyddawl, neu dystu hawl dra 
 bhvyddyn, neu wrthhawl yn erbyn hawl, 
 neu ovyn dylyed cychwynawl yn y dydd- 
 iau deddvon, neu ovyn tîr a daiar yn 
 amser caeth cyvraith, yr hyn a ddisgyn yn 
 
962 
 
 TRIODD CYVRAITH. 
 
 argauedigaethau amserodd ; ac yna y mae 
 cènatâedig cyrchu cyvraith o newydd. 
 
 Ni chaua cyvraith rhwng dyn a'i dîr 
 dylyed yn llai ysbaid no thair oes rhieni o 
 bob parth; a hyny yn dangneveddus. 
 Sev yw tair oes rhieni, naw ugaint mlyn- 
 edd ; triugaint mlynedd yn rnhob oes. 
 
 A mryveilion bethau gwiwgov oc yr un 
 llyvyr. 
 
 Saith esgobdy y sydd yn Nyved: un 
 yw Mynyw,. yn eisteddva arbènig yn 
 Nghymru ; ail y w Llan Ismael ; trydydd 
 yw Llan Degeman; pedwerydd yw Llan 
 Ussy lit; pymmed yw Llan Teilaw; -chwe- 
 ched yw Llan Teulydawg; seithved, Llan 
 Ceneu. Abadau Teilaw a Theulydawg, 
 ac Ismael, a Degeman, a ddylyant vod yn 
 llythyrawl urddon. Ebediw pob un o'r 
 pedwar hyn, deuddeg punt; ac i ar- 
 glwydd Dyved y telir; a'r neb à ddel yn 
 eu lie â'i tâl. Mynyw a ddyly vod yn 
 rhydd o bob dylyed. Llan Ceneu, a 
 Llan Ussyllt, a ddylyant eu bod yn rhydd 
 o ebediw, can nid oes tîr iddynt. Y 
 neb à wnel gwaed ar un o abadau yr* 
 eisteddvaau arbènig vry, taled iddo saith 
 bunt, a golchyddes o'r genedyl, er gwar- 
 adwydd i'r genedyl, ac er cadw cov am y 
 dial. 
 
 Pan symudawdd Hywel Dda gyv- 
 reithiau cyfredin Cymru o ddull Dyvnwal, 
 tri llyvyr a osodes : un wrth ei lŷs beu- 
 nyddiawl breswyl iddo ei hun ; a'r ail yn 
 Ninevwr, o vraint Deheubarth; y try- 
 dydd yn Aberfraw, o vraint Gwynedd a 
 Phowys. Amryval vreinnau a osodes i 
 amryveilon lyvrau : a hevyd, yn Ngwyn- 
 edd a Phowys un brawdwr swyddawg, a 
 
 chyvraith pencenedyl, a chy vraith 
 
 ac alltudion, a'r dadenhuddau byrion, a 
 phrawv i hawlwr, a dadyl ymwrthrym, 
 ac oed wrth borth: ac ni osodes ev yn 
 llyvrau Deheubarth un o hyny byncau 
 dywededigion : ac ev a wahanawdd am- 
 ryveilon vreinnau i amryveilon drevydd, a 
 chymydau, a chantrevodd rhagddyweded- 
 igion. Dewi Brevi. 
 
 Pan adnewyddawdd Hywel Dda, brenin 
 Cymru, gyvreithau Cymru yn hollawl, ev 
 a gadarnâoedd amryveilon vreinnau i am- 
 ryveilon ddynion o'i deyrnas ev. Ac yn 
 gyntav i bob arglwydd eglwysig, megis 
 archesgob Mynyw, neu esgob, neu abad, y 
 cenatâoedd braint breninawl i gynnal 
 dadleuodd ar eu lleygion, trwy gyvraith 
 gyfredin Cymru. Gwedi hyny ev a gen- 
 atâoedd i bob pènaeth or à vai iddo 
 gymwd, neu achwaneg, gynnal breninawl 
 
 lys peunyddiawl o swyddogion breiniawl 
 yn y rhivedi y myno, megis iddo eihunan; 
 a braint i gynnal breninawl lŷs o ddadleu- 
 odd yn ei wlâd ar ei uchelwr. A gwedi 
 hyny ev a genatâoedd i bob uchelwr or à 
 vo yn cynnal ei dîr prîodawl, dan ei ar- 
 glwydd, vraint ei dîr, ac arglwyddiaw ei 
 vileinaid, herwydd cydwedd ammodawl yn 
 Neheubarth, a chaethiwed tragywyddawl 
 yn Ngwynedd : taiogau y brenin a ddylir 
 eu cynnal herwydd braint a chyvraith y 
 daiawgdrev y boynt yn preswyliaw ynddi ; 
 a hyny herwydd gwasanaeth y daiawg- 
 drev. A gwedi hyny ev a genatâoedd i 
 bob dyn or à vai heb swydd vreninawl, 
 neu vraint tir iddo, y braint anianawl y 
 ganed ynddo. 
 
 Llyma lyvyr o gyvraith à wnaeth 
 Hywel Dda, yn y Tŷ Gwyn ar Dav yn 
 Nyved, yr hwn y daeth yno o wys Hywel 
 chwegwyr doethav o bob cymwd yn 
 Nghymru o leygion; a saith ugaint bag- 
 lawg, o archesgyb, ac esgyb, ac abadau, a 
 phrioriaid; o ddoethion Cymru oil ev a 
 wnaethbwyd y deuddeg doethav ar neilltu, 
 i wneuthur y gyvraith; a'r un ysgolâig 
 hynotav o Gymru oil i ysgrivenu y gyv- 
 raith, ac i edrych rhag gwneuthur dim yn 
 erbyn cyvraith eglwys na chyvraith yr 
 amherawdyr. Llyma henwau y gwyr 
 lleygion hyny. 
 
 Morgeneu Ynad. 
 Cyvnerth, ei vab. 
 Gweiri vab Cyviawn. 
 Gronwy vab Moriddig. 
 Phewydd Ynad. 
 Iddig Ynad. 
 
 Gwiberi Hen o Iscenain. 
 Gwrnerth Llwyd, ei vab. 
 Meddwon ail Cerisg. 
 Gwgawn Dyved. 
 Bledrws vab Bleiddyd. 
 Gwyn Vaer, y gwr oedd 
 
 berchenawg ar Lantavwin bioedd y tŷ y 
 gwnaethbwyd y gyvraith ynddo. A 
 Blegewryd archdiagon Llandav a oedd yr 
 ysgolâig ; a doctor yn nghy vraith yr am- 
 herawdyr ac yn Dghyvraith yr eglwys oedd 
 ev. 
 
 Gwedi darvod gwneuthur y gyvraith oil, 
 a'i hysgrivenu yn gwbyl, ev a aeth Hywel 
 Dda, a theyrnedd o Gymru gydag ev, a 
 Lambert esgob Mynyw, a Mordav esgob 
 Bangor, a Chebur esgob Saint Assaph, a 
 Blegewryd archdiagon Llandav, hyd at 
 Anestacius hyd yn Rhuvain, i ddarllen y 
 gyvraith, ac i edrych a oedd dim yn erbyn 
 cyvraith Duw ohonei; ac am nad oedd 
 
TRIODD CYVRAITH. 
 
 963 
 
 dim yn gwrthwynebu iddi, Li a deilyng- 
 wyd, ac a elwid yn gyvraith Hywel Dda 
 o hyny allan. 
 
 Oedran yr Arglwydd Iesn Grist yr am- 
 ser hwnw, naw cant mlynedd a pliedair ar 
 ddeg. A llyma y gwersau à wnaeth Bleg- 
 ewryd yn dystiolaeth ar hyny : 
 
 Explicit editus legib ; liber bene fenit ; 
 Qu'e regi scripcit Blaugoridus et quoq ; fuit 
 Hweli turbe doctor' tunc legis in urbe 
 Cornando tunc iudice cotidiano 
 
 Rex dabat ad p'tem dexteram 
 Nam sum'at artem. 
 
 T. D. 282. 
 
 Sev oedd oed Crist pan aeth Hywel Dda 
 vrenin i Euvain i gadarnâu ei gyvreithian, 
 
 drwy awl veddiant, xiiii a lx c. 
 
 mlynedd. Oed Crist xl a lx c. mlynedd 
 pan vu varw Hy wel Dda penav moliant yr 
 holl Brydeiniaid. 
 
 T. D. 258, 
 
964 
 
 CYVREITHIAU HYWEL DDA 
 
 HEN GYFYSGRIF 
 
 YSGOL Y CYMBY YN LLUNDAIN. 
 
 In nomine Trino hoc opus incipio. Amen. Amen Amen. 
 
 HYGWEL DA MAB CADEL, ty- 
 6ysa6g CYBBU ol, a góeles y Cybry yn 
 camarmeru o'r cyvreitiau ac y dyvynes ato 
 c6eg6yr o pob cyraod yn y tyóysogaet; y 
 ped6ar yn leygion, a'r dau yn yscolêigion. 
 Sev aca6s y dyvyn6yd yr yscolêigion rac 
 gosaöd o'r leygion dim a bai yn erpyn yr 
 yscrytyr glân. Sev amser y daetant yno y 
 garaóys; sev aca6s y daetant y garaóys 6rt 
 dylyu o pa6b bod yn ia6n yn yr amser 
 glân h6n6, ac na gónelynt cam yn amser 
 gleindid. Ac o cyd cycor a cydsyniedig- 
 aet y doetion a daetant yno, yr hen cyv- 
 reitiau a ystyriasant; a rai onadynt a 
 gadaósant i recleg, a rai a emendäasant, ac 
 ereil yn c6byl a dileasant, ac ereil o ne6yd 
 a gosodasant. 
 
 A g6edi honi onadynt y cyvreitiau a 
 barnasant eu cad6, Hyg6el a rodes ei a6- 
 durdaód idynt, ac a gorcymynós eu cad6 
 yn craf. A Hygóel a'r doetion a buant y 
 cyd ag ev a gosodasant eu hebentit a'r hon 
 Cybry ol ar y neb ni cad6ai y cyvreitiau ; 
 ac a gosodasant eu hebentit ar yr ygnad a 
 cymerai diobryd bra6d, ac ar yr arclóyd a 
 ei rodai ido ar ni göypai tair colovyn cyv- 
 rait, a gwöert g6ylt a dov, a pob pet or a 
 pertyn arnadynt or y mae raid i dynion 
 armer onadynt. 
 
 A'B, LYS a cymyrt decreu, ac a gosodes 
 pedóargóyr ar ugain o g6asanaetg6yr 
 yn ljs. 
 
 S6ydg6yr y Brenin. 
 Penteulu Penhebogyd 
 
 Efeiriad Bra6dg6i ? lŷs 
 
 Dystain Peng6astra6d 
 
 G6as ystavel 
 Bard teulu 
 
 Medyg 
 Truliad 
 
 Gostegg6r 
 Pencynyd 
 Medyd 
 
 Brysa6r 
 
 Cóg 
 Cang6ylyd 
 
 Sóydgwyr y brenines. 
 Dystain y brenines 
 Efeiriad y brenines 
 Peng6astra6d y brenines 
 G6as ystavel y brenines 
 La6mor6yn 
 Drysaór y brenines 
 Cog y brenines 
 Cangóylyd y brenines 
 
 Y sóydogion a rivasam ni ucod dioedav 
 ar b6yd ynt. 
 
 Teirg6ait yn y blóydyn y dylyant y 
 pedóar sóydaóg ar ugaint ucod cafael 
 heróyd cyvrait eu bretyngóisg y can y 
 brenin, ac eu lieingóisg y can y brenines: 
 nadolig, a pasc, a sulgóyn. 
 
 Y brenin a' dyly rodi i'r brenines 
 traian a cafo o ennil o tir a daiar; ac y 
 mely g6asanaetg6yr y brenin a dylyant 
 traian u a góasanaetgóyr y brenines. 
 
 G6ert y brenin y6 ei sarâed teirg6ait. 
 Tair ford y góneir sarâed i'r brenin. Un 
 j6 pan torer ei na6d, pan rodo naód i dŷn 
 a'i lad ; aral y6, pan del dau brenin ar eu 
 cyd tervyn o acaós ymarmo], ac yn g6yd y 
 dau brenin a'r deulu lad o g6r i'r nail g6r 
 i'r lal ; trydyd y6 camarmeru o'i góraig, a 
 hono a dercevir ar bod i hanner yn m6y. 
 
 Sarâed brenin Aber Era6, mal hyn y 
 telir: can bu6 6rt pob cantrev yn ei ar- 
 cl6ydiaet, a göialen aur cyhyd ag ev ehun, 
 
CYVREITHIAU HYWEL DDA, 
 
 965 
 
 a can brased â'i bys y bycan, a cla6r aur 
 cyvled â'i góyneb, a can te6ed ag eöin 
 amaet a bo amaet sait blyned. 
 
 Ni telir aur namyn i brenin Aber Fraó. 
 
 Tair ford y sarêir y brenines : Un j6 
 tori y na6d a rodo; aral yó ei tara6; y 
 trydyd j6 cribdeilia6 pet a'i la6. A 
 tryderan sarâed y brenin a telir idi hi am 
 ei sarâed; a hyny heb aur heb ariant. 
 
 Y brenin a dyly bod yn ei cydymteitas 
 un dyn ar pymteg ar ugain yn marcogaet : 
 y pedóar sóydaóg ar ugain, a'r deudeg 
 gwestai, heb ei teulu, a'i góyrda, a'i g6eis- 
 ion, a'i cerdorion, a'i acanogion ; a hyny a 
 gelóir goscord y brenin, 
 
 Edlig j6 yr h6n à dyly góledyeugóedi y 
 brenin; ac a dyly bod yn anrydedusav 
 g6edi y brenin a'r brenines. Ev a dyly 
 bod yn niab, neu yn nai i'r brenin. Ei le 
 yn y lŷs y r6g yr osb a'r penhebogyd, yn 
 c6ecedg6r ar saig y brenin. Ei lety yn y 
 neu ad, a'r macóyaid y cyd ag ev; a'r cyn- 
 nutai yn cynneu tân, ac yn cau y drysau; 
 a'i ancöyn yn dirnesur ar b6yd a lyn, a'i 
 hoi traul o covrys y brenin, hyd yn oed 
 ei fr6yn, a'i meirc, a'i c6n, a'i modr6yau, 
 a'i tlysau, y can y brenin ; a'i arvau hevyd. 
 JSTi dyly yntau rodi dim o hyny heb caniad 
 y brenin. A pan bo maró yr edlig ev a 
 dyly gadaó ei meirc a'i con i'r brenin, can 
 ni dyly ev talu ebedió, namyn h6n6. Sev 
 acaós nas dyly 6rt ei bod yn aela6d i'r 
 brenin. Sev j6 aelodau y brenin ei 
 meibion, a'i neiaint, a'i cevndyr6. Rai a 
 dygóed bod yn edlig pob un o'r rai hyny. 
 Ereil a dygóed nad ecllig neb namyn y neb 
 y rodo y brenin ido gopait a górtdryciad. 
 Trydydyn y6 à dyly cyndal cymedac yn 
 lŷs; a'r g6asanaetg6yr a dylyant sevyl rac 
 ei bron yn ei góasanaet, megis rac bron y 
 brenin. JSTi dyly myned un nôs i 6rt y 
 brenin, os myn. 
 
 G6ert edlig y6 traian g6ert y brenin. Ei 
 sarâed y6 traian sarâed y brenin, heb aur. 
 Na6d yr edlig j6 dóyn dŷn hyd yn diocel. 
 Ebran ei marc y6 dimesur. Ei c6n un 
 góert â c6n y brenin. Yr edlig, a'r rai 
 rydyg6edasam ni ucod a bydant ar y braint 
 h6n6 yny cafont tîr; a góecli hyny 6rt 
 braint y tîr à cafont yd â eu braint óyntau, 
 eityr hyn : derbyd idynt cafael bileintir, 
 braint y fcîr à dercaiv yny bo tîr ryd. Yn 
 y tair g6yl arpenig nid oes dylyed i neb 
 góasanaetu arno ev ; ac evo a dyly cafael ei 
 göasanaet yn râd. 
 
 PEDWAE, g6yr ar deg y syd yn y lŷs: 
 pedóar onadynt is corv, a deg uc 
 corv. 
 
 CYNTAV y6 y brenin, à dyly eisted yn 
 
 nesav i'r celvi; ac y nesav ido yntau y 
 cycelaor; a g6edi hyny yr osb; a góedi 
 hyuy yr edlig ; a g6edi hyny y penhebog- 
 yd, a'r troedia6g i am y dysgyl ag ev; a'r 
 medyg yn bon y colovyn, i am y tân ag 
 ev ; yn nesav i'r celvi aral yr efeiriad teulu 
 6rt bendigaó y b6yd a canu y pader ; a'r 
 colovyn u6c ei pen y dyly y gosteggór ei 
 maedu ; yn nesav ido yntau yr ynadlŷs; yn 
 nesav ido yntau y bard cadeiria6g; y gov lŷs 
 yn pen y mainc r6g deuglin yr efeiriad; y 
 penteulu a dyly eisted ar y tal isav i'r 
 neuad, a'i la6 as6 ar y taldr6s; a'r hyn à 
 myno o'r teulu y cyd ag ev ; a'r rai ereil 
 o'r part aral i'r jdrös; y bard teulu ar 
 neillaó y penteulu ; y pengóastraód i am y 
 celvi â'r brenin ; y pencynyd i am y celvi 
 a'r efeiriad. 
 
 Penteulu a dyly bod yn mâb i'r brenin, 
 neu yn nai, neu yn cyvuc g6r ag y galer 
 penteulu o hano. Ni dyly mâb ucelgór 
 bod yn penteulu ; sev aea6s nas dyly, 6rt 
 myned ei braint 6rt y brenin, ac nad á un 
 mâb ucelg6r. Wrt hyny y dyg g6yr 
 Góyned y penteulu o riv y pedóar sóydaóg 
 ar ugain i a tan y dystain. Ei g6ert y6 
 traian g6ert y brenin. Ei saráed yó 
 traian ei sarâed, eityr yr aur, Ei na6d yó 
 dóyn dŷn hyd yn y diocel, g6edi gönel y 
 cam. Ei le j6 â'i la6 as6 ar y dr6s. Ev a 
 dyly dodi y telyn yn la6 y bard teulu yn y 
 tair g6yl arpenig. Ei lety yó y tŷ m6yav 
 yn y trey, a cypermedav; ac y cyd ag ev 
 y rai à myno o'r teulu, a'r leil y cylc ei 
 lety yntau yny bo prydbert ido ei g6neutur 
 ei raid. Yr eilsaig anrydedusav yn y lys 
 a dyly ei cafael ; a hyny yn cyntav g6edi 
 y brenin. Ei ancóyn yw tair saig, a tri 
 cornaid o'r lyn goreu à bo yn y lys. 
 Traian à g6neler is y cynted o cefir diróy 
 amtano ev a'i dyly. Ü derbyd i dyn 
 góneutur cam u6c y cynted, a'idaly o hano 
 ev, neu o un o'r teulu yn fo, traian y dir6y 
 a dyly y penteulu. Ev a dyly g6isg y 
 brenin yn y teirg6yl arpenig ; a'i meirc yn 
 góastad, a'u c6n, a'i hebogau, a'i arvau ; ac 
 yn ung6ert ei c6n â c6n y brenin, a'i 
 hebogau; a d6yran i'6 marc o'r ebran; a'i 
 lieingóisg y can y brenines ; a pedair pedol 
 ac eu tô hoelion ungöait yn y blóydyn y 
 cany gov lŷs; tair punt pob blóydyn y can 
 y brenin yn ei cyvaroys; ac ugaint o pob 
 punt à del i'r brenin am dadlau tîr a daiar; 
 ac ugaint y can pob g6r ar teulu y blóydyn 
 cyntav y marcoco. Od â g6r ar teulu y 
 can y brenin o aca6s irloned ev a dyly ei 
 góahaöd 6rt ei g6yd a'i cybodi â'r brenin. 
 Pan bo raid myned y teulu i anreitia6, neu 
 i neges aral, ev a dyly etol y rai à myno; 
 
966 
 
 CFVKEITHIAtJ 
 
 ac ni dylyir ei gomed. Ev a dyly cyvan- 
 nedu y neuad heb y brenin ; a'r s6ydg6yr 
 a dylyant góasanaetu arno ev mat ar y 
 brenin. Ni dylyant y teulu rodi en dilad 
 onid can caniad y penteulu. Ev a dyly 
 bod yn pob le yn eu bben; ac na gónel- 
 6ynt dim namyn can ei cycor ev. Ev a 
 dyly ran dàu g6r o yr anreitiau à dycer 
 eityr y gólâd; ac o iraian y brenin ev a 
 dyly traian. Ev yó y trydydyn à dyly 
 traiann â'r brenin : y dan ereil y6 y bren- 
 in es a'r penhebogyd. Ev a dyly tri corn- 
 aid ;uny can y brenin, a'r ail y can y 
 brenines, a'r trydyd y can y dystain : a'r 
 rai hyny a dyly bodar eiancöyn. Ev a dyly 
 cerdy can y bard tenlu pan my no. Ev a dyly 
 medyginiaet rad pan myno, eityr ei góaedd- 
 iladj onid un o'r tair góeli arperygyl byd: 
 sev yó y rai hyny, dyrnaód yn pen 
 hyd yr emenyd, dyrnaöd hyd yr ymyscar, 
 neu tori un o'r pedair colovyn. Ev a dyly 
 cylc y can y brenin göedi gèahano ag ev y 
 nadolig, ev a'r teulu: A tair ran a dyly 
 bod; yr henran, a'r ran permed, a'r 
 ran ieuainc; a pob eilgóers y dyly bod y 
 cyd ag 6ynt : a'r ran y bo ev y cyd ag óynt 
 a dyly deóis y tŷ. A hyd tra bo ev ar y 
 cylc hónó y dyly bod sóydgóyr ido, a drys- 
 a6r, a cog, a sóydgóyr b6yd. A'r rai hyny 
 a dylyant cróyn yr aniveiliaid alader idynt 
 h6y; a'r cogau a dyly y g6er, a'r dihynion, 
 a'r ymyscar. A góedi darfo y cylc h6n6, 
 deued ar y brenin, a triced y cyd ag ev hyd 
 yn pen y bìóydyn : ac ni dyly myned y 
 canto hyd i pen y blóydyn, onid i'6 uegesau 
 ev. A lyna yr acaós ; canys trydyd an- 
 hebcor brenin y6 y penteulu : y dau ereil 
 efeiriad teulu, ac ynad lŷs. Pan bo mar6 
 y penteulu, y brenin a dyly ei marc, a'i 
 arvau, a'i c6n, a'i hebaóg : a hyny yn le ei 
 ebedió; can ni dylyir ebedió i aelaód y 
 brenin, namyn ei hernais. 
 
 Yr ail y6 efeiriad teulu. H6n6 a dyly 
 ei tir yn ryd, a'i g6isg teirgóait yn y 
 blóydyn ; ei liain y can y brenines, a'i 
 bretyngóisg y can y brenin. Ei le yn y 
 neuad i am y tân ar brenin, yn nesav i'r 
 celvi 6rb bendigaó b6yd a canu pader. Ei 
 lety yn tŷ y clocyd, a'r yscolêigion y cyd 
 ag ev. Ei sarâed y6 heróyd bra6d sened. 
 A'i anc6yn y6 saig a cornaid lŷn. Ev a 
 dyly of rem y brenin, a paób or y rodo ev 
 ofrom ido yn y tair g6yl arpenig. Ev a 
 dyly traian deg6m y brenin. Ev a dyly 
 degöm y teulu. Ev a dyly à del yn eu 
 claered . Ev a dyly pedair ceiniaög am pob 
 insail agored à roder am tir a daiar, a 
 negesau ereil ma6r. Ev a dyly ofróm y 
 brenin peunyd ar oferen • ac ofrom y 
 
 s6ydg6yr aclan; a traian góeini a'r deu- 
 part i'r le pan hanfo ; a pob pet à pertyno 
 part a'r lŷs o'r hoi dynion, ev piau traian 
 eu g6asanaet, Ev a dyly y dilad à bo am 
 y brenin tra bo yn ei garaóys. Ev a dyly 
 bod yn gôastad y cyd â'r brenin; canys 
 trydyd anhebcor j6. Ev a dyly cafael ei 
 marc mal y treulio y can y brenin. Ni 
 dyly escob personi neb ar sapelau y brenin 
 heb ei caniad. 
 
 Trydyd y6 y dystain. Ev a dyly ei tir 
 yn ryd, a'i marc presóyl, a'i góisg teirgóait 
 yn y blóydyn : sev y6 hyny ei bretyng6isg 
 y can y brenin, a'i lieingöisg y can y bren- 
 ines. Ei sarâed j6 na(5bu6 a naöugaint. 
 ariant. Ei g6ert y6 naóbuó na6ugeinbu6. 
 Ev a dyly göisg y penteulu yn y tair 
 góyl arpenig. Ev a dyly rami y letyau : 
 ido ehun yn nesav i'r lŷs, a'r hoi s6ydg6yr 
 y cyd ag ev. Ev y sy pen ar yr hoi s6yd- 
 góyr. Ev a dyly pedair ar ugaint y can 
 pob un o'r sóydgóyr, pan estyner s6yd ido. 
 Cróyn y góarteg à lader yn y cegin i'r 
 sóydgóyr a'r dystain yd ânt, ac i'r dystain 
 y dóyran onadynt, eityr góarteg y maer. 
 Y cog a'r dystain piau cróyn y manys- 
 crubyl : sev y6 y rai hyny, devaid, a'r 6yn, 
 a'r mynau, a'r yrc, a'r alanecl, a pob anivel 
 mân à del ei croen i'r cegin amtano. Ev 
 a dyly deg ceiniaóg o pob punt à del i'r 
 brenin, am dadlau tir a daiar. Ev a dyly 
 traian dir6y a camlóró y s6ydg6yr. Ev a 
 dyly traian diróy à góneler u6c cynted. O 
 derby d i dyn góneutur cam is corv, a î<* 
 o hano u6c corv, a'i daly ev cyn cafael 
 na6d, traian y dir6y a dyly y distain. Ei 
 naód y6 dóyn y dyn à gònel y cam hyd ar 
 y penteulu ; ac yntau hyd yn diocel. Y 
 dystain a dyly medu yn góastad y b6yd yn 
 y cegin, a'r lyn yn y medcel. Ereil a dyg- 
 6ed y mai hyn y6 ei na6d : or pan decreuo 
 sevyl yn ei s6ycl yny el y dyn dioedav i 
 cysgu, dóyn y dyn. Y dystain a dyly 
 góasanaetu ar cóedyn ar b6yd, a'r seitmed 
 ar lyn : Sev j6 y rai hyny, y brenin, a i 
 hynaiv, a'i osb, a'i edlig, a'i penhebogyd, 
 a'i troediaög, a'i peng6astra6d yn seitmed 
 ar lyn ; canys can ni dylyo cydböyta ag ev, 
 ev a dyly cydyved. Ev a dyly gosa6d 
 na6d, a tystu góirodau Póypynag à toro 
 y na6d cyfredin à gosoto ev, nid oes i h6n6 
 un na6d. Ev à dyly dau ebran i'6 marc, 
 a pedair pedol ac eu tò o hoelion ungóait 
 yn y blóydyn y can y gov lŷs. Ev a dyly 
 höyedig heba6g y can y penhebogyd pob 
 g6yl Mihagel. Ev a dyly y can y cynyd- 
 ion, o hanner c6evra6r hyd yn dièed y 
 góäantóyn croen e6ig pan mynoynt; o'r 
 dyd h6n6 hyd hanner hyd rev, croen hyd; 
 
HYWEL DA, 
 
 967 
 
 canys yn y tyrnporiau liyny yd heliir. Ev 
 a dyly cad6 ran y brenin o'r an rait à del o 
 gorgólad, yny myno y brenin ei devnydiao. 
 A pan myno y brenin ei traian, y dystain 
 a dyly deóis ei eidion o traian, y brenin. 
 Y dystain a dyly tygu tros y brenin. Y 
 dystain a dyly rami ariant y c6ynnos. Mai 
 hyn y renir ariant y cóynnos : sev j6 hyny 
 pedair ar ugaint o pob g6led y bo med 
 arnei ; ac o hyny unarpymteg i sóydgóyr y 
 brenin, ac 6yt i sóydgóyr y brenines ; o'r 
 unarpymteg à daó i sóydgóyr y brenin, 6yt 
 i'r dystain a'r cogau; a'r dystain a dyly 
 döyran, ac un i'r cogau; a pedair i'r 
 g6eision ystevyl; d6y i drysaör y nenad; 
 un i drysa6r yr ystavel; un i'r cangóylyd. 
 O'r 6yt à pertyn ar sóydgóyr y brenines, 
 pedair i'r dystain a'r cogau : a'r d6yran i'r 
 dystain ; un i'r g6âs ystavel; un i'r la6- 
 moróyn ; un i'r drysaór ; un i'r cangóylyd. 
 Pedóeryd y6 y penbebogyd. Ev a dyly 
 ei marc presóyl, a'i tir yn ryd. Ei le yn y 
 lŷs j6 pedöarygór nesav i'r brenin, ar ei 
 saig. Ei lety y6 yscabaór y brenin, rac 
 daly m6g ar ei adar. Ev a dyly dóyn 
 lestyr i'r lŷs i dodi góiraód yndo: can ni 
 dyly ev namyn tori ei syced; sev aca6s y6 
 liyny rac góander i'6 adar. Ev a dyly 
 dyrnbed o cangóyl c6yr y can y dystain i 
 abóydaó ei adar ac i góneutur ei g6ely. Ni 
 dyly talu ariant y peng6astra6d; canys y 
 brenin a'i gwasanaeta, yn true : pan elygo 
 ei hebaóg, daly ei marc ; sev mal y dyly 
 daly ei marc, tra discyno, a pan escyno, 
 daly ei goartavyl, a daly ei marc pan el i'6 
 agen edyl. Ev a dyly calònau yr aniveil- 
 iaid à lader yn y cegin, a'r yscyvaint, i porti 
 ei hebogau. Ev a dyly davad hesb, neu 
 pedair ceiniaóg y can bileiniaid y brenin. 
 Ung6ait yn y blóydyn y dyly cylc ar y 
 bileiniaid. Ev a dyly traian diróy yr 
 liebogydion, ac amgobyr en merced. Ev a 
 dyly croen hyd yn hydrev, a'r g6âant6yn 
 croen eóig i göneutur menyg i argóain ei 
 hebaóg, ac i góneutur tavlhualau. Ev a 
 dyly ei anrydedu o tair anreg y dyd y lado 
 ei heba6g un o tri aderyn: ai b6n, ai 
 garan, ai cryfcyr. Ev a dyly mantel y 
 brenin y marcoco yn y tair g6yl arpenig. 
 Ei na6d y6 hyd ar y brenines. Ereil a 
 dyg6ed panyó hyd y le dioedav yd elygo ei 
 hebaög ar ederyn. Ev a dyly yr hóyed- 
 igion, ac ev a dyly nytod yr hebogau a'r 
 lamystenod à bo yn daiar y brenin. Or 
 pan doto ei hebaög yn mud ynyó tyno alan 
 ni dyly ateb neb, namyn un o'r cydsóydog- 
 ion. Ei sarâed y6 c6ebu6 a cóeugaint ar- 
 iant, can eu hardercavael. Ei g6ert y6 
 c6ebu6 a c6eugeinbu6, can eu hardercavael. 
 
 Pummed y6 yr ygnad lŷs. Ev a dyly 
 ei tir yn ryd, a'i lieingóisg y can y brenin- 
 es, a'i bretyngóisg y can y brenin. Ei le 
 yó i am y tân a'r brenin, yn nesav i'r 
 efeiriad teulu. Ei lety y6 ystavel y brenin, 
 yr hon y bo yn cysgu yndi ; a'i clustaög y 
 can y brenines, a lenliain, a'r gopenyd yr 
 eisted y brenin arno y dyd a tano yntau y 
 nôs. Ereil a dygóed na dyly ev ei lety o'r 
 neuad. Ei marc a dyly bod r6g marc y 
 brenin a'r pared, a'i dóyran ido o'r ebran. 
 Ev a dyly ta6lb6rd o asc6rn mormil y can 
 y brenines, ac aral y can y bard teulu; a'r 
 overtlysau hyny ni dyly ev nac eu góertu 
 nac eu rodi tra bo by6. Ev a dyly ran 
 gór y cyd a'r s6ydg6yr. Ev a dyly y can y 
 pengóastraód digóalu ei marc o'r hoel 
 cyntav hyd y dioedav, a'i ystarnu a'i d6yn 
 ido i escynu arno pan marcoco. Ev a dyly 
 can y porta6r agori y port ma6r ido yn 
 dybod i'r lŷs, ac i myned i me6n ac alan ; 
 ac nas elygo byt yr 6iced nac yn myned 
 nac yn dybod. Ev a dyly ran gór o ariant 
 y góastrodion. Ev a dyly o'r anrait à 
 gönel y teulu yn gorgólad, g6 edi del i'r 
 brenin ei traian, yr eidion à deóiso. Ev a 
 dyly am pob dadlau tir a daiar pedair ar 
 ugaint y rygto a'r ygnaid, a dóyran ido ev: 
 Ev a dyly barnu ar y lys, ac ar y teulu, ac 
 à pertyno arnynt. Ev a dyly lamysten 
 cyvroys neu hóyedig hebaóg y can y pen- 
 bebogyd. Ev y syd trydyd anhebcor ar- 
 clóyd. Ev a dyly pedair ar ugaint y can 
 pob ynad à provo ev. Ac yn y le y bo yn 
 cydbarnu braód y cyd ag ynaid ereil, ev a 
 dyly ran deugór. Ei na6d y6 hyd ar y 
 brenines. Póypynag à cyrco na6d ato ev, 
 ev a ceif na6d o'r pan decreuo dospart y 
 dadleu cyntav yny darfo y dioedav yn y 
 dyd h6n6. O derbyd i dyn ymgóystlaó ag 
 ynad lŷs, neu ag aral, o geil y dyn h6n6 
 provi bod yn cam y braód à barnós yr ynad, 
 coled yr ynad ei tavaod, neu yntau ai pryno 
 y can y brenin er ei góert cyvrait. Os 
 yntau a gorbyd, taled ido ei sarâed : sev 
 y6 ei saràed cóebuó a cóeugaint o ariant, 
 can ei ardercavael. Ei góert y6 cóebuó a 
 cóeugeinbuó, can ei ardercavael. 
 
 . Cóeced y peng6astra6d. Ev a dyly ei 
 tir yn ryd, a'i lieingöisg y can y brenines, 
 a'i bretyngóisg y can y brenin, a'i marc 
 presóyl. Ei le y6 i am y celvi â'r brenin. 
 Ei letŷ y6 y tŷ nesav i'r yscuba6r, 6rt 
 dylyu o hano ev rànu yr ebran. Ev a dyly 
 dóyran o'r ebran yó marc ev. Ev a dyly 
 pedair ceiniaóg am pob marc a rodo y 
 brenin, eityr i tri dyn : sev y6 y rai hyny, 
 yr escob, a'r penhebogyd, a'r croesan : sev 
 acaös nas dyly y can yr escob, 6rt ei bp^ 
 
968 
 
 CYVREITHIAU 
 
 yn periglaór i'r brenin, a cybodi racdo, ac 
 eisted yn ei ol, a daly ei leóys tra ymolco : 
 sev aca6s nas dyly i'r penhebogyd, 6rt 
 dylyu o'r brenin ei góasanaet ev, o'r tri 
 aca6s y dygóedir nas dyly y brenin : nis 
 dyly i'r croesan; sev aca6s nas dyly, 
 canys ev a dyly r6yma6 y cebystyr am ei 
 ceiliau, yr un à bo yn pen y mare à roder 
 ido, tra el o'r lŷs. Ac o'r acóysion hyny 
 ni dylyant talu ariant y góastrodion. Ev 
 a'r góastrodion a dylyant yr ebolion hyd 
 yn d6ybl6yd o traian y brenin o'r anrait. 
 Ev a dyly capanau g6la6 y brenin, a'i hen 
 cy vroyau lió eu pren, a'i hen fróynau dylys, 
 a'i hen yspardunau dylys i ymd6yn arvau 
 y brenin. Ev a dyly croen ŷc y gauav, a 
 croen bu6c yr hav. Ni dyly neb dim o'r 
 g6ada6d, namyn y pengóastraód. Ev a 
 dyly dyrnbed y r6g lyn a góadaód ; a cróyn 
 i géneutur cebystrau* Ev a dyly coesau y 
 góarteg à lader yn y cegin. Ei na6d y6 hyd 
 y paráo talym y marc cyntav. Ev a dyly 
 traian dir6y y góastrodion, ac eu camlóró, 
 ac amgobyr eu merced. Ev a dyly cornaid 
 lyn y can y brenin, ac aral y can y brenin- 
 es, ac aral y can y dystain : a'r rai hyny a 
 dylyant bod ar ei anc6yn, a saig o bóyd. 
 Ei sarâed y6 cóebuó a cóeugaint o ariant. 
 Ei g6ert yó cöebuó a c6eugeinbu6, can ei 
 ardercavael : a'i sarâed a ardercevir. 
 
 Seitmed y6 g6as ystavel. Ev a dyly ei 
 tîr yn ryd, a'i marc presóyl \ a'i lieingóisg 
 y can y brenines, a'i bretyngóisg y can y 
 brenin. Ev a dyly bod ei lety yn ystavel 
 y brenin. Ev a dyly cad6 yr ystavel, a 
 góneutur g'6ely y brenin, a góneutur neges- 
 au y rög y neuad a'r ystavel. Ev a dyly 
 ran o ariant y cóynnos. Ev a dyly hen 
 ddilad góely y brenin. Ev a dyly bóyta 
 yn yr ystavel. Ev a dyly góalâu ar y 
 brenin, eityr y teirgóyl arpenig. Ei na6d 
 y6 o'r pan el un i ceisiaw baic göelt a tan 
 y brenin, a góaeutur ei g6ely, a tanu y 
 dilad arno, yny tyno tranoet, d6yn y dyn 
 heb erlid heb ragod . Ev piau cadö trysaór 
 y brenin, ei fiolau, a'i cyrn, a'i ruodioyau, 
 a cerydu ido à colo. Ei sarâecl y6 cóebuó 
 a eóeugaint o ariant. Ei góert y6 cöebuó 
 a c6eugeinbu6, can ei ardercavael. 
 
 "Wytmed \6 bard teulu. Ev a dyly ei 
 tîr yn ryd, a'i marc presóyl; a'i lieingóisg 
 y can y brenines, a'i bretyngóisg y can y 
 brenin. Ev a dyly eisted yn nesav i'r pen- 
 teulu yn y teirgóyl (3rt rodi ei telyn yn ei 
 la6. Ev a dyly dilad y dystain yn y teir- 
 g6yl. Pan myner canu cerd, y bard cadeir- 
 ia(3g a decreu; a'r canu cyntav o Du6, a'r 
 ail o'r brenin pieufo y lŷs : neu oni byd 
 ido ev à caner, caned o brenin aral. G6edi 
 
 y bard cadeiriaóg y bard teulu piau canu tri 
 canu o cerd amcen. O derbyd i'r brenines 
 mynu cerd, aed y bard teulu i canu idi 
 cerd yn dimesur : a hyny yn isel, mal nad 
 avlonydo y neuad canto. Ev a dyly bu6c 
 neu yc o'r anrait à g6nel y teulu yn gor- 
 gólad, góedi yd el i'r brenin y traian. 
 Yntau a dyly pan rànoent yr anrait canu 
 Unpeniaet Prydyn. Ev a dyly i'r brenin 
 ta6lb6rd o mormil, a modróy i'r brenines. 
 Ei lety y cyd a'r penteulu. Ei na6d j6 
 hyd ar y penteulu. Yn y cerdo y cyd â 
 beird ereil, ev a dyly ran deugór. Ei sar- 
 âed j6 c6ebu6 a cóeugaint o ariant. Ei 
 góert j6 cóebnó a c6eugeinbu6. 
 
 Naómed j6 gosteggór. Ev a dyly ei tîr 
 yn ryd, a'i marc presóyl; a'i lieingóisg y 
 can y breniries, a'i bretyngóisg y can y 
 brenin; Ev a dyly ran g6r y can y s6yd- 
 góyr. Ev a dyly pedair ceinia6g o pob 
 bu6c a del yn dir6y o'r à pertyno ar y lŷs. 
 Ev a dyly medu bóyd a lyn atan y dystain. 
 Ev a dyly góasanaetu, a gostegu, a taraö 
 y post, uc pen yr efeiriad. Ev a dyly 
 sevyl yn góasanaet y brenin yn ei absen. 
 Ev a dyly triugaint y can pob maer bisóail, 
 pan doter yn maer Ev a dyly or pan di- 
 oter y maer yny doter aral, g6arcad6 y lŷs. 
 Ev a dyly syniaó 6rt y dotrevyn, ac 6rt da 
 brenin yn y lŷs, o'r pan el yr un à bo yndi 
 yny del aral idi. Ev a dyly cyndulaó t6g 
 y brenin. Ei lety y6 y cyd a'r dystain. 
 Ei na6d j6 o'r gosteg cyntav hyd y di6ed- 
 av, d6yn y dyn à gónel y cam. Ei sarâed 
 y6 cóebuó a c6eugaint o ariant, can ei ar- 
 dercavael. Ei góeit y6 c6ebu6 a cóeugein- 
 bu6, can ei ardercavael ungóait. 
 
 Degmed y6 y pencynyd. Ev a dyly ei 
 tîr yn ryd, a'i marc presóyl ; a'i Heing6isg 
 y can y brenines, a'i bretyng6i*g y can y 
 brenin. Ei le yn y lŷs i am y celvi â'r 
 efeiriad teulu, ac y cyd ag ev y cynydion. 
 Ei lety j6 yr odyn. Ei ancóyn yó tri 
 cornaid lyn a saig: un o'r corneidiau lyn y 
 can y brenin, ac aral y can y brenines, a'r 
 trydyd y can y penteulu. Ev a dyly diróy 
 y cynydion, ac amgobyr eu mercod. Ev a 
 dyly pedair ar ugain y can pob un yd es- 
 tyner s6yd ido. Ev a dyly o'r nadolig hyd 
 mis c6evra6r bod y cyd â'r brenin pan 
 myno; ac o 6ytnos o mis c6evra6r ev a dyly 
 cymeryd ei con a'i cyrn, a'i cynlyvanau, a 
 a myned i hely eóiged. A'i corn oed yn 
 bueilyn ; a'i góert yó punt. Ac o hyny 
 hyd g6yl Ieuan hanner hi\v hely eóiged : 
 ac yn hyny o yspaid ni dyly ev g6neutur 
 ia6n i neb o'r haól à bo arno, onid i un o'i 
 cydsóydogion. Pai a dyg6ed na dyly ev 
 tygu namyn i'6 corn a'i cynlyvanau. Ev 
 
HYWEL DDA. 
 
 969 
 
 a dyly croen ỳc y gauav, i góneutur cyn- 
 lyvanau ; a croen bu6c yr hav, i góneutur 
 c6aranau. Tranoet g6edi g6yl Ieuan han- 
 ner hav y dyly nryned i hely ceii'6. Ac 
 oni cefir cyn ei cyvodi i ar ei g6ely a 
 góisgaó ei cöaranau, ni dyly göneutur ia6n 
 i neb, o'r ha6l à gomyner ido. Ac yn hyny 
 o yspaid hyd calangauav y dyly bod deu- 
 deg golóyt cyvreitiaol yn yr hydod : ac 6rt 
 hyny yd helyir hyd calangauav; a naó- 
 meddyd calangauav y niae iaón ido myned 
 i hely nioc coed; ac o hyny y dyly bod yn 
 eu hely hyd calan mis tacgóed : ac y cyhyd 
 â hyny o amser ni dyly ev ateb i neb onid i 
 uq o'r cydsóydogion. Ac o hyny hyd calan 
 mis tacgóed yd helyir moc coed ; a calan 
 mis tacg6ed y dyly ev rànu y cróyn, a talu 
 i paób o'r cydsóydogion, o'r rai à dylyo ran 
 ido; ac yna ateb; a g6edi hyny rami y 
 cr6yn yn deupart a traian ; a'r deupart i'r 
 cynydion, a'r traian i'r brenin; o deupart 
 y cynydion, d6yran i cynyd gelci, ac un i 
 cynyd milci : a'r pencynyd a dyly dóyran 
 y can y cynydion gelcón, a dóyran y can 
 cynydion milcón; ac o traian y brenin o'r 
 cróyn ev a dyly traian : ac ev y syd trydy- 
 dyn à dyly traianu â'r brenin. Ac góedi 
 hyny y pencynyd a dyly dagos y c6n a'r 
 cyrn a'r cynlyvanau i'r brenin; a góedi as 
 dagoso, myned i cymeryd cylc ar bilieiniaid 
 y brenin ; ac o hyny hyd nadolig bynt ar 
 eu cylc; ac erpyn y nadolig deuent ar y 
 brenin, eu braint ac eu le yn y lŷs. Un 
 g6ert j6 c6n y pencynyd â cón y brenin. 
 P6ypynag à bo pet y rygto a'r brenin, na'r 
 pencynyd nac aval bo hónó, a dyly rànu, 
 a'r brenin deóis. !Na6d y pencynyd yó 
 d6yn y clyn à gónel y cam hyd yny bo ab- 
 raid clyóed lev ei corn. Ei saràed yó c6e- 
 bu6 a cöeugaint o ariant, dan ei ardercav- 
 ael ungóait. Ei göert yö cóebuó a cóeu- 
 geinbu6, can ei ardercavael ungóait. 
 
 Unmedardeg yó medyd. Ev a dyly ei 
 tîr yn ryd, a'i marc presóyl; a'i lieingóisg 
 y can y brenines, a'i bretyugóisg y can y 
 brenin yn y teirgóyl arpenig. Ni dyly ev 
 le dedvaol yn y lŷs. Yn y neuad ei lety 
 y cyd â'r dystain. Ei naód y6 o'r pan 
 decreuo góneutur ceróyn med yny r6ymo 
 ei h6yl am ei pen, dóyn y dyn à g6nel y 
 cam. Ev a dyly yr hóyl à bo ar y ceróyn, 
 neu pedair ceiniaôg ; a hyny yn deóis y neb 
 pieufo y göled. Ev a dyly traian y c6yr, 
 neu pedair ceiniaóg yn ei le, y can y dys- 
 tain, neu arcenad à talo pedair ceiniaóg. 
 Cóyr y góled y mal hyn y rènir; y traian 
 i'r medyd gysevin, a'r deupart yn tri trai- 
 an; y traian i'r ystavel, a'r deupart i'r 
 neuad. Ei sarâed y6 cóebuó a cöeugaint 
 
 ariant, can ei ardercavael ungóait. Ei 
 góert y6 c6ebu6 a cóeugeinbuö, can ei ar- 
 cavael. 
 
 Deudegmed yó y medyg. Ev a dyly ei 
 tîr yn ryd, a'i marc presóyl; a'i liain y can 
 y brenines, a'i bretyn y can y brenin. Ei 
 le yn y neuad yn fon y post à bo y cyd a'r 
 celvi y bo y brenin yn eisted yn ei emyl. 
 Ei lety y cyd a'r penteulu. Ei na6d j6 o'r 
 pan arco y brenin ido niyned 6rt dyn ar- 
 coledig, nac yn y lŷs y bo nac eityr y lys, 
 yny del i 6rto, d6yn y dyn à g6nel y cam. 
 Eva dyly medyginiaet râd i'r à bo yn y lŷs, 
 ac i'r penteulu, eityr eu góaeddilad : onid 
 un o'r tri perygl ; sev y6 y rai hyny, dyr- 
 naöd yn pen hyd yr emenyd, a dyrna6d yn 
 corf hyd yr ymyscar, a tori un o'r pedóar 
 post; am pob un o'r tri perygyl hyny y 
 dyly y medyg na6 ugaint a'i b6yd, neu 
 punt heb ei b6yd, a hevyd ei góaeddilad. 
 Y medyg a dyly yny doto goret pedair ar 
 ugaint. Medyginiaet rudeli deudeg cein- 
 ia6g; 'medyginiaet lysiau' 6yt ceiniaóg. 
 Góert padel medyg ceiniaóg. Medyg a dyly 
 cymryd tylg6ed y can cenedyi yr arcolsdig, 
 o byd mar6 o'r medyginiaet à g6nel ev; ac 
 onis cymer ev, görtebed tros y góeitred. 
 Ev a dyly nad el o'r lŷs yn góastad, onid 
 can caniad y brenin. Ei sarâed yó cóebuó 
 a cóeugaint o ariant, can ei ardercavael. Ei 
 góert yó cóebuó a cóeugeinbuó . 
 
 Tryclydardeg j6 y truliad. Ev a dyly ei 
 tir yn ryd ; a'i liain y can y brenines, a'i 
 bretyn y can y brenin, a'i marc presóyl. 
 Ev a dyly ran o ariant y cóynnos. Ev a 
 dyly géarcadó y medcel, a canto y fiolau. 
 Ev a dyly yr s h6yl à bo ar y ceróyn med, 
 neu pedair ceiniaóg, a hyny yn deóis per- 
 cen y g6led. Ev a dyly góiraód o pob 
 góled y bo med arnei. Ev a dyly truliaö 
 y lyn a rodi i paób cymaint â'u cilyd. Ev 
 a dyly dig6alu y medcel, ac à bo yndi. 
 Mesur göiraöd cyvi'eitiaol y6 lonaid y lestri 
 y goalovier yndynt, o c6ryv, ac eu hanner 
 o bragaód, ac eu traian o med. Ev a dyly 
 b6yta y cyd a'r söydgóyr. Ei lety j6 y cyd 
 a'r dystain. Ei naód y6 o'r pan decreuo 
 lestyr yn lyn yny darfo y cymedac y nos 
 hòno, d6yn y dyn à gönel y cam. Ev a 
 dyly ei goleuad yn dimesur y can y dystain, 
 6rt ei góasanaet. Ei sarâed yó c6ebuö a 
 cóeugaint ariant can ei ardercavael. Ei 
 góert jw cóebuó a c6eugeinbu6, can éi ar- 
 dercavael. 
 
 Pedóerydardeg yó y drysaór. Ev a dyly 
 ei tîr yn ryd, a'i marc presóyl, a'i bretyn 
 y can y brenin, a'i liain y can y brenines. 
 Ev a dyly ran o ariant y cóynnos. Ev a 
 dyly g(3ira6d cyvreitiaol. Ev a dyly argöain 
 
970 
 
 CYVREITHIAU 
 
 pob neges or à dyg6eter 6rto, o'r port 
 hyd y neuad, neu hyd yn le aral y bo y 
 brenin. Ev a dyly dilad y bard teulu yn 
 y teirg6yl arpenig. Ev a dyly ei lety y cyd 
 a'r porta6r. Ev a dyly bóyta y cyd a'r 
 sóydgóyr. Ev a dyly adnabod sóydogion y 
 lŷs, ac nas attalio yr un onadynt yn y 
 port; ac os etteil, taled caml6r6 i'r brenin; 
 ac os nn byd o'r pensóydogion, taled ido ei 
 góynebgóert; os un byd o'r leil, pedair 
 ceinia6g. Ei naöd y6 dóyn y dyn à gónel 
 y cam hyd ar y porta6r ; ac a dyly ei cad6 
 ev yny el y penteulu tr6y y port; ac yntau 
 hyd yn diocel. Ev a dyly cornaid lyn y 
 can y dystain, a saig; a hyny yn ei anc6yn. 
 Ev a dyly r6ydâu y ford i'r brenin a'i byr- 
 lysc; a pa dyn pynag à taraóo i ar y ford 
 hyd ei braic a'i byrlysc, cyd goniyno ia6n 
 ido ni dyly ei cafael. Ev a dyly, oedi 
 bóyta, gym à bo ia6n ei yru o'r neuad. Ev 
 a dyly, y cyd a'r s6ydg6yr, ran a ariant y 
 cróyn. Ni dyly eisted yn y neuad, namyn 
 ar tal ei deuglin i góneutur negesau 6rt y 
 brenin. Ei sarâed y6 c6ebu6 a cóeugaint 
 ariant. Ei g6ert y6 c6ebu6 a c6eugein- 
 bu6. 
 
 Pymtegined y6 cog. Ev a dyly eitîr yn 
 ryd, a'i roarc pres6yl ; y can y brenines ei 
 liain, y can'y brenin ei bretyn. Ev a dyly 
 cyvannedu y cegin; ac a dyly cafael ei 
 reidiau y can y dystain a'r maer bisóail. 
 Ev a dyly cr6yn y manyscrubyl ol or a del 
 i'r cegin â cr6yn amtanadynt : sev mal y 
 dyly; y traian ido ev, a'r deupart i'r dys- 
 tain. Ev a dyly decreu pob anreg or a ar- 
 tyinpero ev. Ev a dyly y dihynion a'r 
 goer. Ev a dyly dybod a'r anreg dioedav 
 a'i gosa6d rac bron y brenin : ac yna y dyly 
 y brenin ei anregu ev o b6yd a diaód. Ei 
 na6d y6 o'r pan decreuo cygöeiriaö yr an- 
 reg cyntav yny dyco y dioedav rac bron y 
 brenin, d6yn y dyn à gönel y cam. Y 
 dystain a dyly ei digöalu o hoi lysieued, i 
 am pypyr a lysieuod ereil. Ev a dyly 
 b6yta cyd â'r s6ydg6yr. Ei lety y cyd â'r 
 dystain. Ev a dyly ran o ariant y c6yn- 
 nos. Ei sarâed y6 c6ebu6 a cöeugaint o 
 ariant, can ei ardercavael. Ei góert y6 
 c6ebu6 a cöeugeinbuó. 
 
 TJnmed ar pymteg y cangóylyd. Ev a 
 dyly ei tîr yn ryd, a'i marc presóyl; a'i 
 liain y can y brenines, a'i bretyn y can y 
 brenin. Ev a dyly ran o ariant y c6yn- 
 nos. Ev a dyly daly cang6yl rac bron y 
 brenin i am y dysgyl ag ev, tra bo yn b6yta: 
 y briöbara a'r divynion à el tros y dysgyl ? 
 ev a'u dyly. Ev a dyly dyrnbed o'r can- 
 göyl à bo yn ei la6. Ev a dyly ennynu y 
 cangöylau yn y lŷs, ac à tyno â'i danted o 
 
 penau y eangöylau yn y lŷs a dyly. Ev a 
 dyly à góedilio o'r cangóylau, pan el y 
 brenin yn ei ystavel. Ev a dyly y can y 
 dystain ei traul yn dimesur o cang6ylau. 
 Ei naód j6 d6yn y dyn à gónel y cam, heb 
 erlid heb ragod, o'r pan ennyner y cang6yl 
 cyntav yny difoder y dioedav. Pan el y 
 brenin i'r ystavel, ev a dyly myned à can- 
 g6yl canto o'i blaen. Ev a dyly b6yta y 
 cyd a'r s6ydg6yr. Ei lety j6 y cyd â'r 
 dystain. Ei sarâed j6 c6ebu6 a cóeugaint 
 o ariant, can ei ardercavael. Ei g6ert j6 
 c6ebu6 a cöeugeinbuö, can ei ardercavael. 
 
 CJCOD y traet6yd o braint a dylyed yr 
 un s(5yda6g ar pymteg à pertyn ar 
 y brenin ; yma y decreuón ni traetu 
 o'r 6yt à pertyn ar y brenines. 
 
 CYNTAV j6 onadynt y dystain. Ev a 
 dyly ei tîr yn ryd, a'i marc ; a'i liain y can 
 y brenines, a'i bretyng6isg y can y brenin. 
 Ev a dyly medu b6yd a lyn yr ystavel. Ev 
 a dyly göasanaetu ar y brenines ar b6yd a 
 lyn. Ev a dyly traian djr6y söydgóyr y 
 brenines Ei lety y6 cyd â dystain y 
 brenin. Ni dyly eisted yn yr ystavel, 
 namyn göasanaetu o'r ystavel hyd y cegin. 
 Ei na6d jô dóyn y dyn à g6nel y cam hyd 
 ar dystain y brenin, ac yntau hyd y diocel. 
 Ev a dyly traian y can s6ydg6yr y brenin 
 y rygto a'i cydymteition, a d6yran ido ev. 
 Ev a dyly pedair ceinia6g o ariant y c6yn- 
 nos, y rygto a'r cogau, a'r dóyran ido ev. 
 Ev a dyly ei hoi raid y can dystain y 
 brenin, yn dimesur. Ei sarâed y6 c6ebu6 
 a cóeugaint ariant. Ei göert y6 c6ebu6 a 
 cóeugeinbuö, can ei ardercavael. 
 
 Ail y6 ei hefeiriad. Ev a dyly ei tîr yn 
 ryd, ei marc ; a'i liain, a'i bretyn, y can y 
 brenines a'r brenin. Ev a dyly traian 
 deg6m y brenines, ac à pertyn ar hyd 
 ystavel. Ev a dyly pedair ceiniaóg o pob 
 insail agored à rodo y brenines. Ev a dyly 
 ofrom pa6b à pertyno atei hi. Ev a dyly 
 dilad y brenines ei hun y penytio yndo 
 erpyn y pasc. Ev a dyly bendigaó à del o 
 b6yd a lyn i'r ystavel. Ei lety y cyd ag 
 efeiriad y brenin yn tŷ y clocyd. Ei na6d 
 y6 hyd yr eglóys nesav. Ei sarâed heróyd 
 braöd sened. Ei góert heróyd braint ei 
 cenedyl : ac ymely pob gradgór. 
 
 Trydyd y6 ei peng6astra6d. Ev a dyly 
 ei tir yn ryd, a'i marc ; a'i liain y can y 
 brenines, a'i bretyng6isg y can y brenin. 
 Ev a dyly pedair ceiniaóg o pob marc à 
 rodo y brenines; yntau a dyly rodi cebys- 
 tyr can pob un. Ei lety y cyd â peng6as. 
 tra6d y brenin. Ei na6d y6 hyd ar pen- 
 góastraöd y brenin. Ereil a dygóed panyö 
 i hyd tra parâo redeg y marc cyntav i'r 
 
HYWEL DDA. 
 
 971 
 
 brenines, d6yn y dyn à gónel y cam. Ev a 
 dyly traian yr ebolion, hyd yn d6ybl6yd, 
 o'r anrait, a'r deupart i pengóastraód y 
 brenin. Ei sarâed yw cóebuó a cóeugaint 
 o ariant. Ei góerb yó cóebuó a c6eugein- 
 bu6, can ei ardercavael. 
 
 Ped6eryd yó ei góas ysfcavel. Ev a dyly 
 ei tîr yn ryd, a'i marc ; a'i liain y can y 
 brenines, a'i bretyn y can y brenin. Ev a 
 dyly ran o ariant y c6ynnos. Ev a dyly 
 góneutur negesau y róg yr ystavel a'r neuad. 
 Ev a dyly góasanaetu ar y brenines, eityr 
 y teirgèyl arpenig, ar b6yd a lyn. Ev a 
 dyly cad6 cloau cofrys y brenines, a digóalu 
 yr ystavel, a góneutur y g6ely. Ei lety yó 
 ystavel y brenines ; a'i góely yn y ceuty, 
 6rt bod yn paraód i góneutur negesau y 
 brenines. Un naód yó, ac un sarâed, ac 
 un góert, â góas ystavel y brenin. 
 
 Pummed yó ei laómoróyn. Hi a dyly 
 ei marc pres6yl, a hendilad y brenines, a'i 
 hen crysau, a'i hen lenlieiniau, a'i hen 
 fr6ynau, a'i hen esgidiau. Hi a dyly ran 
 o ariant y cóynnos. Ei na6d y6 o'r pan 
 tano y dilad ar y góely ynyó tyno tranoet. 
 Ei góely yn yr ystavel, mal y clyóo y gair 
 leiav à dygóeto y brenines. 
 
 Cóeced yó ei drysa6r. Ev a dyly ei tîr 
 yn ryd, a'i marc presöyl ; a'i liain y can y 
 brenines, a'i bretyn y can y brenin. Ev a 
 dyly d6yn y góiraód pan bo med. Ni dyly 
 ev eiste yn yr ystavel, namyn góasanaetu 
 o'i sevyl. Ev a dyly ran o ariant y cóyn- 
 nos. Ei lety y cyd â drysaór y brenin yn 
 tŷ y portaór. TJn na6d y6 â drysaór y 
 brenin. Ei sarâed y6 cóebuó a cóeugaint 
 ariant. Ei góert yó cóebuó a cóeugein- 
 bu6. 
 
 Seitmed y6 ei cog. Ev a dyly ei tîr yn 
 ryd, a'i marc presóyl; a'i liain y can y 
 brenines, a'i bretyn y can y brenin. Ev a 
 dyly ei digóalu o'r dystain, o'i cyvreidiau 
 yn y cegin. Ev a dyly decreu pob ferym 
 or à cygóeirio ev. Ei naód yó un na6d â 
 cog y brenin. Ei lety y cyd â dystam y 
 brenin. Ei sarâed y(5 cóebuó a cóeugaint 
 o ariant. Ei g6ert y6 cóebuó a cóeu- 
 geinbuó. 
 
 Wytmed y6 ei cangóylyd. Ev a dyly 
 ei tîr yn ryd, a'i marc presóyl ; a'i liain y 
 can y brenines, a'i bretyn y can y brenin. 
 Ev a dyly ran o ariant y cóynnos. Ev a dyly 
 dyrnbed o pob cangóyl à dalio yn ei dörn. 
 Ev a dyly pen y cang6ylau à tyno a i dant- 
 ed. Ev a dyly góedil y cangöylau ol. Ev 
 a dyly y brióbara a'r bri6divynion a el tros 
 dysgyl y brenines. TJn na6d, ac un lety, 
 ac un sarâed, ac un göert, â cang6ylyd y 
 brenin. 
 
 UCOV rytraetasam ni o'r pedóar s6yd- 
 a6g ar ugain à pertyn ar y lŷs ; yman 
 y traetón ni o'r sóydogion armer a 
 deva6d à byd yn lŷs. 
 
 CYNTAV yó o'r rai hyny, góastraód 
 av6yn, yr ail yó troediaóg, y trydyd maer 
 bisóail, pedóeryd rigyl, pummed porta6r, 
 cóeced góylgör, seitmed cynnutai, 6ytmed 
 poburies, na6med gov lŷs, degmed pen- 
 cerd. 
 
 Cyntav yó g6astra6d avoyn. Ev a dyly 
 ei tîr yn ryd, a'i marc, a'i dilad. Ev a 
 dyly capanau gólaó y brenin y marcoco 
 yndynt, a'i hen fióynau, a'i hen hosanau, 
 a'ihen yspardunau, a'ihencyvr6yaueurcalc, 
 a'i hoi ystarnau. Ev a dyly bod yn pob leyn 
 ei absen tros y peng6astra(5d. Ev a dyly daly 
 goartavyl y brenin, pan escyno a pan 
 discyno, a dóyn ei marc i'6 lety, a tranoet 
 ei d6yn ido. Ev a dyly cerded yn cyvag- 
 aós i'r brenin, 6rt ei góasanaetu pan bo 
 raid. Ev a dyly cyvroyao marc yr ynad 
 lŷs, a'i d6yn ido órt escynu arno: yntau 
 piau barnu ei braint a'i dylyed yn râd. Ei 
 na6d y6 o'r pan decreuo y gov lŷs góneutur 
 pedair pedol ac eu to hoelion, ac ido yntau 
 eu dodi a tan marc y brenin, döyn y dyn à 
 gónel y cam. Ei sarâed y6 cóebuó a 
 cóeugaint ariant. Ei góert y6 c6ebu6 a 
 cóeugeinbuó. 
 
 Yr ail yó troediaög. Ev a dyly ei tîr 
 yn ryd, a'i liain, a'i bretyn, a'i marc pres- 
 6yl. A'r sóyd hòno a daó o braint tîr ido. 
 Ev a dyly daly traed y brenin yn ei arfed, 
 o'r pan decreuo eisted yn cymedac yny el i 
 cysgu : ac a dyly cosi y brenin; ac yn cy- 
 hyd â hyny o yspaid ev a dyly göyliaó y 
 brenin rac pob goal. Ei naód y<5 o'r pan 
 doto y brenin ei traed yn ei arfed yny el 
 i'6 ystavel, dóyn y dyn. Ev a dyly b 6y ta 
 ar un dysgyl â'r brenin, â'i cevyn ar y tân. 
 Ei sarâed yó cóebuó a c6eugaint ariant. 
 Ei góert yó cóebuó a cóeugeinbuó, can ei 
 ardercavael. 
 
 Trydyd yó maer bisóail. Ev a dyly 
 góarcadó y lŷs góedi yr ystyóart lŷs yn 
 penav- Ev a dyly cymryd à rodo y maer 
 a'r cycelaór ato o da, a daly y lŷs. Ev 
 piau peri yr âr, a hoi reidiau y lŷs. Ev a 
 dyly diróy a camlóró y maertrev. Ev a 
 dyly ebedió g6yr y maertrev, ac amgobyr 
 eu merced. Yn y bo dadleu r6g deugör 
 o'r maertrev am tîr, ev a dyly pedair ar 
 ugaint: neu am ymlad, neu am ledrad. 
 Ev a dyly tygu tros tîr y lŷs. Ev a dyly 
 triugaint o pob carcara6r or à el yn ei 
 geol. Ev a dyly góestmäau ar g(3yr y 
 maertrev. Y g6arteg à bo yn ei góarcadó 
 ev teirnos cyn eu lad evo piau eu cr6yn. 
 
972 
 
 CYVREITHIAU 
 
 Ni dyly neb cróyn góarteg y maer bisóail 
 namyn ev ehun, na'r brenin à bo yn y lŷs 
 nac ev ni bo. Ei na6d y6 d6yn dyn tros 
 tervyn tîr y lŷs. Ei lety y6 y bóydty. 
 Ei sarâed y6 c6ebu6 a cóeugaint ariant. 
 Ei g6ert yó cóebuó a c6eugeinbu6, can ei 
 ardercavael. 
 
 Ped6eryd y6 y rigyl. Ev a dyly ei tîr 
 yn ryd; a pan bo y brenin yn y lŷs, ev a 
 dyly b6yt saig. Ev a dyly sevyl y róg ý 
 deupost â g6ialen yn ei la(5, rac losgi y tŷ 
 tra bo y brenin yn bóyta ac yved y cyd a'r 
 s6ydg6yr; ac ni dyly eisted tra bo y brenin 
 yn y neuad. Ni dyly taraw y post y part 
 y bo y brenin. Ev a dy]y lonaid y lestri 
 y g6alovier yndynt y c6ryv, ac eu banner 
 o braga6d, ac eu traian o med ; ac a dyly 
 coesau yea in a góarteg a cafer o'i cybud ev 
 cyvu6c a'u ufarnau; a naórneddyd calan- 
 Cauav, pais, a crys, a laódyr, beb tenliv. 
 Jyhyd y dyly ei dilad â cólym ei laódyr. 
 Calangauav y dyly cafael capan, a calan 
 nia6rt neu c6evra6r mantel. Y rigyl a 
 ran rog y baenin a'r maer a'r cycelaór. 
 Ev a dyly o'r mar6ty cîg bole, a'r ernenyn 
 bole, a'r maen isav i'r breuan, a'r lyn glâs, 
 a'r g6anav isav o'r yd, a'r ieir, a'r catau, 
 a'r boyal a'r talar, o byd yn y daiar, ac oni 
 byd talar, yr eirionynau. pob tŷ yd el 
 ar neges y brenin, tort a'i benlyn. Tair 
 cyvelin yn byd ei g6ae6; d6y tra ei cevyn, 
 ac un racdo. O'r anrait à dycer eityr y 
 gólâd, ev a dyly tar6, neu anivel nid el a 
 tan g6ed, neu cynblit. Pan bo marw rigyl 
 y brenin, ev a dyly cafael ei da ol. O ser- 
 êir y rigyl yn ei eiste, tra góneler y dadlau, 
 ni dyly cafael namyn gograid ceirc a plis- 
 gyn 6y. Ei sarâed, yó, heróyd, cymaint â 
 sarâed y neb pieufo y tîr y saiâer arno; y 
 med ereil, tair bu<5 a triugaint ariant. 
 Ei góert, teirbuö a triugeinbuó. 
 
 Pummed y6 y portaór. Ev a dyly ei 
 tîr yn ryd, a'i tŷ o nen y port. Ev a dyly 
 ei ymport o'r lŷs yn göastad, a saig pan bo 
 y brenin. Ev a dyly o pob anreg a el troy 
 y port dyrnbed. Ev a dyly o pob p6n 
 cynnud à el tr6y y port, yscyren à tyno yn 
 dilestair i'r marc, â'i la6 ar y port. Ev a 
 dyly pedair ceiniaóg y can pob carcaraór y 
 cauer y port arno. Ev a dyly tynu cróyn 
 yr aniveiliaid à lader yn y lŷs, yntau a dyly 
 ceiniaóg o pob un onadynt h6y. Ev a 
 dyly o'r anrait o moc a del tr6y y port b6c 
 a alo ev erpyn ei góryc ei dercavael a'i un 
 la-6 yny bo cyvuoc ei traed â tal ei deuglin; 
 a lodyn c6ta a del i'r port ev pieubyd. 
 Ev a dyly bod yn rigyl ar y maertrev. Ev 
 a dyly pedair ceiniaóg o pob amgobyr à 
 del o bonei. Ev a dyly g6ysia6 goyr y 
 
 maertrev i'r góait. Ev a dyly o pob dir6y 
 a camlóró à dycer y arnadynt gobyr. Ev 
 a dyly negesau yn ryd yn y lŷs; ac a dyly 
 cadit y ca6s à popo. Ev a dyly arlóyaö 
 y lýs y am peri g6 elta, a peri cynneu y 
 tân. Ei naód y6 cadó y dyn à góndl y 
 cam yny del y penteulu i'6 lety tróy y 
 port, a'r hyd y diocel. Ei sarâed yó 
 cóebuó a cóeugaint ariant, Ei g6ert yó 
 cóebuó a cóeugeinbuó. 
 
 Cóeced y6 y g6ylg6r. Ev 'a dyly ei tîr 
 yn ryd, a'i bóyd presóyl, a'i arcenad, a tort 
 a'i heulyn yn borebóyd. Ni dyly góyliaó 
 namyn o'r pan eler i cysgu byd y dyd; 
 yntau a dyly cysgu y dyd; ac na gónel dim 
 namyn ar ei g6byr. Rai a dygóed y dyly 
 lygaid yr aniveiliaid à lader yn y lŷs; ac a 
 dyly ei dilad, y an capan a bosanau. O 
 cefir ev yn cysgu yn yr amser y dyly g6yl- 
 ia6, cyd maeder ni digóygir ido: ac oni 
 meidir a'i cafael yn cysgu, taled camlóró 
 i'r brenin. Ei na6d yó o'r pan decreuo ev 
 canu ei corn, pan el i g6yliaó yny agorer y 
 port tranoet. Ei sarâed y6 c6ebu6 a c6eu- 
 gaint ariant. Ei góert y6 c6ebu6 a 
 c6eugeinbu6. 
 
 Seitmed y6 y cynnutai, Ev a dyly ei 
 tîr yn ryd, a'i b6yd pres6yl, a'i saig pan bo 
 y brenin, a'i arcenad. Ev a dyly à bo raid 
 6rt cynnuta yn y lŷs : ac o cyl yntau dim o 
 byny, ev a dyly ei tálu. Ev a dyly cadó 
 marc y cynnud, a cymryd ebran ido peu- 
 noet o'r lŷs, a marcogaet arno yn myned i'r 
 coed: ac o cyl ev ar ei góarcadó ev, ev a 
 dyly ei talu. Ni dyly ev manylu y cyn- 
 nud o'r ansaód y doto ar y marc, góedi y 
 del atrev. Ev a dyly y gydvau yr yscrubyl 
 à lader yn y lŷs: sev aca6s y6 byny 6rt ei 
 escyrnygu ar y cynnud a'i bóyeil ev. Ei 
 na(5d y6 byd y galo ev b6ria6 â'i bóyal, 
 neu â'i g6dyv. Ei sarâed y6 c6ebu6 a 
 cóeugaint ariant. Ei góert yó cóebuó a 
 cóeugeinbuó. 
 
 Wytmed y6 y poburies. Hi a dyly ei 
 b6yd o'r lys, a'i diJad, a'i saig, pan bo y 
 brenin, a'i teisen diöed pobi o pob amryó 
 blaód à popo; a'i góely yn y bóydty. Ni 
 dyly cyvodi rac neb tra bo yn pobi. Ei 
 na6d y6 byd y bório â'i cravel. Ei sarâed 
 y6 traian sarâed ei g6r; oni byd g6r, ban- 
 ner sarâed ei braód. Ei góert y6, na bi à 
 bo g6edó na bi na bo, banner góert ei 
 braód. 
 
 Naómed y6 y gov lŷs. Ev a dyly ei tîr 
 yn ryd, a'i b6yd presóyl, a'i saig pan bo y 
 brenin. Ev a dyly góneutur reidiau y lŷs 
 yn râd, cityr tripet: sev y6 y rai byny, 
 goartavyl, a cant calaór, a cyl cóltyr; a 
 tedyv ; b6yal cynnud, a pen göaeó; o pob 
 
HYWEL DDA, 
 
 973 
 
 un o'r tripet hyny, ev a dyly tal i la6r. 
 Ev a dyly i sóydogion y lŷs góneutur eu 
 reidiau yn râd ; 6yntau a dylyant ei anregu 
 ev am pob lavur. Ev piau amgobrau iner- 
 ced y govaint ereil. Ev a dyly y ceinion : 
 sev j6 y ceinion, y g6ira6d cyntav à del i'r 
 neuad. Ei le y6 yn y lŷs yn tal y maig, 
 yn emyl yr efeiriad teulu. Ei naód yó o'r 
 pan decreuo ei góait y bore yny darfo y 
 nos. Ei sarâed y6 cöebuö a cóeugaint 
 ariant. Ei göert yó c6ebu6 a cóeugein- 
 bu6. 
 
 Degmed j6 y pencerd. Ev a dyly ei tîr 
 yn ryd • a'i le y6 ar neillaö yr ynad lŷs. 
 Ev a dyly decreu o Du6, a'r ail o'r brenin 
 pieufo y lŷs, nen o aral. Ni dyly erci 
 namyn pencerd, ac o'i cyd â'i cydymteitron, 
 d6yran ido ev. Ev a" dyly cafael can pob 
 cerdaór, góedi yd ymadaóo â'i dysg, pedair 
 ar ugain. Ev a dyly pedair ceiniaóg y can 
 pob góraig à cysgo g6yr centi cynt. Ev a 
 dyly amgobyr merced y cerdorion ereil. Y 
 cyd â'r edlig y dyly cysgu. Ei na6d j6 o'r 
 pan decreuo canu yn y 1 ŷs hyd pan tervyno 
 y canu dioedav. Ei sarâed j6 c6ebu6 a 
 cóeugaint ariant. Ei góert j6 cöebuó a 
 c6eugeinbu6. 
 
 Unmedardeg yr olcuries. Hi a dyly ei 
 b6yd o'r lỳs, a'i saig pan bo y brenin, a'i 
 dilad ; ac a dyly y dyd y golco i'r brenines 
 anreg y centi. Ei na6d hyd y b6rio â'i 
 golcpren. Un sarâed ac un góert yó ar 
 poburies. 
 
 TJCOY rytraetasam ni o'r sóydogion à 
 pertyn ar y lys; a'r rai cyvreitiaol a'r 
 rai armer ; ac eu brain t, ac eu dylyed; 
 yman y traetón ni o petau ereil. 
 
 Till anhebcor brenin y6, ei efeiriad 6rt 
 bendigaó ei b6yd a canu eferen, a'r ynad 
 lŷs 6rt dospart pob pet pedrus, a'i teulu 
 <5rt ei negesau. 
 
 Tri anhebcor górda, ei telyn, a'i brycan, 
 a'i calaör." 
 
 Tri anhebcor taiaóg, ei eavyn, a'i tr6y- 
 de6, a'i pentan= 
 
 Tri pet ni dyly brenin eu cyvran, ei s6lt, 
 a'i hebaóg, a'i leidyr. 
 
 Tri r6yd brenin, ei vneirc, a'i moc a'i 
 göarteg : o cyl dyn anivel, a'i cafael yn plit 
 aniveiliaid y brenin, ev a dyly pedair cein- 
 ia6g o pob un onadynt. 
 
 Tri róyd g6rda, ei meirc, a'i góarteg, a'i 
 moc : yny cafo dyn anivel yn eu plit h6y, 
 taled pedair ceiniaóg. 
 
 Tair r6yd taiaög, ei moc, a'i góarteg, a'i 
 gauavty o calanmai hyd a6st : o ceif anivel 
 ar cyveiliorn yndo, ev a dyly pedair cein- 
 
 Tri pet ni geil taiaóg eu g6ertu, heb 
 caniad ei arclöyd, arnös, a mêl, a moc : ac 
 os góert bid diróya6g, mal cynt; ac onys 
 pryn ei arclóyd, góerted ev y ford y 
 myno. 
 
 Tair celvydyd ni dyly mâb taiaóg, heb 
 caniad ei arclóyd ; a cyd as dysgo ev a dyly 
 eu d6yn tracevyn ; onyd yscolâig 6edi cy- 
 mero urdau : sev y\v hyny yscoleicdaód, a 
 govantaet, a bardoni. 
 
 Wyt pynmarc brenin, môr, difait, acan- 
 a6g gólâd aral, leidyr, niâró o anmab, mar6 
 yny cafo ebediö, a camcylus y cafer diröy, 
 a caml6r6. 
 
 Póypynag à dygóeto gair ang6ar i'r 
 brenin, taled camlóró deudyplyg ido. 
 
 Pa le pynag yd ymcafoynt yr efeiriad 
 a'r dystain a'r ynad, yna y byd .braint 
 lŷs. 
 
 Ni dyly y brenin myned a i lu i gorgólad 
 namyn ungóait pob bl6ydyn. "Wyntau a 
 dylyant myned yn ei cyvoetau pan myno. 
 Y brenin a dyly o pob bileintrev, dyn, a 
 marc, a bóyal i góneutur luestau ; ac 6yntau 
 ar ei cost ev. 
 
 Na6ty à dyly bileiniaid y brenin eu 
 góneutur ido : neuad, ystavel, b6ydty, ys- 
 tabyl, cynortŷ, yscubaór, odyn, trevyn 
 becan, cerner. 
 
 Pob da heb percenaóg ido, difait brenin. 
 
 Tri pet ni dyly y brenin eu ranu ag aral, 
 aur ac ariant, a cyrn bual, a g6isg y bo 
 6rlys aur idi. 
 
 Póypynag à gónel cam i mamegrwys, 
 taled pedair punt ar deg; yr hanner i'r 
 abad, o byd dóyóaól lytyrgór, a'r lal y r6g 
 yr efeiriad a'r clas. O g6neir cam yn y 
 mynóent seitpunt yn dauhanner mal y leü. 
 Póypynag à gönel cam i eglóys aral, taled 
 seitpunt ; y nail hanner i'r efeiriad, a'r lal 
 i'r person. 
 
 Lyma y decreu Cyvreitiau y Gwlad. 
 
 CYNTAY y6 na6 tavodia6g. S6v y6 
 y rai hyny, arclóyd y r6g ei deugöas, efeir- 
 iad y r6g ei deumynac, tâd y r6g ei deu- 
 mab. O byd un o'r rai rydygóedasam ni 
 ucod ni myno dodi ei pen i tritavodiaog, 
 a'r lal yn ei mynu, cyvrait a eirc ei dodi. 
 Pedóeryd, ynad ar ei braód ; o derbyd i dyn 
 o'r dóyplaid y bu y cyvrait y rygtynt góadu 
 y braód, a'r lal yn ei hadev, gair y6 gair 
 yr ynad yna ar ei bra6d. Pumed y6 mac 
 ar ei mecniaet, o derbyd ei adev; a'r nail 
 yn dygóedyd bod y mecniaet ar pet ma6r, 
 a'r lal ar pet by can ; can adevoyd y mac 
 credadóy y6, pa ar y roed ; a can y dygóed 
 ev ni gelir ei góadu. Cöeced yô rodiad ar 
 ei rod ; sev mal y mae ; o derbyd i dyn 
 
974 
 
 CYVRE1THIAU 
 
 rodi pet, a deudyn yn dygóedyd : I mi y 
 roed: Nac ev, heb y lal, I mi: gair j6 ei 
 gair, pady6 y rodes. Seitmed yó moróyn 
 ar ei moróyndaód : o derbyd i gór dóyn 
 moróyn latlud, a góedi yd el i'r difait â hi, 
 a cyn bod acaós ido â hi, a gomyn ido, pet 
 à rodi ti imi am hyn Ì a rodi ohano ev pet 
 idi hi ; a góedi hyny bod yn etivar canto 
 ev, cyd as góato ev, os adev hi, gair j6 ei 
 gair hi yna. Wytmed y6 bngail trevcord: 
 o derbyd lad lódyn i dyn o yscrubyl per- 
 cenogion ereil, am hyny gair y6 gair y 
 bugail, pa eidion a'i ladaód. Naómed yó 
 leidyr 6rt y crog ar ei cydladron : o derbyd 
 ido ev dygóedyd bod dyn yn cydleidyr ag 
 ev am y ledrad y dienydiir a'i cadarnâu 
 ohano yr acau y aty6 ido, ac y mae yntau 
 yn myned, gair y6 ei gair ev yna. 
 
 Lyma y decreu cyvreitiau y gwraged. 
 
 O DERBYP i góraig bod rodiaid idi, a 
 tan ei hagóedi y dyly bod hyd yn pen y 
 sait blyned, ac yscar onadynt, rànent yn 
 dau hanner pob pet à bo idynt. Y góraig 
 piau rami, y g6r piau de6isa6. Y moc i'r 
 g6r, a'r devaid i'r g6raig ; oni byd namyn 
 y nail onadynt, rànu yn dan hanner ; ac os 
 devaid a geivyr a byd, y devaid i'r g6r, a'r 
 geivyr i'r g6raig; oni byd namyn y nail, 
 en rànu. O'r meibion, dóyran i'r tâd, ac 
 nn i'r mam ; yr hynav a'r ieuav i'r tâd, a'r 
 perved i'r mam. Y dotrevyn, mal hyn y 
 renir : hoi lestri y laet, eityr nn payol, i'r 
 g6raig yd â; yr hoi dysglan, eityr un dys- 
 gy], i'r góraig yd â; a'r dan hyny i'r g6r 
 yd â; y góraig a dyly y car a ian i d6yn y 
 dotrevyn o'r tŷ ; y g6r a dyly hoi lestri y 
 lyn; y g6r a dyly y ridyl, a'r g6raig y 
 gogyr man; y g6r a dyly y maen ucav i'r 
 breuan, a'r g6raig yr isav; y dilad à bo 
 arnadynt y g6raig piau ; yr hyn à bo atan- 
 adynt y g(3r piau yny góreicäo, a góedi y 
 góreicäo, elóg y dilad i'r góraig; ac os 
 góraig aral a c6sg ar y dilad, taled ei 
 góynebgöert; y g6r piau y calaór, a'r 
 brycan, a gopenyd y traóstyle, a'r cóltyr, 
 a'r bóyal cynnud, a'r taradyr, a'r pergig, 
 a'r crymanau ol, eityr un cryman, a h6n6 
 i'r góraig; y góraig piau y padel, a'r tryped, 
 a'r bóyal lydan, a'r g6dyv, a'r s6c, a'r lîn 
 aclan, a'r linad, a'r g6lan, a'r trytcód ac â 
 bo yndo, eityr aur neu ariant, a hyny o byd 
 ei rànu : sev j6 y trytcód y laócód. O byd 
 góë'au, eu ranu ; y pelènau i'r meibion, o 
 bydant ; ac oni bydant, eu rànu. Y g6r a 
 dyly yr yscubaór, ac à bo uc daiar ac is 
 daiar o ŷd. Y g6r a dyly yr ieir ol, ac un 
 cat, a'r leil i'rgóraig. Y b6yd mal hyn y 
 renir; y göraig piau y cîg yn ei heli, a'r 
 
 caös yn ei heli; a g6edi y crocer y g6v 
 piau ; y g6raig piau y lestri emenyn b6lc, 
 a'r ca6s bólc ; y góraig piau à galo ei d6yn 
 o blaód y r6g nert ei dóylaó a'i deuglin o'r 
 eel hyd y tŷ. Pob un onadynt piau ei 
 dilad, eityr eu mentyl, a'r mentyl eu rànu. 
 Os y gór a byd breintiaól, dagosed ei braint 
 cyn ei ran ; a góedi y cafo ev ei braint, 
 ràner, mal y dyg6edasam ni ucod. Eu 
 dylyedion talent yn dau hanner. Os cyn 
 y seitmed blóydyn yd yscarant, taler idi ei 
 hagóedi, a'i harcyvrau, a'i coóyl. Os yn 
 moróyn y roder, yr hyn à bo ar ei earn o'r 
 petau hyny a dyly. Ac os cyn y seitmed 
 blóydyn yd gedeu hi ei g6r, cóbyl o hyny 
 a cyl, eityr ei co6yl a'i g6ynebg6ert am ei 
 gotóyn. Os y g6r yntau a byd clavyr, neu 
 anadldreóedig, neu na galo ymrain ; os o 
 acaós un o'r tri pet hyny y gedeu, hi a dyly 
 cafael cóbyl o'r eidi. Os o maró y góahan- 
 ant, hi a dyly pob pet yn dauhanner, eityr 
 yr yd : ni dyly góraig yn y byd cafael dim 
 o'r ŷd, onid góraig p6ys. Ac os o mar6 a 
 byö yd yscarant, raned y clav a'i periglaór 
 y cyd ag ev, a deóised yr iac. Ni dyly y 
 clav cymynu dim namyn daered i'r eglóys 
 a'r arclóyd, a'i dylyedion: a cyd as cymyno, 
 y mâb a geil tori ei cymyn: a h6n6 a gelóir 
 mâb angóar. Póypynag à toro cymyn; 
 nid amceu ai daered, ai dylyedion, yscym- 
 yn byd. Os o by6 y góahanant, triced hi 
 a'r eidi yn y tŷ hyd yn pen y naódiau a 
 naónos, a góybod ai cyvreitiaol y góahan ; 
 ac os ia6n y góahan, o pen y naómeddyd, 
 aed ; ei da hi o'r blaen, ac ar ol y ceiniaóg 
 dioedav, aed ehun. 
 
 Sarâed góraig g6ria6g 6rt braint ei g6r; 
 nid amcen, sarâed y g6r ; cyn noi rodi i 
 g6r 6rt braint sarâed ei bra6d : nid amcen, 
 hanner sarâed ei braód. Ei galanas, na hi 
 a bo góriawg na hi ni bo, hanner galanas 
 ei braód. 
 
 O myn g6r g6raig aral goedi yd yscaro 
 â'r cyntav, ryd byd y cyntav. O derbyd i 
 g6r yscar â góraig, a mynu o hòno g6r aral, 
 a bod yn etivar can y g6r cyntav ryyscarai 
 a i góraig, a godióes o hano hi â'r neiltroed 
 yn y góely a'r lal eityr y g6ely, y g6r cyn- 
 tav a dyly cafael y g6raig. 
 
 O derbyd i góraig góriaóg góneutur cyv- 
 lavan dypryd; ai rodi cusan ig6r, aigadael 
 ei gobysiaó a'i hymrain, sarâed i'r gór yó 
 hyny. Os ei hymrain a derbyd y saráed 
 höno a dercevir, ar bod i hanner yn m6y; 
 canys o cenedyl gelyniaet yd heny6. Os ei 
 gobysiaó a derbyd, taler ido y sarâed hòno 
 heb ei hardercavael. Os cusan, ni telir 
 namyn deupart y sarâed, can nid g6eitred 
 c6byl. Os göadu à góna y g6r ei cafael y 
 
HYVVEL DDA. 
 
 975 
 
 r6g ei deumord6yd, roded 16 deggóyr a 
 deugaint, a'r góraig 16 deggöraged a 
 deugaint. Os gôadu ei gobysiaó à g6na y 
 g6r, 16 pedóar g6yr ar deg a ryd, a'r góraig 
 16 pedair g6raged ar deg; a hyny oc eu 
 cerainfc. Os rodi cusan à g6ata, roded 16 
 seitgóyr, a'r g6raig 16 seitg6raged : a'r rain 
 hyny oc eu cyvneseiviaid, y am ei mam, 
 a'i tad, a'i brodyr, a'i c6ioryd. 
 
 Póypynag à dyco moróyn yn latlud, a 
 cyn bod aca6s â hi, gomyn pet à roi ti imi 
 a mein ni holi ohano ev y maint à röai, a 
 hyny ar ei crêd; can ceisio ev g6edi hyny 
 ei g6adu, os hi a'i gyr arno ev yn cyvreit- 
 ia6l, yna y mae gair ei gair hi; canys dyg 
 ev hyhi yn y le nad oed neitia6rg6yr. 
 
 O rodir mor6yn i g6r a'i cafael yng6raig, 
 a'i dyodev o'r g6r yn ei g6ely hyd tranoet, 
 ni geil ev d6yn dim o'i dylyed hi : ys ev à 
 g6na ev g6edi as cafo hi ym lygredig, cyvodi 
 ar ei neitia6rg6yr â'i caly yny sevyl a tystu 
 idynt hoy ei cafael hi yn lygredig ; ac na 
 cysgo canto hyd tranoet, ni dyly hi dim 
 tranoet y canto ev. O derbyd dybod 
 brònau a cedor arnei, a'i blodeua6, yna y 
 dyg6ed y cyvrait na g6yr neb pet y6 hi, ai 
 mor6yn ai g6raig, o aca6s rydybod arnei 
 arg6yd mâb ; ac 6rt hyny y gad y cyvrait 
 ei diheura6 hi, o 16 seitdyn, y am ei mam, 
 a'i tâd, a'i brodyr, a'i cóioryd. Os hitau ni 
 myn ei deheura6, lader ei crys yn cyvu6c 
 a i g6erdyr, a roder dinaóed bl6yd yn ei la6, 
 g<3edi ira6 ei losc6rn; ac o geil hi cyndal 
 h6n6, cymered er ran o'r arcyvrau ; ac oni 
 geil, bid heb dim. 
 
 Póypynag à rodo g6ra i# g i g6r, ev piau 
 talu ei hamgobyr, neu yntau a cymero 
 meiciau y centi hi ar ei talu; ac os hitau 
 a ymryd, taled ei hamgobyr; canys hi ehun 
 a bu rodiad arnei. 
 
 O dyg dyn g6raig yn latlud a dybod â hi 
 i tŷ mab ucelg6r i cysgu, nac na cymero y 
 g6r mac ar ei hamgobyr, taled ehun. 
 
 O derbyd i dyn d6yn g6raig latlud, bid 
 yn pen y seitblyned ar trieidion cyhyd eu 
 corn ag eu hysjyvarn; a can coles yna ei 
 braint, bid ar y braint h6n6 hyd yn pen y 
 seitblyned. O byd arcyvrau idi, bid h6n6 
 yn ditraul hyd yn pen y seitblyned. Os 
 hitau a caniata ei treulia6 ev, ni dig6ygir 
 dim idi o traul daint ac ystlys. Yn pen y 
 seitblyned, o ceif teirnos o'r 6y tmed, ranu 
 deuhanner â hi, megis â g6raig â rodiaid idi; 
 canys ni para g6raig, nac o latlud nac o 
 rod, ar braint ei hag6edi, namyn hyd yn 
 pen y seitblyned; ac nad ag6ed*ia6l hitau 
 o pen y seitblyned alan; 6rt hyny rànent 
 deuhanner. 
 
 Póypynag à cysgo teirnos can g6raig o'r 
 3 s 
 
 pan enhuder y tân hyd pan dadenhuder 
 tranoet, a mynu ohano yscar, taled idi 
 eidion à talo ugaint, ac aral à talo deg ar 
 ugaint, ac aral à talo triugaint ; ac os dyg 
 ar tŷ ac anloed, a'i bod y cyd ag ev hyd yn 
 pen y seitblyned, rànu â hi, megis â góraig 
 â rodiaid idi. 
 
 Tair agóedi cyvreitia6l y syd: ag6edi 
 mere brenin pedair punt ar ugaint, ac 6yt- 
 punt ei co6yl ; ag6edi mere görda teirpunt, 
 a punt ei co6yl; ag6edi mere mâb ailt 
 jmnt, a'i co6yl pedair ar ugaint. 
 
 O derbyd i dyn beiciogi g6raig o l6yn a 
 pert, ev a dyly gosymteitiaó ei mâb ; canys 
 y cyvrait a dyg6ed na dyly hi cafael coled 
 o aca6s ei g6r ; can ni cafo m6yniant ; ac 
 6rt hyny y dyly yntau meitrin ei mâb. 
 
 O derbyd i gór yscar â g6raig, a hitau yn 
 beicia6g pan yscarer â hi, gater idi, o'r pan 
 yscarer â hi yny ago, yn cyvair hanner 
 bl6ydyn o meitrin ei mâb ; a g6edi ganer 
 ei mâb hitau piau ei meitrin ev hyd yn pen 
 y blóydyn, myno na myno er da y can ei 
 g6r : sev y6 mesur ei da, bu6c laeta6g, a 
 pais à talo pedair ceinia6g, a padel à talo 
 ceiniaóg, a càraid o'r yd goreu ar trev ei 
 tad ; a hyny hyd yn pen y blóydyn idi er 
 ei meitrin; hitau g6edi hyny hanner 
 bl6ydyn ; ac o hyny alan ni gelir cypel ar- 
 nei hi ei meitrin, namyn ei ran ehun, onis 
 myn ; ac o hyny hyd yn pen y pedair blyned 
 ar deg, y deupart ar ei tâd o'r meitrin, a'r 
 traian ar ei mam; ac yn pen y pedair 
 blyned ar deg, y mae ia6n i'r tad ei d6yn 
 ar yr arcl6yd, ac ido yntau g6râu ; ac o 
 hyny alan bid 6rt gosymtait ei arcl6yd. 
 
 O derbyd i góraig dygóedyd ar g6r d6yn 
 trais arnei, a góadu o'r g6r, roder 16 deg- 
 g6yr a deugaint, heb altud heb g6r nod. O 
 derbyd idi hitau gyru yn cyvreitia6l, cym- 
 ered ei caly yn ei la6 as6 a'r la6 deheu 
 ar y crair a tyged hi er ryymrain a'r caly 
 hòno i trais i arnei hi, a rygóneutur mevyl 
 a sarâed ohano idi hi, ac i'6 cenedyl, ac 
 i'6 harclóyd. Rai o'r ynaid ni gad g6ad 
 yn erpyn hyny ; nyni eisioes a gadón góâd, 
 mal y dyg6edasam ni ucod. 
 
 O derbyd i g6r dóyn trais ar góraig, ac 
 adev o hano, taled deudeg bu6 yn diróy i'r 
 arclóyd, a'i hamgobyr i'r arclóyd; ac os 
 mor6yn byd, ei co6yl, a'i hagóedi yn y 
 maint ni6yav y dylyo, a'i g6ynebg6ert, a'i 
 dilysr6yd; ac os g6raig g6ria6g byd, ei 
 sarâed can ei ardercavael ar mod ei hanner. 
 O derbyd i g6r d6yn mor6yn yn latlud, 
 ei harcl6yd a'i cenedyl a dyly ei dóyn y 
 canto ev, can boed dr6g canto. Ac o bu 
 cynt can g6r, ni gelir ei d6yn y can y 
 g6r a'i d6g yn latlud, onid ehun a'i myn. 
 
976 
 
 CYVREITHIAU 
 
 Tri privraid g6raig, ei coóyl, a'i goni6yn, 
 a'i sarâed. Sev acaós y gelóir yn tri priv- 
 raid, 6rt eu bod yn tri priaód góraig, ac na 
 gelir eu dóyii o neb acaós y centi. Sev y6 
 ei coóyl, yr hyn à cafo am ei g6erinda6d; 
 sev y6 ei sarâed, pob pet à gónel ei g6r ar- 
 nei, namyn am tripet, sarâed y6 idi; sev 
 y6 y tripet hyny, ei maedu am rodi pet ni 
 dylyo ei rodi, ac am ei cafael can g6r, ac 
 am una6 mevyl ar ei baryv : ac os am ei 
 cafael can g(5r ei maed, ni dyly dimóyn 
 namyn hyny; can ni dylyir dimóyn a dial 
 am un cy vlavan. Sev yó ei gomóyn, o ceif 
 hi ei g6r can góraig aral, taled ei gór idi hi 
 cóeugaint y treigyl cyntav ; am yr eilgóait 
 punt ; os ceif y tryded góait, yscar a geil 
 heb coli dim o'r eidi ; a'r da à cafo hi am y 
 tripet hyny a dyly bod yn góahanedig i 6rt 
 ei g6r. 
 
 Góraig y brenin a geil rodi, heb càniad 
 y brenin, traian à del o dovod i'r brenin. 
 
 Góraig mâb ucelgór a geil rodi ei mantel, 
 a'i crys, a'i hesgidiau, a'i penliain, a'i bóyd, 
 a'i diaód, a cra6n ei eel, a benfygiaó ei hoi 
 dotrevyn. 
 
 Góraig taia6g ni geil rodi dim, namyn 
 benfygiaó ei gogyr, mal y cly6er ei lev y ar 
 y dom, a rodi ei pencuóc tri gorsav. 
 
 Góraig pan cysger centi, ni dyly cycóyn 
 odyno hyd yn pen y na6med dyd ; a pan 
 yscaro a i g6r, ni dyly cycóyn hyd yn pen 
 y naónied dyd, ac yna yn ol y ceiniaóc di- 
 6edav ; a pan bo mar6 ei g6r, ni dyly cyc- 
 6yn o'r tŷ hyd yn pen y naómed dyd, ac 
 yna ar ol y ceinia6g dioedav. 
 
 O tri mod y dylyir {amgobyr i góraig : 
 o rod ac estyn, can ni cysger centi; yr ail, 
 o cygóelogac honaid, can ni bo rod; y 
 trydyd, o beiciogi. 
 
 Amgobyr mere maer cycelaör, punt. 
 Amgobyr mere maer, cóeugaint. Amgo- 
 byr mere pencenedyl, cóeugaint a punt. 
 Amgobyr mere ucelg6r, cóeugaint. Am- 
 gobyr mere mâb ailt, pedóarugaint. Am- 
 gobyr mere altud, pedair ar ugaint. Am- 
 gobyr pob pen sóydaóg, her6yd rai, punt; 
 heróyd ereil, cóeugaint. Amgobyr sóydog- 
 ion ereil, heróyd rai, cóeugaint; heróyd 
 ereil, triugaint. Amgobyr caet o góraig, 
 deudeg ceiniaóg. 
 
 O derbyd beiciogi góeinidaóg a caet, y 
 neb a'i beicoco a dyly rodi góeinidaóg aral 
 i góasanaetu yn ei le yny ago, a meitrin ei 
 mâb g6edi ago yn dilestair i'r neb pieufo y 
 dyn; ac o byd maró yn egi, ta]u ei g6ert 
 cyvrait i'6 harclöyd, ac ebedió ystavela6g 
 o'i góraig, xiii. 
 
 O derbyd i altud o g6raig myned tr6y 
 gölâd, ac yn hyny ei marö, taled i'r neí) 
 
 pieufo y tîr unarpymteg am ei maróty- 
 warcen. 
 
 O derbyd i g6r mynu yscar â'i göraig, a 
 mynu o hano góraig aral, dilys y6 y cyntav, 
 can ni dyly un g6r bod ido dóy géraged. 
 
 Pob góraig a dyly myned y ford y myno 
 yn ryd, can ni dyly bod i càrdycóel, ac na 
 dylyir idi dim, namyn ei hamgobyr; a 
 hyny un amgobyr ; can nid oes i góraig 
 ebedió, namyn ei hamgobyr; 6rt hyny 
 megis na dyly g6r talu namyn un ebedi6; i 
 megis hyny ni dyly góraig talu namyn un 
 amgobyr ; can nid oes idi ededió, namyn ei 
 hamgobyr. 
 
 Nicycain góraigyn'mac nacyn tystar g6r. 
 
 derbyd góeled göraig yn dybod o'r 
 part h6n i'r l6yn, a'r g6r o'r part aral, neu 
 yn dybod o góacty, neu a tan un mantel ; 
 os góadu à gónant, 16 deg góraged a deu- 
 gaint ar y göraigf a'r cymaint ar y g6r o 
 g6yr. 
 
 O derbyd rodi Cybraes i altud, 6rt i 
 braint ei g6r yd â ei sarâed yny bo mar6 yr 
 altud, a g6edi bo mar6 yr altud yny myno 
 y góraig g6r aral ; can nid ymc6el tra ei 
 cevyn ar y cenedyl. 
 
 O derbyd rodi Cybraes i altud, a bod 
 plant meibion idynt, y plant a dyly trev 
 tâd o mamöys, eityr na dylyant ran o tydyn 
 breintiaól, hyd y trydyd dyn ; eityr mâb 
 altud o penaet; h6n6 a dyly ran o c6byl. 
 Meibion y ry6 góraged hyny y telir góarteg 
 deuac noadynt : sev aca6s y gelóir y 
 góarteg hyny yn góarteg deuac, can nid oes 
 cenedyl tâd a'u talo, namyn cenedyl y mam. 
 
 Ni dyly góraig na prynu na góertu, oni 
 byd priaócl; ac o byd priaód, hi a dyly 
 prynu a göertu. 
 
 Tair góraged y dyly eu meibion mam- 
 6ys: mâb Cybraes à roder i altud; a mâb 
 góraig à g6ystler yn gólâd ancyviait, o ceif 
 beiciogi, a'i góystlaó hitau o'i cenedyl a'i 
 harclóyd; a góraig à dyco altud trais y 
 arnei. 
 
 O derbyd roi mor6yn i g6r, ac na 
 hòner ei co6yl cyn no cyvodi tranoet ; ni 
 dyly ev ateb idi hi o hyny alan. 
 
 O derbyd i moróyn na dygóeto ei coöyl 
 cyn ei cybodi y ar ei g6ely, ni dyly ei coöyl 
 o hyny alan, bod namyn yn cyfredin y 
 rygtynt. 
 
 Ni dyly mere o da ei tâd namyn cym- 
 maint â banner à cafo ei bra6d ; ac ni dyly 
 talu o gal anas namyn cymaint â hanner à 
 talo ei bra6d ; a hyny tros ei plant ; ac oni 
 byd plant idi, a tygu ohanei na bo byt, ni 
 dyly talu dim ; ac o byd, ac eu myned yn 
 oed cyvreitiaol, talent ehun trostynt o hyny 
 alan. 
 
HYWEL DDA. 1 
 
 977 
 
 Ni dyly g6raig yn y byd talu ceiniaóg 
 paladyr na hen na euag. 
 
 O derbyd, o aca6s nrynu yscar, dygóed- 
 6yd na galo ei g6r ymrain, cyvrait a eirc 
 provi : sev mal y provir, tanu lenliain g6en 
 a tanadynt ne6yd golci, a myned y g6r idi 
 ar hc-no i bod centi : a pan del ei eóylys, 
 ei gel6g ar y lenliain ; ac o geil liyny mal 
 y g6eler ar y lenlieiniau .dogyn y6 ido : ac 
 6edi hyny ni geil hi, o'r aca6s h6n6, yscar 
 ag ev, na myned â'r eidi yn cóbyl. 
 
 O dygóed moróyn^ar g6r dóyn traîs y 
 arnei, a'r g6r yn góadu; a dygóedyd o'r 
 mor6yn, oni dyg ev trais y arnei hi, ei bod 
 yn moróyn, y cyvrait a dygóed bod yn ia6n 
 provi ai moróyn ai nid mor6yn; canys ei 
 bod yn mor6yn j6 ei hardeló : ac ysev à 
 dyly ei provi yr edlig ; ac os ceif yn mor- 
 6yn ryd byd y g6r, i dygóedóyd arno y trais, 
 a hitau heb coli ei braint.» 
 
 O dygir trais ar g6raig g6ria6g, ni dylyir 
 talu ei hanigobyr; canys tal6s pan g6r- 
 a6s. 
 
 O derbyd i g6raig dóyn mâb yn cyvreit- 
 ia6l i g6r, cyd as g6ato y g6r, ni a dygóed- 
 6n na dyly hi, g6edi as dyco ido ev ung6ait, 
 ei d6yn byt i aral ; can ni byd càrdycóel y 
 6rt y neb y dycpóyd cyntav. 
 
 O derbyd roi góraig i g6r, ac en6i ei da, 
 a cafael c6byl, hyd yn oed nn ceiniaóg, ac 
 na cafer hòno, nyni a dygóedón y geil y g6r 
 yscar â hi, ac na cafo dim o'r eidi : a hòno 
 y6 yr un ceiniaóg à dóg cant. 
 
 Nid raid mac ar dilysróyd da can góraig, 
 yn canyscaet. 
 
 Góraig a dyly traian sarâed ei g6r, nac o 
 lad y sarâer nac o pet aral. 
 
 Ni dyly reitgóraged i góraig, nac am 
 ledrad, nac am galanas, nac am mac; na- 
 myn rait o g6yr. 
 
 Cyvrait a dygóed na dyly g6ra:g coóyl 
 6edi blodeuo, onis diheura hi cyvnesaviaid, 
 y am ei mam, a'i tâd, a'i brodyr, a'i c6ior- 
 yd; a hyny yny bo seitdyn : sev J dyly 
 blodeuo o'i pëdair blóyd ar deg alan : ac o 
 hyny hyd yn pen y deugaint blyned y dyly 
 meitrin: sev j6 hyny, pedair blyned ar 
 deg a deugaint y dyly bod yn ei hieuegtid; 
 a g6edi hyny peidiaó ag ymdóyn. 
 
 O derbyd rodi mor6yn i gór, a heb cysgu 
 centi, cafael cam o honei, 6rt braint ei g6r 
 yd â, ac y dig6ygir idi, ac nid 6rt braint 
 ei bra6d ; a nòno a gelóir moróyngóraig. 
 Ac o dygir trais arnei, ev a dylyir talu ei 
 co6yl idi. 
 
 O derbyd enlibiaó g6r ar góraig, y treigyl 
 cyntav, 16 seitg6raged; yr ail treigyl, 16 
 pedair g6raged ar deg; o hyny alan am 
 pob enlib, 16 deg g6raged a deugaint. 
 
 O derbyd i g6raig lad dyn, hi a dyly 
 cafael ceiniaóg paladyr : a h6n6 y6 y dyn 
 a'i cymer, ac nis tâl. 
 
 Pob arclóycles a dyly amgobyr göraged 
 ei cyvoet. 
 
 Pob maer bisóail a dyly amgobyr ei 
 maertrev. 
 
 Nid oes braint i puten : cyd dycer trais 
 y arnei, ni dyly cafael ia6n. O sarâer 
 hitau, taler ei sarâed 6rt braint ei braód; 
 a'i galanas, o ledir. 
 
 Pob ancy vlavan à gónel g6raig, taled ei 
 cenedyl trosti, mal tros y g6r, oni byd 
 g6ria6g ; os g6ria6g byd, taled hi a'i g6r ei 
 caml6r6 a'i dir6y. 
 
 G6aesa6r, ac adlamgör, ac as6yng6r. 
 Od â g6aesa6r y 6rt ei goaesav, cóeugaint 
 a tâl; adlamgór, trmgaint atâl; as6yng6r, 
 deg ar ugaint a tâl. 
 
 (YMAN y las Elidyr M6ynma6r g6r o'r 
 Goclecl ; a g6edi ei lad y daet g6yr y Goc- 
 led yma i'6 dial. Sev g6yr à daetant yn 
 tygóysogion idynt, Clydno Eidyn, a Nud 
 Hael mâb Senylt, a Mortav Plael mâb 
 Servari, a Pyderc Hael mab Tuda6al Tut- 
 clyd; ac a daetant Armon. Ac 6rt lad 
 Elidyr yn Aber Me6edus yn Armon, y 
 losgasant Armon yn ragor dial. Ac odyna 
 y luydâ6s Pun mâb Maelc6n, a g6yr 
 G6yned canto, ac y daetant hyd yn glan 
 G6eryd yn y Gocled; ac yna y bnant yn 
 hir yn amryson p6y à dylyai myned yn y 
 blaen tr6y avon G6eryd. Ac yna yd 
 elyg6s Run cenad hyd yn G6yned i góybod 
 pieuvai y blaen. Rai a dygóed, panyó 
 Maeltav Hynav, pentevig Pengard, a'i 
 barn6s i g6yr Armon ; Iorg6ert mâb Mad- 
 a6g, tróy a6durda6d y cyvargoydid, a'i 
 cadarnâa; panyó Idno Hen i g6yr y pyst 
 pendu ; ac yna yd aetant g6yr Armon yn y 
 b]aen, ac y buant da yno : ac y cant Tal- 
 iesin — 
 
 Cyclyu 6rt g6res eu lavnau 
 Can Pun yn ruder bydinau 
 G6yr Armon rudion y6 rydihau. 
 
 Ac yna, i^ac hyd y trigasant yn y luyd, y 
 cysg6s eu góraged can eu góeision caet; ac 
 am hyny y rodes Run idynt ped6ar braint 
 ar deg. — 
 
 Cyntav y6, ragor rac g6raig; sev y6 
 ragor, y meirc dov, a'i moc, a'i g6ydau, a 
 car, a dau ycain à myno ar ei g6arteg, a 
 lonaid y car o'r dotrevyn à myno. 
 
 Yr ail j6, blaen Góyned yn luydau. 
 
 Trydyd y6, na tâl i'6 anivel. 
 
 Ped6eryd y6, tervynu ar y g6ladod à 
 cyvarboent ar Armon. 
 
 Pummed y6, o byd amryson y r6g d6y 
 
978 
 
 CYVEEITHIAU 
 
 maena6Ì, o'r na6 maenaól y syd yn Armon, 
 eu diamrysoni o'r sait y d6y, heb neb o le 
 aral. 
 
 C6eced, na byd rigyl yndi. 
 
 Seitmed, bod yn ryd pysgota ar y tair 
 avon y syd yndi yn cyfredin. 
 
 Wytmed 
 
 Na6nied, na bont breuan hy ec6g. 
 
 Degmed, nad yvoynt letcaöd. 
 
 Unmed ar deg, nad oes daly ar eu cyca6- 
 sed byd y trydyd gair. 
 
 Deudegmed, na taler meirc g6esteion, na 
 g6yr ar cylc. 
 
 Trydyd ar deg, na dylyant myned i lety 
 aral o'r neuad. 
 
 Ped6eryd ar deg, pöypynag a eistedo 
 yndi un dyd a bl6ydyn, o byd g6r anloed- 
 a6g, ei bod yn un braint â g6r o'r gólâd. 
 
 Ac o byd à ampeuo un o'r breintiau 
 hyny, clas Bancor a rai Beuno a'u ceid6.) 
 
 O derby d i dyn tori troed anivel dyn 
 aral, neu ei mordóyd, neu göneutur brió y 
 del nycdaöd i'r anivel ohano, a bod yr 
 anivel yn glan, mai y galer ysu ei cîg, ia6n 
 y6 i'r dyn a'i bri6o cymryd yr anivel o'i 
 medygim'aet yny bo iac; can ni dyly per- 
 cena6g yr anivel lavuriao tros g6eitred y 
 neb ry g6naet cam ido. Ac os anivel blit 
 à tòres ei troed, neu ei mordóyd, neu ŷc à* 
 ardo, roer i'6 percenaög cyvryo cystal ag 
 ev, i góneutur unryó niöyniant ag à gónel 
 ar yr eido ehun. Ac os mar6 byd yr 
 anivel, triged yr arg6ystyl yn dilys yn ei 
 le ; ac os by6 byd, a'i góeled yn iac teledi6, 
 cymered pa6b yr eido, mal cynt. O der- 
 byd maró yr anivel yn y le pan brióid, 
 cyndycier i'r neb à'i bri6is; ac onis myn, 
 devnydied y percena6g ev. Os yntau a 
 dyg6ed, móynâa ev, a mi a'i talav mal y 
 dygóeto y cy vrait : sev à g6ŷl y cy vrait, o 
 g6yl Ieuan hyd y calan, talu y cîg a'r croen, 
 yn le y deupart, a'r traian ar yr enaid ; 
 canys yna y mae ia6n amser tacgóed; o'r 
 calan eilgóait byd g6yl Ieuan, y deupart ar 
 yr enaid, a'r traian ar y cîg a'r croen ; canys 
 buria byd pob anivel yn yr amser h6n6. O 
 derbyd i'r dyn rybrióasai górtaód y lódyn 
 mar6 ato, gónaed y percenaóg ei egóylys o 
 hano; ac y cyd á hyny cóbyl o cy vrait a 
 ceif. 
 
 O derbyd i dyn rodi mac i aral ar pet, 
 ia6n y6 ido rydâu y mac. O un o tri aca6s 
 y byd ryd mac: ai o talu trosto, ai o 
 g6ystla6, ai o g6adu mac. Os ei g6adu à 
 myn, mal hyn y göedir: dybodaryr ynad; 
 a'r ynad piau ceisiaö y can y dóyplaid, ai 
 mac y g6r, ai nid mac Ì Heb yr ha6lg6r, 
 mac : Heb y cyndogyn, na mac. Yna y 
 mae ia6n i'r ynad gomyn, â 6yt mac di Ì 
 
 Wyv, heb y mac. C6bylg6ad, heb y cyn- 
 dogyn, nad 6yt mac ti y cenyv i, nac ar 
 hyny, nac ar dim. Dioer, heb y mac, mal 
 y mae goreu y dyly mac hebróg ei bod i 
 bod yn mac, yd hebrygav mi my bod yn 
 mac. Dioer, heb y cyndogyn, mal y mae 
 goreu y dyly mac ei g6adu; mitau a'i 
 goadav. Yna y mae ia6n i'r ynad etryc pa 
 del6 y dyly ev ei g6adu. Sev a g6ŷl y 
 cyvrait yna : Can nid oes namyn i un 
 tava6d ev yn gyru arno, na dyly namyn 
 un tava6d y cyndogyn ei góadu. Ië', heb 
 y cyndogyn, mitau a'i g6adav ev. Yna y 
 mae iaón i'r ygnad cymryd y crair yn ei 
 la6, a dygóedóyd 6rt y cyndogyn, na6d Du6 
 ragot, a naód pâb Ruvain, a na6d dy ar- 
 clóyd, na dos yn 16 cam. Od â yntau i'r 
 16, tyged i Duo yn y blaen, ac i'r crair syd 
 yn ei la6 i'r ynad, hyd nad mac ev y canto 
 ev, nac ar à dyg6a6d, nac ar dim. Oni 
 g6rtt6g y mac arno, bid ryd y cyndogyn o'r 
 ha6l, a taled y mac cóbyl i'r haólgór. Os 
 ev a góna y mac górttôg ar y cyndogyn, 
 g6rttyged tra bo y cyndogyn yn rodi ei 
 genau ar y crair, gèedi y tygo. A sev mal 
 y görttóg : Myn y crair y syd yna, mac 6yv 
 mi y cenyt ti ar yr hyn à dygóedasam ni; 
 a mi a mynav barnu bra6d imi o'r ynad. 
 Ac yna y irae ia6n i'r ynad myned alan i 
 barnu bra6d : a sev a g6ŷl y cyvrait yna, 
 16 y cyndogyn ar ei seitmed i g6adu ei 
 mecni ; c6eg6yr, ac yntau seitmed ; pedóar 
 onadynt o part ei tad, a dau o part ei mam, 
 ac ev ehun yn seitmed. Ac ys ev yó.nesed 
 y dylyant y góyr hyny bod ido ag y dyly- 
 oent talu galanas, a'i cymryd y cyd ag ev: 
 a sev y6 oed y rait hòno, 6ytnos o'r sul 
 nesav; a sev le y roder y rait hò no ido ev, 
 yn y Ian y g6ranta6o ev eferen; a sev 
 aca6s y cymerir hi yno, can y bentitiós ar 
 y le byd eferen. Ac o ceif yntau ei rait, 
 dogyn y6 ido; oni ceif yntau ei rait, taled 
 ev yr ha6l : ac o myn yr arclóyd erlid cyv- 
 rait anudon arno ev, erlyned. 
 
 Pa mac pynag à górttygo ary cyndogyn, 
 ryd byd o'r ha6l, ac o'r mecni; canys 
 g6naet teiti mac. Pa mac pynag ni górfc- 
 tygo, taled ehun yr haól; can ni gónaet 
 teiti mac. A'r hyn à dylyai mac, pan 
 adevo 6rt yr ynad ei bod yn mac, ia6n yó 
 i'r ha6lg6r tystu y ryadev ohano, rac ciliaó 
 ohano eilgóait- 
 
 O derbyd i dyn cymryd mac ar pet y 
 can aral, ia6n y6 ido dodi oed ar y pet à 
 dylyo; a pan del ei oed, ia6n y6 ido ehun 
 gomyn y cyndogyn cysevin ; ac os negyd 
 byd y cyndogyn ido, deued ar y mac, a 
 holed y mac, a dyg6eded bod y cyndogyn 
 yn negyd ido. Os ev a dyg6ed y mac, hyd 
 
HYWEL DDA, 
 
 979 
 
 nad mac, deued hyd ar yr ynad, a holed yr 
 ha6l rac bron yr ynad; ac os ev a myn y 
 mac g6adu, ac na górttygo y cyndogyn arno, 
 bid ryd y mac o'r ha6l, am y góâd â digon- 
 es. Os ev à göna y cyndogyn górttóg ar y 
 mac, a gal6 ar yr ynad am braód órt y 
 görttóg à digones, iaón yó i'r ynad ar y mac 
 barnu ei 16 ar ei seitmed, yn unfurv ag y 
 dygóedasam ni ucod. 
 
 O derbyd i dyn cymryd mac y can aral 
 ar pet. a dybod y dóyplaid y cyd, a'r haól- 
 g6r, a'r cyndogyn. a'r mac, a lioli o'r ha6l- 
 g6r y mac, a dygóedóyd ei bod yn mac ar 
 pet maórj ac ateb o'r cyndogyn, a dygóed- 
 6yd ei bod yn mac ar pet bycan, a heb 
 g6adu ei mecni, ia6n y6 i'r ynad yna barnu, 
 bod yn dedbryd y mac, pahar y mae mac, 
 ai ar pet ma6r ai ar pet bycan ; a hyny 6rt 
 16 y mac; canys mac adevedig y6. 
 
 O derbyd i dyn cymryd la6er o meiciau 
 ar pet, a mynu ei g6adu o'r cyndogyn: 
 cymaint ag à dyg6edasam ni ucod i góadu 
 mac, a da6 i g6adu pob un onadynt 6yntau, 
 îieróyd mal y traetasam ni ucod i g6adu 
 mac. Rai a dygóed, ag un seitgóyr g6adu, 
 cyd yd boent ped6ar meic ar ugaint; nyni 
 a dyg6ed6n liyd nad ia6n. 
 
 O derbyd i dyD tebygu bod yn ryd mac 
 o'i mecni, o talu pet o'r dylyed, a heb talu 
 c6byl ; nyni a dyg6ed6n, hyd na byd ryd ; 
 a dylyu ohano bod yn mac ar y ceinia6g 
 di6edav, mal ar y cyntav. 
 
 O derbyd bod mac adevedig, a bod neg- 
 ydiaet am talu, ia6n y6 i'r mac roi g6ystyl 
 cyvreitia6l darbod; y traian yn g6el no'r 
 tâl. 
 
 O derbyd ludias rodi g6ystyl, y mac piau 
 hebr6g y góystyl y cyd â'r ha6lg6r hyd yn 
 diocel ; ac a dyly cymryd y f òna6d cyntav, 
 o byd ymlad : ac oni g6na hyny, taled ehun 
 y dylyed. 
 
 O derbyd i mac ceisia6 d6yn g6ystyl heb 
 y cyndogyn, heb cyfroi ar y cyndogyn yr 
 ha6l, ni dyly ev d6yn g6ystyl. 
 
 Ni dyly mac d6yn góystyl y cyndogyn, 
 oni byd negydiaet cyndryca6l yn ei g6yd. 
 O g6eles yntau negydiaet yn erpyn yr ha6l- 
 g6r cyn do hyny, yntau a geil roi g6ystyl y 
 cyndogyn i'r ha6lg6r yn ei absen. 
 
 O càniata y cyndogyn i'r mac roi g6ystyl 
 punt yn le un ceinia6g, a cyn yr oed g6ys- 
 tyl, coli y g6ystyl, ni dyg6ed y cyvrait dylyu 
 ohano tra ei cevyn, namyn dimai; canys 
 û y n y y6 traian y ceinia 6g cyvrait. 
 
 O derbyd i dyn rodi eygcertyd punt yn 
 
 le un ceinia6g, a dycóydaó y g6ystyl, ni 
 
 bernir i'r cyndogyn cymaint â dim ; canys 
 
 ev ehun a lygr6s braint y g6ystyl. 
 
 " P^ypynag a g6ystlo g6ystyl adevedig, a 
 
 tebygu ohano ev, 6rfc nad oed mac arno, 
 bod y g6ystyl yn anclilys ; nyni a dyg6ed6n 
 dyc6yda6 h6n6, a'i bod yn dilys. 
 
 O derbyd i'r mac roi g6ystyl o pet maör 
 am pet bycan, cyvreitia6l y6 i'r ha6lg6r 
 cymryd y pet a roder ido yn g6ystyl. A 
 can colo h6n6. cyn yr oed, ni dig6yg ev 
 namyn traian tracevyn i'r mac à'i rodes 
 ato; y mac a'i dig6yg yn c6byl i'r cyndogyn; 
 canys ancyvreitia6l y d6g. 
 
 O derbyd bod mac ar deudeg ceiniaósr, a 
 dybod oed y deudeg ceinia6g, ac nad oed ar 
 hel6 y cyndogyn namyn marc deg punt, a 
 dybod yr ha6lg6r a'r mac i cycypel y deu- 
 deg ceinia6g, a dyg6ed6yd o'r cyndogyn, 
 nid oes cenyv i à tal6yv ic6i, namyn my 
 marc, a h6n6 nis talav ic6i, ac nis g6ystlav; 
 ac ni dyly yr haólgór d6yn g6ystyl y mac, 
 namyn cyrcu el deuod ar yr arcl6yd; a 
 mynegi i'r arcl6yd, nad oes rac6 namyn pet 
 ma6r; ac na dylyir d6yn pet ma6r yn 
 góystyl am pet bycan; ac yna y mae ia6n 
 i'r arcl6yd rodi càniad i'r mac i rodi g6ys- 
 tyl ma6r yn le pet bycan, rac bod yn coledig 
 yr ha6lg6r. 
 
 O derbyd i dyn rodi mac i aral ar pet, a 
 góecli rodi y mac, myned i na6d rac dylyed; 
 nyni a dyg6ed6n, na dyly ev na6d rac 
 hyny; ac y dyly y mac rodi g6ystyl i'r 
 ha6lg6r; neu yntau a g6ato ei mecni. 
 
 Ni dyly neb cymryd mac yn undydia6g; 
 canys onis ha6l yn y dyd h6n6, neud etyó 
 ar amser nad oes mac ido. 
 
 Ni dyly dyn cymryd mac cyndogyn; 
 canys dau ardelo ynt; ac na ceif yntau 
 namyn de6is ei ardel6. Os o mecni yd 
 ardel6, nid oes cyndogyn; os cyndogyn, 
 nid oes mac. Ac 6rt hyny ni geil undyn 
 sevyl yn mac cyndogyn. 
 
 Ni dyly mac d6yn g6ystyl y ar y cyn- 
 dogyn, ac ev yn ei negesau ehun, neu yn 
 g6àn, neu yn negesau ei arcl6yd; ac ni 
 dyly yr ha6lg6r d6yn g'6ystyl y mac yn cy- 
 hyd â hyny o yspaid. 
 
 O derbyd i dyn cymryd mac ar da, a 
 g6edi hyny deol y cyndogyn, ai o aca6s 
 galanas, ai o aca6s ledrad, ai o aca6s na 
 dylyo bod yn ei g6lâd ; a mynu o'r ha6lg6r 
 ei da y can y mac ; sev a g6yl y cyvrait, 
 bod yn ia6n rànu y rygtynt yn deuhanner 
 y coled ; talu o'r mac y nail hanner, a'r 
 cyndogyn y lal; canys hagyr y6 talu o'r 
 mac c6byl, ac ev yn g6irion ; a hagyr coli 
 o'r ha6lg6r c6byl, er credu ohano ev y mac. 
 A lyna y trydyd le y ran cyvrait yn cyv- 
 reitiaól. O derbyd dybod y cyndogyn i'r 
 gólâd tra ei cevyn 6edi hyny, 6yntau a 
 dylyant cypel eu da aruo ev; ac yna y mae 
 ia6n cafael o'r mac hanner o'r da h6n6. A 
 
980 
 
 CYVREITHIAIT 
 
 lyna y le y byd cypelg6r y mac ar da ido 
 ehun. 
 
 derbyd bod mac ar dylyed, a cyn no 
 dybod oed y dylyed, maró y mac, a gadaó, 
 mâb o hano, y mâb a dyly sevyl yn dyly- 
 edion ei tad . Rai a dygóed, o myn y mâb 
 h6n6 góadu ei mecni, panyó uc pen bed ei 
 tâd y dylyir y góâd ar cyvrait : Nyni a 
 dygóedón, na dylyir; canys y doetion a 
 dygóedant, nad erlid cyvrait yn y byd un 
 dyn, nac i nev yd el, nac £ufern ; namyn 
 yny el ev yn y daiar: sev acaós j6, cyd 
 boed cyvrait r6g dyn a'i cilyd ar y daiar, 
 nid oes cyvrait y r6g diavol a'i cilyd, nac 
 y r6g egyl a'i cilyd, namyn egóylys Du6; 
 ac 6rt hyny dyn à el y ar y daiar hon, nid 
 oes ido yntau cyvrait, namyn cydbod y nail 
 rai onadynt hoy ; ac 6rt hyny y mae ia6n 
 i mâb y mac maró h6n6 góasanaetn cyvrait 
 tros ei tâd, mal y g6asanaetai yntau, pei 
 by6 : ac oui byd mâb ido, yr arclóyd a dyly 
 bod yn mab ido ; ac o byd raid cypel, ev 
 a dyly cypel mai y dylyai y mac, pei by6. 
 O derbyd i dyn cymryd mac y can aral 
 ar pet, a cyn dybod oed y d} r lyed, maró y 
 cyndogyn, y mac â dyly cypel mab y cyn- 
 dogyn. O derbyd na bo mâb ido, saved yr 
 arclóyd yn ei le, a taled trosto. Ac os 
 góaclu à myn, goaded ehun, mal y góataiy 
 g6r yd aet yn mâb ido er ei da; can bu 
 g6el canto ev myned yn mâb i'r g6r rac6 
 er ei da, no bod yn arclóyd ; bid yntau yn 
 braint y g6r yd aet yn mâb ido, a góated 
 yntau ei mecni ar ei seitmed : a'r góyr hyny 
 ni dylyant hanbod o cenedyl y mac, namyn 
 o cenedyl y brenin ; canys ni deiryd cen- 
 edyl y mac i'r brenin. Cyd góato y brenin 
 y mac, yny dygóato goad am mecni ei tad, 
 ni dyly neb o cenedyl ei mam góadu dim 
 tros ei tâd ev. 
 
 Tair over mecni y syd. Pan pryno dyn 
 y can aral er ariant, a cymryd mac arno; 
 ac na cymered mac ar yr ariant; a bod yn 
 etivar can percen yr ariant ei cyvneoid; 
 can ni myn ev móynâu y mac y syd ido ar 
 y pet y cymyrt ; ac nad oes mac i'r lal, à 
 cypelo ido ei cyvneoid; 6rt byny y mae 
 over y mac o'r neiltu; can ni myn y per- 
 cenaóg ev. O derbyd i dyn rodi mac i aral 
 ar andilys yn ryd dilys, a dybod y percen- 
 a6g i da o'i andilysu, ia6n y6 cafael o'r per- 
 cen a6g er ei ada6, cyd roer mac ar y pet 
 ni dylyir ei roi ; ac nid iaón ei cycóyn o'r 
 la6 y mae yndi, oni del argóystyl cystal ag 
 ev y can yr argoaesav. O derbyd i'r ar- 
 goaesav dygóedóyd na dyly talu, namyn 
 cymaint ag à cavas ev er ei marc : nyni a 
 dygóedön dylyu o hano ev talu góert cyv- 
 rait y marc, pa ry6 marc pynag bo ; ac 6rt 
 
 na geil y mac cyndal ei cynegni yd aet yn 
 mac arnei : am hyny y gelóir yn over mac. 
 
 Y da andilys rydygoedasani ni yma, p6y- 
 pynag à tygo yn cam am cycóynedigaet y 
 da hon6, bid i'r arclóyd yn ei ol. Trydyd 
 y6, nid mac mac góraig ; sev y6 hyny, ni 
 dyly góraig bod yn mac; can ni dyly 
 góraged góadu mac ; ac na dyly rait o g<5yr 
 o'u góadu. Nitau a dygóedón. bod yn ryd 
 mac ar dilysróyd y centi ; a bod yn mac y 
 mac à rodo hi ; canys g6r à g6ata hi, g6yr 
 a dyly y cyd á hi i góadu y mac. 
 
 O derbyd i göraig rodi briduó ar pet a'i 
 göadu o honei yn cy vreitiaol ; nyni a dyg- 
 6ed6n mai góraged a'i góata y cyd â hi. 
 Kai a dygóed, na dyc6yd góystyl o laó mac, 
 hyd yn pen undyd a blóydyn; nyni a dy- 
 góedón, y dycóyd góystyl o la6 tridyn, yn 
 ei oed ; sev y6 y tridyn hyny, mac, ac ar- 
 cl6yd, a percenaög y da. Sev acaós • canys 
 yr arclóyd a byd mac ar pob da adevedig; 
 6rt hyny y dycóyd o'i la6 yntau y góystyl, 
 neu o la6 ei góasanaetgör. O la6 arclóyd, 
 nac o laó mac, nid raid mac ar dilysróyd 
 göystyl; can ni góadant h6y ei roi; ac 
 óyntau a dylyant bod yn meiciau ar dilys- 
 róyd y góstyl hónó byt. Yr arclóyd y syd 
 mac ar pob da adevedig, or ni bo mac arno. 
 
 Y can percen da y dylyir cymryd mac ar 
 dilysróyd y góystyl, rac ei göadu ohono ev, 
 ai er cóant y da, ai er pet aral, nas rodasai. 
 
 Ni dyly neb dygóedóyd na del yn mac 
 tros ei cilyd, o byd cyvryo g6r ag y dylyo 
 myned yn mac. Laóer o cyvryo dynion 
 ni dyly myned yn mac, na rodi mac; sev 
 acaós y6 hyny, can ni dylyant höy góadu 
 mac, ni dylyant h6y rodi mac ; nid amcen 
 no mynac, hermidgór, a dyn ancyviait, ac 
 yscolâig yscol, a pob dyn ni galo dybod heb 
 càniad aral i góasanaetu cyvrait. 
 
 O derbyd i dyn rodi mac ar dylyed, a 
 dycóydiaó yr oed yn un o'r tair g6yl ar- 
 penig, y pasc, a'r sulgóyn, a'r nadolic, er 
 ei holi ohano, ni cyl onid ei annod. Os 
 dy6 nadolic y cyfry ei ha6l, ni ceif ei ha6l 
 nac ateb hyd tranoet g6edi y calan; os y 
 pasc byd, tranoet 6edi dy6 pasc bycan ; os 
 y sulgóyn byd, tranoet 6edi y sul nesav i'r 
 sulgóyn : a'r tair óytnos hyny a gelóir o eu 
 braint yn undyd dydon. 
 
 Nid raid cymryd mac ar dilysróyd ar- 
 iant, nac ar tlysau treigledig, cae, a cylel, 
 a góregys, nac aróyau hevyd. 
 
 O derbyd i mac a cyndogyn cyvarbod ar 
 pont unpren, ni dyly bod yn negyd heb 
 góneutur un o tripet, ai talu, ai góystlaö, 
 ai cyrcu cyvrait ; ac ni dyly cycóyn ei baód 
 hyd ei sa6dyl heb góneutur un o'r tri hyny. 
 O byd negyd ev o un o'r tripet hyny, roded 
 
HYWEL DDA. 
 
 981 
 
 y mac ei g6ystyl yntau i'r ha6lg6r. O 
 byd g6el canto yntan, cyrced cyvrait dian- 
 nod. 
 
 Ni dylyir rodi oed 6rt port am ha6l 
 mac a cyndosyn; canys diannod y dyly 
 bod. 
 
 O derbyd i'r liaólgór g6rta6d cyvrait rac 
 deuglin yr ynad, bid ryd y mac, a bid col- 
 edig yntau o'i ha6l; canys ni parâa ei ha6l 
 namyn tra parâo y mac. 
 
 Os cyndogỳn a górtyd cyvrait, boed y 
 mac yn mac adevedig, a'r haól yn îr a cypel 
 o'r mac i'r liaólgór ei dylyed. 
 
 O damgóeinia i dau dyn bod cyvrait y 
 rygtynt, a'r nail onadynt yn galó ar mac ar 
 cyvrait, a'r lal yn dygóedóyd na dyly ev 
 rodi mac, namyn dylyu o hano ev oed 6rt 
 ei port, dygóedóyd o'r liaólgór, dioer mac a 
 dylyav mi; ni dyly mac ni dyly dim. Di- 
 oer, eb y lal, nid mac ar ni bo mac ar dim; 
 ac imi ni dylyir dim; canys adevedig cenyt 
 ti, na dylyi ti dim imi. Nyni a dygóedón, 
 na dyly ev mac ar cyvrait; can ardelós o 
 oed 6rt port, ac nad oes oed yn haól mac a 
 cyndogyn. 
 
 O derbyd i dyn rodi bridu6 ar pet, taled 
 neu g6ated, mal y dylyo cyvrait; sev a 
 dygöed y cyvrait, oni górttóg arno, bod yn 
 dogyn ei 16 ehun. Os górttóg a byd arno, 
 galóed yntau am braód; sev y barn y cyv- 
 rait ei 16 ar ei seitmed i'6 góadu : pedóar 
 o part ei tad, a dau o part ei mam, ac eliun 
 yn seitmed. Oed ei rait pytevnos o'r sul 
 rac góyneb; o cefir ei rait, dogyn yó. O 
 dycóyd yn ei rait, ei camlóró i'r brecin a'r 
 eglóys, bid yn ei ol, a taled ei dylyed yn 
 c6byl. 
 
 O derbyd i dyn cymryd bridu6 y can 
 aral, a dygóedóyd, panyó ar pedair ar 
 ugaint y mae; a'r lal yn adev bod briduó 
 ar ceiniaóg; sev a dygóed y cyvrait, dylyu 
 ohano ev bod yn admergór ei briduó ev, ai 
 ar pedair ar ugain, ai ar ceiniaóg; can nid 
 ydy6 yn g6adu bridu6. Nyni a dygóedón, 
 nad briduó ÿny cyvarfo y teirlav y cyd, ac 
 nad mac, ac nad gorbodaóg, yn y cyvarfo y 
 teirlaó y cyd. 
 
 Yr eglóys a'r brenin a dyly cypel briduó; 
 canys Du6 a cymeróyd yn le mac. Yr 
 eglóys piau y g6ahard am briduó, a'r bren- 
 in i cypel. Canys y can pob dyn à bed- 
 ydier y dylyir cymryd briduó; ac y can 
 g6r, ai can góraig. Wrt hyny y dylya g6r 
 a g6raig rodi briduó, hyd yn oed mab seit - 
 blóyd, à el tan laó perigla6r. 
 
 Póypynag à g6nel ambod dedvaol a'i 
 cilyd, doed y dau ambodgóyr y cyd, a 
 dygóetent eu hambod, mal y mynoent ei 
 g6neutur; a rodent 6yntau yn la-6 yr am- 
 
 bodgóyr cadó yr ambod ar y lun y dygóed- 
 asant. 
 
 derbyd i dyn gnóeutur ambod, ac na 
 myno ei cad6, ac na góato yr ambod, yr 
 arclóyd piau cypel ei cad6, mal y hadmero 
 i'r ambodgóyr. 
 
 O derbyd i dyn mynu góadu ambod, ac 
 aral yn gyru arno ambod, ac yntau yn 
 góadu liónó; y cyvrait a dygóed, nad â 
 arno ev namyn ei 16 eliun o'i g6adu, oni 
 byd g6rtt6g arno. Os g6rtt6g a byd arno, 
 galóed yr Iia6lg6r am bra6d: ac ys ev a 
 bernir ido ei 16 ar ei seitmed i g6adu; a 
 liyny mal y g6edir mac; a'r oed à bo ar 
 rait mac i bod ar bono. O derbyd yna 
 mynu lysu un o'r reitg6yr liyny, nid oes 
 lys arno, namyn na hanfo o'i cenedyl, mal 
 na dylyo bod yn reitgór. A sev a dylyant 
 bod yn reitg6yr ido yn cynesed ag y talo- 
 ent galanas y cyd ag ev, ac y cymeront; 
 ac 6rt 16 y reitg6yr bod yn g6ir ei cer- 
 entyd. 
 
 O derbyd i dyn a'i cilyd góneutur ambod, 
 lieb ambodg6yr a'r la6 yn ei cilyd, a'r nail 
 onadynt yn mynu g6adu, ni da6 arno 
 namyn ei 16 ehun o'i g6adu. 
 
 derbyd i dyn ymada6 ag aral am pet 
 yn g6yd tystion, a mynu eilg6ait ei g6adu; 
 nyni a dyg6ed6n, na dyly ev ei g6adu, oni 
 palo y tystion. 
 
 O derbyd i dyn ymada6 ag aral heb tyst- 
 ion, nid ambod L6n6; a can nid ambod, 
 goaded o'i 16 ehun. 
 
 Ni dyly neb g6neutur ambod tros ei 
 cilyd; canys ni para ambod namyn yn oes 
 y dyn a'i g6nel. 
 
 Ni geil y tâd ada6 ambod ar y mâb, 
 namyn can ei càniad; ac ni geil y mâb 
 góneutur ambod ar tor y tad, a'r tâd yn 
 by6, 
 
 Ambod â tyr dedyv: cyd góneler ambod 
 yn erpyn cyvrait, dir y6 ei g6adu. 
 
 Póypynag à cymero aral ar gorbodogaet, 
 dyc6yded ev yn pob ceryd or à bo ar y dyn 
 à cymyrt ato. O myn yntau ei dieisi6a6 
 o'r dyn à cymyrt ev trosto, cymered yntau 
 meiciau y can y dyn ar ei amrycol. Ac 
 onis cymer, cyd dylyo ev g6neutur ia6n 
 tros ei gorbodogaet, ni dyly y dyn g6neu- 
 tur ia6n ido ev; can nid ymedeóis ag ev. 
 Os y gorboda6g a cymer meiciau y can y 
 lovrud ar ei dieisi6a6, ni byd na6d ido yn- 
 au rac y meiciau hyny. 
 
 derbyd i dyn cymryd aral ar ei gor- 
 bodogaet, ac oed arno; a cyn yr oed dilysu 
 o'r lovrud y gorboda6g, taled y gorboda6g 
 trosto c6byl. 
 
 O derbyd i dyn ada6 gorbod pet i aral y 
 canto, yn ei pen ehun yd â, pa pet à gorbo 
 
982 
 
 CYVREITHIAU 
 
 arno, ai bycan ai laóer; canys ev ehun a 
 credóyd. 
 
 Tripet ni dylyir na6d racdynt, can en 
 bod yn cyvadevedig: gorbodogaet, a mec- 
 ni'aet, a gorescyn. 
 
 O derbyd i personal! yr eglóys dygóed- 
 6yd gain onadynt hoy fodi na6d yn erpyn 
 nn o'r tripet hyny, bid yn pen y brenin y 
 g6r à rodes idynt h6y y nodma yn ei ded- 
 bryd pa deló y roes ev idynt h6y y nodma 
 hòno. Ac o roes ev yn ei erpyn ehun, 
 cadóent hóyntau yr hyn à rodo ev idynt 
 h6y. 
 
 Pob percenaóg tîr Ian a dylyant dybod 
 ar pob brenin ne6yd à del, i datcanu ido ev 
 eu braint, ac eu dylyed. A sev aca6s y 
 datcanant ido ev, rac t6yla6 y brenin. A 
 góedi y datcanoynt ido ev, o góyl y brenin 
 bod yn ia6n eu braint, estyned y brenin 
 idynt eu nodma ac eu braint. 
 
 O derbyd i dyn góneutur ancyvrait, a 
 rac yr ancyvrait yno cyrcu na6d; ac ev ar 
 na6d yno, cyvodi ha6l arno, ni dyly yr 
 abbadau na'r efeiriaid ei hebróg ev, yni 
 gónel iaón am yr ancyvrait cysevin. O 
 derbyd na cyfròo ha6l arno ev, hebrygent 
 6yntau evo hyd yn y le y dylyoent ei heb- 
 r6g. 
 
 O derbyd i dyn góneutur cam, cygóert 
 ceiniaóg y ar ei nodma, a cyvodi ha6l arno 
 am yr ancyvrait rydigones y ar ei nodma, 
 ni dyly ei amdifyn o'r naód y gónaet cam 
 arno; onis adneóyda o na6d aral o'i neóid, 
 yn Ian aral. 
 
 Póypynag à cymero naód, ev a dylyym- 
 tait yn y mynóent a'r corflan, heb creiriau 
 arno, a'i yscrubyl y cyd ag yscrubyl y clas 
 a'r abbadau, hyd y dylyóynt pelav, ac yd 
 ercytóynt eu buces tracevyn. 
 
 O derbyd i dyn bod creiriau arno, a 
 g6neutur cam ohano tan y creiriau, ni dyly 
 ei amdifyn o'r creiriau hyny, can nis 
 haedós. 
 
 . Mesur y corflan er6 cyvreitiaol yn hyd, 
 a'i pen ar y mynóent, a hyny yn cylc y 
 mynóent a dyly bod yn cómpas. 
 
 O derbyd bod eglòys à dyg6eto dylyu 
 cyndal dyn ar ei nodma sait blyned, heb 
 góneutur iaón, neu ysbaid à bo h6y, a bod 
 yr arcl6yd à bo ar y gólâd yn górtgóynebu 
 idi hyny, a dygóedóyd nad ydyó y canto 
 ev idi y braint I16116 ; raid y6 i'r eglóys bod 
 à cat6o idi y braint hónó o tystion dedva6l; 
 ac os ceif, gater idi yn digoaravun ei braint; 
 ac onis ceif hitau, hebryged yr eglóys ev, 
 mal y dylyo goreu ; neu yntau g6naed ia6n 
 o'r ancyvrait rydigones. 
 
 DAU amser y byd agored cy vrait am tîr 
 a daiar, a dau y byd cauacl. O naómed 
 
 dyd calangauav y byd agored, hyd na6- 
 meddyd c6evra6r. O naómeddyd c6evra6r 
 y byd cauad cy vrait, hyd y naómeddyd o 
 mai. O'r naomeddvd o mai y byd agored 
 cyvrait hyd y naómeddyd góedi aóst. O 
 naómeddyd o a6st y byd cauad y cyvrait, 
 hyd y naómeddyd 6edi calangauav. Sev 
 acaós y byd cauad cyvrait y cynhauav a'r 
 góaantóyn, 6rt dig6ylia6 y daiar yn y dau 
 amser hyny; rac lesteiriaó eredig y g6a- 
 antóyn, a rac lesteiriaó y medi y cynhauav. 
 Sev acaös y mae naódiau 6edi calangauav 
 yn cauad o'r cyvrait, a naódiau göedi g6yl 
 Sanfraid yn agored y cyvrait, rac cau y 
 cyvrait yn undydiaög ; ac unfunyd â hyny 
 naódiau 6edi calanmai yn cauad, a na6diau 
 6edi a6st yn agored, rac agori cyvrait yn 
 undydiaög. 
 
 Póypynag à my no cyfroi ha6l am tîr a 
 daiar, cyfroed pan myno, o naómeddyd 
 calangauav alan, neu o naómeddyd mai; 
 canys yr amserod hyny y byd agored cyv- 
 rait am tîr a daiar. 
 
 O derbyd i'r ha6lg6r mynu holi tîr yn 
 yr amserod hyny, deued ar yr arclóyd i 
 erci dyd i g6aranta6 ei haól, a hyny ar y 
 tîr; yn y dyd hónó dadcaned ei ha6l. Ni 
 dyly y dótón h6n6 cafael ateb; canys ha6l 
 disy vyd y6 ar y góarceidóaid ; ac 6rt hyny 
 y g6arceid6aid a dylyant oed 6rt port. Ia6n 
 y6 i'r haólgór ei ludias idynt, onid y cyvrait 
 a dygóed y dylyu; ac yna y mae i'r ynaid eu 
 g6aranta6, a gomyn pa le y mae eu port. 
 O dygóedant bod eu port yn eu cymöd 
 ehun, roi oed tridiau idynt; o byd yn yr 
 ail cymód, na6 diau; o byd yn y trydyd, 
 neu bod lan6 a trai y rygtynt ag eu port, 
 os cyn hanner dyd y bernir yr oed, pytev- 
 nos o'r dyd h6n6 y byd yr oed; os góedi 
 hanner dyd pytevnos o tranoet : ac ysev 
 aca6s y6 hyny can nid oes dyd cóbyl, ac nad 
 ia6n talu dryl dyd yn le dyd. Ac yn yr 
 oed barnedig h6n6 y mae ia6n dybod ar y 
 tîr ag 6ynt ac eu port; ac yna y mae ia6n 
 góneutur dóyplaid ac eisted yn cyvreit- 
 ia6l. 
 
 Sev mal yd eistedir yn cyvreitiaol ; eis- 
 ted o'r brenin, neu o'r neb à bo yn ei le, 
 â'i cevyn ar haul, neu ar yr hîn, rac avlon- 
 ydu yr hîn o'i góyneb ev ; a'r ynad lŷs, neu 
 ygnad y cymód, yr h6n hynav à bo yn eis- 
 ted rac ei bron ev; ac ar y la6 as6 i h6n6 
 yr ynad aral à bo yn y maes;. ac ar y la6 
 deheu ido yr efeiriad, neu yr efeiriaid; ac 
 y cylc yr arclóyd ei dau hynaiv, a'i góyrda 
 o hyny alan, o pob tu ido ; odyna ford yr 
 ynaid cyvargoyneb ag eu darymred i eu 
 braódle, cycaös yr haólgör ar Ia6 as6 ido, 
 ar y ford, a'r ha6lg6r yn nesav ido yn y 
 
HYWEL DDA. 
 
 983 
 
 perved, 
 
 a'r rigyl 
 
 a'r 
 
 a'i cycaós 
 
 a'i 
 amdifyng6r 
 
 canlaó ar y laó aral ido, 
 
 sevyl trace vyn y cyca6s ; 
 
 ir la6 deheu ar y ford, 
 
 yn nesav ido yn y perved, a'i 
 
 canlaó o'r tn aral ido, a'r rigyl tra i cevyn 
 yntau. 
 
 Góedi darbo eisted y mely, cymerer mac 
 ar cyvrait; sev meiciau à byd ar tîr a 
 daiar, góystlon o dynion, deudyn, neu a bo 
 
 m6y, o pob plaid ; a'r góystlon hyny, yn 
 mediant yr arclóyd yd ânt. 
 
 Odyna, góedi hyny y dodir tylgöed ; sev 
 j6 hyny gosteg ar y maes. Póypynag à 
 toro y tylgóed hòno, teirbuó camlóró a tâl, 
 neu naó ugaint. A'r gair à dygóeter góedi 
 yr gosteg, bod h6n6 yn dimóyniant i'r neb 
 à'i dygóeto, ac i'r cycaós y dygóeter yn port 
 ido. 
 
 Góyrda 
 
 Rigyl 
 
 Hynav 
 
 Efeiriad 
 Amdifyn- 
 
 Brenin 
 Ynad 
 
 Hynav 
 Ynad 
 Cyca6s 
 
 Góyrda 
 
 ^igyi 
 
 Cyca6s 
 Canlaó 
 
 G6edi darbo eîsted yn cyvreitiaol, mal y 
 y dygóedasam ni ucod, yna y mae iaón dy- 
 góedóyd 6rt y dóyplaid, Ymdyg6ed6c o 
 cyvrait góeition. 
 
 Ac yna iaón i'r ynad gomyn i'r haólgór, 
 P6y dy cycaós ti, a p6y dy canlaó ì Ac 
 yna y mae ia<5n i'r haólgór eu hen6i. Ac 
 yna y mae iaön i'r ynad gomyn i'r haólgór, 
 A dodi ti coli a cafael yn eu pen óyntau 1 ? 
 Ac yna y mae iaón i'r baólgór, Dodav, heb 
 ev. Ac yna y mae iaön i'r ynad gomyn i'6 
 canlaö, a savant h6y ido ev, yn yr hyn y 
 mae ev yn ei dodi arnadynt h.6ji Ac 
 yna y mae iaón idynt óyntau dyg6edyd, 
 Sav6n, 
 
 A g6edi hyny y mae ia6n i'r ynad go- 
 myn i'r amdifyng6r, P6y dy cycaós titau, 
 a p6y dy canlaó 1 Ac yna y mae ia6n ido 
 yntau eu henói. Ac yna y mae ia6n i'r 
 ynad gomyn ido yntau, a clyd ev coli a 
 cafael yn eu pen h6yi Ac yna y mae ia6n 
 ido yntau dyg6ed6yd, Dodav, heb ev. Ac 
 yna y rnae iaón i'r ynad dygóedóyd 6rt yr 
 haólgór, Ha6l ti góeition dy haól. Ac yna 
 y mae ia6n i'r ha<5lg6r decreu. 
 
 Lyma y syd ia6n i'r haólgor ei dygóed- 
 6yd, mynegi ei bod ev yn priodaór ar y tir 
 h6n yma, a'r daiar; ac o byd a'i ampeuo 
 ido ev ei bod yn priodaór ; bod canto yntau 
 à cat6o ei priodolder, o ach ac edryv, er y 
 mae dicaón yn y cyvrait, a rygyru yn an- 
 cyvreitia6l y ar ei priodolder ; ac o syd à'i 
 ampeuo, y mae ido ev a'i gyr, er rygyru yn 
 ancy vreitiaol ; ac y sev y mae yntau yn 
 dodi ar y cyvrait dylyu dybod yn cyvreit- 
 iaol tra i cevyn i'r le y rygyróyd yn ancy v- 
 reitiaol ohano. 
 
 O derbyd bod rai à dygöeto bod yn raid 
 
 Ha6lg6r 
 
 Ganlaó 
 
 dodi ceidóaid a góybydiaid o'r unplaid; 
 nyni a dygóedón, y gelir yny góranta6er 
 ateb yr amdifyngór. 
 
 Heb yr amdifyngór, Mymi y syd pri- 
 odaór o ach. ac edryv; a sev yd óyf yn góar- 
 cadó my priodolder, mal y mae goreu y 
 dylyav ei g;-6arcad6. Ac o syd à'i ampeuo 
 imi, y mae imi à ceicló dicaón bod yn g6ir 
 à dygoedav. A titau, o buost ti yma, ti a 
 aetost yn cyvreitiaol odyma ; ac o syd a i 
 ampeuo imi, y mae imi dicaón à'i göyr. 
 
 Nyni a dygóedón, cyd darfo i'r amdi- 
 fyng6r roi ateb cyn o'i holi ev o'r haólgór, 
 bod yn angolo yr ateb yny górantaóo ev yr 
 ha6l; ac odyna atebed. 
 
 A góedi darfo idynt eu dóy cyceusaet, 
 malydygóeclasam niucod, gomyned yr ynad 
 idynt, â dicaón yr hyn à dygóedasant Ì a 
 gomyned idynt, â mynant góelâu eu cyceu- 
 saet % Ac o byd a i myno, gater ido ; ac 
 oni byd à'i myno, cymered yr yaad eu d6y 
 cyceusaet, à dadcaned hoy ; a góedi as dad- 
 cano, aent yr ynaid alan, a'r efeiraid y cyd 
 ag 6y, a'r rigyl y cyd ag 6y, i eu cad6 rac 
 dybod dynion i góarantaó arnadynt öyntau. 
 O derbyd i dyn dybod i góarantaö arnad- 
 ynt 6yntau, ev a dyly talu teirbu6 camlóró 
 i'r brenin ; ac o byd y brenin yn y maes, 
 ev a dyly talu camlóró deuclyplyg am hyny. 
 Ac yna góedi yd eistedont hoy, y mae ia6n 
 i'r efeiriad góediaö Du6, i dagos o Du6 yr 
 ia6n idynt, a canu onadynt óyntau eu pa- 
 der; a g6edi y pacler y mae iaón i'r ynad 
 dadcanu eu d<5y cycaósaet eilgóait. 
 
 Ac o derbyd bod yn raid idynt 6rt gair 
 cyvarc, gelyger dau onadynt i'6 gomyn : sev 
 j6 gair cyvarc, pan gomyn o yr ynad pa le 
 y bo yr argoaesav, neu ei port. 
 
984 
 
 CYVREITHIATI 
 
 ?'' Ac o byd raid i'r plaid y gomyner y gair 
 cyvarc idi 6rt cymryd cycor, aent 6y can 
 caniad yr ynad i eu cycor. Ac ysev yd 
 ânt y niver y buant yn eu cycaósaet, heb à 
 bo m6y, a g6as yr arclóyd y cyd ag 6ynt, i 
 eu cad6 rac dybod neb i eu cycori y cyd ag 
 6ynt. Ac o da6 neb atadynt a'u cycoro, 
 taled ev camlóró i'r brenin, a bid angolo y 
 cycor. Odyna deuent y dau hyny ar yr 
 ygnaid, a dadcanant i'r ygnaid eu cycor. 
 ! ' O derbyd na bo raid 6rt gair cycor, ia6n 
 y6 gadael idynt eu hardel6, a gyru dan i 
 gomyn p6y eu góybydiaid ac eu ceidóaid, a 
 pa le y maent. O dygóedant eu bod yn y 
 maes, móynâer 6ynt; o dygóedant eu bod 
 yn un cym6d ag 6ynt, roder oed tridiau 
 idynt ; o dyg6edant eu bod yn yr ail cym6d, 
 roder oed naódiau idynt ; o dygóedant eu 
 bod yn gólâd aral, neu bod lan6 a trai y 
 rygtynt â h6y, oed pytevnos o'r dyd h6n6, 
 os cyn hanner dyd y byd ; os góedi banner 
 dyd, pytevnos o tranoet, a'r dyd h6n6 yn 
 dyd col neu cafael, a bod y g6ystlon yn 
 carcar y brenin byd y dyd hónó ; ac erci i 
 pa6b dybod ag eu devnydiau cantynt hyd 
 ar y tîr. Can ni bo dyun róg y dóyplaid 
 hyny, neud eclyó yn dyd barnedig i cyv- 
 rait. 
 
 Yn y trydyd dyd góedi y deler góyneb 
 yn g6yneb, ia6n y6 i pa6b eisted yn ei le, 
 mal yd eisted6s y dyd cynt. Ac o byd 
 meiró rai o'r g6yr àbu yn y cycaósaet gynt, 
 doter ereil yn eu le. A g6edi yd eisteder, 
 yna y mae ia6n i'r haólgór cyndyg ei tyst- 
 ion, a'i ceidóaid, a'u devnydiau, a dygóed- 
 6yd ei bod ev yn paraód, a'i devnydiau 
 canto, mal yr adeöis. Ac yna y mae ia6n 
 i'r amdifyngór górteb ; ac ysev ateb à dyry, 
 dyg6ed6yd ei bod yntau yn para6d, a'i dev- 
 nydiau canto, mal yd adeóis. Ac yna y 
 mae ia6n i'r brenin erci dagos y góy.^tlon 
 yn y maes; canys 6ynt y syd meiciau. Ac 
 yna, góedi dagoser y góystlon, erci i'r rigyl 
 dodi gosteg ar y maes : ac yna y mae iaén 
 i'r ynad dygóedóyd cosb er angosteg : ysev 
 y6 hyny, teirbuó caml6r6, neu na6 ugaint 
 o ariaiit; a bod yn angolo y gair à dyg- 
 6eter. 
 
 Ac yna y mae ia6n i'r ha6lg6r dodi yn 
 pen yr ygnaid, panyó evo a adeóis yn cyntav 
 ei tystion, a'i ceidóaid, a dylyu obano yntau 
 eu móynâu hoy yn cyntav. Ac yna y mae 
 ia6n i'r ygnaid erci ido yntau eu d6yn h6y 
 yn ei cylc ev, ac eu dagos. Ysev rai à degis 
 y dyd cynt. Ni dyly yr amdifyngór yna lysu 
 yr un onadynt, cyn góybod pet à dygóet- 
 oent ; can ni g6yr na bo da ido à dygóet- 
 oent; a'r h6n â lyso cyn góybod pet à 
 dyg6eto, bid savedig h6n6. A'r amdifyn- 
 
 g6r a geil gomyn â oes o braint i'r rai 
 hyny, mal y dylyoent bod yn tystion ; ac o 
 byd, deuent racdynt. Ysev aca6s y geil 
 ev gomyn hyny, 6rt na geil altud bod 3m 
 göybydiad ar Cybro trevtada6g, ac na geil 
 g6raig ar g6r; ac y cyd â hyny, ni geil 
 la6er o dynion bod yn g6ybydiaid heróyd 
 braint ; ac 6rt hyny ni lógyr ar yr amdi- 
 fyngór dyg6ed6yd hyny. 
 
 O derbyd i'r amdifyngór ryadaó tystion 
 à bo g6el no'r rai ryadeóis yr ha6lg6r, ai o 
 bod yn góel eu braint, ai oc eu bod 6yntau 
 yn amlac, a mynu ohano cyndal o hyny, 
 ia6n y6 eu dagos; a g6edi dagoso ev ei 
 tystion, nid iaón i'r ha6lg6r eu lysu höynt- 
 au yna. Ac yna y mae ia6n i'r ynad go- 
 myn i'r haólgór, Mae braint dy tystion ti? 
 Ac yna y mae ia6n i'r haólgór dyg6ed6yd 
 braint ei tystion, ai h6ynt yn meiri, ai yn 
 cycelorion, ai 6yntau yn mynaic, neu yn 
 atra6on, ai óyntau yn efeiriaid, neu yn 
 yscolêigion, ai 6ynta*i yn leygion breint- 
 ia6l. G6edi darlb i'r ynad gomyn i'r ha6l- 
 g6r braint ei tystion, yna y mae ia6n i'r 
 ynad gomyn i'r amdifyngór braint ei tyst- 
 ion. Ac yna y mae ia6n i'r amdifyngór 
 dyg6edyd y braint goreu à bo i'6 tystion. 
 Yna y mae ia6n i'r ynad dadcanu y dau 
 braint rydyg6aöd y d6y plaid racö i eu 
 tystion. 
 
 Yna y mae ia6n i'r ynad gomyn i'r g6y- 
 bydiaid, â savant h6y yn yr hyn yd ydys yn 
 dodi yn eu pen h6y. Lyma pa6b o'r g6y- 
 bydiaid yn dygóedóyd, y savant. 
 
 Lyma pa6b o'r dóyplaid yn ampau g6y- 
 bydiaid eu cilyd nas dygant i'r dygyn, cyd 
 as dygóetoent ar eu tavaodleveryd, ia6n y6 
 i'r ynaid yna eu creirâu ; a g6edi as creir- 
 âont y mae ia6n idynt myned alan ac edryc 
 yr hyn ia6nav à góeloent 6rt à clyósant ; ac 
 o góelant bod yn góel tystion y nail no eu 
 cilyd dibarnent 6j y goaetav ei tystion. O 
 derbyd bod yn cystal eu tystion, dibarner 
 yr amdiíyDgór; canys edeóis ev tystion à 
 bai góel nog à oed can y lal, ac nis cavas. 
 Ac yna y mae ia6n i'r ynaid barnu £dybod 
 }^r haólgór ar y tîr ar y braint y daet pan 
 cyc6yn6s yn ancyvreitiaol y arno. 
 
 A g6edi hyny y mae ia6n i'r ynaid provi 
 y ceidóaid, i edryc à dog pob rai onadynt 
 hóy bod yn priodaór y plaid y maent yn ei 
 cynheló ; a dygóedyd o ceidóaid pob rai eu 
 bod yn priodaór ; ac o'r . ampeuir 6yntau, 
 ia6n y6 eu creirâu ; a'r neb à cilio ei ceid- 
 6aid onadynt y 6rt eu 16, coled ei tîr. 
 
 saiv eu ceid6aid o'r dóyplaid, cyhyded 
 y6 ; a'r le y bo cyhyded, deuhanner byd. 
 
 Cyd barner ido dybod i'r tîr, ni cyc6yn 
 y g6r à oed yn ei mediant cynt erdo, o geil 
 
HYWEL DDA. 
 
 985 
 
 cafael tu a tal ido yn yr un le, ac yn cys- 
 tal y deutir 6rt na bóriir odyna ev; ac ni 
 dylyir talu tîr anbreiutiaól yn le tîr â braint 
 ohano; mal cyceloriaet, neu inaeroni, neu 
 vydid. Ac yna y mae iaóii i'r yuaid dybod 
 tvacevyn i eu braödle, ac yna y mae iaön 
 idynt cymryd cadernid ar bod 6rt y braód; 
 a cymryd mac ar eu gobyr ; ac yna y dyly- 
 ant yr ynaid dadcanu y d6y cyceusaet; a 
 góedi hyny dadcanu eu bra6d; ac yna y 
 brenin a dyly rydâu y g6ystlon o eu car- 
 car. 
 
 Mesur gobyr ynaid am tir a daiar, pedair 
 ar ugain; ac o hyny dóyran i'r ynad lŷs; 
 ac ni dyly m6y, nac ev à bo yn y le, nac ev 
 ni bo. 
 
 O derbyd i anpriodaór bod ceidóaid 
 canto, ar ei bod yn góarcadó tir yn eilg6r, 
 neu yn trydyd, a bod prioda6r yn ei holi, 
 â ceidóaid ido ar priodolder ; yr anpriodaör 
 a cycóyn racdo. O derbyd ido yntau holi 
 o bod yn eilg6r, neu yn trydyd, a bod prî- 
 oda6r yn eisted yn ei erpyn, ni cyc6yn y 
 prîodaër erdo y ar y tîr. Pr*ioda6r a cycóyn 
 trydygör; trydyg6r a cycóyn trevtadaeg: 
 ysev trevtadaog, mâb à gada6o ei tâd g6edi 
 ev. Trevtadaog a cyc6yn g6r dybod : sev 
 j 6 y g6r dybod, dyn à del tróydo ehun ar 
 tir, ac ni bo neb o'i cenedyl cyn nog ev 
 arno. Ac ymely y cerda eu braint heróyd 
 y bo eu cyngóarcadó. 
 
 Gobyr cyvreitiaol y brenin o tir ni bo 
 s6yd ohano, cósugaint; o tîr y bo s6yd 
 ohano, mal penhebogydiaet, neu dystein- 
 iaet, neu cyceloriaet, neu lumenydiaet, neu 
 maeroni, punt ; o tir y bo d6y sóyd o hano, 
 c6eugaint,a punt|: sev j6 hyny o mesur 
 ran tir. 
 
 Penteulu a dyly ugaint o pob punt à del 
 i'r brenin, am dadlau tir a daiar, a hyny o 
 ran y brenin; a deg ceiniaóg i'r dystain o 
 pob punt ymely, am dadlau tir a daiar. 
 
 Góedi barner tir a daiar i dyn, ni gelir 
 ludias cyvran ido o hyny alan pan myno ; 
 na cauedig bo yr amser nac ev ni bo, cyv- 
 reitiaol j6 ido ev cyvran pob amser. Ac 
 ni dyly cymryd tir cynnyv yn le priodol- 
 der ; ac o cymer a'i coli ohano yn cyvreit- 
 iaol, ni dylyir ei ennil ido; can cymyrt 
 andilys yn le dilys. 
 
 Ni dyly cydtiria6g talu o'i cilyd tir ni bo 
 s6yd ohano, yn le tir yjbo s6yd ohano, onid 
 ehun a'i myn ; ac os cymer, coled ei braint. 
 
 Pa haólgór pynag à dercavo tystion yn 
 dyd coli a cafael, a dercavael ereil o'r am- 
 difyngór yn ei erpyn ; sev à dygóed y cy v- 
 rait yna, na dylyir d6yn ei ardeló y can 
 neb onadynt oni palo ; ac yna y mae ia6n 
 gomyn idynt, p6y y6 eu tystion, a pa le y 
 
 maent: ac onid ydynt yn y maes, roder 
 oed idynt heróyd y le y bont yndo, mal y 
 dygóed y cyvrait ; ac od ydynt yn y maes, 
 móynâer rai yr haólgór; ac onid ydynt rai 
 yr haólgór, móynâer rai yr amdifyngórj; 
 sev acaós yó, can ni dylyir annod parodróyd 
 órt anparodróyd. us rai yr haólgór a byd 
 yn y maes, ia(5n j6 eu dagos i'r ynaid, ac 
 eu neiltuaó ; ac yna y mae iaón i'r ynaid 
 cymryd y.tystiolaet cyntav à doded yn eu 
 pen 6rt ei móynâu, a gomyn ido, ai góir à 
 dygóed yr haölgór, ai nid góir ; a rodi naód 
 T>u6 racdo na dygóeto camtystiolaet? A 
 dyg6ed6yd ohano yntau tros hyny, bod yn 
 góir à dygóed yr haólgór. Medylied yr 
 amdifyngór yna pahon y myno, distryó ei 
 tystion, ai oc eu lysu, ai o bod canto yntau 
 rai y syd admöynac a ha6s eu credu. Os 
 eu'lysu à deóis, ac eu diag atan ei lys, ni 
 dylyir móynâu ei tystion ev g6edi hyny, 
 namyn möynâu y rai dilys. Os o bod yn 
 g6el ei tystion y deóis, móynáer y rai goreu; 
 ac yn ol y goreu barner. Os cystal bydant, 
 barner i'r haólgór yr ha6l; can adeöis yr 
 amdifyngór, bod yn góel ei tystion no'r leil. 
 Pe eu cystal à adaóai, cyhycled oed, a rànu 
 deuhanner. 
 
 Os lysu y tystion à myn yr amdifyngór 
 lysed mal hyn: Pan dygóeto y tysfc ei eg- 
 óylys, g6edi as gomyno yr ynad ido, dyg- 
 6eded yntau, Cyd as dygóetyc ar dy tava6d 
 leveryd nis dygi i'r dygyn ; ac yna os dog 
 y tyst i'r dygyn, a'i tygu, górttyged yntau 
 arno er ei tygu anudon : ac y cyd â hyny, 
 Nid gair dy gair arnav. Ac yna y mae 
 ia6n ido dodi yn ei erpyn uu o tri pet cyv- 
 reitiaol y syd, ai dirdra, ai galanas, ai cer- 
 entyd nes i'r haólgór nog ido ev. Ac oni 
 góata y tyst à gyrer arno, bid lysiedig ; ac 
 os góata, bid savedig, onid yr amdifyn- 
 gór, tróy tystion ereil, a praov arno y lys 
 h6n6 ; a'r tystion hyny yn y maes ; ac oni 
 bydant yn y maes, bid savedig tystion yr 
 haólgór; can ni dylyir oed i tyst ar tyst 
 aral. Ac o ceif yr haólgór ai deutyst ai 
 tri savedig, ai à bo móy, mal y dygóedasam 
 ni ucod, barner yr ha6l ido. E,ai a dy-^óed 
 y mai góreicdra y syd pedóared lysiant ; y 
 cyvrait eisioes a dygóed y mai o cenedyl 
 gelyniaet yd henyö, a'i bod yn tryded hi. 
 
 O derbyd i'r dóyplaid dodi eu hardeló 
 yn pen tystion, ac na lyso neb tystion ei 
 cilyd, y goreu eu braint ac admoynav, 
 barner yn ol y rai hyny. O derbyd eu bod 
 yn gocystal, ràner deuhanner yr amryson : 
 a hòno j6 cyvrait cyhyded. 
 
 Ceid6aid a dylyant tygu unryó 16 ag à 
 tygo lovrud, yn eu blaen yn pob p6g : ac 
 a dylyant tygu nad er câs, nad er dycased, 
 
986 
 
 CYVKEITHIAU 
 
 nad er gobyr, nad er g6erfc, nad er dim, 
 namyn er ei cadó yn g6ir. 
 
 Ni dylyir lysu ceidóad : can ni gyr ev un 
 dr6g ar neb, namyn cadó can y percenaóg 
 yr eido. 
 
 Tyst a dyly tygu, bod yn góir yr hyn à 
 cadarnâo, ac nad er câs, nad er dycased y 
 tyg. Ac 6rt gyru dr6g o tyst ar dyn, y 
 geil dyn ei lysu yntau. 
 
 Reitgór nôd a dyly tygu, bod yn glan 
 16 y dyn à tygo y cyd ag ev. Ac o pala 
 ungór o'r góyr nôd, paledig byd y rait oL 
 
 Rei'tgor a dyly tygu, bod yn tebycav 
 canto bod yn góir yr hyn à tyg; a cyd palo 
 y rait cyfredin, yn ol y deupart y dylyir 
 barnu. 
 
 Od ada6 dyn cyvrivedi o tystion, cyóeir- 
 ied, neu paled. Od ada6 yntau à bo dogyn 
 yn y cyvrait, dica6n yo dau, neu tri, cyd 
 boed góel à bo m6y. 
 
 Nicl tystiolaet tystiolaet un dyn. 
 
 O derbyd i dyn, yn dyd coli neu cafael, 
 ceisiaó annod, a bod ei argoaesav, neu eu 
 tystion, yn clav, neu yn agenau ereil, cyv- 
 rait a dygóed, na grymia iclo hyny ; can ni 
 cavas y pet à adeóis. 
 
 O derbyd dyc6ycla6 dyd col neu cafael 
 yn amser cauad cyvrait am tir a daiar, neu 
 yn amser dydon, rai a dygóed dylyu ei ad- 
 ne6yclu yn amser ryd eilgóait ; y cyvrait 
 eisioes a dygóed, nad oes dim à annoto dyd 
 col neu cafael amyn un pet ; sev y6 byny, 
 na del cov i'r ynad ei braócl amtano ; ac 
 od ampeuir, creirâer ev; ac yna y rodir 
 oed na6 diau i'r ynad, i ymcofâu ac i ym- 
 dydan â g6yr à bo hyn eu p6yl nog ev ; ac 
 yn " y naómed dyd " en^edig dadcaner eu 
 braód i'r dóyplaid, a'r rai hynyyn dicyceu- 
 saet. 
 
 O derbyd lesteiriaó yr oed, ai o maró yr 
 ynad, ai o tygedmen aral, ai o tremyg yr 
 ha6lg6r na daet i g6aranta6 ei bra6d, bid 
 yr amdifyugór yn y g6arcad6 o hyny alan. 
 
 O derbyd i dyn, pan holer yn dadlau am 
 tir a daiar, dygóeclóyd na gónel iaón, a 
 tystu o'r ha6lg6r i'r arclóyd, a'i ynaid, a'i 
 g6yrda, na góadós yr ha6l, a'i bod yn treis- 
 g6r, a gal6 am bra6d ; yna y mae ia6n, o 
 godev i braöd yn y mae arno, ei dibarnu 
 yn tracygóydaól o'i góarcadó. 
 
 Os gac'aó y maes à g6na yn ancyvreit- 
 ia6l, ei dibarnu yn oes yrarclóyd pieuboyr 
 gorsed bono; canys ni ein yn bro ni röo 
 g6ir. 
 
 Pa amdifyngór pynng y savo canto cyc- 
 a6s a canlaó, ac ev ehun yn tryclyd, a ceis- 
 ia6 oed 6rt port ohano, ni dyly ei cafael ; 
 canys hyny o dynion y6 ei port cyvreitiaol. 
 v Ni dyly cyca6s na canlaö sevyl y cyd â 
 
 neb am ha6l a bo lai no cygóertyd tri a 
 ugaint, neu am tir a daiar, a marc ac eidiom 
 
 Byd j6 pob amser tervynu. Nid cau- 
 edig cyvrait am tir eglóys un amser y ryg- 
 tynt ehun ; can ni heny6 oc an cyvrait ni. 
 O holant h 6y ntau nyni, neu nitau 6yntau, 
 caueclig byd. 
 
 Byd byd rànu tir pob amser, oni g6edir 
 dylyu ei rami, er bod yr amser yn cauedig. 
 
 Mai hyn y dyly brodyr rànu tir a daiar 
 y rygtynt : pedair er6 6rt pob tydyn. A 
 góedi hyny y symudóys Bledynt mâb Cyn- 
 myn, deudeg er6 i'r mâb ucelgór; ac 6yt 
 i'r mâb ailt; a pedair i'r gotaiaóg. Ac 
 eisioes cadarnav j6 y mai pedair j6 j 
 tydyn. 
 
 Mesur er6 cyvreitiaol : pedóar troedbed 
 yn y beriau; 6yt yn yr eiliau ; deudeg yn 
 y ceseiliau; unarpymteg yn yr hiriau; a 
 g6ialen cyhyd â bono yn la6 y geilóad, a'r 
 la6 aral ar yr yscór perved i'r iau, a hyd yr 
 arhaedo â hòno o pob part ido y6 led yr 
 er6, a'i deg ar ugain yn ei hyd. Ereil a 
 dygóed y mai góialen cyhyd â'r gov h6yav à 
 bo yn y trev, a'i la6 uc ei pen, ac unryó 
 cerded ar bono ag ar y lal. 
 
 Oni byd tai, y mâb ieuav a dylu rami hoi 
 trev tâd, a'r hynav deóisaó; ac o hynav i 
 hynav ymely hyd ar yr ieuav. Os tai a 
 D yd> y bra6d ail ieuav a dyly ranu y tyd- 
 ynau ; canys dil} T rpren byd yntau yna, a'r 
 ieuav de6isa6 ar y tydynau ; ac yntau 6edi 
 hyny hoi trev tâd; ac o hynav i hynav 
 deóisaó, hyd ar yr ieuav. A'r ràniad h6n6 
 a parâa yn oes y brodyr ; a góedi bo mar6 
 y brodyr, y cevyndyro cystadlant, o myn- 
 ant. Sev y dylyant etived y bra6d ieuav 
 cystadlâu, ac etived yr hynav de6isa6; ac 
 ymely o hynav i hynav hyd ar yr ieuav; 
 a'r cyvran bono a dyly bod y rygtynt yn 
 eu hoes. Ac oni byd da can y cyvyrdyro 
 y cyvran à bu r6g eu tád, 6yntau a galant 
 cymeintiaó, mai y cevyndyr6; a g6edi y 
 ràn hòno, ni dyly neb na cyvranu na 
 cymeintiaó. 
 
 Tîr cylidus hagen ni dylyir ei rànu her- 
 6yd brodyr, namyn maer a cycela6r a 
 dylyant rànu, a rodi i pa6b cystal a'i cilyd 
 yn y trev. Ac 6rt hyny y gelóir yn tir 
 cyvriv. Ac ni byd er6 difodedig yn tir 
 cy vriv ; namyn o byd yr er6 hòno yndo, ei 
 rànu o'r maer a'r cycela6r yn cyfredin i 
 pa6b cystal a'i cilyd. A c ni dyly neb cyc- 
 6yn o'i tydyn cyvreitia6l, o geil cafael 
 cyhyded amtano o tir aral. 
 
 Ac mai y dyg6edasam ni ucod am y lal, 
 ymely y dyly y maer bisóail góneutur am 
 tîr y maertrev, can gadael pa6b yn ei tydyn, 
 her6yd y galo goreu. 
 
IIYWJGL J) DA. 
 
 987 
 
 Ni dyly un tír bod yn dibrenin. byd 
 abbadtir, ev a dyly idynt, o bydant leyg- 
 ion, dir6y, a camlóró, ac amgobyr, ac 
 ebediö, a luyd, a ledrad. O byd escobtir, 
 ev a dyly luyd a ledrad. O byd yspyttir, 
 ev a dyly ledrad. Ac 6rt hyny nid oes un 
 tîr hebdo. 
 
 Pan bo mar6 yr çscob y brenin piau ei 
 da ol j canys difait brenin yó pob da heb 
 percenaög ido : eityr góisgod yr eglóys, a'i 
 tlysau, ac à pertyno atei. 
 
 Tair gorsedrna y syd à galant góneutur 
 en cabidól ehun yn y le na lesteirioent cyv- 
 rait y brenin; sev yó y rai hyny, abbad, ac 
 escob, ac yspytty. 
 
 Tri ry6 dadenhud y syd : dadenhud âr 
 ac eredig, a dadenhud car, a dadenhud 
 "born a baic. A'r dadenhudiau hyny ni 
 dylyir eu dadenhudaó, naniyn o'r mâb yn 
 le y bu y tâd cynt, neu yn le y bu ei rieni 
 ehun cynt j can ni dylyir dadenhud o ach 
 ac edryv. 
 
 Póypynag y barner ido dadenhud o âr 
 ac eredig, ev a dyly eisted yno oni ymcóelo 
 ei cevyn ar y dâs ; a hyny heb ateb ; ac 
 yna ateb ; a naönieddyd y calangauav hónö 
 cyvrait. 
 
 Póypynag y barner ido dadenhud car, 
 a'i rybod a i car, a'i cy vanned, ac â'i ael6yd 
 ido ehun, neu o'i tad cyn nog ev, ar y tir 
 h6n6, ev a dyly bod yno yn diateb hyd y 
 na6meddyd, ac yna rodi ateb; ac yn yr ail 
 naömeddyd cyvrait. 
 
 Póypynag y barner ido dadenhud born 
 a baic, o'i rybod â'i bórn ac a'i baic, a'i tan, 
 ai ehun ai ei tad cyn nog ev, yn cyvan- 
 nedu aelóyd ar y tir, ev a dyly bod ynoyn 
 diateb teirnos a tridiau, ac yna rodi ateb, 
 ac yn pen y naómeddyd cyvrait. 
 
 A'r dadenhudiau hyny, ni dylyir eu 
 barnu i neb, oni byd rod ac estyn, y can 
 yr arcl6yd, ido cynt ar y tir. 
 
 P6yj>ynag ynte à niyno holi tir o ac ach 
 edryv, dagosed ei ac hyd y cyf yd henyó 
 ohano ; ac od ydyó ev yna yn pedöarygór, 
 priodaör yó ; canys yn pedóarygór yd â dyn 
 yn priodaór. Ac nid ymely y discyn dyn 
 o'i priodolder, oni bo yn altud; canys y 
 cyvrait a dyg6ed, o derbyd i dyn bod yn 
 gólâd aral, ai o aca6s diol, ai o galanas, ai 
 o agenau ereil, mal na galo cafael ei gólâd 
 yn prydbert, na difryd ei priodolder ev, hyd 
 y naómeddyn, pa amser pynag y del i'6 
 gomyn, ac oni byd ereil ar y tir 6edi eu 
 hescynu yn priodorion; dylyu yn cóbyl or 
 à gedeöis. Ac o byd ereil yn priodorion, 
 yn eu herpyn dylyu cyvrait cyhyded y ryg- 
 tynt, a'i cyvran; can ni dyly priodaór 
 cyc6yn rac ei cilyd. 
 
 Os naötneddyn a daó i gomyn tir, difod- 
 edig y6 ei priodolder; a h6n6 a dyd dias- 
 pad, am ei bod o priodaór yn myned yn 
 anpriodaór; ac yna y górenteu y cyvrait y 
 diaspad hòno, ac y ryd cyndóys ido; sev 
 yó hyny cymaint ag un o'r cyvrivedi y 
 buant ar y tir yn eisted yn ei erpyn : a'r 
 diaspad hòno a gelóir diaspad uóc andovyn. 
 A cyd doter y diaspad hò no o hyny alan, 
 ni góranteóir byt. Ac ereil a dygóed, na 
 dyly y naómeddyn dodi y diaspad, namyn 
 ei myned o priodaór yn anpriodaór. 
 
 Ni dylyir görantaó yr un o'r tair ha6l, 
 am tir a daiar, yn amser caet cyvrait; sev 
 j6 y rai hyny, haöl priodolder, a ha6l dad- 
 enhud, ac ymgörtryn. 
 
 HERWYD góyr Góyned, ni dyly g6raig 
 trev tâd; can ni dyly dau braint o un laó: 
 sev yó hyny, trev tad ei g6r a'r eidi ehun. 
 A can ni dyly hi trev tâd, ni dylyir ei rodi 
 hitau namyn yn le y dylyo ei meibion trev 
 tâd. 
 
 Rai a dygöed, na dyly meibion un göraig 
 trev tâd o mamóys, namyn meibion un 
 góraig, sev j6 hòno, góraig à rodo ei tad 
 a'i brodyr i altud ; ereil a dygóed, cyd rodo 
 ei cenedyl hi, onis ryd hyny o dynion, na 
 dyly ei meibion trev tâd ; y cyvrait eisioes 
 a dygóed, bod tair góraged à dyly eu 
 meibion trev tad. Un onadynt y(5 g6raig 
 à rodo ei cenedyl yn cyvreitiaol -i altud ; yr 
 ail yó góraig a dyco altud trais y arnei yn 
 hònaid, ac o'r trais hòno cael mâb : y cyv- 
 rait a dygóed, can ni coles hi ei braint, na 
 cyl ei mâb hitau ei dylyed o mamóys ; try- 
 dyd yó g6raig à rodo ei cenedyl yn góystyl 
 altuded, ac yn yr góystlyriaet hòno cael 
 mâb o honei o altud, h6n6 a dyly t.ev tàd 
 o mamóys. Nid oes un göraig ynte à ym- 
 rodo ehun i altud à dylyo ei meibion niam- 
 6ys. 
 
 Rai a dygóed am meibion y ryó göraged 
 hyny, cyd boent trevtadogion. nad ynt pri- 
 odorion; y cyvrait a dygóecí, na cycöyn 
 priodaór rac anpriodaór, ac y cycóyn pri- 
 odaór rac y ryó rai hyny, ai ar cóbyl, ai ar 
 pet; ac 6rb hyny y gad y cyvrait y rai 
 hyny yn priodorion. A'r cyvrait eisioes a 
 dygóed, o byd söyd neu braint o'r tîr hónó, 
 na ceif ev dim o hónó hyd y trydyd gór ; 
 canys g6el j6 braint priodaör à cyngöar- 
 catóó tir, nogyd un neóyd dybod. 
 
 Candóynaól Po6ys ni dyly mamöys yn 
 Góyned, nac o Góyned yn Poóys; ac 
 ymely yn Deheupart. 
 
 Ni dyly y tâd devnydiao dylyed y mâb 
 am tir a daiar, namyn yn ei oes ehun; 
 nogyd à dyly y nrâb treisiaó ei tad yn ei 
 oes am tir; ymely ni dyly y tâd treisiaó y 
 
988 
 
 CYVRE1THIAU 
 
 mâb; a cyd as treisio, ev a dycóyd tra i 
 cevyn ; eityr un pet, oni bo dyundeb tad, 
 a brodyr, a cevyndyr6, a cyvyrdyro, ac 
 arcl6yd, am talu tîr yn góaedtir, hónó ni 
 geil y mâb ei d6yn tracevyn; canys i'r mâb 
 y prynóyd edóig o h6n6, mal i'r tâd ; canys 
 hyny o dynion j6 y gradau ni dylyir dev- 
 nydiaö tîr heb eu càniad. A can ni bò tir 
 i'r ry6 dyn h6n6, ni byd altud, namyn 
 bonedig candóynaól byd. 
 
 Bonedig candóynaól j6 dyn à bo cy vlaon 
 o boned yn Cybru, o inani ac o tâd. 
 
 Y" cyvrait a dygóed eilgóait, na dyly un 
 mâb trev tad, namyn y mâb hynav i'r tâd 
 o'r góraig priaód ; cyvrait Hygóel a'i barn 
 i'r mâb ieuav, megis yr hynav; ac a barn 
 na doter pecaód na cyvrait yn erpyn y mâb 
 am trev ei tâd. 
 
 Nid dilys i dyn dybodiad i tir, namyn 
 o bra6d y cyvrait, neu o estyn arc] 6yd. 
 
 Rai a dyg6ed ; o ledir dyn am tir, dylyu 
 h6n6 yn góaedtir o'i etived 6edi hyny; y 
 cyvrait a dygóed, nad g6aedtir yr un, 
 namyn tir lovrud, à taler yn cyvreitiaol, 
 6edi na bo dim ar hel6 y lovrud, nac o 
 ceiniaóg paladyr, nac o dim aral ; ac a barn 
 na dylyir lad un'dyn namyn lovrud na gónel 
 c6byl; a'r tir bono a dylyir ei rànu y ryg- 
 tynt, mal y dylyir rami ei galanas. 
 
 Póypynag à dyodevo móyuâu ei tîr un- 
 dyd a blóydyn, heb t6ryv heb enióed, ac 
 yn un gôlâd ag ev, ac eisted arno, y cyv- 
 rait a dygóed, na dyly h6n6 ateb o'r tir 
 h6n6, namyn ei bod yn góarcaetir, ac yn 
 ha6l trablóydyn. Sev j6 t6ryv ac enióed, 
 losgi tai a tori araclyr. 
 
 P6ypynag pieufo tir yn glan traet, ev 
 pieubyd cyvled â'r tir o'r traet ; a gónaed 
 cored, neu petau ereil, os myn ; eityr o b6r6 
 y mor petau i'r tir, neu i'r traet, h6n6 pieu- 
 byd y brenin; canys pynmarc y brenin y6. 
 
 Tri tl6s cenedyl y gel6ir melin, a cored, 
 a perlan ; a'r tri hyny ni dylyir eu rami, 
 nac eu cyc6yn, namyn ranu eu fróytau i'r 
 neb a i dylyo. 
 
 Tir cordlan ni dylyir ei rànu heróyd 
 tydynau, namyn heróyd gardau ; ac o byd 
 tai arno, ni dyly y mab ieuav h6n6, ni6y 
 no'r hynav, namyn ei rami heróyd ystevyl. 
 
 Ni dyly neb attal gardau canto yn her- 
 6yd brain t tail, namyn un bl6ydyn ; canys 
 pob bl6ydyn y dylyir eu teila6. 
 
 Brynar, d6y blyned y dylyir ei eredig ; 
 brantail g6yr emely ; buarttail, tair blyned 
 y dylyir ei eredig; cartail, pedair blyned 
 y dylyir ei eredig; tir coed g6yr emely; 
 brynartail, pedair blyned hevyd. 
 
 Ni dyly bra6d bod yn coedg6r i'r bra6d 
 aral, namyn taled ido coed cystal â'r h6n 
 
 à diosges ev; ac oni ceif ei cystal, taled ido 
 o'i henmaes cymaint â'r coed; ac oni ceif 
 o henmaes, arded yr h6n dyodes o'r coed 
 pedair blyned ev ; ac odyna gaded i'6 bra6d, 
 cystal ag ido ehun o hano. 
 
 Ni dyly neb g6ertu tir na ei prida6 heb 
 Caniad arcl6yd ; namyn loced pob blóydyn, 
 os myn. 
 
 G6yr à bo a tan abbadau, a g6yr a 
 bo a tan escyb, 6ynt a galant prida6 eu 
 tir can caniad y rai hyny, os mynant. 
 
 Y cyvrait a dyg6ed, y dyly y meibion 
 ucelg6yr cad6 arcl6ydiaet, ar eu haltudion, 
 mal y dyly y brenin cad6 yr arcl6ydiaet ar 
 ei altudion 6yntau. Ac mal yd â altudion 
 y brenin yn priodorion yn ped6aryg6r 
 g6edi y doter ar difait brenin 6ynt ; ymely 
 yd âant altudion meibion ucelg6yr yn 
 priodorion yn y ped6aryg6r, o bydant yn 
 g6arcad6 tir atanadynt cyhyd â hyny. Ac 
 o hyny alan ni dylyant myned y 6rt y 
 meibion ucelg6yr; canys priodorion ynt 
 atanadynt; ac na dylyant 6yntau d6yn eu 
 priodolder 6y, priodolder yn y ( g6lad yd 
 hanoedynt ohonei, ac aral yman. G6edi 
 b6ynt yn priodorion eu tydynau a gedir 
 idynt heróyd à dylyoent; ac eu tir namyn 
 hyny yn tir s6c a c6ltyr y rygtynt. 
 
 O myn yr altudion myned y 6rt eu har- 
 cl6yd cyn nog eu bod yn priodorion, 6ynt 
 a dylyant gadaó banner idynt. Ac os o'r 
 ynys hon yd henynt ni dylyant triga6 yn 
 un le y tu yma i cla6d Ofa. Ac os tra 
 mor yd henynt, ni dylyant triga6 yma, 
 namyn ar y g6ynt cyntav y cafoent mynet 
 i eu g6lâd. Ac o trigant, ymcyvg6ylent 
 ag ev caeti6ed mal cynt. Ereil a dyg6ed, 
 na dylyant myned hyd ar y trydygèynt. 
 Os y mâb ucelg6r ag eu gyr 6yntau oc eu 
 hanbod, cyn nog eu bod yn priodorion, ni 
 dyly h6n6 idynt oc eu da dim. 
 
 CYN no d6yn eoron Luntain a tegyrn- 
 g6ialen, o Saeson. Dyvng6al Moelmud 
 oed brenin ar yr ynys hon; a mâb oed 
 h6n6 i iarl Cerny6, o mere brenin Loegyr. 
 A g6edi difodi tad6ys y breniniaet y cavas 
 ýntau hyhi o cogail, 6rt ei bod yn 6yr i'r 
 brenin. A'r g6r h6n6 a oed g6r a6dur- 
 dodus doet; a'r g6r h6n6 a gosodes cyv- 
 reitiau da yn yr ynys hon. A'r cyvreitiau 
 hyny a parâasant hyd yn oes Hyg6el Da. 
 Hygóel g6edi hyny a g6naet cyvreitiau 
 ne6yd, ac a diva6s rai Dyvng6al. Ac ni 
 symud6s Hyg6ei mesuriau y tired yr ynys 
 hon, namyn mal eu gede6is Dyvng6al; 
 canys goreu mesurg6r oed ev. 
 
 Ev a mesur6s yr ynys hon o Penryn 
 Blataon yn Prydain hyd yn Penryn Pen- 
 6aed yn Cerny6; sev y6 hyny na6 cant 
 
HYWEL DDA. 
 
 989 
 
 niiltir ; a hyny y6 hyd yr ynys hon ; ac, o 
 Crigyl yn Môn hyd yn Soram yn glan y 
 môr, pum caut miltir, a hyny y6 led yr 
 ynys hon. 
 
 Sev y niesurós ev hyhi er g6ybod ei 
 mal, a'i miltirau, a'i hymteitiau yn ei 
 cyvoet. 
 
 A'r mesur h6n6 a mesurós Dyvngoal 6rt 
 y gronyn haid : tri hyd gronyn haid yn y 
 modbed; tair modbed yn led palyv; tri 
 led palyv yn y troedbed ; tri troedbed yn y 
 cam ; tri cam yn y naid ; tri naid yn y tîr : 
 sev j6 y tir, o Cybraeg ne6yd, gr6n ; a mil 
 o'r tîr y6 miltir. 
 
 Ac o'r mesur h6n6 yd ys yn armeru et6a, 
 ac y gónaetant mesur er6 cyvreitia6l o 
 gronyn haid : tri hyd gronyn haid yn y 
 modbed; tair modbe:! yn led palyv; tri 
 led palyv yn y troedbed; ped6ar troedbed 
 yn yr iau ; ac 6yt yn y meiiau ; a deudeg 
 yn y ceseiliau ; unarpymteg yn yr hiriau ; 
 a góialen cyhyd â hò-no yn laö y geilóad, 
 ac yscor perved yr iau hòno yn y la6 aral 
 i'r geilóad; a deg ar ugaint o hòno y6 hyd 
 yr er6; a pedair er6 o hòno yn pob tydyn, 
 adylybod; pedóar tydyn yn pob rantir; 
 pedair rantir yn pob gavael ; pedair gavael 
 yn pob trev; pedair trev yn pob maena6l; 
 a deudeg maenaól a d6y trev yn pob cym6d: 
 Y d6y trev a dyly bod yn raid brenin; un 
 onadynt a dyly bod yn tîr maertrev, a'r leil 
 yn difait brenin, ac yn havodtir ido. A 
 cymaint ag a dygóedasam ni ucod ol a byd 
 yn y cym6d aral ; sev y6 hyny o eiriv, pym 
 ugain trev ; a hyny yó y cantrev yn ia6n. 
 Deg deggóait a dyly bod yn pob cant ; ac 
 nid â riv pelac deg. 
 
 Hyn y6 riv o erói à byd yn y cantrev : 
 pedair er6 cyvar yn pob tydyn; unarpym- 
 teg yn pob rantir ; pedairardeg ar ugaint 
 yn pob gavael; unarpymteg a deugaint a 
 deucant yn y trev; pedair ar ugain a mil 
 o erói yn' pob maenaól ; tair a pedóar ugain 
 a deucant a deudeg mil o er6i yn y deudeg 
 maenaól; yn y d6y trev à pertyn ar y lŷs 
 y dyly bod deudeg er6 a pymcant. Sev j6 
 hyny, g6edi del ol y cyd, o er6i yn y cym- 
 6d, 6yt cant a deudeg mil; a cymaint â 
 hyny ol yn y cym6d aral ; sev y6 hyny o 
 eiriv er6i yn y cantrev, c6ecant a pym mil 
 ar ugaint, nid m6y nid lai. 
 
 O'r deudeg maenaól à dyly bod yn y 
 cym6d, pedair a byd o meibion eilion i porti 
 con a meirc, a cylc, a dovret, ac un eycel- 
 oriaet, ac un maeroni ; a'r leil yn meibion 
 ucelgóyr rydion. Ac o'r 6yt hyny y dyly 
 y brenin góestma pob blóydyn; sev j6 
 nvn y> P unt o pob un onadynt; a hòno à 
 rènir, triugaint ar pob trev, o'r pedair à 
 
 byd yn y maena6l ; ac ymely o ped6areran 
 p6ycilyd y rènir yny el ar pob er6 o'r cydyn 
 ei ran : a bono a gelóir y punt t6g. Â'r 
 gosteggór a dyly ei cypel pob bl6ydyn; a 
 cymaint â hyny o'r cymód aral ; ac ymely 
 y byd cyvlaon y cantrev. 
 
 Meirydion a cycelorion a dylyant cyv- 
 reitiaó eu g6lâd, a göneutur ei dadlau; ac 
 a dylyant hanner o pob pet yn erpyn y 
 brenin, eityr o tripet: g6ert tir, a g6ert 
 leidyr, a góert celain. 
 
 Cycelaör a dyly rami y rygto a'r brenin, 
 a de6is i'r brenin; maer y rygto a'r cy- 
 cela6r. 
 
 Y maer a'r cycela6r a dylyant bod deu- 
 göas cantynt i göneutur eu negesau ; a dau 
 ereil i'r brenin; ac a dylyant d6yn jcylc ar 
 eu pedöeryd ar meibion eilion y brenin 
 d6yg6ait yn y bl6ydyn; a hanner ebedió 
 meibion eilion, a hanner amgobyr eu merc- 
 ed a dylyant. 
 
 Maer a cycelaór a dylyant cygóeiriaó 
 meibion eilion ar eu tir cy vriv, pan bo marö 
 un onadynt; ac a dylyant cad6 difait 
 brenin; a tygu trosto, pan bo raid; ac 
 o devnydia ev, 6y nt a dylyant eu sóyd 
 arno. 
 
 Ni dyly na maer na cycelaór bod yn pen- 
 cenedyl, namyn o ucelgèyr eu gólâd. 
 
 Ni dylyir pencenedlaet o mamóys. Pen- 
 cenedyl a dyly pedair ar ugaint can pob 
 g6r à myno cares ido; canys hitau ehun a 
 tâl ei hamgobyr. Ac a dyly pedair ar 
 ugaint y can pob mâb à cymero ei cenedyl. 
 Ac a dyly ynigyru y cyd â'i car yn pob 
 raid à del arno. 
 
 Nid oes gobyr móriedig i mâb ucelgór 
 yn dadlau, namyn heróyd y myno yr ar- 
 clóyd ei rodi ido. 
 
 Y maenaól y taler t6g ohonei nidylyna 
 ei mêl, na ei pysgod ; canys med a telir 
 ohonei, ac y cyd â'r med pedair ar ugaint o 
 pob maenaól a telir ; a Ii6n6 a gel6ir ariant 
 y cóynnos. Ac mal y rènir y punt t6g y 
 renir h6n6. 
 
 Ni dylyir gosaód ar y maenolau ryd, na 
 maer, na cycelaór; na cylc, na dovret, na 
 dim, namyn à dygóedasam ni ucod; eityr 
 cylc maer i'r teulu y gauav. 
 
 Ni dyly y brenin d6yn luyd o'r g6lad 
 alan, namyn ung6ait pob blóydyn ; ac ni 
 dyly bod yn h6n6, namyn pytevnos a mis. 
 Yn ei gólâd ehun ryd y(5 ido luyd pan 
 myno. 
 
 Pa6b a dyly g6neutur g6ait cestyl y 
 brenin, pan myno y brenin, eityr g6yr y 
 maertrev. 
 
 Ni dyly meibion eilion y brenin ei porti, 
 na porti ei teulu ; a can ni dylyant 6yntau 
 
990 
 
 CYVEEITHiAU 
 
 porti, ni dylyant óyntau nac eu mêl, nac 
 eu pysgod, namyn i lŷs y brenin; ac ev a 
 dyly, o myn, góneutur coredau ar eu dyv- 
 rau, a lad bydavau. 
 
 Un o'r meibion eilion a dyly bod yn maer 
 bisóail. 
 
 Wynt a dylyant roi pynmeirc i'r brenin 
 i'r luydau ; ac a dylyant anrytedu yr ar- 
 clóydes ungóait pob blóydyn ar bèyd a 
 diaód ; ac a dylyant porti y con, a'r cyn- 
 nydion, a'r hebogydion, a'r macóyaid, pob 
 un onadynt ungóait pob blóydyn. 
 
 Ac o byd altudion gólâd aral i'r brenin, 
 ai yn g6yr ido, ai yn aros g'6ynt, ai am 
 petau ereil, ev a dyly, os myn, eu gosaód 
 yn dovret ar y meibion eilion, heróyd eu 
 galu. A'r altudion liyny a dylyant à 
 dagosoent o da i'r mâb ailt, pan deloynt i'r 
 tŷ, ei cafael ol, pan eloynt ohano ; ac o cyl, 
 ei talu idynt : eityr tripe t a dylyant eu 
 cadó cantynt ehun nos a dyd ; sev yó hyny 
 eu lodrau, ac eu cledyvau, ac eu menyg : 
 ac ni dylyant eigia6 namyn y nos cyntav, o 
 cäant bara ac un enlyn. 
 
 Meibion eilion y brenin a dylyant 
 g6neutur sait tai i'r brenin • sev y6 y rai 
 hyny, y neuad, a'r bóydty, a cegin, a hunty, 
 a marcty, a tŷ bycan. 
 
 Y brenin a dyly o pob bileintrev, g6r â 
 bóyal, i góneutur luestau yn y luyd. 
 
 Maer bis6ail, ni dyly daly dadlau, namyn 
 ar g6yr y maertrev, namyn erpyniaó da y 
 brenin y can y meirydion a'r cycelorion ; 
 ac ev a dyly rodi pedair ar ugaint i'r gos- 
 teggór, pan estyner maeroni ido. 
 
 Góasanaetgóyr y maer a'r cycelaór a dyly- 
 ant hebróg y da ar y maer bisóail. 
 
 Y maer bisóail a dyly cygóeiriaó lys y 
 brenin, o'i me6n, ac à pertyno atei; mal 
 eredig, a heu, ac arail yscrubyl y brenin, 
 a'i havodyd, a petau ereil à bo raid; ac ev 
 a dyly cospi góyr y maertrev am eu han- 
 cyvreitiau; ac eu diróy, ac eu camlóró, ac 
 eu hebedió, ev a'u dyly; ac amgobyr eu 
 merced, ei góraig a'i dyly. Y portaór a 
 dyly cypel amgobyr, ac ebedió y rai hyny; 
 a pedair ceiniáóg ido o pob un onadynt. 
 
 Y maer bisóail a dyly pedair ar ugaint y 
 can y portaór, pan estyner ei s6yd ido ; ac 
 ev a dyly tygu tros tîr b6rd y lŷs, a'i 
 havodtir, o byd raid eu hamdifyn, ac 6y ac 
 à pertyno arnadynt. 
 
 Góyr y maertrev a dyly góneutur odyn 
 ac yscubaór i'r brenin ; ac eu digóalu, pan 
 bo raid. Wynt a dylyant talu t6g eu tir 
 yn la6 y maer bisóail ; ac a dylyant ei porti 
 dóygóait yn y blóydyn. Wynt a dylyant 
 dyrnu, a crafu, a medi, a lyvnu, a lad 
 góair, o ceisiaö göelt, a cynnud, y cyniver 
 
 góait y del y brenin i'r lŷs. Ac 6ynt a 
 dylyant anrytedu y brenin pan del i'r lys, 
 heróyd eu galu, ai yn devaid, ai yn 6yn, ai 
 yn mynau, ai ar caós, ai ar emenyn, ai ar 
 laet. 
 
 O dyryd mâb ucelg6r ei mâb ar mâb ailt 
 arclóyd ar meitrin, can ei càniad, neu can 
 ei dyodev, undyd a blóydyn ohano, h6nó 
 a dyly ran mâb o tir y mab ailt, ac o'i da 
 góedi hyny. 
 
 O pob maenaól ryd y brenin a dyly cer- 
 6yn med na6 dyrnbed yn ei hyd yn am- 
 rosgoeó ; ac oni cefir y med, dóy o bragaöd; 
 ac oni cefir y bragaód, pedair o c6ryv. 
 
 Ni dyly bod er6 difodedig yn tir cyvriv. 
 
 Póypynag à tòro tervyn y r6g doytrev 
 o'i eredig, y brenin a dyly yr ycain à'i 
 hardo, a'r g6yd, a'r heieirn, a góert y troed 
 deheu i'r amaet, a góert y la6 as6 i'r geil- 
 6ad, a pedair ceiniaóg i'r neb pieufo y tîr, 
 a cygóeiriaó y tervyn mal cynt. 
 
 Póypynag à ardo tîr yn ancyvarc, taled 
 pedair ceiniaóg i'r neb pieufo y tîr, a cein- 
 ia6g am pob c6ys à arder, a'r ancyvarc i'r 
 brenin. 
 
 O derby d ymtervynu y r6g deugór cy- 
 braint am tîr, a'r neilrai yn tervynu hyd 
 rac6, a'r leil hyd yma, a tygu o pob rai, 
 yna y mae ia6n i'r cyvrait rànu deuhan- 
 ner. 
 
 Pojiynag à dyco maen tervyn y r6g d6y- 
 trev, taled un ugain ar deg i percen y tîr, 
 a camlóró i'r brenin ; ac ymely am ford 
 a catóo y tervyn can emyl y ford. 
 
 Mesur g6estma y brenin yn amser gauav 
 o maena6l ryd; sev y6 hyny p6n marc o'r 
 blaód goreu â tyvo ar y tir, a bu6c neu ŷc, 
 a clogyn ceróyn o med, na6 dyrnbed yn ei 
 hyd yn amrosgoeó, a'r cymaint aral yn ei 
 led, a sait dreva o ceirc unróym yn ebran, 
 a hoc teirbloyd, ac enhorob halt a led tri- 
 bys yn ei te6ed, a lestyr emenyn tri 
 dyrnbed yn ei hyd heb ei moel, a tri yn ei 
 led : ac oni gelir cafael hyny, punt amtanei, 
 a hòno. y6 y punt tog. A pedair ar ugaint 
 i góasanaetgóyr y brenin : oni gelir cafael 
 .hyny, d6y o bragaód; oni gelir y bragaód, 
 pedair o c6ryv. Sev mal y renir y punt 
 hòno, cóeugaint i'r bara, a triugaint i'r lyn, 
 a triugaint i'r enlyn. 
 
 O'r maenolyd caet y dylyir dau da6n- 
 b6yd pob blóydyn. 
 
 Y gauav hoc teirbloyd, a lestyr emenyn, 
 tri dyrnbed hyd a tri led, a dogyn ceróyn 
 o brag y bo na6 dyrnbed yn amrosgoeó, a 
 dreva o ŷd unróym yn ebran, a cöetort 'ar 
 ugaint ' o bara goreu à tyvo ar y tir : o byd 
 g6enittir, c6ec onadynt yn peiliaid ; oni byd 
 göenittir, cóec yn rynion ; pedair, onadynt 
 
KYWEL DDA. 
 
 991 
 
 part â'r neuad, a d6y part â'r ystavel ; ac 
 yn cyvled ag o elin liyd ar y dörn, ac yn 
 cyteóed ag na plycai er ei daly erpyn ei dau 
 emyl ; a dyn à cynneuo tân yn y neuad yn 
 y nos hòno, neu ceiniaög i dyn à'i cynneuo 
 trosto. 
 
 Mesur daönbóyd yr hav, molt teirblöyd, 
 a mànad emenyn cyvled â'r dysgyl letav à 
 bo yn y trev, a cyteóed ag y bo dau o 
 moeldyrnbed yndo; a cóetort ar ugain o'r 
 ry6 bara à dygóedasam ni ucod; ceulaó 
 laet à bo o lódyn blit yn y trev y cyd ag 
 eu godro ungóait yn y dyd, ac na godröer 
 namyn yr ungóait hòno ; y cosyn à góneler 
 o'r laet h6nó, heb brag, heb ebran, heb dyn 
 i cynneu tân. 
 
 Maer a eyeelaör a dylyant cylc d6yg6ait 
 yn y bl6ydyn, a deugóas can pob un, ac i'r 
 cycelaór deóis y tŷ : ac ni dylyant cylc yr hav. 
 
 RAI y syd arpedrus am beiciogi göraig, o 
 lygrir, pa pet a dylyir amtano, ai góyneb- 
 göert, ai ynte galanas. Cyvrait a dygóed, 
 panyó galanas à dylyir amtano; a lyna j6 yr 
 acaés : yn y trimis cyntav y byd g6yn ev, 
 ac yna y byd traian galanas arno ; yn yr 
 ail trimis y byd rud ev, ac y byd deupart 
 galanas arno ; ac yn y trimis dioedav y byd 
 cyvla6n ev o'i aelodau, ac o enaid, ac y byd 
 galanas c6byl arno. 
 
 Rai a dyg6ed, nad ia6nac talu galanas 
 g6r no galanas g6raig, can ni g6ys pet j6 
 ev, ai g6r ai göraig. Y cyvrait a dygóed, 
 bod yn ia6nav barnu yn ol y pet, a bod 
 galanas g6r arno, a hyny oni bedydier ; a 
 lyna yr aca6s : pob dyn à holer ei galanas 
 a dylyir ei en6i erpyn ei en6, na g6r bo, 
 na göraig ; ac na gelir en6i neb erpyn ei 
 en6 oni bedydier; ac 6rt hyny y mae dir 
 ei bod yntau ar braint g6r oni bedydier. 
 O hyny oni bo seitblóyd y dyly ei tâd tygu 
 a talu trosto ; eityr na dyly talu na diróy 
 na caml6r6 i'r brenin trosto ; can ni dyly 
 y brenin na dir6y na camlóró am ambodau 
 nac am g6eitred dyn ynbyd, ac nad oes 
 p6yl canto yntau. Ev a dyly hagen dieis- 
 i<5a6 y coledig o'r eido. O pen y sait 
 blyned alan, ev ehun a dyly tygu tros ei 
 góeitred, a'i tâd piau talu ; canys yna yd 
 â atan la6 ei perigla6r, ac y cymer g6edau 
 arno. 
 
 O'r pan ganer mâb oni bo pedair bl6yd 
 ar deg y dyly bod 6rt noe ei tâd, a'i tad yn 
 arcl6yd arno ; ac ni dyly cosp arno, namyn 
 un ei tad ; ac ni dyly medu un ceinia6g yn 
 hyny o amser, namyn à medo ei tâd ; ac 
 ni dylyir mar6ty, can oed mar6, namyn 
 bod yn eido ei tâd ei da, â bo yn ei g6ar- 
 cad6 ; ei tâd yn hyny o amser a dyly ateb 
 trosto. 
 
 3 T 
 
 O byd ma>r6 ei tâd y blóydyn cyntav y 
 ganer y mâb, ev ehun a â yn braint ei tad. 
 
 Ni dylyir talu ebedió mâb ni bo pedair 
 blóyd ar deg, a'i tád yn by 6 : góedi yd elai 
 yn braint ei tâd, ev a i tâl. 
 
 Yn pen y pedóared ar deg blóydyn y dyly 
 y tâd d6yn ei mâb ar yr arclóyd a'i gor- 
 cymyn ido; ac yna y dyly yntau ^górâu 
 ido, a bod 6rt braint ei arclóyd; ac ehun 
 piau ateb trosto o pob haól à gomyner ido; 
 ac ehun piau medu ei da; ac ni dyly ei 
 tad ei maedu ni6y nog estraón ; ac os maed, 
 can c6yna6 o'r mâb racdo, ev a byd diróy- 
 a6g, ac a g6na ia6n ido o'i sarâed. 
 
 O byd marö mâb o pedair blöyd ar deg 
 alan, ac na bo etived ido, ei arclóyd pieu- 
 byd ei d$ yn cóbyl, ac a dyly bod yn le 
 niâb ido, a maróty byd ei tŷ. Ac o'r oed 
 h6n6 alan y byd unbraint a bonedig can- 
 dóynaól ; can nid oes braint ido namyn ei 
 boned ; ac nad escyn yntau i braint ei tad, 
 oni bo mar6 ei tâd : ac na byd marcaóg 
 neb oni escyno. 
 
 G6ert bonedig cynd6yna6l j6 teirbuó a 
 triugeinbuó o góarteg. Ei sarâed j6 teir- 
 bu6 a triugaint o ariant. Os g6r ar fèulu 
 byd yntau, ei góert j6 pedair bu6 a ped6ar- 
 ugeinbuö. Ei sarâed yó pedair bu6 a 
 pedóarugain ariant. 
 
 Merc g6edi bedydier oni bo seitblóyd ni 
 dyly myned yn 1& O'r pan ganer oni bo 
 deudeg blóyd y dyly bod 6rt noe ei tad. 
 O'i deudeg blóyd alan y da6 brònau a 
 cedor arnei, ac y blodeua; ac yna y byd 
 oed ei rodi i g6r. Ac o hyny alan, can ni 
 cafo g6r, y dyly medu yr eidi; ac ni dyly 
 bod 6rt noe ei tâd, onid ev à'i myn. Ac 
 ni dyly y tâd talu amgobyr tros ei mere, 
 onid ehun à byd rodiad arnei : Canys pob 
 rodiad ar góraig a dyly talu ei hamgobyr ; 
 neu ynte à cymero cypendaód y can y 
 góraig à roder i g6r. 
 
 O derbyd d6yn góraig latglud o tŷ ei 
 tâd hyd yn tŷ aral, ac yno cysgu centi; 
 g6r y tŷ h6n6 a dylu talu yr amgobyr, oni 
 cymer mac y can y g6r à'i d6g yn latglud, 
 ar ei talu. 
 
 Yn ei deudeg bl6yd y dyly góraig blod- 
 eua6, megis y dygóedasam ni ucod ; ac o'i 
 deudeg bl6yd hyd ei pedairardeg y dyly 
 bod heb beiciogi; ac o pedairardeg hyd yn 
 deugaint y dyly ymdóyn; ac o hyny alan 
 nid â galanas arnei; ac nid â 16 arnei na 
 bo plant idi, canys diau na byd byt. 
 
 Póypynag à myno góadu mâb yn cyv- 
 reitiaól, nid raid ido ei g6adu, oni dycer 
 ido yn cyvreitiaol cysevin ; can nid raid i 
 neb ateb yn angolo; canys angolo yó pob 
 pet ni bo cyvreitiaol. 
 
992 
 
 CYVRE1THIAU 
 
 Pa g6raig pynag à my no d6yn mâb yn 
 cyvreitia6l, mal hyn y mae idi ei dóyn : 
 dybod hi a'r mâb hyd yr eglóys y bo ei 
 g6ydrna yndi, a dybod hyd yr ala6r, a dodi 
 ei la6 deheu ar yr alaór a'r creiriau, a'r la6 
 as6 ar pen y inâb, ac ymely tygu i Du6 
 yn y blaen, ac i'r alaór hòno, ac i'r creiriau 
 da y syd arnei, ac i bedyd y màb, nas ry 
 creés tâd yn calon mam y mâb h6n yman, 
 namyn y g6r a'r g6r erpyn ei hen6 i'm 
 calon i. Mal hyny y dylyir döyn mâb i 
 Cybro. Ac mal hyn y dylyir dóyn mâb i 
 altud: dybod i'r eglóys y cymero dovyr 
 s6yn a'i bara eferen; ac yna ei dóyn ido, 
 megis y dyg6edb6yd ucod. Yna y mae 
 ia6n i'r tâd góneutur un o deupet, ai cym- 
 ryd y mâb yn cyvreitia6l, ai ei góadu yn 
 cyvreitia6l. Os ei góadu à myn, ia6n j6 
 ido dybod hyd yr eglóys rydygóedasam ni 
 ucod, a dodi ei la6 deheu ar yr alaór a'r 
 creiriau à bo arnei, a'r la6 as6 ar pen y 
 mâb, ac ymely tygu i Du6 yn y blaen, ac 
 i'r alaór hbno, ac i'r creiriau da y syd 
 arnei, ac i'r gór à'i góahanós ev o crëedig- 
 aet tad a mam, nas cre6s ev y mâb h6n6 
 yn calon g6raig erioed, ac nad oes davyn 
 o'i g6aed ev yndo, onid o Adav. O derbyd 
 ido yntau ceiiria6 oed am ei 16, nis dyly, 
 namyn hyd tranoet. O derbyd idi hitau 
 ceisiaó oed i ceisiaó creiriau, ni dyly hi 
 oed namyn tridi'au ; can ni dyly hi ceisia6 
 creiriau, namyn yn y cymód liónó 
 
 O derbyd i tâd góadu niâb o cenedyl, 
 góedi dycer ido, ni geil h6n6 cafael tâd byt 
 g6edi hyny. Sev acaös y6, ei mam a'i d6g 
 ev yn cy vreitiaol i'r tâd à'i góadós ; ac 6rt 
 hyny ni geil hitau ei d6yn ev i tâd aral 
 eilgóait byt. Y tâd rygóadós yn cyvreit- 
 ia6l, ni byd cardycóel yntau ar h6n6 byt 
 traicevyn; can nid adgénay cyvrait àgónel. 
 
 Y mâb h6n6 g6eition 6rt cenedyl ei mam 
 yd â ei braint. Ac o lad ev dyn, cenedyl 
 ei mam a'i tâl ; y deupart i'r galanas arno 
 yntau yn lovrud. Ac o ledir yntau, 6ynt 
 a dylyant deupart ei galanas ev : a h6n6 a 
 gelóir yn un o ' tri ' dygyncol cenedyl ; aral 
 y6, pei darfai i g6r lad g6r aral, a meiciau 
 o cenedyl y lovrud ar yr galanas, a cyn 
 talu yr galanas, d6yn o'i mam y Jovrud 
 i tâd aral; y cyvrait a dygóed, panyó y 
 cenedyl àmeiciój ar yr galanaspiau ei talu, 
 o dau aca6s; o góneutur ei cyvlavan hyd 
 tra bu ev ar eu braint 6y, ac o dylyu talu 
 o'r neb à meiciós ; trydyd y6, o rodi Cyb- 
 raes i altud, a bod mâb jidi o'r altud, a lad 
 o h6n6 dyn, deupart yr galanas a da6 ar 
 cenedyl ei mam, y traian ar y lovrud, a 
 hyny 6rt nad oes cenedyl tâd à'i talo: a 
 h6n6 a gel6ir yn g6arteg dimac, 6rt bod yn 
 
 dir dimeicia6 ar y góarteg hyny; canys ar 
 göarteg y telid pob tâl cynt. 
 
 Y deumab rydygóedasam ni ucod, un 
 braint ac un sarâed ac un g6ert ynt â 
 bonedig candóynaól. Mâb doolev a byd, 
 a mâb dyodev. Sev y6 mâb doolev, mâb 
 à dygóeto góraig ar ei tavaodleveryd ei bod 
 yn máb i gór, ac nas dyco i'r dygyn ; h6n6 
 a gelir ei góadu pan myner. 
 
 Mâb dyodev yó mâb à dyco g6raig i g6r 
 yn cyvreitiaol, a dyodev o'r g6r heb ei 
 góadu undyd a bl6ydyn; ni geil ei góadu o 
 hyny alan yn yr ig byt. Ac o derbyd i 
 h6n6 góneutur cyvlavan, ni gelir ei góadu 
 yn yr ig, can ni góadóyd ar yr ig, 6rt ei 
 bod yn mâb dyodev. 
 
 Cyd boed braint ei tâd i mâb altudes. a 
 ei góadu o bono, altud byd y mâb. 
 
 Cyd boed altud à myno góadu mâb Cyb- 
 raes, bonedig cyndóynaól byd y mâb : 
 canys 6rt braint ei mam y byd o hyny alan. 
 
 Tad a geil góadu ei mâb tranoet góedi y 
 digóyco ei cyvlavan trosto, os myn. 
 
 O derbyd i tâd rodi da er meitrin mâb, 
 ni dyly ei góadu o hyny alan. 
 
 O derbyd maró y tâd, pencenedyl a geil 
 ei g6adu ar ei seitmed o'i cenedyl, mal y 
 góadai y tad, ac yn yr un eglóys, â seit- 
 g6yr o goreug6yr ei cenedyl, can eu 16 
 6yntau bod yn glan ei 16 ev. Oni byd 
 pencenedyl, un g6r ar ugaint o goreug6yr 
 ei cenedyl o'ig6adu. Cyvrait g6yr Po6ys, 
 deg a deugaint i g6adu mâb o cenedyl. 
 
 Ni geil neb à dycóydo tîr y mâb yn ei 
 la6 ei g6adu. 
 
 Ni geil bra6d g6adu ei cilyd ; ac oni byd 
 bra6d, ni geil cevynder6; ac oni byd cev- 
 ynderó, ni geil cyvyrdero, rac ei góadu er 
 yr eido onadynt : ac ni dyly neb or à dylyo 
 trev ei tâd ev ; g6edi y g6ater, ni dylyant 
 ei g6adu. 
 
 O derbyd bod rai o cenedyl mâb yn ei 
 g6adu, ac ereil yn ei cymryd; ia6nav y6 
 credu i'r neb y syd yn ei cymryd, can eu 
 16, nad er gobyr nad er góert y maent yn 
 ei cymryd : canys gnotav y6 gèadu máb er 
 trev ei tâd. 
 
 Pob bra6d a geil g6adu ei c6aer, onid 
 yn un le; sev y6 hyny, pan ràner da ei 
 mam, neu ei tâd, o ceis ei g6adu hitau er 
 ei ran o'r da, ni gelir. 
 
 Ac ymely, pob altud a geil g6adu ei 
 bra6d, neu ei cóaer, onid rac cyvran da ag 
 6ynt, eu tád neu eu mam, neu rac dim6yn 
 eu cyvlavan. 
 
 Mal hyn y dylyir cymryd mabyn cenedyl; 
 y tâd ei ehun a geil ei cymryd, géedi as dyco 
 ei mam ido ; oni byd ei tâd, y pencenedyl, 
 ar ei seitmed, a geil ei cymryd, o goreu- 
 
HYWEL DDA. 
 
 993 
 
 g<3yr ei cenedyl : y pencenedyl piau cyrnrvd 
 d6yla6 y mâb y r6g ei d6ylaó yntau, a roi 
 cusan ido; canys cusan j6 argóyd cerentyd; 
 a göedi hyny roi la6 deheu y raáb yn la6 
 yr hynav o'r g6yr ereil, a roi o h6n6 cusan 
 ido; ac ymely o la6 i la6 hyd y gór di6ed- 
 av. Oni byd pencenedyl, un g6r ar ugaint 
 o goreug6yr y cenedyl, a cymryd y mâb o'r 
 g6r à bo yn le yr arclóyd erpyn ei la6 de- 
 heu, a'i roi yn la6 yr hynav o'r g6yr, a roi 
 o'r hynav yn la6 yr ail hynav; ac ymely o 
 la6 i la6 hyd y g6r dioedav. Heróyd göyr 
 Po6ys deg, a deugaint a'i cymer ac a'i góata. 
 
 [llyvr prawv.] 
 
 Mhaglith. 
 
 [Hewel da vap Kadell tewyssavc Ktmry 
 a devynnvs attav chwegwyr o pob kantref 
 eg Kemry oil hyt e Ty Gwyn ar Daf en 
 Dyvet a henny or gwyr doethaf en ekev- 
 oeth e pedwar onadvnt en lleegyon ar dev 
 en escolheygyon . Sef achavs e dwcpwyt 
 er escolheygyon rac dody or lleegyon 
 pethev a vey en erbyn er escrethvr glan. 
 Ac e sef amser e doethant eno pethevnos 
 a mys or garawys ac esef achavs e doeth- 
 ant eno egarawys vrth na dely nep na de- 
 wedwyt kam nay gwnevthvr en er amser 
 gleyndyt hvnnv. 
 
 Ac ena ededrychassant e kyvreythyev 
 ar hon a vey re trom y chosp o nadvnt y 
 hescavynhav ar hon a vey re eskavyn 
 onadvnt y hachwanegv : peth or kyvreyth- 
 yev a adassant val edoeydynt peth arall a 
 vynnassant y emendav ereyll a dyleassant 
 en kvbyl ac ereyll o newyd a ossodassant. 
 
 Ac ena e dodassant Hewel da a henny 
 o doethyon ev hemendyth ar nep a kam 
 arverey or kyvreythyev henny ac ar er ar- 
 glwyd ay semvtey yr vn onadvnt namyn 
 kan dvvndep kynnvlleytva kymeynt ac 
 awu eno. Er eyl emendyth a dodassant 
 ar er arglwyd ay rodey ac ar e dyn ay 
 kymerey arna6 teylygdavt egneydyaeth 
 ar ny gwypey teyr kolovyn kyvreyth a 
 gwerth gwyllt a dof ac aperthyn attadvnt. 
 
 Ag6edy göneuthur o honunt y kyfreith- 
 eu ual y tebygynt eu bot yn deilóg, yd aeth 
 Howel da ac escob Mynyó, ac escob Assaf, 
 ac escob Bangor ac y am hynny yny vu ar 
 y drydyd ardec o athra6on adoethon ereill 
 o leygyon ac yd aethant hyt yn Puuein y 
 gymryt a6durda6t pab Puuein y gyfreitheu 
 H^wel. Ac yna y darllewyt kyfreitheu 
 Howel rac bronn pab Puuein, ac y bu 
 uodla6n y pab udunt ac y rodes y aódur- 
 da6t udunt ; ac y doeth Howel ae gedym- 
 deithon adref. Ac yr hynny hyt hedié yd 
 ÿdys yn daly o gyfreitheu Ho6el da. 
 
 KYFREITH AM YNGNEIDIAETHEU YKAT. 
 
 Pwy bynnac avynho kymryt egneyd- 
 yaeth arna6 val hyn emae yavn yda6 
 gwybot e llyvyr hvn val e bo teylvng yda6 
 kymryt egneydyaeth a phan gwelo y athro 
 y vot en teylvng ellyget ar er egnat llys 
 ef ar egnat llys pyev y provy ac os gwyl 
 en teylvng entev pyev y ellvng ef ar er 
 arglwyd ar arglwyd pyev estynnv ydav 
 entev egneydyaeth ac en varnedyc e vravt 
 a varnho entev o henny allan : ac entev 
 pyev rody pedeyr arvgeint yr egnat llys 
 eny obyr. O dervyd ydav entev barnv kam 
 vravt o henny allan ny dely entev y tavavt 
 onys pryn yr y werch kyvreyth. O der- 
 vyd em wystlav ac entev ae vot entev ar 
 er yavn ef a dely wynepwarth y gan e nep 
 a emwystlo ac ef a chamlvrv yr arglwyd. 
 Ny dely egnat kymryt gwystyl onys myn 
 ehvn gwedy del oe vravt le ac ny dely 
 kymryt y gan leyc onyt kan adav bravt avo 
 gwell y gan egnat arall nor hon a varnvs ef. 
 
 Ar llevyr hvn a gynvllvs Yorwerth vap 
 Madavc o lyvyr Kyvnerth vap Morgenev 
 ac o lyvyr Gweyr vap Rvuavn ac o lyvyr 
 Goronwy vap Morydyc a hen lyfr y Ty 
 Gwyn : ac ygyt a henny or llyvrev gorev 
 a kavas hevyt eg Gwyned a Phowys a 
 Dehevparth. Ar llyvyr hvn a elwyr e 
 llyvyr prav sef ew henny teyr kolovyn 
 kyvreyth à gwertb góyllt adof ac aberthyn 
 ar hynny.] 
 
 1ST AW afeit galanas. Cyntav y6 onad- 
 vnt mynegi y dyn à lader i'r dyn à'i lado : 
 a h6n6 a gel6ir yn tava6drud, Yr ail y6, 
 rodi cycor o'i lad. Y trydyd yó, cysyniaó 
 a i lad. Am pob un o'r tri afait hyny, o 
 góedir, 16 cantgór a'i g6ata; os ei adev a 
 g6na, taled na6ugaint. Pedóeryd yó bod 
 yn etryciad. Pymmed j6 cygóeitas â'r 
 lorvud. C6eced j6 myned i'r trev y bo y 
 dyn à lader yndi y cyd a r lovrud. I g6adu 
 pob un o hyny 16 deucantg6r, neu deunaó 
 ugaint, od adevir. Seitmed y6 bod yn port- 
 gord6y. Wytmed y6 daly y dyn oni del 
 y lovrud i'6 lad. Na6med y6 g6eled ei lad 
 Í yn ei g6yd, ac nas difero. Am pob un o'r 
 tri hyny, o g6edir, 16 tricantgóyr o'i g6adu, 
 neu trina6 ugaint ariant, od adevir. 
 
 Pai a dyg6ed dylyu o'r cenedyl y da 
 h6n6 a'r g6ad yn g6ad y cyd ag ev. Sev 
 aca6s y6 6rt dylyu onadynt hoy bod yn' 
 aca6s yr afeitiod hyny i lad eu car 6y f 
 dylyu onadynt hóyntau hyny o da; ac i 
 g6adu g6aed, a g6eli, a lad eu car, dylyu 
 onadynt y rait rydyg6edasam ni ucod; y 
 cyvrait eisioes a dyg6ed, na dyly neb y 
 g6ad ar da, ac nas dylyant höyntau y g6ad 
 
994 
 
 CYVREITHIAtf 
 
 h6n6 ar da; can ni dyly y cenedyl naniyn 
 saraed eu car, a'i galanas; ac nad oes yn 
 hyny na dercav, na gosa6d, na g6aed, na 
 g6eli, na col enaid ; a'r le ni bo hyny nid 
 oes na sarâed, na galanas ; ac 6rt hyny ni 
 dyly ei cenedyl dim/ Cam yógóneuturyr 
 afeitiod ucod; ac 6rt hyny yr arcl6yd a 
 dyly camlóró amtanadynt, heróyd maint yr 
 afait: im yn undyplyg; aral yn deudy- 
 plyg ; aral yn tridyplyg ; can ni bu ymlad 
 yno ; pei ymlad à bai yno, diróy i'r arclóyd 
 a bydai. Sev oed ei mesur, tair punt, neu 
 deudeg bu6 ; mesur camlóró, tair bu6, neu 
 naóugaint ariant. 
 
 Póypynag à bo lovrud, galanas cóbyl a 
 dycóyd arno. 
 
 Ac mal hyn y renir galanas : traian ar 
 y lovrud, ac ar y tâd a'r mam y cyd ag ev, 
 o bydant by6; ac o hyny y deupart arno 
 ev, a'r traian ar y tad a'r mam ; o'r traian 
 à da6 ar y tád,-d6y ceiniaóg ar y tâd, ac 
 un ar y mam. O derbyd bod plant i'r lov- 
 rud, a bod oed arnadynt, y dylyoent talu ; 
 cymaint a dyly ev ei talu â dau onadynt 
 h6y ; a dóy ceiriiaóg ar y braód, ac un ar 
 y cóaer. O'r deupart a â ar ei cenedyl, y 
 traian ar cenedyl mam y lovrud, a'r deu- 
 part ar cenedyl y tad. Ac ymely y cerda 
 yr galanas, o mamóys i mamóys, hyd y 
 seitmed mamoj^s : canys plant y mam 
 cyntav a byd brodyr; a plant yr henmam 
 a byd cevyndyro ; a plant yr gorhenmam 
 a byd cyvyrdyro : plant y pedóared mam a 
 byd ceivnaint; plant y pymmed mam a 
 byd gorceivnaint ; plant y cóeced mam a 
 byd gorcaC ; plant y seitmed mam a byd 
 neiaint meibion gorca6. Ac nid â galanas 
 pelac hyny; can ni góyper namyn d6y neu 
 tair cenedyl y bórier yr galanas arnadynt : 
 ac ar ni el arnadynt h6y, raner ar y göely- 
 au yd hanbo y tâd onadynt h6y; a dodi 
 dóyran ar y cyf. 
 
 O nai mâb gorca6 alan yd â ceinia6g 
 paladyr ; ac ysev yd â hò-no i cyport y lov- 
 rud. A sev mal y cypelir hòno : cymryd 
 o'r lovrud g6as yr arclóyd y cyd ag ev, a 
 crair canto ; ac oni cy varfo ag ev dyn o'r 
 seitmed dyn alan, cymered 16 na henyó o'r 
 pedair cenedyl yd heny6 ev onadynt; ac 
 onis dyry, taled ceiniaóg paladyr ; ac o dyry 
 ei 16, peidier ag ev. 
 
 Ni tâl g6raig ceinia6g paladyr, can nid 
 oes paladyr idi, namyn cogail ; ac nis tâl 
 yscolêigion. Ac ni tâl g6raig galanas, o 
 ryd ei 16 na byd meibion idi; ac nis tâl ys- 
 colêigion hevyd; ac nis tâl mâb ni bo 
 pedair bl6yd ar deg. 
 
 Mal hyn y cypelir galanas: y traian 
 cyntav i'r arcl6yd er cypel, a'r ail traian 
 
 i'r tâd a'r mam ac eu plant; ac o hyny 
 d6yran i'r tâd, ac un i'r mam ; ac o'r hyn 
 à trig i'r plant, o bai plant i'r lovrud, d6y- 
 ran arnynt. Y mâb hynav piau mynegi 
 etived ei tâd, a'i g6ely, a bod y cyd â 
 g6asanaetg6yr yr arclóyd yn cymryd yr 
 galanas. 
 
 Oed galanas y6 pytevnos 6rt pob arcl6yd- 
 iaet y bo y cenedlod yndynt, 6rt eu g6ysia6" 
 y cyd i cypènu y tâl ; a'r cyhyd aral 6rt 
 cypel y tâl, ac i eu d6yn y cyd o'i talu. 
 Yn triced y mae ia6n talu galanas ; ac yn 
 tri traian : dau oed i cenedyl y tâd, ac un 
 i cenedyl y mam; canys dau traian a byd 
 ar cenedyl y tad. Yn yr oed cyntav à bo 
 i cenedyl y tad i talu un oc eu traianau, y 
 dylyant 16 cantg6r o goreug6yr y cenedyl 
 aral, ar bod yn madeuedig eu car ; ac yn 
 yr ail oed y taloent traian y dylyant 16 
 cantg6r ereil o'r cenedyl aral, ar bod yn 
 madeuedig eu car; ac yn y trydyd oed y 
 dyly cenedyl y mam talu eu traian, ac yna 
 y dylyant éyntau y can y cenedyl aral 16 
 cantg6r, ar bod yn madeuedig eu car, a 
 cybod tracyg6yda6l a dyly bod y rygtynt y 
 dyd h6n6, a tylg6ed tracyg6yda6l y ryg- 
 tynt: 
 
 L6 tricantg6r a da 6 o cenedyl i g6adu 
 lovrudiaet g6aed, a g6eli, a lad dyn; ac 
 6rt hyny y mae ia6n 16 tricantgór o'i madeu 
 yutau. Ac yn tylgóed y r6g y cenedlod 
 rydyg6edasam ni ucov. I g6adu lad o fyr- 
 nigr6yd, 16 c6ecantg6r o'i g6adu; canys 
 deudyplyg y6 ei galanas a'i penyd; 6rt 
 hyny y byd deudyplyg ei g6âd. 
 
 Pan lader dyn y serêir, a'r sarâed hono 
 ni dercaiv; ac 6rt hyny y mae ia6n talu y 
 sarâed hòno yn cynt no'r galanas. Ac os 
 g6reigia6g byd y g6r, roer traian y sarâed 
 idi, a'r deupart i'r brodyr a'r cevyndyro, 
 a'r cyvyrdyr6; ac o byd by6 ei tâd, cym- 
 aint ido ag i dau brodyr ; ac o byd by6 
 ei mam, cymaint idi ag i d6y c6iored. A 
 h6n6 j6 y dul goreu ; canys cymaint â hyny 
 o dynion a dyly talu sarâed y cyd ag ev, 
 pei sarâai ev dyn aral. Ereil a dyg6ed, 
 g6edi y del y traian i'r g6raig, dylyu cym- 
 ysgu y deupart a'r galanas, a'i rànu i'r 
 cenedyl. 
 
 Yr arcl6yd a dyly traian cypel y sarâ- 
 edau, mal traian y galanasau. 
 
 Ni dyly yr yscolêigion na'r g6raged ran 
 o galanas; can nid ynt dialgóyr. Wynt 
 a dylyant ei talu tros y plant, neu 6yntau 
 a g6atoent na bo plant idynt byt. 
 
 Itai o'r ynaid a gad ei talu y cyd a'r 
 lovrud, ei mam, ei tad, a'i brodyr, a'i c6i- 
 oryd, ac eu hetived ; canys hyny o dynion 
 a ceif traian ei galanas ev. Wrt hyny y 
 
IÌYWEL DDA. 
 
 995 
 
 taìant traian galanas y cyd ag ev; ac o 
 hyny y daö ar y lovrud deucymaint ag ar 
 y tâd ; a'r tâd a dyly talu deucymaint ag 
 ar mâb ido; ac ar y mam y da6 cymaint 
 ag ar mat) idi ; ac ar y bra6d cymaint ag 
 ar y d6y cóiored ; ac o'r hyn a el ar y lov- 
 rud y tâl yntau cymaint â deumab ido. A 
 hyny j6 cyvrait Hygóel. 
 
 Ni tâl góraig anmab galanas ; ac nis tal 
 góedi nad ymdyco. 
 
 Galanas brenin Aber Fra6 y6 ei sarâed 
 teirgóait. Galanas góraig y brenin, a'i 
 niâb, a'i edlig, a'i nai, a'i penteuln, traian 
 galanas y brenin; ac eu sarâed traian 
 sarâed y brenin. Galanas mere y brenin 
 hanner galanas ei braód ; a'i sarâed ymely 
 cyn no'i g6ra. 
 
 Galanas dystain, a pencenedyl, a cycel- 
 a6r, naóbuó a naóugeinbuó, can eu harder- 
 cavael ungóait; ac eu sarâed y6 naóbuö a 
 naóugaint o ariant. 
 
 Galanas pob un o sóydgóyr y lŷs, cóebuó 
 a c6eugeinbu6, can ei ardercavael ungóait; 
 ac eu sarâed j6 c6ebu6 a cóeugaint ariaut. 
 Galanas maer a mâb ucelgór cymaint â 
 galanas dau o'r s6ydg6yr; ac eu sarâed 
 ymely. 
 
 Galanas g6r ar teulu, pedeirbu6 a ped- 
 öarugeinbuó ; ei sarâed pedeirbuö a pedóar- 
 ugaint ariant. 
 
 Galanas bonedig cand6yna6l, ac altud 
 brenin, teirbuó a triugeinbu6; eu sarâed 
 y6 teirbuó a triugaint ariant. 
 
 G6ert caet, os o'r ynyshon, punt; ostra 
 môr c6eugaint a punt. 
 
 Sarâed caet deudeg ceiniaóg : c6ec er 
 pais, a tair er la6dyr, ac un er tudleheu, 
 ac un y cryman, ac un er raf ; o byd yn 
 coed, roed er bóyal ceiniaóg y cryman. 
 
 O sarâa caet ryd, lader y la6 deheu, onis 
 pryn ei arclóyd. Cymaint j6 góert la6 y 
 caet â göert la6 y brenin. 
 
 MW afait ledrad. Cyntav j6, mynegi 
 y ledrad. Yr ail y6, cysyniaó a'r ledrad. 
 Trydyd y6, rodi bóylór i'r leidyr. Ped- 
 6eryd y6, myned yn ei cygóeitas, ac argóain 
 y b6yl6r. JPymmed j6, myned y cyd ag 
 ev a tòri y le y bo y ledrad yndo. Cóeced 
 y6, bod yn godgór a'i erpyniaó ato. Seit- 
 med y6, ymtait dyd neu nôs y cyd â'r 
 leidyr. Wytmed j6, cymryd ran o'r led- 
 rad. Naómed j6, cymryd göert y cah y 
 leidyr er celu arno. 
 
 Am pob un o hyny diróy a da6 od 
 adevir. Sev y6 eu diróy deudeg bu6 neu 
 tair punt, a hyny i'r arclóyd. 
 
 Ni dylyant talu i'r neb pieufo y da, can 
 nid ynt lovrudiaid. Oni galant cafael 
 eu dir6y, yr arclóyd a geil eu dehol amtanei. 
 
 Yntau a geil cymryd tair ceiniaóg yn le y 
 teirpunt, ac yn teg y cyvrait. O galant 
 6yntau cafael y tâl, ni dylyant bod yn 
 deholgóyr, nac yn anreitgodev. 
 
 • O góedir yr afeitiod ucod, cymaint y6 eu 
 góâd â g6ad lovrud. 
 
 Mai hyn y góedir ledrad yn cyvrait 
 Hygóel : 16 deudeggóyr am marc, a tri- 
 ugaint ariant; canys hönó leiav marc ei 
 góert o cyvrait : a hanner hyny yn g6yr 
 nod, a'r hanner aral yn g6yr dinod; a'r 
 deupart o cenedyl y tâd, a'r traian o cen- 
 edyl y mam ; ac yn cynesed ag y dylyoent 
 talu ei galanas, a'i cymryd. I g6adu eidion, 
 c6eg6yr, ac ehun yn seitmed ; ac eu hanner 
 yn g6yr nod. I góadu hoc, neu davad, 
 neu baic cevyn, 16 pymp g6yr, a'r nail 
 hanner yn g6yr nod, a'r lal o g6yr dinod, 
 ac ehun yn pymmed ; ac yna y byd deu- 
 hanner y rait y r6g y d6y cenedyl, can ni 
 gelir traianu ped6arg6yr. 
 
 Y reitiod hyny nid â namyn yn ol gyr 
 cyvreitia6l. Sev y6 gyr cyvreitia6l, 16 y 
 percena6g ar ei bod yn g6ir ar y dyn rac6 
 y ledrad. Can. nid gyr namyn gyr per- 
 cena6g. 
 
 Cyd dyg6eto percena6g ledrad ar ei 
 tava6dleveryd ar aral, ac nas dyco i'r dy- 
 gyn, ni barn6n ni namyn 16 yr amdifyng6r. 
 
 Cyd gyro dyn ni bo percena6g ledrad ar 
 aral, ni dylyir namyn 16 yr amdifyng6r o'i 
 g6adu; can ni dyly namyn percena6g gyru 
 ledrad. 
 
 xix. [E ' 6ey thyon yd edys en devody 
 am pob lledrat a maur a bychan 116 deu- 
 deg6yr ac eu hanner en 6yr not.] 
 
 Cyd palo rait dyn y bo un o'r afeitiod 
 ucod arno, ni dyc6yd namyn yn dir6y, oni 
 mynir erlid cyvrait anudon arno. 
 
 Cyd palo rait y lovrud, er maint y led- 
 rad à dygóeter arno, nid eneidmadeu o tâl 
 seitpunt; a can nas talo, ni dyly namyn ei 
 dehol. 
 
 Ni dylyir dienydu neb ni cafer dim yn 
 ei la6. 
 
 Ereil a dyg6ed, ei bod yn eneidmadeu, 
 oni ceif ei g6ert. 
 
 P6ypynag à deholier o bra6d y cyvrait, 
 ia6n y6 ido bod yn g6r cyc6yn tranoet; ac 
 o hyny alan di6rna6d 6rt pob cantrev à bo 
 i'r arclóyd à'i deholo : a h6n6 y6 oed de- 
 holg6r. 
 
 Póypynag à dalio leidyr â ledrad yn ei 
 la6, a'i el6g, ai er cerentyd ai er g6ert, os 
 adev, taled seitpunt; canys can bo eneid- 
 madeu y leidyr, ni byd eneidmadeu ev. 
 Oni geil talu, deholer yntau mal leidyr. 
 
996 
 
 CWREITHÍAÜ 
 
 Pa dyn pynag à deholier o braód y cyv- 
 rait, a'i cafael yn y gólad tros yr oed à 
 roer ido, bid eneidmadeu, oniceif a'ipryno; 
 can ni dyly ev ei gólâd yn oes yr arclóyd 
 à'i deholio, onid can dycybod ag ev. 
 
 Póypynag y cafer ol leidyr yn dybod i'6 
 tŷ, ac na galo ei hebr6g y 6rto, bid anreit- 
 godev; ac oni byd anrait deholier. 
 
 Póypynag y cafer ledrad yn ei tŷ, can 
 bod ei cyvanned yndo, cyd bo ido ev à 
 catóo ei corf rac y ledrad, evo eisioes piau 
 cad6 ei tŷ; ac 6rt hyny y barnón ni y tŷ 
 h6n6 yn halaócty, ac à bo cyd ag ev, eityr 
 adneu : can ni dyly percenaóg yr adneu 
 cad6 tŷ aral rac ledrad, ni byd coledig 
 yntau o'r eido. 
 
 Nid oes y cyvrait le y dylyer anrait 
 cribdail, namyn am lad celain. 
 
 Póypynag à myno góneutur dogyn 
 mynag, aed ar yr arcl6yd } a dyg6eded ry- 
 g6neutur ledrad o dyn ni levais ei dygóed- 
 6yd arno, ai rac ei boned, ai rac ei med- 
 iant ; yna y mae ia6n i'r arclóyd dymynu 
 yr efeiriad ato, a dygóeded 6rto yr hyn 
 rydyg6edp6yd 6rto yntau, ac elóg yr efeir- 
 iad y cyd ag ev hyd ar drós yr eglöys, a 
 croesed racdo na tygo anudon ; ac o myn 
 tygu, tyged yn cyntav ar drós yr eglóys, 
 a'r ail ar y cancel, a'r tiydyd ar yr alaór. 
 Ac odyna doed yr efeiriad ar yr arclóyd, a 
 dyg6eded cafael y c6byl ; a'r arcl6yd a dyly 
 tygu rycafael dogyn mynag, pan liolo y dyn 
 yn dadlau ; ac yn erpyn hyny ni gelir dim. 
 Ni byd eneidmadeu ev er hyny, namyn 
 leidyr göert. Oni geil cafael ei góert, de- 
 holier, mal leidyr. Ereil a myn gadu goad 
 ido er gyr yr arclóyd, mal er gyr percen- 
 a6g : a h6n6 m6yav y coelia g6yr öóyned 
 ido. 
 
 O derbyd i dyn cafael cîg anivel ni bo 
 eido, ai can c6n, ai yn cud ma aral, a'i cym- 
 ryd ohano heb càniad, dir6y a byd, hyd yd 
 el, nac o rod, nac o g6ada6l, nac o prynu, 
 hyd y canmed la6 : ac 6rt hyny y gel6ir ev 
 cyhyryn cantastyr; ac nid â pelac y can- 
 med la6. 
 
 Póypynag à myno daly ledrad yn la6 
 aral, deued uc pen y pet à dalio, a gomyn- 
 ed, p6y a góerceidó hon? Oni byd neb ai 
 göarcatöo, cymered ev eàniad i cymryd yr 
 eido ; a g6edi y cafo càniad aed i ford ar 
 yr ynad, ac mal y mynaco yr ynad ido, 
 cymered ev, a damtyger. O derbyd ido, 
 yn daly yr eido, dybod g6arceicl6ad, a górt- 
 göynebu ido ; gomyned yntau, p6y a góar- 
 ceidó h6n ì ia6n y6 i'r góarceidéad dyg6ed- 
 6yd, panyó ev a'i g6arceid6. Ac yna y 
 mae ia6n i'r ha6lg6r dygóedóyd, cam y6 i 
 ti g6arcad6 y meumi. Ac yna y mae ia6n 
 
 i'r amdifyngór dygóedóyd cóbyígôad, nad 
 oes dim o'r tau ti ceny v i ; ac y cyd ag nad 
 oes, pet à't g6ahan6s ti â't coled, a pa am- 
 ser; sev aca6s y mae ia6n göybod hyny. 
 
 Cóeford yd â da dyn y canto; ac o'r 
 tair y gelir damt6g; ac o'r tair ereil ni 
 gelir. Sev y6 y tair ni gelir, adneu, a 
 benfyg, a log a cym6ynas ; canys nid ia6n 
 holi y le y mae, a holi y neb yd aet ato. 
 Y tair ereil y syd ia6n damtóg arnadynt, 
 un onadynt ledrad, a'r ail coled o lesged, 
 a'r trydyd y6 ancy varc ; sev aca6s y dylyir 
 eu damtög, 6rt nas erpyni6s la6 aral o'i la6 
 ev; 6rt hyny y geil yntau damtög yi' eido 
 yn y le y göelo. 
 
 P6ypynag à myno damt6g yr eido, mal 
 hyn y mae ido ei damt6g : Os pet mar6a6l 
 à damtóg, damtyged â'i la6 as6 ar y le y 
 myno ido. Os anivel a damtóg, damtyged 
 â'i la6 as6 ar y clust deheu i'r anivel, a'r 
 la6 deheu ar y creiriau ; a'r la6 deheu i'r 
 amdifyngór ar y clust as6 i'r anivel; "ac 
 ymely tyged yr ha6lg6r nad oed percenaóg 
 à dylyai na'i prynu na'i g6ertu, namyn 
 evo ; ac y cyd â hyny nad aet y canto, nac 
 yn rod, nac i benfyg, nac yn adneu, na ei 
 g6ertu, namyn ei döyn o ledrad y canto, 
 neu o ancyvarc, neu o coli, ac en6i y dyd 
 yn yr 6ytnos a'r óytnos, yn y mis a'r mis, 
 yn y tympor a'r tympor, yn y blóydyn. 
 
 I anivel y cefir tri ardel6, geni a meitrin, 
 a cad6 cyn col, ac argoaesav. 
 
 Os o geni a meitrin y ceif ei ardel6, 
 gónaed mal hyn : doded yn pen ceid6aid ? 
 bod yn eido ei mam, a'i geni a'i meitrin 
 canto, ac nad aet y canto er pan ganed ar 
 ei percenogaet hyd y dyd h6n6. Sev y 
 ryó ceidóaid a dyly bod ido, cymydaóg uc 
 la6 ac aral is la6; nid amcen, g6r uc ei 
 braint ac aral is ei braint ; ac o ceif hyny 
 dogyn y6 ido. 
 
 Os o cad6 cyn col y de6is ei ardeló, 
 damtyged ar lun rydygóedasam ni ucod; 
 a g6edi as damtygo, dyg6eded yntau ei bod 
 canto, ai 6ytnos, ai mis, ai tympor, yn cynt 
 no can y lal, a bod ido ev a i ceidó o ceid- 
 6aid cyvreitia6l, ei bod ar ei hel6, ai 6yt- 
 nos, ai mis, ai tympor, yn cynt nogyd y 
 coles ev yr eido; ac o ceif hyny, dogyn 
 
 Os o argoaesav yd ardeló, dygóeded, p6y 
 à ar'del6, neu à argoaesav h6n Ì O byd yn 
 y maes cymered ei ardel6 atan y ledrad, a 
 byd ryd yntau. Ac o derbyd i'r argoaesav 
 ei cymryd, damtyged yn ei la6 ev, ac yntau 
 piau, os myn, ceisia6 ei argoaesav aral, neu 
 dycóyded ehun. 
 
 [ixxvin. Nyt yavn mynet reyth en ol 
 
HYWEL DDA. 
 
 997 
 
 daly a damtvng namyn arwayssaf nev kadv 
 kyn koll nev eny a meythryn. 
 
 xxxix. O dervyd daly lledrat kan dyn 
 ac entev en dewedwyt y vot en wyryon or 
 lledrat eithyr y wurv oy anvod attav o dyn 
 arall a daly eny law ar dyn eyssyoes en 
 dywedwyt y vot en lledrat yavn ew ena 
 barnv reyth arnav am heniry a llyna er vn 
 lie e bernyr reyth en ol daly a damtvng.] 
 
 Ac ymely y geil ledrad cerded o la6 i 
 la6, hyd tra cafo yD y maes à'i cymero y 
 canto. 
 
 O ceif yn y maes à'i cymero y canto, ac 
 ardeló ohano arg6aesav yn le aral, roder 
 oed ido i ceisiaó ei argoaesav; nid amcen 
 tridiau yn un cym6d, pytevnos yn g6lâd 
 aral ; ac ymely y cerda hyd y trydyd la6 ; 
 ac o'r tryded la6 cyvrait diannod. Ac os 
 y trydelaó a ceif a i cymero ohonei, gadael 
 idi; eityr nad oes annod. 
 
 Póypynag à doto argoaesav yn pen aral, 
 a pain ei arg6aesav ido, bid ehun leidyr 
 jyvadev ; a hyny heröyd maint y ladrad à 
 dalier canto. 
 
 Yn cyvrait Hyg6el y mae hyd yn pedair 
 ceiniaóg i bod yn leidyr góert ; ac o hyny 
 alan yn eneidmadeu. Ereil a dygöed, o 
 pob anivel ped6artroedia6g "a dycer yn 
 ledrad," ei bod yn eneidmaden ; eisioes, 
 diocelav y6 hyd yn pedair ceinia6g. 
 
 Y leidyr à g6erter, seitpunt j6 ei g6ert. 
 Yr h6n à bo eneidmaden, ni dylyir dim o'i 
 da ; can ni dylyir dimóyn a dial, eityr tain 
 i'r coledig yr eido. Sev acaós, 6rt na dyly 
 gadaó arno un dylyed. 
 
 Yn cyvrait Hygóel y bn tâl am ledrad, 
 a'r ail tâl ; ac y symndós Bledyn mâb Cyn- 
 myn, talu i dyn ei coled 6rt ei damtóg. 
 Ei da y ford y cymyno aed, oni byd plant 
 ido. O byd plant ni dyly cymynu, eityr 
 ei dylyedion, a daered yr eglóys. 
 
 Ni dyly arclóyd ebediö dyn à dienydio. 
 O dienydier yn gólâd aral, yr arlcóyd a 
 dyly ei ebedió. 
 
 Ni byd galanas am leidyr; ac ni bydlŷs 
 y róg d6y cenedyl ei rydienydu. 
 
 G6yng6yr o g6lâd aral à traiano ag ar- 
 cl(3yd, o deliir eu bod yn ladron góert; ac 
 o ledir dylyu galanas amtanadynt. 
 
 Bradgóyr arclóyd, a fyrniggóyr, .a pob 
 dyn à bo eneidmadeu o braód y cyvrait, ni 
 dylyir galanas amtanynt. 
 
 Fyrniggóyr, o góadant eu fyrnigróyd, 
 góâd a dyly ant deudyplyg. 
 
 Sev y6 fyrnigróyd, dimóynaó y da ido 
 ehun, ac i'è percenaóg. 
 
 Sev yó ledrad pob pet à góater, or à 
 dycer. 
 
 Sev y6 ancyvarc, pob pet à dycer yn 
 am sent, ac ni góater. 
 
 Sev y6 trais, pob pet à dycer yn g6yd o 
 anbod. 
 
 Sev y6 angodeu, pob pet à dycer yn rit 
 aral. Ni dylyir am angodeu namyn di- 
 eisi6a6 y dyn o'i da. 
 
 Ni dylyir dienydu dyn caet,x>s pryn ei 
 arclóyd ; ac oni cefir dim yn ei la6, ei ar- 
 clóyd a geil ei diheuraó ; ac o aca6s hyny 
 yd ys yn devodi i eu harclóydi diheuraö eu 
 haltudion. 
 
 Altudion tros mor, neu o gölad aral an- 
 cyviait, ni dylyir, nac am b6yd, nac am 
 dim aral eu dienydu, namyn i'r neb pieufo 
 y da eu dieisióaó hyd yn pen y teirnos a'r 
 tridiau. 
 
 Am ci, neu ederyn, ni dylyir na dir6y 
 na dihenyd, namyn caml6r6, a'i da i'r per- 
 cena6g. 
 
 NAW afait tan. Cyntav j6, rodi cycor 
 i losgi y tŷ. Yr ail y6 cysyniaö â'i losgi. 
 Trydyd y6, myned o aoa6s ei losgi. Ped- 
 6eryd yó ymdóyn â bóylór. Pymmed j6, 
 lad tân. C6eced y6, ceisiaó goscymon. 
 Seitmed, cynneu y tân oni ennyno. Wyt- 
 med j6 rodi y tân ar y neb à'i losgo. Na6- 
 med y6, g6eled ei losgi. 
 
 Póypynag à myno g6adu yr un o'r rai 
 hyny, roded 16 deggóyr a deugaint; ac os 
 yn ledrad y gyrir arno, y nail hanner o 
 góyr nôd, a'r leil o g6yr dinod, neu taled 
 yn c6byl. 
 
 [xn. Ereill adyweit nat m6y reith yny 
 byt am ledrat no deudegwyr ac ymae deu- 
 degwyr a watta lledrat ar neill hanner yn 
 wyr not ar Hall en wyr dynot ac y mae 
 uelly y g6edir lledrat llosc kanys m6y j6 
 breint y lledrat no breint y llosc] 
 
 Póypynag â losgo tŷ, a losgi o h6n6 tŷ 
 aral, taled y tŷ à ennyn6s ; ac ymely o tŷ 
 i tŷ hyd y cerdo. 
 
 Póypynag à rodo tân ar aral i losgi ag 
 ev, can ei adev, taled y traian. 
 
 Póypynag à cynneuo tân yn tŷ ni bo 
 eido, hyd yn pen y teirnos a'r tridiau gor- 
 byd arno ei góeitred. 
 
 Póypynag à cynneuo tân yn odyn, can 
 oed can aral y losgo, ac na cymero cred y 
 can y neb à craso 6edi ev, taled traian ei 
 góeitred. 
 
 Póypynag à dyco tân yn ancyvarc, taled 
 ehun ei góeitred, a'i ancyvarc. 
 
 Póypynag à arco tân, a'i rodi ido, ev piau 
 talu ei góeitred. 
 
 Póypynag à arco benfyg tân, deued heb 
 ha6l heb arha(3l arno. 
 
998 
 
 CYVREITHIAU 
 
 Tri tân ni digóygir : tân godait maört, 
 a tân gevail trevcord à bo sait g6ryd y rygti 
 a'r tai, a hitau yn peitynto neu yn tyglys; 
 a tân ennaint trevcord à bo sait g6ryd y 
 6rt y tai ereil. 
 
 Póypynag à cymero pet yn adneu ato, 
 taled ei ry losgi, mal cynt. 
 
 O derbyd* ennynu tŷ y me6n trev, taled 
 ev y deutŷ nesav a'i herpyni6s ato ; ac o 
 hyny alan o nesav i nesav. 
 
 Galanas nid â yn ol tân, namyn yn ol 
 la6 à'i losgo. 
 
 Pa dyn pynag à losgo godeitiau, namyn 
 ma6rt, ev a'u tal. 
 
 Góedesau à cymero atynt g6eau, neu 
 pelenau ereil atynt, ac en losgi, 6ynt a dy- 
 lyant en talu ; canys dylyant eu cad6 rac 
 pob coled. 
 
 Nid oes cyvlavan à gónel tân dyn ar 
 cna6d dyn aral à digóycer, heb góeitred 
 dyn y cyd ag ev. 
 
 O derbyd dybod moc i tŷ, a góasgaru y 
 tan yny losgo y tŷ, a diag y moc, taled 
 percena6g y moc eu g6eitred. Os y moc a 
 lysg, cyhyded y6, canys dau meredig ynt; 
 ac 6rt hyny, yn y bo cybyded yn cyvrait, 
 ni digóygir, namyn eu bod erpyn yn er- 
 pyn. 
 
 Na dyced neb tân beb càniad; ac os 
 d6g, taled caml6r6, can ni g6nel dim ag ev. 
 
 Na roded neb tan beb góybod pet à 
 góneler ag ev ; ac os ryd, taled traian y 
 góeitred. 
 
 O derbyd i dyn yn dóyn tân o tŷ aral 
 ebedeg tân y canto, taled ei góeitred, oni 
 geil ar y tân b6r6 ran obano. 
 
 O derbyd i dyn myned i crasu i odyn 
 aral, hyd yn pen y teirnos a'r tridi'au gor- 
 byd arno. 
 
 Ni byd eneidmadeu neb er trais; sev 
 acaös jé, sarâed y6 i'r neb à treisir ; canys 
 ei da a dygir yny byd, a heróyd ei braint 
 y digóygir ido ei sarâed a'i da, ac i'r ar- 
 cl6yd y dir6y. 
 
 CYYEBRWYD caseg, pedair ceiniaóg 
 hyd yn pen y pedóarydyd ar deg góedi y 
 ganer; tranoet pedair ar ugain. Ac os ar 
 yd y cefir, cymaint y6 ei dimóyn ag un ei 
 mam. Ac ymely y trig hyd yn pen y 
 blóydyn ; ac o ceif undyd o'r ail blóydyn, 
 pedair ar ugaint ereil, yny bo 6yt a deu- 
 gaint ; ac ymely hyd y tryded bl6ydyn, ac 
 yna yd â yn triugaint ; ac y dyly bod yn 
 froyndov; ac yna y mae ia6n góneutur y 
 digöyl arno à dylyo, nac am6s, na palfrai 
 bo, na góeinidmarc. 
 
 Am 6s yn tri tympor ni cyl na'i g6ert 
 na'i braint er pori alan : o hanner ebril hyd 
 hanner mai, a mis hydrev ar ei hyd ; ac 
 
 odyna can ni bo namyn teirnos a tridîaia 
 yn pennil, punt a tâl. 
 
 Palfrai cöeugaint a tal. 
 
 K6nsi, neu sómermarc, c6eugaint a tal. 
 
 G6einidmare, triugaint. 
 
 IX. [Ereyll a dyweyt am ebavl panyw 
 pedeyr keynnyavc kyvreyth ew y werth or 
 pan anher hyt Awst ; o Awst hyt kalan 
 gayaf vyth keynnyavc : o kalan gayaf hyt 
 wyl Sanfreyt devdec keynnyavc: o wyl 
 Sanfreyt hyt kalan Mey vn ar pymthec 
 keynnyauc: o kalan Mey hyt Avst vgeynt 
 keynnyauc : o Avst hyt kalan gayaf pedeyr 
 ar vgeynt keynnyauc : o kalan kayaf hyt 
 gwyl Sanfreyt vyth arvgeynt : Avst en e 
 trydyd vlwydyn vyth keynnyavc kyfreyth, 
 a dyrcheyff arnav : a chalan gayaf e ky- 
 meynt arall : a gwyl Sanfreyt e kymeynt 
 arall : a Chalamey e kymeynt arall : ac 
 
 ena e byd blwyd entevace 
 
 kvbyl y werth. 
 
 x. Ar dyd e dalyer ac edel Haw eny pen 
 e dyrcheyf arnav vgeynt eny vo henny en 
 vn ar pymthec a phym vgeynt ; ac e velly 
 etryc eny eny vo frwyn eny pen ar dyd e 
 frwyner edyrcheyf arnav pedeyr keynnyavc 
 hep arderchavael ; a chwevgeynt a tal.] 
 
 Marc g6ylt, triugaint. 
 
 Ystalóyn, cymaint y6 g6ert ei d6y cail â 
 dóy caseg, ac arno ehun y trydyd; sev y6 
 hyny naóugaint. 
 
 Atan tri haint y dylyir bod am teiti 
 marc : rac y deri trig6lyd, a rae du yscyv- 
 aint teirloer, a rac y lynmeirc bl6ydyn. 
 Ac atan l6yg yni marcocer yn tyrua dyn- 
 ion a meirc ; ac oni l6yca yna byd ryd y 
 neb a i góerto ; ac o lóyca admerer y traian- 
 góert. 
 
 G 6ert troed marc ei g6ert yn c6byl ; a'i 
 traiangóert ar ei lygad, a'r traian ar y 
 lygad aral. 
 
 •Am pob anav ar marc traian ei góert a 
 admerir, i am ei clust a'i coloren. 
 
 Póypynag à lado ra6n marc, roded marc 
 aral yn ei le i'6 percena6g, a cadóed yntau 
 h6n6 yny tyvo ei ra6n mal cynt. 
 
 M6g marc ung6ert a i fróyn y6 ; a'i ceb- 
 ystyr ungóert â'i talcudyn. 
 
 Póyjr^nag à benfycio marc i aral, a 
 goynnovi y ble6 i ar ei cevyn, pedair cein- 
 iaóg a tâl ; o tyr y croen hyd y cîg, 6yt 
 ceinia6g a tâl ; o tyr y cîg hyd yr ascórn, 
 unarpymteg a tâl. 
 
 Póypynag à dyco marc yn ancyvarc, 
 pedair ceinia6g escyn, a pedair ceiniaóg o 
 pob rantir or à marcoco. Ni dylyir dim 
 am discynu; canys ia6n y6 discynu, can 
 
HYWEL DDA. 
 
 999 
 
 escyn6yd : a hyny i percenaög y marc; a'r 
 camlöró i'r arclóyd. Cyd boed mar6 canto, 
 ni dyly namyn ei 16 ehun ryg6neutur ido 
 cystal ag yr eido ehun; os ei losgi à g6na, 
 a taler ido ei log. 
 
 O derbyd i dyn logi marc hyd yn le, ac 
 os tros hyny yd â, taled traian yr el6 i per- 
 cenaóg y marc ; ac ymely os da aral ; a'r 
 ancyvarc i'r arclóyd. 
 
 O derbyd clofi marc yn benfyg, neu 
 cafael brio aral, roder marc aral yn ei le 
 yny bo iac y marc ; ac oni byd iac, triced 
 canto h6n6. 
 
 Pedair pedol ac eu to hoelion, d6y cein- 
 
 O góertir marc â t6yl yndo, ac na bo 
 dyeityr ei croen, ni dig6ygir, oni byd un 
 o'r tri haint, namyn ei 16 nas g6ydiad. 
 
 G6ert eboles, pedair ceinia6g hyd y ped- 
 6arydyd ar deg; ac o hyny hyd yn pen y 
 bl6ydyn unarpymteg; o hyny hyd yn pen 
 y d6yblyned, deudeg ar ugaint ; ac yn ei 
 teirbl6yd, triugaint; ac yna g6eini arnei. 
 G6ertei m6g un g6ert á'i cebystyr, ceinia6g. 
 Ei teiti, tynu car yn gait ac yn g6aered, a 
 bod yn ebolia6g; ac oni byd ymely, ei 
 traiang6ert admerer. 
 
 Am lo, o'r nos y ganer hyd" calangauav, 
 pedair ceinia6g; o calangauav alan, d6y 
 ceinia6g, pob tympor hyd yr aóst y dyly 
 ei hymol; a naómeddyd yr a6st h6n6 y 
 dercaiv arnei pedair ceinia6g am ei lo; ac 
 o hyny alan, d6y ceiniaög pob tympor, 
 hyd naómeddyd mai; a'r dyd h6nó galó, 
 a deugain byd ei g6ert; a'i lo a dyly 
 ymtait na6 cam, a dytylu groesyn o'i pedair 
 tet. G6ert ei lo, pedair ceinia6g, hyd 
 calangauav; ac o hyny alan ung6ert byd â 
 pob lo. Unarpymteg ar ei laet; a pedair 
 ceinia6g am ei lo. O banner hav alan 
 y dyly ei hymol; a góedi yd ymholier y 
 dercaiv pedair ceinia6g yn y dyd h6n6 ; ac 
 o hyny alan d6y ceinia6g pob tympor, hyd 
 banner ma6rt, neu hyd hanner ebril ; ac 
 yna y dyly gal6, a dyc6yda6 ei hariant 
 dotov arnei yny bo c6byl ei g6ert ; ac yna 
 y byd triugaint; ac ymely hyd ei pymmed 
 lo ; a hyd hyny y trig yn ei teledióróyd ; 
 ac o hyny alan damt6g. MesUr ei laet, 
 tair modbed yn ei g6aela6d, a c6ec yn per- 
 med y lestyr, a na6 yn ei hyd yn amrosgoe6 : 
 sev ba6d à dyly mesura6 y lestyr, ba6d yr 
 yr ynad. G6ert ei clust, a'i corn, a'i lygad, 
 pedair ceinia6g; g6ertei tet, pedair ceinia6g; 
 pob bl6ydyn; neu davad a'i hoen, ag à 
 galo cudia<3 ei hoen â'i g6lân rac ca6ad mai ; 
 a hyny ung6ait. O byd ryterig, deg ar 
 ugaint pob blóydyn tra bo by6. O byd 
 cynten am ei laet, ei d6yn y na6meddyd 
 
 mai yn le cyvie6in ni el un lódyn yn ei 
 blaen, a gadu i'r neb pieufo ei godro, a 
 heb gadael dim i'r lo, a dodi yn lestyr 
 mesur y godro; ac o byd la6n dóygóait yn 
 y dyd, dogyn y6 ; ac oni byd, ei dieisi6a6 
 o bla6d ceirc hyd g6yl Cyric; ac o hyny 
 hyd g6yl Mihagel, o bla6d haid ; o hyny 
 hyd calangauav, o bla6d ryg. • 
 
 [Ereyll a dy weyt pany w kymeynt y6 ac 
 a vo eyssyev or llestyr or llaeth y vrthvryt 
 o werth e llaeth yrnep pyeyffo e wuch, os 
 hanner e llaeth hanner e gwerth os tra- 
 yan e llaeth trayan e gwerth a hvnnv ew 
 e dvll gorev.] 
 
 [Messur ellaeth [y6] teyr modued en 
 [llet] yguaylaut a chuech em peruet elles- 
 ter [a nau ene eneu] a nau enyhyd en 
 amrescoeu : sef baut adele messurau elles- 
 ter baud erenat.] 
 
 O derbyd prynu bu6c cyvlo, a coli ei 
 cyvloda6d, raid y6 ido rodi 16 y bucail a'r 
 góraig à'i godröo, nad evo ei coles. 
 
 Dyna6ed g6ry6, un cerded y6 â dyna6ed 
 bany6 ; pan doter atan pen yr ia6, y dyly 
 dercavael arno ; a naómeddyd c6evra6r y 
 dercaiv arno pedair ceinia 6g; ac o hyny 
 hyd yn pen y bl6ydyn, d6y ceinia6g pob 
 tympor, a dercaiv arno ; ac ar hyny y trig 
 hyd yn c6ecedg6ait; ac o hyny alan dam- 
 tog, ac yn cyvg6ait i dodi yn araclyr ; ac 
 od ard o'r bore hyd ec6yd ua6meddyd 
 c6evra6r, byd ryd y neb à g6erto ; ac onid 
 ard yn erpyn ei cyvoed cymaint, deg ar 
 ugaint a dylyir ei talu yn ei teiti ; ac os y 
 neiltu yd ard, taled pymteg pob blóydyn. 
 
 Losc6rn lo y blóydyn cyntav, un cein- 
 ia6g, yr ail d6y, a'r tryded tair, a'r ped- 
 6ared pedair, ac ymely y byd. 
 
 Póypynag à g6erto dyna6ed, 'ia6n y6 
 ido ei gorbod rac tri haint y g6arteg; a 
 rac clavri yn ragor : rac clavri hyd g6yl 
 Padric. Y neb à'i pryno a dyly eu cad.6 
 yn le iac, ac yn tŷ ni rybo clavri yndo sait 
 blyned cynt. 
 
 G6ert porcel, o'r nos y ganer hyd yny el 
 yn tonmo, un ceinia6g; tra bo yn dynu 
 d6y ceinia6g ; sev y6 hyny tri mis ; ac o 
 hyny yny el y moc i'r coed ban6 byd, a 
 pedair ceiniaèg byd ei g6ert; ac o g6yl 
 Ieuan hyd y calan, pymteg; o'r calan hyd 
 g6yl Ieuan c6eceinia6g eilg6ait; ac yna yd 
 â yn deg ar ugain, mai ei mam. 
 
 Teiti h6c, na bo baed redega6g, ac nad 
 yso ei percyl, a'i gorbod teirnos a tridiau 
 rac y mynygla6g; ac os ymely y byd, ad- 
 merer traian ei g6ert. Cymaint y6 g6ert 
 y baed â góert tair o'r moc. 
 
,000 
 
 CYVREITHIAU 
 
 Am oen, o'r nos y ganer hyd calangauav, 
 un ceiniaóg a tâl; o calangauav hyd yn 
 pen y bl6ydyn, d6y ceinia6g a tâl ; ac yna 
 y tâl pedair ceiniaög. 
 
 Teiti davad, blit, ae oen, a'i gorbod hyd 
 calanmai rac yr anad, yny cafo ei teirgóaly 
 o'r tava6l ne6yd. Am ei teiti, tair cein- 
 ia6g, neu ds^ad hesp : d6y am ei hoen, ac 
 un am ei laet. Ei lygad, a'i clust, a'i 
 corn, a'i loscórn, a'i tet, un ceiniaög am 
 pob un onadynt. 
 
 Myharen, tair davad j6 «i góert : un ar 
 pob cail, ac un ar ei corf. 
 
 Ac ymely y geivyr; eityr nad oes i hes- 
 pin namyn ei bod yn hespin ; ac evyrnig y6 
 un blit ; sev y6 ei teiti ceinia6g a- dimai. 
 
 G6ert cat pedair ceiniaóg. Ei teiti, 
 góeled, a clybod, a lad lygod, ac na bo ton 
 ei heóined, a mëitrin, ac nad yso ei cen- 
 a6on. Ac o byd iin v ~yn eisieu, edmryd 
 traian ei góert. 
 
 Pob anivel glan ei hannergóert j6 ei 
 teiti; pob anivel budyr ei traiang6ert. 
 
 G6ert g6yd, un ceiniaóg. Góert eeil- 
 ia6gg6yd, cymaint à góert d6y g6yd. Góert 
 g6yd gor, cymaint â góert ei nyt : sev y 
 dyly bod yn ei nyt pedóar cy6 ar ugaint ; 
 góert pob un onadynt dimai, neu yscub 
 haid \ a hyny yny dodóont ; a góedi y dod6- 
 ont, un ceiniaèg : a sev a tâl yr g6yd gor, 
 deudeg ceiniaóg. 
 
 Iâr, un ceinia6g a tâl. Ceiliaóg. döy iâr 
 a tâl. Pob cy6, yscub ceirc, neu fyrdlig 
 yny escyno ; g6edi hyny dimai yny dodóo ; 
 a góedi hyny ceini a 6g a tâl. 
 
 Gelci brenin, punt yn cyvroys; c6eu- 
 gaint yn ancyvr6ys; triugaint yn ei blóyd; 
 deg ar ugaint yn ei cynlóst; pymteg or 
 »an ganer yny agoro ei lygaid. 
 
 Milci brenin, o byd cyvroys, cöeugaint; 
 ;v ancy vr6ys, triugaint ; yn ei blóyd, deg 
 ar ugaint; yn ei cynlóst, pymteg; o'r pan 
 ganer yny agoro ei ly 7 gaid, sait a dimai. 
 
 Colóyn brenin, punt a tâl ; colóyn g6r 
 ryd cóeugaint; colöyn mâb ailt, pedair cein- 
 ia6g; un g6ert a'i costaóg torn. 
 
 Gelci mâb ucelgór, un góert â milci y 
 brenin. 
 
 Pa ci pynag à bo i mâb ailt, un cerded y6 
 a i costaóg torn. Póypyiiag pieufo costaóg 
 torn, pedair ceiniaóg a tâl. 
 
 Buceilci à el y bore yn blaen yr yscrubyl, 
 ac à del y nos yn eu hoi, yr eidion teled- 
 ioav a tâl. 
 
 Nyt heba6g, punt a tâl; ei cy6 rud, 
 cöeugaint; goedi bo mudair a g6en, punt 
 os brenin pieubyd; os mab ucelg6r, c6eu- 
 gaint o byd mudair; os cyó rud, triugaint; 
 höyedig, o byd heba6g, pedair ar ugaint. 
 
 Nyt lamysten, pedair ar ugaint; cyn ei 
 myned yn mud, deudeg ceiniaóg ; göedi yd 
 el yn mud, pedair ar ugaint. 
 
 Pa ederyn pynag à bo i taia6g ungóert 
 byd â iâr. 
 
 Góert henleu, pedair ar ugaint; góert 
 cynthaid, unarpymteg; tar6haid, deudeg 
 ceiniaóg ; haid y cynthaid deudeg ceiniaög ; 
 haid y taróhaid, 6yt ceiniaóg. O derbyd 
 heidiaó haid 6edi a6st, pedair eeinia6g a 
 tâl ; a hòno a gelóir ascelhaid. G6ert mod- 
 rydav g6enyn, pedair ar ugaint; ac ymely 
 hyd calangauav ; o calangauav alan henleu 
 byd, a pedair ar ugaint a tâl. Ascelhaid 
 nid à yn henleu hyd calanmai ; ac yna ped- 
 air ar ugaint a tâl. 
 
 Trydyd hely ryd, haid góenyn ar g6rys- 
 gen. 
 
 G6ert hyd, o calangauav hyd g6yl Ieuan 
 triugaint a tal ; a naóugaint camlóró am- 
 tano. Ac o g6yl Ieuan hyd y calan deu- 
 deg golóyt cyvreitiaol y syd yndo, a triug- 
 aint ar pob un onadynt; sev y6 y golóyt- 
 ion, ei d6y g6aneg a'i deucorn, a'i tavaod, 
 a'i la6ron, a'i calon, a'i herót, a'i au, a'i 
 doylevyn, a'i tumon, a'i hydcylen, a'i col- 
 voyden ; am pob un camlöró. Sev y6 eiriv 
 hyny. IXL o g6arteg. 
 
 O derbyd dybod cón y brenin yn ol hyd 
 a'i lad, póypynag pieufo y tir cymered y 
 c6n a'r hyd, a cadèed hyd hanner dyd heb 
 ei bligiaó, os y bore byd; ac oni daó y 
 cynydion, bligied yr hyd, a cad6ed y cîg 
 a'r croen, a litied y c6n, a dyced canto 
 atrev ; os hanner dyd, cadóed hyd na6n; 
 os na6n, cadóed hyd 6edi gosper; os 6edi 
 gosper, cadóed hyd y bore, a tanu mantel 
 arno. Oni deuant tranoet, devnydied y 
 cîg a cadóed y croen, a'r hydcylen i'r cynyd- 
 ion. O deuant cyn devnydiao y cîg, roder 
 cóartaór i'r neb pieufo y tîr: y cöartaór 
 dylór i pob percen penygen, a'r cóartaór 
 rac i pob percen cyla. 
 
 O derbyd el6g ar hyd, pieufo pynag y 
 c6n, percenaóg y tîr piau y cóartaór dylór. 
 
 Póypynag à cafo lódyn glân yn maró ar 
 tîr, J ev piau c6arta6r; a'r neb pieufo y tir 
 piau namyn hyny. 
 
 Póypynag à cafo l6dyn maró o byd budyr 
 ar tîr aral, ceiniaóg a caif, a'r l6dyn i'r neb 
 pieufo y tir, ac ni cefir o'r man aniveiliaid 
 góylt namyn hyny. 
 
 Póypynag à cafo bydav, ceiniaóg a dyly, 
 neu y c6yr, a'r bydav i'r neb pieufo y 
 tir. 
 
 Póypynag à tyno annel ar tir aral heb 
 ei càniad, pedair ceiniaóg am agori ei tir, 
 a pedair ceiniaög am ei cau, ac à bo yn yr 
 annel, a camlöró i'r brenin. 
 
HYWEJL DDA. 
 
 1001 
 
 Ungöert y6 iórc â bóc, a gavyr ag iyrcel, 
 ac elain â myn. 
 
 Croen ŷc, 6yt ceiüiaóg; croen byd, viii; 
 croen b6c, vii; croen e6ig, vii; croen 
 davad, i; croen gavyr, i; croen iórc, i; 
 croen Iy6yna6g, viii ; croen dyvyrci, viii ; 
 croen blaid, viii ; croen beleu, xxiv ; croen 
 lostlydan, cxx. 
 
 Góert deröen, cxx; o byd d6ycainc, lx 
 am pob un onadynt, o bydant cybrased a 
 can ni böynt cybrased, o bydant o untov ; 
 góert traóscainc à cyrco calon y pren xxx ; 
 ac amyn hyny brig byd, ac nid oes g6ert 
 arno, eityr cauilóró i'r brenin ; am góueutur 
 tól arnei, xxiv, a hyny i percenaóg y coed, 
 a'r caml6r6 i'r brenin. Góert cygynderóen, 
 ni del fr6yt arnei, iv ; göert collóyn, xxiv ; 
 o tynir un colen o'r collöyn, iv ; pob pren 
 à argóedo fróyt nn g6ert â collóyn y6, 
 eityr der6 ac aval; imp, iv c. byd galan- 
 gauav rac g6yneb g6edi yd impier ; o hyny 
 alan ii pob tympor yny argóedo fr6yt; ac 
 yna triugaint a tâl : ac 6rt hyny y mae un 
 cerded â lo bu6c. Avalen sur iv a tâl yny 
 del fr6yt arnei, a góedi y del fr6yt, xxx; 
 pob pren à planer yn g6asca6dg6yd, xxiv 
 â tâl ; pob pren ni fr6yto, iv ; eityr y6en ; 
 pob cainc o'r mang6yd, i a tâl. G6ert y 
 g6yd, i eu percenogion yd ânt. 
 
 Am y góenyn. Góert henleu, xxiv; 
 góert cynthaid, xvi; góert taróhaid, xii; 
 y tryded haid, viii ; yr Laid cyntav à del 
 o'r cynthaid, xii ; yr haid cyntav à del o'r 
 taróhaid, viii ; yr haid cyntav à del o'r try- 
 ded haid, iv, heb dercavael ; bono a gelóir 
 ascelhaid; ac ni dyly heidiaó hyd 6edi 
 a6st. 
 
 G6ert modrydav góenyn xxiv ; ac ymely 
 y byd hyd calangauav; o calanganav alan 
 henleu byd pob un, a xxiv eu góert; 
 eityr ascelhaid ni byd henleu hyd calan- 
 mai ; can ni g6ys yna a byd by6. 
 
 LYMA y góeles Ioróert ab Madaog bod 
 yn cry no yscriveuu göert y tai ar dotrevyn, 
 a'r eyvar, a'r l6gyr yd, 
 
 Cyntav y6, póypynag à distryóio neuad 
 y brenin, taled deugaint o pob gavael à 
 cyndalio ei nen; sev j6 hyny c6ec colovyn; 
 pedöar ugaint ar y nen, a cóeugaint ar y 
 gotai. 
 
 Neuad mâb ucelgór ugaint ar pob gav- 
 ael à cyndalio ei nen; sev j6 hyny c6ec 
 colovyn, a'r deg ar ugaint ar pob un o'r 
 gotai. 
 
 Tŷ mâb ailt, deg ar pob gavael à cyn- 
 dalio ei nen, a deg ar ugaint ar pob un o'r 
 gotai ; havty, pedair ceiniaög ; cynhauavty, 
 6yt ceiniaög. 
 
 Póypynag à b6rio tai yn aneyvreitiaol, 
 
 taled pedair ceiniaóg am pob pren bras, i 
 am y dorau a'r emhiniogau, iv ; am talait, 
 iv; am y trotau, iv; am y pentan,. iv ; am 
 pob pa6l, a góialen. a cledren, i ; y polion 
 sy vag, a'r ceibrau, i ; góasg pren, i ; aset, 
 i ; tô tŷ, a'i ac6re, traian góert y tŷ a byd 
 arnadynt ; a traian y to a byd ar yr acöre. 
 
 Lyma góert y dotrevyn. -"Brycan y 
 brenin cóeugaint a tâl; gopenyd, pedair 
 ar ugaint; ei pair, cóeugaint; ei ciggóain, 
 pedair ar ugaint ; [v. Y bergin chöeugeint 
 keynyauc. vi. Ecallaur trugeint (keyn- 
 yauc ) vii. E kychueyn (e kallavr) deu- 
 dec keinhaoc] ei telyn, c6engaint; ei 
 cygóeircorn, pedair ar ugaint. Telyn pen- 
 cerd, cóeugaint; ei cygóeircorn, pedair ar 
 ugaint; ei taólbórd, cóeugaint. Corn yd 
 y vo y brenin, punt a tâl ; a'i corn cyg- 
 6eitas, punt a tâl ; corn y pencynyd, punt : 
 y tri corn hyny a dylyant bod yn buelin. 
 Pob tl6s brenin, i am ei fiolau, a'i mod- 
 róyau, a'i cyrn, punt a talant, can ni dyly 
 ev damtóg. 
 
 Brycan mâb ucelgór, lx; ei gopenyd, 
 xxiv; ei calaór, lx; ei cigg6ain, xii; ei 
 telyn, lx ; ei cygóeircorn, xii ; ei ta6lb(5rd, 
 o byd ascórn mormil, lx; o byd blaen 
 corn hyd, xxiv; o byd corn eidion, xii; o 
 byd pren, iv. 
 
 Cer6yn ystyla6d, o byd y brenin pieu- 
 byd, xxiv ; o byd mâb ucelg<5r, xii ; o byd 
 mâb ailt, vi; pob cer6yn unpren, iv. 
 
 Sac a nitlen, iv ar pob un ; budai, ii ; 
 [xxxiv. Gren due keynnyauc ; xxxv. K6- 
 man keinioc;] celörn, i; menai, i; cavyn 
 traed, i; padel haiarn, i; fiol pren à el yn lyn, 
 iv; pauolyó, iv; hesgynyó, ii; pauol helig, 
 ii ; hesgyn helig, i ; pauol g6yn, i ; b6yal 
 lydan, iv ; bóyal cynnud, ii ; b6yal becan, 
 i; rómp, ii; taradyr permed, i; epil, dimai; 
 cryman, i; góelau, i; raó, i; caib, i; g6dyv, 
 i; gylyv, i; rasgyl, dimai; croper, dimai; 
 tróydeó, dimai; cangóyi', i; ser, dimai, 
 [Klo hayarn un keynnyauc. lxv. Klo 
 pren dymey;] fiol d6\yv, fyrlig; cöyn- 
 °g vl > fyrììg', saet, fyrlig; turnen, fyrlig; 
 góertyd, fyrlig; cygladur, fyrlig; ystylaód 
 diróyn, fyrlig ; fust, fyrlig ; creuenlyn, fyr- 
 lig; ordóyn, fyrlig; yspodol, fyiiig; ra6 
 pren, fyrlig; fore, fyrlig; cribyn, fyrlig; 
 yscub ceirc, fyrlig; clul Jin, fyrlig; cy6 iâr, 
 fyrlig; buróy, fyrlig; lyóiadur, fyrlig; 
 lyóeroen, fyrlig; dry c, fyrlig; rysgen, fyr- 
 lig; gevel pren, fyrlig; mail, fyrlig; cist, 
 damtóg; evyden, damt6g; tryped, damt6g; 
 gradel, damtóg; yscraf ac à pertyn arnei, 
 damtóg; tunel, damtóg; mortóyl, damt6g; 
 byteiad, damtóg; eidion góedi yd ymgad- 
 aóo â'i teledióróyd, damtög ; pob pet ni bo 
 
1002 
 
 CYVRE1THIAU 
 
 góert cy vrait damtóg a byd arno ; cigdysgyl, 
 ii; dysgyl aral, i; gogyr, i; ridyl, i; crib, 
 i; cabolmaen, dimai; noe, i; claór pobi, 
 i; raf ble6 deudeg cyvelin, ii; raf I6yv 
 deudeg cyvelin, i ; tore milci brenin, viii ; 
 tore milci górda, iv; cynlyvan milci bren- 
 in, "iv;" cynlyvan "milci" górda, ii; 
 cynlyvan olread, viii; torn tŷ, iv; ca6el 
 teilaó, i; berva, i; ysten prid, damtóg; 
 costrel, damtóg; honfest, xxiv; gevyn, xxiv; 
 gleisiadeg, xxiv; penlóydeg, viii; [Gau- 
 lawec uyth keynnyauc.], balegróyd, iv; 
 gleisiad, ii; car, ii; ystrodur, i; ystaól, 
 ii; brecicavyn, ii; prenial góedes, xxiv; 
 y peitynen a'r clorion, viii; y róylau, viii; 
 y carvanau, a'r troelau, a'r troedlasau, viii ; 
 ofer gov, exx; einiaón ma6r, ]x; einiaön 
 cyriaóg, viii; meginau, viii; gevel gov, 
 iv; ord, a cameg, a cetraór, a cóynsyl, a 
 trooryd, a carnlyó, [Hayarnllyf pedeyr 
 keynnyauc. Breuanllyf am pop vn ohen- 
 ne pedeyr keynyauc], am pob un o 
 hyny, iv. 
 
 Góert breuanty, punt; triugaint ar pob 
 maen ido; a triugaint ar yr heieirn, triug- 
 aint ar y g6yd, ar y tŷ, xxx. Breuan, iv; 
 y maen ucav, ii; y maen isav, ii; ar y 
 breuanbót, iv. 
 
 G6ae6, iv; b6a a deudeg saet, iv; b6yal- 
 ary v, ii ; cledy v, o byd breuliv, xii ; o byd 
 górymsaid, xvi; o byd góynsaid, xxiv. 
 Tarian, viii; o byd calclasar, neu eurcalc, 
 xxiv; Luryg, damtCg: penfestin, damtóg; 
 pyrcóyn, damtóg. 
 
 Cyvr6y, viii; fróyn euraid, viii; fróyn 
 ariantaid, vi; fróyn y.staenaid a dulys ac 
 evydaid, iv; yspardunau euraid, iv; ys- 
 pardunau ariantaid, ii; yspardunau dulys, 
 ac ystaenaid, ac evydaid, i. Rai a gadant 
 6rt braint y cy vr6y y d6y goartavyl a'r tair 
 cegyl ; ereil a gadant góert cy vrait arnad- 
 ynt: sev y6 byny, g6artavlau, o bydant 
 euraid, viii ; o bydant ariantaid, iv; o byd- 
 ant evydaid, neu dulys, neu ystaenaid, iv. 
 Broncegyl un cerded ag un goartavyl; y 
 d6y torcegyl, ii; suder, iv ; panel cynnógyl, 
 i; panel liain, i; can6yl, i. 
 
 Hosanau ma6r, viii; dóy hoseoaós, vi; 
 d6y ysyóos, iv; botysau cynnyglaóg, iv; 
 esgidiau careiaóg, ii; góintysau, i; góregys, 
 o byd aur neu ariant, damtóg; oni byd, 
 i; modróy, damtóg; cae, damt6g; cylel 
 clun, i; cylel eel, i; honsas, i; [Agalaen 
 góregys un keynnyauc], róyl, i; góregys 
 la6dyr, i; breicróy, damt6g; claór taölbórd, 
 damtóg. 
 
 Dreva ceirc, iv ; dreva amyd, viii ; hual 
 haiarn, i; hualpren, fyrlig; hestaór, i'yrlig; 
 cogail, fyrlig ; corn canu, pieufo pynag, ii. 
 
 Rai a dyg6ed am dílad, panyó damtög y 
 syd arnadynt; ereil a dyg6ed, pany6 y dul 
 h6n6 y syd arnadynt ; sev y6 byny, mantel 
 g6rym, xxiv; pob mantel dinesig, xxiv; 
 pob capan dinesig, xxiv; [Pheis dines- 
 sic pedeir arbugeint pob vn], pob tudedyn 
 pentan, viii ; crys a la6dyr, xxiv ; cynhugyl, 
 damtóg; teispan, viii; lenliain, viii; pen- 
 liain, viii; funen, iv; pencu6c, i; yscin, o 
 byd eido y brenin, punt ; o byd eidi y bren- 
 ines, punt; o byd eido ucelgör, neu ei 
 góraig, exx ; ru6c mâb ailt, neu ei yscin, lx; 
 ruóc taiaóg, xxx; rustog, iv. 
 
 Cy6air, y gauav, ii; cy6air, y g6aan- 
 t6yn, i; penfest aradyr, i; ol6ynau, ii> 
 propóylau a'r racarnaód, i; [S6ch d6y 
 geiniog], pob iau a'i pystyliau, i; [Arnaót 
 keiniaoc kyfreith: Cólldyr nix. keiniaoc 
 kyfreitb], pystyl, fyrlig ; [Carthgl6yt kein- 
 ia6c kyfreith], cartpren, i; irai, i; og, 
 i; draenclóyd, i; [Pob peth arall ene 
 byt or ny bo guerth kyureyth arnau dam- 
 dug a uyd am dana6. 
 
 Llyma daruot góertli g6yllt adoi]. 
 
 Góerfc y na6 aelaód gocy vurd y6 byn : ar 
 pob un o'r deutroed, c6ebu6 a c6eugaint 
 ariant; ar pob un o'r d6yla6, c6ebu6 a 
 cóeugaint ariant; ar y deulygad, cöebuó a 
 cóeugaint ariant; ar y d6y góeus c6ebu6 a 
 cóeugaint ariant; ar pob un onadynt, c6e- 
 bu6 a cöeugaint ariant. G6ert clust, o 
 ledir, d6ybu6 a triugaint ariant; o cau 
 mal na clyóo, c6ebu6 a cöeugaint ariant. 
 Góert y dóycail cymaint â góert y na6 
 aelaód gocyvurd. Góert y tavaod cymaint 
 ag eu góert 6yntau ol; canys ev ag eu 
 bamdifyn. Góert bys troed, bu6c ac ugaint 
 ariant; góert y ba6d, d6ybu6 a triugaint 
 ariant; g6ert bys bycan, bu6c ac ugaint 
 ariant ; góert ei e6in deg ar ugaint ; góert 
 y cogyn ucav o'r bys, unarpymteg ar ugaint 
 a dimai a traian dimai; gCert y cogyn 
 pei ved, triardeg ar ugaint a deupart dimai; 
 y cogyn isav, ped6ar ugaint : a hyny y6 
 góert y bys. G6ert pob un o'r danted 
 bu6c ac ugaint ; góert pob un o'r yscitred, 
 d6ybu6 a deugaint ariant; canys bucail y 
 danted ynt. A cymaint â hyny ol ar y cyf 
 ehun: sev y6 y cyf, y pen, a'r corf, a'r 
 caly; canys yn hyny y geil yr enaid bod; 
 6rt byny y mae d ungóert yntau â hyny 
 ol. 
 
 Tri arperygyl dyn : dyrnaöd yn pen hyd 
 ei emenyd, a dyrnaód yn corf hyd yr em- 
 yscar, a tori un o'r pedóar post. Teirpunt 
 a ceif y neb à arcoler y can y neb à'i har- 
 colo. Sev y6 mesur ei medyginiaet y can 
 y neb ai harcolo, punt, heb ei b6yd; neu 
 na6 ugaint can ei b6yd, a'i göaeddilad. 
 
HYWEL DDA. 
 
 1003 
 
 Medyginiaet goret, xxiv ; " medyginiaet 
 rudeli, xii ; medyginiaet lysiau, iv ; ei b6yd 
 peunoet i'r medyg, i a tâl. ei goleuad pob 
 nos, i a tâl. Tair crait gocyvarc y syd : 
 un ar góyneb, ac aral ar troed, ac aral ar 
 la6; xxx ar troed; lx ar la6; cxx ar 
 göyneb. Pob crait cudiedig, iv. Creuan, 
 pob ascörn t6n, xx, oni byd amryson am 
 ei bycaned, cymered y medyg ca6g, a doded 
 pen ei elin ar y laór, a'i la(3 uc pen y ca6<?, 
 ac o cly6ir ei sain, iv; oni clyóir, ni dylyir 
 dim. 
 
 Góert g6alt bonedig, i am pob bys a d6y 
 am y ba6d " à el yndo." 
 
 G6ert g6aed ryd, xxiv; g6ert g6aed 
 caet, xvi. Sarâed pob dyn, her6yd ei 
 braint y telir ido; a tri g6aed ni digóygir: 
 g6aed daint, a g6aed crac, a g6aed tr6yn : 
 i'r arclóyd y telir dir6y amtano; ac ni telir 
 i'r neb pieufo y g6aed; canys coledig ynt; 
 eu sarâed liagen a telir. 
 
 PWYPYNAG à gönel cyvar â'i cilyd, 
 ia6n y6 ido rodi bod 6rto, a cyvarbod y la6 
 a'i cilyd : a g6edi g6neloynt hyny ei cad6 
 yny darfo y magyl: sev j6 ymagyl deudeg 
 er6 ; sev j6 mesur yr er6, trihyd gronyn 
 haid yn y modbed ; trihyd modbed yn y 
 palyv; trihyd y palyv yn y troedbed; 
 pedair troedbed yn y beriau; 6yt troedbed 
 yn yr eiliau ; deudeg troedbed yn y ceseil- 
 iau ; unarpymteg yn yr hiriau ; a góialen 
 cyhyd á hòno yn la6 y goilóad ; a'r geilöad 
 yn blaen yr ycain, ac yscör yr hiriau yn 
 ei la6, a hyd y cyrhaedo o hyd braic a hyd 
 y góialen, mal y cyrhaedo dau eirionyn y 
 tir. Yr er6 cyntav i'r amaet, a'r ail i'r 
 heieirn, y tryded i'r eitevig tyvarc, y ped- 
 <5ared i'r eitevig g6elt, rac tori yr iau, a'r 
 pummed i'r geilóad; ac ymely.y cerda yr 
 er6i o goreu i goreu yr ycain, eityr na tòrir 
 yr iau y rygtynt hyd y di6edav; a g6edi 
 hyny er6 y g6yd; a hòno a gelóir y casnad; 
 a hyny -ungóait yn y bl6ydyn. 
 
 O derbyd idynt mynu g6ahanu, góedi 
 darfo y magyl, 6ynt a gaiant os mynant 
 g<5ahanu, oni byd ambod a'u r6ym. 
 
 O derbyd cau dôl ar ycain a marö un 
 onadynt, pa adoed pynag a u dyco, ia6n y6 
 cafael ei er6 ohano. Od ampeuir y per- 
 cena6g na ry cafo yr ŷc cam y canto ev, 
 creirâer hyd na daet ei cam ev 6rto ev, nac 
 am ei b6yd, nac am ei g<5asanaet : a hòno 
 a gelóir er<3 yr ŷc du. 
 
 Cy g6neler cyvar ag ŷc, ac na del ev i'r 
 lavur, a cau dôl arno, ac na darfo na cylc 
 na dau, ni dyly cafael dim. 
 
 O derbyd bod ŷc yn clav, ai o brio ai o 
 pet aral, iaön j6 o'i percenaóg cyndal pen 
 yr iau. 
 
 O derbyd i dyn mynu g6ertu yc o'r 
 cyvar rycyvarer, ni dyly ei góertu oni darfo 
 y cyvar, na'i trevnidiao ; ac os g6na cyvoed 
 undyd cyn cafael ei er6, coli ei eró ; ac os 
 góedi cafael ei er6, cyndal pen yr iau 
 ohano. 
 
 Pa6b piau d6yn eu devnydiau i eredig, 
 nac ŷc na heieirn na petau ereil à bo ido. 
 G6edi y del pob pet atadynt, yr amaet a'r 
 geilóad piau cadó y rain hyny yn digóal, a 
 góneutur ido cystal ag i'r eidun ehun. Y 
 geilóad a dyly cau arnynt, mal na bo ry- 
 cyvig, ac na bo ryëag, a galó mal na tor- 
 oent eu calonau ; ac o derbyd dr6g idynt 
 yn hyny o mesur ev a'i tâl, neu ynte ei 16 
 na gónaet ido góaet nog i'r eido ehun. 
 
 Yr amaet ni dyly talu yr ycain onis 
 bri6, ac os brio, taled, neu goaded. Yr 
 amaet a dyly cyport y geilóad o daly yr 
 ycain; ac ni dyly el6g namyn dau byrieu- 
 6ys. 
 
 G6edi y darfo y cyvar, pa6b piau cyrcu 
 ei devnydiau ato atrev. 
 
 Cartgór, na marc lyvnu, ni henyó o'r 
 cyvrait. 
 
 Ni dyly neb dodi goryscór ar ŷc ei cilyd 
 heb ei caniad, onid ambod byd. 
 
 O derbyd bod amryson am dryg-ar, ed- 
 rycer eró yr amaet, a dyvned ei hâr, a'i 
 led; ac 6rt hòno góneler i pa6b cystal a'i 
 cilyd. 
 
 Ü derbyd bod amryson r6g dau cyvar- 
 g6r, am tîr góylt ac aral faet, a'r nail yn 
 mynu eredig y göyd, a'r lal heb ei mynu, 
 onid ambod a'i d6g racdo, ia6n y6 ido 
 eredig i'r lal y tir a bo canto. 
 
 O derbyd bod amryson am eredig, a'r 
 nail yn mynu eredig yn pel a'r lal yn agos, 
 nyni a dygóedón na dylyant myned namyn 
 mal y galont yr ycain cyrhaedu eu budelö, 
 ac eu g6ed yn g6an mal yn cadarn yn eu 
 cymód. 
 
 Ni a dyg6ed6n na gelir cymynu ŷc à bo 
 yn cyvar, heb caniad y cy vargoyr ; can ni 
 dyly neb cymynu namyn y pet a medo ; ac 
 ni med yntau ar h6n6. 
 
 Nyni a dygóedón na dylyir i ycain à bo 
 yn cyvar nac eu góystlaó, nac eu hadgav- 
 aela; can ni dyly góystlaó namyn à bo yn 
 ei mediant; a h6nó nid ydy6. 
 
 Póypynag à gónel cyvar, a g6edi hyny 
 cy varu ag aral, nyni a dyg6ed6n dylyu bod 
 yr ycain hyny yn y cyvar cyntav; a can 
 g6nel cant cyvar g6edi hyny, ev a dyly 
 cyndal pen yr iau yn pob le y gónel. 
 
 Póypynag à gónel cyvar, ac na del na 
 dyd na dau i eredig, nyni a dyg6ed6n, nac 
 o bod nac o cypel y del, hyd na dyly ev 
 dim o'r à arder hebdo. 
 
1004 
 
 CYVREITHIAU 
 
 Ni dylyir dodi na nieirc na cesyg na 
 bu6c yn aradyr; ac o dodir h6y, cyd ertylo 
 a cesyg a góarteg, ni digóygir; ac y cyd â 
 hyny rii dygóed y cyvrait, onid ambodir 
 idynt, dylyu un er6. 
 
 O derbyd i dyn cyvaru yc, a d6yn yr }'c 
 yn ledrad, nyni a dygóedón, na dy ly daly 
 pen yr iau, ac na dyly cafael ei ere. 
 
 O derbyd i dyn cyvaru yc, a bod yn g6el 
 canto dodi aval yn ei le, nyni a dygóedón 
 na dyly ei symudaó heb caniad ei cyvar- 
 g6yr. 
 
 Ni dylyir symudaó ŷc à eyvarer yn rye 
 ar y góelt, heb càniad y cyvargoyr. 
 
 Ni dyly neb cymryd aniaet oni g6ybyd 
 g6neutur aradyr, a'i hóyliaó ; canys ev a 
 dyly ei góneutur yn cóbyl. 
 
 Póypynag pieufo yr heieirn, cygóeiried 
 6ynt yn dilestair i'r geilóad ac i'r amaet; 
 ac ni dylyant un cyport. 
 
 Y geilóad a dyly digóalu y pystyliau, a'r 
 ieugöydon, a'r g6dyn ; ac os hirgóed byd, 
 y torcau bycain a g6dyn y dolau. 
 
 AM l6gyr ŷd. Pob percen ŷd piau cad6 
 ei yd; a pob percen yscrubyl cad6 ei ys- 
 crubyl; ac 6rt hyny y mae ia6n i paób 
 daly ar ei ŷd ; ac y sev y mae ia6n daly ar 
 y gauavar ariant hyd góyl Sanfraid ; ac o 
 hyny alan dinióyn ; y góäantóynar o g6yl 
 Sanfraid hyd calanraai ariantal ; o calan- 
 mai alan dimóyn y l6gyr. 
 
 Yn pob amser y dilóg yscrubyl o carcar 
 ni dylyir namyn ariant ; sev mal y dylyir 
 talu ariant : ceiniaóg o marc, a dimai o 
 eidion, ebaól, neu eboles, o pen y pedoar- 
 ydyd ar deg alan, g6edi y ganer, ceinia6g 
 amtano; lo o'r pan ganer hyd calangauav, 
 ei góarcae o'r pryd póycilyd, neu tra bóynt 
 yn dynu eu góarcae o'r pryd póycilyd, neu 
 eu cymysgu ag eu mam ; sev hyd y dyly- 
 ant dynu, hyd calanmai; ac o hyny alan 
 un braint ag eu mam ynt; y raoc, a'r 
 devaid, a'r geivyr, a'r góydau, a'r ieir, ail 
 deóis onadynt a dylyir; y percyl bycain, 
 o'r pan ymcóeloent bisöeilyn â'u tr6yn, un 
 cyvrait â'u mam. 
 
 Yn y cyvrait y bu h6c o'r moc ac un o'r 
 manyscrubyl ; can ni bai namyn tri l6dyn 
 onadynt. Sev aca6s oed hyny, moc a âai 
 i'r neb pieufoent, a hoc a trigai i percenaóg 
 yr yd. Ni dylyir h6c o d6yh6c; can nid 
 âai y moc i'r percenaóg o trigai } r mely. 
 Odyna y symudóyd o'r pymteg l6dyn moc, 
 un ; ac o'r deg lódyn ar ugaint o'r devaid, 
 davad ; ac o'r geivyr, a'r ieir, a'r g6ydau, 
 un o'r deg ar ugaint ymely. Ü derbyd na 
 cafer cyvniveroc â hyny ar yr ŷd o'r moc, 
 her6yd rai, iv o'r pym lódyn moc; ereil a 
 dygóed, panyó ceiniaóg o pob un o'r moc à 
 
 dylyir; ac o pob pym lódyn o'r devaid a s r 
 geivyr, i ; a hevyd o'r góydau a'r ieir, oni 
 cefir cymaint ag y dylyer un onadynt, 6y 
 o pob un onadynt. Ac ni dylyir dal ieir 
 ar yd, namyn y pytevnoscyntav yd heuer; 
 ac o hyny yny del graón ni dylyir; ac o'r 
 pan del graón y dylyir g6edi hyny. 
 
 Pob gogaör o'r yd ymgogorio dyn ag ev, 
 cadóed pa6b ei goga6r, bid ryd yr yscrubyl. 
 Sev j6 gogaór, ŷd góedi cyg6eirier i ar y 
 tir y tyvo arno ; a perlan, a bresyc, a lîn 
 góedi ei medi, neu yn gard heb medi, a 
 góair syc, a to tai, ac eu hac6re, a centin, 
 a pob pet à bo pertynas i gard ag ev: 
 g6naed yntau ei gard yn can cadarned ag 
 na galo yscrubyl ei tori; a can tòrer, ni 
 digóygir ido ev, eityr ieir, a góydau; sev 
 aca6s y6, can ni gelir eau racdynt ; canys 
 ehedeg a galant : a'r yscuboriau a dylyant 
 eu bod yn agored o'r pan el yr yscub cyntav 
 yndynt i el6g g6ynt yndynt hyd calangau- 
 av ; ac o lygrir yn hyny o amser, digóycer 
 ido. O calangauav alan cauer yr yscub- 
 oriau mal y dylyir; sev mal j dylyir eu 
 cau, dodi tair bancor ar y logail, a plaid 
 ar y dr6s, a tri r6ym arno ; dau ar ei géegil, 
 ac un recdi; ac o tòrir digóycer, a'r ŷd, 
 a'r yscubaór : sev y digóygir, yscub iac yn 
 le y clav. 
 
 O derbyd i dyn cafael yscrubyl ar yd, a 
 bod amryson hyd na cafed, gater yn 16 y 
 deilad. 
 
 O derbyd lygru ŷd, ac na godióeder yr 
 yscrubyl ar yr yd, bid yn 16 y percenaog 
 eu glanâu ; can ni gelir tystiolaet ar anivel; 
 cyd as dyg6eto pa6b eu g6eled, ni grymia. 
 Ni dylyir 16 g6eilyd amtanadynt, can ni 
 grymia cyd adever, os y percenaog a'u di- 
 heura. 
 
 O derbyd cael marc tros cae yn ysu ŷd, 
 nid ia6n ei daly, namyn dim6yn l6gyr, oni 
 diheurir. 
 
 O derbyd cafael na marc nac anivel aral, 
 â'i deutroed blaen ar yr yd, ni dylyir ei 
 daly ; can ni bu yn c6b}d ar yr yd : ac 
 ni gelir c6byl o anc6byl : oni glanêir dig- 
 6ycer y l6gyr. 
 
 O derbyd i dyn tida6 ei caseg yn emyl 
 ŷd, a'i eba6l yn lygru yr yd, ac na cafer ei 
 daly, cymerer y caseg o'r le y bo yndo, a 
 dycer i'r tŷ, a dalier yr eba6l yn y tŷ, a 
 dycer y caseg i'6 le, mal cynt : a lyna y 
 g(5ylt a deily y dov : ac nid ymc6el yn an 
 cyvrait arno. 
 
 Loi, ac 6yn, a mynau, nid raid i'r deiliad 
 eu hel6g tros ei egèylys o'r pryd p6ycilyd ; 
 can ni byd mar6 un l6dyn er ei g6arcae o'r 
 pryd p6ycilyd. 
 
 Y tcir6 o hanner hav hyd a6st, ni dylyir 
 
HYWEL DDA. 
 
 1005 
 
 eu daly, nac ar ŷd nac ar göelt; canys yn 
 yr amser hónó y byd teróyn y gèarteg 
 provad6y. Nid ia6n daly y teiró o a6st 
 hyd g6yl Mair cyntav ; canys yna y byd 
 tervenyd y cyDblited. Nid iaón daly tar6 
 un amser yn ol bu6c tervenyd. 
 k Nid ia6n daly baed un amser yn mocyria. 
 
 Ni dylyir daly y meberyn, a'r bycan, o 
 g6yl Mihagel hyd calangauav. 
 
 Ni dylyir yr ystalóyniaid o hanner ebril 
 hyd hanner mehevin. 
 
 Ni dylyir eba6l ar ol ei mam : a h6n6 a 
 gelöir saetebaól. 
 
 Ni dylyir daly moc ar yd, oni cefir yn 
 yscubaór, neu ar göerclaöd, o g6yl Ieuah 
 hyd y calan. 
 
 Póypynag à myno g6eircla6d, cadóed o 
 g6yl Padric hyd calangauav : sev y6 góeir- 
 cla6d tir dimóyniant namyn i góair, a claód 
 yn ei cylc : sev paham y cedóir hyd calan- 
 gauav, 6rt dylyu ei lad d6yg6ait. P6y- 
 pynag à cafo yscrubyl ar y ry6 góeirclaód 
 hòno, cymered ohonei mal o'r yd. O der- 
 byd ido eu cafael arnei, ac nis godióaód 
 arnei, cyd adever, '' ni dylyir " dim6yn 
 l6gyr am g6elt. 
 
 P6y pynag à g6nel cae yn cylc yd, dalied 
 ar y góelt à bo yndo, mal ar yr yd ; can ni 
 dylyir g6eltpa6r yna. 
 
 Ni dyly neb góelt cadó, amcen â dau 
 g6elt : cae a g6eircla6d. Ac os myn yn 
 cad6, cymered croes y can yr arcl6yd, a 
 cadóed hòno ev. 
 
 Mal hyn y dylyir daly yscrubyl ar yd : 
 o bydant g6ylt, yn buart alan; ac yscrubyl 
 dov, eu góarcae y me6n ac alan ; ac o byd 
 yscrubyl i dau dyn, na cymysger; ac o 
 byd amry6, na cymysger ; ac o dodir yn- 
 cyd róymer pob rai onadynt. Y moc nid 
 ia6n eu róymaó, namyn eu daly. Yr ieir, 
 a'r góydau, iaön y6 eu r6yma6 yn eu daly. 
 
 O derbyd i dyn erci góystyl am yd ar 
 oed g6ystyl, ni dyly ei roi namyn ar g6ys- 
 tyl yd ; a g6ystyl ŷd ni dycóyd, hyd calan- 
 gauav. 
 
 Póypynag à dalio ŷd ar mac, ai o lögyr 
 yscrubyl y cynhauav, ai o prynu, ac nas 
 gomyno hyd calangauav, nis dyly: sev 
 aca6s nas dyly, 6rt myned y tympor nad 
 iaón ei gomyn; can nid ia6n gomyn y 
 blóydyn yn ei cilyd. 
 
 Póypynag à dalio yscrubyl, ac yn ei daly 
 ev g6neutur cyvlavan, pa cyvlavan pynag 
 à góneloynt, y deiliad piau ei dyly ; canys 
 dyly yr yscrubyl dybod heb ha6l, heb ar- 
 ha6l, namyn talu i'r deiliad yr eido. 
 
 Pa dyn pynag à dalio yscrubyl, cyd as 
 elygo i pori, ni cyl ei braint er góneutur 
 g6el no'r ia6n. 
 
 u Póypynag à dalio yscrubyl, ac eu ditor 
 hyd atrev, ni dylyir dim idynt; can ni dyl- 
 yir dau daly am un lógyr." 
 
 " Póypynag à dalio yscrubyl, a górtaód 
 góystyl cyvreitia6l, er mynu ariant, o byd 
 mawr yr yscrubyl, ev a'i tâl." 
 
 i( Póypynag à dalio yscrubyl laóer, ac 
 attal un, ar medól ei dylyu tros eu góeitred 
 yn cóbyl, ac el6g y leil i cerded, ni dyly 
 namyn à del ar yr cm lódyn h6nó." 
 
 " Póypynag a cafo manyscrubyl, ai gav- 
 yr, ai davad, ai h6c, deóised y deiliad ai 
 cyvriv yny del y l6dyn ehun, ai ynte cein- 
 ia6g o'r davad, neu o'r gavyr, góedi dalier 
 pymgóait; a ceinia6g o'r hoc pan dalier, 
 neu ara6s cyvriv yny del ei l6dyn yn 
 cöbyl." 
 
 "Póypynagà del i el6g yscrubyl tros 
 ereil, ia6n i'r deiliad gomyn ido ev a saiv 
 yn pob pet trostynt; ac oni saiv, ni dyly 
 ev ei el6g ido ev. A cyd b6ynt mar6 yr 
 yscrubyl canto ev ymely, ni telir. Os yn- 
 tau a saiv yn pob pet, cymerer góystyl y 
 canto, a mac ar ei dilysróyd ; ac o derbyd 
 dybod percenaóg i andilysu y g6ystyl, ev 
 a dyly o'r eido ev dybod yn ei le ei cystal 
 cyn myned y lal y canto." 
 
 _ " Y góystyl a góystlo y g6raig, ni dyly 
 ei g6r ei andilysu ; na'r g6raig g6ystyl y 
 g6r ymely." 
 
 " Póypynag à bo l6gyr ma6r ar ei yd, a 
 cafael yscrybyl arno, a mynu ohano can yr 
 yscrubyl hyny dim6yn c6byl, ni dyly nam- 
 yn talu ido 6rt 16 percena6g yr yscrubyl 
 a'i lygrós, na ma6r na bycan bo ; a hyny a 
 dyly bod yn un ry6 f dau tir, ac yn un 
 oed eu har: a hón6 a gel6ir yn dim6yn 
 I6gyr. Sev y dylyir ei gomyn, cyn calan- 
 gauav." 
 
 " P6ypynag a symudo yd i ar y sovyl 
 hyd ar y g6ynt6n, a góneutur y dâs ar y 
 g6ynt6n, cyd lycrer yna ev, ni digóygir." 
 
 u Un cyvrait y6 y lin à bo eityr gardau 
 a'r ŷd." 
 
 " Nid oes un dyn heróyd braint à dylyo 
 na digóyco lógyr." 
 
 " Ni dyly n6b godro yscrubyl blit ac 
 <5ynt yn daly, heb càniad y deiliad, cyd 
 böynt eido." 
 
 "Ni dyly y deiliad ceisiaó percenaóg yr 
 yscrubyl; ac ni dyly yntau eu celu h6y; 
 ac os eel, taled o bydant mar6, neu o col- 
 ant o'i g6al ev." 
 
 " O DEEBYD i dyn ynbyd bratu dyn 
 aral ag ary v, ac o'r brat h6n6 ei bod yn hir 
 yn gorgóed, a dybod agau ido, nis dig6yg 
 cenedyl yr ynbyd y dyn ; canys o annoy d 
 hir haint y coles y dyn ei enaid." 
 
 " O derbyd i dyn tanu r6yd ar ei avon, 
 
1006 
 
 CYVREITHIAU 
 
 neu y môr, a myned g6ydau, ai anrveiliaid 
 ereil, yn y r6yd, a bri6ia6 y r6yd can yr 
 aniveiliaid, a'u maró óyntau o acaós y r6yd, 
 nis digóyg yr un onadynt i'6 cilyd. Or 
 derbyd i eidion, neu anivel aral, myned y 
 nieón y r6yd, a briöiaó y r6yd, a dianc yr 
 anivel, iaón jô dimóyn y r6yd ; canys ia6n 
 j6 tanu r6yd." 
 
 O derbyd " dylyu " da i dyn, ac am y da 
 h6n6 roi oed ido, a cyn yr oed cafael o'r 
 cyndogyn y tal, a cyndyg ido, a dygóedóyd 
 na dyly górtaód ; can ni bu raid yr oed, 
 namyn er ceisiao" y da. P6ypynag à roder 
 oed ido, neud eido yr oed ; gónaed yntau 
 à myno, ai ara6s yr oed, ai talu cyn no'r oed. 
 
 Pa anivel pynag a lado dyn bonedig, a 
 ceisia6 o'r cenedyl dodi galanas amtano, 
 nis dylyant, cyd adever ; sev acaós nas dy- 
 lyant, can ni geil un dyn talu galanas; ac 
 na dylyant talu i cenedyl góeitred anivel 
 eu car. Ac 6rt liyny y mae y le y telir y 
 lovrud yn le y göeitred. 
 
 P6ypynag a dylyo da i aral, a ceisiao 
 ohano talu da ancyvodedyn, neu cymryd 
 da ancyvodedyn, nac yn tâl, nac yn g6ys- 
 tyl, onyd na bo ar ei hel6, namyn hyny. 
 Sev y6 da ancyvodedyn, da ni galo y dyn y 
 taler ido ei cyc6yn canto y ford y myno. 
 
 O derbyd i dyn myned i hely, a decreu 
 hely, ac el6g ar anivel, pa anivel pynag po, 
 a cyvarvod c6n segur ag ev a'i lad ; y con 
 cyntav à'i cyc6yn6s pieubyd, onid con y 
 brenin byclant y rai segur. A lyna hyd y 
 dyly yr helgór cyntav bod yr anivel ar ei 
 hel6, oni ymcóelo ei góyneb part ag atrev, 
 a'i cyc6yn i ar yr hé"ly; a cyd boed y c6n 
 yn hely, ac yntau góedi ymgadaó â'i c6n, 
 ni dyly dim ; cyd lado c6n segur ev, y rain 
 hyny pieubyd. 
 
 O derbyd i fordaól i ar y ford góeled 
 anivel, a bóró ercyd, ai â maen, ai â saet, 
 i ar y ford, a'i erlid yny godióeclo, a'i dyly 
 os medyr; ac nid iaón ido ei saetu, na'i 
 erlid, onis medyr, i ar y ford. 
 
 P6y pynag à myno hely pysgod, a cy vodi 
 pysg ohano, a'i ymlid, ac ar ei ymlid ev, 
 myned y pysg yn r6yd aral; o cyvrait, 
 y cyntav à'i cyvodes pieubyd. 
 
 O derbyd i dynion góneutur ambod am 
 hely pysgod — heb y nail, Y pysg cyntav à 
 lader i mi heb y lal, y dióeder à lader i 
 mitau ; ac ni la namyn un ; y cyvrait a 
 dygóed yny bo cyhyded dyíyu rami dau 
 hanner. 
 
 O derbyd i dynion hely pysgod, ac yn 
 eu hely dybod dynion 6rt eu lad, a mynu 
 ran o'r pysgod, <5ynt a'u dylyant, oni der- 
 byd eu dodi ar góden, neu ar bacau : o 
 derbyd hyny ni dylyant dim. 
 
 TAIE, gorsed breintiaól y syd : gorsed 
 arcl6yd, a gorsed escob, a gorsed abbad. 
 Pob un onadynt a dyly cad6 ei gorsed 
 tr6ydo ehun. 
 
 O derbyd i g6r un onadynt göneutur cam 
 i g6r y lal, ni dyly neb onadynt g6neutur 
 ia6n namyn i gorsed ei arclóyd ehun. 
 
 O derbyd i g6r yr arcl6yd góneutur cam 
 i gorsed yr escob, nac aed ohonei heb 
 góneutur ia6n; ac ymely gór yr escob yn 
 gorsed yr arclóyd. 
 
 Yr arcl6yd pan bo mar6 yr escob a dyly 
 ei da, eityr g6isg yr eglóys, a'i lyvrau, a'i 
 tîr ; a sev acaós j6 hyny, pob da heb per- 
 cenaóg, difait brenin y6. Yr abbad hagen 
 ni dylyir namyn ei ebedió ; canys cyd boed 
 maré yr abbad, y clas a'r canongóyr a dyly 
 ei da ev. Pob dadyl à bo rygtynt ehun, 
 ynaid a dyly o'r clas barnu idynt. Pob 
 dadyl a bo r6g abbad ac arclóyd, ynaid yr 
 arclóyd a dyly barnu y cyd ag 6y. 
 
 O byd dau arclóyd a lu can pob un 
 onadynt yn y g6lad, a dybod dyn i erci 
 estyn ido ar pet ancyvodedyn ar tîr, nid 
 rod eu rod, ac nid estyn eu hestyn, yny 
 góyper pieufo y g6lâd onadynt. 
 
 O derbyd i ucelg6r roi ei mâb ar mâb 
 ailt arclóyd, a'i dyodev un dyd a bl6ydyn, 
 neu a bo m6y, ei mâb maet yntau pieubyd 
 y tîr g6edi bo mar6, oni byd plant; ac o 
 byd plant, ev a dyly ran bra6d. 
 
 O derbyd roi Cy braes i altud, mâb hòno 
 a dyly ran o trev tâd, ac ni dyly ran o'r 
 tydyn breintia6g hyd y trydydyn, oni byd 
 yr altud yn göabaliaet Sais, neu yn Góydel; 
 a h6n6 a'i ceif yn diannod; ac o h6n6 y 
 telir góarteg dimac : sev y6 góarteg dimac 
 ran y tad i dodi ar y cenedyl ; can nid oes 
 cenedyl tâd au talo. 
 
 O derbyd roi pet yn p6yt, ac nas gomyno 
 tranoet, nis dyly hyd yn oed undyd a 
 blóydyn; ac yna dóyn gòystyl, mal am da 
 aral. 
 
 Ebedi6 maer cycela6r punt; ebedi6 maer 
 c6eugaint; ebedió cycela6r cóeugaint; 
 ebedió ucelgór triugaint ; ebedió mab ailt, 
 
 byd eglóys ar y tîr, cóeugaint; ac oni 
 byd peuöar ugaint; ebedi6 altud, pedair 
 ar ugaint; ebedió g6r ystavela6g pedair ar 
 ugaint ; ebedió ystavelaog o göraig un ar 
 pymteg. Nid â ebedió yn ol tîr cyniv. 
 
 O derbyd g6ahanu dyn â tîr yn ei by6yd, 
 a'i mar6 ev góedi hyny, nid â yr ebedió yn 
 
 01 y tîr namyn yn ol y da ; ac oni byd dim 
 da, nid â ebedi6, namyn ei difodi; neu bod 
 mâb ido, a h6n6 à'i tâl. 
 
 Ni dyly na brodyr na cevndyro talu 
 ebedió ar tîr difodedig; can ni cafant hoy 
 evo heb ei prynu. 
 
HYWEL DDA. 
 
 1007 
 
 Ebedió pob söydaög à bo yn lŷs ped6ar 
 ugaint; ebedi6 bonedig candóynaöl a mâb 
 ucelgór a g6r cyvar6ysa6g; ebediö a dylyir 
 idynt, can ni bo tir yn eu la6. Sev y dyly 
 ei talu 6rt braint y tîr yd henyó ohano : 
 ac ni tâl y tâd tros y mâb y cyvryo I16116. 
 
 O byd g6r â dau arclóyd, a tîr ido a tan 
 pob un onadynt, yntau a dyly talu ebediö 
 i pob un onadynt. 
 
 O byd g6r â deutir a tan aix;l6yd, yntau 
 a dyly talu o'r tir m6yav ei dylyed ohano 
 ebedió. 
 
 O derbyd i cerdedgór altud i clevycu ar 
 ford, a'i mar6, pa tir bynag y bo maró, ev 
 a tâl pedair ar ugaint ebedió; a'i da, na- 
 myn hyny, i'r brenin ; o byd g6raig, unar- 
 pyrnteg.^ 
 
 „ Ebediö merced y ry6 g6yr rydyg6edasam 
 ni ucov cymaint ag eu hebedió. 
 
 Ni tâl göraig byt namyn un amgobyr o 
 cyvrait; a sev y tal hónó 6rt braint y tir yd 
 heny6 ohano : ac ni dyly neb talu trosti, 
 namyn ebun ; ac oni byd i roi, ai o'r tad, 
 ai o'r brodyr, ai o'r cenedyl, ac na cymero 
 mac ar yr amgobyr, ev eliun a dyly ei talu. 
 
 Póypynag à treisio g6raig, taled ei ham- 
 gobyr ; canys ni tâl göraig namyn un am- 
 gobyr, 6rt braint arclóyd y tîr hónó, bid 
 nac 6rt braint y cenedyl, namyn 61 1 braint 
 y gór yd aet ido. 
 
 O tri aca6s y telir amgobyr : un onadynt 
 c rod ac estyn, can ni bo cygóelogac. O 
 cyg6elogac cykoedaog, can ni bo rod ac 
 estyn. 
 
 Tair merced ni dylyir amgobyr: mere 
 cdlig, a mere brenin, a mere penteulu ; can 
 ni dylyir ebedió i'ó eu tadau, namyn eu 
 hemys, ac eu han6yl-c6n, ac eu bebogau, 
 ac eu harvau. Merc ni dylyir; can nid 
 oes à'i gomyno ; ni dyly yntau amgobyr ei 
 mere elnin. 
 
 Ni dylyir i un göahaliaet ebediö yn her- 
 6yd ei dylyed va6r ; y byd ryd yntau o pob 
 
 dylyed becan; onid hyn à derbyd ido: 
 cymryd tir ohano, a myned yn braint mâb 
 ucelgór, er caeted liagen y tîr à cafo, ev a 
 byd can ryded â tîr mâb ucelgŵ; ac o byny 
 alan, amgobyr ac ebediö a tal yntau, mal 
 y talo mâb ucelgór: cyn no hyny ni talai 
 namyn à talai yr edlig. 
 
 Amgobyr rnecc pencenedyl, a dystain, a 
 maer cycelaór, punt o pob un onadynt. 
 
 Pob cyvryo dyn or y dylyer amgobyr 
 ido, cymaint y6 amgobyr ei mere â'i eb- 
 edió. 
 
 Amgobyr mere pob pencerd,a'i ebediö,or 
 à estyno arclóyd penceirdiaet ido j6 c6eu- 
 gaint. Pob cerdaör aral yny byd heróyd 
 ei dylyed eliun, nac altud bo, na trevtad- 
 a6g: ymely y tal ei amgobyr a'i ebedió. 
 
 Pob pencerd ar à estyno arcl6yd penceir- 
 diaet ido, y brenin piau ceisiaö ofer ido; 
 nid amcen no telyn i un, a cr6t i aral, a 
 pibau i'r trydyd. Ac 6yntau a dylyant 
 pan boent maró eu gadaö i'r brenin. 
 
 Pob pencerd telyn a dyly y can y cer- 
 dorion telyn góedi yd ymgadaöoent â telyn 
 raón, a mynu bod yn cerdaór cyg6eitas ; a 
 bod yn eirciad, pedair ar ugaint ei gobyr; 
 ac à dyly o pob dovod or à cafoent, nac o 
 erci, nac o cyvaroys neitiaór, ran deugór, 
 can ni bo yn y le, os gomyn : sev y6 cyv- 
 aroys neitiaór, pedair ar ugaint, a hineir 
 beird; ac yntau a dyly ei góasanaet mal 
 g6r mediantus arnadynt. 
 
 Pai a dygóed panyó dyn amdivenhedlig 
 yó cyvarc cyfyl; ereil a dygóed, panyó 
 der6en a lader yn ancyvarc ar trev t d, 
 priodaór a dyly dodi mantel arno o'i cud- 
 ia6 rac ei göeled a bod yn g6aradg6yd i'r 
 trevfcadaog ei góeled. Iorgóert mâb Mad- 
 a6g eisioes a dygóed, panyó h6n yö cyvarc 
 cyiyl yn ia6n : sev yó byny pan bo car yn 
 cyf i'r lovrud o'i ran o'r galanas, ac yn 
 gomyn mac : mal hyn y rènir galanas g6as= 
 garaóg— 
 
 xiv. 
 
 Vll. 
 
 Mam 
 
 X a dimai 
 Braöd 
 
 X a dimai 
 Bra6d 
 
 Lovrud 
 
 xxxii. 
 
 xvi. 
 
 viii. 
 
 iv. 
 
 ii. 
 
 L 
 
 Cevyndero 
 Cyvyrder6 
 Ceivyn 
 
 Y gorceivyn 
 
 Y gorcaó 
 
 Y nai mâb 
 gorcaö 
 
 3u 
 
 Traian y lovrua y6 nyn a'r mam a'r 
 tad a'r brodyr a'r cóioryd y cyd ag ev; 
 sev j6 hyny lxxv.: mal hyn y rènir; 
 un ar ugaint ar y lovrud, a'i plant, 
 o bydant ido, ac hyny traian 
 
 Cevyndero 
 Cyvyrdero* 
 Ceivyn 
 Gorceivyn 
 Gorcaö 
 Nai mâb gor- 
 ca6 
 
1008 
 
 CYVREITHIAU 
 
 ar y lovrud, a'r deupart ar y plant; oni 
 byd plant, taled ehun, a'r traian ar y tâd 
 a'r mam ; sev j6 hyny xxi ereil; ac o hyny 
 y deupart ar y tad, a'r traian ar y mam ; 
 y tryclyd traian ar y brodyr a'r c6ioryd ; 
 sev j6 hyny xxi ereil; ac o hyny d6y ar y 
 bra6d, ac un ar y c6aer; y cyf yg6ehenais 
 y a tŷ; yna mae yn raid i'r lovrud nrynegi 
 ido y cyf mal y mae ei cerentyd, heróyd 
 rydygóedasam ni ucov ; ac y cyd â hyny 
 bod ido o cyd carant àbodigaön i cadö bod 
 yn góîr à dygöed y lovrud. Sev aca6s y 
 mae da cyd-carant : can ni dylyant yr es- 
 tronion na d6yn dyn yn cerentyd, na ei 
 g6ahanu â'i cerentyd. 
 
 O derbyd i dyn lad aral â góen6yn, 
 galanas deudyplyg a tâlj; canys fyrnig y6, 
 neu yntau yn eneidmadeu, am y nail 
 galanas; a'i dihenyd ev yn egóylys yr ai*- 
 cl6ycl, na ei crogi na ei losgi à myno. Os 
 göadu à g6na, roed góad lad celain yndeu- 
 dyplyg; sev y6 hyny 16 cóecantgóyr. 
 
 Y dynion à gónel g6en6yn er lad ereil ag 
 ev, de6is i'r arclóyd idynt ai eu deol ai eu di- 
 enhydu. Os góadant, roent 16 cöecantgóyr. 
 
 Póypynag à holo pet, a dybod i'r maes, 
 ac yn y maes ciliaó ohono, a bod yn g6el 
 canto te6i no lioli ; y cy vrait a gad ido 
 te6i; canys ydyo" yn ei deöis, ai holi ai na 
 holo, cyd galo yr amddifyngór galó am 
 bra6d ; ac o aca6s ei bod ev yn cilia6, mynu 
 ei dybarnu o'r da, ni g6yl y cyvrait bod 
 yn ia6n ei dybarnu o'r eido, nac o'i ha6l; 
 namyn can górtodes yr oed i myned heb 
 un oed o'r maes ; os ev a derbyd roi mac 
 ar à barno y cyvrait, ac eiste yn ei plaid, a 
 decreu holi a góarantaö ateb; ag6edihyny 
 ceisia6 oed 6rt port, a dyg6ed6yd y dylyu : 
 canys ymdeóis yd 6yv. Ac yna y dygóed- 
 6yd o'r amddifyngór, cyd ryvo yt deéis nid 
 ydyó ; can ni cycain góartal can deóis ; ac 
 neu deöisaist titau holi; ac 6rt hyny y 
 dodav mitau ar y cyvrait, na dyly titau 
 cilia6; sev y góyl y cyvrait yna nad oes 
 annod ido, namyn góneutur cyvrait dyl6. 
 Ac os ev a góna yr haölgör gada6 y maes, 
 doter croes racdo nad el ; ac od â, galóed 
 yr amdifyugór am bra6d; ac yna y g6yl y 
 cyvrait ei bod heb ha6l yn oes yr arclóyd 
 h6n6 ; a teir bu6 caml6r6 i'r brenin. A 
 heróyd ereil, yn deudyplyg. 
 
 Am mor6yng6raig, g6edi roder i g6r, a 
 hitau yn moróyn, a heb cysgu centi, od 
 darfai d6yn trais arnei, rhai a dyg6ed na 
 dylyai coóyl ; ereil a dyg6ed y dylyai ; nyni 
 eisioes a dygóedön, póypynag à tòro mor- 
 6ynda6d g6raig, dylyu ohano talu idi ei 
 coóyl. 
 
 Póypynag à beicioco g6raig o l6yn a 
 pert, namyn yny ago na gorfo arnei ei 
 meitrin, namyn ei caóiau ; sev acaös y6, 
 can ni cavas hi grym ei g6r, na g6yl y 
 cyvrait dylyu o honei hitau bod yn eisió- 
 edig o'i acaös ev. 
 
 Rai a dygóed nad mac mac góraíg; nyni 
 a dyg6ed6n, bod yn mac y mac a rodo 
 g6raig, can ni galer mac o g6raig, Pan 
 góato g6raig mac, sev y góata â g*6yr y cyd 
 â hi ; canys gór a góata, pa dyn pynag y 
 bo ha6l arno, a gomed ohano, dybo'l i 
 g6neutur ia6n am yr ha6l yn pob dadlau y 
 be gomededig ev ohano, heb caml6r6 a tâl. 
 O derbyd ei dybod yntau i'r dadlau, ac 
 gadaö ohano y dadlau yn ancyvi^itiaol, a 
 gal6 o'r haölgór am bra6t o cyvrait; sev a 
 góyl y cyvrait y cyvlavan yd aet yr ha6l 
 amtauei, i barnu i'r haölgör, a camlöró ar 
 yr arndifyugór am gadaö y maes yn ancy v- 
 reitiaól, ac yn oes yr arclóyd pieufo y maes 
 y dyd h6no, na cafo ia6n amtano. O der- 
 byd ido yntau dybod i'r maes, a dygc-dev 
 ha6l ac ateb ohano, a barnu o cyvrait ei 
 bod yn coledig, hòno a cyl yn tracygóyd- 
 a6l. 
 
 Pöypynag à myno góneutur cyvrait â'i 
 cilyd, cyntav y6 o honei roi mac ar cyv- 
 rait, a góedi hyny eisted yn cyvreitiaol; 
 sev mal yd eistedir yn cyvreitiaol, eisted 
 o'r bro -*n â'i cevyn ar yr haul, neu ar y 
 drychin, mal na bo ei göyneb ar y drychin; 
 a'i dau hynaiv un o pob tu ido; ac odyna 
 y goyrda yn ei cylc ; a'i ynad lŷs rac ei 
 bron ; ac ynad y cym6d ar y tieiltu ido : 
 a'r efeiriaid o'r tu aral ido ; a neol cy var- 
 g6yneb ag ev, i myned i'6 braódle, ac i 
 dybod; a'r dóyplaid o pob tu i'r ford; a'r 
 dau cycaós y nesav i'r ford, o pob tu idi ; 
 a'r dau percenaóg ha6l yn y perved; a'r d6y 
 canlaó yn eitav; a plaid yr amdifyngór a i 
 la6 deheu ar y ford; a plaid yr haólgór â'i 
 la6 as6 ar y ford ; a'r dau rigyl yn sevyl uc 
 pen y dau cyca6s. 
 
 Gwyeca. — Hynaiv 
 
 BE EN IN. Hynaiv.— Gwyrda. 
 
 Efeiriad. — Ynad. 
 Canlaw. — Amdifynqwr. — Cycaws, 
 
 Rigyl. 
 
 Ynad. 
 
 Cycaws. — Hawlgwr. — Canlaw, 
 
 Rtoyl. 
 
HYWEL I3DA. 
 
 1009 
 
 ' Ac yna gomyn i'r amdifyng6r, Póy dy 
 cyca6s Î p6y dy canlaó Ì Ac yna en6i p6y 
 ynt h6y ; ac yna gorayner ido, a dyd ev 
 coli neu cafael yn eu pen hôyì Ac yna 
 dygóeded yntau ei dodi. A g6edi liyny 
 gomyner i'r haólgör, a dyd yntau yn pen 
 ci plaid y syd y cyd ag ev Ì Ac yna y mae 
 ia6n ido yntau dygóedóyd, Dodav coli a 
 cafael. Ac yna y mae ia6n cymryd y can- 
 tynt bod 6rt coli neu cafael am yr hyn 
 rydygóedasam ni ucod : a bono a gel6ir yn 
 tylgóed. Ac odyna eyca6sed; ac odyna 
 cymered yr ynad, a'r efeiriad, a'r rigyl y 
 d6y cyca6sed à dadcanent, ac aent alan a 
 barnenfc heröyd y d6y cyceusaet. Ac o byd 
 raid gair cyvarc, anmonent cènad i gomyn 
 i me6n ; a g6edi byny doed yntau i me<5n, 
 a cymered bod 6rt braôd, a mac ar gobyr; 
 a göedi byny dadcaned y braód; ac odyna 
 byd dilys yr ba6l bono byt. 
 
 O derbyd dodi gosteg yn y maes, ac od- 
 yna angostegu o un yn y maes, tair bu6 
 camlóró arno, a bod yn angolo y gair b6n6, 
 ac ido ev, ac i'r cycaos. 
 
 O derbyd i dyn rodi ariant neu yscrubyl 
 ar aral, ac o'r da bono cyvne6idia6 ac el6a 
 o'r neb y daet ato; a ceisia6 o'r neb pieufo 
 yr ariant yr eló ; nyni a dygóedón, na dy- 
 lyir, onid ambod a i dug ido ; canys nid â 
 sólt atan d.iebryd; ac 6rt byny, ni dyly 
 namyn yr hyn à roes ar y lal. 
 
 O derbyd i dyn dybod yn tr6yded dyn 
 aral, ac yscrubyl canto, neu â da aral ; pan 
 el ymtait ni dyly myned canto nac epil, na 
 tail, na cludair, na dim, namyn cymaint ag 
 à daet canto o byd; onid ambod a'i dug ido. 
 
 O derbyd d6yn hoc i dyn yn ledrad, a 
 meitrin o bonei epil can y dyn à'i d6g, a 
 g6) r bod o'r percenaög yn le y bo, a ceisiaö 
 ai hi ai bepil ; nis dyly namyn bi ebun, o 
 byd ; ac oni byd, ni dyly dim ; canys nid 
 â s6lt atan diebryd. 
 
 Póypynag à górtoto ia6n o acaös tebygu 
 ei bod yn arclöyd ar ba6l, a dylyu boli pan 
 myno; gater ido yntau peidiaó; ac o paid 
 undyd a blöydyn, bid ei baöl yn ba6l tra> 
 blóydyn; a bono ni dylyir iaön byt am- 
 tanei. 
 
 O derbyd i dyn döyn adgavael yn ancyv- 
 reitiaól tra ei cevyn, a'r ba6l yn îr; ev a 
 dyg6edir, na dyly cyvrait nyögónel, am yr 
 byn t g6naet ev ancyvrait amtano ev ryad- 
 meróyd tracevyn, a'r ba6l yn ir mal cynt. 
 
 O derbyd i dyn myned yn mac, a cyn 
 tervynu yr ha6l ei myned yn clavgor, neu 
 yn mynac, neu yn tyóyl, ni tybyco ev dy- 
 lyu obano ateb; nyni a dyg6ed6n dylyu 
 ohano cygóiraó à edeóis tra bo by6. Ac 
 un o'r leod ni dyly y mâb bod yn le y tâd : 
 
 sev acaös nas dyly ; can nid edeöis dim o'i 
 da ido, nam ei g6ylys; ni dyly yntau sevyl 
 trosto o dim, namyn ei eg6ylys. 
 
 O derbyd i dyn boli cyn oed na coli na 
 cafael, er hyny byd ei oed ni derbyd ido. 
 
 O derbyd i dyn yn dydiau dydon na coli 
 na cafael ni byd îr byny, oni byd dodi oed 
 coli a cafael yndynt; ac os hyny à dodir, 
 cöbyl a colir ; ac ymely am tîr a daiar yn 
 amserod y dylyir eu carcaru. 
 
 O derbyd i moróyn dygóedöyd ar gör 
 d6yn trais y arnei, a'r g6r yn góadu, a dy- 
 g6ed6yd obonei bitau yn ateb, Oni dygost 
 ti trais y amav mi, moróyn 6y v mi etöa ; 
 sev y barn y cyvrait ei hetryc; sev à'i 
 hetryc yr edlig. O derbyd ido yntau ei 
 cafael hi yn g6raig, ni geil y lal ei g6adu ; 
 yna taled y g6r y dygóaód bi arno ei treis- 
 ia6, ei coóyl, a'i g6ynebg6art idi bi, a'i 
 hamgobyr i'6 harcl6yd, y a'i dilysröyd. O 
 derbyd ido yntau ei cafael hi yn moróyn, 
 bid bitau a braint mor6yn, ac na coled ei 
 braint er byny; nid amcen er ei provi. 
 
 O derbyd d6yn trais i ar mor6yn, ac yn 
 y trais bono cafael beiciogi, ac na g6y po 
 hitau p6y y tad, a'r arclóyd yn mynu am- 
 gobyr, a hitau yn dyg6ed6yd na dylyir idi; 
 canys trais a ducpóyd y arnei, ac na dylyir 
 i un góraig à dycer trais y arnei talu am- 
 gobyr; sev a dygóed y cyvrait yna difodi 
 yr amgobyr i'r arclóyd; can ni gal6s ei 
 cadó rac trais, ac ev yn dylyu ei cad6. 
 Cyd ampeuer hitau am hyny, ni cefir y 
 centi namyn ei 16 ehun ar bod yn g6ir à 
 dyg6ed. Sev y bernir mâb y 176 g6raig 
 hòno 6rt cenedyl ei mam ei braint yny 
 göypo p6y bo ei tâd. 
 
 O derbyd i gör dygöedóyd bod g6raig yn 
 beicia6g, a'r g6raig yn g6adu, a'r g6r yn 
 adev, a'r arclóyd yn mynu yr amgobyr, 
 taled y g6r y syd yn adev; can nid oes 
 g6ad tros g6aesav. 
 
 O derbyd damtög pet â göert arno o 
 cyvrait, a bod yn m6y y damtög no yr 
 góert cyvi-ait; yr ynaid a dylyant etryc ai 
 cam y damtyg6yd; ac os cam, gónelerarno 
 cyvrait anudon : sev y6 hyny na6 ugaint 
 caml6r6, a'r eglóys yn ei ol. 
 
 O derbyd i dyn gyru pet ar aral i creir- 
 iau, a góedi y gyr ei diheura6, h6n6 a gel- 
 6ir yn cyvrait anudon ; can ni geil na bo 
 anudon y nail 16 onadynt. 
 
 O derbyd i dyn gyru braö ar aral, ac o'r 
 bra6 h6n6 coli ei enaid o'r dyn; etrycer o 
 pa heróyd y gyróyd y bra6, ai yn her6yd 
 bra6, ai yn her6yd pet aral; ac os yn her- 
 6yd aral y byd mar6, ni digöygir ; os her- 
 6yd y dyn à gorug y braó y coles y lal ei 
 enaid, taler ei galanas. 
 
1010 
 
 CYVREITHIAU 
 
 Póypynag a dyco creiriau i dadlau, ac 
 eu ceisiaö o'r plaid aral à oed yn erpyn y 
 sreiriau à daet canto ev; nyni a dygóedón, 
 Qa dyly ev y creiriau hyny yny darfo y 
 iadlau hyny alan : cyfredin byd y creiriau 
 i pa6b yn y niaes. 
 
 y. Nid raid creiriau yn dadlau à góneler y 
 me6n mynöent, can j6 plas y creiriau. 
 
 O derbyd bod cyvrait yn dadlau, ac na 
 bo creiriau yn y maes ; nyni a dyg6ed6n, 
 ûa dylyir oed i ceisiaó y creiriau, namyn 
 bra catóo yr ynad y braödle, a hyny yn 
 egöylys yr ynad. 
 
 O derbyd i ynad barnu cam, a'i anipeu 
 imtanei, ac na cyndycier göystyl yn ei er- 
 pyn cyn cyvodi o'i braódle, onis myn, ni 
 dyly ei cymryd byt 6edi hyny. 
 
 Tri eadarn byd, arcl6yd, a drud, a di- 
 
 dym i sev aca6s y6, maen tros iaen y6 ar- 
 clöyd : sev j6 drud, dyn ynbyd ; ac ynbyd 
 ni gelir cypel dim namyn ei egóylys : sev 
 yó dyn didym, dyn heb da ido; ac 6rt 
 hyny, ni gelir cypel da yn le ni bo. 
 
 Tair provedigaet à gelir ar anivel : un 
 y6, pöypynag y lader ei ci ; o dyg6ed ei bod 
 yn bugeilei, ev a dyly ei provi; yr ail y6, 
 q derbyd i dyn lad ci o acaós ei bod yn 
 cyndeiriaög, a g6rtg6ynebu ido o percen- 
 a6g y ci, a dyg6ed6yd nad oed cyndeiria6g, 
 y dyn à'i lada6d a dyly ei provi : sev mal 
 y dyly ; ei rygöeled ev yn ymlad â c6n ac 
 â dynion ; neu ei rygóeled g6edi ryysu ei 
 tavaod ; trydyd j6 ci cyndevodig, o ledir, 
 ev a dylyir provi arno ei bod yn cyndev- 
 odig ar bratu dynion, neu ar g6neutur 
 cyvlavanau ereil. 
 
 Mae elle enheueret etelir sarhaet id heudin heruet eubrein canaheuer nam uret eneile 
 Pan torer naut ebrenin sarhaet eu idau ahono atelir idau heruet iuerein. Aoes unlhe 
 ebar no enad braut eniuaratdele niddeleher emustalau ac eef oes ene lhe emae nauet 
 taudaue enad anbraut. Mae elle etal estrann o alanas kemint abraut eneile enucier 
 aralanas maab ad duco iuami kenedel aralle ikan eneb aueicus drostau Pa trie 
 derin góillt nidele neb e6llat heb kaniat ardir arall ac olletyr mae edial sef eu etri 
 hene kicuaran acgaran ac erer sef euu edi al am bobun camlure ac ir neb bieufo etir 
 deugein. Aoes gurt teir punt oleddrat gandamtuc kefreisial arnau nidelcher na 
 dirue na dihenid Mae edeu adeteleir iddale pale benac eker aetdunehet ereglues ac 
 ena ihellhug mab doolef adiuco tat keflauan dorstau hunu e6e Bei darfei eillau pen 
 den ac ef en kesku ac na 6etut mae edial adeleir am danau hun e6 edial diru emlad 
 ae sarhet- irgur caguerht itrecullte sef e6hene pederarugent Aoes ungaet auo mue 
 iuerht noffederaruFent os g6aet kein deluat. 
 
 DIWEDD CXYJREITH1AU H5ÍWÄL DDA. 
 
1011 
 
 P E E F A E 
 
 TRANSLATION OF THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 This Preface is taken almost entirely from the excellent Preface to the " Ancient Laws and Institutes of Wales, 
 &c, &c, &c, with an English translation of the Welsh text," by Mr. Aneurin Owen, of Egryn, near Denbigh. 
 'Printed by command of King William rv., under the direction of the Commissioners on the Public Eecords of the 
 Kingdom." Permission was kindly granted to Mr. Gee by the Commissioners, in 1868, to publish Mr. Owen's trans- 
 lation of the " Venedotian Code" in this edition of the Myfyrian Archaiology " 
 
 Mr. Aneuiin Owen was the son of Dr. William Owen Pughe— one of the editors of this work.— üd. 
 
 In 1822, an address was presented to king George the Fourth by the House of Commons, representing 
 "that the editions of the works of the ancient historians of Britain were incorrect, and defective : that 
 many of their writings still remain in manuscript, and in some cases in a single copy only ; and that an 
 uniform and convenient edition of the whole, published under his majesty's royal sanction, would be an 
 undertaking honourable to bis majesty's reign, and conducive to the advancements of historical and con- 
 stitutional knowledge;" and praying, that "his majesty would be graciously pleased to give such di- 
 rections as his majesty in his wisdom might think fit for the publication of a complete edition of the 
 ancient historians of the realm." 
 
 His majesty accordingly directed the then existing body of Commissioners on the Public Eecords to 
 take steps for carrying into effect the recommendations of the address. 
 
 As a component part of the plan determined upon by the Commissioners, it was resolved to publish 
 separately such documents as related solely to the Principality of Wales ; and the conduct of this de- 
 partment was entrusted to the late Humphries Parry, Esquire, whose decease occurred before any 
 progress had been made by him in the collection of the materials. 
 
 The task then devolved upon the present editor, accompanied with instructions to ascertain — what 
 manuscripts remained, — which of them were available, — but, primarily, those treating upon the ancient 
 Laws. 
 
 The mist of obscurity envelopes all accounts of the ancient institutions of the island of Britain, 
 
 "We know only that the British institutions resembled those of Gaul, and continued without 
 
 innovation until the time when Claudius made considerable progress in the subjugation of the Britons, 
 and introduced with the Boman arms the Boman jurisprudence. This must necessarily have exercised 
 great influence in the amelioration of the island customs, and contributed to their assimilation with those 
 of their continental rulers. In the southern districts the greatest impression was made, and the 
 acceptance by Cogidubnus of the office of legate evinces the preponderance thus acquired, which must 
 have been strengthened by the efforts of Hadrian and Caracalla to render the laws uniform throughout 
 the vast extent of the Boman empire. After their departure, merciless inroads and devastations must 
 have nearly obliterated the traces of civilization; various customs were locally established, and the 
 reconstruction of legal ordinances from time to time was rendered imperative by the evils arising from 
 btrife and anarchy. 
 
 Little has descended to us of the usage in early ages : but the «abolishment of some system of 
 administration of laws, not widely different from those attributed to Howel Dda, is attested by con- 
 cessions of privileges, — one to the men of Arvon by Bun, in the sixth century,— another, in imitation of 
 the former, to the inhabitants of Powys by Cadwallon, in the seventh ; which privileges consist of 
 exemptions from the operation ef particular laws found to have been in force, and embodied in the codes 
 Subsequently regulated at the great assembly at the White House. 
 
 About the commencement of the tenth century we find Howel Dda, or Howel the Good, a conspicuous 
 king in South Wales, in the government of which he succeeded his father Cadell. He inherited from 
 his mother Elen possessions in Powys, and his influence appears to have been powerful throughout North 
 Wales. 
 
 To him are we indebted for the collections of laws which pass under the name of the Laws of Howel 
 Dda, and which constitute the chief contents of this volume. 
 
 The measures he adopted for the amendment of the laws of Wales are briefly set out in the prefaces 
 or prologues which commence the several versions of them printed in the following pages. Perceiving 
 the laws and customs of the country to be violated with impunity, and to be falling into desuetude, he 
 caused them to be examined, that so what was wholesome and beneficial might be retained, what was 
 ambiguous might be expounded, and what was superfluous or prejudicial might be abrogated. 
 
 Having summoned the archbishop of Menevia, other bishops and the chief of the clergy, the nobles of 
 Wales, and six persons (four laymen and two clerks) from each comot, to meet at a place called Y Ty 
 
1012 PREFACE TO THE LAWS OF HOWEL DDÁ. 
 
 Gwyn ar Dav, or the White House on the river Tav 1 , he repaired thither in person ; and having spent 
 all the Lent in prayer and fasting, he selected from the whole assembly twelve of the most experienced 
 persons, and added to their number a clerk or doctor of laws, named Blegywryd. To these thirteen was 
 confided the task of examining, retaining, expounding and abrogating. 
 
 The compilation of laws, which resulted from their labours, was, when completed, read through, 
 allowed, and proclaimed ; and Howel caused three copies of them to be written, one of which was to ac- 
 company the court for daily use, another was deposited in the court at Aberfraw, and a third at Dinevwr. 
 That nothing might be wanting to strengthen the observance of these laws, sentence of excommunica- 
 tion was denounced again stall transgressors : and soon after Howel went to Rome, attended by the arch- 
 bishop of St. David's, the bishops of Bangor and St. Asaph, and thirteen other personages. Tbe laws 
 were recited before the Pope, and confirmed by his authority; upon which Howel and his companions 
 returned home. 
 
 This numerous convocation, consisting of about 170 prelates and of about 836 deputies from the comots, 
 was convened to obtain the necessary information for the guidance of those intrusted with the compilation 
 of the code. In the comots the lowest courts of judicature were held, and their proceedings might be 
 more anomalous than those of the higher courts; and it was necessary, from the experience and inform- 
 ation of the deputies, to ascertain their governing principles, what reforms were required, and in what 
 manner they could be best effected. Subsequently Venedotia and Powys, on account of their local cus- 
 toms, which could not be abrogated, required one code, and South Wales and Gwent another, with suitable 
 modifications adapted to each district. 
 
 It is not easy to reconcile the various dates assigned by commentators for the meeting of the congress 
 at the White House. Camden and William Salisbury supposed it to be 914, in conformity with the 
 manuscript preserved at Jesus College, Oxford. Spelman quotes a manuscript which fixes 926 as the 
 date ; but he prefers 940, the time assigned in the History of Wales ; and to the latter opinion E. Llwyd 
 subscribes. Taylor supposes that it was not held before 942. Dr. Wotton himself appears to have con- 
 sidered that these laws were instituted previous to the time that Howel succeeded to the sovereignty 
 over all Wales. In Dr. Clarke's preface to Dr. Wotton's Leges Wallicae, 943 is conjectured to have been 
 the date, and is thus obtained: — It is recorded in Powel's edition of Caradoc of Llancarvan that Howel's 
 Laws were enacted after Anlaf, king of the Danes, had embraced Christianity, and before the expulsion of 
 the Danes from Northumberland. Now, according to the Saxon Chronicle, Edmund expelled the Danes 
 in 944, which was the second year after Anlaf s baptism. Consequently the mesne period will be 943. 
 
 There appear to be no conclusive reasons adduced by the foregoing authorities for setting aside the 
 accounts given in the earlier existing Chronicles relating to these occurrences. Some confusion arises 
 from the events of a decade being detailed without inteiwening yearly dates, in some of the Manuscript 
 Chronicles, which in others are supplied ; but their relations are nearly uniform, and none of them assign 
 so late a period as 940 for Howel's journey to Rome. 2 The arguments of the various writers on the sub- 
 ject, epitomised above, apply to the History of Wales by Powel, &c., in which information from ether 
 sources is interspersed in the text. The cause of the supremacy ascribed to Howel over Wales in the 
 prefaces to the Laws has not been detailed; we are therefore ignorant of the extent of it, and the manner 
 in which it was enforced. William of Malmesbury says, — " ỳEthelstanus Ludwalum, regem omnium Wal- 
 lensium, et Constantinum, regem Scottorum, cedere regnis rompulit," — which implies a supremacy to have 
 been generally acknowledged. The Venedotian preface styles Howel Prince of all Cymru, or Wales ; the 
 Dimetian also has King of all Cymru ; the Gwentian enumerates his territories as Cymru in its bounds, 
 to wit, three-score and four cantrevs (corruptly, apparently, for one score) in South Wales, eighteen 
 cantrevs of Gwynedd, three-score trevs beyond the Cyrchell (constituting the cantrev of Maelienydd), and 
 three-score trevs of Bualit (comprising the cantrev of Buallt). 'J his excludes Gwent from being under his 
 domination ; yet Blegywryd, the scribe selected to arrange the laws, is in a Dimetian preface styled Arch- 
 deacon of Llandav, and Morgeneu and Cyvnerth, the compilers of the Gwentian Code, are stated to have 
 been present at the assembly. 
 
 So memorable an epoch could not well be greatly mis-stated in any accounts nearly cotemporaneous 
 with the occurrence. 
 
 There is in the Harleian collection of the British Museum a manuscript, marked 3859, which has every 
 appearance of having been written in Dimetia during the sway of Owain son of Howel Dda, or a transcript 
 of one of that date. It contains, among other matter, a chronicle of events from A. D. 444 to A. D. 954, 
 where the register terminates. 
 
 Howel's death, which occurred about 948, was greatly regretted by his people ; to whom he had endeared 
 himself by persevering in the same wise course, which had procured his elevation to sovereign power. 
 
 Subsequently Bleddyn, about 1080, made extensive innovations in the laws of the Northern portion of 
 the Principality. He altered the quantities of land assigned to each at the various divisions among heirs. 
 He remodelled the ordinances as to theft, by instituting full satisfaction instead of the fines obtaining in 
 the time of Howel. So considerable were the alterations effected that litigants were allowed to choose by 
 which institutions they would be judged; those of Bleddyn, or those of Howel. Grufudd ab Cynan 
 shortly after reformed the canons which regulated the bards and minstrels, but is not said to have inter- 
 fered with the law courts. Owen Gwynedd, his son, who succeeded about 1137, admitted the consecration of 
 the bishops of St. Asaph by the archbishop of Canterbury. In South Wales, Rys, about the same period, 
 with the consent of the country, increased the prices imposed upon cattle in the laws, and extended the 
 valuations to animals upon which hitherto no legal price had been assessed. He also accepted the office 
 of justiciary of South Wales from Henry II. After the death of Owen Gwynedd, his son David, who 
 succeeded to his authority, studied to introduce the Norman laws,;to which his connexion with the English 
 court by his marriage with Emma, sister of Henry II., may have contributed. Under the remaining inde- 
 pendent Welsh princes the assimilation of tbe jurisprudence of the two countries continued, and some 
 causes in the reigns of John and Henry in., in which persons connected with the Principality were parties, 
 were tried according to the Norman laws. . 
 
 The duty of recording the struggles of the early inhabitants of Wales to live independently of the 
 domination of the Romans, and in later times the successes and reverses attendant upon the endeavour 
 to recover lost rights, or to retain the remnant of former dominion, the editor will leave to the historian 
 of Wales, 
 
 iNear the site of Whitland Abbey, in Caermarthenshire. The White House derived its name from being 
 constructed of white rods, and was a hunting lodge of Howel's. 
 s See the Manuscript Annals, and the Dimetian prefaces. 
 
PREFACE TO THE LAWS OF HOWEL DDA. 1013 
 
 The annexation of Wales to England, as an integral part of the latter, in 1282, ensued upon the death 
 of Llewelyn, its last king, in the reign of king Edward the First ; and soon after various changes were 
 produced in its laws and customs by the enactment of the Statute of Eothelan. 
 
 The Venedotian Code, said to be the compilation of Iorwerth, son of Madog, son of Raawd, contains 
 allusions to alterations of the laws of Howel Dda by Bleddyn, Prince of North "Wales, about 1080. 
 Moreover, as originally drawn, the laws of Howel were classified as the laws of the court, the laws of the 
 country, and the administration of both : but as the line of demarcation between these classes is sometimes 
 scarcely traceable, and as we find frequent interpolations, the relevancy of which to the context is nob 
 clear, we may unhesitatingly affirm that Howel's laws have undergone numerous amendments. In this 
 Code are included local customs, such as privileges peculiar to Arvon ; ths nomination of judges exclu- 
 sively by the prince ; perpetual state of bondage of the villains ; and other matters which a perusal of this 
 code, in connexion with the explanation given in later laws, will exemplify. 
 
 There are several manuscripts of the Venedotian, or North "Wales Code, "of the Laws of Howel 
 Dda, in existence. The copy from which the Welsh text which appears in this work was taken was at 
 one time the property of a person in Llanfair Talhaiarn, in the County of Denbigh. It was afterwards de- 
 posited at the Welsh School in London, where it now remains. It is apparently a work translated about 
 the middle of the thirteenth century. It was copied from another copy in the Hengwrt Collection, and 
 which is attributed to the early part of the twelfth century. This latter copy is endorsed by Rt. Vaughan, 
 " Llyvr du o Waen," (The Black Book of Chirk), probably from its being produced from thence. 
 
 The following pages contain a translation by Mr. Aneurin Owen of the latter copy of these Laws. A 
 few differences appear between the Welsh text which is given in this edition, and the English translation 
 which follows. In the Welsh text here given (page 973), there appears a paragraph which follows the head- 
 ing "Llyma t decreu Cyvreitiau t Gwlad," (The Laws of the Country). There are several laws 
 also in the last pages, from the words, " O derbyd idyn ynbyd bratu dyn aral ag aryv," to the end, neither 
 of which appear in the Hengwrt copy, nor in Mr. Owen's translation. On the other hand, the Hengwrt 
 copy contains a short preface, and " The law of the functions of a judge," which will be found imme- 
 diately following Book hi. in the translation, neither of which appear in the first edition of this work, as 
 they were not in the copy from which it was taken. Mr. Owen, however, in his preface to his transla- 
 tion makes the following remarks upon this copy :— Ci This Manuscript is complete, with the exception of 
 one leaf near the middle of the book, and has conveniently supplied the text where parts of the Hengwrt 
 copy have been lost." Such being the case, the parts above referred to have been added to the Welsh text 
 in this edition from the Hengwrt copy, as well as a few other paragraphs which appear in other parts of 
 the text between brackets— the source from whence they are taken being acknowledged in a note at the 
 foot of the column. This Welsh copy therefore in its present state now forms the most complete copy of 
 these Laws. 
 
 In conclusion, I will quote the following remarks which Mr. Owen makes in his preface upon the 
 orthography of the ancient Welsh Manuscripts, and upon the spirit of the Laws of Howel Dda : — 
 
 " Soon after, or about 1250, we find the letter 6 to have been introduced in lieu of i>, u, or w, which 
 generally obtained until about 160), when w again became prevalent; /and v were indiscriminately used 
 until the letter v was represented by /, and / by ff, which continue to the present time. In the older 
 manuscripts the radical letters only are generally given ; the inflections, for which distinct characters are 
 now in use, were implied by the reader's knowledge of the language. When the became general, a more 
 regular system becomes perceptible, although radical letters mostly obtain. 
 
 " To advert, even cursorily, to the leading topics which swell this volume would lead to exceeding the 
 limits usually assigned to a preface. In justice, however, to that race whose spirits and whose laws have 
 alike slumbered for so many ages, the editor cannot fail to observe, that the manner in which the exercise 
 of sovereign power has been guarded and controlled; the careful distinction between the legislative and 
 executive authority ; the wise caution shown in confiding as little as possible to magisterial discretion ; 
 the exact delineation of the rights and duties of the governor and governed, husband and wife, parent and 
 child, master and servant ; the enlightened provision made for upholding the arts and sciences ; the 
 generous care testified for the ministers of religion ; the esteem and privileges awarded to learned and 
 scientific persons ; the acquaintance with political institutions ; the concern shown for the interests of 
 commerce ; the accurate definition of crimes and offences, and the just adaptation of penalties and pun- 
 ishments to them ; — all these, and many more points, mingled, it is true, with many imperfections, evince 
 a degree of refinement which would be matter of surprise for so early an age, did we not know that the 
 primitive Britons had Roman preceptors, and that their institutes had been partially purified in the stream 
 of time from the barbarism that has always distinguished the infancy of those states which have not been 
 planted by- a nation already civilized. 
 
 " Numerous Welsh terms have occurred, the full meaning of which it was difficult to convey in English, 
 except in a circumlocutory way. Other words and phrases have been rendered into English, indeed, but 
 the justness of the interpretation is not free from doubt. For the purpose of explaining the former, and 
 to alford the Welsh linguist an opportunity to examine the latter, a short Glossary has been added." 
 
 This Glossary will be found immediately after the translation. 
 
 THE EDITOR. 
 
1014 
 
 THE 
 
 LAWS OF HOWEL DDA 
 
 ACCORDING TO 
 
 THE a VENEDOTIAN CODE. 
 
 PREFACE. 
 
 Howel the Good, 'the son of Cadell, prince of 
 all b 'Cymru,' seeing the 'Cymry ' perverting the 
 laws, summoned to him six men, from each 
 "cymwd' in the principality, the wisest in his 
 dominion, to the d White House on the Tav; four 
 of them laics, and two clerks. The clerks were 
 summoned lest the laics should ordain anything 
 contrary to the holy scripture. The time when 
 they assembled together was Lent, and the rea- 
 son they assembled in Lent was, because every 
 one should be pure at that holy time, and 
 should do no wrong at a time of purity. And 
 with mutual counsel and deliberation the wise 
 men there assembled examined the ancient 
 laws; some of which they suffered to continue 
 unaltered, some they amended, others they 
 entirely abrogated; and some new laws they 
 enacted. 
 
 And after promulgating the laws which they 
 had^decided to establish, Howel sanctioned them 
 with his authority, and strictly commanded 
 them to be scrupulously observed. And Howel 
 and the wise men who were with him denounced 
 their malediction, and that of all the Cymry, 
 upon him who should not obey the laws : and 
 they denounced their malediction upon the 
 judge who might undertake a judicial function, 
 and upon the e lord who might confer it upon 
 him, without knowing the f three columns of 
 law, and the worth of wild and tame animals; 
 and every thing pertaining to them necessary 
 and customary in a community 
 
 BOOK THE FIRST. 
 [tee laws, of the court.] 
 [I. Of the officers of the court.] 
 1. He began with the court; and appointed 
 twenty-four servants in the court; namely, 
 
 a Gwynedd, or Venedotia, contained the greater part of 
 what is now called North Wales. 
 
 b'Cymru' signifies Wales, and 'Cyrnry' the Welsh 
 nation. 
 
 c 'Cymwd' is a territorial division, of which two gene- 
 rally form a ' cantrev,' though it sometimes contains more. 
 
 d The White House stood near the site of Whitland 
 Abbey in Caermarthenshire. 
 
 c The superior chief of a district. 
 
 í "Which in Book in., are described to be such as relato 
 to murder, arson, and theft. 
 
 1. Chief of the household. 
 
 2. Priest of the household. 
 
 3. Steward. 
 
 4. Chief falconer. 
 
 5. Judge of the court. 
 
 6. Chief groom. 
 
 7. Page of the chamber. 
 
 8. Bard of the household. 
 
 9. Silentiary. 
 
 10. Chief huntsman 
 
 11. Mead brewer. 
 
 12. Mediciner. 
 
 13. Butler. 
 
 14. Door-ward. 
 
 15. Cook. 
 
 16. Candle -bearer. 
 
 2. These are the officers'of the quaen. 
 
 1. Steward to the queen. 
 
 2. Priest to the queen. 
 
 3. Chief groom to the queen. 
 
 4. Page of the chamber to the queen, 
 
 5. Handmaid to the queen. 
 
 6. Door-ward to the queen. 
 
 7. Cook to the queen. 
 
 8. Candle-bearer to the queen. 
 
 3. The oiheers whom we have enumerated 
 above are last at table. 
 
 4. Three times in the year the above twenty- 
 four officers are entitled to receive, according 
 to law, their woollen garments from the king, 
 and thei* linen garments from the queen; name- 
 ly, at Christmas, Easter, and AVhitsuntide. 
 
 5. The king is to give the queen a third of 
 the produce of his landed property; and in like 
 manner the servants of the king are to give a 
 third to the servants of the queen. 
 
 [II. Of the king.] 
 
 1. The 8< worth' of the king is his h 'saraad' 
 three -fold. 
 
 2. In three ways saraad is done to the king: 
 one is, by the violation of his protection, when 
 he shall give protection to any one and he is 
 killed : another is, when two- kings meet 
 
 8' Worth ' is used, in the laws, for the mulct payable 
 on the violent death of a person, or for bodily injuries 
 inflicted upon him: the amount was regulated by the 
 magnitude of the injury and condition in life of the 
 sufferer. 
 
 h' Saraad' is 'injury/ and in a secondary sense, as in 
 thi3 place, the fine due for injuring a person. 
 
THE LAWS ÖE HOWEL DDA. 
 
 1015 
 
 together upon their common boundary for a con- 
 ference, and in the presence of the two kings, 
 and of the two hosts, a man belonging to the 
 one kills a man belonging to the other: the 
 third is, the seduction of his wife; the saraad 
 for which shall be augmented by a half. 
 
 3. The saraad of the king of' a Aberfraw is to 
 be paid thus: an hundred cows for each b< can- 
 tref ' in his dominion, and a white bull with 
 red ears to every hundred cows; and a rod of 
 gold equal in length to himself, and as thick as 
 his little finger; and a plate of gold as broad as 
 his face, and as thick as the nail of a plough- 
 man who has been a ploughman for seven years. 
 Gold is paid only to the king of Aberfraw. 
 III. [Of the queen.] 
 
 1. In three ways saraad is done to the queen: 
 one is, by violating the p¥otection which she 
 may give; another is, by striking her with any 
 thing; a third is, by snatching any thing out of 
 her hand: and the saraad paid to her is one 
 third of the saraad of the king; and that with- 
 out gold and without silver. 
 
 IV. [Of the king's retinue.] 
 
 1. The king is to have thirty-six horsemen in 
 attendance; that is, the twenty-four officers, 
 and the twelve c< gwestai,' besides his household, 
 and his d 'gwyrda,' his servants, his minstrels, 
 and his almsmen; and these are called the king's 
 train. 
 
 V. [Of the edling.] 
 
 1. The heir apparent, that is, the 'edling,' is 
 he who is to reign after the king; and he is to 
 be the most honourable in the palace after the 
 king and queen. 
 
 2. He ought to be son or nephew to the king. 
 
 3. His seat in the palace is between the e 'osb' 
 and the chief falconer ; the sixth man at mess 
 with the king. 
 
 4. His lodging is in the hall ; and the £ ' youths ' 
 along with him; and the woodman, to light the 
 fire, and to shut the doors. 
 
 5. His allowance of meat and drink is with- 
 out measure; and all his expenditure is to be 
 defrayed from the king's coffers; as, for his 
 bridle and his horses, his dogs, his rings, and 
 his ornaments; his arms likewise are supplied 
 by the king; but he is not to part with any of 
 these, without the permission of the king. 
 When the edling dies, he is to leave his horses 
 and his dogs to the king, for that is the only 
 s< ebediw' he is to render: and the reason why 
 he ought to render no other, is, because he is a 
 near relation of the king. The king's near re- 
 lations are his sons, his nephews, and his first 
 cousins. Some say that every one of these is an 
 edling; others say, that no one is an edling, ex- 
 cept that person to whom the king shall give 
 hope of succession and designation. 
 
 6. He is the third person who is to preside 
 
 Aberfraw : now a village, is on the W. coast of Angle- 
 sey. 
 
 b'Cantrev:' literally 'a hundred townships,' a terri- 
 torial division of which Wales contained about fifty-five. 
 
 c ' Guests ;' by the numter twelve being specified, pro- 
 bably the persons who brought the ' gwestva,' or ' enter- 
 tainment dues' from each ' maenol,' or ' manor," to the 
 lord. ' 
 
 â' Good meD,' or persons above the state of villenage/ 
 
 e 'Osb :' hospes— apparently signifies a visitor. 
 
 f ' Youths :' the sons of tenants holding under a lord, 
 who, at the age of fourteen, were at his disposal. 
 
 B A render in the nature of an heriot. 
 
 at the banquet in the palace; and the servants 
 are to wait upon him as though in presence of 
 the king. 
 
 7. He is not to go away from the king for a 
 single night, if it be his will. 
 
 8. The worth of the edling is a third of the 
 worth of the king. 
 
 9. His saraad is a third of the saraad of the 
 king, without gold. 
 
 10. The h ' protection' of the edling is, to 
 convey a person offending to a place of security. 
 
 11. The provender of his horse is without 
 measure. His dogs are of the same worth as 
 the dogs of the Icing. 
 
 12. The edling, and those whom we have 
 above mentioned, shall possess that privilege 
 until they obtain land: after that, their privi- 
 lege shall be identified with the privilege of the 
 land they obtain, except they obtain land in 
 villenage; in that case the privilege of the land 
 shall augment until it become free. 
 
 13. No person has claim upon him, at the 
 three principal festivals, for his clothes: they 
 are to be disposed of in such manner as the king 
 may please. No servant has a claim upon him 
 for service; for he is to be served gratuitously. 
 
 VI. [Of appropriate places.] 
 
 1. There are fourteen persons who sit on 
 chairs in the palace; four of them in the lower 
 portion, and ten in the upper portion. The 
 first is the king; he is to sit next the screen 1 : 
 next to him the J'canghellor;' then the osb; 
 then the edling; then the chief falconer; the 
 foot-holder on the side opposite to the king's 
 dish; and the mediciner, at the base of the 
 pillar opposite to him, on the other side of the 
 fire. Next to the other screen, the priest of the 
 household, to bless the food and chaunt the 
 'Pater;' the silentiary is to strike the pillar 
 above his head: next to him the judge of the 
 court; next to him the chaired bard; the smith 
 of the court on the end. of tne bench, before the 
 priest. The chief of the household is to sit at 
 the lower end of the hall, with his left hand to 
 the front door; and those he may choose of the 
 household with him; and the rest on the other 
 side of the door. The bard of the household 
 is to sit on one hand of the chief of the house- 
 hold; the chief groom next to the king, se- 
 parated, by the screen; and the chief hunts- 
 man next to the priest of the household, separ- 
 ated by the screen. 
 
 VII. [Of the chief of the household.] 
 
 1. The chief of the household is to be a son 
 of the king, or his nephew, or one of rank com- 
 petent to become a chisf of the household. An 
 k 'uchelwr' cannot become a chief of the house- 
 hold; and the reason why he cannot is, because 
 the privilege of the chief of the household is 
 identified with that of the king, which is not 
 the case with an uchelwr. On that account the 
 
 ^'Protection/ implies a power of granting temporary- 
 asylum, incidental to the officers of the palace, but limi- 
 ted by the rank of the person affording it. 
 
 iThe hall, it would appear, contained six pillars for the 
 support of the roof; the fire-place occupied a space 
 between two of these pillars, and. screens, which extended 
 from these pillars to the side walls, divided the hall 
 into two parts ; in the dais, or upper portion, the king 
 and nine of his officers were seated, in the nether portion 
 were allotted seats for the other four officers, and places 
 for the rest of the household. 
 
 j An officer in each comot, attendant upon the king 
 when in his district. 
 
 k Literally, a ' high-man» 
 
1016 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 men of 'Gwynedd' take away the chief of the 
 household from the number of the twenty-four 
 officers below the steward. 
 
 2. His worth is one -third of that of the king. 
 
 3. His saraad is one-third of the saraad of the 
 king, excepting the gold. 
 
 4. His protection is, to convey an offender to 
 a place of security. 
 
 5. His seat in the palace is with his left hand 
 to the door of the hall. 
 
 6. He is to place the harp in the hands of the 
 bard of the household on the three principal 
 festivals. 
 
 7. His lodging is, the largest and more central 
 house in the town, and with him such as he 
 may please of the household; the rest around 
 his lodging, so as to be at hand to minister to 
 his service. 
 
 8. He is to have the second most honourable 
 mess in the palace; and that next after the king. 
 
 9. His allowance is three messes and three 
 hornfuls of the best liquor that may be in the 
 palace. 
 
 10. If any act be done below the a entrance 
 for which a b< dirwy ' is paid, he claims a third 
 of it. And if any person commit an offence 
 above the entrance, and shall; be seized in his 
 flight by himself, or by any of the household, 
 the chief of the household is to have a third of 
 his dirwy. 
 
 11. He is to have the garment of the king at 
 the three principal festivals; and his horses at 
 all times, and his dogs, his hawks, and his arms; 
 and his dogs and his hawks are of the same 
 worth as those of the king ; and two shares of 
 provender for his horse; and his linen clothing 
 from the queen, and his woollen clothing from 
 the king; and four horse-shoes, with their com- 
 plement of nails, once a year from the smith of 
 the palace. 
 
 12. He is to have a gift of three pounds 
 yearly from the king, and twenty pence out of 
 every pound received by the king for suits re- 
 specting landed property; and twenty-four pence 
 from each man of the household the first year 
 he shall ride on horseback. 
 
 13. Should any one of the household with- 
 draw from the king in consequence of anger, the 
 chief of the household is to invite him to his 
 table, and reconcile bim to the king. 
 
 14. When it may be necessary for the house- 
 hold to go to foray, or upon any other service, 
 he is to select such as he may please to accom- 
 pany him, and he is not to be disobeyed. 
 
 M 15. He is to occupy the hall in the absence of 
 ■jc king; and the servants are to attend upon 
 ]Çm like as upon the king. 
 
 ' 16. The household are not to give away their 
 clothes but with the permission of the chief of 
 the household. 
 
 17. He is to be at their head in every place, 
 that they may do nothing but with his advice. 
 
 18. He is intitled to two men's portion of the 
 
 B An entrance into the hall is here alluded to, which 
 admitted of a passage, through the side wall, to that part 
 where the screens and fire-place divided the hall into two 
 portions : consequently offences committed ' below the 
 entrance ' occurred in that part where the chief of the 
 household was assigned a place ; ' above the entrance ' 
 was the station occupied by the king, and his principal 
 officers. : 
 
 b A 'dirwy' fine, in general, was twelve kine, or three 
 pounds, which was the amount exacted from those who 
 were amenable to the law without the palace ; but for 
 offences within the king's palace this fine was doubled. 
 
 spoils acquired out of the country; and of the 
 king's third he is to have a third. He is the 
 third person who is to have a third with the 
 king: the other two are the queen and the chief 
 falconer. 
 
 19. He is to have three hornfulls of liquor; 
 one from the king, the second from the queen, 
 and the third from the steward: and these 
 form his allowance. 
 
 20. He is to have a song from the bard of the 
 household whenever he may desire it. 
 
 21. He is to have medicaments from the me- 
 diciner of the household, who is to receive 
 nothing from him except his bloody clothes, un- 
 less it be for one of the three dangerous wounds: 
 these are, a stroke on the head penetrating to 
 the brain; a stroke in the body penetrating to 
 the bowels; or the breaking of one of the four 
 limbs. 
 
 22. He is to have a progress assigned by the 
 king, after separating from him at Christmas, 
 himself and the household. The household is 
 to consist of three parties: the elder party, the 
 middle party, and the younger party; and al- 
 ternately he is to be with each: and the party 
 he is with is to choose its house. And so long 
 as he shall be on that progress he is to have 
 servants, a door- ward, and a cook, and servants 
 of the table. And these are to have the skins 
 of the animals which are slaughtered; and the 
 cooks are to have the tallow, the fragments, and 
 the entrails. After that progress is finished, he 
 is to return to the king, and remain with him 
 to the end of the .year; and he is not to leave 
 him except upon his service: and the reason is 
 this, because the household is the third indis- 
 pensable about the king: the other two are the 
 priest of the household, and the judge of the 
 court. 
 
 23. When the chief of the household shall 
 die, the king is to have his horse, his arms, 
 his dogs, and his hawk; and these are in lieu 
 of his ebediw; for no ebediw is payable from a 
 near relation of the king except his harness. 
 
 VIII. \Of the priest of the household.] 
 
 1. The second is the priest of the household. 
 
 2. He is to have his land free; his clothing 
 three times in the year; and his horse in attend- 
 ance; and his linen clothing from the queen, 
 and his woollen clothing from the king. 
 
 3. His place in the hall is opposite to the 
 king, on the opposite side of the fire, next to 
 the screen, to say grace, and to chaunt the 
 'Pater.' 
 
 4. His lodging is in the house of the "chap- 
 lain, and the clerks with him. 
 
 5. His saraad is according to the decision of 
 the synod. 
 
 6. His allowance is a mess of meat, with a 
 hornfull of liquor. 
 
 7. He is entitled to an offering from the 
 king, and from every one to whom the king 
 shall give an offering at the three principal 
 festivals. 
 
 8. He is to have a third of the king's tithe. 
 
 9. He is to have the tithe of the household, 
 and he is entitled to their d 'daered.' 
 
 10. He is to have four pence fee for every 
 
 c The word 'clochydd,' literally, 'bellman/ at the 
 present denotes a parish clerk: it is here rendered 
 ' chaplain,' because two ancient Latin mss. have ' domus 
 capellani,' and some Welsh mss. have ' caplan.' 
 d Perhaps ' mortuary.' 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1017 
 
 patent seal that is given respecting landed 
 property, and other important transactions. 
 
 11. He is entitled to a daily offering from the 
 king at mass, and the offering of all the ser- 
 vants: a also a third of their 'gweini,' and the 
 two parts from the place whence they origin- 
 ate. And in every thing pertaining to the 
 court from all persons, he is intitled to a third 
 of their service. 
 
 12. He is to have the dress worn by the king 
 during Lent. 
 
 13. He is to be constantly with the king, for 
 he is the third indispensable person. 
 
 14. He is to have a fresh horse, when neces- 
 sary, from the king. 
 
 15. The bishop is not to present any one to 
 the king's chapels, without the permission of 
 the priest of the household, except by the advice 
 of the king. 
 
 IX. [OJ the steioard.] 
 
 1. The third is the steward. 
 
 2. He is to have his land free; his horse in 
 attendance; and his clothing three times in the 
 year, like the rest; that is, his woollen clothing 
 from the king, and his linen clothing from the 
 queen. 
 
 3. His worth is nine score and nine kine b aug- 
 mented. 
 
 4. His saraad is nine kine and nine score of 
 silver. 
 
 5. He is to have the garments of the chief of 
 the household at the three principal festivals. 
 
 6. He is to apportion the lodgings; his own 
 the nearest to the palace, and all the servants 
 with him. 
 
 7. He is the chief over all the servants. 
 
 S. He is to have twenty-four pence from each 
 servant, when an office is given to him. 
 
 9. The skins of the cattle which are slaugh- 
 tered in the kitchen go to the servants and the 
 steward; to the steward two shares of them; 
 the cattle of the c 'land maer ' excepted. 
 
 10. To the cook and the steward belong the 
 skins of the smaller animals, such as sheep, 
 lambs, kids, roebucks, fawns, and every small 
 animal that is brought into the kitchen with 
 its skin on, even to the smallest eel. 
 
 11. He is to have ten pence of every pound 
 which the king receives for causes respecting 
 landed property. 
 
 12. He is to have a third of the dirwy and 
 d< camlwrw ' of the servants. 
 
 13. He is to have a third of the dirwy and 
 camlwrw for an offence committed above the 
 entrance. 
 
 14. If a person shall have committed an 
 offence in the nether division of the hall, and 
 flee to the higher division, and is there seized 
 before he has obtained protection, the steward 
 is to have a third of his dirwy. 
 
 15. His protection is, to convey an offender 
 
 * This appears to signify that the priest of the house- 
 hold had a third of the servants ' gweini' or ' dues,' and 
 the priest resident where the servants revenues originated 
 the other two thirds. 
 
 b The payment for fines, in'certain cases, underwent an 
 augmentation; this, in some instances, was threefold; 
 the first augmentation was an addition to the fine of one 
 third of the original mulct, the second an addition of one 
 third of the prior combined sum; the thiid, a similar 
 augmentation of the last mulct. 
 
 c The 'land maer' was an officer who superintended 
 the ' maer-trev ' or demesne land of the king. 
 
 d A ' camlwrw ' was a fine of three kine, or nine score 
 pence. 
 
 to the chief of the household; and he, to a place 
 of security. 
 
 16. Others say that this is his protection: 
 from the time he shall commence officiating, 
 until the last person goes to sleep, to convey 
 him who commits an offence to a place of secu- 
 rity. 
 
 17. The steward is always to have the care 
 of the victuals in the kitchen, and of the liquor 
 in the mead cellar. 
 
 18. The steward is to serve six persons with 
 food and liquor, and the seventh with liquor. 
 These are the king, his 0c henaiv,' his guest, 
 his edling, his chief falconer, his foot-holder; 
 and the chief groom, the seventh, with liquor; 
 for though he is not to eat with them, he is to 
 drink "with them. 
 
 19. He is to proclaim protection, and attest 
 the liquors : and whoever shall violate the pro- 
 tection he shall proclaim is not entitled to any 
 protection. 
 
 20. He is to have two shares of provender for 
 his horse; and four shoes, with their comple- 
 ment of nails, once a year, from the smith of 
 the palace. 
 
 21. He is to have a male hawk from the 
 chief falconer every feast of St. Michael. 
 
 22. He is to have from the huntsmen, from 
 the middle of February to the end of the spring, 
 the skin of a hind, when they will; from thence 
 to the middle of October, the shin of a hart: for 
 during those times they are hunted. 
 
 23. He is to take care of the king's share of 
 the spoil which is brought from a border 
 country, until the king may wish to make use 
 of it: and when the king selects his third, the 
 steward is to choose whichever steer he will 
 from the king's third. 
 
 24. The steward is to swear for the king. 
 
 25. The steward is to apportion the supper 
 silver. The f supper silver is thus divided: the 
 supper silver is twenty-four pence from every 
 feast in which mead is drank; of these sixteen 
 belong to the servants of the king, aud eight to 
 the servants of the queen. Of the sixteen 
 which the king's servants receive, eight go to 
 the steward and the cooks: the steward is to 
 have two shares, and the cooks one; four pence 
 to the servants of the chambers, and two pence 
 to the door- ward of the hall, one penny to the 
 door-ward of the chamber, and one penny to 
 the candle-bearer. Of the eight which pertain, 
 to the chamber, four pence go to the steward 
 and the cooks, of which the steward has two 
 shares: one penny to the page of the chamber, 
 one penny to the handmaid, one penny to thcyt 
 door- ward, and one penny to the candle-bearer. 
 
 X. [Of the chief falconer.] 
 
 1. The fourth is the chief falconer 
 
 2. He is to have his horse in attendance; and 
 his clothing three times in the year; his woollen 
 clothing from the king, and his linen clothing 
 from the queen; and Ids land free. 
 
 3. His place in the palace is that of the fourth 
 man from the king, at mess with him. 
 
 4. His lodging is the king's barn, lest smoke 
 should affect his birds. 
 
 5. He is to bring a vessel to the palace, to 
 
 c ' Elder.' The chief men who assisted in trying causes 
 were styled elders ; of whom the king chose one to sit 
 near him. 
 
 t A payment of twenty- four pence for each free maenol. 
 
1018 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 hold his liquor; for lie ought only to quench 
 his thirst while in the palace, lest his birds 
 should be injured by neglect. 
 
 6. He is to have a hand- breadth of wax candle 
 from the steward, feeding his birds and making 
 his bed. 
 
 7. He is not to pay silver to the chief groom, 
 for the king serves him on three occasions, when 
 he flies his hawk, by holding his horse: the 
 time he is to hold his horse is, when he alights, 
 and when he mounts to hold the stirrup; and 
 to hold his horse while he performs his neces- 
 sary duty. 
 
 8. He is to have the hearts and lungs of the 
 wild animals killed in the kitchen, to feed hie 
 hawks. 
 
 9. He is to have a crone, or four pence, from 
 the king's villains. Once a year he is to have a 
 progress among the villains. 
 
 10. He is to have a third of the dirwy of the 
 falconers, and the ai amobyr' of their daughters. 
 
 11. He is to have the skin of a hart in 
 autumn, and the skin of a hind in the spring, 
 to make gloves for bearing his hawks, and for 
 making jesses. 
 
 12. He is to be honoured with three presents 
 the day his hawk shall kill one of the three 
 birds;; a bittern, a heron, or a crane. 
 
 13. He is to have the mantle in which the 
 king shall ride, at the three principal festivals. 
 
 14. His protection is, unto the queen. Others 
 say, that it is unto the farthest place where he 
 shall fly his hawk at a bird. 
 
 15. He is to have the male hawks, and the 
 nests of the falcons and of the sparrow-hawks, 
 that are on the king's demesne. 
 
 16. From the time he shall place his hawk 
 in the mew until he shall take 'it out, he is not 
 to answer any claim, except it be jto one of his 
 fellow officers. 
 
 17. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, subject to augmentation. 
 
 18. His worth is six score and six kine, to 
 be augmented. 
 
 XI. [Of the judge of the court] 
 
 1. The fifth is the judge of the court. 
 
 2. He is to have his land free; and his horse 
 in attendance; and his linen clothing from the 
 queen, and his woolen clothing from the king. 
 
 3. His place is opposite to the king, on the 
 other side of the fire, next to the priest of the 
 household. 
 
 4. His lodging is the chamber in which the 
 king sleeps: he is to have a pillow and bed-linen 
 from the queen, and the cushion whereon the 
 king sits, during the day, shall be under his 
 head at night. Others say that he is not to 
 lodge out of the hall. 
 
 5. His horse is to be between the king's 
 horse and the wall, and is to have two shares 
 of provender. 
 
 6. He is to have a b ' throw-board ' of the bone 
 of a sea- animal from the king, and a gold ring 
 from the queen, and another from the bard of 
 the household; and these trinkets he is neither 
 to sell nor give away whilst he lives. 
 
 7. He is to have one man's share with the 
 servants. 
 
 a * Amobyr,' or ' maiden fee,' payable to the lord on the 
 marriage of a female. 
 
 t>The game of throw-board was played with a black 
 king and eight black men against sixteen white men. 
 
 8. He is to have from the chief groom his 
 horsa, complete from the first nail to the last, 
 and saddled, and brought to him when he 
 rides. 
 
 9. The porter is to open the great gate for 
 him when coming to the palace, both in going 
 in and out: and he is never to let him through 
 the wicket, either in going or coming. 
 
 10. He is to have one man's share of the 
 groom's silver. 
 
 11. He is to have from the spoil made by the 
 household of the king in a border-country, after 
 the king has had his third, the ox he may 
 choose. 
 
 12. He is to have for all causes of landed 
 property twenty-four pence, between him and 
 the other judges, of which two shares belong to 
 him. 
 
 13. He is to administer justice to the court, 
 the household, and to whoever pertains to them, 
 without fee. 
 
 14. He is to have a trained sparrow-hawk, or 
 a male hawk, from the chief falconer. 
 
 15. He is the third indispensable man to the 
 king. 
 
 16. He is to have twenty -four pence from 
 every judge whom he may examine: and where 
 he may administer justice in conjunction with 
 other judges, he is to have the share of two 
 men. 
 
 17. His protection is into the queen. Who- 
 ever may apply to him for protection shall ob- 
 tain it, from the time he shall commence the 
 summary of the first cause, until he shall finish 
 the last for that day. 
 
 18. If a man enter into mutual pledges with 
 the judge of the court, or with another judge; if 
 that person can prove that the judge has pro- 
 nounced a wrong sentence, let the judge lose 
 his tongue, or otherwise let him redeem it of 
 the king for its legal worth: but if the judge 
 shall be in the right, let the party pay him his 
 saraad. 
 
 19. His saraad is six kine and six score of 
 silver, to be augmented. 
 
 20. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XII. [ Of th e chief groom. ] 
 
 1. The sixth is the chief groom. 
 
 2. He is to have his land free; and his linen 
 clothing from the queen, and his woollen cloth- 
 ing from the king; and his horse in attendance. 
 
 3. His seat is on the other side of the scrsen, 
 next to the king. 
 
 4. His lodging is the house nearest to the 
 barn, as his duty is to distribute the provender. 
 
 5. He is to have two shares of provender for 
 his horse. 
 
 6. He is to have four pence for every horse 
 which the king may give, except from three 
 persons; these are, the bishop, the chief falcon- 
 er, and the jester. The reason he receives 
 nothing from the bishop is, because he is the 
 king's confessor, to whom the king is to rise and 
 to sit down after him, and to hold his sleeves 
 whilst he shall wash himself: the reason he 
 receives nothing from the chief falconer is, be- 
 cause the king is to serve him on the three 
 privileged occasions : the reason he receives 
 nothing from the jester is, because he is to tie 
 the halter, which is on the horse's head given to 
 him, around his testicles, as he goes from the 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1019 
 
 palace: for these reasons they are not to pay 
 the grooms silver. 
 
 7. He and the other grooms are to have the 
 wild colts, up to two years old, from the king's 
 third of the spoil. 
 
 8. He is entitled to the king's rain-caps, his 
 old saddles of unpainted wood, his old cast-off 
 bridles, and his old cast-off spurs. 
 
 9. He is to carry the arms of the king. 
 
 10. He is to have an ox hide in winter, and 
 a cow hide in summer, from the steward, to 
 make halters. 
 
 11. No one is to have any of the lees, but the 
 chief grooin is to have a hand-breadth between 
 liquor and lees. 
 
 12. a Skins to make halters. 
 
 13. He is to have the legs of the cattle slaugh- 
 tered in the kitchen. 
 
 14. His protection is, during a course of the 
 swiftest horse at the court of the king. 
 
 15. He is to have a third of the dirwy and 
 camlwrw imposed upon the grooms, and the 
 amobyr of their daughters. 
 
 16. He is to have a hornful of liquor from the 
 king, another from the queen, and another 
 from the steward, and these are to be his allow- 
 ance, with a mess of meat. 
 
 17. His saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 18. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented : and his saraad is to be aug- 
 mented. 
 
 XIII. [Of the page of the chamber.'] 
 
 1. The seventh is the page of the chamber. 
 
 2. He is to have his land free; and his horse 
 in attendance; and his linen clothing from the 
 queen, and his woollen clothing from the king. 
 
 3. His lodging is to be in the chamber wherein 
 the king sleeps. 
 
 4. He is to take care of the chamber, make 
 the king's bed, and carry his messages between 
 the hall and the chamber. 
 
 5. He is to have one man's share of the sup- 
 per silver. 
 
 6. He is to have the king's old bedclothes. 
 
 7. He is to eat in the chamber. 
 
 8. He is always to act as cupbearer to the 
 king, except at the three principal festivals. 
 
 9. His protection is, from the time one goes 
 to get a burden of straw to put under the king, 
 and upon his return make his bed, and spread 
 the clothes thereon at night, until he shall take 
 them off on the morrow, to convey away an 
 offender, without pursuit, without opposition. 
 
 10. To him belongs the custody of the king's 
 treasure; that is, his vessels, his horns, and his 
 rings; and he is to be punished for what he may 
 lose. 
 
 11. His saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 12. His worth is six score kine and six kine, 
 to be augmented. 
 
 XIV. [Of the lard of the household, his privilege, 
 his office, and his duty, this treats.] 
 
 1. The eighth is the bard of the household. • 
 
 2. He is to have his land free; and his horse 
 in attendance; and his linen clothing from the 
 queen, and his woollen clothing from the king. 
 
 8 The section in A. and E. is evidently a misposition of 
 the latter part of section x. 
 
 3. He is to sit next the chief of the house- 
 hold, at the three principal festivals, who is to 
 place the harp in his hand. 
 
 4. He is to have the clothes of the steward, 
 at the three principal festivals. 
 
 5. When a song is desired, the chaired bard 
 is to begin; the first song of God, and the 
 second of the king who shall own the palace; 
 or, if there be none, let him sing of another 
 king. After the chaired bard, the bard Of the 
 household is to sing three songs, on various 
 subjects. 
 
 6. If the queen desire a song, let the bard of 
 the household go to sing to her without limita- 
 tion, in a low voice, so that the hall may not be 
 disturbed by him. 
 
 7. He is to have a cow, or an ox, from the 
 booty obtained by the household from a border- 
 country, after a third has gone to the king: and 
 he is, when they share the spoil, to sing the 
 ' Monarchy of Britain ' to them. 
 
 8. He is to have a throw-board, of the bone 
 of a sea animal from the king, and a gold ring 
 from the queen. 
 
 9. His lodging is with the chief of the house- 
 hold. 
 
 10. His protection is, to convey an offender 
 to the chief of the household. Others say, it is 
 from the first song to the last. 
 
 11. When he shall go with other bards, he ia 
 to have the share of two. 
 
 12. His saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 13. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented once. 
 
 XV. [Of the sllentlary, his office, his privilege, 
 and his duty, this treats.] 
 
 1. The ninth is the silentiary. 
 
 2. He is to have his land free; and his horse 
 in attendance; and his linen clothing from the 
 queen, and his woollen clothing from the king. 
 
 3. He is to have the share of one man from 
 the servants. 
 
 4. He is to have four pence for every cow 
 which comes as a dirwy from any one pertain- 
 ing to the palace. 
 
 5. He is to superintend the meat and drink, 
 under the steward. 
 
 6. He is to serve, and keep silence, and 
 strike the pillar above the head of the priest of 
 the household. 
 
 7. He is to perform his duty in the service of 
 the king although absent. 
 
 8. He is to have sixty pence from every land 
 maer when he becomes maer. 
 
 9. From the time that one maer is displaced, 
 until another is appointed, he is to take charge 
 of the palace. 
 
 10. He is to look after the furniture, and the 
 property of the king in the palace, from the 
 time that the person who is maer departs until 
 another come. 
 
 11. He is to collect the king's 'tunc.' 11 
 
 12. His lodging is with the steward. 
 
 13. His protection is, from his first proclam- 
 ation of silence unto the last, to convey away 
 an offender. 
 
 14. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, to be augmented. 
 
 15. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented once. 
 
 b]A payment of one pound from each free maenol. 
 
1020 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 XVT. [Of the chief huntsman, his office, his pri- 
 vilege, and his duty, this treats.] 
 
 1/The tenth is the chief huntsman. 
 
 2. He is to have his land free; and his horse 
 in attendance; and his linen clothing from the 
 queen, and his woollen clothing from the king. 
 
 3. His seat in the palace is on the other side 
 of the screen, next to the priest of the house- 
 hold, and the huntsmen with him. 
 
 4. His lodging is in the kiln. 
 
 5. His allowance is three hornsfull of liquor, 
 and a mess of meat; one of the hornsfull of 
 liquor from the king, another from the queen, 
 and the third from the chief of the household. 
 
 6. He is to have a third of the dirwy of the 
 huntsmen, and the amobyr of their daughters. 
 
 7. He is to have twenty-four pence from 
 every one of the huntsmen when office is given 
 to him. 
 
 8. He is to be from Christmas until the month 
 of February with the king, when he shall desire 
 it : and from the first week of the month of 
 February he is to take his dogs, his horns, and 
 his leashes, and go to hunt the hinds: and his 
 horn is to be of the buffalo, and its worth is a 
 pound. And from that time to the feast of St. 
 John, at midsummer, he is to hunt the hinds; 
 and during that time he is not to answer any 
 one in any claim upon him, unless it be one of 
 his fellow officers: and some say that he is only 
 to swear by his horn and his leashes. 
 
 9. He is to have the skin of an ox, in winter, 
 to make leashes; and the skin of a cow, in sum- 
 mer to make boots. 
 
 10. On the morrow after the feast of St. 
 John, at midsummer, he is to go to hunt stags: 
 and unless he be taken before he has risen from 
 his bed and put on his boots, he is not obliged 
 to answer any one who may have a claim upon 
 him. From that time to the calends of winter 
 there are twelve lawful pieces in the harts; and 
 for that reason they are to be hunted until the 
 calends of winter. And the ninth day of the 
 calends of winter he ought to go to hunt wild 
 swine; and from that time he is to hunt them 
 until the calends of a November: and during 
 that time he is not to answer any one's claim, 
 unless it be to one of his fellow officers, and 
 that to the calends of the month of November, 
 when the wild swine are hunted, if he be cited 
 before he puts on his boots. 
 
 11. And on the calends of November he is 
 to share the skins, and pay all his fellow officers 
 who have a right to a share: and then answer. 
 And after that, the skins are to be divided into 
 two portions and a third; the two portions to 
 the huntsmen, and the third to the king. Of 
 the two portions of the huntsmen, the hunts- 
 men with the covert hounds are to have two 
 6hares, and the huntsmen with the greyhounds 
 one share. And the chief huntsman is to have 
 two shares of the skins from the huntsmen with 
 the covert hounds, and two shares Lorn the 
 huntsmen with the greyhound's. And from the 
 king's third of the skins he is to have a third: 
 and he is the third man who shares in the king's 
 third. After all this is completed, the chief 
 huntsman is to show the dogs, his skins, the 
 horns, and the leashes to the king: and after 
 he has shown them, he takes his progress among 
 
 a AlltheMSS. here err apparently in reading Novem- 
 ber in place of December, 
 
 the king's villains; and from that time unto 
 Christmas they are to be on the progress: at 
 Christmas they must return to the king, to take 
 their privilege and seat in the palace. 
 
 12. The dogs of the chief huntsman are of 
 like worth with those of the king. 
 
 13. Whoever shall have anything to share 
 with the king, whether he be the chief hunts- 
 man or another; that person is to divide and 
 the king is to choose. 
 
 14. The protection of the chief huntsman is, 
 to convey an offender so far, that the sound of 
 his horn can scarcely be heard. 
 
 15. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, to be augmented once. 
 
 16. His worth is six score and six kine to be 
 augmented once. 
 
 XVII. [Of the mead brewer, his office, his privi* 
 
 lege, and his~dùty, this treats.] 
 
 1. The eleventh is the mead brewer. 
 
 2. He is to have his land free; his horse in 
 attendance; and his linen clothing from the 
 queen, and his woollen clothing from the king; 
 and that at the three principal festivals. 
 
 3. He has no appointed seat in the palace. 
 
 4. His lodging is in the hall, with the ste- 
 ward. 
 
 5. His protection is, from the time he shall 
 begin to make a vat of mead until he shall tie 
 the covering over it, to convey away an offender. 
 
 6. He is entitled to the covering of the mead 
 vat, or four pence; and that at the option of 
 him who may own the feast. 
 
 7. He is to have a third of the wax, or four 
 pence in lieu of it, from the steward, or bus- 
 kins to the value of four pence. The wax of 
 the feast is divided as follows : to the mead 
 brewer in the first place a third; and the two 
 parts are to be divided into three, one third to 
 the chamber, and two thirds to the hall. 
 
 8. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, to be augmented once. 
 
 9. His worth is six score and six kine to be 
 augmented once. 
 
 XVIII. [Of the mediciner of the household, his 
 office, Ms privilege, and his duty, this treats.] 
 
 1. The twelfth is the mediciner of the house- 
 hold. 
 
 2. He is to have his land free; his horse in 
 attendance ; and his linen clothing from the 
 queen, and his woollen clothing from the king. 
 
 3. His seat in the hall within the palace is 
 at the base of the pillar to which the screen is 
 attached, near winch the king sits. 
 
 4. His lodging is with the chief of the house- 
 hold. 
 
 5. His protection is, from the time the king 
 shall command him to visit a wounded or sick 
 person, whether the person be in the palace cr 
 out of it, until he quit him, to convey away an 
 offender. 
 
 6. He is to administer medicine gratuitously 
 to all within the palace, and to the chief of the 
 household; and he is to have nothing from 
 them except their bloody clothes, unless it be 
 for one of the three dangerous wounds, as men- 
 tioned before; these are, a stroke on the head 
 unto the brain, a stroke in the body unto the 
 bowels, and the breaking of one of the four 
 limbs. For every one of these three dangerous 
 wounds the mediciner is to have nine score 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1021 
 
 pence and his food, of one pound without his 
 food, and also the bloody clothes. 
 
 7. The niediciner is to have, when ',he shall 
 apply a tent, twenty-four pence. 
 
 8. For an application of red ointment, twelve 
 pence. 
 
 9. For an application of herbs to a swelling, 
 four legal pence. 
 
 10. For letting blood, four pence. 
 
 11. His food daily is worth one penny half- 
 penny. 
 
 12. His light every night is worth one legal 
 penny. 
 
 13. The worth of a medical pan is one' penny. 
 
 14. The mediciner is to take an indemnifi- 
 cation from the kindred of the wounded person, 
 in case he die from the remedy he may use: and 
 if he do not take it, let him answer for the 
 deed. 
 
 15. He is to accompany the armies. 
 
 16. He is never to leave the palace, but with 
 the king's permission. 
 
 17. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, to be augmented. 
 
 18. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XIX. [Of the butler.] 
 
 1. The thirteenth is the butler. 
 
 2. He is to have his land free; and his linen 
 from the queen, and his woollen clothing from 
 the king; and his horse in attendance. 
 
 3. He is to have _one share of the supper 
 silver. 
 
 4. He is to take care of the mead cellar, and 
 of the vessels, and to keep the keys. 
 
 5. He is to have the covering of the mead vat, 
 or four pence, at the option of the master of the 
 feast.. 
 
 6. He is to have liquor from every feast where 
 mead is used. 
 
 7. He is to serve the liquor, and gi7e to every 
 one alike. 
 
 8. He is to supply the mead cellar, end every 
 thing in it. 
 
 9. The lawful measure of liquor is, the fill of 
 the vessels which are used of ale, their half of 
 bragot, and their third of mead. 
 
 10. He is to eat with the servants. 
 
 11. His lodging is with the steward. 
 
 12. His protection is, from the time he shall 
 begin to put a vessel into the liquor until the 
 compotation shall cease for that night, to con- 
 vey away an offender. 
 
 13. He is to have his light without measure, 
 from the steward, for his service. 
 
 14. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, to be augmented. 
 
 15. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XX. [Of the door- icard. ] 
 
 1. The fourteenth is the door-wara. 
 
 2. He is to have his land fi'ee; his horse in 
 attendance ; and his linen clothing from the 
 queen, and his woollen clothing from the king. 
 
 3. He is to have one share of the supper 
 silver. 
 
 4. He is to have lawful liquor. 
 
 _ 5. He is to carry all messages which are told 
 him, from the gate to the hall, or to any other 
 place where the king may be. 
 
 6. He is to have the clothes of the bard of the 
 household at the three principal festivals. 
 
 7. He is to lodge with the'porter. 
 
 8. He is to eat with the servants. 
 
 9. He ought to know all the officers of the 
 court, that he may not stop them on their pass- 
 age at the gate; and if he should stop any of 
 them, let him pay a camlwrw to the king; and, 
 if it should be one of the chief officers, let him 
 pay him his a 'gwynebwarth 5 : if it should be 
 one of the others four legal pence. 
 
 10. His protection is, to convey an offender 
 to the porter, who is to keep him until the chief 
 of the household shall pass through the gate, 
 and place him under his protection, who is to 
 convey him to a place of security. 
 
 11. He is to have a ^hornfulí of liquor from 
 the steward, and a mess of meat, for his allow- 
 ance. 
 
 12. He is to clear the way for the king, with 
 his truncheon: and whomsoever he may thrust 
 out of the way, at the length [of his arm with 
 his truncheon, though he may seek compensa- 
 tion from him, he is not to obtain it. 
 
 13. He is, after meal time, to send out those 
 it is right to send from the hall. 
 
 14. He is to have, with the servants, "a share 
 of the hide silver. 
 
 15. He is not to sit in the hall, but on his 
 knees to deliver the message to the king. 
 
 16. His saraad L is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 17. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XXI. [Of the cook] 
 
 1. The fifteenth is the cook. 
 
 2. He is to have his land free ; his horse in 
 attendance ; his linen from the queen, and his 
 woollen from the king. 
 
 3. He is to inhabit the kitchen; and he is to 
 have his necessaries from the steward and the 
 land maer. 
 
 4. He is to have skins of all the small ani- 
 mals which come to the kitchen with their skins 
 on; that is to say, he is to have one-third, and 
 the steward two-thirds. 
 
 5. He is to taste each dish that he shall sea- 
 son. 
 
 6. He is to have the fragments, and the 
 tallow, and the entrails. 
 
 7. He is himself to bring the last dish, and 
 place it before the king; and then the king is 
 to present him with meat and drink. 
 
 8. His protection is, from the time he shall 
 begin to prepare the first dish until he shall 
 place the last before the king, to convey an 
 offender away. 
 
 9. The steward is to supply him with all 
 herbs to season his dishes; such as pepper, aud 
 other herbs. 
 
 10. He is to eat with the servants. 
 
 11. His lodging is with the steward. 
 
 12. He is to have one share of the supper 
 silver. 
 
 _ 13. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, to be augmihted. 
 
 14. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XXII. [Of the candle-oearer.] 
 
 1. The sixteenth is the candle-bearer. 
 
 2. He is to have his land free; his horse in at- 
 tendance; and his clothing like the rest; his linen 
 from the queen, and his woollen from the king. 
 
 •Literally 'face-shame.' 
 
1022 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA, 
 
 3. He is to have one share of the supper 
 silver. 
 
 4. He is to hold a candle before the king, 
 opposite his dish, whilst he is eating. 
 
 3. The broken bread and fragments, which 
 fall over the dish, are his. 
 
 6. He is to have a hand-breadth of the candle 
 which he shall hold in his hand. 
 
 7. He is to light all the wax candles in the 
 palace; and the wax he may bite off the tops of 
 the candles in the palace belongs to him. 
 
 8. He is to have the remains of the candles, 
 when the king retires to his chamber. 
 
 9. He is to have a supply of candles, without 
 measure, from the steward. 
 
 10. His protection is, to convey away an 
 offender, from the time the first candle is 
 lighted until the last is extinguished, without 
 pursuit, without impediment: and in like man- 
 ner the rest possess their right, without pursuit, 
 and without impediment. 
 
 11. When the king retires to the chamber, he 
 is to go before him with a candle. 
 
 12. He is to eat with the servants. * 
 
 13. His lodging is with the steward. 
 
 14. His saraad is six kine and six score of 
 silver, to be augmented. 
 
 15. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 The privilege and duty of the sixteen officers 
 pertaining to the king are treated of above. 
 
 Here we proceed to treat of the eight officers 
 who pertain to the queen. 
 
 XXIII. [Of the queen's steicard.] 
 
 1. The first of them is the queen's steward. 
 
 2. He is to have his land free; and his horse 
 in attendance; and his linen from the queen, 
 and his woollen clothing from the king. 
 
 3. He is always to superintend the meat and 
 drink in the chamber. 
 
 4. He is to serve the queen with meat and 
 drink. 
 
 5. He is to have a third of the dirwy from 
 the queen's servants. 
 
 6. His lodging is with the steward of the 
 king. 
 
 7. He is not to sit in the chamber, but to 
 serve from the chamber to the kitchen. 
 
 8. His protection is, to convey an offender to 
 the king's steward; and he, to a place of safety. 
 
 9. He and his fellows are to have a third 
 from all the king's servants, and of that two 
 shares are for himself. 
 
 10. He and his idlows. that is, the cooks, are 
 to havo^fonr pence from the supper silver, and 
 two shares of it belong to him. 
 
 11. He is to receive all his necessaries from 
 the steward cf the king, without measure. 
 
 12. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, to be aiagmented. 
 
 13. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XXIV. [Of the priest of th^queen, this treats.] 
 
 1. The second is the queen's priest. 
 
 2. He is to have his land free ; and his horse 
 in attendance; and his linen and woollen from 
 the queen and the king. 
 
 3. He is to have a third of the queen's tithe; 
 and of what may pertain to the chamber. 
 
 4. He is to have four legal pence for every 
 patent seal which the queen shall give. 
 
 5. He is to have her offering, and that of 
 every one pertaining to her. 
 
 0. He is to have the clothes in which the 
 queen shall do penance during Lent against 
 Easter. 
 
 7. He is to bless the meat and drink which 
 are brought to the chamber. 
 
 8. His lodging is with the king's priest, in 
 the house of the chaplain. 
 
 9. His protection is, to accompany an offender 
 to the nearest church. 
 
 10. His saraad is according to the decision of 
 the synod. 
 
 11. His worth is according to the privilege of 
 his kindred: and so of every graduate. 
 
 XXV. [Of the chief groom of the queen, his 
 office, his privilege, and his duty, this treats.] 
 
 1. The third is the queen's chief groom. 
 
 2. He is to have his land free; his horse in 
 attendance ; and his linen clothing from the 
 queen, and his woollen clothing from the king. 
 
 3. He is to have four pence for every horse 
 given by the queen; he is to give a halter with 
 every one of the horses. 
 
 4. His lodging is the house nearest to the 
 barn, with the chief groom of the king. 
 
 5. His protection, some say, is to the king's 
 chief groom : others say, that it is during a 
 course of the swiftest horse belonging to the 
 queen, to convey away an offender. 
 
 6. He is to have one third cf the colts up to 
 two years old, taken in pillage; and the two 
 portions belong to the chief groom of the king. 
 
 7. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, to be augmented. 
 
 8. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XXVI. [Of the queen's page of the chamlmr, h 's 
 office, his duty, and his privilege, this treats. 
 
 1. The fourth is the queen's page of the 
 chamber. 
 
 2. He is to have his land free; and his horse 
 in attendance; and the queen's old cap; and his 
 linen from the queen, and his woollen clothing 
 from the king. 
 
 3. He is to have one share of the supper 
 silver. 
 
 4. He is to convey the queen's message be- 
 tween the chamber and the hall. 
 
 5. He is to serve the queen, except at the 
 three principal festivals, with meat and drink. 
 
 6. He is to keep the keys of the queen's 
 coffers, and supply the chamber, and make tho 
 queen's bed. 
 
 7. His lodging is the queen's chamber, and 
 his bed is in the closet, that he may be ready 
 to perforin the commands of the king and 
 queen. 
 
 8. His protection, his saraad, and his worth 
 are the same as those of the king's page of the 
 chamber. 
 
 9. His saraad is six kine, and six f.core of 
 silver, to be augmented. 
 
 10. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XXVII. [Of the handmaid, her office, her privi- 
 lege, and her duty, this treats. 
 
 1. The fifth is the handmaid. 
 
 2. She is to have her horse in attendance; 
 and the queen's old clothes. 
 
THE LAWS OF HOWEL EDA. 
 
 1023 
 
 3. She is to have her old shifts, her old bed- 
 linen, her old bands, her old bridles, her old 
 shoes, and her old saddles. 
 
 4. She is to have one share of the supper 
 silver. 
 
 5. Her protection is, from the time she shall 
 spread the clothes on the queen's bed until she 
 shall take them off the following day. 
 
 6. She is to have her bed in the chamber, 
 that she may hear the least word spoken by the 
 queen. 
 
 7. Her worth and saraad are according to her 
 privilege. 
 
 8. Her saraad, if she be married, is a third of 
 the saraad of her husband; if she be not mar- 
 ried, half the saraad of her brother. 
 
 9. Her worth, whether single or married, is 
 half the worth of her brother. And so for every 
 woman. 
 
 XXVIII. [Of the queen's door-ward, his office, 
 his privilege, and his duty, this treats.] 
 
 1. The sixth is the queen's door-ward. 
 
 2. He is to have his land free ; his horse in 
 attendance; and his linen clothing from the 
 queen, and his woollen clothing from the king. 
 
 3. He is to take liquor when there shall be 
 mead. 
 
 4. He is not to sit in the chamber, but to do 
 his duty standing. 
 
 5. He is to have one, share of the supper 
 silver. 
 
 6. His lodging is with the king's door- ward, 
 in the porter's house. 
 
 7. His protection is as that of the king's 
 door-ward. 
 
 8. His saraad is six kine, and six score of 
 silver, to be augmented. 
 
 9. His worth is six score and six kine. to be 
 augmented. 
 
 XXIX. [Of the queen's eooh, this treats.] 
 
 1. The seventh is her cook. 
 
 2. He is to have his land free; his horse in 
 attendance; and his linen from the queen, and 
 his woollen from the king. 
 
 3. He is to be supplied by the steward with 
 all his necessaries for the kitchen. 
 
 4. He is to taste each dish that he may pre- 
 pare. 
 
 5. His protection is the same as that of the 
 king's cook. 
 
 6. His lodging is with the steward of the 
 king. 
 
 7. His "saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 8. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XXX. [Of the queen's 'candle-hearer, 'his office, 
 and his privilege, this treats.] 
 
 1. The eighth is the queen's candle -bearer. 
 
 2. He is to have his land free ; his horse in 
 attendance; and his linen from the queen, and 
 his woollen from the king. 
 
 3. He is to have one share of the supper 
 silver. 
 
 4. He is to have a hand-breadth of evefy 
 candle he shall hold in his hand. 
 
 5. He is to have the tops he shall bite off the 
 candles. 
 
 6. He is to have the remains of all the can- 
 dles. 
 
 7. He is to have the broken bread and 
 
 3x 
 
 broken fragments that fall over the queen's 
 dish. 
 
 8. His protection, lodging, saraad, and worth, 
 are the same as those of ( the candle-bearer of 
 the king. 
 
 Above we have treated of the twenty-four 
 officers that pertain to the court, 
 
 XXXI. [Here tve treat of the officers in the court 
 
 by custom and usage.] 
 
 1. The first of these is the groom of the rein. 
 
 2. The second is the footholder. 
 
 3. The third is the land maer. 
 
 4. The fourth is the apparitor. 
 
 5. The fifth is the porter. 
 
 6. The sixth is the watchman. 
 
 7. The seventh is the woodman. 
 
 8. The eighth is the baking-woman. 
 
 9. The ninth is the smith of the court. 
 
 10. The tenth is the chief of song. 
 
 11. The eleventh is the laundress. 
 
 XXXII. [Of the groom of the rein, his office, his 
 privilege, and his duty, this treats.] 
 
 • 1. The first of these is the groom of the rein. 
 
 2. He is to have his land free; his horse in 
 attendance; and his clothing like the rest; his 
 woollen clothing from the king, and his linen 
 clothing from the queen. 
 
 3. He is to have the king's rain-caps in which 
 he shall ride; his old bridles; his old hose; his 
 spurs; his brass-mounted saddles; and all his 
 horse equipage. 
 
 4. He is to officiate in the absence of the 
 chief groom. 
 
 5. He is to hold the king's stirrup when he 
 mounts and when he alights, and lead his horse to 
 the stable, andbring it to him the following day. 
 
 6. He is always to walk near the king, that 
 he may serve him when necessary. 
 
 7. He is to shoe the king's horse. 
 
 8. His lodging is with the chief groom. 
 
 9. He is to saddle the horse of the judge of 
 the court, and bring it to him to mount; the 
 judge in consequence is to determine causes 
 concerning his privilege and duty gratuitously. 
 Others say the chief groom is to do this. 
 
 10. His protection is, from the time the smith 
 of the court shall begin to make four horse- 
 shoes, with their complement of nails, until he 
 places them under the feet of the king's horse, 
 to convey away an offender. 
 
 11. His saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 12. His worth is six score and six kine, to be. 
 
 XXXIII. [Of the foot-holder.] 
 
 1. The second is the foot-holder. 
 
 2. He is to have his land free; and his linen, 
 and his woollen; and his horse in attendance. 
 
 3. And this office descends to him by privilege 
 of land. 
 
 4. He is to hold the king's feet in his lap, 
 from the time he shall begin to sit at the ban- 
 quet, until he goes to sleep; and he is to rub 
 the king; and during that space of time, he is 
 to guard the king against every mischance. 
 
 5. His protection is, from the time the king 
 shall put his feet in his lap until he goes to his 
 chamber, to convey away an offender. 
 
 6. He is to eat from the same dish with the 
 king, with his back towards the fire. 
 
 7. His saraad is six kine and six score of 
 silver. 
 
1024 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 8. His wôíth is six score 'and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XXXIV. \Oj the land maer.] 
 
 1. The third is the land maer. 
 
 2. He is to have his land free. 
 
 3. He is to superintend the court, under the 
 steward of the court. 
 
 4. He is to receive the things brought to him 
 by the a< maer' and the 'canghellor' for the 
 supply of the court. 
 
 5. He is to order the ploughing; and all the 
 necessaries for the court. 
 
 6. He is to have the whole dirwy and cam- 
 lwrw of the bc maer-trev.' 
 
 7. He is to have the ebediw of the tenants of 
 the maer-trev; and his wife the amobyr of their 
 daughters. 
 
 8. If there arise suits between two of the 
 tenants of the maer-trev, he is to have twenty- 
 four pence, if they should be concerning land, 
 fighting, or theft. 
 
 9. He is to swear for the land of the table of 
 the palace. 
 
 10. He is to have three score pence from 
 every prisoner that enters his gaol. 
 
 11. He is entitled to c< gwestva' from the 
 men of the maer-trev. 
 
 12. The skins of the cattle which may be in 
 his keeping for three nights before they are 
 slaughtered belong to him. 
 
 13. No person is to have the skins of the 
 cattle of the land maer but himself, whether 
 the king be in the palace or absent. 
 
 14. His protection is, to convey an offender 
 over the boundary of the land of the palace. 
 
 15. His lodging is in the buttery. 
 
 16. His saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 17. His worth is six score and six kine, to be 
 augmented. 
 
 XXXV. [Of the apparitor.] 
 
 1. The fourth is the apparitor. 
 
 2. He is to have his land free. 
 
 3. And, when the king is in the palace, he is 
 to have a mess of meat. 
 
 4. He is to stand between the two pillars, 
 with a rod in his hand, and watch, lest the 
 house should be burned, whilst the king is at 
 meat. 
 
 5. He is to drink with the servants, and he 
 is not to sit while the king shall be eating and 
 drinking in the hall; and he is not to strike the 
 pillar on the side where the king shall be. 
 
 6. Of the vessels used in the serving, he is to 
 have the fill of ale, and the half of bragot, and 
 the third of mead. 
 
 7. And he is to have the legs of the oxen and 
 kine obtained by his information, to make boots 
 to the height of his ankles; and on the ninth 
 day of the calends of winter, he shall have a 
 coat, a |shirt, and trousers without d< tenlliv.' 
 His clothes are to reach to the knot of his 
 trousers. On the calends of winter, he is to 
 have a cap; and a mantle on the calends of 
 March, or February 
 
 * Each comot had a ' maer' who superintended it, 
 and received the dues to the lord ; and a ' canghellor ' to 
 determine causes. 
 
 b The ' maer-trey' was one township, out of the^fifty 
 townships composing a comot, set apart as demesne land 
 for the lord. 
 
 c< Entertainment.' 
 
 * Literally ' stiffening ;' and here may, perhaps, signify 
 lining. 
 
 8. The apparitor is to divide between the 
 king and the canghellor. 
 
 9. He is to have from a house in which a death 
 has taken place, the meat in cut, the butter in 
 cut, the lowest stone of the quern, the green 
 flax, the lowest layer of corn, the hens, the cats, 
 the fuel axe, and the headland of corn uncut in 
 the field, or the skirts if there be no headland. 
 
 10. From every house to which he goes on the 
 business of the king, he is to have a loaf and its 
 e 'enllyn.' 
 
 11. Three cubits are to be the length of his 
 spear; two behind him, and one before him. 
 
 12. Of the booty obtained out of the country, 
 he is to have a bull, or an animal that has not 
 been under the yoke, or a milch heifer. 
 
 13. When the apparitor dies, the king is to 
 have all his goods. 
 
 14. If the apparitor be sitting, and is insulted 
 whilst causes are trying, he is to have no other 
 compensation than a sieve of oats and an egg shell. 
 
 15. His saraad, in every case, according to 
 some, is equal to the saraad payable to the per- 
 son upon whose land he may be insulted. And 
 in like manner his f 'galanas.' Others say his 
 saraad is three kine, and three score of silver. 
 
 16. His worth is three score and three kine. 
 
 XXXVI. {Of the porter.] 
 
 1. The fifth is the porter. 
 
 2. He is to have his land free; and his dwell- 
 ing in the gate-way. 
 
 3. He is to have his food always from the 
 palace ;' ; and a mess, when the king is present. 
 
 4. He is to have a handfull of every gift that 
 goes through the gate; that is of fruit, eggs, and 
 herrings, and such small things. 
 
 5. He is to have from every burden of fuel that 
 comes through the gate, the billet he may be 
 able to take, without impeding the horse, with 
 his hand on the gate. 
 
 6. He is to have four pence from every prisoner 
 upon whom the gate shall be shut. 
 
 7. He is to spread the skins of the animals, 
 that is, the cattle, which are slaughtered in the 
 palace; and to keep them until they are shared: 
 and he is to have a penny for each of them. 
 
 8. He is to have, of the swine, taken in pil- 
 lage that pass through the gate, the sow which 
 he shall be able, with one hand, to lift by her 
 bristles until her feet are as high as his knees. 
 
 9. The animal that comes through the gate 
 without a tail belongs to him. 
 
 10. He is to act as apparitor over the maer- 
 trev: and he is to have four pence from every 
 amobyr that comes therefrom. 
 
 11. He is to summon the tenants of the maer- 
 trev to work: and he is to have four pence, of 
 every dirwy and camlwrw levied upon them, as 
 fee. 
 
 12. He is to perform errands throughout the 
 palace gratuitously: and he is to have the 
 remains of the cheese he may toast. 
 
 13. He is to get ready the palace, by ordering 
 a supply of straw, and lighting the fire. 
 
 14. His protection is, to keep an offender until 
 the chief of the household passes through the 
 gate to his lodging; and the chief of the house- 
 hold is to convey him to a place of safety. 
 
 15. His saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 e Whatever is eaten with bread except flesh, 
 f Literally ' murder ;' and in the secondary sense' the 
 compensation for murder. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1025 
 
 16. His worth is six score and six kine. 
 
 XXXVII. [Of the watchman.'] 
 
 1. The sixth is the watchman. 
 
 2. He is to have his land free: his food in 
 ordinary: and his buskins: and a loaf, with its 
 enllyn for his morning meal. 
 
 5. He is to watch only from the time of going 
 to sleep until day: he is to sleep in the day time, 
 and is to do nothing without a reward. 
 
 4. Some say that he is to have the eyes of the 
 animals slaughtered in the palace: and to have 
 his clothes, including his cap and hose. 
 
 5. If he be found sleeping during the time he 
 is to watch, though he be beaten, he is not to be 
 compensated; and, if he be not beaten by the 
 person who rinds him asleep, let him pay a cam- 
 lwrw to the king. 
 
 6. His protection is, from the time he shall 
 begin to blow his horn, when he goes to watch 
 at night, until the gate shall be opened on the 
 following morning. 
 
 7. His saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 8. His worth is six score and six kine. 
 
 XXXVIII. [Of the woodman.] 
 
 1. The seventh is the woodman. 
 
 2. He is to have his land free ; and his food 
 in ordinary; and a mess, when the king is 
 present ; and his buskins. 
 
 3. He is to have whatever may be necesáary 
 for collecting fuel for the palace ; and if he lose 
 aught thereof, he is to make it good. 
 
 4. He is to take care of the horse that carries 
 the fuel, to receive provender for it nightly from 
 the palace, and to ride upon it in going to the 
 wood to collect fuel; and if he should lose it 
 while under his charge, he is to pay for it. 
 
 5. He is not to trim the fuel, otherwise than 
 as he may put it on the horse, after it is brought 
 home. 
 
 6. He is to have the necks of the animals that 
 shall be slaughtered in the palace; the reason 
 of which is, that they are chopped with his fuel 
 axe. 
 
 _ 7. His protection is, as îar as he can throw 
 his axe, or his bill. 
 
 8. His saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 9. His worth is six score and six kine. 
 
 XXXIX. [Of the baking -woman.] 
 
 1. The eighth is the baking-woman. 
 
 2. She is to have her food from the palace; 
 and her clothes; and a mess, when the king is 
 present; and a cake, at the conclusion of baking, 
 of every kind of flour she may bake; and her bed 
 in the buttery. 
 
 3. She is not to rise to any one while making 
 bread. 
 
 4. Her protection is, as far as she can throw 
 her peel. 
 
 5. Her saraad, if she be married, is one third 
 of the saraad of her husband, of her and every 
 wife; and if she be not married, one half of the 
 saraad of her brother. 
 
 6. Her worth, whether single or otherwise, is 
 half the worth of her brother. 
 
 XL. [Of the smith of the court.] 
 
 1. The ninth is the smith of the court. 
 
 2. He is to have his land free; his food in 
 ordinary; and a mess, when the king is present. 
 
 3. He is to make all the necessaries of the 
 palace gratuitously, except three things: these 
 are, the suspension irons of the rim of a cauldron, 
 the blade of a coulter, and the socket of a fuel 
 axe, and the head of a spear; for each of these 
 three things he is to be paid the value of his 
 labour. a 
 
 4. He is to do what is wanted by the officers 
 of the palace gratuitously; they are to present 
 him with clothes for each, piece of work. 
 
 5. The amobyr of the daughters of the other 
 smiths belong to him. 
 
 6. He is entitled to the 'ceinion:' the ceinion 
 imply the first liquor that comes into the hall. 
 
 7. His seat in the palace is on the end of the 
 bench, near the priest of the household. 
 
 8. His protection is, from the time he shall 
 begin his work in the morning until he shall 
 finish at night. 
 
 9. His saraad .s six kine, and six score c£ 
 silver. 
 
 10. His worth is six score and six kine. 
 
 XLI. [Of the chief of song.] 
 
 1. The tenth is the chief of song. 
 
 2. He is to have his land free. 
 
 3. His seat is on one side of the judge of the 
 court. 
 
 4. He is to begin with a song of the Deity; 
 and next of the king who shall own the palaco, 
 or of another. 
 
 5. The chief of song only is to b solicit; and of 
 the common gains of himself and companions he 
 is to have two shares. 
 
 6. He is to have twenty-four pence from 
 every minstrel, when he may have finished his 
 instruction. 
 
 7. He is to have twenty-four pence from every 
 woman on marriage, if he have not received it 
 from her before. 
 
 8. He is to have the amobyr of the daughters 
 of the minstrels. 
 
 9. He is to lodge with the edling. 
 
 10. His protection is from the time he shall 
 begin the first song in the palace, until he shall 
 finish the last song. 
 
 11. His saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 12. His worth is six score and six kine. 
 
 XLII. [Of the laundress.] 
 
 1. The eleventh is the laundress. 
 
 2. She is to have her food from the palace;" a 
 mess, when the king is present; and her clothes: 
 and she is to have, on the day she shall wash for 
 the queen, a gift from her. 
 
 3. Her protection is, as far as she can throw 
 her washing beetle. 
 
 4. Her saraad, and her worth are as those of 
 the baking- woman. 
 
 Above we have treated of the officers pertain* 
 ing to the court, both legal and customary; and 
 their privilege and their duty. 
 
 XLIII. Here we treat of other things, 
 
 1. The three indispensables to a king are, his 
 priest to say grace and sing mass; the judge of 
 the court, to elucidate every thing doubtful; and 
 his household for his commands. 
 
 % The three indispensables to a c< gwrda;' 
 his harp, his cloak, and his cauldron. 
 
 a The text here seems corrupt, and the various readings 
 are too anomalous to render it restorable. 
 
 b Apparently to solicit a largess, or permission to 
 address a poem to a patron. 
 
 "Literally 'good-roan.' 
 
1026 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA, 
 
 3. The three indispensables to a as taeog;' his 
 feet trough, his auger, and his backfire-stone. 
 
 4. Three things which the king is not to share 
 ■with any personj his treasure, his hawk, and 
 his thief. 
 
 5. The three ' nets ' of the king; the pasture 
 of his horses, his herd of swine, and his herd of 
 cattle : if a person lose an animal, and it be 
 found among the animals of the king, he is to 
 have four pence for every one so found. 
 
 6. The three nets of a gwrda; his horses, his 
 herd of cattle, and his herd of swine: if a person 
 find an animal among them, let him pay four 
 pence. 
 
 7. The three nets of a taeog; his herd of 
 swine, his herd of cattle, and his summer-house, 
 from the calends of May unto August: if he find 
 an animal astray, among them, he is to have four 
 pence reward for discovery; for by law the 
 tenth of the thing discovered is the reward for 
 discovery. 
 
 8. The king has three horns of assemblage, 
 which are to be of buffalo horn, and of equal 
 worth: the horn the king drinks out of, his horn 
 of assembling, and the horn of the chief hunts- 
 man; the worth of each of them is one pound. 
 
 9. There are three legal harps: the king's 
 harp, the harp of a chief of song, and the harp 
 of a gwrda; the worth of the first two, each six 
 score pence, and their tuning keys twenty-four 
 pence; the harp of a gwrda is worth three score 
 pence, and the timing key twelve pence. 
 
 10. Three things which a taeog is not to 
 sell, without the permission of his lord : a stallion, 
 honey, and swine; and, if he should sell them, 
 let him be subject to dirwy, and the bargain be 
 void; and, if his lord do not purchase them, he 
 may sell them in whatever way he may please. 
 
 11. Three arts which the son of a taeog is not 
 to learn, without the permission of his lord; and, 
 if he should learn them, he must not exercise 
 them, except a scholar, after he has taken holy 
 orders: these are, scholarship, smithcraft, and 
 bardism. 
 
 12. The eight 'packhorses' of the king: the 
 sea, a waste, an indigent person from another 
 country, a thief, a person dying suddenly, a 
 childless person, a death whereby he obtains an 
 ebediw, a criminal f romjwhom he obtains a dirwy 
 or a camlwrw. 
 
 13. Whoever shall use rude language to the 
 king; let him pay a double camlwrw to the king. 
 
 14. Wherever the priest of the household, the 
 steward, and the judge of the court meet to- 
 gether; that place has the privilege of the court. 
 
 15. The king is not to go with his host out of 
 the country, except once a year: but they are to 
 attend the king in his own dominions whenever 
 he shall please. The king is to have, from every 
 b< villain-trev,' a man, a horse, and an axe to 
 form encampments, at his own cost. 
 
 16. Nine buildings which the villains of the 
 king are to erect for him: a hall, a chamber, a 
 buttery, a stable, a dog-house, a barn, a kiln, a 
 privy, and a dormitory. 
 
 17. All chattels without an owner are the 
 king's waste. 
 
 18. Three things which the king is not to 
 share with another, if obtained by spoil in 
 another country: gold and silver treasure, buffalo 
 
 *A villain. 
 
 o Four out of the twelve maenols in each comot were 
 'villain-trevs,' or 'villain townships.' 
 
 horns, and a dress which has a gold border to 
 it. 
 
 19. A double camlwrw is to be in the palace 
 and in the church, and so a dirwy. 
 
 20. Whoever shall do a wrong 'in a mother 
 church, let him pay to it fourteen pounds: one 
 half to the abbot, if he be a divinity scholar; 
 and the other half between the priest and the 
 community. If a wrong be committed in a 
 church-yard, seven pounds; to be divided in two 
 halves like the other. 
 
 21. Whoever shall do a wrong in another 
 church, let him pay seven pounds: the one half 
 to the priest, and the other to the parson. 
 
 And so ends the book of the court. 
 
 BOOK THE SECOND. 
 
 [the laws of the country.] 
 
 I. Here begin the laws of the women. 
 
 1. The first of them is': if a woman bej given 
 in marriage, she is to abide by her a 'agweddi' 
 unto the end of the seventh year; and if there 
 be three nights wanting of the seventh current 
 year, and they separate, let them share into two 
 portions every thing belonging to them. 
 
 2. The wife is to share, the husband is to 
 choose of the things which the law shall not 
 share between them. The swine to the husband, 
 and the sheep to the wife; if there be only one 
 kind, they are to hê shared: and if there be 
 sheep and goats, the sheep to the husband, and 
 the goats to the wife; if there be only one kind, 
 they are to be shared. 
 
 3. Of the children, two shares to the father, 
 and one to the mother; the oldest and the 
 youngest to the father, and the middlemost to 
 the mother. , 
 
 4. The household furniture is to be thus 
 shared: all the milking vessels, except one pail, 
 go to the wife; all the dishes, except one dish, 
 go to the wife; and those two go to the husband: 
 the wife is to have the car and the yoke to con- 
 vey her furniture from the house. The husband 
 is to have all the drinking vessels; the husband 
 is to have the riddle: the wife is to have the 
 small sieve. The husband is to have the upper 
 stone of the quern; and the wife the lower. 
 The clothes that are over them belong to the 
 wife; the clothes that are under them belong to 
 the husband, until he marries again; and after 
 he marries, the clothes are to be given up to the 
 wife: and if another wife sleep upon the clothes, 
 let her pay b 'wyneb-werth' to the other. To 
 the husband belong the kettle, the bed coverlet, 
 the bolster of the dormitory, the coulter, the 
 fuel axe, the auger, the settle, and all the hooks, 
 except one; and that to the wife. To the wife 
 belong the pan, the trivet, the broad axe, the 
 hedge bill, the plough share, all the flax, the 
 linseed, the wool, the house-bag, with its con- 
 tents, except gold and silver; which, if there be 
 any, are to be shared: the house-bag is the 
 hand-bag. If there be webs, they are to be 
 shared; the yarn balls to the children if there 
 be any, if not they are to be shared. The hus- 
 band is to have the barn, and all the corn above 
 ground and under ground: the husband is to 
 
 & t Dower 
 
 b Literally 'face-worth/ Another M.S.S. has *wyneh- 
 warth'— face-shame. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1027 
 
 5. The provisions are to be thus shared: to 
 the wife belong the meat in the brine, and the 
 cheese in the brine; and after they are hung up 
 they belong to the husband: to the wife belong 
 the vessels of butter in cut, the meat in cut, and 
 the cheese in cut: to the wife belongs as much 
 of meal as she can carry, between her arms and 
 knees, from the store-room into the house. 
 
 6. To each of them belong their clothes, 
 except their mantles; the mantles are to be 
 shared. 
 
 7. If the husband be privileged, let him show 
 his privilege before the sharing; and after he 
 shall have obtained his privilege; let there be a 
 sharing, as we have said above. 
 
 S. Their debts let them pay in equal shares. 
 
 9. And if they separate before the seventh 
 year, let there be paid to her her agweddi, her 
 a< argyvreu,' and her b 'cowyll;' and if she was 
 given when a maid, whatever of those things 
 remain she shall have: and if she leave her hus- 
 band before the seventh year, she loses all these, 
 except her cowyll, and her wyneb-werth for his 
 c< gowyn.' 
 
 10. Should her husband be leprous, or have 
 fetid breath, or be incapable of marital duties ; 
 if on account of one of these three things she 
 leave her husband, she is to have the whole of 
 her property. 
 
 11. If by dying they part, she is to have every 
 thing in two portions, except the corn: no wife 
 in the world is to have a share of the corn, but 
 an espoused wife. 
 
 12. If by dying and living they separate, let 
 the sick, aided, by the confessor, share, and let 
 the healthy choose. 
 
 13. The sick is not to bequeath aught, except 
 a daered to the church, and an ebediw to the 
 lord, and his debts: and, should he bequeath, 
 the son can break the bequest; and such a one 
 is called the uncourteous son. Whoever there- 
 fore shall break a legal bequest, whether daered 
 or debts, shall be excommunicated, as a publican 
 or pagan. 
 
 14. If living they separate, let her and her 
 property remain in the house to the end of nine 
 days and nine nights, to ascertain whether the 
 separation be legal; and if the separation be 
 right, at the end of the ninth day, let her pro- 
 perty go before, and, after the last penny, let her 
 go herself. 
 
 15. The saraad of a married woman is accord- 
 ing to the privilege of the husband; that is, a 
 third of- her husband's saraad: before she is 
 betrothed to a man, it is according to the privi- 
 lege of her brother's saraad; that is, half the 
 saraad of her brother. 
 
 16. Her galanas, whether married or not, is 
 half the galanas of her brother. 
 
 17. If the husband take another wife, after 
 he shall have parted from the first wife; the first 
 is free. 
 
 18. If a man part from his wife, and she be 
 minded to take another husband, and the first 
 Imsband should repent having parted from his 
 wife, and overtake her with one foot in the bed 
 and the other outside the bed, the prior husband 
 is to have the woman. 
 
 19. If a married woman commit any heinous 
 a ' Paraphernalia. 
 
 b ' Maiden-fee.' 
 
 c ' Concupiscence :' the term is used for a fine due to 
 the wife from the husband for connexion with another 
 female. 
 
 crime, either by giving a kiss to another man, 
 vel praebendo se palpandam, vel stuprandam; 
 those are saraad to her husband. 
 
 20. Si coitus f actus fuerit, the saraad shall be 
 increased by one half; because it is productive 
 of family enmity. 
 
 21. Si palpatio facta fuerit, let there be paid 
 to him his saraad, and that without augmenta- 
 tion. 
 
 22. If it be giving a kiss, only two parts of 
 the saraad are to be paid, since there is not a 
 complete act. 
 
 23. If the man deny se deprehensum fuisse 
 inter femora ejus, let him give the oaths of fifty 
 men ; and the woman the oaths of fifty women. 
 
 24. If the man deny se earn palpavisse; he is 
 to give the oaths of fourteen men; and the woman 
 the oaths of fourteen women, and those their 
 relations, including her mother, her father, her 
 brothers, and her sisters. 
 
 25. If he deny giving a kiss; let the man give 
 the oaths of seven men; and the woman the 
 oaths of seven women, and those their relations, 
 including her mother, her father, her brothers, 
 and her sisters. 
 
 26. Whoever shall take away a maid clandes- 
 tinely, and before connexion between them, the 
 maid ask: 'What wilt thou give me:' and he 
 minutely inquire the amount he is to give her, 
 and that upon his faith; if, after this, he attempt 
 to deny it, and she urge her claim legally against 
 him, she is to be credited: for there her word is 
 conclusive as to her purity; since he took her 
 to a place where there were no wedding guests. . 
 
 27. If a maid be given to a man, and she be 
 found by the man to be deflowered, and he allow 
 her to remain in his bed until the following 
 morning; he cannot, on the morrow, take away 
 any of her due: sed si, postquam illam vitiatam. 
 deprehenderit, surrexerit ad pronubos, pene 
 erecto, et testaretur eis se illam vitiatam inven- 
 isse, et non concubuerit cum ilia ad crastinum 
 usque; nihil ab eo in crastinum habebit. Si 
 mammae et crines et menses apparuerint, tunc 
 lex pronuntiat neminem posse certo scire num 
 virgo sit necne, propter hcec signa; and then the 
 law allows her to be exculpated by the oaths of 
 seven persons, including her mother, her father, 
 her brothers, and sisters. If she will not be ex- 
 culpated, let her shift be cut off as high as her 
 hip; and let a yearling steer be put in her hand, 
 having his tail greased with tallow; and if she 
 can hold him by his tail, let her take him in 
 lieu of her share of the argyvreu; and, if she 
 cannot hold him, let her be without any thing. 
 
 28. Whoever shall give a woman to a man, 
 must pay her amobyr, or take sureties from her 
 for its payment: but if she dispose of herself, 
 let her pay her amobyr herself; because she has 
 been her own disposer. 
 
 29. If a man take away a woman clandestinely, 
 and bring her to an house of uchelwr, to sleep 
 with her, and the gwrda do not take security for 
 her amobyr, let him pay it himself. 
 
 30. If a man take a woman clandestinely, let 
 her be, until the end of the seventh year^ upon 
 three steers whose horn and ear are of equal 
 length; and since she herself lost her own pri- 
 vilege, let her be on that privilege to the end of 
 the seventh year: and if she have argyvreu, 
 let that remain entire unto the end of the 
 seventh year; if she permit it to be made use 
 of, no compensation shall be made to her for 
 
102S 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 what is consumed for food and clothes. a From 
 the end of the seventh year, if she reach within 
 three nights of the seventh year, a sharing is to 
 be made with her in halves, as a betrothed wife: 
 because a wife, whether abducted, or betrothed, 
 continues on the privilege of her agweddi only 
 unto the end of the seventh year; and she is 
 not subject to agweddi after the expiration of 
 the seven years; therefore let them share in 
 halves. 
 
 31. Whoever shall sleep three nights with a 
 woman, from the time the fire is covered until 
 it be uncovered the foil owing morning, and after 
 that willeth to separate, let him give her an ox 
 that shall be worth twenty pence, another worth 
 thirty pence, and another worth sixty pence; 
 and, if he take her to house and home, and she 
 live with him unto the end of seven years, 
 thenceforwards he is to share with her, as with 
 a betrothed wife. 
 
 32. There are three legal agweddi: the agweddi 
 of a king's daughter, twenty-four pounds ; the 
 cowyll of a king's daughter, eight pounds; the 
 agweddi of a gwrda's daughter, three pounds; 
 and her cowyll one pound; the agweddi of an 
 b< aillt's' daughter, one pound; and her cowyll 
 six score pence. 
 
 33. If a man cause a female of grove and bush 
 to become pregnant, he must wholly maintain 
 the child; for the law enacts that she ought not 
 to suffer loss on account of the man, since she 
 received no benefit from him, and therefore he is 
 to rear the child. 
 
 34. If a man part from his wife, and she be 
 pregnant at the time of separation, let her be 
 allowed, from that period unto the time of par- 
 turition, what would suffice to rear the babe for 
 half a year; and after the child is born, she is 
 to rear it unto the end of the year; willing or 
 unwilling, she is to rear it, for an allowance 
 from the husband. The measure of the allow- 
 ance is, a milch cow, a coat worth four pence, a 
 pan worth a penny, and a car load of the best 
 corn that shall grow upon his patrimony, and 
 these unto the end of the year, towards rearing 
 the child. And she herself must afterwards 
 rear it for half a year; and thenceforward she 
 cannot be compelled to rear it beyond her own 
 proportion, unless it be her will; and from 
 thence unto the end of the fourteenth year, two 
 thirds of the rearing fall on the father, and one 
 third on the mother; and, at the expiration of 
 the fourteen years, it is right for the father to 
 take him to his lord, to become a man to him : 
 and from that time forward he is to be supported 
 by his lord. 
 
 35. If a woman say that a man has commit- 
 ted a rape upon her, and the man deny it, let 
 him give the oaths of fifty men, witk^-t an all- 
 tud, without a c 'gwr nod.' 
 
 36. If she legally urge her plaint, prebendat 
 penem ejus manu sinistra, et dextra reliquiis 
 imposita, juret super istas, eum ipsam stupra- 
 visse isto pene per vim. causing shame and saraad 
 to herself, to her kindred, and to her lord. Some 
 of the judges will not admit a denial against 
 this; we however admit a denial, as we have 
 previously said. 
 
 37. If a man acknowledge the commission of 
 a rape upon a woman, let him pay twelve kine 
 
 a See Sect. 1. 
 *> ' An alien.' 
 9 Literally ' a marked man,' a slave- 
 
 as a dirwy to the lord, and her amobyr to the 
 lord; and, if she be a maid, her cowyll, and her 
 agweddi, to the utmost amount of her due; and 
 her wyneb-werth, and her ai dilysrwydd:' and, 
 if she be a married woman, her saraad, aug- 
 mented by one half, to her husband. 
 38. If a man take away a maid clandestinely, 
 
 her lord and her kindred are to take her 
 
 away 
 
 from him, though it may annoy him: and, if 
 she had previously been with another manf she 
 cannot after that be taken from the man who 
 took her clandestinely, unless it be her will. 
 
 39. The three peculiars of a woman: her 
 cowyll, her gowyn, and her saraad: the reason 
 these three are called three peculiars is, because 
 they are three proprieties of a woman, and can- 
 not be taken from her for any cause: her cowyll 
 is what she receives for her maidenhood; her 
 saraad is, for every beating given to her by her 
 husband, except for three things; and those 
 three, for which she may be beaten, are, for 
 giving any thing which she ought not to give; 
 for being detected with another man in a 
 covert; and for wishing drivel upon his beard; 
 and, if for being found with another man he 
 chastise her, he is not to have any satisfaction 
 besides that; for there ought not to be both 
 satisfaction and vengeance for the same crime: 
 her gowyn is, if she detect her husband with 
 another woman; let him pay her six score pence 
 for the first offence, for the second one pound; if 
 she detect him a third time, she can separate 
 from him, without losing any thing that belongs 
 to her: and the property she may obtain for the 
 above three things is to be apart from her hus- 
 band; and, if she endure, without separation, 
 after the third oifence, she is not entitled to any 
 satisfaction. The wife of the king may give, 
 without the king's permission, the third of what 
 shall come of b ' dovod' to the king. The wife 
 of an uchelwr may give her mantle, her shift, 
 her shoes, her head linen, her meat and drink, 
 and the contents of her store-room, and may lend 
 all her furniture. The wife of a taeog can give 
 nothing but her head gear; and lend only her 
 sieve, and that a? far as her voice can be heard, 
 from the dunghill, requesting its return. 
 
 40. The three holds of a wife: the first is, 
 when she is slept with, she is not to move from 
 thence until the end of the ninth day; and when 
 she shall sep arate from her husband, she is not 
 to move from the house until the end of the 
 ninth day; and then, after the last penny of her 
 property; and when her husband shall die, she 
 is not to move from the house until the end of 
 the ninth day; and then, after the last penny, 
 let her go. 
 
 41. In three modes an amobyr accrues to a 
 woman: one is, by gift and delivery before she 
 be slept with; the second is, by open cohabita- 
 tion, though there may be no gift nor delivery; 
 the third is, by her pregnancy. 
 
 42. The amobyr of the daughter of a maer 
 canghellor, one pound. 
 
 43. The amobyr of the daughter of a maer, 
 six score pence. 
 
 44. The amobyr of the daughter of a chief of 
 a kindred, six score pence and one pound. 
 
 45. The amobyr of the daughter of an uchel- 
 wr, six score pence. 
 
 * 'Assurance.' 
 
 b The term 'dovod appears to comprehend tU0»e 
 things which were for domestic uses. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1029 
 
 46. The amobyr of the daughter of an aillt, 
 four score pence. 
 
 47. The amobyr of the daughter of an a 'alltud, ' 
 twenty-four pence. 
 
 48. The amobyr of the daughter of every chief 
 officer, according to some, a pound, according to 
 others, six score pence. 
 
 49. The amobyr of the daughters of each of 
 the other officers, according to some, six score 
 pence, according to others, three score pence. 
 
 50. The amobyr of the daughter of a slave, 
 twelve pence. 
 
 51. If a household slave become pregnant, he 
 who is the cause of her pregnancy is to provide 
 another woman equal to her, to serve in her 
 room, until her delivery, and is to rear the child 
 after it is born, without let to the owner of the 
 person; and, if she die in delivery, he is to pay 
 her legal worth to her lord. 
 
 52. The ebediw of a female having a cell, 
 sixteen pence. 
 
 53. If a female alltud, in passing through a 
 country, die; let sixteen pence be paid to the 
 proprietor of the soil for her death clod. 
 
 54. If a man willeth to separate from his 
 wife, and after he shall have separated, willeth 
 another wife; the first, that has been divorced 
 is free: for no man is to have two wives. 
 
 55. Every woman is to go the way she will- 
 eth, freely, for she is not to be revenant; and 
 nothing is due from her, except her amobyr, and 
 only one amobyr; for a woman owes no ebediw, 
 only her amobyr; therefore, as a man is to pay 
 only one ebediw, in like manner a woman is to 
 pay only one amobyr; for there is no ebediw 
 from her, only her amobyr. 
 
 56. A woman cannot be admitted as surety 
 or witness concerning a man. 
 
 57. If a woman be seen coming from one part 
 of a grove, and a man from the other part, or 
 coming out of an empty house, or under one 
 mantle; if they deny; the oaths of fifty women 
 on the woman, and the same number of men on 
 the man. 
 
 58. If a Welsh female be given to an alltud, 
 her sarâad shall be according to the privilege of 
 her husband, until the alltud shall die; and, 
 after the death of the alltud, until she take 
 another husband; since she is not to revert to 
 the privilege of her kindred. 
 
 59. If a Welsh female be given to an alltud, 
 and they have male children, the children are 
 entitled to inheritance by maternity; but they 
 are not to have a share of the privileged farm, 
 until the third generation; excepting the son of 
 an alltud chieftain; and he is to have a share of 
 the whole without delay: the sons of such 
 women are to pay cattle without surety; and the 
 reason that such cattle are called cattle without 
 surety is, because there is no kindred of the 
 father to pay them, but the mother's kindred 
 alone. b 
 
 60. A wcman ought neither to buy nor sell 
 without consent of the husband unless she be 
 married: if she be married however, she may 
 buy and sell. 
 
 61. Three women whose sons are to have the 
 privilege of maternity according to law: the son 
 
 B 'A foreigner.' 
 
 to The k indred of the mother was amerced in the entire 
 mulct for murder committed by such sons, because the 
 father's kindred was beyond the jurisdiction of the lord ; 
 and the mother's kindred, if they were murdered, received 
 the whole mulct. 
 
 of a Welsh female given to an alltud; the son of 
 a woman given as an hostage to a foreign country, 
 if she become pregnant, being given as an host- 
 age by her kindred and her lord; and of a 
 woman upon whom an alltud shall have com- 
 mitted a rape. 
 
 62. If a maid be given in marriage to a man, 
 and her cowyll be not specified before she rise 
 from her bed in the morning, he is not answer- 
 able to her for it thenceforward. 
 
 63. If a maid declare not her cowyll before she 
 rise from her bed in the morning, the cowyll 
 is to be thenceforward in common between 
 them. 
 
 64. A daughter is to have, of her father's 
 property, only half the share a brother shall 
 have; and she is to pay for galanas only the 
 half of what a brother shall pay; and that for 
 her children: and. if she have no children, and 
 she swear that there never will be any, she is to 
 pay nothing; and if there be children arrived at 
 legal age, let them pay on their own account 
 thenceforward. 
 
 65. No woman in the world, old or young, is 
 to pay the a spear penny. 
 
 66. Si femina, ob desiderium se sejungendi, 
 diceret quod vir non potest cop ulare, lexrequirit 
 id probari hoc modo; linteamen album recens 
 lotum sub illis expandi, et virum in illud ire pro 
 re venerea, et |urgente libidine earn super lin- 
 teamen projicere; et si fiat vel conspiciatur in 
 linteamen, satis est ei, et ilia postea non potest 
 ob istam causam se sejungere ab eo: et si non 
 possit, potest se sejungere ab eo, et abire cum 
 omnibus rebus suis. 
 
 67. If a maid assert that a man has com- 
 mitted a rape upon her, and the man deny it; 
 and the maid say, that, if he has not violated 
 her, she is a virgin: the law declares it to be 
 right to prove whether she be a virgin or not, 
 since her being a virgin is her b 'arddelw;' and 
 he who is to prove the fact is the edling: if he 
 find her a virgin, the man shall be free from the 
 charge against him, and she, without losing her 
 privilege. 
 
 68. If a rape be committed on a married 
 woman, no amobyr is to be paid for her; because 
 she herself paid it, when she married. 
 
 69. If a woman take a child legally to a man, 
 though the man disown it, we say that she is not, 
 after once taking it to him legally, ever to take 
 it to another; for it cannot revert from the 
 person to whom it was first taken. 
 
 70. If a woman be given to a man, and her 
 property specified, and the whole of the property 
 tad, except one penny, and that be not had, we 
 say that the man may separate from her on that 
 account, and she cannot reclaim any of her 
 property: and that is the single penny that 
 takes away a hundred. 
 
 71. Surety is not requisite for the dilysrwydd 
 of property which a woman brings as her 
 portion. 
 
 72. A woman is entitled to the third of the 
 sarâad of her husband, whether from his homi- 
 cide, or from any other cause. 
 
 73. A c ' raith ' of women is not to go with a 
 woman, either for theft, or for murder, or for 
 surety, but a raith of men. 
 
 a So termed from being collected by the criminal from 
 males, distantly related to him who refused taking an 
 oath of non-consanguinity. 
 
 b ' Voucher.' 
 
 c ' A compurgation jury.' 
 
1030 
 
 THE LAWS OF HOWEL DBA. 
 
 74. The law enacts that a woman is not to 
 have a cowyll after the appearance of the menses, 
 unless her next of kin, including her mother, her 
 father, her brothers, and her sisters, as far as 
 seven persons, shall exculpate her. The menses 
 ought to appear at her fourteenth year; and from 
 thence until the end of forty years she is to rear 
 children; that is to say, fifty-four years she 
 continues in her youth ; and after that to cease 
 to bear. 
 
 75. If a maid be given to a man, and the 
 marriage being unconsummated, she receive an 
 injury; according to the privilege of her husband 
 she is rated, and is to be compensated, and not 
 according to the privilege of her brother; and 
 she is called a maiden wife: and if a rape be 
 committed upon her, she is to be paid her 
 cowyll. 
 
 76. If a woman be slandered on account of a 
 man; the first time, the oaths of seven women 
 exculpate her; the second time, the oaths of 
 fourteen women; the third time, the oaths of 
 fifty women; and thence onward, for every slan- 
 der, the oaths of fifty women. 
 
 77. If a woman kill a man, she is to have the 
 spear penny: and this is the person who receives, 
 but does not pay. 
 
 78. Every a lady is entitled to the amobyr of 
 the women of her domain. 
 
 79. Every land maer is to have the amobyr of 
 the women of the maer-trev. 
 
 80. A common prostitute has no privilege; 
 though a rape be committed upon her, she is not 
 to obtain compensation : if she be insulted, let 
 her sarâad be paid according to the privilege 
 of her brother, and her galanas, if she be 
 killed. 
 
 81. For every offence that a woman may 
 commit, let her kindred pay for her, as for a 
 man, unless she be married ; but if she be mar- 
 ried, let her and her husband pay her carulwrw 
 and her dirwy. 
 
 82. A b 'gwaesavwr,' an c 'adlamwr,' and an 
 d< aswynwr.' 
 
 If a gwaesavwr leave his e 'gwaesav,' he shall 
 pay six score pence: an adlamwr shall pay three 
 score pence: an aswynwr shall pay thirty 
 pence. 
 
 II. [The privileges of * Arvon.] 
 
 1. Here g Elidyr the courteous, a man from 
 the North, was slain, and after his death the 
 men of the North came here to avenge him. 
 The chiefs, their leaders, were h Clydno Eiddin; 
 Nudd the generous, son of Senyllt; Mordav the 
 generous, son of Servari; and iBydderch the 
 generous, son cf Tudwal Tuddglyd; and they 
 came to Arvon: and because Elidyr was slain at 
 
 a The superior of a district in her own right. 
 
 b A person under the protection of a landed propri- 
 etor. 
 
 c A person who leaves a landed proprietor after remain- 
 ing with him for a year. 
 
 ti A person who returns to his own patrimony after re- 
 maining with a landed proprietor for a year. 
 
 e A landed proprietor who affords his ' protection.' 
 
 f The part of the present Caernarvonshire which extends 
 from Bangor to Celynog. 
 
 e Who is stated to have married Eurgain the daughter 
 of Maelgwn. Maelgwn died about the year 547 ; and it 
 is conjectured this expedition was undertaken with the 
 view of asserting the claim of Elidyr to the sovereignty 
 of Gwynedd ; Run, son of Maelgwn, according to some 
 genealogies, being illegitimate. 
 . h Lord of a district about the present Edinburgh. 
 . 1 Lord of Strath Clyde. 
 
 a Aber Mewydus in Arvon, they burned Arvon 
 as a further revenge. And then Bun, son of 
 Maelgwn, and the men of Gwynedd, assembled 
 in arms, and proceeded to the banks of the 
 b Gweryd in the North; and there they were 
 long disputing who should take the lead through 
 the river Gweryd. Then Bun dispatched a 
 messenger to Gwynedd, to ascertain who were 
 entitled to the lead: some say, that Maeldav the 
 elder, the lord of c Penardd, adjudged it to the 
 men of Arvon; Iorwerth the son of Madog, on 
 the authority of his own information, affirms 
 that Idno the aged assigned it to the men of the 
 black-headed shafts. And thereupon the men 
 of Arvon advanced in the van, and were valor- 
 ous there: and Taliesin sans — 
 
 Behold i from the ardency of their blades, 
 With Bun the reddener of armies, 
 The men of Arvon with their ruddy lances 
 And then on account of the length of time they 
 remained in arms, their wives slept with their 
 bond servants: and on that account Bun granted 
 them fourteen privileges. 
 
 1. The first is, precedence of a wife; and the 
 precedence is, as to tame horses, his swine, 
 his geese, and a car, and any two oxen he 
 may please of the herd; and the car full of 
 such furniture as he may please. 
 
 2. The second is, the van of Gwynedd in the 
 hosts. 
 
 3. The third is, that he pay not for his 
 beast. 
 
 4. The fourth is, to settle the limits of the 
 districts bordering upon Arvon. 
 
 5. The fifth is, that if there be a dispute 
 between any two maenols of the ninemaen- 
 ols which are in Arvon, that the seven ter- 
 minate the dispute of the two, without any 
 person from another place. 
 
 6. Sixth, that there shall be no apparitor 
 therein. 
 
 7. Seventh, common right of fishing on the 
 d three rivers therein. 
 
 8. Eighth 
 
 9. Ninth, that they be not quern restricted.® 
 
 10. Tenth, that they drink not f stinted 
 measure. 
 
 11. Eleventh, that there is no hold on their 
 pleading unto the third word. 
 
 12. Twelfth, that there shall be no payment 
 for horses of guests, or for men on progress. 
 
 13. Thirteenth, that they are not to go from 
 the hall to another lodging. 
 
 14. Fourteenth, whoever shall reside in Arvon 
 a year and a day, if he be a man of substance, 
 he acquires the same privilege as a man of 
 the country. 
 
 2. And if there be who shall doubt one of 
 
 a The efflux of the Mewydus, a rivulet, now called 
 Cadnant' or 'battle -brook,' which fiows by the town of 
 Caernarvon into the Menai : the place where Elidyr fell 
 has preserved the name of ' Elidyr bank.' A principal 
 residence of Maelgwn was Caer Seiont, or Segontium, near 
 Caernarvon. 
 
 b Perhaps the river Wear. 
 
 c The ground on the west side of the river Seiont, 
 opposite the town cf Caernarvon. 
 
 d These three rivers are, the Seiont, the Gwyrvai, and 
 the Llyvni. 
 
 e This passage is doubtful, but apparently signifies that 
 they were not bound to the lord's mill, but might claim, as 
 the burgesses of Ehuddlan did, ' habere molas manuales.' 
 
 f Literally 'annoyance.' This measure was the depth 
 of the nail joint of the middle finger. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 .1031 
 
 these privileges, the community at Bangor, and 
 that of Beuno,* shall uphold them. 
 
 III. [Triads.] 
 
 1. The three exclusives of a man; his horse 
 and arms; and what shall come to himasdaered 
 of his land; and what shall come to him as 
 wynebwerth from his wife, for her cowyll: he is 
 not to share any of these with his wife. 
 
 2. The three exclusives of a woman are her 
 three peculiars: and those she is not to share 
 with her husband. 
 
 And thus concludes the law of the women. 
 
 IV. [Of the nine tavodiogs.] 
 
 1. Here begin the laws of the country. 
 
 2. First, are the nine b ' tavodiogs:' these are, 
 
 3. A lord, between his two servants: 
 
 4. A priest, between his two monks: 
 
 5. A father, between his two sons. 
 
 If one of those we have mentioned above does 
 not will to submit to the decision of the three 
 tavodiogs, and the other wills it, the law re- 
 quires submission to their decision. 
 
 6. The fourth is a judge, respecting his 
 judgment. 
 
 If one of two parties between whom a lawsuit 
 has taken place deny the judgment, and the 
 other acknowledge it, the statement of the 
 judge is, in that case, final respecting his judg- 
 ment. 
 
 7. The fifth is a surety, respecting his surety- 
 ship. 
 
 If he be acknowledged, and the one party 
 should say that the suretyship is for a great 
 matter, and the other that it is for a small matter 
 since the surety has been acknowledged, he is to 
 be believed as to what it has been given for; and 
 what he says cannot be denied. 
 
 8. The sixth is a giver, respecting his gift; 
 which is thus : — 
 
 If a man should give a thing, and one of two 
 men should say, ' It was given to me;' and the 
 other say, ' No: to me it was given;' his word is 
 decisive, in what manner he gave it, and in 
 what manner he did not give it. 
 
 9. The seventh is a maid, respecting her maid- 
 enhood; which is thus: — 
 
 If a man should take away a maid clandes- 
 tinely, and after conducting her to a lonely place, 
 and before connexion with her, she should ask 
 him, 'What wilt thou give to me for this?' 
 and he minutely question her how much he shall 
 give; and afterwards repent it: though he should 
 deny it, if she confess it, her evidence there is 
 decisive. 
 
 10. The eighth is the herdsman of a hamlet. 
 If a beast belonging to any person be killed by 
 
 the animals of other owners, and it be enquired 
 into, the testimony of the herdsman is -decisive, 
 as to which ox killed the other. 
 
 11. The ninth is a thief, at the gallows, res- 
 pecting his fellow thieves. 
 
 If he should assert that another person was an 
 accessary with him in the robbery for which he 
 is about to suffer; and he should persist in his 
 assertion unto the state God went to, and he is 
 going to; his word is there decisive, and cannot 
 be gainsayed: nevertheless his fellow thief shall 
 not be executed, but is a saleable thief; for no 
 person is to be executed on the word of another, 
 if nothing be found on his person. 
 
 a At Celynog. 
 
 b Literally « having tongue.' 
 
 V. [Of wounding an animal] 
 
 1. If a person break the leg or thigh of an 
 animal belonging to another, or so wound it 
 that the animal pine away in consequence; and 
 the animal be clean, so that its flesh may be 
 eaten; it is right for the person who shall wound 
 it to take it under his care, until it be cured: 
 because the owner of the animal is not to work 
 for the act of the person who caused the injury 
 to it. 
 
 2. And if it be a milch animal, whose leg or 
 thigh be broken, or a working ox, let there be 
 given to the owner a similar animal, equal to it, 
 that he may derive the same advantage from it 
 as from his own beast. And if the animal die, 
 let the other animal, given as a pledge in its 
 stead, replace it. And, if the animal live and 
 be completely restored, let each person take his 
 own again, as before. 
 
 3. Others say, that the owner is only to view 
 his sick animal, to learn how he shall claim, 
 whether as to a maim or a mischance; and, if 
 for its maim and wound he claims let an indem- 
 nity be given for the life; and let him be paid 
 for its loss and its wound, according to appraise- 
 ment; and that because there is no legal worth 
 thereon. And for every thing that has not a 
 legal worth, appraisement is to take place. 
 
 4. If the animal die on the spot when wound- 
 ed, let it be offered to the person who wounded 
 it; and, if he will not accept it, let the owner 
 dispose of it, and do what he pleases with it; 
 and he is likewise to have its full worth. If 
 the other say: 'Do thou make use of it, and I 
 will pay thee for it, as fully as the law may 
 provide:' in that case, the law provides, that, 
 from the feast of St. John unto the first of 
 January, two parts are to be paid for the flesh 
 and the skin, and the third for the life;- because 
 then is the prime season : again, from the first 
 of January unto the feast of St. John, two parts 
 for the life, and the third for the flesh and skin; 
 because every animal is carrion during that 
 period. 
 
 5. If the person who shall ha^e wounded the 
 animal refuse to take the carcase, let the owner 
 do as he will respecting it; and, in addition, he 
 shall obtain the full legal value. 
 
 VI. Oj the claim of surety and debtor, this 
 treats.] 
 
 1. If a person give surety to another for any 
 thing, it is right for him to release the surety, 
 by one of the three means which release a surety: 
 either by paying for him, or by giving pledge, 
 or by denying surety. 
 
 2. If he willeth to deny, a surety is to be 
 thus denied: let the two parties, and the surety, 
 come before the judge; and the judge is to seek 
 from both parties an acknowledgment whether 
 ' Yonder man be a surety, or not a surety ?' ' A 
 surety, God knows,' says the creditor: 'Not a 
 surety, God knows, ' says the debtor. Then it 
 it is right for the judge to ask the surety, ' Art 
 thou a surety?' ' I am,' replies the surety. 'It 
 is wholly denied,' says the debtor: 'thou art 
 not surety for me; neither for that, nor for any 
 thing.' * God knows,' says the surety, 'in the 
 best manner a surety is to insist that he is a 
 surety, do I insist on my being surety. ' ' God 
 knows, ' says the debtor, ' in the best manner a 
 debtor is to deny surety, I will deny it. ' Then 
 it is right for the judge to ascertain in what 
 
1032 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 manner he is to deny it. Now' the law in this 
 case provides, since there is only his own evid- 
 ence in the matter prosecuting it, there is to be 
 only the evidence of the debtor to deny it. 'Yes, ' 
 says the debtor, 'I will deny him.' Then it is 
 right for the judge to take the relic in his hand, 
 and say to the debtor: ' The protection of God 
 prevent thee ! and the protection of the Pope of 
 Hoine ! and the protection of thy lord ! do not 
 take a false oath. ; If he will then take the oath, 
 let him swear to God, in the first place, and to 
 the relic that is in the hand of the judge, that 
 he is not surety for him ; neither for what he 
 asserts, nor for any thing. If the surety do not 
 counter-swear, let the debtor be free from the 
 claim on account of his denial, and let the 
 surety pay the creditor his full demand. If the 
 surety counter-swear to the debtor, let him 
 counter-swear whilst the debtor is putting his 
 lips to the relic, -after he has sworn; and thus 
 be shall counter-swear: 'By the relic that is 
 there, I am surety for thee in the matter we 
 have mentioned; and thou has perjured thyself; 
 and by the counter-oath I have sworn against 
 thee, T will have the judgment of the judge.' 
 And then it is right for the judge to go out, to 
 give judgment; and the law requires in that case 
 the oath of the debtor, one of seven, to deny his 
 suretyship: six men, and himself the seventh; 
 four of them of kin to his father, and two of kin 
 to his mother, and himself the seventh: and 
 these persons are to be so nearly related to him, 
 as to participate in paying galanas, and in re- 
 ceiving it along with him. 
 
 3. The period of that raith is a week from the 
 following Sunday; and the place where that 
 raith is to be given is the church wherein he 
 shall hear mass; and the time for receiving that 
 raith is between the 'Benedicamus,' and distri- 
 buting the sacramental bread. And if he obtain 
 that raith, it is sufficient for him; but if he be 
 unable to obtain it, let him pay the claim: and, 
 if the lord be minded to prosecute him for per- 
 jury, let him proceed. 
 
 4. Whatsoever surety shall counter-swear 
 against a debtor, shall be free from the claim and 
 the suretyship; because he has fullilled the re- 
 quisites of a surety. 
 
 5. Whatsoever surety shall not counter-swear 
 against the debtor, let him pay the due and claim 
 himself: for he has not performed the requisites 
 of a surety which a surety should fullil. 
 
 6. When a surety shall acknowledge to the 
 judge that he is a surety, it is right for the 
 creditor then to attest his acknowledgment, lest 
 he should recede from it another time. 
 
 7. If a person take surety for a thing from 
 another, it is right for him to set a time for the 
 thing due; and when that time arrive.:, it is right 
 for him himself to apply to the original debtor; 
 and, if the debtor deny it, let him come upon 
 the surety, and claim his surety, and say that 
 the debtor denies it. If the surety say that he 
 is not surety, let him come to the judge, and 
 let him prosecute the claim before the judge; 
 and if the surety deny his being surety, and the 
 debtor will not counter-sweur against him, "let 
 the surety be free from the claim, and from the 
 suretyship, because of the denial he has made. 
 And, if the debtor counter-swear against the 
 surety, and call upon the judge for judgment, 
 according to the counter-oath which he has'made 
 agaiast the surety, it is right for the judge to 
 
 sentence the surety to produce the oath and the 
 denial of seven persons; and so nearly related 
 ought those men to be to him, as to be required 
 to pay galanas with him, and receive it: in like 
 form as we have mentioned above. 
 
 8. If a person take surety from another for 
 any thing, and the parties come together, the 
 creditor, the debtor, and the surety; and the 
 creditor interrogate the surety, and say he is 
 surety for a great matter, and the debtor answer, 
 and say he is surety for a small matter, not 
 denying his suretyship; there, it is right for the 
 judge to decide that it is requisite for the surety 
 to say for what he is surety, whether for a great 
 or small matter, and that on the oath of the 
 surety, since he is an acknowledged surety. 
 
 9. If a person take many sureties for a thing, 
 and the debtor willeth to deny them; all we 
 have said above, to deny a surety, is requisite to 
 deny each of these likewise: some of the judges 
 allow one seven to deny them, though there may 
 be twenty-four sureties: we say that it is not 
 right and not meet. 
 
 10. If a person suppose a surety is freed from 
 his suretyship, by paying part of the debt, and 
 not paying the whole, we say that he shall not 
 be free, and that he is surety for the last penny 
 as well as for the first. 
 
 11. If there be an acknowledged surety for a 
 thing, and there be a denial on the part of the 
 debtor as to payment, it is right for the surety 
 to give a legal pledge to the plaintiff: a legal 
 pledge is a third more than the demand. 
 
 12. If there be an obstruction to giving a 
 pledge, the surety must accompany the pledge, 
 together with the creditor, to a place of safety; 
 and he is himself to receive the first stick-blow, 
 if there be fighting; and if he do not thus, let 
 him pay the debt himself. 
 
 13. If a surety endeavour to take a pledge 
 without the debtor, without urging the claim on 
 the debtor, he is not to take away the pledge. 
 A surety is not to take away a pledge without 
 the debtor, unless there be a denial, face to face, 
 in his presence. 
 
 14. If he has seen a prior denial against the 
 creditor, he then may give a lawful pledge 
 belonging to the debtor, to the creditor, in his 
 absence. 
 
 15. If the debtor permit the surety to give a 
 pledge of one pound in lieu of one penny, and 
 before the time of the pledge, the pledge be lost, 
 the law does not require him to pay back more 
 than a halfpenny; for that is the third of a legal 
 penny. 
 
 16. If a person give the value of a pound in 
 lieu of one penny in pledge, and the pledge 
 lapse, nothing whatever is adjudged to the 
 debtor; for he himself debased the privilege of 
 his pledge. , 
 
 17. Whoever shall give an acknowledged 
 pledge, and imagine, because there is no surety 
 for it, that the pledge is insecure, we say that 
 that pledge lapses, and that is secure. 
 
 18. If the surety give a great matter in pledge 
 for a small matter, it is lawful for the creditor 
 to receive what is given to him, whatever its 
 amount, in pledge; and, although he may lose 
 it before the time, he is to restore only a third 
 to the surety, who deposited it with him; never- 
 theless the surety must fully indemnify the 
 debtor, because he took it unlawfully. 
 
 19. If there be surety for twelve pence, and 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1033 
 
 the time of the twelve pence arrive, and the 
 debtor have nothing, except a horse worth one 
 pound, or ten pounds; and the creditor, with the 
 surety, come to demand the twelve pence, and 
 the debtor say: ' I have not wherewith to pay 
 you, except my horse; and that I will neither give 
 to you, nor pledge:' in that case the surety is not 
 to take the pledge from him; and the creditor is 
 not to take the pledge of the surety; but both 
 parties are to proceed to the lord, and declare to 
 him: 'There is yonder only a great matter; and 
 a great matter is not to be taken in pledge for a 
 small matter:' then it is right for the lord to 
 give permission to the surety to give a great 
 pledge in lieu of the small matter, lest the 
 creditor suffer loss. 
 
 20. If a person give surety to another for a 
 debt, and after giving the surety flee to sanctu- 
 ary, to avoid paying the debt; we say, that he 
 is not to have sanctuary against that; and that 
 the surety is to give a pledge to the creditor, or 
 otherwise deny his suretyship. 
 
 21. No person is to take a surety for one day; 
 for, if he does not claim on that day, has not the 
 time arrived when he has no surety ? 
 
 22. A man is not to take a debtor as surety, 
 for they are two arddelws, and he shall only 
 choose his arddelw; if of suretyship he choose 
 his arddelw, there is no debtor; if of debtor he 
 choose, there is no surety: on that account no 
 individual can be both surety and debtor. 
 
 23. A surety is not to take a hold or pledge 
 from the debtor while engaged in his lord's 
 business or his own, or while ill; and the credi- 
 tor is not to take a pledge from the surety dur- 
 ing such time. 
 
 24. Three times the surety is to seek the 
 debtor at his resort before taking his hold: and 
 if thereby he do not find him, it is free for him 
 to give his hold to the creditor. 
 
 25. If a person take surety for property from 
 another, and after that the debtor be banished, 
 either on account of murder, or for theft, or for 
 any other illegal acts, so that he ought not to 
 be in the country, and the creditor demand the 
 property from the surety; then the law sees that 
 it is right for them to divide the loss equally 
 between them; that is, the surety to pay one 
 half to the creditor: for it is hard for the surety 
 to pay the whole, and he innocent; and hard for 
 the creditor to lose the whole, by relying upon 
 the surety. And here is one of the three 
 instances where the law shares property accord- 
 ing to the 'law of Howel. 
 
 26. If the debtor afterwards return to the 
 country, they are to enforce the repayment of 
 their property from him; and then it is right for 
 the surety to receive the half of that property. 
 And here is the instance of the surety being 
 the enforcer of property to himself. 
 
 27._ If there be surety for a debt, and before 
 the time of payment the surety die, and leave a 
 son, the son ought to be responsible for the 
 father's debts. Some say, if that son willeth to 
 deny his suretyship; over the grave of his father 
 the legal denial is to be given: we say it ought 
 not to be; for the learned say, that the law of 
 this world can affect a person, whether he be 
 gone to heaven or to hell, only until he goes to 
 this earth. The cause is, that, though there 
 be law between man and man upon this earth, 
 there is no law between devil and devil, and 
 there is no law between angel and angel, only 
 
 the will of God; and therefore, a person that 
 leaves this earth cannot be affected by law; but 
 the others who remain are to act together: and 
 therefore, it is right for the son of that surety 
 who is dead to stand legally for the father, as 
 the father must have stood, if living: and, if 
 he have no son, the lord is to act as a son to 
 him; and, if it be necessary to compel him, he 
 is to be compelled, as the surety ought to be, if 
 living. 
 
 28. If a person take surety from another for 
 any thing, and before the time of payment 
 comes, the debtor die, the surety is to compel 
 the son of the debtor, in the same manner as 
 the debtor, if living. If he have no son, let the 
 lord stand in his place, and pay for him, or deny 
 it: and if he willeth to deny it, let him deny it, 
 as the man would himself, to whom he became a 
 son for his property; and, since he preferred be- 
 coming a son to that man, on account of his pro- 
 perty, to being a lord, let him be in the privilege 
 the man to whom he became a son, on account of 
 his property, and deny the suretyship one of 
 seven; and those persons are not to be of kin 
 to the debtor, but of kin to the king; for the 
 family of the debtor is not related to the king 
 though the king may deny the surety. 
 
 29. Where a denial by the son may occur of 
 his father's suretyship, no person of his mother's 
 kindred is to deny anything for his father. 
 
 30. There are three useless suretyships: the 
 first of them is, when a person shall purchase 
 any thing from another, for money, and take 
 surety for it, and surety be not taken for the 
 money; and the owner of the money repent of 
 his bargain, as he willeth not to avail himself 
 of the surety, which he has for the thing he 
 purchased; and the other has no surety for the 
 money, to bind him to his bargain; therefore the 
 surety is useless on either side, since the pur- 
 chaser wills not the bargain to stand. 
 
 31. The second is; if a person give a surety 
 to another on a thing insecure, as a thing secure, 
 and the owner of the property come to claim it, 
 it is right for the owner to obtain his property; 
 though a surety has been given for the thing, it 
 ought not to have been given; and it is not right 
 that the purchaser should part with it until 
 .an equivalent pledge be received from the a< ar- 
 waesav.' If the arwaesav say, that he is to pay 
 only so much as he obtained for the horse; we 
 say, that he is to pay the legal worth of the 
 horse, whatever sort of horse it may be: and 
 because the surety cannot perform his surety- 
 ship, on that account it is called an useless 
 surety. As to the questionable property we 
 have here mentioned, whoever shall be in fault 
 as to its removal, let the lord prosecute him. 
 
 32. The third is, a female surety is no surety; 
 that is to say, a woman is not to be a surety, 
 because women cannot deny a surety; nor is she 
 to have a raith of men to deny it. The law, 
 however, says that surety given by a woman is 
 a surety; because whoever can inquire into the 
 right to property, the law enacts it to be legal 
 for that person to warrant it; and since a 
 woman can inquire into the the right to pro- 
 perty, we say that it is indispensable to take 
 surety for dilysrwydd from her also; and that 
 the surety she may give is a surety: for since a 
 man can deny her, she is also to have men with 
 her to deny a surety. 
 
 * A guarantee. 
 
1034 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 33. If a woman give her *'briduw' for any- 
 thing, and she deny it legally; we say that 
 women shall deny it with her. 
 
 34. Some say, that a pledge does not lapse 
 from the hand of a surety until the end of a year 
 and a day: we say that the pledge lapses from 
 the hands of three persons at its maturity; and 
 those three persons are, a surety, a lord, and the 
 owner of the property. The cause is, because 
 the lord is surety for all acknowledged pro- 
 perty for which there is no surety; and there- 
 fore, the pledge lapses from his hand, or from 
 the hands of his servants. 
 
 35. Neither from the hand of the lord, nor 
 from the hand of a surety, nor from the hand of 
 his servant, is there a necessity for dilysrwydd 
 of a pledge; since they do not deny its being 
 given, they are sureties for the dilysrwydd of 
 that pledge for ever. 
 
 36. The lord is the surety for every acknow- 
 ledged property, for which there is no surety. 
 
 37. From the owner of property surety is to 
 be taken for the dilysrwydd of the pledge, lest 
 he deny it another time, from coveting either 
 the property, or any other thing he had not 
 given. 
 
 38. No one is to say that he will not become 
 surety for another, if he be such a person as 
 ought to become surety. 
 
 39. Many persons are not to become surety, or 
 to give a surety; and the cause for that is, since 
 they are not to deny a surety they are not to 
 give a surety; such are, a monk, an eremite, a 
 foreigner, a scholar of a school, and every person 
 who cannot come without the permission of 
 another to attend the courts. 
 
 40. If a person give surety for a debt for a 
 time, and the time fall upon one of tlie three 
 principal festivals, Easter, Whitsuntide, or 
 Christmas, though he claim it, he shall lose 
 nothing but his time. If he urge his claim on 
 Christmas day, he shall not obtain an answer 
 until the morning after the calends; if he urge 
 it upon Easter day, on the Tuesday next after 
 little Easter day he shall have an answer; if on 
 Whitsunday, on Tuesday next after the Sunday 
 following Whitsunday there shall be an answer 
 given to him: and those three weeks, on account 
 of their privilege, are called blank days. 
 
 41. It is not necessary to take a surety forthe 
 dilysrwydd of money, nor transferable trinkets, 
 such as a bandlet, a knife a girdle, nor vet for 
 arms. 
 
 42. If a surety and a debtor meet upon a 
 bridge formed of one tree, the latter ought not 
 to refuse doing one of three things; either to pay, 
 to give a pledge, or to go to law; and he is not 
 to move his foot, without doing one of these 
 three things : if he refuse to do any one of those 
 three things, let the surety then deliver his 
 pledge to the creditor: if the other prefer it, let 
 him apply to the law without delay. 
 
 43. There is to be no time granted for aid in a 
 suit between surety and debtor, for it is to be 
 without delay. 
 
 44. If the creditor decline law before the 
 judge, the surety is free, and the other loses his 
 claim; for the claim exists only while there is a 
 surety. If the debtor decline law, and the 
 surety is an acknowledged surety, and the claim 
 pending; the surety is to enforce full payment 
 to the creditor. 
 
 * A solemn asseveration. 
 
 45. If it happen that two persons have a law» 
 suit between them, and one of them require 
 surety in law, and the other say that he ought 
 not to give surety in law, but that he ought to 
 have time for aid; and the creditor say: 'God 
 knows, I am entitled to surety ; he owes a surety 
 who owes nothing.' 'God knows,' says the 
 other, 'he is no surety who is surety for nothing; 
 and I owe thee nothing; for it is acknowledged 
 by thyself, that I owe thee nothing, and nothing 
 is no debt. We say, that he is not entitled to 
 surety in law; since the other has avouched by- 
 time for aid, and if he were to give surety, law 
 without delay would be proper; and there is no 
 time in a suit of surety and debtor. 
 
 46. There are three denials of delusive surety- 
 ships : the first is, if a person happen to buy a 
 thing from another, and call for surety for dilys- 
 rwydd; and he who sold it say: 'I will give it,' 
 and extend his hand towards his surety, without 
 the hand of either of them meeting, and the 
 surety put his hand in the hand of the creditor; 
 though the creditor be entitled to a reply from 
 the surety he has accepted legally, the debtor is 
 not to reply to the creditor as to any thing, for 
 he legally accepted the suretyship from his 
 hand. 
 
 47. The second is, if a person make a promise 
 for another and give surety thereon, and he for 
 whom the surety is given will not abide by the 
 suretyship so given for him; he may recede from 
 his bargain, for he has made no promise of any- 
 thing; and, nevertheless, he who gave the surety 
 must abide by his undertaking and his promise: 
 and that sort of suretyship is called delusive, 
 on account of his having promised for a person 
 he could not bring to fulfil it. 
 
 48. The third is, if a person happen to de- 
 mand a surety, and the debtor extend his hand 
 towards the surety, and the surety towards 
 the creditor, and the hand of neither come 
 into the hand of the other; the debtor is not 
 to answer for any thing to the surety, "nor the 
 surety to the creditor; since neither of them has 
 lawfully accepted the other: on that account it 
 is called a delusive suretyship. 
 
 VII. [Concerning a briduw this treats.] 
 
 1. If a person give his briduw to another for 
 any thing, let him either pay or deny, as the 
 law shall say: the law says, unless he be counter- 
 sworn against, that his own oath is sufficient to 
 deny it; but, if there be a counter-oath against 
 him, let him then call for judgment; and the 
 law requires from him the oaths of seven to deny 
 it; four of kin to his father, and two of kin to 
 his mother, and he himself the seventh. The 
 time for that raith is a week from the Sunday 
 following; and if the raith be obtained, it is 
 sufficient: if he fail in his raith; his camlwrwto 
 the king, and let the church proceed against 
 him, and let him pay the debt in full. 
 
 2. This is concerning briduw. If a person 
 give a briduw, or accept a briduw from another, 
 and say, that the briduw is for twenty-four 
 pence, and the other say and confess that there 
 is a briduw for six pence; the law says that itia 
 incumbent upon him to make a declaration as to 
 what his briduw is for, whether for twenty-four 
 pence, or for six pence, since he does not deny 
 his briduw; and that by his oath upon the 
 relic. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1035 
 
 3. Though it should be said to be a briduw, 
 we say it is not a briduw, unless the three 
 hands meet; and there is no surety nor a a 'gor- 
 vodog ' unless the three hands shall meet. 
 
 4. The church and the king are to enforce the 
 briduw, for God has been taken instead of a 
 surety. And therefore the church is to forbid 
 the briduw being broken; and the king is to en- 
 force it: because, from every person who has 
 been baptised the briduw is to be taken, as well 
 man as woman. Therefore both man and wo- 
 man are to give briduw, from a child of the age 
 of seven years, which shall go under the hand of 
 the confessor. 
 
 VIII. [Of briduw has been treated above; and 
 
 this is of contract.] 
 1 1. Whoever shall make a legal contract, let 
 the two contractors come together, and declare 
 thir contract in the manner they will it to be 
 performed; and let them empower the b contract- 
 men to enforce the contract in the form they 
 shall have mentioned. 
 
 t 2. If a person make a contract, and he willeth 
 not to keep it, yet will not deny the contract; 
 the lord is to compel him to keep it, as the con- 
 tract-men shall declare. 
 
 3. If a person willeth to deny his contract, and 
 another press the contract upon him, and he 
 himself deny it; the law says, that he is only to 
 be put to his own oath to deny it, unless there 
 be a counter-oath against him: if there be a 
 counter-oath, let the claimant call for judgment; 
 and then there are required the oaths of seven to 
 deny it, in the manner that surety is denied; 
 and the time for a raith for a surety is fitting in 
 this case. 
 
 4. If then one of those raith-men be objected 
 to, he is not to be rejected, except for not being 
 of the family, so that he ought not to be a raith- 
 man for the party; and to be a raith-man for 
 him, he must be so near of kin as to pay the 
 galanas with him, and receive it for him; and 
 the oath of the raith-man is to verify what is 
 asserted by him and his kindred. 
 
 5. If a person make a contract with another, 
 without contract-men being present, only by 
 mutually pledging of hands, and one of them be 
 minded to deny it; his own oath only is required 
 to deny it. 
 
 6. If a person bind himself for any thing by 
 promise to another, in the presence of witnesses, 
 and subsequently willeth to deny it; we say that 
 he is not to denv it, unless the other's witnesses 
 shall fail. 
 
 7. If a person make a promise to another, 
 concerning a thing, without witnesses present, 
 that is no contract; and since no contract, let 
 him deny on his own oath. 
 
 8. No person is to make a contract for another, 
 because a contract only continues during the life 
 of the person who makes it. 
 
 9. The father cannot make a contract for the 
 son, but by the permission of the son; neither 
 can the son make a contract to affect the father, 
 and the father yet living. 
 
 10. A contract breaks a custom. 
 
 11. Although a contract be made contrary to 
 the law, it must be kept. 
 
 IX. [Of c * gorvodogaeth ' this treats. ] 
 1. Whoever shall take another upon bis gor. 
 
 * A surety for a person accused of crime. 
 
 b Arbitrators chosen to witness a contract. 
 
 • In general, suretyship for a person accused of crime. 
 
 vodogaeth, let him be liable to every punish- 
 ment which may be on the person he took to 
 him. 
 
 2. If he willeth to be borne harmless by the 
 person for whom he has engaged to answer, let 
 him take sureties from that person for the peril; 
 and unless he so take, although he is to do right 
 as to his gorvodogaeth for the person, the person 
 is not to do him any right, since he made him no 
 promise. If the gorvodog take sureties from the 
 homicide for the peril end for being borne 
 harmless, there shall be no protection for him 
 against those sureties. 
 
 3. If a person take another upon his gorvodog- 
 aeth for a time, and before the time the gorvodog 
 is disavowed by the honrcide; let the gorvodog 
 pay for him in full. 
 
 4. If a person promise to secure a thing t'» 
 another, it is for himself to declare whal, he shall 
 secure, whether little or much; since he himself 
 was credited. 
 
 X. [Of church protection.] 
 
 1. Three things against which there is no 
 protection, if they be acknowledged : gorvodog- 
 aeth, and suretyship, and a< goresgyn.' 
 
 2. If the persons of the church say, that they 
 are capable of granting protection against any 
 one of those three things; it is the prerogative of 
 the king, who gave them that sanctuary, to 
 determine in what manner he gave them such 
 sanctuary; and if he gave it to his own detriment, 
 let them keep what he may have given them. 
 
 3. All possessors of church land are to come to 
 every new king who succeeds, to declare to him 
 their privilege and their obligation; and the 
 cause why they shall declare them to him is, lest 
 the king be deceived: and after they may have 
 declared to him their privilege, if the king see 
 their privilege to be right, let the king continue 
 to them their sanctuary and their privilege. 
 
 4. If a person do an illegal act, and, on 
 account of that illegal act, seek protection, and, 
 while under that protection,' a suit arise against 
 him; neither the abbots nor the priests are to 
 conduct him until he do right for that first 
 illegal act; if no suit be commenced against him, 
 let them conduct him to the place to which they 
 ought to conduct him. 
 
 5. If a person do a wrong, to the value of a 
 penny, from out the sanctuary, and a suit arise 
 against him for the illegal act he committed from 
 out the sanctuary; he is not to be defended by 
 the abbots by the protection under which he did 
 the wrong, unless he obtain another protection 
 anew in another church. 
 
 6. Whoever shall take protection, is to walk 
 about within the church-yard and the burial- 
 ground, without relics upon him; and his cattle 
 are to be with the cattle of the community and 
 the abbots to the furthest limits they go and 
 return to their cow-lair again. 
 
 7. If a person have relics upon him, and does 
 an illegal act under the relics, he is not to have 
 protection nor defence through those relics; for 
 he has not deserved it. 
 
 8. The measure of the burying-ground is a 
 legal b ' erw ' in length, with its end to the church- 
 yard; and that, circling the church-yard, is to 
 be its compass. 
 
 a Literally * to super-ascend ;' a term used for taking 
 possession of land to which a person is entitled. 
 
 t>The 'erw' anoears to have, contained about 4,320 
 square yards. 
 
1036 
 
 THE LAWS OF EOWEL DDA. 
 
 9. If any church should declare, that it can 
 keep a person in its sanctuary for seven years, 
 without his doing right, or for a longer period; 
 and the lord of the country oppose this declara- 
 tion, and say, that no such privilege originated 
 from him to it; it is necessary for the church to 
 have that privilege secured by respectable cus- 
 tomary witnesses: if it can do so, let its privilege 
 be preserved undisturbed; and if it fail, let the 
 church conduct him as it best may, or let him 
 do right for the illegal act which he committed. 
 
 XI. [Here begin the laws concerning landed 
 property, and the form of pleading in resvect 
 thereto.] 
 
 1. Twice the law shall be open for landed 
 property, and twice it shall be closed. 
 
 2. From the ninth of the calends of winter it 
 shall be open until the ninth day of Februaiy. 
 
 3. From the ninth day of February the law 
 shall be closed unto the ninth day of May. 
 
 4. From the ninth day of May the law shall 
 be open until the ninth day of August. 
 
 5. From the ninth day of August the law 
 shall be closed until the ninth day of the calends 
 of winter. 
 
 6. The reason why the law shall be closed in 
 autumn and spring, is, because the land is cul- 
 tivated during those two periods; lest ploughing 
 in the spring and reaping in autumn be impeded. 
 
 7. The cause why it is right for the law to be 
 closed for nine days after the calends of winter, 
 and nine days after the feast of St. Bridget to be 
 open; is to avoid closing the law on one day: 
 and in the same manner, nine days after the 
 calends of May to be closed, and nine days after 
 a August to be open; to avoid opening the law 
 on one day likewise. 
 
 8. Whoever willeth to institute a suit for 
 landed property, let him do it when he will, from 
 the ninth of the calends of winter forwards, or 
 from the ninth of May; because those are the 
 times the law is open for landed property. 
 
 9. If a plaintiff willeth to claim land at those 
 times, let him appear before the lord, to re- 
 quest a day for hearing his claim; and that upon 
 the land: on that day, let him state his claim; 
 but he is not to have an answer on that day, 
 because it is a sudden claim upon the guardians, 
 and therefore the guardians are to have time for 
 aid: it is right for the plaintiff to oppose their 
 obtaining it, if he can do so; unless the law say 
 that they are to have it. Then it is right for the 
 
 judge to hear them, and to ask them where are 
 their aids; if they say that their aids are in their 
 own cymwd, three days are allowed them; if in 
 the adjoining cymwd, nine days; if in the third 
 cymwd, or if flood and ebb be between them and 
 their aid, if before mid-day the time be fixed, a 
 fortnight from that day is the time; if after mid- 
 day the time be fixed, a fortnight from the 
 morrow following: the cause of that is, because 
 it is not an entire day, and that it is not right to 
 compute part of a day for a whole day. 
 
 10. And at the time appointed it is right for 
 every person to come upon that land, they and 
 their aid; and then it is right to form two parties, 
 and sit legally. The legal form of sitting is as 
 follows: first, the king, or his representative, 
 with his back to the sun or to the weather, lest 
 the weather incommode his face; and the judge 
 of the court, or the judge of the cymwd, who- 
 ever is the oldest, is to sit bafore him; and at 
 that person's left hand, the other judge that 
 maybe in the field, or the judges; and upon his 
 right hand, the priest or priests, if there be any 
 in the field; and next the lord, or his represent- 
 ative, the two elders, and then his gwrdas in 
 succession on each side of him: then a passage 
 for the judges, opposite them, to pass and repass 
 to their judgment-seat: then the a pleader for the 
 plaintiff, with his left hand to the passage; next 
 to him, in the middle, the plaintiff, and his 
 guider on the other hand; and an apparitor 
 standing behind the pleader: and the other party 
 on the other side of the passage; neai-est to the 
 passage the pleader for the defendant, with his 
 right hand to the passage; and the defendant 
 next to him, in the middle, and his guider on 
 the other side of him; and an apparitor behind 
 him. 
 
 11. After sitting thus, let surety in law be 
 taken: that is, the sureties for landed property 
 are living persons, as pledges, two or more per- 
 sons for each party; and those pledges shall go 
 into the custody of the lord. 
 
 12. Then stillness is to be proclaimed on the 
 field, that is, silence, in the field: whoever shall 
 break that stillness shall pay a camlwrw of three 
 cows, or nine score of silver: and the word 
 spoken, after that proclamation of silence, shall 
 be unavailable to the person who may speak it, 
 and to the pleader for whose assistance it was 
 said. 
 
 13. In this manner sits the king, with his 
 officers around him: — 
 
 Gwrd a . — G wrd a. — Elder. — KING. — Elder. — Gwrda. — Gwrd a. 
 
 Priest. — Judge of the Comot. 
 
 Judge of the Court. — Priest. 
 
 Guider. — Defendant. — Pleader. 
 
 Pleader. — Plaintiff. — G uider. 
 
 Apparitor. 
 
 14. After sitting legally, as we have said 
 above, then it is right for the judge to say to 
 both parties: 'Do you now mutually speak of law.' 
 
 15. And then it is right for the judge to ask 
 the plaintiff: ' Who is thy pleader, and who is 
 thy guider f And then it is right for the plain- 
 tiff to name them. And then it is right for the 
 j udge to* ask the plaintiff: ' Wilt thou put to 
 lose and to gain in their hands ?' And then it 
 is right for the plaintiff to say: 'I will.' Then 
 
 * The calends of August. 
 
 Apparitor. 
 
 it is right for the judge to ask the pleader and 
 guider, whether they will stand by him in what 
 he is entrusting to them; and then it is right for 
 them to say: ' We will.' 
 
 16. After that it is right for the judge to ask the 
 defendant: 'Who is thy pleader, and who is thy 
 guider ?' And then it is right for him to name 
 them. Then it is right for the judge to ask him 
 whether he will put to lose and to gain in their 
 •The 'cynghaws' and 'canllaw.'here literally rendered 
 pleader and guider, appear to have performed the func- 
 tions of counsel and attorney in modern courts. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1037 
 
 hands; and then it is right for him to say: 'I 
 •will.' Then it is right for the judge to say to 
 the plaintiff: ' State now thy cause:' and then it 
 is right for the plaintiff to begin pleading. 
 
 17. Here is that which it is right for the 
 plaintiff to say: stating that he is the true pro- 
 prietor of the land here, and of the soil: and, if 
 there be who shall doubt his being the true pro- 
 prietor of this land and soil, that he has those 
 who can support his title, by kin and descent, 
 sufficient in law; and that he has been unlaw- 
 fully ejected from his propriety: and if there be 
 who shall doubt it, that he has enow who know 
 of his having been unlawfully ejected from his 
 propriety; and that he is therefore appealing to 
 the law, that he is entitled to come lawfully back 
 to the place from which he has been unlawfully 
 ejected. 
 
 18. If there be any who shall say, it is neces- 
 sary that a guardians and b evidences be produced 
 by the same party; we say that may be done, 
 until the reply of the defendant shall be heard. 
 
 19. * God knows, ' says the defendant, ' I am 
 the true proprietor by kin and descent, and 
 therefore I am guarding my estate and my pro- 
 priety in the best manner I ought to guard it; 
 and, if there be who shall doubt that, I have 
 enow to prove what I say to be true: and thou, 
 if thou hast been here, thou hast gone lawfully 
 from hence; and should there be who shall doubt 
 that, I have enow who know it.' 
 
 20. We say, although the defendant shall 
 have given an answer before he has been ques- 
 tion ied by the plaintiff, the answer is nugatory 
 until he hear the claim; and then let him 
 answer. 
 
 21. And after they have finished their two 
 pleadings, in the manner we have said above, let 
 the judge ask them, whether that which they 
 have said will suffice; and let him ask them 
 whether they will to amend their pleadings; and 
 if there be who should will it, let him be per- 
 mitted; and if no one will it, let the judge take 
 their two pleadings, and state them; and after 
 he shall have stated them, let the judges go out, 
 and the priests or the priest along with them, and 
 an apparitor with them, to prevent other persons 
 from coming to listen to them. If a person come 
 to listen to them, he is to pay three kin e as cam- 
 lwrwtotheking; and if the king be in the place, 
 or in the field, he is to pay a double camlwrw. 
 Then, after they shall be seated in their judg- 
 ment-place, it is right for the priest to pray to 
 God, that God may shew them the right, and for 
 them to chaunt their Pater; and after the Pater 
 it is right for the judge to state the two pleadings 
 a second time. 
 
 22. And, if it should be necessary for them to 
 «interrogate, let two of them be deputed to 
 question. And if it should be necessary for the 
 party interrogated to consult, let them go, with 
 the permission of the judges, to their consulta- 
 tion; and the number to go are those taking part 
 in the pleadings, and no more, with a servant 
 sent by the lord with them, to prevent any per- 
 son from taking a part in the consultation with 
 them; and if any person come and should counsel 
 them, let him pay a camlwrw to the king, and 
 the counsel be nugatory; and the distance they 
 
 a Persons cognizant of the right of the party. 
 * Persons cognizant of the ejection of the party. 
 c Which is explained in an ancient M.S. to mean an 
 inquiry by the judge for the guarantee or aid. 
 
 are to go to take counsel is to be as far as the 
 judges go to settle their decision. And, after 
 the consultation shall be ended, let those two 
 come to the judges and state to them the consul- 
 tation. 
 
 23. If no interrogation be necessary, it is right 
 to permit them their arddelw; and to send two 
 men to inquire who are their evidences and their 
 guardians, and where they are: if they say that 
 they are in the field, let them be brought for- 
 ward; if they say that they are in the same 
 cymwd with them, let a period of three days be 
 given them; if they say, that they are in the 
 next cymwd, let a period of nine days be granted 
 them; if they say that they are in another 
 country, or that they are separated from them 
 by flood and ebb, a period of a fortnight from 
 that day, if it be before mid-day; if after mid -day, 
 a fortnight from the morrow following; and that 
 day a day to lose and gain: and the pledges to be in 
 the king's prison until that day; and every one 
 ordered to come prepared with all their requis- 
 ites on that day to the field : whether the two 
 parties be assenting or not, is it not a day for 
 legal decision? 
 
 24. On the third day after coming face to face, 
 it is right for every body to sit in his place, in 
 the same manner as he sat on the former day: 
 and if any of the persons be dead who attended 
 the pleadings at their commencement, others are 
 to be put in their places. And after they are so 
 seated, it is then right for the plaintiff to tender 
 his requisites, including his witnesses, and his 
 guardians, and say, that he is prepared, having 
 his requisites with him, as he promised. Then 
 it is right for the defendant to reply; and the 
 answer he is to give is, that he is prepared, 
 having his requisites with him, as he promised. 
 Then it is right for the king to order the pledges 
 to be shewn in the field, for they are the sure- 
 ties. And then, after the pledges are shewn, it 
 is right for the king to order the apparitor to 
 proclaim silence in the field: and then it is right 
 for the judge to announce the punishment for 
 breach of silence, that is, three kme as camlwrw, 
 or nine score of silver, and the word spoken to be 
 nugatory. And then it is right for the plaintiff 
 to remind the judges, that it is he who first 
 promised his witnesses and his guardians; and 
 that he is entitled to examine them first. Then 
 it is right for the judges to order him to produce 
 his guardians and his witnesses to be examined; 
 and then it is right for him to bring them near 
 him and show them; and those he promised are 
 such as he named on the first day. The defend- 
 ant is not then to object to any of them before 
 hearing their evidence; because he knows not 
 but what they may say may be advantageous to 
 him; and whichsoever of them he may object to, 
 before knowing what he may say; let such one 
 stand. The defendant, however, may ask, 
 whether they have privilege, so that they ought 
 to be witnesses; and if they have, let them come 
 forward: and the cause why he may ask that is, 
 that an alltud cannot be an evidence concerning 
 an hereditary a< Cymro;' snd neither can a wo- 
 man concerning a man: and, in addition to that, 
 there are many persons who cannot be evidences, 
 nor guardians, on account of privilege; and 
 therefore it can be no detriment to the defendant 
 to say that. 
 
 25. If the defendant promised witnesses better 
 than those promised by the plaintiff; either 
 
1038 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 from their privilege being higher, or from their 
 being more numerous; and he willeth to support 
 that point, it is right for him to shew them; and 
 after he shall have shewn the witnesses, it is not 
 right for the plaintiff then to object to them. 
 And then it is right for the judge to ask the 
 plaintiff: ' What is the privilege of thy witness- 
 es ?' Then it is right for the plaintiff to state 
 the privilege of his witnesses, whether maers, or 
 canghellors, whether monks, or teachers, whether 
 priests or scholars, or privileged laymen. After 
 the judge has asked the plaintiff the privilege of 
 his witnesses, it is right for the judge to ask the 
 defendant the privilege of his witnesses; and 
 then it is right for the defendant to state the 
 best privilege of his witnesses. Then it is right 
 for the judge to recapitulate the privilege ascribed 
 by the two parties to their witnesses. 
 
 26. Then it is right for the judge to ask the 
 evidences, will they abide by what is required 
 at their hands. Here all the evidences say, they 
 will. Here all of the two parties doubt the 
 evidences of each other, that they* will not carry 
 it to the extremity, though they may so speak: 
 then it is right for the judges to put them to the 
 relics; and after they shall have put them to the 
 relics, it is right for them to withdraw, and de- 
 cide upon what they deem most right from what 
 they have heard. And if they see that the 
 witnesses of one party are better than those of 
 the other, let them decide against him who has 
 the worst witnesses : if their witnesses be equal, 
 let [it be decided against the defendant; for he 
 promised witnesses which should be better than 
 the other's, and he failed. And then it is right 
 for the judges to decide for the plaintiff to take 
 the land, in the condition it was in, when he 
 was unlawfully ejected from it. If the defend- 
 ant had promised equal witnesses, and they had 
 been found equal, it would have been an equality, 
 and it should have been shared. 
 
 27. After that it is right for the judges to 
 prove the guardians, to ascertain whether all of 
 them affirm that the party they uphold be a pro- 
 prietor; and if the guardians of both parties 
 affirm that each is a proprietor, and they be 
 doubted, it is right to put them to the relic; and 
 let the party whose guardians shall recede lose 
 the land. 
 
 28. If the guardians of both parties stand, it 
 is an equality; and where there shall be an 
 equality it is shared. 
 
 29. Although he be adjudged to have the 
 land, the person who was in prior possession is 
 not to quit on his account, if he can obtain a 
 house with a gable in the same place, and the 
 two lands equal, to prevent his being ejected from 
 thence: and he is not to give unprivileged land, 
 instead of land having privilege; such as that of 
 the office of a canghellor; or of a maer, or other 
 franchise. 
 
 30. Then it is right for the judges to return to 
 their judgment place; and then it is right for 
 them to take security from the two parties, to 
 abide by the judgment; and take surety for 
 their fee. Then the judges are to state the two 
 pleadings, and after that state their judgment; 
 and then the king is to liberate the pledges from 
 their prison. 
 
 31. The measure of the fee of the judges for 
 land and soil, is twenty-four of silver; and of 
 
 a A scite for his building at the gable end of the exist- 
 ing house, or on either side of it. 
 
 that two shares to the judge of the court; and he 
 is not to have more, whether he be present or not. 
 
 32. If a non-proprietor have guardians to prove 
 his occupation of land and soil as the second, or 
 third man; and a proprietor, with guardians to 
 prove his propriety, sue him, the non-proprietor 
 is to relinquish possession. If he sue as second 
 or third man against a proprietor in possession, 
 the proprietor is not to move on his account from 
 the land. A proprietor will oust a third man: a 
 third man will oust an inheritor, an inheritor is 
 the son whom a father shall leave after him upon 
 the land: an inheritor will oust a new settler, a 
 new settler is a person who comes of himself 
 upon the land, without any one of his kin possess- 
 ing it before him. And in that manner their 
 privilege proceeds, as their pre-occupation may 
 be. Others say, that a proprieter cannot oust a 
 proprietor, and that one non-proprietor cannot 
 oust another, and, therefore, that a third man 
 cannot oust an inheritor, nor an inheritor oust 
 a new settler: for that none of them are propri- 
 etors until the fourth man, and so one non-pro- 
 prietor cannot oust another. 
 
 33. The legal fee of the king, from land with- 
 out service, six score pence. The legal fee of the 
 king, from land with service; as the office of a 
 chief falconer, or of a steward, or of a canghellor, 
 or of a standard-bearer, or of a maer, one pound. 
 From land with two services attached to it, six 
 score pence, and one pound; that is of the 
 measure of a ' randir. ' 
 
 34. The chief of the household is to have 
 twenty pence out of every pound that comes to 
 the king, from causes respecting landed property, 
 and that out of the B king's share; and ten-pence 
 to the steward, out of every pound, in like 
 manner, from causes respecting landed property. 
 
 35. After landed property is adjudged to a 
 person, he cannot be prevented from having a 
 share thenceforth, whenever he will; whether 
 the court be closed or not, it is lawful for him to 
 have a share at any time. And no one is to take 
 debateable land in lieu of propriety; and, if he 
 take it, and lawfully lose it, it shall not be re- 
 covered for him; because he accepted of an 
 insecurity instead of a security, 
 
 36. A joint-proprietor is not to give to another 
 land to which no service is attached, in lieu of 
 land to which services is attached, unless it be 
 his own will; and if he take it, let him lose 
 his privilege. 
 
 37. What plaintiff soever shall produce wit- 
 nesses or guardians for land and soil, on the day 
 to lose or gain, and the defendant produces 
 others against him; then the law says, that his 
 arddelw is not to be taken, nor that of any one 
 of them, until the arddelw shall fail him. And 
 then it is right to ask them, who are their 
 arddelw and their witnesses, and where they 
 are; and, if they be not in the field, let time be 
 given to produce them, according to the place 
 they may be in, as the law says. If they be in 
 the field, let those of the plaintiff be first exa- 
 mined; and if those of the plaintiff be not in the 
 field, those for the defendant are to be examined: 
 the reason for that is, that preparedness is not 
 to be obstructed by unpreparedness. If those of 
 the plaintiff be in the field, it is right to show 
 them to the judges, and to set them apart: and 
 then it is right for the judges to take the testi- 
 
 a Land of which the possessors have not become pro 
 prietors. 
 
 )ro- 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1039 
 
 mony of the first that is presented to them to be 
 examined, and to ask him: 'Is it true what the 
 plaintiff says, or not true ?' and warn him by the 
 protection of God not to give false (testimony; 
 and if he nevertheless say, that what the plain- 
 tiff said is true, let the defendant then consider 
 by what means he purposes to nullify the wit- 
 nesses; whether fby objecting to them, or by 
 producing others more respectable and more 
 credible. If he choose to object to them, and 
 they escape his objection, his own witnesses are 
 not to be made use of after that; only the ab- 
 solved ones. If he choose, by better witnesses, 
 let the best be accepted; and according to the 
 best, let judgment be given. If they be equal, 
 let judgment be given for the plaintiff, because 
 the defendant promised to produce better wit- 
 nesses: had he promised them to be as good, it 
 would have been an equality, and the property 
 shared". 
 
 38. If to object to the witnesses be the will of 
 the defendant, let him object in this manner. 
 When the witness has spoken his mind, after 
 being questioned by the judge, let him say: 
 * Though thou hast so spoken, thou wilt not carry 
 it to the extremity. ' If then the witness shall 
 say: ' To the extremity, ' and swear it; let the 
 other counter-swear against him, that he has 
 sworn falsely; and in addition to that: 'Thy word 
 is not to be taken against me:' and then it is 
 right for him to bring against him one of the 
 three legal things; either land-detention, or 
 galanas, or nearer affinity to the plaintiff than 
 to him; and, except the witness deny^that, 
 to wit, what is urged against him, let him be 
 rejected; and, if he deny, let him stand; unless 
 the defendant urge, by other witnesses, that that 
 objection is valid against him, and those witness- 
 es in the field, and if they be not in the field, 
 let the witnesses for the plaintiff stand; for no 
 time is due to one witness against another. And 
 if the plaintiff can produce either two, or three, 
 or more unimpeached witnesses, as we have said 
 before, let the cause be adjudged for him. Some 
 say, that adultery is a fourth objection; the law, 
 however, says, that this relates to family enmity, 
 and that it is of the third. 
 
 39. If the two parties commit their arddelw to 
 the witnesses, and neither object to the witness- 
 es of the other; let those that are of the best 
 privilege, most respectable and most numerous, 
 influence the judgment. If the witnesses be 
 equally efficient, let the matter in dispute be 
 shared: and that is the law of equality. 
 
 40. This is concerning the raiths. The first 
 of them is the oath of tbe guardians. 
 
 Guardians are to swear the same kind of oath 
 as the criminal shall swear before them, in every 
 point; and they are to swear neither through 
 hatred, nor enmity, nor for reward, nor for 
 worth, nor for anything, but to guard the truth. 
 
 41. There is no objecting to a guardian. 
 
 A guardian is not to be objected to, if he be 
 
 Erivileged: for he causes no injury to any one; 
 ut guards the property for the owner. 
 
 42. This is the oath of a witness. 
 
 A witness is to swear, that what he affirms is 
 true; and that it is not through hatred, nor 
 through enmity, that he swears; and therefore, 
 3ince a witness may cause injury to a person, he 
 can be objected to by that person. 
 
 43. This is the oath of a a 'nôd' raithman. 
 * A marked raith-man, or compurgator, a slave, 
 
 3 Y 
 
 A nôd raith-man is to swear, that he considers 
 the oath of the person with whom he shall swear 
 to be pure; and if one nôd man fail, the whole 
 raith fails. 
 
 44. This is the oath of another raith-man. 
 Another raith-man is to swear, that what is 
 
 sworn by the criminal is most likely to be true; 
 and though a third of the common raith should 
 fail, according to the two parts judgment is to be 
 pronounced. 
 
 45. If a person promise a stated number of 
 witnesses, let him fulfil, or fail. If he promise 
 a sufficiency in law; two or three will suffice, 
 though a greater number would be better. 
 
 46. The testimony of one person is no testi- 
 mony. 
 
 47. If a person, on the day to lose or gain, 
 seek delay, on account of his arwaesav or his 
 witnesses being sick, or other obstacles; the law 
 says, that will not avail him, since he did not 
 fulfil the thing which he promised. 
 
 48. If the day to lose or gain happen at a time 
 when the court is closed for landed property, or 
 during the blank days; some say that proceed- 
 ings must be re-commenced at a time when the 
 court is again open: the law, however, says, that 
 there is nothing that should put off the day to 
 lose or gain, except one thing; and that is, when 
 the judge does not recollect the judgment con- 
 cerning it: and if it be doubted, let him be put 
 to the relic; and then a period of nine days is 
 granted for the judge to recollect, and to confer 
 with men who may be of longer experience than 
 himself: and on the ninth day, let the judgment 
 be stated to both parties, and that without 
 pleading. 
 
 49. If the period be delayed, either by the 
 death of the judge, or by any other occurrence, 
 or by the contumacy of the plaintiff, who came 
 not to hear the judgment, let the defendant have 
 possession from that time forward. 
 
 50. If a person, when sued in a cause respect- 
 ing landed property, should say, that he will not 
 do right; and the plaintiff attest to the lord, his 
 judges, and his gwrdas, that he has not denied 
 the claim, and that he is an oppressor; and call 
 for judgment: then it is right, if he allow judg- 
 ment to be passed, in the field, against him, to 
 deprive him of his possession for ever. 
 
 51. If he quit the field unlawfully, he is to be 
 dispossessed during the life of the lord who is 
 supreme over the court on that day: for he shall 
 not be comprehended within a district who will 
 not do justice. 
 
 52. Whatever defendant, with whom a pleader 
 and guider shall stand, and he himself the third, 
 may seek for delay for aid, he is not to obtain it; 
 for those persons are his legal aid. 
 
 53. No pleader nor guider is to stand withany 
 one in a cause of less value than three score 
 pence, or for landed property, a horse, or an ox. 
 Others say, that no one is to have pleader 
 and guider in a suit respecting silver and ani- 
 mals. 
 
 54. It is free at any time to determine bound- 
 aries. 
 
 55. The law is not closed for church land at 
 any time among themselves; for it did not ema- 
 nate from our law: if the clergy sue us, or we 
 them, it is closed. 
 
 56. Land may be shared at any time, unless 
 it be denied that the share is due though the 
 courts be closed. 
 
1040 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 XII. [The law of brothers for land.] 
 
 1. Thus brothers are to share land between 
 them: four erws to every a< tyddyn:' Bleddyn, 
 b son of Cynvyn, altered it to twelve erws to the 
 uchelwr, and eight to the aillt, and four to the 
 c 'godaeog:' yet nevertheless, it is most usual that 
 four erws be the tyddyn. 
 
 2. The measure of the legal d erw is, four feet 
 in the length of the short yoke, and eight in the 
 length of the second yoke, and twelve in the 
 length of the lateral yoke, and sixteen in the 
 long yoke; and a rod as long as that, in the hand 
 of the driver, with his other hand upon the 
 middle spike of the long yoke, and as far as he 
 can reach with that rod on each side of him, is 
 the breadth of the erw; and thirty times that 
 is the length. Others say, that it is to be a rod 
 as long as the tallest man in the e 'trev,' with 
 his hand above his head, and proceeding in a 
 similar manner as in the other. 
 
 3. If there be no buildings on the land, the 
 youngest son is to divide all the patrimony, and 
 the eldest is to choose; and each, in seniority, 
 choose, unto the youngest. If there be build- 
 ings, the youngest brother but one is to divide 
 the tyddyns, for in that case he is the meter; 
 and the youngest to have his choice of the 
 tyddyns : and after that he is to divide all the 
 patrimony; and, by seniority they are to choose 
 unto the youngest: and that division is to con- 
 tinue during the lives of the brothers. 
 
 4. And after the brothers are dead, the first 
 cousins are to equalize, if they will it; and thus 
 they are to do: the heir of the youngest brother 
 is to equalize, and the heir of the eldest brother 
 is to choose, and so by seniority unto the young- 
 est: and that distribution is to continue is to 
 continue between them during their lives. 
 
 5. And |if the second cousins should dislike 
 the distribution which took place between their 
 parents, they also may coequate in the same 
 manner as the first cousins; and after that 
 division no one is either to distribute or to co- 
 equate. Hereditary land is to be treated as we 
 have above stated. 
 
 6. 'Geldable land, however, is not to be di- 
 vided between brothers, but the maer and 
 canghellor are to share it equally between all in 
 the trev; and on that account it is called register 
 land: and there is to be no g extinguished erw in 
 the register laud; but if there should be an erw 
 of that description in it, the maer and canghellor 
 are to share it in common among all; to one as 
 well as to another. And no one is to remove 
 from his legal tyddyn, if an equivalent can be 
 obtained for it of other land. 
 
 7. And, as we have said above respecting the 
 other, so the maer is to proceed as to the land 
 of the maer-trev, leaving every one in his tyddyn, 
 according as he best may. 
 
 8. No land is to be without a king. If it be 
 abbey land, he is to have, if they be laics, di- 
 rwy, and camlwrw, and amobyr, and ebediw, 
 and hosts, and theft. If it be bishop land, he is 
 
 * A tenement. 
 
 b Prince of Uwynedd and Powys from An. 1060 to 1073. 
 
 c Literally an 'under t^eog' or * villain." 
 
 a If the ' erw ' was thirty times the length of the long 
 yoke, it contained about 1,440 square yards ; but the 
 probability is, that thirty times the breadth of the erw is 
 to be understood, and thus the contents would be about 
 4,320 square yards. 
 
 e A ' township.' 
 
 ' Bond maenols which were tubject to supply the king. 
 
 * No erw in the ' register land ' escheats to the lord. 
 
 to have hosts and theft. If it be hospital land, 
 he is to have theft and fighting. And, there- 
 fore, there is no land without him. 
 
 9. When the bishop dies, all his property belongs 
 to the king ; for every property without an 
 owner is waif to the king, except vestments 
 and ornaments of the church, and what shall 
 pertain to it. 
 
 10. There are three superiorities that can 
 make their capitular regulations themselves, and 
 by their own law, where they shall not contra- 
 vene the law of the king: these are, an abbot, a 
 bishop in his own jurisdiction, and the master of 
 an hospital: each in his jurisdiction. 
 
 XIII. [The law of *' dadenhudd 1 for land and 
 soil.] 
 
 1. There are three kinds of dadenhudds of 
 land; and those dadenhudds are, a dadenhudd 
 by tilth and ploughing, a dadenhudd by car, and 
 a dadenhudd by bundle and burden. 
 
 2. And these dadenhudds are not to be prose- 
 cuted except by the son, in the place where his 
 father was theretofore, or in the place where his 
 parents were formerly; for a dadenhudd is not 
 to be sued by kin and descent. 
 
 3. "Whoever is to prosecute, dadenhudd by 
 tilth and ploughing, is to remain upon the land, 
 without answering, until he may turn his back 
 on the stack of the forthcoming harvest, and that 
 without answering to any one, and it en answer; 
 and the ninth day from the following calends of 
 winter, law. 
 
 4. Whoever is to prosecute dadenhudd by car, 
 by having been with his car and his household 
 and his hearth, belonging to himself, or to his 
 father before him, upon that land, is to be there, 
 without answering, until the ninth day, and then 
 give an answer; and at the end of the second 
 ninth day proceed to law. 
 
 5. Whoever is to prosecute dadenhudd by 
 bundle and burden, by having been, with his 
 bundle and his burden, and his fire, himself, and 
 his father before him, using a hearth, upon the 
 land, is to be there, without answering, three 
 nights and three days, and then give an answer; 
 and at the end of the ninth day, law. 
 
 6. And these dadenhudds are not to be ad- 
 judged to any one, unless there shall have been 
 a grant and delivery of the land to him previously 
 by the lord. 
 
 XIV. [Thus land is to be sued for by kin and 
 descent. ] 
 
 1. Whosoever then shall claim land and soil 
 by kin and descent, let him show his kin to and 
 descent from the stock from whence he is 
 derived; and if he be a fourth man, he is a pro- 
 prietor, because a fourth man become a propri- 
 etor: but a person does not in the same manner 
 lapse from his propriety until he become an 
 alltud; for the law says, if a person remain in 
 another country, whether on account of being 
 banished, or for murder, or other urgencies, so 
 that he cannot revisit his country ireeiy, the law 
 says, that his title is not extinguished until the 
 ninth man, at what time soever he may come to 
 claim it; and unless there be others occupying 
 the land, grown into proprietors, in opposition 
 to him possessing the land, he is entitled to all 
 that he left: and if there be others risen to be 
 proprietors, in opposition to them, the law of 
 
 * Literally ' uncovery :' a suit by which a son sought to 
 recover land heretofore occupied by his parents. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1041 
 
 equality and distribution is to take place between 
 them; because one proprietor is not to be ousted 
 by another. 
 
 2. If the ninth man come to claim land, his 
 title is extinguished: and that person is to raise 
 an outcry, that, from being a proprietor, he is 
 becoming a non-proprietor; and then the law- 
 listens to that outcry, and assigns to him a 
 shelter; that is, as much as to one of the number 
 that were on the land, in opposition to him: and 
 that outcry is called an outcry over the abyss: 
 and though that outcry should be raised there- 
 after, it is never to be listened to. And others 
 say that the ninth man is not to raise that out- 
 cry, but to descend from being a proprietor to be 
 a non-proprietor. 
 
 3. None of the three claims for land and soil 
 are to be heard in the time of closed law: those 
 are, a claim of propriety; a claim of dadenhudd; 
 and a claim of resistance. 
 
 XV. [A woman is not to have patrimony accord- 
 ing to the men of Givynedd.] 
 
 1. According to the men of G wynedd a woman 
 is not to have patrimony, because two rights are 
 not to centre in the same person; those are, the 
 patrimony of the husband, and her own: and 
 since she is not to have patrimony, she is not to 
 be given in marriage, except where her sons can 
 obtain patrimony: and if sue be given, her sons 
 are not to have maternity. 
 
 2. Some say, that the sons of no woman are 
 to have an inheritance by maternity, except the 
 sons of one woman; and that one is, a woman 
 whom her father and her brothers shall give 
 legally in marriage to an alltud. Others say, 
 that though her relations shall give her in mar- 
 riage to an alltud; yet, if she be not given by 
 those above named, her sons are not to ;have 
 patrimony. 
 
 3. The law, nevertheless, says, that there are 
 three women, whose sons are to have property 
 by maternity: one of them is, a woman whom 
 her family shall give legally to an alltud : the 
 second is, a woman openly violated by an alltud, 
 and, in consequence of that violation, having a 
 son by the alltud; the law says, that since she 
 has not lost her privilege, her son does not lose 
 his right by maternity: the third is, a woman 
 whom her family shall give as an hostage to a 
 foreign country, and, in that condition of an 
 hostage, she bear a son by an alltud; that son is 
 entitled to inheritance by maternity. 
 
 4. There is no woman, however, who gives 
 herself up to an alltud, whose sons can have a 
 right by maternity. 
 
 5. Some say, concerning the sons of such wo- 
 men, that, though they be inheritors they are 
 not proprietors; the law, however, says, that a 
 proprietor is not to be ousted by a non-propri- 
 etor; and that a proprietor is to be ousted by 
 the sons of such women as those, either from the 
 whole, or from a part: and therefore the law 
 allows them to be proprietors. 
 
 6. And the law moreover says, if that land 
 have either service or privilege attached to it, 
 that no part of it is to be possessed by the 
 claimant, until the third man: for the privilege 
 of a proprietor who has had pre-occupation is 
 better than that of a new comer: and, to the 
 third man it will be a sufficient occupation; un- 
 less this might occur, that a Welshwoman should 
 legally have a son by an alltud chieftain; then 
 
 the law allows to such a one his service and his 
 privilege immediately. 
 
 7. A native of Powys is not entitled to mater- 
 nity in Gwynedd, norof Gwynedd in Powys; and 
 in like manner in South Wales. 
 
 8. The father is not to deteriorate, nor dispose 
 of the rights of his son for land and soil, except 
 during his own life; neither is the son to deprive 
 his father, during his life, of land and soil; in 
 like manner, the father is not to deprive the son 
 of land; and though he may deprive him, it will 
 be recoverable, except in one case: where there 
 shall be an agreement between father, brothers, 
 cousins, second cousins, and the lord, to yield 
 the land as blood-land; and that the son cannot 
 recover; for peace was bought to the son by that 
 as well as to the father: for those persons are 
 the grades, without whose consent land cannot 
 be assigned. And, though such a person have 
 no land, he is not an alltud nevertheless, but an 
 innate* 'boneddig.' 
 
 XVI. [An innate boneddig.] 
 
 1. An innate boneddig is a person who shall 
 be complete as to origin in Wales, both by the 
 mother and by the father. 
 
 2. The ecclesiastical law says again, that no 
 son is to have the patrimony, but the eldest 
 born to the father by the married wife: the law 
 of Howel, however, adjudges it to the youngest 
 son as well as to the oldest; and decides that 
 sin of the father, or his illegal act, is not to be 
 brought against the son, as to his patrimony. 
 
 3. A person is not secure in taking possession 
 of land, but by the sentence of the law, or by 
 delivery of a lord. 
 
 4. Some say, that if a person shall be mur- 
 dered on account of land, that that land is to be 
 blood-land to his heirs ever afterwards. The 
 law says, that no land is blood- land, except tbe 
 land of a murderer, that is lawfully yielded, 
 after there shall be nothing left belonging to the 
 murderer, neither spear penny, nor any thing 
 else; and it decides, that no person is to be put 
 to death but the murderer who does not pay the 
 whole of the galanas. And that land is to be 
 shared between the parties, in the same manner 
 as the galanas is shared. 
 
 5. Whoever shall suffer his land to remain 
 shared a year and a day, without disturbance, 
 without injury, and be in the same country with 
 him who is in possession of it; the law says, that 
 that person is not to answer for that land after- 
 wards; but the suit is barred, and is a claim 
 beyond, the year. Disturbance, and injury, are, 
 to burn houses, and to break ploughs. 
 
 6. Whoever possesses land upon the margin of 
 the shore, owns as much of the beach as the 
 breadth of his land; and he may make a wear, 
 or other things, thereon, if he will; but if the 
 sea throw any things upon the land, or upon 
 that beach, they belong to the king: for the sea 
 is a packhorse tö the king. 
 
 7. A mill and a wear and an orchard are called 
 the three ornaments of a kindred; and those 
 three things are not to be shared, nor removed, 
 but their produce shared between those who may 
 have a right to it. 
 
 8. Land of a b< corddlan' is not to be shared 
 as tyddyns, but as gardens; and if there be 
 buildings thereon, the youngest son .0 not more 
 
 * A term used for a free-born person. 
 
 b Literally a '.nucleus :' it appears to -ignify a hamlet. 
 
1042 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 entitled to them than the eldest, but they are to 
 be shared as chambers. 
 
 9. No one is to retain gardens in his possess- 
 ion, 'on account of having manured them, for 
 more than one year ; for they are to be manured 
 every year. 
 
 10. A fallow, two years it is to be ploughed. 
 
 11. a Rotten-dung, truly the same. 
 
 12. Ley-land, truly the same. 
 
 13. Yard-dung, three years it is to be 
 ploughed. 
 
 14. Car-dung, four years it is to be ploughed. 
 
 15. Wood-land, truly the same. 
 
 16. Manured fallow, four years also. 
 
 17. No brother is to clear woods belonging to 
 another brother, without yielding him wood 
 equal to that cleared by him; and, if he cannot 
 obtain as good, let him yield of old field as much 
 as the wood; and, if he cannot obtain old field, 
 let him till the wood, which he cleared, for four 
 years; and thenceforth let his brother have equal 
 with himself from it. 
 
 18. No one is to sell land, or engage it, with- 
 out the permission of a lord; but he may let it 
 annually, if he will. 
 
 19. Men who are under abbots, and men who 
 are under bishops, may engage their lands, with 
 the consent of those persons, if they will. 
 
 20. The law says that uchelwrs are to exer- 
 cise dominion over their alltuds, as the king is 
 to exercise dominion over his alltuds. 
 
 21. And, as the alltuds of the king become 
 proprietors in the fourth man after they shall 
 nave been placed upon the king's waste, so the 
 alltuds of the uchelwrs become proprietors in the 
 fourth man, if they have occupied the same laud 
 under them for so long a time : and, from thencefor- 
 ward, they are not to go from the uchelwrs, for 
 they are proprietors under them; and they are 
 not to take their propriety, one propriety in the 
 land from whence they originate, and another 
 here. 
 
 22. After they are become proprietors, their 
 tyddyns on the land, and land to them also, 
 they are to have; and their land, excepting such, 
 to be plough land among them. 
 
 23. If the alltuds will to go away from their 
 lords before they become proprietors, they are 
 to leave half their goods to them. 
 
 24. And, if they be natives of this island, they 
 are not to dwell in any place on this side of 
 Offa's dyke. 
 
 25. And, if they come from beyond sea, they 
 are not to remain here, except until they can 
 obtain the first favourable wind to go to their 
 country; and, if they remain, let them return to 
 their bondage, as before. Others say, that they 
 are not obliged to depart until the third fair 
 wind. 
 
 26. And if the uchelwr expel them against 
 their will before they are proprietors, he is not 
 in that case entitled to any of their goods. 
 
 XVII. [Of the laws of h Dyvnwal Mod Mud, and 
 of Measure.] 
 
 Above we have treated of pleas of land and 
 
 soil, and the dadenhudds, and other things 
 
 to them; now measure of erws, the 
 
 * A gloss in a M.S. explains this to be, 'land where 
 cattle are accustomed to lie without folding. 
 
 b Dyvnwal, according to the Chronicle of the Kings in 
 the book of Basingwerke, a "Welsh version of Geoffrey of 
 Monmouth's compilation flourished from An. B.C. 694 to 
 
 tyddyns, the trevs, the maenols, the cymwds, 
 and the cantrevs, their privileges, and their dues. 
 
 1. Before this, and before the crown of Lon- 
 don, and the supremacy of this island, were 
 seized by the Saxons, Dy vnwal Moel Mud, son of 
 Clydno, was king over this island, who was son 
 to the earl of a 'Cernyw,' by a daughter of the 
 king of b'Lloegyr.' And after the male line of 
 succession to the kingdom was become extinct, 
 he obtained it by the distaff, on account of his 
 being grandson to the king. And he was a very 
 honourable and wise man; and it was he who 
 first established good laws in this island; and 
 those laws continued in force until the time of 
 Howel the Good, son of Cadell. 
 
 2. After that, Howel the Good enacted new 
 laws, and abrogated those of Dy vnwal: yet 
 Howel did not, however, alter the measurements 
 of the lands in this island, but continued them 
 as they were left by Dy vnwal; because he was 
 the best measurer. 
 
 3. He measured this island from the promon- 
 tory of c ' Blathäon ' in ú ' Prydain ' to the pro- 
 montory of e< Penwaed' in Cernyw; and that is 
 nine hundred miles, the length of this island: 
 and from f 'Crigyll' in Môn to Soram on the 
 shore of the g 'Môr Udd,' which is five hundred 
 miles; and that is the breadth of this island. 
 
 4. The cause of his measuring the island was, 
 that he might know the tribute of this island, 
 the number of the miles, and its journeys in 
 days. 
 
 5. And that measure Dy vnwal measured by a 
 barley corn: three lengths of a barley corn in 
 the inch; three inches in the palm breadth; three 
 palm breadths in the foot; three feet in the pace; 
 three paces in the leap; three leaps in a land — the 
 land, in modern Welsh, is called a ridge — and 
 a thousand of the lands is a h mile. And that 
 measure we still use here. 
 
 6. And then they made the measure of tho 
 legal erw by the barley corn: three lengths of a 
 barley corn in an inch; three inches in the palm 
 breadth; three palm breadths in the foot; four 
 feet in the short yoke; and eight in the field 
 yoke; and twelve in the lateral yoke; and six- 
 teen in the long yoke: and a rod, equal in length 
 to that long yoke, in the hand of the driver, with 
 the middle spike of that long yoke in the other 
 hand of the driver, and as far as he can reach 
 with that rod, stretching out his arm, are the 
 two skirts of the erw, that is to say, the breadth 
 of a legal erw; and thirty of that is the length 
 of the erw. 
 
 7. Four such erws are to be in every tyddyn. 
 
 8. Four tyddyns in every ''randir.' 
 
 9. Four randirs in every i ' gavael. ' 
 
 10. Four gavaels in every trev. 
 
 11. Four trevs in every maenol. 
 
 12. And twelve maenols and two trevs in 
 every cymwd. The two trevs are for the use of 
 the king; one of them to be maer-trev land for 
 
 a Cornwall. 
 
 b England. 
 
 ' Some copies of the Chronicle of the Kings, in which a 
 similar passage occurs, read 'Bladon,' others 'Caithness.' 
 
 d Britain. 
 
 e Mow Penwith in Cornwall. 
 
 I On the west coast of Anglesey 
 
 * Literally 'Lord Spa;' the British Channel. 
 
 h By this computation the Welsh mile contained three 
 miles six furlongs twenty-seven poles and a yard and a 
 half of present measure. 
 
 i A shareland, 
 
 J A holding. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1043 
 
 him ; and the other to be the king's waste and 
 summer pasture; and as much as we have said 
 above is to be in the other cymwd; that is in 
 number five score trevs; and that is the cantrev 
 rightly: ten times ten is to be in every hundred; 
 and numeration goes no further than ten. 
 
 13. This is the number of erws in the cantrev: 
 four legal ei ws of tillage in every tyddyn ; six- 
 teen in every randir; sixty-four in every gavael; 
 two hundred and fifty-six in the trev; one 
 thousand and twenty-four in every maenol; 
 twelve thousand two hundred and eighty-eight 
 in the twelve maenols. In the two trevs which 
 pertain to the court there are to be five hundred 
 and twelve erws: the whole of that, when sum- 
 med up, is twelve thousand and eight hundred 
 erws in the cymwd; and the same number in 
 the other cymwd: that is, the number of erws 
 in the cantrev is twenty-five thousand and six 
 hundred, neither more nor less. 
 
 14. Of the twelve maenols, which are to be in 
 the cymwd, four are assigned to aillts to support 
 dogs and horses, and for progress and a 'dovraeth;' 
 and one for canghellor-ship; and one other for 
 maer-ship; and the rest for free uchelwrs. 
 
 15. And from those eight the king is to have 
 a gwestva every year; that is, a pound yearly 
 from each of them: three-score pence is charged 
 on each trev of the four that are in amaenol, and 
 so subdivided into quarters in succession, until 
 each erw of the tyddyn be assessed: and that is 
 called the tunc pound; and the silentiary is to 
 collect it annually: and a similar payment in 
 full from the other cvmwd: and thus the cantrev 
 is complete. 
 
 XVIII. [Of the duties of Hie maers and the 
 canghellors, and their service.] 
 
 1. Maers and canghellors are to regulate their 
 district, and to form the courts: and they are to 
 have half of every thing received by the king, 
 three things excepted; that is, the worth of land; 
 the worth of a thief ; and the worth of a dead 
 body.' 
 
 2. The canghellor is to share becween the king 
 and himself, and the king to choose. 
 
 3. The maer is to share between the canghellor 
 and himself, and the canghellor to choose his 
 ringyll. 
 
 4. The maer and the canghellor are to have 
 two servants with them to execute their com- 
 mands; and two others for the king. 
 
 5. And they are to make a progress, in parties 
 of four, among the king's aillts, twice in the year. 
 
 6. And they are to have half of the ebediw of 
 the aillts, and half of the amobyr of their 
 daughters. 
 
 7. The maer and canghellor are to regulate the 
 king's aillts upon their register land, when any 
 one of them shall die; and they are to keep the 
 king's waste; and to swear for him when it is 
 necessary; and if the king dispose of that waste, 
 they are to have their service thereon. 
 
 8. Neither a maer nor a canghellor is to be a 
 chief of a kindred; but an uchelwr of the 
 country. 
 
 9. The chief-ship of a kindred is not to be by 
 maternity. 
 
 XIX. [OJ the service of a chief of a kindred, and 
 
 his privilege, and his due, this is.] 
 1. A chief of a kindred is to have twenty -four 
 * Quartera. 
 
 pence from every man who shall will a kinswo- 
 man to him; for she herself shall pay her 
 amobyr. 
 
 2. And he is to have twenty-four pence from 
 every youth that he shall admit to his tribe. 
 
 3. And he is to act in concert with his kins- 
 man and kinswoman in every circumstance. 
 
 4. There is no fixed reward to an uchelwr in 
 courts; only what the lord may will to give 
 him. 
 
 5. From the maenol out of which tunc is paid, 
 the lord is not to have the honey nor the fish, 
 because it furnishes mead; and, along with the 
 mead, every maenol pays twenty-four of silver; 
 and that is called the supper money: and this is 
 to be shared in the same manner as the tunc 
 pound is shared. 
 
 6. Neither maer nor canghellor is to be imposed 
 upon a free maenol, nor progress, nor dovraeth, 
 nor youths, nor anything besides what we have 
 said above ; except the great progress of the 
 household in the winter. 
 
 7. The king is not t to lead hosts out of the 
 country, except once every year; and then, not 
 to continue more than six weeks. In his own 
 country he is free to have hosts when he will. 
 
 8. All are to work on the castles, whenever 
 the king may will it, except the men of the 
 maer-trev. 
 
 9. The aillts of the king are not to support 
 him, nor to support his household; and since 
 they are not to support him, they are not to 
 retain their honey nor their fish, but are to send 
 them to the king's court; and he may, if he will, 
 make wears upon their waters, and take their 
 hives. 
 
 10. One of the aillts is to be the king's land 
 maer. 
 
 11. They are to furnish pack-horses to the 
 king, for the hosts; and they are to present the 
 queen, once every year, with meat and drink; 
 and they are to support the dogs, the huntsmen, 
 the falconers, and the youths, all of them, once 
 every year. 
 
 12. And if there be alltuds from another 
 country in the king's realm, either as his men, 
 or waiting a wind, or for other matters; if he 
 will, he is to place them on dovraeth upon his 
 aillts according to their abilities. 
 
 13. And those alltuds are to show their pro- 
 perty to the aillt, when they enter the house; 
 and they are to have it entire, when they leave 
 it. And if any thing be lost, it is to be made 
 good to them, except three things which they 
 are to keep in their own custody, night and day: 
 these are, their trowsers, their swords, and their 
 gloves: and they are to remain only the first 
 night, if they obtain bread and one enllyn. 
 
 XX. [Ofworlc on the king's buildings.] 
 
 1. The aillts of the king are to erect seven 
 buildings for the king: these are, the hall, and- 
 the buttery, and kitchen, and dormitory, and 
 stable, and dog-house, and little-house. 
 
 2. The king is to have a hatchet-man from 
 every villain-trev, to form encampments, in his 
 hosts. 
 
 3. The land maer is not to hold courts, except 
 upon the men of the maer-trev; but to receive 
 the property of the king from the maers and 
 canghellors: and he is to give twenty-four pence 
 to the silentiary when a maer-ship is given to 
 him. 
 
1044 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 4. The servants of the maer and of the cang- 
 hellor are to bring the property to the land 
 maer. 
 
 5. The land maer is to regulate the king's 
 palace, and what may pertain to it; such as 
 ploughing, sowing, tending the king's cattle, his 
 summer pastures, and other things which may 
 be necessary; and, he is to punish the men of 
 the maer-trev for their illegal acts; and he is to 
 have their dirwy and their camlwrw and their 
 ebediw, and the amobyr of their daughters be- 
 longs to his wife. 
 
 6. The porter is to exact the amobyr and the 
 ebediw of those persons; and he is to have four- 
 pence from each of them. 
 
 7. The land maer is to have twenty -four pence 
 from the porter, when he is invested with his 
 office. 
 
 8. And he is to swear for the purveyance land 
 of the court, and its summer pasture, if it be 
 necessary to defend them, and the things which 
 may pertain to them. 
 
 9. The men of the maer-trev are to make a 
 kiln and a barn for the king; and to supply 
 them, when it may be necessary. They are to 
 
 Î>ay the tunc of their land into the hand of the 
 and maer; and they are to support him twice 
 in the year. They are to thresh, to kiln-dry, to 
 reap, to harrow, and to mow hay, and to provide 
 straw, and fuel for the fire, as often as the king 
 visits the court; and when the king comes to the 
 court, they are to present the king, according 
 to their ability, either with sheep, or lambs, or 
 kids, or cheese, or butter, or milk. 
 
 10. If an uchelwr place his son to be reared 
 with the aillt of a lord, by the permission or by 
 the sufferance of the lord, for a year and a day; 
 that son is to have a son's share of the aillt's 
 land, and ultimately of his property. 
 
 XXI. [The tunc oj a free maenol.] 
 
 1. From every free maenol, the king is to have 
 a vat of mead, nine hand-breadths in length 
 diagonally; if mead be not obtained, two of 
 bragot; and, if bragot be not obtained, four of 
 ale. 
 
 2. There is not to be an extinguished erw in 
 register land. 
 
 XXII. [Ofmeer breach this is.] 
 1. Whoever shall destroy ameer between two 
 trevs, by ploughing it; the king is to have the 
 eight oxen that ploughed it, and the plough and 
 the irons, and the worth of the ploughman's 
 right foot, and the worth of the driver's left 
 hand; and four-pence to the owner of the land: 
 and the meer to be restored to its former state. 
 
 XXIII. [Of ploughing land surreptitiously.] 
 
 1. Whoever shall plough land surreptitiously, 
 let him pay four-pence to the owner of the land, 
 and a penny for every furrow that is ploughed; 
 and surreption-fine to the king, 
 
 XXIV. [Of defining of meets this is.] 
 
 1. If a meer is to be defined between two men 
 of equal rank, in respect to land and soil, and 
 one party set out the meer there, and the other 
 here; and each party swear thereto: then it is 
 right for the law to share. 
 
 XXV. [Of removing a public meer stone.] 
 1. Whoever shall remove a public meer stone 
 between two trevs, [let him pay eleven score 
 
 pence to the owner of the land, and a camlwrw 
 to the king; and so for a road, which may pre- 
 serve a meer with the side of the road. 
 
 XXVI. [This is the measure of the Tcing^s gwestvct 
 
 from a free maenol.] 
 
 1. The measure of the king's gwestva in win- 
 ter, from a free maenol : that is to say, a horse- 
 load of the best flour that shall grow on the 
 land; the carcase of a cow or an ox; a full vat 
 of mead, nine hand-breadths in its length diago- 
 nally, and as much again in breadth; and seven 
 thraves of oats, of one band, for provender; a 
 three year old swine; a salted flitch of three 
 finger-breadths in thickness; and a vessel of 
 butter, three hand-breadths in depth, not 
 heaped, and three in breadth; and if these can- 
 not be obtained, a pound is to be paid in lieu of 
 them; and that is the tunc pound; and twenty- 
 four pence to the king's servants. If that 
 quantity of mead cannot be obtained, two of 
 bragot; if bragot be not obtained, then four of 
 ale. And that shall come to the king from every 
 free maenol. 
 
 2. The manner in which that pound shall be 
 shared is, six score for bread; three «core for 
 liquor; and threescore for enllyn. 
 
 XXVII. [From bond maenoh the amount due is 
 
 as follows.] 
 
 1. From the bond maenols two *' dawnbwyds' 
 are due yearly. 
 
 2. The winter: a three year old swine; a 
 vessel of butter, three hand-breadths in depth, 
 and three in breadth ; a full vat of bragot, nine 
 hand-breadths in length diagonally a thrave of 
 oats, of one band, for provender; twenty-six 
 loaves of the best bread that shall grow on the 
 land; if it be wheat land, six of them of fine 
 flour; if it be not wheat land, six of them of 
 groats; four of them for the hall, and two for the 
 chamber; they are to be as broad as from the 
 elbow to the wrist, and so thick as not to bend 
 in holding them by the edges; and a man to 
 kindle a fire in the hall that night, or a penny 
 to the person who shall kindle it for him. 
 
 3. The measure of the summer dawnbwyd is, 
 a three year old wether; a dish of butter as 
 broad as the broadest dish in the trev, and two 
 hand-breaths in thickness; twenty-aix loaves of 
 such bread as we have mentioned before; and to 
 collect what there may be of milch animals pos- 
 sessed by all within the trev, and to milk them 
 once in the day, and only that once; the cheese 
 made from that milk; without malt; without 
 provender; without a person to kindle a fire. 
 
 4. The maer and canghellor are to have a pro- 
 gress once in the year, upon the king's aillts, each 
 attended by two servants; and the canghellor to 
 choose his house: and they are not to have a 
 progress in the summer. 
 
 XXVIII. [Of the foetus of a woman, if injured, 
 
 this treats.] 
 
 1 . Some are doubtful with respect to the foetus 
 of a woman, if injured, as to what is due for it; 
 whether gwyneb-werth or galanas. The law 
 says, that galanas is due for it; and for this 
 cause: during the first three months, it is white, 
 and then the third of a galanas is to be on it; 
 during the second three months, it is ruddy, and 
 then two parts of a galanas are to be on it' and J 
 * Literally 'a victual render.' 
 
THE LAWS OF HOW EL DDA. 
 
 1045 
 
 during the last three months, it is perfect in its 
 members and life, and then a full galanas is to 
 be on it. 
 
 2. Some say, that it is not more right to pay 
 the galanas of a man than that of a woman for 
 it, since it is not known what it is, whether 
 male, or female; the law says, that it is most 
 right to decide from the higher subject, and 
 that the galanas of a man is to be on it; and 
 that until it be baptized; and this is the cause: 
 every person, whose galanas is required, is to be 
 named, whether male or female; and no one can 
 be called by name until baptized; and therefore 
 it is conclusive that it should have the privilege 
 of a male, until baptized. 
 
 3. From that time onward, until he be seven 
 years of age, his father is to swear and pay for 
 him; except the payment of dirwy, or camlwrw, 
 for him, to the king; because the king is not to 
 have any dirwy, or camlwrw, for an error, nor 
 for the act of an idiot, and he is not endowed 
 with reason: he must, however, indemnify the 
 sufferer for his property. 
 
 4. At the end of seven years, he himself is to 
 swear for his acts, and his father is to pay; for 
 then he shall come under the hand of his con- 
 fessor, and shall take duties upon himself. 
 
 5. From the time when a boy is born, until 
 he shall be fourteen years of age, he is to be at 
 his father's platter, and his father lord over him, 
 and he is to receive no punishment but that of 
 his father; and he is not to possess one penny of 
 his property during that time, only in common 
 with his father; and no a< marw -dy ' accrues by 
 his dying within that period; for his father owns 
 all his property which may be in his custody; 
 since his father during that time is to be respon- 
 sible for him for every thing. 
 
 6. If the father die in the first year after the 
 boy is born, he succeeds to the privilege of his 
 father. 
 
 7. No ebediw is to be paid for a boy under 
 fourteen years of age, his father being alive: after 
 he succeeds to the privilege of his father, he 
 shall pay it. 
 
 8. At the end of the fourteen years, the father 
 is to bring his son to the lord, and commend him 
 to his charge; and then the youth is to become 
 his man, and to be on the privilege of his lord: 
 and he is himself to answer to every claim that 
 may be made on him; and is to possess his own 
 property: thenceforward his father is not to cor- 
 rect him, more than a stranger; and, if he should 
 correct him, upon complaint made by the son 
 against him, he is subject to dirwy, and is to do 
 him right for the saraad. 
 
 9. If the son die after fourteen years of age, 
 and leave no heir; his lord is to possess all his 
 property, and to be in the place of a son to him, 
 and his house becomes a marw-dy. Others say, 
 that there is no marw-dy, but that of a person 
 who dies of sudden death, without an heir, and 
 without being able to bequeath the property. 
 From that age onward, he is of the same privi- 
 lege with an innate boneddig; for he has no pri- 
 vilege, excepting his descent, as he ascends not 
 to the privilege of his father until his father's 
 death : and no one is a b ' marchog ' until he shall 
 ascend. 
 
 ■ Literally «a dead-house :' by which is understood the 
 goods of a person dying without heirs, or intestate; which 
 goods became the property of the lord. 
 
 * A horseman. 
 
 XXIX. ' "Oj 'the worth of an innate boneddig 
 this is.] 
 
 1. The worth of an innate boneddig is three 
 score and three kine. 
 
 2. His saraad is three kine, and three score of 
 silver. 
 
 3. If he have a family, his worth is four score 
 and four kine. 
 
 4. His saraad is four kine, and four score of 
 silver. 
 
 XXX. [Of the law of a daughter and her rights 
 this is.] 
 
 1. From the time a girl is baptized, until she 
 shall attain the age of seven years, she is not to 
 be put to her oath. 
 
 2. From the time of her birth, until she be 
 twelve years of age, she is to be at her father's 
 platter. 
 
 .3. From her twelfth year onward, mammae et 
 crines et menses apparebunt; and then she is 
 become of age to be given to a husband: and, 
 from that time forward, if she have not had a 
 husband, she is to possess her own property, and 
 is not to remain at her father's platter, unless he 
 shall will it: and the father is not to pay amo- 
 byr for his daughter, unless he himself gave her 
 away; because every giver of a woman is to pay 
 her amobyr; or else receive satisfaction from the 
 woman that is given to a man. 
 
 4. If a man take away a woman clandestinely 
 from her father's house to another house, and 
 there sleep with her, the owner of that house is 
 to pay the amobyr; unless he take surety from 
 the man, who brought her away clandestinely, 
 for paying it. 
 
 5. In her twelfth year a woman ought to men- 
 struate, as we have said above; and from her 
 twelfth unto her fourteenth year, she ought to 
 continue without pregnancy; from her fourteenth 
 year unto her fortieth year she ought to bear 
 children; and, from that time forward, she is 
 not liable to galanas; and she is not to be put to 
 her oath that she shall not have any more child- 
 ren; for it is certain that she never will. 
 
 XXXI. [Of denying and receiving a son this is.] 
 
 1. Whoever may will to deny a son lawfully, 
 is not required so to do, unless he be first law- 
 fully affiliated to him; since it is not necessary 
 to answer a nullity: for every thing is a nullity 
 that is not lawful. 
 
 2. Whatsoever woman intends lawfully to 
 affiliate a child, thus it is right for her to do: to 
 come with the child to the church wherein her 
 burying place is, and approach the altar, and 
 place her right hand upon the altar and the 
 relics, and her left hand upon the head of the 
 child, and so swear — to God first, and by that 
 altar, and by the sacred relics thereon, "and by 
 the baptism of the child — that no father has 
 formed in the womb of its mother this present 
 child, but such and such a man, naming him, in 
 her womb. In this manner is a child to be 
 affiliated to a Cymro. 
 
 3. And thus is a child to be affiliated to an 
 alltud: to come to the church in which he shall 
 take the holy water and the sacramental bread, 
 and there affiliate it to him, like as it has been 
 said above. And then it is right for the father 
 to do one of two things; either to receive the 
 child lawfully, or else to deny him lawfully. 
 
 4. If he will to deny him. it is right for him 
 
1046 
 
 THE LAWS OF HOWKL D.DA. 
 
 to come to the church we have already mention- 
 ed, and there place his right hand upon the altar 
 and the relics thereon, and his left hand upon 
 the head of the boy, and so swear, to God first, 
 and by that altar, and by the sacred relics upon 
 it, and by the Being who formed him by the 
 agency of father and mother, that he never pro- 
 created that child in the womb of that woman, 
 and that there is not one drop of his blood in 
 him, except from Adam. 
 
 5. If he seek for time for his oath, he is not to 
 have it, except until the morrow. 
 
 6. If the woman seek time to fetch relics, she 
 is to be allowed only three days; for she is not 
 to seek relics except in that cymwd. 
 
 7. If a father deny a child to be of his kin- 
 dred, after he has been affiliated to him; such 
 child can never after, by law, obtain a father. 
 The cause is, that his mother has lawfully affili- 
 ated him to a father, who also has lawfully denied 
 him; and therefore, she can never affiliate him a 
 second time to another father; and he cannot 
 revert to the father who has already denied him 
 lawfully: for, the law will not do again what it 
 has done. 
 
 8. That boy shall then rank, as to his privi- 
 lege, with the kindred of his mother: and if he 
 kill a person, the kindred of his mother must 
 pay two parts of the galanas, and the third be 
 on himself, as a homicide; and if he be killed, 
 his mother's kindred are to have two parts of 
 his galanas. And that is called one of the three 
 severe losses of a kindred. 
 
 9. Another is, if a man kill another man, with 
 sureties from the kindred of the murderer for 
 the galanas, and before the kindred shall have 
 paid the galanas, the mother of the murderer 
 affiliates him to a distinct father; the law says, 
 that the kindred that gave surety for the pay- 
 ment of the galanas are bound to pay it, for two 
 causes: his committing the crime whilst he re- 
 mained on their privilege; and because they are 
 bound to pay who have given surety. 
 
 10. The third is, if a Welsh female be given 
 to an alltud, and she should have a son by the 
 alltud, and that son kill a person; two parts of 
 the galanas come upon the kindred of his 
 mother; and one third on the murderer; and 
 that because there is no kindred of the father to 
 pay it. And that is called cattle surety; be- 
 cause cattle are given as sureties: for with cattle 
 every payment was formerly made. 
 
 11. The two sons, whom we have spoken of 
 above, have the same privilege, the same saraad, 
 and are of the same worth, as an innate bon- 
 ed dig, if their mother be a Welshwoman. If 
 their mother be an alltud, they are also alltuds. 
 
 12. There is a son by declaration, and a son 
 by sufferance. A son by declaration is a son 
 whom the mother affirms, orally, to be the off 
 spring of a man, but without bringing it to the 
 test : such is called a son by declaration, and 
 may be denied at any time. 
 
 13. A son by sufferance is a son whom a wo- 
 man lawfully affiliates to a man, and is suffered 
 by the man to remain a year and a day undenied; 
 from thenceforward, he cannot, in a strait, ever 
 deny him. And if that son commit a crime be- 
 fore the end of the year after he is affiliated, he 
 cannot be denied in the strait, since he was not 
 denied openly, until the crime shall be redressed, 
 as being a son by sufferance. 
 
 14. Though there might be privilege belong- 
 
 ing to the father of the son of a female alltud, 
 yet by his being denied by the father, that son 
 is an alltud thenceforward. 
 
 15. Though it might be that an alltud should 
 will to deny the son of a Welshwoman',; upon 
 denial the son becomes an innate boneddig 
 thenceforward: for every son, after being denied, 
 ranks according to the privilege of his mother. 
 
 16. A father may deny his son by sufferance, 
 on the morrow after he has made amends for his 
 crime, if so minded, until the end of the year 
 after he is affiliated to him. 
 
 17. If a father give property for rearing a son, 
 he is not to deny him thenceforward: for, one of 
 the three acknowledgments of a child is giving 
 property for his rearing. 
 
 18. If the father die, the chief of the kindred 
 may deny him, with six of his kindred, in the 
 same manner as the father might deny him, if 
 living, and in the same church, having seven of 
 the best men of his kindred to swear that his 
 oath is pure. 
 
 19. If there be not a chief of the kindred, 
 twenty-one of the best men of his kindred are 
 to deny him. 
 
 20. According to the law of the men of Powys, 
 fifty men are to deny a son to be of the kindred. 
 
 21. No one, into whose hand the land of the 
 son would fall, can deny him, to oust him there- 
 from: and a brother cannot deny another, lest 
 he deny him for his erw of it: and, if there be 
 no brother, a first cousin cannot deny another, 
 for his erw: and no one to whom his land would 
 fall is to deny him, lest he deny him for his erw 
 of it: and, if there be no first cousins, a second 
 cousin cannot deny another, lest he deny him 
 for the property: and no one is to deny another, 
 who might succeed to the property in conse- 
 quence of such denial. 
 
 22. If there be some of the kindred of a son 
 denying him, and others receiving him, it is 
 most right to believe those receiving him, if they 
 swear that it is not for reward nor for worth 
 that they receive him: because it is most com- 
 mon to deny a son for his patrimony. 
 
 23. Every brother may deny a sister, except 
 in one case; that is, when the property of the 
 mother, or of the father, is to be shared. If, on 
 account of her share of the property, he attempt 
 to deny her, to prevent sharing the property of 
 the mother and father with her, it cannot be 
 done. 
 
 24. In like manner, every alltud may deny 
 his brother, or his sister, if he will; except on 
 account of sharing in the property of their father, 
 or of their mother, or making amends for their 
 crime. 
 
 25. Thus a son is to be received as of kin: the 
 father himself may receive him, after he is law- 
 fully affiliated to him by his mother: if the 
 father be not alive, the chief of the kindred, 
 with six, may receive him, and those of the best 
 men of his kindred. And, thus he is to be re- 
 ceived: the chief of the kindred is to take the 
 hands of the child between his own hands, and 
 give him a kiss; for a kiss is a sign of affinity; 
 and then to place the right hand of the child in 
 the hand of the oldest of the other men, who is 
 also to give him a kiss; and so from hand to 
 hand unto the last man. If there be no chief 
 of the kindred twenty-one of the best men of 
 the kindred; and the man who shall be in the 
 place of the lord, is to take the boy by his right 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1047 
 
 hand, and put it into the hand of the oldest of 
 those men, who is to give him a kiss; and that 
 man is to take the child in his rigiit hand, and 
 give him into the hand of the next in seniority, 
 who is also to give him a kiss; and so from hand 
 to hand unto the last man. 
 
 26. According to the men of Po-wys, if 
 there be neither father nor chief of the kin- 
 dred, fifty men are to receive, and deny a 
 child. 
 
 [And so terminate the laws of the country.] 
 
 BOOK THE THIRD. 
 
 [PKOOF BOOK. — PREFACE.] 
 
 Howel the good, son of Cadell, prince of 
 Cymru, summoned to him six men from every 
 cantrev in all Cymru, to the White House on 
 the Tav, in Dyved, and those of the wisest men 
 in his dominion; four of them laics, and two 
 clerks. The cause for bringing the clerks was, 
 lest the laics should introduce what might be 
 contrary to the Holy Scripture. And the time 
 of their assembling there was the six weeks of 
 Lent; and the cause for their coming there in 
 Lent was, that no one ought to speak or to do 
 wrong at that time of purity. 
 
 And then they examined the laws: such of 
 them as might be too severe in punishment, to 
 mitigate; and such as might be. too lenient, to 
 render more rigorous. Some of the laws they 
 suffered to remain unaltered; others they willed 
 to amend; others they abrogated entirely; and 
 they enacted some new laws. 
 
 And then Howel the good and those wise men 
 denounced their malediction upon such as should 
 pervert those laws; and upon the lord who should 
 change any one of them, except with the consent 
 of an assembly as large as that which met there. 
 Another malediction they denounced upon the 
 only person who should undertake judicial au- 
 thority, without knowing the three columns of 
 law; and the worth of wild and tame animals, 
 and whatever pertains to them. 
 
 And after they had constituted the laws as 
 they considered to be fitting, Howel the good, 
 and the bishop of Menevia, the bishop of Asaph, 
 and the bishop of Bangor, together with others, 
 making thirteen in number, of teachers and of 
 other wise men, of the laity, went to Rome to 
 obtain the authority of the pope of Rome for 
 the laws of Howel. And there were read the 
 laws of Howel in the presence of the pope of 
 Rome, and the pope was satisfied with them, and 
 gave them his authority; and Howel, with his 
 companions, returned home. And from that 
 time until the present dav the laws of Howel 
 the Good are in force 
 
 The Laio of the functions of a Judge. 
 
 Whosoever may will to undertake judiciary 
 functions, it is right for him to understand this 
 book, so that it may be fitting for him to accept 
 judicial functions; and when his teacher shall 
 rind him to be competent, let him commend him 
 to the judge of the court; and the judge of the 
 court is to prove him, and if he find him com- 
 petent is to recommend him to the lord; and the 
 lord is to invest him with judicial functions; 
 and thenceforth his decisions are to be of au- 
 thority: and ho is to pay twenty-four pence to 
 
 the judge of the court as his fee. If, from 
 thenceforth, he should pronounce an unjust 
 sentence, he is not entitled to his tongue, unless 
 he redeem it for its worth in law. Should a 
 party enter into a mutual pledge with him, and 
 he be found in the right, he is to have gwyneb- 
 warbh from the person who shall have so mutu- 
 ally pledged with him; and a camlwrw to the 
 lord. A judge is not to receive a pledge after 
 quitting his judgment seat, unless he himself 
 will it: and he is not to receive one from a laic, 
 unless promising a more correct decision by an- 
 other judge, than that pronounced by him. 
 
 And this book Iorwerth, son of Madog, collec- 
 ted from the book of Cyvnerth, son of Morgenau, 
 and from the book of Gwair, son of Ruvon, 
 and from the book of Goronwy, son of Moreidd- 
 ig, and the old book of the White House: and, 
 in addition to those, from the best books that 
 he found likewise in Gwynedd, and Powys, and 
 South Wales. And this book is called the Proof 
 bookj^that is, of the three columns of law; the 
 worth of wild and tame animals; and what per- 
 tains thereto. 
 
 [. Of the nine accessories of Galanas this treats. 
 
 1. The nine accessories of galanas. 
 
 2. The first is, to point out the person to be 
 murdered to the person who is to murder him: 
 and that person is called a bloody -tongue. 
 
 3. The second is, to counsel the murderer to 
 kill the other. 
 
 4. The third is, to consent to the murder. 
 For each of those three accessories, if denied, 
 
 the oaths of one hundred men are to deny it: if 
 he confess it, let him pay nine score of silver. 
 
 5. The fourth is, to be a spy. 
 
 6. The fifth is, association with the murderer. 
 
 7. The sixth is, to go to the trev, wherein 
 the person is who is to be killed, with the mur- 
 derer. 
 
 To deny each of those three, the oaths of two 
 hundred men are required: or twice nine score 
 of silver, if acknowledged. 
 
 8. The seventh is, to be aiding. 
 
 9. The eighth is, to hold the person to be 
 killed, until the murderer come to kill him. 
 
 10. The ninth is, to see the person murdered 
 in his presence, without rescuing him. 
 
 For each of those three, if denied, the oaths 
 of three hundred men are required: or thrice 
 nine score of silver, if acknowledged. 
 
 11. Some say, that the kindred are to have 
 that money, together with the denial; because 
 those accessories being the cause of the murder 
 of their relation, they are to have that money; 
 and to deny t bloodj and wound and killing of 
 their relation, they are to have the raith which, 
 we have mentioned above. The law, however, 
 says, that no one is to have both the denial and 
 the money; and that they are not to have that 
 denial and the money ; since the kindred are 
 only to have the saraad and galanas of their re- 
 lation; and that in such instance there is neither 
 assault, nor battery, nor blood, nor wound, 
 nor loss of life; and where such do not occur, 
 there is neither saraad nor galanas; and therefore 
 the kindred are to have nothing from the acces- 
 sories aforesaid. It is wrong to commit those 
 accessories aforesaid, and therefore the lord is to 
 have a camlwrw for them, according to the de- 
 gree of the accessories; one singly, another two- 
 fold, another three-fold, since no fighting took 
 
1048 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 place there; and, if there had been fighting, 
 there would have been a dirwy to the lord. 
 The amount of a dirwy is three pounds, or 
 twelve kine: the amount of a camlwrw is three 
 kine, or nine score of silver. 
 
 12. Whoever is a murderer, the full galanas 
 falls upon him. And thus the galanas is to be 
 shared: one third upon the murderer, and upon 
 his father and mother, if they be living; and of 
 that, two parts upon himself, and the third upon 
 his father and mother; and of the third which 
 falls upon the parents, two pence upon the fa- 
 ther, and one upon the mother. 
 
 If the murderer have children, and they be of 
 age liable to pay, he is to pay as much as two of 
 them; two pence upon the brother, and one on 
 the sister. Of the two parts that fall upon his 
 kindred, the third upon the kindred of the mur- 
 derer's mother, and the two parts upon the kin- 
 dred of his father: and so the galanas proceeds 
 from maternity to maternity unto the seventh 
 descent, or the seventh maternity: for the child- 
 ren of the first mother are brothers; and the 
 children of the grandmother are first cousins; 
 and the children of the great -grandmother are 
 second cousins; and the children of the mother in 
 the fourth degree are third cousins; and the child- 
 ren of the mother in the fith degree are fourth 
 cousins; and the children of the mother in the 
 sixth degree are fifth cousins; and the children 
 of the mother in the seventh degree are sixth 
 cousins; and galanas goes no further than that. 
 Though only two or three of the degrees should 
 be ascertained, let the galanas be cast upon 
 them; and that which falls not upon them, is to 
 be shared upon the families from whom the 
 father is descended, rating two shares upon the 
 stock. 
 
 13. Upon the kindred after the sixth cousin, 
 the spear penny is to be assessed; and that goes 
 to assist the murderer. The manner it is ex- 
 acted is, the murderer is to take a servant of 
 the lord, carrying with him a relic; and where- 
 ever he shall meet with a person beyond the 
 seventh degree of kindred, let such person take 
 his oath that he is not descended from any of 
 the four kindreds from which the other is des- 
 cended; and unless he take that oath, let him 
 pay a spear penny; and if he take the oath, he 
 is to be exempted. 
 
 14. A woman does not pay a spear penny, for 
 she has not a spear, but her distaff only; neither 
 do clerks pay it: and a woman does not pay ga- 
 lanas, if she make oath that she shall have no 
 children; neither do clerks pay it: and it is not 
 paid by a boy under fourteen years of age. 
 
 15. The law of galanas. 
 
 Thus the galanas fine is to be 'exacted: — The 
 first third to the lord for exacting it; and the 
 second third to the father and mother and their 
 children; out of that, two shares t» tfce father, 
 and one to the mother: and of that which shall 
 come to the father and the mother, two pence 
 to the father, and one to the mother : and of 
 what remains for the children, if there be child- 
 ren of the murdered man, two shares to them. 
 And the two parts which go to the kindred are 
 to be divided into three shares; and of that one 
 third to the kindred of the mother, and the two 
 parts to the kindred of the father. And so ga- 
 lanas is shared, and received, from third to 
 third: and so the thirds are received, in every 
 one of the trials, between the lord and the kin- 
 
 dred. The eldest son is to point out the off- 
 spring of his father, and his family; and attend 
 the servants of the lord in collecting the ga- 
 lanas. 
 
 16. The period for galanas is a fortnight, after 
 being summoned, for each lordship wherein 
 they live, to apportion the payment; and twice 
 that time for exacting the payment, and to as- 
 semble them to pay it. And every lord is to 
 have the exacting third in his own lordship. At 
 three periods, and in three thirds, the galanas is 
 to be paid; two periods for the kindred of the 
 father, and one for the kindred of the mother; 
 because two thirds fall upon the kindred of the 
 father; and therefore they are to have two pe- 
 riods. At the first period for the kindred of the 
 father to pay one of their thirds, they are to 
 have the oaths of one hundred of the best men 
 of the other kindred, that their relation is •for- 
 given; and at the second period, on their paying 
 their second third, they are also to have the 
 oaths of another hundred men of the other kin- 
 dred, that their relation is forgiven; and those 
 of the best men of the tribe ; and at the third 
 period, the kindred of the mother are to pay their 
 third; and then they are to have the oaths of a 
 hundred men of the other kindred, that their 
 relation is forgiven: and everlasting concord is" 
 to be established on that day, and perpetual 
 amnesty between them. 
 
 17. The oaths of three hundred men of a kin- 
 dred are required to deny murder, blood, and 
 wound, and the killing of a person; and there- 
 fore it is right to give the oaths of three hundred 
 men to release him; and for amnesty between 
 the kindreds, the raith we have mentioned 
 above. 
 
 18. To deny the killing of a person with 
 savage violence, the oaths of six hundred men 
 are required; for the galanas and its penance be- 
 ing double, so the denial also is to be double. 
 
 19. When a person is killed, saraad is done to 
 him in the first instance, and that saraad does not 
 augment; and, therefore, it is right to pay that 
 saraad before the galanas; and if the man have a 
 wife, let the third of the saraad be given to her, 
 and the two parts be shared among the brothers, 
 the cousins, and the second cousins; and if his 
 father be alive, he is to have as much as two of 
 the brothers; and if his mother be alive, she is 
 to have as much as two sisters: and that is the 
 best form; for they are the several persons who 
 are to pay saraad with him, if he were to do 
 saraad to another. Others say, that after one 
 third is given to the wife, the other two part3 
 are to be mixed with the galanas, and shared 
 among the kindred. 
 
 20. The lord is to have the exacting third of 
 the saraads, as of the galanases. 
 
 21. Neither clerks nor women are to have a 
 share of the galanas, since they are not avengers: 
 however, they are to pay for their children; or 
 make an oath that they shall never have any. 
 
 22. Some of the judges suffer the mother, fa- 
 ther, brothers, sisters, and their offspring, to 
 pay, with the murderer; for those persons would 
 obtain one third of his galanas, if he were killed; 
 so they likewise are to pay one third of galanas 
 with him; and of that the murderer is to pay 
 twice as much as the father; and the father is to 
 pay twice as much as the son; and the mother is 
 to pay as much as her son; and the brother pays 
 as much as his two sisters; and of the murderer's 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1049 
 
 proportion, the murderer himself is to pay as 
 much as two of his sons. And that is the law 
 of Howel. 
 
 23. A childless woman pays no galanas; and 
 neither does she pay, who has ceased to bear 
 children. 
 
 24. The galanas of the king of Aberfraw is 
 Ms saraad threefold. 
 
 25. The galanas of the king's wife, his son, his 
 edling, his nephew, and his chief of the house- 
 hold, is one third of the king's galanas: and 
 their saraad is one third of the king's saraad. 
 
 26. The galanas of the king's daughter is half 
 the galanas of her brother: and her saraad is in 
 the same proportion, before she marries. 
 
 27. The galanas of a steward, a chief of & 
 kindred, a canghellor, and a chief huntsman, is 
 nine score and nine kine, once augmented: and 
 their saraad is nine kine, and nine score of silver 
 once augmented. 
 
 28. The galanas of each of the servants of the 
 court is six score and six kine, once augmented : 
 and their saraad is six kine, and six score of 
 silver. 
 
 29. The galanas of a maer, 'and an uchelwr, 
 is as much as the galanas of two of the ser- 
 vants: and their saraad in the same proportion. 
 
 30. The galanas of a man with a family is 
 four score and four kine, augmented: his saraad 
 is four kine, and four score of silver, augmented. 
 
 31. The galanas of an innate boneddig, and of 
 the king's alltud, is three score and three kine: 
 their saraad is three kine, and three score of 
 silver. 
 
 32. The galanas of the alltud of an uchelwr, 
 is half the galanas of the king's alltud: and his 
 saraad in the same proportion. 
 
 33. The worth of a bondman, if of this island, 
 is one pound; if from beyond sea, one pound and 
 six score pence. The saraad of a bondman is 
 twelve pence: six for a coat for him, three for 
 trousers, one for buskins, one for a hook, and 
 one for a rope; and if he be a woodman, let the 
 liook penny be for an axe. 
 
 34. If a bondman do saraad to a free man, let 
 his right hand be cut off, unless the lord redeem 
 it. The hand of a bondman is of the same worth 
 as the king's hand. 
 
 II. Of the nine accessories of theft this treats, 
 
 1. Of the nine accessories of theft. 
 
 2. The first of them is, to point out the thing 
 to be stolen. 
 
 3. The second is, to consent to the theft. 
 
 4. The third is, to give provision to the 
 thief. 
 
 ! 5. The fourth is, to go in his society and carry 
 the provision. 
 
 6. The fifth is, to accompany him, and to 
 break into the place whence the property is to 
 be stolen. 
 
 7. The sixth is, to be an adviser to the thief, 
 and a receiver of the stolen property. 
 
 8. The seventh is, to travel, by day or night, 
 along with the thief. • 
 
 9. The eighth is, to receive a share of the 
 stolen property. 
 
 10. The ninth is, to receive worth from the 
 thief for secrecy. 
 
 11. For each of those accessories, a dirwy is 
 to be imposed, if acknowledged, having been 
 previously concealed: the amount of the dirwy 
 is twelve kine, or three pounds, to be paid to 
 
 the lord. They are not to pay anything to the 
 owner of the property, as they are not murder- 
 ers. If they cannot pay the dirwy, the lord 
 may banish them on account of it: he may, 
 however, receive three pence in lieu of the three 
 pounds, if he will, without infringing the law. 
 If they be able to obtain the payment, they are 
 not to be exiled, nor their property confiscated; 
 nor to be executed. 
 
 12. If any of the accessories, which we have 
 mentioned above, be denied, their denial is the 
 same as the denial of a murderer. Others say, 
 in respect to that raith, that five men, without 
 alltuds, without nôd-men, shall deny it: and that 
 is correctly the law of Howel. 
 
 13. Thus theft is to be denied in the law of 
 Howel: — the oaths of twelve men, for a horse, or 
 three score of silver; for that is the lowest value 
 of a horse, in law: the half nod-men, and the 
 other half not nôd-men; and 'two parts of them 
 are to be of kin to the father, and one third of 
 kin to the mother, and their relationship so 
 near to the accused, as to pay or to receive his 
 galanas. 
 
 : 14. To deny a horse-load, or an ox, for a 
 horse may carry an ox; the oaths of six men, 
 and himself the seventh, and the half to be nod- 
 men. 
 
 15. To deny a swine, or a sheep, or a back- 
 burthen; the oaths of five men, the half nod- 
 men, [the other half not nôd-men, and himself 
 the fifth; and then the raith is to be equally 
 taken from the two kindreds; since there cannot 
 be a third of four persons. 
 
 16. Those raiths are not required except to 
 rebut a legal prosecution: a legal prosecution is 
 the oath of the owner that the person in ques- 
 tion really stole the goods; for there cannot be a 
 prosecution, except by the owner. 
 
 17- Though the owner of goods should say, 
 orally, that a person has stolen them; yet if he 
 bring it not to the test, we decide that the oath 
 of the defendant alone is required to deny it. 
 
 18. Though a person who is not the owner of 
 the relics prosecute another for theft, the oath 
 of the defendant alone is sufficient to clear him : 
 because no one but the owner is to prosecute for 
 theft. 
 
 19. At present it is customary to require for 
 every theft, whether great or small, the oaths 
 of twelve men; and the half of them nôd-men. 
 
 20. Though the raith of a person, concerned 
 as an acessory, fail; he shall only be liable to 
 dirwy; unless it be minded to prosecute him for 
 perjury. 
 
 21. Of a raith; 
 
 Though the raith for a criminal fail, whatever 
 the amount of the theft he shall be accused of, 
 he is not to be executed if he pay seven pounds; 
 and if he cannot pay, he is not to be executed, 
 only exiled: for no one is to be put to death, 
 upon whom nothing is found. Others say, 
 that he is to lose his life, unless he obtain his 
 worth. 
 
 22. Whoever is exiled by the sentence of 
 the law, is to set out on his departure the fol- 
 lowing morning ; and, from that time forward, 
 a day is allowed for passing through each can- 
 trev belonging to the lord who shall exile him: 
 and that is the delay for an exile. 
 
 23. Whoever shall catch a thief, with stolen 
 goods in his possession, and let him go, either 
 for relationship or for worth, if he confess, let 
 
1050 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 him pay seven pounds ; for, though the thief 
 forfeit his life, he does not. If he be unable to 
 pay seven pounds, let him be banished as a 
 thief. 
 
 24. Whoever is exiled by the sentence of the 
 law, and is found in the country beyond the 
 time assigned for remaining in the country, let 
 him lose his life, unless he iind some one to buy 
 bim; for he is not to return to the country du- 
 ring the life of the lord who exiled him, unless 
 by being pardoned. 
 
 25. The law concerning theft. 
 
 Any person soever, to whose house the track 
 of a thief leads, and he shall be unable legally 
 to trace it further, let his property be confis- 
 cated; and if he have no property, let him be 
 exiled. 
 
 26. Any person soever, in whose house, or in 
 the purlieus of the house wherein he is resident, 
 stolen goods shall be found, though he may not 
 be personally concerned in the theft; he ought 
 nevertheless to prevent his house being a re- 
 ceptacle for the theft: and therefore we judge 
 that house, with all in it, a deposit excepted, to 
 be a a 'halog-dy;' for the owner of the deposit is 
 not to guard another house from receiving theft, 
 therefore he is not to lose his property. 
 
 27. There is in the law but one case wherein 
 harrying confiscation occurs; and that case is, 
 for homicide. 
 
 28. Whoever may will to make a full inform- 
 ation, let him go to the lord and say, that a 
 person, whom he dare not mention, either on 
 account of his rank, or of his property, has com- 
 mitted a theft: then it is right for the lord to 
 summon the priest to him, and state to him 
 what had been imparted to him, and send the 
 priest along with the informant to the church 
 door, and let him charge him to beware of being 
 guilty of perjury. Then, if he willeth to swear, 
 let him swear first at the church door; secondly, 
 in the chancel; and thirdly, at the altar. And 
 from thence, let the priest return to the lord, 
 and say, that he has had the whole; and the 
 lord is to swear to having had full information, 
 when he shall examine the person, in the courts; 
 and against this nothing can be done. Still, he 
 is not to lose his life for that, but is to be a sale- 
 able thief; and unless he can obtain his worth, 
 let him be exiled as a thief. Other of the laws 
 allow him a denial against the prosecution by 
 the lord, in the same manner as in a prosecution 
 by the owner: and that form is mostly preferred 
 by the men of Gwynedd. 
 
 29. If a person find the flesh of an animal 
 that is not his own, whether killed by dogs, or 
 hidden, and take it away without permission; a 
 dirvvy is payable for it, whether obtained by 
 gift, or endowment, or purchase, even unto the 
 hundredth hand: and therefore, it is called the 
 piece of a hundred perplexities: and beyond the 
 hundredth hand it is not cognizable. 
 
 30. Whoever may will to detain stolen pro- 
 perty in the hand of another, let him go to the 
 thing he would detain, and ask: 'Who owns 
 this V If there be no one who shall own it, let 
 him have permission to take the property; and 
 after he shall have obtained permission, let him 
 go to the judge; and according as the judge 
 shall direct, let him take it, and swear to it. 
 
 B 'Halog-dy/ a polluted house: in consequence of 
 which it became a forfeiture, with all therein, to th© 
 lord, 
 
 31. If whilst detaining the property, an owner 
 come and oppose him, let him ask: ' Who owns 
 this?' Then it is right for the owner to say, 
 that it is owned by him. And then it is right 
 for the plaintiff to say: 'It is wrong for thee to 
 own what is mine. ' And then it is right for the 
 defendant to reply: 'It is altogether denied; for 
 nothing of thine have I: and, since I have not, 
 by what means did thy loss happen, and at what 
 time didst thou lose it ?' 
 
 32. It is right to ask and know this, because 
 there are six ways in which a person may lose 
 his property: and in three of those cases he can 
 swear to it; and in the other three he cannot. 
 The three cases wherein he cannot swear are, a 
 deposit and loan, and hire, and favour; for it is 
 not right to enquire where these are, or to en- 
 quire to whom they are gone. The other th^ee, 
 which it is right to swear to, are, first, theft; the 
 second, loss by negligence; and the third is, 
 surreption : they are to be sworn to, because 
 they were not received by another hand from 
 his hand; therefore he can swear to the proper- 
 ty, wherever he may see it. 
 
 33. Whosoever may will to swear to the pro- 
 perty, is to do it in this manner. If he swear 
 to what is inanimate, let him swear to it, with 
 his left hand upon any part thereof. If it be a 
 living animal, let him swear to it, with his left 
 hand upon the right ear of the animal, and his 
 right hand upon the relics: and let the defendant 
 place his right hand upon the left ear of the 
 animal; and so let him swear to the plaintiff, 
 that there was no owner to it, who ought either 
 to purchase or to sell it, excepting himself, by 
 right; and moreover, that he did not part 
 with it, either by gift, or loan, or deposit, or 
 sell it ; but that, either by theft, or surreption, 
 or straying, he lost it; naming the day or night 
 in the week, and naming the week in the month, 
 and naming the month in the season, and naming 
 the season in the year, when it was missing. 
 
 34. There are three arddelws to an animal : 
 —birth and rearing ; possession before loss ; and 
 arwaesav. To inanimate things there are only 
 two: possession before loss, and arwaesav. 
 
 35. If a person seek his arddelw on birth and 
 rearing, let him proceed thus: — let him have 
 guardians to speak to the mother's being his 
 property, and that the animal was born and 
 bred in his possession, and was not out of his 
 possession since its birth until that day. The 
 guardians to be produced by him are, a neigh- 
 bour above his hand, and another below his 
 hand; that is, a man above his rank, and ano- 
 ther below his rank; and, if he can obtain those, 
 it will be sufficient for him. 
 
 36. If he choose his arddelw on possession be- 
 fore loss, let him swear to it, according to the 
 form we have previously mentioned. After he 
 has sworn to it, let him say that the animal was 
 in his possession, either a week, or a. month, or 
 two, or a season, before the other had it; and 
 that he has guardians lawfully to prove its be- 
 ing in his possession, tlhether a week, or a fort- 
 night, or a month, or a season, before he lost it: 
 if he can do this, it is sufficient for him. 
 
 37. If his arddelw is by arwaesav, let him 
 say: — Who will arddelw or arwaesav this? And 
 if one be in the field, let his arwaesav take upon 
 himself the theft; and let the other be free. If 
 the arwaesav take it, let the claimant swear to 
 it in his hand; and he is, if so minded, to seek 
 
Tilt: LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1051 
 
 another arwaesav, or another lawful arddelw; 
 or let him fail in the cause. 
 
 33. It is not right that there should be a 
 raith, after detention and swearing — only 
 arwaesav, or custody before loss, or birth and 
 rearing. 
 
 39. If a theft be found upon a person, and he 
 assert that he is innocent of the theft, but that 
 it was left with him against his will by another 
 person, and so he had it in his hand, and the 
 person say that it w T as stolen property; it is then 
 right to adjudge him to produce a raith on that 
 account : and this is the single case where a 
 raith is adjudged after detention and swearing. 
 And thus the theft may go from hand to hand, 
 while there shall be found in the field one to 
 own it. 
 
 40. If he find in the field one who will own it, 
 with an arddelw of an arwaesav in another 
 place, let time be given him to obtain his ar- 
 waesav; that is, three days, if in the same 
 cymwd; if in the next cymwd, nine days; a 
 fortnight, if in another country ; and so it pro- 
 ceeds to the third hand; and after the third 
 hand, the law admits of no delay: and if the 
 third hand find in the field a person that will 
 own it, it is right to allow it ; yet there is to be 
 no delay, but immediate law. 
 
 41. Whosoever shall fix his arwaesav upon 
 another, and his arwaesav fail him, let him be 
 himself an acknowledged thief ; and that ac- 
 cording to the amount of the theft found upon 
 him. 
 
 42. By the law of Howel, for theft to the 
 value of four-pence, the thief is saleable; and for 
 a greater amount forfeits his life. Others say, 
 that for every four-footed animal that is stolen, 
 either a lamb, a kid, or a pig, the thief forfeits 
 his life: nevertheless, it is safest to restrict it to 
 four-pence. 
 
 43. Seven pounds is the worth of a thief who 
 is to be sold. 
 
 44. He who forfeits life is not to lose any of 
 his property; because, both reparation and 
 punishment are not to be exacted, only payment 
 of the property to the loser; and he is to pay 
 the loser, because he ought not to leave a claim 
 upon him unsatisfied. 
 
 45. In the law of Howel, there was a pay- 
 ment for theft, and a second payment; and then 
 Bleddyn, son of Cynvyn, altered this rule, be- 
 cause it suffices to pay a person for his loss ac- 
 cording to his oath. The property of the cri- 
 minal is to go in the way lie may bequeath it, 
 unless he have children; but, if he have child- 
 ren, then he is to bequeath nothing, except his 
 debts, and daered to the church. 
 
 46. Concerning ebediw. 
 
 The lord is not to have the ebediw of a person 
 he may himself execute: if executed in another 
 country, the lord is to have his ebediw. 
 
 47. There is to be no galanas for a thief; 
 neither is there to be feud between two kin- 
 dreds, on account of his execution, 
 
 48. The law says, in respect to a ' gwynwyr ' 
 from another country who go thirds with their own 
 lord ; that, if caught, they are saleable thieves ; 
 and if killed, that galanas is due for them. 
 
 49. Traitors to a lord, ferocious men, and 
 every person who forfeits his life by the 
 
 * This term appears to signify 'religious,' or 'procura- 
 tors,' who wandered about the country under the pretext 
 of collecting alma for religious purposes. 
 
 sentence of the law; no galanas is due for 
 them. 
 
 50. Ferocious men, if they deny their savage 
 violence, are to make a denial doubly. 
 
 51. Savage violence is, rendering property 
 useless either to the perpetrator, or the owner. 
 
 52. Theft is, every thing that is denied [of 
 what shall be taken. 
 
 53. Surreption is, every thing taken in ab- 
 sence, and not denied. 
 
 54. Violence is, every thing taken in presence, 
 and against consent. 
 
 55. Error is, every thing that is taken instead 
 of another. Neither a dirwy or camlwrw is 
 payable for error, nor any thing; except com- 
 pensation to the person for his property. . 
 
 56. A bondman is not to be put to death, if 
 his lord will redeem him; and, unless any thing 
 be found in his hand, his lord may exculpate 
 him; and for that cause it is customary to allow 
 lords to exculpate their alltud servants. 
 
 57. Alltuds from beyond sea, or from another 
 country, and speaking a different language, are 
 not to be put to death, either for victuals or any 
 other thing, during three nights and three days ; 
 but they are to indemnify the owner for his 
 property. 
 
 58. For a dog, or for a bird, or for any thing 
 of that kind, there is neither dirwy, nor forfeit- 
 ure of life; but camlwrw to the lord, and 
 amends to the owner of the property. 
 
 III. Of the nine accessories of fire this treats. 
 
 1. Of the nine accessories of fire 
 
 2. The first is, giving counsel to burn the 
 house. 
 
 3. The second is, consenting to burn it. 
 
 4. The third is, going for the purpose of 
 burning it. 
 
 5. The fourth is, carrying the fuel. 
 
 6. The fifth is, striking fire. 
 
 7. The sixth is, procuring tinder. 
 
 8. The seventh is, fanning the fire until it 
 shall kindle. 
 
 9. The eighth is, giving the fire to the person 
 who shall burn with. it. 
 
 10. The ninth, is, seeing it burning. 
 
 11. Whoever may will to deny any one of 
 these, let him give the oaths of fifty men, to 
 deny it; and if it shall be proceeded with as 
 theft, the one half nôd-men, and the rest not 
 nôd-men; or let him pay for the whole. 
 
 12. Others say that no greater raith is re- 
 quired for theft, than twelve men; and that 
 twelve men will deny theft, the one half nod- 
 men, and the other not nôd-men; and that 
 burning for theft is thus denied, because the 
 theft is a greater crime than the burning. 
 
 13. Whoever shall burn a house, and that 
 house burn another, let him pay for the house 
 he set fire to: and thus let payment be made, 
 from house to house, as far as the fire shall 
 extend. 
 
 14. Whoever shall give fire to another to burn 
 therewith, and he confess it, let him pay one 
 third of the damage. 
 
 15. Whoever shall kindle a fire in a house 
 that is not his own, is to be answerable for any 
 damage that may occur, to the end of three 
 nights and three days, from his act. 
 
 16. Whoever shall kindle a fire in a kiln, 
 though it may be burned by another person, and 
 shall not take security from the person that 
 
1052 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 makes use of it after him; let him pay one third 
 of the damage occasioned by that fire. 
 
 17. Whoever shall take fire surreptitiously 
 from a house; let him pay for his act, and his 
 surreption. 
 
 18. Whoever shall ask for fire from a house, 
 and it be given to him; he must pay for the 
 damage it may do. 
 
 19. Whoever shall ask to borrow fire; let it 
 come to him without any claim against the 
 lender. 
 
 20. Three fires for which no indemnity is to 
 be made: burning of heath, in March; the fire 
 of a smithy, in a hamlet, that is seven fathoms 
 distant from the nearest houses, and which is 
 covered with shingles, or tiles, or sods; and the 
 fire of a bath, in a hamlet, that shall be seven 
 fathoms from the other houses. 
 
 21. Whoever shall take a thing under his 
 care as a deposit, or promise to keep it secure; 
 let him pay for it, although burned, as before. 
 
 22. If a house in a town take : fire, through 
 carelessness, let the owner pay for the two near- 
 est houses that shall take fire; and thence on- 
 ward, let them pay, from next to next, as they 
 are bound to do. 
 
 23. Galanas does not follow fire, but the act 
 of the hand itself that shall cause the fire. 
 
 24. Whatsoever person shall burn heath at 
 any other time than in the month of March, is 
 to pay for the damage. 
 
 25. Weaving-women who shall take webs or 
 other balls under their care, if they should be 
 burnt, they are to pay for them ; because they 
 are to keep them against every loss. 
 
 26. No injury caused by fire belonging to one 
 person to the body of another person is to be 
 compensated; unless accompanied by the act of 
 that person. 
 
 27. If swine enter a house and scatter the 
 fire about, so as to burn the house, and the 
 swine escape; let the owner of the swine pay 
 for their act. If the swine be burned, it is an 
 equation between them; as being two irrational 
 things: and therefore, where there is an equa- 
 tion by law, there is to be nothing redressed, 
 but one is to be set against another. 
 
 28. Let no one take away fire without leave; 
 and, if he should do so, let him pay a camlwrw, 
 though he do no damage with it. 
 
 29. Let no one give fire, without knowing 
 what is to be done with it; and. if he should do 
 so, let him pay one third of any damage. 
 
 30. If a person, in carrying fire from the 
 house of another, should occasion sparks to fly 
 about; let him pay for his act, unless he can 
 impute part of it to the fire. 
 
 31. If a person should go to dry corn upon the 
 kiln of another person; he must answer for any 
 damage that may arise, unto the end of three 
 nights and three days. 
 
 32. No person is to forfeit life for violence, 
 because it is saraad to the person injured; for 
 his property is taken before his face; and ac- 
 cording to his privilege the saraad is to be com- 
 pensated, and his property restored ; and a 
 dirwy to the lord. 
 
 And so terminate the three columns of law, 
 and that which pertains to them. 
 
 IV. And of the worth of wild and tame animals 
 this treats. 
 
 1. The first of them is: the foal of a mare is 
 
 four pence in value, until the end of the four- 
 teenth day after he is foaled. 
 
 2. The next day he is twenty-four pence in 
 value: and if he be found in corn, the amends 
 are to be equal to that for his mother ; and thus 
 he continues unto the end of the year. 
 
 3. If he attain the age of one year and a day, 
 another twenty-four pence is added, and so he 
 is worth forty-eight pence; and thus he conti- 
 nues until the third year. 
 
 4. And then he proceeds to three score pence; 
 and then he is to be broken in, and it is right to 
 prepare him for the use to be made of him, 
 whether as a stallion, a palfrey, or a working 
 horse. 
 
 5. A stallion in three seasons neither loses his 
 worth nor privilege for grazing out; and those 
 are, from the middle of April unto the middle of 
 May, and the whole of the month of October; 
 and thence onward, though he may be in a stall 
 only three nights and three days, he is worth a 
 pound. 
 
 6. A palfrey is six score pence in value. 
 
 7. A runcy or a sumpter-horse is six score 
 pence in value. 
 
 8. A working horse, that shall draw a car 
 and a harrow, is worth three score pence. 
 
 9. Others say, in respect to a colt, that four 
 legal pence is his worth, from the time he is 
 foaled until August: from August to the calends 
 of winter, eight pence : from the calends of 
 winter until the feast of St. Bride, twelve pence: 
 from the feast of St. Bride to the first of May, 
 sixteen pence : from the calends of May UDtil 
 August, twenty pence : from August until the 
 calends of winter, twenty-four pence : from the 
 calends .of winter to the feast of St. Bride, 
 twenty-eight pence: in August, in the third year, 
 an increase of eight legal pence takes place: and 
 on the calends of winter, another similar increase : 
 and on the calends of May, another similar in- 
 crease : and then he is [three] years old, and [is] 
 of full worth. 
 
 10. And on the day he is caught, and hand- 
 led, an increase of twenty pence takes place, 
 when the whole is five score and sixteen pence; 
 and so he remains until a bridle be put in his 
 mouth; and when he is bridled, there is to be 
 an increase of four pence upon him, without 
 augmentation ; and he is worth six score pence. 
 
 11. A wild horse is worth three score pence. 
 
 12. The testicles of a stallion are equal in 
 worth to two mares, and himself is of the value 
 of a third mare; that is, nine score pence. 
 
 13. A horse is to be warranted against three 
 disorders : against the staggers, for three dew- 
 falls ; against the black a strangles, for three 
 moons ; and against the b farcy, for one year : 
 also, as to restiveness, until he shall be ridden 
 three times, amidst a concourse of men and 
 horses; and if he be not then restive, he that 
 shall sell him is free. But if he be restive, one 
 third of his wortii is to be returned, and the 
 bargain stands as before; for it is not right to 
 make a new bargain; and to the end of three 
 nights and three days he may remain without 
 being ridden, but without longer delay. 
 
 * This has been literally translated 'black strangles;' 
 as the latter term is, at present, the appellation for that 
 distemper : with the epithet ' black ' annexed it may 
 mean the glanders. 
 
 b The original 'llynmeirch' appears to signify some dis- 
 order accompanied with samous humours. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1053 
 
 14. The worth of a horse's foot is his full 
 worth. 
 
 15. And a third of his worth is an eye ; and 
 the worth of the ether eye is another third. 
 
 16. For every blemish in a horse, one third 
 of his worth is to be returned; his ears and tail 
 included. 
 
 17. Whoever shall cut off the tail hair of a 
 horse, let him put the horse in a place where he 
 shall not be seen, and let him give another horse 
 in lieu of it to the owner; and let him keep that 
 horse until the tail of his own horse shall have 
 grown as well as ever, it remaining idle. 
 
 18. The mane of a horse is of the same worth 
 as his bridle; that is, four legal pence. 
 
 19. Of equal worth is his forelock and halter; 
 that is, a legal penny. 
 
 20. The law of borrowing a horse. 
 Whoever shall borrow a horse of another, and 
 
 shall fret the hair on his back, is to pay four 
 legal pence. 
 
 21. If the skin be broken to the flesh; he is to 
 pay eight legal pence. 
 
 22. If the skin and the flesh be broken to the 
 bone; he is to pay sixteen pence. 
 
 23. Whoever shall take a horse surreptitious- 
 ly, let him pay four pence for mounting; and 
 four pence for every randir, over which he shall 
 go : nothing is to be paid for dismounting; for it 
 is right to dismount, since he was mounted; and 
 that is to the owner of the horse; and the cam- 
 lwrw to the lord. 
 
 24. Whoever shall hire a horse, though the 
 horse should die in his possession; nothing is 
 required but his own oath that he treated him 
 as well as if he had been his own, while he hired 
 him; and the hire shall be paid. 
 
 25. If a person hire a horse, and mention 
 where he is to go with him; if he go beyond 
 that, let him pay one third of the profit to the 
 owner of the horse : and the like as to other 
 property; and surreption-frae to the lord. 
 
 26. If a horse become lame, while on hire, or 
 shall be otherwise hurt by accident; let a horse 
 equal to him be given in his stead, until he re- 
 cover; and if he do not recover, let that remain. 
 If he recover, let him take back his property. 
 
 27. Four horse shoes, with their complement 
 of nails, are two pence in value. 
 
 28. If a horse be sold, in which there is a 
 fault, but not visible on the skin; it is not to be 
 compensated, unless it be one of the three na- 
 tural disorders: but an oath is to be made of its 
 not being known. According to the men of 
 Gwynedd the oath of three — the owner, and two 
 others. 
 
 Of the worth of a mare, and her 
 this is. 
 
 teithi, 
 
 1. The worth of a filly is four pence, until the 
 fourteenth day after she is foaled: 
 
 2. And thence onward unto the end of the 
 year, sixteen pence. 
 
 3. From thence to the end of two years, 
 thirty- two pence is her worth. 
 
 4. And in her third year, she is worth three 
 score pence: and then it is time for her to 
 work. 
 
 5. The worth of her mane is the same as her 
 halter; that is, one legal penny. 
 
 * Qualities; the term is used for those qualities which 
 distinguish an animal in its prime, and for the compen- 
 sation to be made for the want or loss of them. 
 
 6. Her teithi are, to draw a car up hill and 
 down hill, and to carry a burden, and to breed 
 colts : and, if she have not those teithi, if bought, 
 one third of her worth is to be returned. 
 
 VI. 
 
 Of the worth of a cow, 
 this is. 
 
 and her teithi, 
 
 1. A she calf, from the time she is calved 
 until the calends of winter, is worth four legal 
 pence. 
 
 2. From the calends of winter onward, an in- 
 crease of two pence every season is added, until 
 August, when she takes the bull ; and the ninth 
 day of that August, an increase of four pence is 
 added, without augmentation, for her calf: 
 
 3. And thence onward, an increase of two 
 pence every season is added until the ninth day 
 of May: 
 
 4. And on that day she ought to calve, and 
 two score pence is her worth; and the calf ought 
 to be able to walk nine paces on that day, and 
 to draw milk from her four teats. 
 
 5. The worth of her calf is four pence, with- 
 out augmentation, until the calends of winter; 
 and thence onward it is of the same worth as 
 every other calf, sixteen pence for the milk, and 
 four pence for the calf; and from the middle of 
 summer forward she ought to take the bull; and 
 after she has taken the bull, an increase of four 
 legal pence is added to her on that day : 
 
 6. And thence onward, an increase of two 
 legal pence every season is added, until the 
 middle of March, or until the middle of April; 
 and then she ought to calve, and her milch sil- 
 ver occurs, so that she becomes of full worth, 
 and then she is worth three score pence: and so 
 she is to remain until her fifth calf, and during 
 that time she continues in her prime; and thence 
 onward, appraisement. 
 
 7. The worth of her ear, her horn, her eye, 
 and her tail, is four legal pence for each of 
 them. 
 
 8. The worth of her teat is four pence, every 
 year while she lives, or a white sheep with a 
 white lamb, that can with her fleece protect her 
 lamb between her four feet from a May shower; 
 and that once. 
 
 9. If the cow be always bulling, thirty pence 
 every year while the cow lives in his possession 
 is to be paid. 
 
 10. If there be a dispute concerning her milk, 
 she is to be taken, on the ninth day of May, to a 
 luxuriant place, wherein no animal has been be- 
 fore her, and the owner is to milk her, without 
 leaving any for the calf, and put the milk in the 
 measure vessel; and if it be full twice a day, 
 that is sufficient; and if it be not, the deficiency 
 is to be compensated by oatmeal, until the feast 
 of St. Curie; thence until the feast of St. Michael, 
 by barley meal; and from thence until the ca- 
 lends of winter, by rye meal. 
 
 Others say that the worth of the milk deficient 
 in the measure is to be returned to the possessor 
 of the cow: — if half the milk be deficient, half 
 the worth; if a third of the milk, a third of the 
 worth; and that is the best mode. 
 
 11. The measure for her milk is, three inches 
 at the bottom, six in the middle of the vessel, 
 and nine at the top, and nine in its length di- 
 agonally: and the inch, whereby the vessel is to 
 be measured, is the breadth of the judge's 
 thumb. 
 
 12. If a person buy a cow in calf, and she slip 
 
1054 
 
 THE LAWS OF HOWEL DBA. 
 
 her calf, and he willeth to seek amends; he is to 
 give the oath of the herdman, and the oath of 
 the woman who shall have milked her, that it 
 did not happen while with him. 
 
 VII. Of the worth of an ox, and his teithi, this 
 treats. 
 
 1 . A steer sixteen pence ; and the same ad- 
 vance as a heifer: as it is right to augment her 
 value until she take the bull; so increase is 
 added to him from his birth, until he is placed 
 under the yoke, the ninth day of February; 
 when an increase of four legal pence is added to 
 him.' 
 
 2. And from thence unto the end of the year 
 two pence each season, until the ninth day of 
 February, and then an increase is added to him 
 of four pence. 
 
 3. And from thence, until his third work-year, 
 two legal pence, each season, are added, and 
 then he is of full legal worth: and so he remains, 
 in his prime, until the sixth work-year; and then 
 his worth is three score pence: and thence on- 
 ward, appraisement. 
 
 4. And he is to be put to plough the first time 
 on the ninth day of February; and if he plough 
 from the morning to evening, let the person who 
 shall have sold him be free ; and if he do not 
 plough equal to his comrade of the same age, 
 thirty pence is to be paid for his teithi: his com- 
 rade is one of the same age placed with him. 
 And so for the second work- year. And the 
 third work-year to put him in the plough on the 
 ninth day of February; and if he plough until 
 mid-day with his comrade, it is sufficient; and if 
 he do not plough, let his teithi be paid: and if a 
 third of the co-tillage be not ploughed, a third 
 of his teithi shall be paid; if he fail in the whole, 
 thirty pence shall be paid; and that every year 
 he may live and cannot plough. And he is to 
 be proved on the ninth day of February in every 
 year, both in the furrow and on the land; and if 
 he plough on one side only, either in the furrow 
 or on the land, and shall not plough on the other 
 side, let fifteen pence be paid; and so every year 
 he may live. 
 
 5. The tail of a calf, the first year after its 
 birth, is worth one penny; the second year, two 
 pence'; the third year, three pence; the fourth 
 year, four pence : and so it remains. 
 
 6. Whosoever shall sell a jsteer to another, it 
 is right for him to be answerable for the three 
 disorders incident to cattle; and further, for the 
 mange, until the feast of St. Patrick: the person 
 who shall buy it is to keep it in pasture, and in 
 a healthy place, and in a building, wherein no 
 mange has previously occurred for seven years : 
 and for the staggers, three dew-falls. 
 
 VIII. Of the worth of swine, and their teithi, this 
 treats. 
 
 1. The worth of a pig, from the night it is 
 farrowed until it dung, is one legal penny: 
 
 2. Whilst it continues sucking, which is three 
 months, two legal pence: 
 
 3. And thence onward, until the swine go to 
 the wood, it is a hog, and four legal pence is 
 its worth. 
 
 4. From the feast of St. John, when the swine 
 go to the wood, unto the calends of January, 
 fifteen pence is its worth. 
 
 5. From the calends of January until the re- 
 turn of the feast of St. John, six legal pence on 
 
 it; and then, thirty pence, under the wood, the 
 same as its mother. 
 
 6. The teithi of a sow are, that she be not 
 always brimming, and that she do not devour her 
 pigs; and to be warranted three nights and three 
 days against the a quinsey: if she devour her 
 pigs, or be always brimming, the third of her 
 worth is to be returned, and the bargain stands 
 as before : according to others, the half of her 
 worth; as the worth of her litter is equal to that 
 of herself, though there be bat one pig. 
 
 7. The worth of the boar is equal to the worth 
 of three sows : if he be gelded and die, his two 
 testicles are worth two sows; and his carcase 
 equal to another. 
 
 IX. Of the worth of sheep, and their teithi, this 
 treats. 
 
 1. A lamb, from the night it is yeaned unto the 
 first day of winter, one legal penny is its value : 
 
 2. From the calends of winter onward, unto 
 the end of the year, two legal pence is its 
 value : 
 
 3. And then, four legal pence is its value. 
 
 4. The teithi of a sheep are, to give milk, and 
 to bear lambs ; and she is to be warranted 
 against the rot until the calends of May, when 
 she shall have satiated herself three times with 
 the new herbage. 
 
 5. For her teithi, three legal pence, or a 
 crone ; two pence for her lamb, and one for her 
 milk. 
 
 6. For her eye, her ear, her horn, her tail, 
 and her teat, one legal penny for each of them. 
 
 7. A ram is worth two ewes : if he be gelded 
 and die, three ewes are his worth ; one for each 
 of his testicles, and one for his body. 
 
 X. Of the worth of goats, and their teithi, this 
 
 treats. 
 
 1. A kid, from the night it is yeaned until the 
 calends of winter, is worth a legal penny: 
 
 2. From the calends of winter unto the end of 
 the year, it is worth two legal pence: 
 
 3. And then, four legal pence. 
 
 4. Her teithi are half her worth. 
 
 5. The teithi of a j^earling she-goat, a penny 
 and a halfpenny. 
 
 XI. The worth of a cat, and her teithi, this is. 
 
 1. The worth of a kitten, from the night it i s 
 kittened until it shall open its eyes, is a legal 
 penny: 
 
 2. And from that time, until it shall kill mice, 
 two legal pence: 
 
 3. And after it shall kill mice, four 
 pence; and so it always remains. 
 
 4. Her teithi are, to see, to hear, to kill mice, 
 to have her claws entire, to rear and not to de- 
 vour her kittens; and if she be bought, and be 
 deficient in any one of those teithi; let one third 
 of her worth be returned. 
 
 5. The teithi of every clean animal in the 
 world are half its worth. 
 
 6. The teithi of every unclean animal are one 
 third of its worth ; because its milk is useless. 
 
 XII. Of the worth of geese and other birds. 
 
 1. The worth of a goose, one legal penny. 
 
 2. The worth of a giinder is equal to the worth 
 of two gec?e. 
 
 a This has been translated ' quinsey;' the original sig 
 nifying some disorder affecting the throat. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1055 
 
 3. The worth a brood-goose is as much as the 
 worth of her nest; and there ought to be in her 
 nest twenty-four goslings. 
 
 4. The worth of each gosling is a halfpenny, 
 or a sheaf of barley ; and that until they lay; 
 and after they lajr, each is one legal penny in 
 value : thus a brood-goose is twelve pence in 
 value. 
 
 XIII. Of the worth of fowls. 
 
 1. A hen is one penny in value, 
 
 2. A cock is two hens in value. 
 
 3. Every chicken is a sheaf of oats or a far- 
 thing in value, until it shall roost: 
 
 4. After that a halfpenny, until it shall lay, 
 or until it shall crow, is its value: 
 
 5 And after that, its value is a legal penny. 
 
 XIV. [The worth of dogs.] 
 
 1. The worth of the king's buck-hound is one 
 pound, when trained: 
 
 2. Six score pence, untrained: 
 
 3. Three score pence, when a year old : 
 
 4. Thirty pence, when a whelp in the kennel: 
 
 5. Fifteen pence, from its birth until it shall 
 open its eyes, is its worth. 
 
 6. The worth of the king's greyhound, if 
 trained, six score pence : 
 
 7. If untrained, three score pence : 
 
 8. When a year old, thirty pence : 
 
 9. A whelp in the kennel, fifteen pence : 
 
 10. "From its birth until it shall open its eyes, 
 seven pence halfpenny. 
 
 11. The spaniel of the king, is a pound in 
 value. 
 
 12. The spaniel of an uchelwr, a pound. 
 
 13. The spaniel of a free-man, is six score 
 pence in value. 
 
 14. The spaniel of an aillt, four pence: the 
 sam# worth as his cur. 
 
 15. The worth of the buck-hound of an 
 uchelwr is the same as that of the king's grey- 
 hound. 
 
 16. The worth of the greyhound of an uchel- 
 wr is equal to half the worth of the king's grey- 
 hound. 
 
 17. Whatsoever dog belongs to an aillt is of 
 the same value as his cur. 
 
 18. Whosoever may possess a cur, though it 
 be the king, its value is four pence. 
 
 19. A herd- dog, that goes before the herd in 
 the morning, and follows them home at night, 
 is worth the best ox. 
 
 XV. [The worth of hawks.} 
 
 1. The eyrie of the king's hawk, is a pound in 
 value. 
 
 2. A red eyass, six score pence : 
 
 3. After mewing, and becoming white, a 
 pound, if it belong to the king. 
 
 4. If it belong to an uchelwr, it is six score 
 pence in value. 
 
 5. If mewed, if a red eyass, it is three score 
 pence in value. 
 
 6. A male, if it be a hawk, is twenty-four 
 pence in value. 
 
 7. The eyrie of a sparrow-hawk, is twenty- 
 four pence in value. 
 
 8. A sparrow-hawk, before mewing, twelve 
 pence : 
 
 9. And after mewing, twenty-four pence. 
 
 10. Whatever bird may belong to a taeog, 
 is of the same worth as his hen ; one penny in 
 value. 
 
 3z 
 
 XVI. 0/ the bees. 
 
 1. The worth of an old stock, twenty -four 
 pence. 
 
 2. The worth of a first swarm, sixteen pence. 
 
 3. The worth of a bull-swai'm, twelve pence. 
 
 4. The third swarm is eight pence, in value. 
 
 5. A swarm from the first swarm is twelve 
 pence, in value. 
 
 6. A swarm from the bull-swarm, eight 
 pence. 
 
 7. If a hive swarm after a August, it is four 
 pence in value j and that is called a wing- 
 swarm. 
 
 8. And so they continue until the calends of 
 winter. 
 
 9. From the calends of winter onward, each 
 is an old stock; and is twenty-four pence in 
 value: only a wing-swarm does not become an 
 old stock until the calends of May ; and then it 
 is twenty-four pence in value. 
 
 10. The worth of an alveary, twenty-four 
 pence. 
 
 11. The three free hunts are, a swarm of bees 
 on a branch ; and a fox ; and an otter : they are 
 free because they are always on the move; for 
 they have no haunts. 
 
 XVII. Of the worth of a hart. 
 
 1. The worth of a hart from the calends of 
 winter to the feast of St. John is three score 
 pence ; and nine score camlwrw for it. 
 
 2. And from the feast of St. John onward, 
 unto the calends of winter following, there are 
 twelve legal pieces in it; and three score pence 
 for each of them. 
 
 3. The pieces are ; his two chaps as well as 
 his two horns; his tongue; his breast; his heart; 
 his rectum; his liver; his two loins; his haunch; 
 his paunch; and his chine: for each of these a 
 camlwrw is to be paid, the amount of which is 
 four kine less than forty. 
 
 XVIII. Of the Icing's hunting. 
 
 1. If the king's dogs follow a hart, and kill it 
 upon the land of another person, let whoever 
 may own the land take the dogs and the hart ; 
 and let him keep the hart until mid- day, if it 
 be morning, without flaying it; and, if the hunts- 
 men do not come by that time, let him flay the 
 hart, and keep the flesh and the skin; and lure 
 the dogs, and take them home with him. If it 
 be killed at mid- day, let him keep it until after 
 noon, without flaying it ; if after noon, let him 
 keep it until after vespers; if after vespers, let 
 him keep it until the morning, spreading his 
 mantle over it that night; and if the huntsmen 
 do not come on the morrow, let him appropriate 
 the flesh, and lure the dogs ; and let him keep 
 the skin and the paunch for the hunstmen. If 
 they come before the flesh be appropriated, let 
 a quarter be given to the owner of the land, and 
 let them appropriate the flesh in the way they 
 will: the hind quarter to the owner of a nomble, 
 and the owner of the land; and the fore quarter 
 to each owner of a stomach. 
 
 2. If dogs be slipped at a stag, and it be kill- 
 ed ; to whomsoever the dogs may belong, the 
 owner of the land is to have the hind quarter. 
 
 3. Whoever may find a clean animal dead, 
 apon the land of another person, is to have one 
 quarter; and the owner of the land is to have 
 the flesh, that excepted. 
 
 a That is, after August commences. 
 
1056 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 4. Whoever may find a dead animal, if it be 
 unclean, upon the land of another person, is to 
 have a penny; and the owner of the land is to 
 have the animal : and that is not to be had ex- 
 cepting for the small wild animals. 
 
 5. Whoever shall find a swarm of wild bees is 
 to have a penny, or the wax; and the owner of 
 the land is to have the swarm. 
 
 6. Whoever shall lay a snare upon the land of 
 another person, without his permission, let him 
 pay to him four legal pence for opening the land, 
 and four pence for filling it up; and whatever 
 may be in the snare; and a camlwrw to the 
 king. 
 
 7. Of the same worth are a roebuck, and a 
 buck; and a goat, and a roe; and a fawn, and 
 a kid. 
 
 XIX. Of skins this treats. 
 
 1. The skin of an ox is eight pence in value. 
 
 2. The skin of a hart, eight pence. 
 
 3. The skin of a cow, seven legal pence. 
 
 4. The skin of a hind, seven pence. 
 
 5. The skin of a sheep, one penny. 
 
 6. The skin of a goat, one legal penny. 
 
 7. The skin of a roebuck, one penny 
 
 8. The skin of a fox, eight pence. 
 
 9. The skin of an otter, eight pence. 
 
 10. The skin of a wolf, eight pence. 
 
 11. The skin of a marten, twenty -four pence. 
 
 12. The skin of a beaver, six score pence. 
 
 XX. Of the zoorth of trees this treats. 
 
 1. The worth of an oak, six score pence. 
 
 2. If it have two boles, three score pence 
 for each of them, if they be of equal thickness ; 
 and though they be not of equal thickness, if 
 they be of the same growth. 
 
 3. The worth of a side branch, that shall 
 reach the heart of the tree, thirty pence ; and, 
 excepting that, it is top, and there is no legal 
 worth thereon, but a camlwrw to the king for it. 
 
 4. For perforating an oak, twenty -four pence; 
 all of which goes to the owner of the wood, and 
 a camlwrw to the king. 
 
 5. The worth of a knurled oak, on which 
 there is no fruit, four legal pence. 
 
 6. The worth of a hazel grove, twenty-four 
 pence. 
 
 7. If one hazel be taken from the grove, four 
 legal pence. 
 
 8. Every tree that shall bear fruit is of the 
 same worth as the entire hazel grove; excepting 
 the oak, and the apple tree. 
 
 9. A graft, four pence, without augmentation, 
 until the calends of winter after it is grafted : 
 
 10. And thence onward, an increase of two 
 pence is added every season, until it shall bear 
 fruit ; and then it is three score pence in value ; 
 and so it graduates in value in like manner as a 
 cow's calf. 
 
 11. A sour crab tree is four pence in value, 
 until it bear fruit. 
 
 12. And after it bears fruit, it is thirty pence 
 in value. 
 
 13. Every tree planted for shelter, is twenty- 
 four pence in value to its owner; whether 
 planted within a garden, or as a shelter to his 
 house. 
 
 14. Every tree that shall bear no fruit, the 
 yew excepted, such as ash, or alder, or willow, 
 is four legal pence in value. 
 
 15. Every limb that shall reach the heart 
 
 of the tree, of the inferior wood above mentioned, 
 is one penny in value. 
 
 16. The worth of those trees goes to the owner 
 of the wood. 
 
 17. The worth of a yew, thirty pence 
 And so terminates the proof book. 
 
 Here Iorwerth, son op Madog, son op 
 Kaawd, saw it to be expedient to white 
 the worth op the buildings; and the fur- 
 niture; co -tillage; and corn damage; to- 
 gether with the proop book. 
 
 XXI. The -first of these is a hall. 
 
 1. Whoever shall destroy the hall of the king, 
 whether by fire, or in any other way ; let him 
 pay to him two score pence for each tye which 
 shall support the roof, that is six columns; with 
 four score pence for the roof; that is a pound 
 and four score pence; and six score pence for 
 every penthouse adjoining thereto. 
 
 2. The hall of an uchelwr; twenty pence for 
 each tye which shall support the roof, that is 
 six columns; and two score pence for the roof ; 
 that is eight score pence; and thirty pence upon 
 each of the penthouses. 
 
 3. The house of an aillt; ten legal pence for 
 each tye which shall support the roof ; that is, 
 six columns ; and twenty pence for the roof ; that 
 is four score pence; and thirty pence for each of 
 the penthouses: those are, his chamber, his cow- 
 house, his barn, his kiln, the sheepcote, the 
 pigstye, his summer house, and his autumn 
 house. 
 
 4. A summer house is worth four legal 
 pence. 
 
 5. An autumn house, eight legal pence. 
 
 6. Whosoever shall damage a house unlaw- 
 fully, is thus to redress it: let him pay four legal 
 pence for every large timber that may be there- 
 in; for the doors, four legal pence; for the door 
 frames, four legal pence; for the rafters, four legal 
 pence ; for the beams, four legal pence ; for the 
 thresholds, four legal ipence; for the fire back 
 stone, four legal pence ; for every pole, rod, and 
 rail, ajegal penny; for the weather poles, and 
 the spars, a legal penny each of them; a binder, 
 a legal {penny ; a springle, a legal penny ; for 
 each of them is a rod: the roof of the house and 
 its fence are equal in worth to one third of the 
 house; and a third of the worth of the roof is 
 set upon the fence. 
 
 XXII. Here is the worth of the furniture. 
 
 1. The plaid of the king is six score pence in 
 value. 
 
 2. His pillow is twenty-four pence in value. 
 
 3. His boiler, six score pence. 
 
 4. The flesh-fork of his boiler, twenty-four 
 pence. 
 
 5. His a ' perging,' six score pence. 
 
 6. His cauldron, three score pence. 
 
 7. The flesh-fork of his cauldron, twelve pence. 
 £ 8. His harp, six score pence. 
 
 "" 9. His tuning- key, twenty-four pence. 
 
 10. The harp of the chief of song, six score 
 pence. 
 
 11. His tuning-key, twenty-four pence. 
 
 12. The king's throw-board, six score pence. 
 
 13. The horn out of which the king drinks, 
 its value is a pound. 
 
 a Uncertain: it may be the perch, or brandritb, for the 
 boiler. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1057 
 
 14. And liis horn of march, that is always in 
 his suit, a pound likewise. 
 
 15. The horn of the chief huntsman, a pound 
 likewise. 
 
 Those three horns ought to be of the buffalo. 
 
 16. Every trinket belonging to the king, in- 
 cluding his vessels, his rings, and his horns, a 
 pound is the value of each; as he is not to ap- 
 praise them. 
 
 17. The plaid of an uchelwr, three score 
 pence. 
 
 18. His pillow, twenty-four pence is its 
 worth. 
 
 •19. His cauldron, three score pence. 
 
 20. His flesh-fork, twelve pence. 
 
 21. His harp, three score pence. 
 
 22. His tuning-key, twelve pence. 
 
 23. Hiá throw- board 9 if it be of the bone of a 
 sea animal, three score pence. 
 
 24. If it be of the tip of the horn of a hart, 
 twenty-four pence. 
 
 25. If it be of the horn of an ox, twelve 
 pence. 
 
 26. If it be a wooden throw-board, four pence. 
 
 27. A mash-tub made of staves, if it belong to 
 the king, twenty-four pence. 
 
 28. If to an uchelwr, twelve pence. 
 
 29. If to an aillt, six pence. 
 
 SO. Every mash-tub of one piece, four pence. 
 
 31. A sack, four pence. 
 
 32. A winnowing cloth, four pence. 
 
 33. A churn, two pence. 
 
 34. A vat, two pence. 
 
 35. A tub, a penny. 
 
 36. A cooler, one penny. 
 
 t 37. A trough, one penny, without augmenta- 
 tion, because it has not a cover. 
 
 38. A foot -trough, one legal penny. 
 
 39. An iron pan, one legal penny. 
 
 40. A wooden can for taking up liquor, four 
 pence. 
 
 41. a yew pail, four legal pence. 
 
 42. A yew cruck, two pence. 
 
 43. A willow pail, two pence.' 
 
 44. A willow cruck, one penny 
 
 45. A white pail, one penny. 
 
 46. A broad axe, four pence. 
 
 47. A fuel axe, two pence. 
 
 48. A small axe, one legal penny. 
 
 49. A large auger, two legal pence. 
 
 50. A middle-sized auger, one penny. 
 
 51. A wimble, a halfpenny. 
 
 52. A reaping hook, one legal penny 
 
 53. Shears, one legal penny. 
 
 54. An iron spade, one legal penny. 
 
 55. A pickaxe, two pence. 
 
 56. A bill-hook, one penny. 
 
 57. An adze, one legal penny. 
 
 58. A a 'gylyv,' one penny. 
 
 59. A draw-knife, a halfpenny, 
 
 60. A chisel, a halfpenny. 
 
 61. A pannel-awl, a halfpenny. 
 
 62. A plane, one penny. 
 
 63. A bolt, a halfpenny. 
 
 64. An iron lock, one penny.' 
 
 65. A wooden lock, a halfpenny. 
 
 66. A water can, one farthing. 
 
 67. A weeding-hook, a farthing. 
 
 68. An arrow, a farthing. 
 
 69. A turning wheel, a farthing. 
 
 70. A spindle, a farthing. 
 
 71. A reel, a farthing. 
 
 »A large crooked knife!: called, in Scotland, a 'gully.' < 
 
 72. A yarn-winder, a farthing. 
 
 73. A flail, a farthing. 
 
 74. A skimmer, a farthing. 
 
 75. A mallet, a farthing. 
 
 76. A spud, a farthing. 
 
 77. A wooden shovel, a farthing. 
 
 78. A fork, a farthing. 
 
 79. A rake, a farthing. 
 
 80. A sheaf of oats, a farthing. 
 
 81. A flax hackle, a farthing 
 
 82. A chicken, a farthing. 
 
 83. A cow-fettei*, a farthing. 
 
 84. A palm-iron, a farthing. 
 
 85. A guiding-thong, a farthing. 
 
 86. A mirror, a farthing. 
 
 87. A platter, a farthing. 
 
 88. Wooden nippers, a farthing 
 
 89. A cup, a farthing. 
 
 90. A chest, appraisement. 
 
 91. A brass pan, appraisement. 
 
 92. A trivet, appraisement. 
 
 93. A baking-girdle, appraisement. 
 
 94. A craft, with what pertains to it, appraise- 
 ment. 
 
 95. A tun, appraisement. 
 
 96. A hammer, appraisement. 
 
 97. A harrier, appraisement. 
 
 98. An ox, after it has passed its prime, ap- 
 praisement. 
 
 99. Every thing, the worth of which is not 
 fixed by law, is to be appraised. 
 
 100. A bag, two legal pence. 
 
 101. A flesh-dish, one penny. 
 
 102. Another dish, one legal penny. 
 
 103. A sieve, one penny. 
 
 104. A riddle, one legal penny. 
 
 105. A comb, one legal penny. 
 
 106. A polishing stone, a halfpenny. 
 
 107. A bowl, one penny. 
 
 108. A baking-board, one legal penny. 
 
 109. A hah' rope, of twelve cubits, is one legal 
 penny in value. 
 
 110. An elm-bark rope, of twelve cubits, is 
 one curt penny in value. 
 
 111. The collar of the king's greyhound, eight 
 pence. 
 
 112. The collar of a gwrda's greyhound, four 
 pence. 
 
 113. The leash of the king's greyhound, four 
 pence. 
 
 114. The leash of a gwrda's greyhound, two 
 pence. 
 
 115. The leash of a tracker, eight pence. 
 
 116. A dunghill, four pence. 
 
 117. A manuring pannier, one legal penny. 
 
 118. A barrow, one legal penny. 
 
 119. An earthen pitcher, appraisement. 
 
 120. A barrel, appraisement. 
 
 121. A bottle, appraisement. 
 
 122. A tunic, twenty-four pence 
 
 123. Gyves, twenty -four pence. 
 
 124. A salmon net, twenty-four pence. 
 
 125. A greyling net, sixteen T)ence. 
 
 126. A suin net, eight pence 
 
 127. A bow net, four pence. 
 
 128. A salmon, two pence. 
 
 129. A car, two pence. 
 
 130. A pack-saddle, one penny. 
 
 131. A stool, two pence. 
 
 132. A wort-vat, two pence. 
 
 133. A weaver's loom, twenty-four pence: 
 
 134. The reeds and the beam, six pence j 
 
 135. The harnesses, six pence j 
 
1058 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 136. The warping-trough, six pence ; 
 
 137. The rollers and the wheels, and the 
 treadles, six pence, and the third on the wheels. 
 
 138. The tools of a smith, six score pence; 
 
 139. The large anvil, three score pence ; 
 
 140. The bickorne anvil, twelve pence ; 
 
 141. The bellows, eight pence ; 
 
 142. The smith's pincers, four pence ; 
 
 143. The smith's sledge, four pence ; 
 
 144. A parer, four pence ; 
 
 145. A bore, four pence ; 
 
 146. A groover, four pence ; 
 
 147. A vice, four pence ; 
 
 148. A hoof -rasp, four pence ; 
 
 149. An iron saw, four pence; 
 
 150. A grindstone, four pence. 3 
 
 151. The worth of a mill, one pound: 
 
 152. Three score pence for each stone; 
 
 153. Three score pence for the irons ; 
 
 154. Thirty pence for the timber; 
 
 155. For the house, thirty pence. 
 
 156. A quern, four pence : 
 
 157. For the upper stone, two pence; 
 
 158. For the nether stone, two pence. 
 
 159. For the kiln rods, one penny. 
 
 160. For the quern shed, four pence. 
 
 161. A spear, four pence. 
 
 162. A bow and twelve arrows, four pence. 
 
 163. A battle-axe, two pence. 
 
 164. A sword, if it be rough-ground, twelve 
 pence. 
 
 165. If it be round-hilted ; sixteen pence. 
 
 166. If it be white-hilted, twenty-four pence. 
 
 167. A shield, eight pence. 
 
 168. If it be enamelled blue, or gold, twent} r - 
 four pence. 
 
 169. A hauberk, appraisement. 
 
 170. A basnet, appraisement. 
 
 171. A helm, appraisement. 
 . 172. A crest, appraisement. 
 
 173. The worth of a saddle, eight pence. 
 
 174. A bridle, gilt, eight pence. 
 
 175. A bridle, silvered, six pence. 
 
 176. Other bridles, stained, black, or lackered, 
 four pence. 
 
 177. Spurs, gilt, four pence. 
 
 178. Spurs, silvered, two pence. 
 
 179. Spurs, black, stained, or lackered, one 
 penny. 
 
 180. Some rank with the saddle the two stir- 
 rups, and the three girths; others allow a legal 
 worth upon them; and that is, 
 
 181. Stirrups, if they be gilt, eight legal 
 pence ; 
 
 182. If they be silvered, six legal pence ; 
 
 183. If they be lackered, or black, or stained, 
 four legal pence. 
 
 184. A breast -girth is of the same class with 
 one stirrup. 
 
 185. The two belly-girths, two legal pence. 
 
 186. A horse-cloth, four legal pence. 
 
 187. A wadded pannel, one penny. 
 
 188. A linen pannel, one legal penny. 
 
 189. A blinker, one legal penny. 
 
 190. Trunk -hose, eight legal pence. 
 
 191. A pair of «hose, six legal pence. 
 
 192. A pair of b 'ystywaws,' four legal pence. 
 
 193. Wadded boots, four legal pence. 
 
 194. Shoes with thongs, two legal pence. 
 
 195. Buskins, one legal penny. 
 
 a There appears to be some error in these numerals, as 
 they do not collectively amount to six score, 
 b Literally ' stays ;' perhaps, jambs. 
 
 196. A girdle, if it be ornamented with gold 
 or silver, appraisement. 
 
 197. If it be not, one legal penny. 
 
 198. A ring, appraisement. 
 
 199. A wreath, appraisement. 
 
 200. A skene, one penny. 
 
 201. A house knife, one legal penny. 
 
 202. A short sword, one penny. 
 
 203. A girdle-buckle, one penny. 
 
 204. A cresset, one penny. 
 
 205. A girdle for trousers, one legal penny. 
 
 206. A bracelet, appraisement. 
 
 207. A throw-board table, appraisement. 
 
 208. The worth of a thrave of oats, four legal 
 pence. 
 
 209 The worth of two fold-hurdles, a legal 
 penny. 
 
 210. The worth of a thrave of meslin, eight 
 legal pence. 
 
 211. An iron fetter, one penny. 
 
 212. A wooden fetter, a farthing. 
 
 213. A a 'hestor,' a farthing. 
 
 214. A distaff, a farthing. 
 
 215: A blowing horn, whoever may be the 
 owner, two pence. 
 
 216. Some say that the wearing apparel are 
 to be appraised: others say that they Jiave their 
 respective prices: that is, 
 
 217. Every mantle of a rich dark colour, 
 twenty-four pence. 
 
 218. Every town-made mantle, twenty-four 
 pence. 
 
 219. Every town-made cap, twenty-four 
 pence. 
 
 220. A town-made coat, twenty-four pence 
 each. 
 
 221. Every home-made covering, eight pence. 
 
 222. A shirt and trowsers, twenty-four pence. 
 
 223. A b 'cynnygl,' appraisement. 
 
 224. A cushion, eight legal pence. 
 
 225. A sheet, eight pence. 
 
 226. A head-cloth, eight legal pence. 
 
 227. A band, four legal pence. 
 
 228. A bonnet, one legal penny. 
 
 229. A robe, if it belong to the king, a pound. 
 
 230. If it belong to the queen, a pound. 
 
 231. If it belong to an uchelwr, or his wife, it 
 is six score pence in value. 
 
 232. The rug of an aillt, or his robe, three 
 score pence. 
 
 233. The rug of his wife, two score pence. 
 
 234. The rug of a taeog, or ©f his wife, is 
 thirty pence in value. 
 
 235. A pillow, four pence. 
 
 236. Winter tilth of a °cyvar, two legal 
 pence. 
 
 237. Spring-tilth of a cyvar, one legal penny. 
 
 238. A plough -head, one legal penny. 
 
 239. Wheels, two legal pence. 
 
 240. Bars and stilt, one legal penny. 
 
 241. A sock, two pence. 
 
 242. Every yoke and.its bows, one legal penny. 
 
 243. A beam, a legal penny. 
 
 244. A coulter, four legal pence. 
 
 245. A bow, a farthing. 
 
 246. A cleansing-hurdle, a legal penny. 
 
 247. A cleansing-spud, one legal penny. 
 
 248. A goad, one penny. 
 
 * A 'hester' is at present a corn measure containing 
 two bushels. 
 
 t> Literally ' wadded ;' perhaps, a gambeson. 
 
 •A 'cyvar' at present, in Anglesey and Caernarvon- 
 shire, contains 3,240 square yards, in Meirionyddshire and 
 Montgomeryshire, 2,430 square yards. 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 Î0Ó9 
 
 249. A harrow, one legal penny. 
 
 250. A thorn-harrow, one penny. 
 
 251. Every other thing whatsoever, upon 
 which there is no legal worth, is to be appraised. 
 
 Here ends the worth of wild and tame. 
 
 XXIII. Now of the members of the human body. 
 
 1. Of the worth of the nine co-ordinate mem- 
 bers this is. 
 
 For each of the feet, .six kine, and six score of 
 silver; for each of the hands, six kine, and six 
 score of silver; for each of the eyes, six kine, 
 and six score of silver; for each of the lips, six 
 kine, and six score of silver; for each separately, 
 six kine, and six score of silver; and for the nose 
 itself, six kine, and six score of silver, separately. 
 
 2. The worth of the ear, if it be cut off, two 
 kine, and two score of silver, separately. If in- 
 jured, so as to cause deafness, six kine, and six 
 score of silver. 
 
 3. The worth of the two testicles is the same 
 as the worth of the nine co-ordinate members. 
 
 4. The worth of the tongue itself is equal to 
 the worth of all the other members, because it 
 defends them. 
 
 5. The worth of one of the toes, a cow, and 
 one score of silver. 
 
 6. The worth of the great toe, two kine and 
 two score of silver. 
 
 7. The worth of a finger, a cow, and one score 
 of silver. 
 
 8. The worth of the thumb, two kine, and 
 two score of silver. 
 
 9. The worth of its nail, thirty pence. 
 
 10. The worth of the upper joint of the finger, 
 twenty-six pence and a halfpenny and a third of 
 a halfpenny. 
 
 11. The worth of the middle joint, thirty- 
 three pence and two parts of a halfpenny. 
 
 12. The worth of the lowest joint, four score 
 pence; and that is the worth of the finger. 
 
 13. The worth of each of the teeth, a cow, 
 and one score of silver. 
 
 14. The worth of each of the fang-teeth, two 
 kine, and two score of silver ; because they are 
 the guards of the teeth. 
 
 15. The trunk itself is in worth equal to all 
 those together; the trunk consists of the head, 
 the body, and the penis; for it is therein that 
 the life may be; therefore it is equal in worth to 
 them all. 
 
 16. Of the three imminent dangers to a man 
 this is. 
 
 The three imminent dangers to a man are : a 
 stroke on the head, unto the brain; a stroke in 
 the body, unto the bowels; and the breaking of 
 one of the four limbs of the body. 
 
 17. The compensation for the medicaments is 
 this. 
 
 For each, the person wounded is to receive 
 three pounds from the one who shall have so 
 wounded him ; the amount likewise due from 
 the person who shall wound him, for hi» medical 
 treatment, is a pound, without food; or nine 
 score pence, with his food, and the bloody 
 clothes. 
 
 18. A tent. 
 
 An application of a tent, twenty-four pence. 
 
 19. Red salve. 
 
 A medicament of red salve, twelve pence. _ 
 
 20. A medicament of herbs, four pence. 
 
 21. Of the amount of the food of the mediciner 
 this is. 
 
 His food daily to the mediciner is one penny 
 in value. 
 
 22. His light, every night, a penny likewise 
 in value. 
 
 23. Of the three conspicuous scars this is. 
 There are three conspicuous scars; one upon 
 
 the face; another upon the foot; and another upon 
 the hand: thirty pence on (the foot; threescore 
 pence on the hand ; six score pence on the face. 
 
 24. Every unexposed scar, four pence. 
 
 25. The*cranium, four pence. 
 
 For every broken bone, twenty pence; unless 
 there be a dispute as to its diminutiveness ; and 
 if there be a dispute as to its size let the medi- 
 ciner take a brass basin, and let him place his 
 elbow upon the ground, and his hand over the 
 basin, and if its sound be heard, let four legal 
 pence be paid; and if it not be heard, nothing 
 is due. 
 
 26. Of the worth of hair pluckt from the roots, 
 and the compensation. 
 
 The worth of hair pluckt from the roots; a 
 penny for every finger used in plucking it out, 
 and two pence for the thumb; and two pence 
 for the hair. 
 
 27. Of the worth of blood of free and bond. 
 The worth of the blood of a freeman, twenty- 
 four pence. 
 
 28. The worth of the blood of a bondman, 
 sixteen pence. 
 
 29. The saraad of every person is to be paid 
 according to his privilege. 
 
 30. There are t three effusions of blood not to 
 be compensated : blood from the teeth; blood 
 from a scab; and blood from the nose : ^to the 
 lord, however, a dirwy is to be paid for it; but 
 nothing is paid to him whose blood is drawn, for 
 it is apt to flow; his saraad, however, is to be 
 paid to him. 
 
 XXIV. Of co-tillage this treats. 
 
 1. Whoever shall engage in co-tillage with 
 another, it is right for them to give surety for 
 performance, and mutually j^in hands ; and, 
 after they have done that, to keep it until the 
 tye be completed: the tye is twelve erws. 
 
 2. The measure of the erw, has it not been 
 before set forth? 
 
 3. The first Jerw belongs to the ploughman ; 
 the second to the irons; the third to the exterior 
 sod ox; the fourth to the exterior sward ox, lest 
 the yoke should be broken ; and the fifth to the 
 driver: and so the erws are appropriated, from 
 best to best, to the oxen, thence onward, unless 
 the yoke be stopped between them, unto the 
 last ; and after that the plough erw, which is 
 called the plough-bote cyvar; and that once in 
 the year. 
 
 4. If they will to separate, after the tye shall 
 be completed; they may if they will so separate, 
 unless a contract bind them. 
 
 5. If the oxen be put in the yoke, and one of 
 them die, by whatever disorder he may be taken 
 off; it is right that he should have his erw.^ 
 
 6. Should the owner doubt, that the ox may 
 not have received injury from him, let him be 
 sworn, that the injury did not originate with 
 him, either as to its food or its service: and that 
 is called the erw of the black ox. 
 
 7. Though co-tillage be formed with an ox; if 
 it come not to the labour, is not yoked, and shall 
 not do a turn or two; nothing is to be had on its 
 account. 
 
1060 
 
 THE LAWS OF HÖWEL DDA. 
 
 8. If an ox become ill, whether from a wound, 
 or any other thing, it is right for its owner to 
 support the yoke. 
 
 9. If a person will to sell an ox out of the co- 
 tillage in which it is put, he is not to sell it until 
 the co-tillage be ended, nor to exchauge it ; and 
 if he separate it but one day, before he has 
 obtained his erw, he loses his erw ; and, if 
 after obtaining his erw, he is to support the 
 yoke. 
 
 10. Every one is to bring his requisites to the 
 ploughing, whether ox, or irons, or other things 
 pertaining to him; and, after every thiug is 
 brought to them, the ploughman and the driver 
 are to keep the whole safely, and use them as 
 well as they would their own. 
 
 11. The driver is to yoke in the oxen care- 
 fully, so that they be not too tight, nor too 
 loose; and drive them so as not to break their 
 hearts: and if damage happen to them on that 
 occasion, he is to make it good; or else swear 
 that he used them not worse than his own. 
 
 12. The ploughman is not to pay for the oxen 
 unless they be bruised by him; and if he bruise 
 either one or the whole, ]et him pay, or exoner- 
 ate himself. The ploughman is to assist the 
 driver in yoking the oxen; but he is to loosen 
 only the two short-yoked. 
 
 13. After the co-tillage shall be completed, 
 every one is to take his requisites with him 
 home. 
 
 14. Neither a cleanser, nor a horse for harrow- 
 ing, is comprised by law in co-tillage. 
 
 15. No one is to place a restraint upon the ox 
 of another without his leave, unless there be an 
 agreement, or assent. 
 
 16. If there should be a dispute about bad 
 tillage between two co-tillers, let the erw of the 
 ploughman be examined, as to the depth, length, 
 and breadth of the furrow, and let every one's 
 be completed alike. 
 
 17. If a dispute arise between two co-tillers, 
 as to rough bushv land, and to other clear; the 
 one willing to plAgh the bushy land, and the 
 other not willing ; unless there be an agreement 
 to the contrary, it is right for him to plough for 
 the other such land as he may have. 
 
 18. If a dispute arise about ploughing, be- 
 tween two co-tillers, one willing to plough far 
 off, and the other near; we say, that they are to 
 go to such place only as that the oxen may reach 
 their stalls, and their work, the weak as well as 
 the strong, within their own cymwd. 
 
 19. We say, that an ox engaged in co-tillage is 
 not to be bequeathed, without the consent of the 
 co-tillers; since any one is to bequeath only that 
 which he shall have in possession; and that ox 
 is not then in his possession, while engaged in 
 the co-tillage. 
 
 20. We say, that oxen engaged in co-tillage 
 aie neither to be pledged, nor to be distrained; 
 since no one is to pledge but what i» in his 
 possession; and that is not. 
 
 21. Whoever shall engage in co- tillage, and 
 after that make a similar agreement with an- 
 other; wc say, that those oxen are bound to the 
 first co-tillage: and should he engage in a hun- 
 dred such co-tillages after that, he is to support 
 the ycke wherever he may engage to do so. 
 
 22. Whoever shall engage in co-tillage, and 
 does not come orderly to the ploughing; whether 
 he be a day or two without coming; we say, that 
 whether he come willingly, or by compulsion, he 
 
 is to have nothing of what shall be ploughed 
 without him. 
 
 23. Neither horses, mares, nor cows, are to be 
 put to the plough; and if they should be put, 
 and abortion should ensue to either mares, or 
 cattle, or the horses be injured, it is not to be 
 compensated; and besides this the law does not 
 say, that they are entitled to an erw, unless it 
 be covenanted for them. 
 
 24. If a person engage an ox in co-tillage, and 
 bring a stolen ox; we say, that the owner of the 
 ox is not bound to support the yoke, nor is he 
 to obtain an erw. 
 
 25. If a person engage an ox in ploughing, and 
 afterwards wish to substitute another; we say, 
 he is not to change it without the consent of the 
 co -tillers. 
 
 26. An ox engaged in co-tillage is not to be 
 moved from the furrow to the sward without 
 the consent of the co-tillers, who are the owners 
 of the cattle. 
 
 27. No one is to undertake the work of a 
 ploughman, unless he know how to make a 
 plough, and nail it ; for he ought to make it 
 wholly, from the first nail to the last, or from 
 the smallest to the largest. 
 
 28. Whoever shall own the irons is to keep 
 them in order, that the ploughman and driver 
 be not impeded; and they are to have no assist- 
 ance. 
 
 29. The driver is to furnish the bows of the 
 yokes with wythes; and, if it be a long team, 
 the small rings, and pegs of the bows. 
 
 XXV. Of corn damage this treats. 
 
 1. Every owner of corn is to mind his corn; 
 and every owner of an animal is to mind his 
 animal, within and without; and, therefore, it is 
 right for every person to take upon his corn. 
 Thus it is right to take for winter-tilth; money 
 payment for it until the feast of St. Bride; and 
 thence onward, reparation for damage : for 
 spring-tilth ; from the feast of St. Bride until 
 the calends of May, money payment; from the 
 calends of May onward, reparation for damage. 
 
 2. At all times to release ani animal ^impound- 
 ed, money payment only is due: and it is thus 
 that money is to be paid; a penny for a horse, a 
 halfpenny for a bullock. 
 
 3. For a colt or filly, from the fourteenth day 
 onward after it is foaled, a penny, like as for its 
 mother. 
 
 4. A calf, from the time of its birth until the 
 calends of winter, is to be impounded from one 
 meal- time to another. 
 
 5. Lambs and kids, while they are sucking, 
 are to be impounded from one meal-time to an- 
 other; or else to be mixed with their dams : the 
 period during which they suck is until the ca- 
 lends of May; and thence onward, for trespass 
 upon corn, they rank with their dams. 
 
 6. The swine, the sheep, the goats, the geese, 
 and the hens; the second choice of them is due. 
 
 7. The pigs, from the time they turn up the 
 cow -dung with their snouts, are subject to the 
 same law as their mother, for trespass upon 
 corn. 
 
 8. a In the law it was one from the swine, and 
 one from the small animals, which we have 
 mentioned above, though there might be only 
 three of them; the cause was, the swine returned 
 to the person who c wned them, and one remained 
 
 a A later ms., not collated, has, 'In the law of Ilowel.' 
 
THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1061 
 
 with the owner of the corn; but one is not to 
 he taken of two swine, for the swine could not 
 return to the owner of the swine, if it remained 
 so. Then it was altered to one of every fifteen 
 of the pigs; and one of every thirty sheep; and 
 from the goats, the poultry, and the geese, one 
 of every thirty, in like manner. If so many of 
 the swine should not he found upon the corn, 
 according to some of the judges, four pence for 
 every five swine : others say, that a penny is 
 due for each of the swine ; and for every five 
 animals, of the sheep and the goats, a penny; 
 and also, of the geese, and the poultry, if the 
 number, for which one is due, be not found upon 
 the corn, an egg is due for each. 
 
 9. Poultry are not to be taken upon corn, ex- 
 cept during the first fortnight after the corn is 
 sown, before it springs; from that time until it 
 shoot into ear, they are not to be taken; but 
 from the time when the grain is formed, they 
 are. 
 
 10. Every crop that a person shall harvest, he 
 is to look after; and the cattle are free. By the 
 crop is understood, corn after it is severed from 
 the land whereon it grew; the produce of an 
 orchard; cabbage ; flax, after it is cut, or in a 
 garden uncut; tedded hay; thatch for houses; 
 and their fence; leeks; and every thing that per- 
 tains to a garden. Let him fence so strong 
 about his garden, that beasts cannot break into 
 it; and if t he do not, and it should be broken 
 into, he is not to be compensated; except for the 
 trespass of poultry and geese; because it is not 
 possible to fence so as to exclude them, since 
 they can fly. 
 
 11. The barns [are to be open from the time 
 the first sheaf is brought into them, until the 
 calends of winter, to admit the air: and, if the 
 corn be damaged during that period, the owner 
 is to be compensated. 
 
 12. From the calends of winter onward, the 
 barns shall be closed in the manner required; 
 they are to be closed by three eatherings on the 
 sill, and a wattle upon the door-way with three 
 bands thereon, two on the back, and one on the 
 front; and, if that be broken, the corn and the 
 barn are to be compensated; the corn in the 
 barn, by giving a whole sheaf for every damaged 
 sheaf. 
 
 13. If a person find an animal upon his corn, 
 and it be disputed whether he found it there; let 
 it be determined by the oath of the taker. 
 
 14. If corn be damaged, and the animals be 
 not overtaken upon the corn, let the oath of the 
 owner exonerate them; for there can be no testi- 
 mony as to an animal; for, if all shall assert that 
 they saw them, it will not avail. 
 
 15. A voluntary oath is not to be taken con- 
 cerning them, since it will not avail, though 
 acknowledged, if the owner shall exculpate 
 them. 
 
 16. If a horse be found stretching his neck over 
 a hedge eating the corn, it is not right to take 
 him, but to obtain compensation for the damage; 
 unless he be exculpated. 
 
 17. If either a horse or other animal be found 
 with its two fore-feet upon the corn, it is not to 
 be taken, since it was not wholly upon the corn: 
 and part is not the whole : and, if it be not 
 cleared, the damage is to be compensated. 
 
 18. If a person tether his mare by the side of 
 corn, and her colt damage the corn, and cannot 
 be caught; let the mare be taken from the place 
 
 she is in, and brought to the house; and let the 
 colt be detained in the house, and the mare 
 taken back to her former place: and here the 
 wild is caught by the tame : and that does not 
 constitute an illegal act. 
 
 19. Calves, lambs, and kids need not be loosed 
 by the taker, but at his will, between meal- 
 times ; for no animal will die by being impound- 
 ed from one meal-time to another. 
 
 20. The bulls are not to be taken from Mid- 
 summer until August, for trespassing upon corn 
 or grass; for at that period the milch cattle be- 
 come tufty. It is not right to take bulls, from 
 August unto the first feast of the Virgin; for 
 then the heifers become tufty. 
 
 21. It is not right to take a bull at any time, 
 that is following a tufty cow. 
 
 22. It is not right to take a boar at any time, 
 when following a brimming sow. 
 
 23. It is not right to take the rams, nor the 
 he -goats, from the feast of St. Michael unto the 
 calends of winter. 
 
 24. Stallions are not to be taken from the 
 middle of April unto the middle of June. 
 
 25. A foal following its mother is not to be 
 taken, and that is called a darting foal. 
 
 26. Swine are not to be taken for trespassing 
 upon corn, from the feast of St. John unto the 
 calends of January; unless they be found in a 
 barn, or in a meadow. 
 
 27. Whoever shall will to preserve a meadow, 
 let him keep it, from the feast of St. Patrick 
 unto the calends of winter: a meadow is land 
 appropriated for hay only, and enclosed by a 
 fence. It is to be preserved unto the calends of 
 winter, because it is mowed twice in the year. 
 
 28. Whoever shall find an animal trespassing 
 upon such a meadow, let him take thereon as 
 upon corn. If he chance to find them thereon, 
 and cannot overtake them, though confessed, 
 damage to grass is not to be compensated., 
 
 29. Whoever makes a fence about his corn, 
 let him take animals found upon the grass that 
 may be therein, as well as upon the corn; be- 
 
 i cause nothing is to depasture there. 
 
 30. iso one, except a lord, is to have more 
 j than two reserves of grass, a field, and a mea- 
 dow; and, if he will to keep it, let him obtain a 
 
 Í cross from the lord, and under the sanction of 
 that let him keep it. 
 
 31. Thus anima;s trespassing upon corn are to 
 be impounded: — If they be wild, they are to be 
 
 ; taken and placed out in a yard; if they be tame 
 | animals, they may be impounded, in or out, at 
 ' pleasure. If there be animals belonging to two 
 j different persons, they are not to be mixed to- 
 j gether ; and if they be animals of different 
 j species, they are not to be mixed; but, if they 
 j be placed together, every one of them is to be 
 I tied. It is not right to tie swine — only to take 
 j them. It is right to tie poultry and geese, in 
 j taking them. 
 
 32. If a person require a pledge for his corn, 
 
 i with the time of a pledge which shall lapse, no 
 one is to give it, except for the time of a corn- 
 
 ! pledge; and a corn-pledge does not lapse until 
 the calends of winter. • 
 
 33. Whoever is entitled to corn, either by 
 surety, or for damage done by cattle in the har- 
 vest, or by purchase, and shall not demand it 
 before the calends of winter, he is not after- 
 wards entitled to it; because he has suffered the 
 proper period for urging his claim to elapse: for 
 
1062 
 
 THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 it is not right to claim corn from one year to an- 
 other. 
 
 34. Whoever in taking cattle shall injure 
 them, whatever the nature of the "injury, the 
 taker is to pay for it; for the animals are to re- 
 turn home without claim, without suit, except 
 payment to the taker of the property. 
 
 35. "Whatsoever person shall impound an ani- 
 mal, and suffer it to graze; he is not to lose his 
 claim, for doing more than right. 
 
 36. Whoever shall take ..animals, and they 
 break out and get home, nothing is due for 
 them; for it is not right that there should be two 
 takings for one trespass. 
 
 37. Whoever shall impound an animal, and 
 refuse a lawful pledge, requiring money; if the 
 animal die, he is to pay for it. 
 
 38. Whoever shall take many animals, and 
 detain one of them apart, for the act of the 
 whole, and suffer the others to go away; he is 
 only to receive what shall fall on that one 
 animal. 
 
 39. Whoever shall find a small animal upon 
 his corn, whether a sheep, a goat, or a swine; it 
 is at the option of the taker, either to keep ac- 
 count of them, until one animal be due; or else 
 a penny for a sheep, or a goat, after it shall have 
 been taken five times; and a penny for the swine 
 when taken, or reckon until a swine be wholly due. 
 
 40. Whoever comes to liberate animals for 
 others, it is right for the taker to ask him, whe- 
 ther he will be responsible for them; and, if he 
 will not be responsible, he is not to deliver them 
 to him: and, should they so die in his pound, 
 not one is to be paid for. If the other engage 
 to be responsible for them in all things, let a 
 
 pledge be taken from him, with a surety for its 
 dilysrwydd : and, if another owner should come 
 to claim that pledge, he must produce, of his 
 owner property, one equally good, before the 
 other is to go from him. 
 
 41. The pledge that is given by a wife, the 
 husband is not to nullify; and the pledge given 
 by a husband is not to be nullified by the wife. 
 
 42. Whoever shall have had his corn greatly 
 damaged by trespass, and find animals upon it, 
 and demand from the owner of those animals 
 compensation for all the damage ; he is not en- 
 titled to more than the owner of the cattle, on 
 his oath, may pay him as their damage; whether 
 that be much or little: and that is to be of the 
 same kind of land, in the course of tillage : and 
 that is called compensation for damage : and it 
 is to be claimed before the calends of winter. 
 
 43. Whoever shall remove his corn from the 
 stubble to the ley, and make his rick upon the 
 ley; if it be damaged there, he is not to receive 
 compensation. And flax, not in a garden, is 
 subject to the same law as such corn. 
 
 44. There is no person, whatever may be his 
 privilege, that is exempt from compensating 
 
 45. No person is to milk, or to make any use 
 of cattle that are impounded, though he may be 
 the owner of them; without the permission of 
 the captor. 
 
 46. The taker is not to seek the owner of the 
 cattle he may take; neither is he to conceal 
 them; and if he should conceal them, and they 
 die, or be lost, through his negligence; let him 
 pay for them. 
 
 And so terminates concerning corn damage. 
 
1063 
 
 GLOSSARY 
 
 TO 
 
 WELSH AND OTHER TERMS WHICH OCCUR IN THE 
 ENGLISH VERSION 
 
 OF THE 
 
 LAWS OF HOWEL DDA 
 
 Aberfraw (aber-Fraw), efflux of the Fraw.—The 
 princely seat of Venedotia was situated where the 
 brook Fraw flows into the sea. 
 
 Abo. — A carcase of an animal killed by a wolf or 
 other beast of prey. 
 
 Achwre (ach-gwre), near belt,— An enclosure of 
 wattles or thorns surrounding a building at such a 
 distance as to prevent cattle reaching and damaging 
 the thatch. 
 
 Adalmur (ad-lam-gwr), one returning.— A. pro- 
 prietor who for some cause entered the service of 
 another proprietor without agreement; if he left 
 him after the expiration of a year and a day, he 
 was liable to the payment of thirty pence to his 
 patron. 
 
 Agtseddi (ag-gwedd), conjunction. —A portion 
 given with a female upon her marriage. 
 
 Aillt (aill), other.— A villain. 
 
 Alllud (all-tud), other land. — A person, either 
 from foreign parts or from another part of the 
 island, in villenage under the king or a freeholder. 
 
 Amhiniogau tir, land borderers.— Witnesses in a 
 cause for landed property whose lands bordered on 
 that in dispute. 
 
 Ammodwr (am-bod-wr), a compactor.— One before 
 whom a compact is made, and so admissible as a 
 witness to prove the terms of it. 
 
 Amobr (am-gobr), fee. — The fee paid to a lord by 
 the person subject to that payment on the marriage 
 of a female. 
 
 Amrygoll (am-rhy-coll), total loss.— Loss of pro- 
 perty, perditio. 
 
 Ancwyn (an-cwyn).— A stated allowance of pro- 
 vision allotted to the officers of the court in their 
 lodgings : the term appears to be put in apposition 
 to cwynos, ccena, or supper, as being a privileged 
 private allowance for that meal ; the cwynos being 
 the public evening meal. Ancwyn is translated 
 ' ccena' in some Latin copies. 
 
 Anghyvarch{a.n-cjva.vch),unquestionable. — A term 
 used for the articles which were exclusively the 
 property of a man or woman, and not subject to 
 division upon a separation ensuing. Generally 
 a fine for committing various actions without 
 permission. 
 
 Anrhaith (an-rhaith), laioless. — Spoil. 
 
 Anrhaith-oddev, spoliation sufferance. — A term 
 used when a person's goods were confiscated and 
 seized by the lord. 
 
 Anrhaith-gribddail, pilfering spoliation. — A term 
 for the graver spoliation to be exercised towards a 
 homicide. 
 
 Ar ac aredig, tilth and ploughing. — A term for 
 husbandry labours. 
 
 Arddelw (ar-delw). — A vouchee of various natures 
 in defence. 
 
 Arddyrchavael (ar-dyrch-gavael), an elevated hold. 
 — The augmentation of fines. 
 
 Arglwydd (ar-clwydd), superior. — A lord, a pro- 
 prietor. 
 
 Argyvreu (ar-cyv-rhau), special ornaments. — That 
 portion of a maiden's dower which consisted of the 
 paraphernalia. 
 
 Ariant (argentum), silver. —Promiscuously used 
 with ceiniog, or penny, for the silver money in use. 
 
 Arwaesav (ar-gwaesav), support. — The person, or 
 authority, a defendant avouches to be the guarantee 
 of the right to property with which he is charged 
 to be unlawfully possessed. 
 
 Aswynwr (a-swyn-wr), a fealty man,— A propri- 
 etor who became a liege man to another proprietor; 
 if, after remaining with him a year and a day, he 
 returned to his own property, he was to pay three 
 score pence to his patron. 
 
 Aur (aurum).— Gold. 
 
 Awst (aws), vigour. — August. 
 
 B. 
 
 Bidwoseb (bid-gwo-ys-eb), in readiness. — A term 
 for the horse at the command of such officer of the 
 household as was entitled to the privilege. In the 
 Venedotian Code the term is 'preswyL' 
 
 Boneddig (bon-edd-ig), lineage. — Boneddig can- 
 hwynawl, one of innate lineage, is the term used 
 for a free Welshman of indigenous descent. 
 
 Braint (brain), lofty. — The term for privilege or 
 dignity. This word is extensively used, applied to 
 the particular tenures of land and degrees of per- 
 sonal liberty. 
 
 Breyr (bre-yr), mote-man. — A term applied in the 
 laws of- South Wales to those freemen who in North 
 Wales were denominated uchelwyr. 
 
 Briduw (bri-Duw), dignity of God.- The term 
 \ised for a solemn asseveration to the truth of ft 
 thing by a person on his faith. 
 
 Caeth, bond. — A bondman, a villein. 
 
 Camlwrw (cam-llwrw), mulct for wrong. — A fine 
 
1064 
 
 GLOSSARY TO THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 ©f three kine or nine score pence, sometimes dou- 
 bled and tripled. 
 
 Cammin (cam-min), crooked peak. — A species of 
 hawk so called. 
 
 &' Canghellor (can-cell-or), possessor of a room. — An 
 officer in every canghellorship, who held pleas to 
 determine disputes among the king's villeins, and 
 secured his waste. He was entitled to specific fees 
 for these services. 
 
 Canllaw (can-llaw). at hand. — A term used for an 
 assistant to a party engaged in law. He appears to 
 have performed the duties of a procurator or 
 attorney. 
 
 Cantrev (cant-trev), hundred trevs.— The largest 
 fixed division of a district ; it was to comprise two 
 cymwds, but often contained more, and to consist, 
 according to the definition given of measures, of 
 25,600 erws. 
 
 Garddychwel (car-dychwel), car-returning.— Ay. 
 plied to such who were obliged to return to their 
 lords or families. 
 
 Cardottir (cardawd-tir),c/ia?'iiv land. — Land given 
 to _ an eleemosynary establishment in frankal- 
 moigne. 
 
 Cargychwyn (car-cychwyn), car-moving. — A term 
 for those who irrevertibly departed from their 
 kindred or land ; also, for those at liberty to reside 
 where they pleased. 
 
 Carllawedrawg (car-llawedr-awg), car-shattered. — 
 A term for those who left their lords ; also, for such 
 who, not being bound by any particular tie, re- 
 moved at will. 
 
 Ceiduai (cadw-ad), a guardian. — A term taken in 
 an extensive sense. In suits for land, guardians and 
 evidences were produced, the distinction between 
 them being slight. A guardian swears to the tiling 
 in dispute, to his certain knowledge, being the 
 property of the person he names ; an evidence that 
 a certain person was dispossessed by another. A 
 guardian charges no one with wrong doing; an 
 evidence speaks to the outrage. The guardian 
 proves the matter of action ; the evidence the cause 
 of action. 
 
 Cciniog (cain-iog), fair. — A denarius or penny. 
 No coins have been found which can be attributed 
 to any Welsh prince, although large deposits of 
 Roman coins (principally of the Lower Empire) 
 have been occasionally discovered. From the fre- 
 quent mention of payments in silver some medium 
 of circulation woxild seem to have been required, 
 for which purpose the Saxon and Norman mintages, 
 with, possibly, some worn Roman coins, might have 
 served. The common, or curt penny, is meant 
 generally when penny is mentioned ; the legal penny 
 was one third higher in value; the halfpenny, or 
 dimai, was half the curt, one third of the legal 
 penny. It is possible that this enumeration of two 
 descriptions of pennies might have had its origin 
 from the existence and use of the two species of 
 denarii common during the Lower Empire, of the 
 same relative proportions. The number of pence 
 in the pound was 240. 
 
 Ceiniog baladr, spear penny. — The mulct of one 
 penny, so called, collected from each male whom 
 the homicide asserted to be related to him within 
 the seventh degree, and who refused to take his 
 oath of nonconsanguinity, by the lord's officer, 
 towards the discharge of galanas or man-bote. A 
 female was entitled to collect this impost if amen- 
 able to the payment of murder fine, but no female 
 was required to pay a spear penny, as it is said 
 she had only a distaff. 
 
 Ceinion (cain), delicate.— The first drawing of 
 liquor, the perquisite of the smith of the palace. 
 
 Celvi (celv),work of art. — The screen which divided 
 the hall into two portions. 
 
 Cenedl (can) aggregate,— Clan, tribe. Cenedl y 
 Cymry, the Welsh nation. 
 " Chwevrawr (chevr-awr), severity. — February. 
 Cledrtn gwaesavwr, pale of a protector,— If a 
 
 proprietor extended his protection to another pro- 
 prietor who built and tilled upon his land, and 
 a-terwards left it, the sum of sixscore pence was 
 to be paid by him to his patron, which was termed 
 'cledren gwaesavwr.' 
 Glochydd, bell-man. 
 
 Corddlan (cordd-Uan), collective enclosure, —A 
 hamlet. 
 
 Corphlan (corph-llan), body enclosure. — A ceme- 
 tery. 
 
 Cov, record. 
 
 Cov llys, record of court 
 
 Cowyll (co-wyll) covered.— The gift given by a 
 bridegroom to the bride the morning succeeding 
 the nuptials. 
 
 Croes (cro), a cross.— A cross is frequently men- 
 tioned in the later series of the Welsh Laws, 
 appliedasatoken that the place where it was erected 
 was the subject of litigation, and awaited the lord's 
 sentence. In the laws of Howel Dda a surety was 
 to enforce his suretyship by seizing the debtor's 
 goods and delivering them to the creditor ; after- 
 wards it was enacted that suretyship should be 
 enforced by procuring a cross from the lord, 
 affixing it at the place in question, and then await- 
 ing the legal determination of the suit. If either 
 party disrespected the cross by any illegal proceed- 
 ings, erecting any buildings, removal of goods, &c. 
 on land in dispute, they became liable to the fine 
 called eamlwrw. These crosses seem to have been 
 occasionally made of wood or laths, sometimes to 
 have been cut or marked upon the object in question. 
 Ctoyn, plaint. 
 
 Cwynos (c .yn-gos), cana.— The eveninj meal. 
 On progress the lord was entitled to thk me il from 
 particular tenants, the default of which supply was 
 punishable by fine. 
 
 Cyhyryn cant àstyr, .<tri}) of a hundred contin- 
 gences. — So said of flesh of an animal stolen or hid- 
 den by a person, and sold or distributed by him ; 
 this might be traced to each receiver unto the hun- 
 dredth hand, and a fine was payable for unlawful 
 possession : beyond the hundredth hand it was not 
 cognizable. 
 
 Cylch, a circle. — A pi^ogress for entertainment 
 among the vassals. Various persons were thus 
 privileged: the queen, the royal family, various 
 officers of the household, the maer and canghellor, 
 kc. This became oppressive ; and we find various 
 districts had exemptions granted to them of par- 
 ticular services of this nature. Gradually, they 
 were commuted. for money payments. Many of 
 them continued in practice up to the time of Queen 
 Elizabeth, and at various periods were extinguished 
 by heavy payments for exoneration from them. 
 
 Cymwd (cy-mwd), co-mole. — Perhaps so stiled 
 from the circumstance of a court being organized in 
 every cymwd, this being the general and lowest 
 medium of judicature in which most causes were 
 commenced and determined, an appeal in certain 
 cases lying to the court of the cantrev and to that 
 of the lord. Strictly the cymwd was to comprise 
 fifty trevs or 12,800 erws, and two cymwds formed 
 a cantrev : this arrangement appears only to have 
 obtained in Anglesey and some other districts most 
 capable of tillage : in the generality of instances we 
 find three or more cymwds in a cantrev. The most 
 consistent account of the number of these respective 
 territorial divisions in Wales occjus in the " Myvyr- 
 ian Archaiology," which is given in the following 
 first and fourth columns; the second and fifth 
 columns contain an enumeration found in the 
 Llyvr Coch Hergest, a manuscript of the early part 
 of the fifteenth century, rather carelessly trans- 
 cribed, and therefore not free from errors ; the 
 number of cantrevs in the third column is taken 
 from Geraldus Cambrensis, whose transcribers cor- 
 rupted his numerals, as the total given by him 
 proves; in the enumeration for Powys Geraldus- 
 appears to have included only one of the divisions» 
 
GLOSSARY TO THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1065 
 
 Cantrevs Cvmwrts. 
 
 Gwynedd 15 15 12 38 36 
 
 Powys Vadog 5 8)/» ac\ a(\ 
 
 Powys Wenwynwyn 9 8 f ° 4U 4U 
 
 Deheubarth 26 19 29 78 64 
 
 55 50 44 156 140 
 
 Cynghaws (cy-caws), co-ncxate,— An advocate em- 
 ployed in a cause. We generally find a ' cyn fhaws' 
 and a ' canllaw,' a pleader and a guider, mentioned 
 as the legal assistance of plaintiff and defendant in 
 a suit. 
 
 Cynhasedd (cy-tas-edd), co-tie. — An investiture fee 
 payable to a lord upon receiving possession of land, 
 the payment of which exonerated his successor from 
 render of ebediw. 
 
 Gyvar (cyv-ar), co-aration. — A term for the part- 
 nership in tillage to which each person connected 
 with it furnished an ox or two. A measure of land 
 consisting of 3.240 yards in Caernarvonshire and 
 Anglesey, and of 2,430 in Merioneth. 
 
 Cyvraith (cyv-rhaith), compact. -Law in its ex- 
 tended sense. 
 
 D. 
 
 Daâenhudd (dad-an-hudd), re-uncover. — A term 
 for a peculiar suit at law for the recovery of patri- 
 mony, formerly in the possession of an ancestor of 
 the claimant, founded on the circumstance of the 
 custom of covering the fire previous to retiring to 
 rest, generally in modern times with a large turf, 
 by which a smouldering fire is kept up, and" uncov- 
 ering it in the morning. Metaphorically, the suitor 
 claims to rekindle or re-uncover the fire of his 
 ancestor's hearth. A chapter in each code is de- 
 voted'to the recapitulation of these modes of action. 
 
 Dadlau (dadl), debate. — It is a common term for 
 the pleas held in the courts. 
 
 Daered (daer), closing.— A term for revenue,appa- 
 rently for the fixed dues payable to the lord. 
 
 Daiar (dai-ar) fair surface,— Soil. 
 
 Davmbwyd (dawn-bwyd), donative food. — The 
 payments in kind which were rendered by the lord's 
 vassals; the contributions from free vills were 
 denominated 'gwestva.' 
 
 Difaeth (di-faeth),w??/ecimt2. — Unfertile land, and 
 consequently generally waste. 
 
 Difaith (di-faith) ^unappropriated. — Waste lands, 
 uncertain casual receipts, wrecks, all goods without 
 an owner, &c, are so termed, and belonged to the 
 lord. 
 
 Dilysdawd (di-llys-dawd), unobjectionable. — Ap- 
 plied to a female who has been divorced, and free 
 from any claim by the former husband. 
 
 Dilysrwydd (di-llys-rhwydd), unobjection. — A 
 warranty by a seller of property that no claim can 
 be substantiated to the ownership of the property 
 other than his own. 
 
 Dimai (dimidium), a halfpenny.— -The half of the 
 curt penny, one third of the legal penny. 
 
 Dinevwr (din- e-bwr ), hill fort. — The seat of the 
 Dimetian princes near Llandilo Fawr in the vale of 
 Ty wi. Some remains of the castle are visible. 
 
 Diovryd (di-go-bryd), mentally fixed. — A term 
 applied to those under vows of refraint from mar- 
 riage, flesh, and equitation. 
 
 Dirivy (dir), force. — There were two kinds of fine 
 imposed upon offenders. The dixwy was twelve 
 kine, or three pounds; the other, or camlwrw, three 
 kine, or nine score pence. Dirwy signifies some- 
 times, but rarely, various amounts of fine. 
 
 Dovod {dov),appropriated. — A term for property 
 of any kind casually found; if no owner appeared 
 for it after three public proclamations of the event, 
 it then lapsed to the prince. 
 
 Dovraeth (dovr), domesticity. — The quarters which 
 the villeins were to afford to the lord's retainers. 
 
 Dyddiau dyddon, days of days,— The weekly 
 periods succeeding Christmas, Easter, and Whit- 
 BuWtide, 
 
 Ebediw (obitu), a heriot. — A relief payable to'th 
 superior lord in most cases by the heir of a defunct 
 vassal. Where the person in his lifetime had paid 
 a cynhasedd, or investiture fee, it absolvedithe sue* 
 cessor from the payment of ebediw. 
 
 Elrill (eb-rhill), vegetation. — April. 
 
 Eddyl (e-dyl), duty.— Angen eddyl, necessary 
 duty; eddyl arglwydd, duty to a lord, &c, occur 
 in the Laws. 
 
 Edling (ed-ling), next in line. — The appellation 
 of the 'retheling,' or nearest heir, to the sovereignty. 
 
 Enllyn (en-Uyn), liquid. — Comp'anagium, or ac- 
 companiments to bread of any kind. 
 
 Erw (ar-w), what has been tilled. — A measure 
 applied exclusively to arable lands ; it appears to 
 have contained about 4,320 yards, 
 
 Erw difoddedig, escheated eric— So said of land 
 that for want of an heir escheated to*the king. In 
 the trev gyvriv, or register vill, any such land 
 was equally divided among the remaining occupiers; 
 hence no land therein escheated to the lord. 
 
 i Erw y gwydd, pAough erw. — An erw of the co- 
 tillage set apart as plough-bote, the produce of 
 which was to defray the expenses incidental to the 
 making and repairing the plough. 
 
 Erw yr ych du, erw of the black ox. — An erw of 
 corn allotted to an individual whose ox might die 
 during the period of co-aration, towards compen- 
 sating his loss. 
 
 Etivcdd (e-ti-medd), possession.— An heir 
 
 F. 
 
 Ferm (ffeofm),a m ess. —Sometimes used for 'saîg,* 
 a word of the same import. 
 
 Fyrnigrwydd (fwrn-ig-rhwydd), ferocity. — Actsof 
 theft accompanied by brutal violence, as burning 
 the house whence the goods were stolen, or ,'muti- 
 lating animals through malice, and similar acts, are 
 said to be ferocious, and the punishment for them 
 thereby enhanced generally twofold. 
 
 Gair, a word. — Used in various significations: — 
 An enquiry, an order ; as, ' Gair y w ei air ev ar 
 bawb:' his word is paramount to that of every one; 
 testimony, as, 'Gair y w ei gair hi yna :' her word Ì3 
 there conclusive. 
 
 Gair coll edig, a losing word. — Signi Tying a wrong 
 phrase introduced in a plea. 
 
 Gair cyvarch, a vjord of enquiry. — Used when the 
 judges dispatched one of their number to interro- 
 gate either party to a suit what vouchers they had 
 to substantiate their pleas. 
 
 Galanas (gal-an-as), homicide.— This term'is often 
 applied to the sum assessed upon the criminal and 
 his relatives as the retribution for murder, as well 
 as for the crime itself. 
 
 Galanas wasgaraiog, distributive gálanas.— So 
 said of the murder-fine to be imposed in specific 
 proportions upon the several grades of kindred re- 
 lated to the criminal; the proportions in which it 
 was receivable by similar grades of kindred to the 
 murdered person being the same as the liabilities to 
 the charge. 
 
 Galanasdra (galanas tra), galanas-feud. — It wag 
 matter of objection to a witness in a cause if he had 
 not paid his proportion of a homicide fine for the 
 murder of a relative of the objector, one of the 
 parties to a suit. 
 
 Gauavdy (gauav-ty), a winter house. — Otherwise 
 called ' hendrev,' old vill, an appellation very com- 
 mon in Wales for residences in the vallies. The 
 bothy, or residence in the hills, • was styled the 
 'havotty,' or summer house. 
 
 Gavael (gav), a hold. — In one sense a division of 
 land containing four rhandirs, or 64 erws ; a post 
 supporting the roof of a building; a pledge. 
 
 Gellgi ("ell-ci^coi-cri dog,— The covert hound and. 
 
1066 
 
 GLOSSARY TO THE LAWS OF HOWJSL SDA. 
 
 the greyhound are the two species of dogs enume- 
 rated in the laws as used in hunting. In the time 
 of Howel Dda it is stated that beagles were un- 
 known. 
 
 Gobr, a fee. — This term is frequently and exten- 
 sively used. 
 
 Gobr cyvraiih, fee for law. — The fee due to the 
 judge or judges who decided a cause. 
 
 Gobr gwarchadto, fee for custody. —A fee of six 
 score pence paid by a person, returning after long 
 absence in foreign parts, for participation in his 
 ancestors' landed property, to the relations in pos- 
 session. . 
 
 Gobr manag, fee for discovery. — The tenth penny 
 of the value of any thing, due to the person who 
 pointed out where a stolen article might be found. 
 Gobr mercli, maiden- fee. 
 
 Gobr ystyn, investiture fee. — Paid by a person 
 when invested by the i'ocl with landed property by 
 a lord. This fee exonerated his heirs from the 
 charge of ebediw upon his demise. 
 
 Godaeog (go-tae-og), sub-commoner. — A villein of 
 inferior degree. 
 
 Goddaith (go-daith), partial spread. — Applied to 
 clearing the stubbles or the furze and heather upon 
 the hills, to improve the pasturage, by fire. This 
 operation was restricted, under a penalty, to the 
 month of March. 
 
 Golwyth (go-glwyth),a delicacy.— A stag in season 
 was accounted to contain twelve legal golwyths or 
 collops, for each of which a fine of three score pence 
 was imposed upon the unprivileged person who 
 might kill such a stag. 
 
 Gorcsgyn (gor-es-cwn), to super-ascend. — Applied 
 to the progeny of a villein or alien which, after the 
 ninth generation, or four successive contracts of 
 marriage with native "Welshwomen, by which each 
 child gained an additional degree in rank, was 
 entitled to the enjoyment of five erws of land from 
 the lord; such became accounted a native Welsh- 
 man, and was styled 'goresgynydd/swnemsceflcfónÉ, 
 or acquirer of privilege. 
 
 Gorphenav( gor-pen-bav), end of theflush. — July; 
 so called, from' the flush of the growth of grass 
 being then ended. 
 
 Gorvodog (gorvod-og), constrained. — A surety for 
 any person accused of crime ; as ' mach ' signified a 
 surety for debt or compact. 
 
 Gorvoltrcv (gorvod-trev), extra vill,— This term 
 occurs only in Gwent, where the divisions of land 
 differed from the other districts. In each maenol 
 in Gwent thirteen trevs were computed, one of 
 ■which was the gorvottrev or supernumerary trev. 
 Gorsav (gor-sav), firm stay. 
 
 Gorsav arv, deposit of a weapon.— Armed persons 
 resorting to church or court were to place their 
 weapons in certain specified places, where, if a mis- 
 chance happened to any person from them, no blame 
 attached to the owner; whereas if left in another 
 place they were answerable for any accidental 
 wound inflicted by them. 
 
 Gorsav gtoraig, stay of a wife. — So said when a 
 woman separated from her husband; after the 
 division of the property, she was to remain at the 
 house until the ninth day to superintend the final 
 transport of all articles belonging to her ; also, in 
 case of his death, she was entitled to a division of 
 the goods and a similar period for preparing to depart. 
 Gorsedd (gor-sedd) supreme session.— This term is 
 used for any extraordinary or paramount session 
 presided over by a lord. 
 
 Gorwlad (gor-gwlad) outer country.— The border- 
 ing regions to the one in question. 
 
 Gosgordd (gos-cordd) collect ion.— The king's re- 
 tinue, being his officers minstrels, &c. 
 Gosteg (gos-teg) to make clear. 
 Gosteg ar y maes, silence in the field.— The court 
 in pleas for landed property being held on the land 
 in dispute, the proclamation of silence in the field 
 ■was appropriate. 
 
 Gre, a herd.— Generally of horses, a stud of which 
 consisted of fifty mares and a stallion. Some appel- 
 lations of hills have ' gre' in their composition, as, 
 'Moel greon,' hill of the stud ; ' Moel y greoiion,' 
 hill of the stud keepers. They were entitled to a 
 progress among the lord's villeins. ' Conigre,' or a 
 rabbit warren, seems derived from this root. 
 
 Gwaalaeth ;(gwa-alaeth), \off spring. — A chief , not 
 an edling nor head of a family. 
 
 Gxoaddol (gwadd), a settlement,— A portion given 
 with a female. 
 
 Gwaesav (gwaes-av), support.— A pledge or gua- 
 rantee. 
 
 Gxoaesaywr.— See Cledren Gwaesavwr. 
 Gwaettir (gwaed-tir), blood land. — Land given up 
 as compensation for homicide. 
 
 Choallawgair (gwallawg-gair), a losing word. —A 
 faulty word in pleading. 
 
 Gwaraìit (gwar-ant>, extreme.— A guarantee. 
 Gwarcheidivad (gwar-cadw-ad), custodier,— One 
 who preserves landed property for the right owner. 
 Gicarthawl, something to boot, to make equivalent. 
 Gîuartheg divach (di-vach), cattle without surety,— 
 So it has been rendered by Wotton, and in the 
 former part of this edition. Upon further consi- 
 deration, in the Latin copies it has been glossed 
 'stemmatis defecti,' as if the word 'divach' was 
 compounded of div-ach, extinct lineage. The fine 
 for homicide, committed by the son of a Welsh- 
 woman by an alien father, to which the term refers, 
 was to be paid solely by the relations of the mother, 
 there being no lineage on the father's side to be 
 found in Wales. The cattle payment of the whole 
 fine by the female side would therefore very appro- 
 priately be styled, cattle of defective lineage. 
 Gwarthrudd (gwarth-grudd), shame of face. 
 G'wayiv, pain. — A spear. 
 Gweirglaw Id (gwair-clawdd), hay enclosure. 
 Gxoeli (gwal), open. — A wound. 
 Gweli tavod, alongue-wound.— Slander, so styled. 
 Gwely (gwal) a couch. —A term used for a house- 
 holder. 
 
 Gwclygordd (v\vc\y-cox(id) i aggrcgate household. — 
 A tribe derived from one common ancestor. 
 
 Guxrth, worth. — Used for the price of jx thing; 
 also, state, condition. 
 
 Gioerth tavod, tongue-worth. — The term for a fine 
 payable by a judge for a wrong decision. 
 
 Gwesdva (gwe^t-ma), entertainment place.— A term 
 used for the provision, or money payment in lieu 
 of it, due to the lord from the uchelwyr, or free- 
 holders. 
 
 Gwir, truth. — Gwir a chyvraith, justice and law. , 
 Gwiraivd (gwir-awd) purity. — Liquor, comprising 
 mead, bragot, and ale. 
 
 Gn.oira%odyr ebystl, liquor of the apostles.— Liquor 
 distributed on feast days of the apostles. 
 Gwr (vir), a man. 
 Gvjt addvwyn, a respectable man 
 Gwr ar deulu, a family man. 
 Gwr ar gylch, a wanderer. 
 Gwrda (gwr-da), a good man.— A freeholder. 
 Gwr dinod, a man without note or mark.— Some 
 passages in the Laws wculd seem to imply the gwr 
 dinodto have been a freeman. 
 
 Gwr dyvod, an adventurer.— One who took pos- 
 session of land upon which none of his progenitors 
 resided ; a squatter. 
 
 Gwr nOd, a man of note or marl*.— It is difficult 
 to discover the precise definition of this term. 
 Where one manuscript lias 'Heb gaeth, heballtud ' 
 (without bondman, without alien), another read», 
 'Heballtudiou, heb wyr nôd ' (without aliens, with- 
 out a nôd man) ; thus making nôd men synonymous 
 with bond men. Compurgators are often to be one 
 half nôd men, the other half such as can be had. 
 In some instances the nôd men would appear to 
 . si°nify persons known to belong to the clan. |S6a 
 y°genedl (mark of the tribe), is used for some dis- 
 tinguishing mark inscribed upon boundary stones, 
 
GLOSSARY TO THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1CG7 
 
 &c. ' Nôd is synonymous in signification with 
 'notus.' 
 
 Guraictra (gwraig-tra), woman-feud.— When a 
 witness was about to give testimony in a cause, if 
 the opponent could prove he lived in adultery with 
 his wife, it was a ground of objection to the receipt 
 of bis evidence. 
 
 Gwraig (gwr-aig), woman. — A married woman is 
 usually implied. It sometimes signifies a violated 
 maiden. 
 
 Gwraig bwys, a woman regulany married. 
 
 Gwraig Uwyn a pherth, a female of bush and 
 brake. 
 
 Gwraig weddio, a widow. 
 
 Gwybyddiad (gwy-bydd-iad), one knowing. — 
 Translated an evidence, to distinguish the peculiar 
 acceptation of tbe term from guardian, witness, kc. 
 The evidence was one who testified to a fact from 
 his own knowledge. 
 
 Gicyddhwch (gwydd-hwch), wood swine. 
 
 Givyddlwdn (gwydd-llwdn), wood beast. — A wild 
 beast. 
 
 Gwyddwaledd (gwydd-gwal-edd), thicket-holm.— 
 It is a term applied when a person has neglected to 
 prosecute a suit, whereby a thicket or impediment 
 has arisen between him and his claim. 
 
 Gwyl, a vigil, 
 
 Gwyl arbenig, a principal feast. 
 
 Gŵyl Badrig, feast of St. Patrick. —March 17, 
 
 Gwyl Gurig, feast of St. Gurig.— June 16. 
 
 Gicyl Icuan y moch, feast of St. John of the swine, 
 — Aug. 29; at which time it was lawful for the 
 swine to commence pannage. 
 
 Gwyl San Fraid, feast of St. Bride.— Feb. 1. 
 
 Gwyl Variin, feast of St. Martin— Nov. 11. 
 
 Gwynebwarth (gwyneb-gwarth), face-shame. 
 
 Gwynebwerth (gwyneb-gwerth), face-worth. 
 
 These two terms are indiscriminately used for 
 the fine payable for insult. 
 
 Gioysdl, a pledge. 
 
 H. 
 
 Halawg (hal-awg), contaminaiea, 
 
 Ealawgdy (hal-awg-ty), polluted house.— The 
 house of a person implicated in a robbery was so 
 termed. 
 
 Halawglíb (hal-awg-llŵ), polluted oath,— A. false 
 oath. 
 
 Harnais (harnois). — Arms or harness ; and also 
 horses, dogs, and hawks seem to be comprehended 
 in this term, which lapsed to the king upon the 
 death of one of his family or chief officers, in lieu 
 of ebediw. 
 
 Hawl, claim. 
 
 Hazel disyvyd, sudden claim. 
 
 Hawl drablwyddyn, claim beyond the year, 
 
 Eaid ddevnyddiawl, real action. 
 
 Hawl ir, pending claim. 
 
 Hawl wywedig, defunct claim. 
 
 Henaduriaid (hen-ad -ur-iaid), elders. —They were 
 to consider the respective statements of plaintiff 
 and defendant in a suit for landed property, and 
 report to the judge their opinion as to which 
 deserved the most credence. Their functions seem 
 to be similar to those of a jury. 
 
 Hendrev (hen-trev), old, till. — The winter or per- 
 manent residenoe in the low land was so termed. 
 
 Henevydd (hen-ev-ydd), senior. — The king, when 
 seated at table, was to place a respectable senior on 
 his left hand. 
 
 Henuriaid, elders. See Henaduriaid. 
 
 Hyddvrev (hydd-brev), hart-bellow. — October so 
 called, being the rutting season of deer. 
 
 Hynav, senior. 
 . Hynaviaid cantrcv, elders of a cantrev. 
 
 I. 
 
 Tar, a narrow strip, a goad,— One of the twelve 
 legal collops in the stag, being the chine, so called 
 frSm its resemblance, when cut out, to a poad. 
 
 Tau, a yoke.— Four kinds of yoking are enumera* 
 ted in the Laws : the short yoke, four Welsh feet» 
 the field yoke, eight feet ; the lateral yoke, twelve 
 feet ; and the long yoke, sixteen feet. 
 
 lawn, right.— Equity, sometimes put in apposition 
 to law. 
 
 lawn a dylyed, right and due. 
 
 lawn anianol, natural right. 
 
 loiiawr (ion-awr), commencement. — January. 
 
 Is corv, beloio the screen. — The fire-place being 
 nearly in the centre of the hall, the lower part, 
 separated'at the fire-place by a screen from the upper 
 part, was devoted to the reception of the inferior 
 officers and domestics. 
 
 Lladd,to cut. — Extensively used ; as, to kill, to 
 cut corn or grass, to strike fire, ice. 
 
 Llathlud (llath-glud), to entice.— The seduction of 
 a female. 
 
 Llathrudd (llath-rhudd), virga rubens.— Violation 
 of a female. 
 
 Llaiu, a hand. — Sometimes put for the person. 
 
 Lledrad (lled-rhad), cheaply got. — Theft. 
 
 Lledrad fyrnig, thejt accompanied with ferociout 
 acts. 
 
 Lledvegin (lled-mag-in), partly reared. — An 
 animal artificially reared; as, a deer, a sheep, a goat, 
 and the like. 
 
 Lleidr, a thief. 
 
 Lleidr camlyryus, a thief subject to a camlwrw 
 fine. 
 
 Lleidr crogadwy, a thief to be hung, 
 
 Lleidr cyvaddev, a confessed thief. 
 
 Lleidr dirivyus, a thief subject to a dirwy fine, 
 
 Lleidr gicerth, a thief to be sold. 
 
 Llith, enticement. — So said of an oath sworn by 
 the inducement of another. 
 
 Lliw, color.— A term used for the view of theft in 
 the possession [of] the thief, sworn to by the in- 
 former. 
 
 Llogwydd (lloc-gwydd) ? view of rest. — Extremity; 
 death-bed. Lloc (locus) is frequently used as a term 
 for heaven by the poets. 
 
 Llovrudd (llawv-rhudd), red hand. — A murderer. 
 It is sometimes applied to any criminal. 
 
 Llovruddiaeth, murder,— Occasionally it is used 
 to express felony. 
 
 Lludd, impediment, 
 
 Llv.i, an oath. 
 
 Llw diadnabod, oath of Precognition. 
 
 Llw gweilydd, spare oath.— A. texm used in a case 
 where a person suspects another of a crime, and 
 producing a relic, requires him to take an oath upon 
 that relic of his innocence. 
 
 Llw i gloch heb davod, oath upon a beU wiihmt a 
 clapper.— An oath so given by a man when charged 
 with seduction by a prostitute whom he has aban 
 doned. 
 
 L'ygadrudd (llygad-rhudd), red eye. —The deno- 
 mination of one wdio stands by and sees a murder or 
 felony committed without interfering. 
 
 Llymysden (lrym-gwst-en), an agile move.— The 
 sparrow-hawk. 
 
 Llynmeirch (llyn-meirch), ichor of horses.— -The 
 farcy. 
 
 Llys, a separation. — The palace, and especially 
 the hall of judicature. 
 
 Llys.— Objection to a witness as incompetent 
 from some legal impediment. 
 
 BL 
 
 Mab, a son. —Often abbreviated to 'ab' and 
 <ap.' 
 
 Mab, a youth under age. 
 
 Mab, a man. — Hence, 'mab aillt,' an aillt; 'mab 
 alltud,' an alien ; ' mab bardd,' a bard. 
 
 Mab aillt, son of a villein. 
 
 Mab alltud, son of an alien. 
 
1068 
 
 GLOSSARY TO THE LAWS OF IIOWEL DDA. 
 
 Mab anwar, a wicked son. —A son who, having it 
 in his power, defeats his father's will. 
 
 Mab dyoddev, permissive son.— A bastard duly 
 affiliated to a person, which he does not legally 
 disown. 
 
 Mab dyolev, a declared son. — One asserted to 
 belong to a particular person by the mother, but not 
 legally affiliated. 
 
 Mab llwyn a pherth, son of bush and brake.— A 
 bastard. 
 ; Mab uchehvr, a high man. — A freeman. 
 
 Mach, a surety,— A bail for debts. 
 
 Much cynnogn, a debtor surety. — A debtor who is 
 Lis own bail. 
 
 Machdiebrydig, a procrastinating surety. 
 
 Mach gorvodog, a surety for the appearance of a 
 person. 
 
 Macioy (mag), rearing. — A youth. Each tenant 
 under the prince was bound to present his son to 
 the prince upon attaining the age of fourteen, at 
 which period he became independent of his father. 
 These youths were under the superintendence of 
 the chief of the household, and passed their time 
 in perambulating the country and marauding in the 
 Marches. | Geraldus particularly describes their 
 manner of life. They are styled also 'gweision 
 bychain,' young lads, in the South Wales Codes. 
 Ao-chbishop Peckham, in a letter to Edward I., ad- 
 vises, ' La maniere de vivre de weison bychen fait 
 oublier de tout.' He found the irregularities com- 
 mitted by these youths required a total abolition of ' 
 the custom. 
 
 Maenol, stony. — Perhaps from boundary stone 
 limits. A territorial division, consisting of four 
 trevs or 1,024 erws. It seems analogous to a 
 manor. 
 
 Maenawr. — Same as 'maenol.' 
 
 Maer, a bailiff. — An officer in every cymwd, who 
 regulated the villeins and their concerns. 
 
 Maer drev, macr vill.—Thz demesne. 
 
 Maer y biswail, bailiff of the cow dung. — The 
 
 Î>erson who received the cattle purveyed for the 
 ord, and superintended the demesne lands. 
 
 Maes, a field. —The court for determining causes 
 for landed property was often so denominated, from 
 its being held on the land in dispute. 
 
 Mai (ma), champain.= May. 
 
 Marnwys (mam-gwys), maternity. — Heirship 
 through the female line so styled. 
 
 Managwr (manag-gwr), an informer. 
 
 Managwr diofrydaiog, recluse informer. — Inform- 
 ation, given to an ecclesiastic upon solemn oath, of 
 theft committed by a person whose station or influ- 
 ence the informer dreaded might be exercised to his 
 disadvantage. Upon receipt of this testimony, so 
 delivered, the ecclesiastic denounced the criminal, 
 upon his oath, without divulging the name of the 
 informants 
 
 Marchogneth (march-og-aeth), equitation. Some 
 rec'uses abjured marriage, equitation, and use of 
 linm. 
 
 Marwdy (marw-ty), dead house.— The term where 
 a deceased person's property escheated to the lord, 
 the apparitor regulating the disposition of it. 
 
 Marwdystiolacth, testimony of the dead.— Testi- 
 mony by descendants of the dead of the information 
 by them imparted to them during their lifetime. 
 
 Marwdy xoarchen , death-clod. — A term used for 
 the relief paid to the lord for a stranger in his 
 district. 
 
 Mathraval. — The seat of the Powysian princes, 
 situated at the upper part of the Vale of Meivod, 
 near the junction of the two streams which form 
 the river Evyrnwy. 
 
 Maiorth (mawr), Mars, martial.— March 
 
 Medd, mead. 
 
 Medi (med), maturity. — September. 
 
 Modrydav (mod-rhydav), a concentration,— A bee 
 stock. 
 
 Mod, bare. ' Eidion moel,' an ox without horns. 
 
 More, a marc of money. 
 
 Äiorwyn (mor-gwyn), a virgin. 
 
 Morioynioraig, a maiden wife.— One betrothed to 
 a man, but whose nuptials are not consummated. 
 
 Mud (muta), a mew for hawks. 
 
 Muriaw (mur-iaw), to determine.— Cyvraith mur- 
 iedig, fixed law. 
 
 Mydowydd (myd-go-gwydd), becoming conspicu- 
 ous.— -Said of milch cattle whose udders begin'to 
 swell with milk. 
 
 Myhevin (my-hav-in), growth time.— June, 
 
 Mynwent.—Bee Corphlan 
 
 N. 
 
 Naivdd, protection. 
 
 Nawdd y brenin, protection of the king. 
 
 Nawdd y swyddogion, protection afforded by the 
 king's officers. 
 
 Nôd (uotus), mark. 
 
 Nos, night.— The computation of time is generally 
 expressed by nights : as 'wythnos,' eight nights, a 
 week; 'pythevnos,' fifteen nights, a fortnight. 
 
 O. 
 
 Odyn, a kiln,— For drying corn, particularly oats, 
 which are placed on a kiln for some time prepara- 
 tory to being hulled and ground for oatmeal. The 
 old way of preparing these kilns was by placing 
 slight rafters over the vacuity near the fire place, 
 laying straw evenly over them, and then spreading 
 the oats upon the straw : the rafters and straw are 
 now often superseded by tiles purposely manufact- 
 ured with eyelets in them. The fuel used is char- 
 coal, wood, or furze. Two kinds of kilns are enu- 
 merated, one with a pipe or flue to convey the heat, 
 the other bare, without one. The former was on© 
 third or one half higher in value than the latter. 
 
 Oed, period. — Mature time for decision. 
 
 Oedwrbh borth, time to seek aid. 
 
 Ocrgwymp galanas, sad incident of homicide. — If 
 murder was imputed to a person, and either from 
 pride or inattention he neglected to purge himself, 
 and he should be killed by any relative to the de- 
 ceased, no murder-fine was payable for him, but 
 the one homicide was balanced by the other. 
 
 Oesvoddog (oes-bodd-og), during life.— An office 
 tenable during the lifetime of the grantee. 
 
 Ornest (orn), impulse.— A duel, of which mentior 1 , 
 is sometimes made* A man was liable to this ordea I 
 from the age of twenty-one until sixty-three. Twins 
 were to be accounted as a single champion. 
 
 Osb (hospes), a guest. 
 
 Ovcrdlysau (over-tlws-au), superfluous trinkets.— 
 Ornaments bestowed on judges and other official 
 personages. 
 
 Overhela (over-hela), random hunting. — Of dogs 
 previous to discipline. 
 
 Overllaeth (over-llaetbj, useless milk,— Such as 
 that of cats, &o. 
 
 Pencenedl (pen-cenedl), head of a clan. — The 
 chief of the senior family of the clan. 
 
 Penllwydec (pen-llwyd), grey -head. — The sea 
 trout. This has been inadvertently translated 
 greyling in the text, which term being appropriated 
 to a species of river trout is therefore improperly 
 used. 
 
 Penrhailh (pen-raith), head of the purgation. — 
 The principal juror on an inquest of this kind. 
 
 Penlanvaen (pentan-vaen), fire-back ttone. — The 
 fire being upon the hearth, % large and dtpable 
 stone was selected for that purpose, and a similar 
 one for a back stone, which generally would oufcl? 
 the destruction of a fragile building, and 
 pointed out, would be proof that a claimj 
 ancestors formerly resided there. 
 
 Ptnteulu (pen-teulu), head of a household. 
 
GLOSSARY TO THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 1069 
 
 officer who, next to the king, arranged and super- 
 intended the affairs of the household. 
 Porth, aid. 
 
 Porth orddwy, aid to violence.— One of the acces- 
 saries to homicide. 
 
 Praidd, a herd.— Twenty-four cows and a bull 
 constituted a legal herd of cattle. 
 
 Preiddin (praidd), booty. —A prey of cattle, or 
 other animals. 
 
 Preswyl (pres-gwyl), present.— March preswy,, a 
 horse in readiness. 
 
 Preswylvoddog (preswyl-bodd-og), constant abid* 
 ing. 
 
 < Priaiod (pri-awd), 'property. -Gwr priawd, a mar 
 ried man. 
 
 Prid, price.— Ike price given to the lord for the 
 tenure o f land. 
 
 Priodaxur (priawd), a proprietor 
 . Priodolder (priawd), full possession 
 
 Prydain, Britain. 
 
 Prydyn, Caledonia. 
 
 Punt (pun), equal.— Pondus, a pound, containing 
 240 pence. 
 
 Punt dwng (punt-twng), fealty pound.— The sum 
 due from each free maenor to the lord, in default of 
 providing the stipulated supplies in kind. This 
 source of revenue, upon the Conquest, vested in the 
 English Crown, and is still collected in parts of 
 North Wales under the name of tunc rents. 
 
 Pynvarch (pwn -march), horsedoad.— Some sources 
 of revenue to the prince were so called, in allusion 
 to the common use of sumpter-horses for conveying 
 loads* 
 
 Pv. 
 
 Rhaglaw (rhag-llaw), a deputy.— The vice comes 
 deputed to represent the king. 
 
 Bhagvyr (rhag-vyr), short before.— December. 
 
 Bhaith, verdict. — There were various kinds of 
 raiths, composed of from 5 to 300 compurgators. 
 
 Bhaith gwlad, verdict -of country. — Consisting of 
 fifty compurgators, freemen under the prince, and 
 summoned by him. 
 
 Bhan, a share. — Said of allotment of landed pro- 
 perty among heirs. 
 
 Bhandir (rhan-tir), share land. — A territorial 
 division containing four tyddyns or 16 erws. 
 
 Bhandy (rhan-ty), sharehouse.— The place where 
 guests were lodged. 
 
 Bhavnwydden (rhavn-gwydd-en). — Has been 
 translated the witch elm : it may signify the rowan 
 tree or mountain ash, which grows to great perfec- 
 tion in South Wales. 
 
 Bhieingylch (rhian-cylch), lady progress. — The 
 progress to which the females of a lord's family 
 were entitled among the vassals. 
 
 Bhingyll (rhing-yll), a noise.— The appellation of 
 the citer or summoner of a court ; translated appari- 
 tor, which does not accurately represent the defini- 
 tion of the office. 
 
 Bhisgen (rhisg-en), bark. — A vessel to hold butter, 
 made of bark of trees. It was to be three palms in 
 breadth, and three in depth. 
 
 Bhodd ac estyn, gift and investiture. 
 
 Saethebol, darting colt. — One under two years old, 
 or accompanying its dam. Called a darting colt, 
 probably from its peculiar playful sudden courses to 
 and fro. 
 
 Saraad (sar-a-ad), disgrace.— Put also for the fine 
 for insult. 
 
 Segrllyd (segr-llyd), sacrilegious. — As, ' argywedd 
 segrllyd,' sacrilegious injury. 
 
 Swllt (solidus), a shilling. 
 
 Swydd, office. — As, 'tir swyddog,' land with office 
 attached; ' tir heb swydd,' land without office. The 
 office of justice was attached to freehold land in 
 South Wales, 
 
 Swyddog (swydd-og), an officer.— One having an 
 office. A term for the higher officials of the coui't. 
 
 Swyddior ( swydd- wr), office man.— An inferior 
 domestic of the court. 
 
 T. 
 
 Tachwedd (tach-gwedd), closing view.— The month 
 of November so called. 'lawn amser tachwedd,' 
 right time for closing — a. phrase applied to signify 
 beasts fit for slaughter ; the pasture at that period 
 decreasing, the winter store of cattle was then 
 provided. 
 
 Tadioys (tad-wys), paternity. — A term forderiva» 
 tion of title to land-by the parental lineage. 
 
 Taeog (tae-og) a chtirl. -The taeog seems to have 
 been of the same condition as the Saxon churl and 
 the Norman villein. The^taeogs were husbandmen, 
 and were bound to furnish the lord with certain 
 victual renders, and to lodge and provision various 
 official persons and allies of the prince while quar- 
 tered in the country. 
 
 Taeogtrev, villein-trev. 
 
 Talbenig (tal-pen-ig), standard value.— 'Eidion a 
 dalo xxx. yw buyn talbenig. - Sev yw hyny gwartheg 
 heb ddyrchavael gyd agwynt o ariant mydowydd.' 
 'A standard animal is an ox of the value of thirty 
 pence.— Standard cattle are those without the aug- 
 mentation of milch silver.' 
 
 Talddrzos (tal-drws), an end door. 
 
 Talgell (tal-cell), an aisle, a lean to. 
 
 Talpentan (tal-pentan), by the fire side. — 'Brethyn 
 gwyn talpentan,' home-made undyed cloth. Cloth 
 made in factories was called 'brethyn dinesig,' town- 
 made cloth. 
 
 Tan, fire. 
 
 Tân givyllt, wild fire. —Uncontrollable fire, fire 
 which has spread beyond the house on each side of 
 the one wherein it originated. The person who 
 caused the conflagration was to reimburse the 
 owners of each house adjoining his, but no others. 
 
 Tarian (tar-ian), dasher. — A round buckler. 
 Hence, metaphorically, certain defences a person 
 may make to a suit are called his tarians or shields. 
 
 Tavodiog (tavod-iog), tongued. — An advocate. 
 Nine persons are said 1 to be advocates them- 
 selves, as being definitive umpires as to their 
 determination in the matters submitted to them. 
 
 Tavodrudd (tavod-rhudd), bloody tongue.— One 
 who informs the homicide where the person is he 
 may intend to murder. He was accounted an acces- 
 sary. 
 
 Taidbwrdd (tawl-bwrdd), throw-board. — ThÍ3 
 game was played with sixteen white men against a 
 black king with eight black men. The nature of 
 their disposition upon the board and their moves 
 appear to be unknown. 
 
 Teisban tyle, bolster of a dormitory.— It is also 
 used as a denomination of the individual chosen to 
 assist the chief of the family, especially if he were 
 incapacitated by natural infirmities from acting. 
 
 Teithi (taith), qualities.— As, 'teithi dyn,' quali- 
 ties of a man ; ' teithi mach,' qualities of a surety; 
 ' teithi buwch,' qualities of a cow, &c. 
 
 Telediw (tel-ed-iw), compact.— 'Yob. telediw,' a 
 fair ox ; ' buwch delediw,' a perfect cow. 
 
 Tellwedd (tell-gwedd), covered guise.— An amnesty 
 accorded to the relatives of a homicide upon pay- 
 ment of the murder-fine to the kindred of the slain. 
 The indemnity assured to a mediciner undertaking 
 the cure of a wounded or sick person as to the result 
 of his treatment. 
 
 Tir, land.— 'Tir a daiar,' land and soil. 
 
 Tir bwrdd, bord land. — Demesne land. 
 
 Tir cyd, joint land. — Land held by co-tenants. 
 
 Tir cynniv, strife land.— The same as 'tir cyn- 
 nydd.' 
 
 Tir cynnydd, increasing land.— Land possessed 
 by an aillt, or alien, whose progeny was increasing 
 to the privilege of freemen in the ninth descent. 
 
 Tir cyvriv, register land,— Land in base tenure, 
 
1070 
 
 GLOSSARY TO THE LAWS OF HOWEL DDA. 
 
 which was equally divided among the tenants. The 
 third part of a cymwd was thus held, the two thirds 
 were in freer tenure. 
 
 Tir difoddedig, escheated land. 
 
 Tir gwelyawg, family land. — Free land to be shared 
 among relations. 
 
 Tir gwydd, ley land. 
 
 Tir y vaerdrev, demesne land. 
 
 Tirdra (tir-tra), land-feud. — A legal objection tô 
 the'reception of the testimony of a witness was land- 
 feud, an unsettled dispute about the title to land 
 between the witness and the objector. 
 
 Trais, violence. 
 
 Trais morwyn, rape of a maiden. 
 
 Trev,avill. — A territorial division of land con 
 taining four gavaels, or 256 erws. 
 
 Trevgordd (trev-cordd), trev collection. — A hamlet 
 
 Trevtad (trev-tad), patrimony. 
 
 Twng. — See Punt dwng. 
 
 Tvrrv ac eniwed, disturbance and injury. — Burn 
 ing buildings and breaking ploughs, by which a 
 claimant of land forced the possessor of ?t to sub 
 mit his title to a court of judicature. 
 
 Twyllvorwyn (twyll-morwyn), deceitful maiden. 
 A newly married female so styled if betrothed as % 
 virgin and found to be otherwise. 
 - Ty a thai, house and gable.— A person with whom 
 land was shared was to erect his buildings at the 
 end or side of the other's land. 
 
 Tyddyn (twdd), a tenement— It consisted of 4 
 erws, and was the least territorial division. 
 
 Tymhor (tymp), a season,— Sometimes expresses a 
 month, or less; sometimes three months. 
 
 U. 
 
 Uckelwr (uchel-wr),aAt*0& man.— "Variously styled 
 
 •gwr rhydd,' a free man; 'gwrda,' a good man'; and 
 ' breyr,' a mote man, in different parts of Wales. 
 
 TJndydd dyddon, one day of days. 
 
 JJndydd a bhvyddyn, one day and a year. — A 
 frequent phrase in the Laws. 
 
 Untroediog (un-troed-iog)), one-footed. — Said of 
 such animals which, when one foot has been ren- 
 dered useless, are incapable of further service, 
 
 W. 
 
 Wrlys (urles), trimmings. 
 Wyn ebwartk. — See Gv/y nebwarth. 
 Wynebwerth.— See Gwynebwerth. 
 Wythnos (wyth-nos), eight nights,— A week. 
 
 Ymladd (ym-ladd), to mutually fell.— Fighting, 
 defined to be attack, onset, blood, and wound 
 
 Ynad, a judge. 
 
 Yngad (yng), a judge.— This seems derived from 
 ' yngan,' to speak. 
 
 Ysbail, spoil. 
 
 Ysbail allor, altar spoil.— Donations left upon the 
 altar. 
 
 Ysbydwriaeth, mastership of a hospital. 
 
 Ysdarn (ys-tarn), a saddle. 
 
 Ysdavell (ys-tav-ell), a room. 
 
 Ysgolaig (scholasticus), a scholar. 
 
 Ysgubor (ys-cub-or), a place for sheaves of corn. — 
 A barn. 
 
 Yscyvarnllynig (yscyv-arn-llynig), coloured ears. 
 — The native breed of cattle are white, with red or 
 black coloured ears. Many such are to be observed 
 in various parts of the country at the present time. 
 
 Ystyn (ys-tyn), to exteno},— Investiture. 
 
 X 
 
 f 
 
1071 
 
 PERTHYNASAU CERDDORIAETH. 
 
 CERDD D ANN AU . 
 
 Llyma y priv dyniadau. 
 
 Y tyniad croes a'r hirvys tros y tannau a'r bys yn ei le ei hun, a'r graenvys tan 
 vwrdwn y cy weirdant, a'r bys bach yn ei le, a'r taut lleddyv uchav a chrasdant y vawd, 
 a'r graenvys a'r hirvys tros y tannau. 
 
 Ond weithiau bydd rhai o'r cyweirdannau uchod yn dyniadau, ac weithiau bydd 
 
 rhai o'r tyniadau uchod yn gyweirdannau amser pan ddel 
 
 mewn cerdd. Cyrchiadau sydd yn cyvlenwi rhwng cyweirdannau a thyniadau; ac 
 weithiau lie savo y bys y cyvrivir tolciau, neu dolciadau à sydd yn gwasaneuthu yn He 
 bwyadau; a phlethiadau sydd yn tegâu rhwng cyweirdannau a thyniadau, ac yn am- 
 ryveilu pob un ar ei gilydd. 
 
 Dywedwn bellach am y cyweirdannau, y tagiadau, y tyniadau, y cysylltiadau; y 
 rhai sy yn dangaws lleisiau gwahanedig, bob un o honynt yn amryvaelu. 
 
 Rhaid yw son bellach am y cyweiriau, y rhai sy yn dangaws lleisiau gwahanedig, yn 
 amryfaelu, ac sydd a'u perthynas yn wahanedig oddi wrth eu cilydd. 
 
 Pum cywair y sydd yn savedig ac yn warantedig; ac o'r rhai hyny gellir gwneuthur 
 à yyner o gyweiriau. 
 
 tin bys i grythor a geidw dri chywair: nid amgen isgywair, crasgywair, a lleddv- 
 gywair; a hyn y mae yr hirvys yn ei gadw. 
 
 Y mynagvys sydd yn cadw y gogywair a'r bragodgywair. Ac wele, dyma y pum 
 cywair privedig. 
 
 Bawd i grythor sydd yn gwasaneuthu ac yn amryvaelu yn mhob cywair yn nghyver 
 y pedwar bys ereill. Y graenvys, a'r bys bach sydd yn gwasaneuthu ac yn amryvaelu 
 yn mhob cywair yn eu rhan eu huuain. 
 
 Pob bys sydd yn cadw arno y bragodgywair, o'r achaws y mae yn cael ei enw; o 
 blegid vod peth o bob cywair yn ei ^ysg; ac o herwydd hyny y gelwir ev y bragod- 
 gywair. 
 
 PEDWAR RHYW DANNAU LLEDDVON SYDD: SEV, 
 
 ' Tannau lleddvon y bragodgywair. 
 " Tannau lleddvon y gogywair. 
 Tannau lleddvon isgywair. 
 Tannau lleddvon y lleddvgywair, o'r hwn y mae yn cael ei enw. 
 
 O blegid yr hwn a wypo yr hysbysrwydd heb ddysg celiyddyd, ni bydd ef athraw, 
 namyn tebygwr cerdd. 
 
 Govyniad. — Pa sawl gwaith y dichon cwlwm cydgerdd vod mewn cainc Ì "Dwywaith, 
 o bydd byr y mesur ; pedair gwaith, o bydd hir y mesur ; heb na mwy na llai : ac o 
 bydd mwy na llai, camvesur yw. Wyth o dyniadau a chyweirdannau á savant bob 
 un yn lie ei gilydd, heb na mwy na llai." — Casgliad Didrevn. 
 
 Atteb. — Ni ddichon bod athraw cerdd heb y mesurau hyn. 1 O lyvyr yr athraw 
 Thomas Kelli o Retelgarwys. 2 
 
 1 Neu, A phwy bynag à wypo hyn yn ddigon myvyr, ni phalla o'i gelvyddyd un amser, nac o ateb drosti 
 yn gyvreithlawn. Ac velly y tervyna y dosbarth à elwir, Llaw a throed a chlust cyvarwydd cerdd dant. 
 Casgliad Didrevn. 
 
 2 Gwel y pethau à ddyly pencerdd eu gwybod yn Llyvyr Gram. S. D. Rhys T. D. 298. 
 
 4 A 
 
1072 
 
 AMKYW RERTHYNASAU I GERDDORIAETH. 
 
 Yn yr un Llyvyr y mae 24 Mesur yn henwedig ; ac yr hanes canlynawl am danynt. 
 
 Llyma y 24 mesur o gerdd dannau wrth reol vesur oil, val ag y cyvansoddwyd mewn 
 eisteddvod o vlaen llawer o athrawon celvyddyd, o G-ymry cywraint yn y gelvyddyd, 
 ac ereill o Wyddelod, yn amser Grufydd ab Cynan; ac á ddodwyd ar lyvrau, drwy 
 orchymyn yn yr amser, ac a adysgrivwyd oddyno yr unved dydd ar ddeg o vis mai yn 
 y vlwyddyn un mil, &C. 1 
 
 Amryw Glymau ar y Crâs Gywair, ni soniodd y Dr. I. Dames 
 am danynt, oV Casgliad Didrevn. 
 
 Alban Bensin 
 
 Alban Yoelvin 
 
 Alban Rbydderca 
 
 Alban Erun 
 
 Alban Du 
 
 Divr Carsin 
 
 Divr Grastolawg 
 
 Divr Gwrgan 
 
 Divr arall ar Alban Rhydderch 
 
 Divr Flamgwrsen 
 
 Divr Gwrgod 
 
 Divr Macmon Hir 
 
 Divr Toddvv 
 
 Divr Mac a Delgi 
 
 Divr Corfynywg 
 
 Divr Carlidan 
 
 Divr Trwsgyl 
 
 Divr Cordilethach 
 
 Divr arall ar y Carsin 
 
 Divr Fawran 
 
 Divr Cantudlon 
 
 Divr Alvach 
 
 Divr Brud Odidawg 
 
 Divr Tudyr Bach 
 
 Divr Macmon Byr 
 
 Divr Cersweh o Ddeheubars. 
 
 Alvarch 
 Macmon Hir 
 Brath yr Ysgol 
 Gwrgan 
 
 Gorsiniwr 
 
 Hwyrwyn Gowri 
 
 Mac y Mynvaen 
 
 Tutyr ... 
 
 Brud 
 
 Dewis Hywel 
 
 Odid a i gwypo 
 
 Cwlwm Grufydd Grythor 
 
 Fwrain 
 
 Cwlwm Brido 
 
 Trwsgyl 
 
 Trwsgyl Trwyngi ... 
 
 Alban Bhydderch 
 
 Cwrsi ... 
 
 Cercyrt 
 
 Gochel Geibio 
 
 Cell Ieuan vab y Gov ... 
 
 Mac y Delgi 
 
 Toddvv 
 
 Cenedlon 
 
 Tresial 
 
 Oc yr un Llyvyr y Canlynawl. 
 
 0000.0000.11111111 
 
 00.111110111110011. 
 
 10100100101101001011. 
 
 1101011001011010011. 
 
 1100101111001011. 
 
 011110001111. 
 
 110000. 
 
 1100100. 
 
 0010001011011101. 
 
 11110100. 
 
 010100101011. 
 
 110101101. 
 
 110101101. 
 
 1111001110110. 
 
 0000111100001011. 
 
 01001011. 
 
 0110110001. 
 
 1000101110001011. 
 
 1001100010011101. 
 
 10101111. 
 
 öiiiió. 
 
 1000111010. 
 1000111010. 
 
 Y Pedwar Mesur ar ugain Cerdd Dant, Oc y Casgliad Didrevn. 
 
 + k 
 Alvarch ... ... mi un 
 
 + k +k + k +k + 
 
 Mac y Mwn Hir ... ... iiii iiii i i mi mi i i "• 
 
 1 Gwel ychwaneg am hyn yn Ngramadeg S. D. Rhys, t.d. 303. 
 
AMRYW BERTHYNASAU I GERDD0R1AETH. 107S 
 
 k+k 4- k -j- k 
 Cotititlas ... ~. i ii ii iii i ii iii. 
 
 k +k +k + k 
 Coraldan ... ^. iii i i ii i iii i 
 
 k+k +k 
 Corsinsan ... ... i i ii i ii 
 
 k + k+k 
 Carsi ... ... ... i iii i i ii. 
 
 k + k+ k + k 
 Cwrlog ... ... i ii i i ii i ii. 
 
 k+k 
 Wicsach .. ... ... iiii iii ii. 
 
 + k+ k 
 Toddyv ... ... i ii in ii. 
 
 + k+k +k+ k+ k 
 Mac y Delgi ... ... iii i i iii i ii i iii i ii. 
 
 k + k +k 
 Calchan ... ... ü ü iiii i i 
 
 k+k + k + 
 Rhinart ... ... ... i i ii iii ii ii. 
 
 k+k 
 Macamwn Byr... ... ii ii iiii. 
 
 k+ k +k+ k+k 
 Mangier G-wrgan ... ... i i iii i ii ii ii ii ii. 
 
 k+k +k+k+k+k+k 
 Brath yn * ... ... iiiiiiiii iiiiiiii. 
 
 + . k .± k + k . 
 Macamwn vaen ... ... ii ii iiii ii ii iiii. 
 
 k+k + 
 
 * * * * Bach ... ii ii ii ii. 
 
 **** ... ... ii ii i ii 
 
 k ++ k+k+ k+k 
 Brud Odidog ... ... ii ii iii i i ii i iii i i 
 
 k +k+ k +k + k 
 
 * * * * ... ii ii i i iiii ii i i ii. 
 
 k+k+k +k+k+k 
 Alban Rhydderch ... i i ii i i iii i ii i i ii. 
 
 + k + kk+ 
 Trwsgyl Mawr s . . ... iiii iiii iiii i i ii. 
 
 k +k +k+k 
 Corsgolovn ... ... ii i ii ii i i ii. 
 
 k+k + k 
 Tresi Heli ... ... i iiii iii iiii ii. 
 
 Tyniad yn rhol y Crythor yw Cyweirdant yn rhol y Telynior. 
 
 Hyn gan Grufydd Hiraethog, yn ei lyvyr, 1522. 
 Cor Alun. Suran Wdan. 
 
 Psalm Wgan. Ymryson FlaniengoesgrecU. 
 
 Cwlwm Serchog. Cor Tinpan. 
 
 Cwlwm Llywelyn Yychan. Marwnad yr Afchraw o Yed( 
 
 Cwlwm Hen ar Dro'r Tant. Cor Elvyw. 
 
 Trimwchl Was Mair. Fowran Newydd. 
 
 Aen Badarn. Cwlwm Davydd Atbraw. 
 
 Cadarn yn Nghadair. Cor Elvan. 
 
 Alban Hyvaidd. Dau gwlwm ar Anghywair. 
 
 1 Enwau allan yn y mànau hyn. 
 
1074 
 
 AMEYW BERTH YNASAU I GERDDORIAETH. 
 
 Alban Hwlcyn. 
 Alban Hyddig. 
 Alban Dyrn. 
 Alban Bridi. 
 Alban Benverth. 
 Alban Rutwr. 
 Corgwth Yaw Helm. 
 Corswth Deheubarth. 
 Dinam y Gad. 
 Cor. . . 
 Dilacht Dwd. 
 Cwlwm y Sant. 
 Cardyget Trakaiarn. 
 Cwlwm Byr ar Yacmwn. 
 Almachalia. 
 
 Cleddeu Cerdd. 
 
 Cor Careg. 
 
 Cor Elvydd arall. 
 
 Cwlwm Gw. ab LI. Ddu. 
 
 Cwlwm Teuan Pwrs. 
 
 Cwlwm Hir ar Yragod Gywair. 
 
 Cwlwm Hir ar y Leddv Gywair. 
 
 Cartyged Gwydn. 
 
 Corcholovn 
 
 Saetli Ym. 
 
 Cwlwm y Yrechdan. 
 
 Tri Mechl Odidog. 
 
 Cwlwm y Sais. 
 
 Boly y Tyvyni. 
 
 Y canlynawl o Lyvyr Robert ab IIuw. 
 
 Colonau ar y Crasgywair. iiii 
 
 Ymryson Flam y Chwysgyrck 
 
 Saetli y Malach 
 
 Croch Olon 
 
 Colon gerdd gadyr Gwdun 
 
 Cadeiriau iv 
 Cwlwm Gwilym LI. Ddu 
 Cleddeu Cerdd ... 
 Cwlwm Hir ar y Bragod Gywair... 
 Cadarn yn Nghader 
 
 Y Bragod gywair. 
 Cwlwm D. Athraw 
 
 C. ar Gainc y Gwyddyl : tut. bach wsgw 
 Anrheg yr Iesu 
 C: Ivan y Pwrs 
 Cor Elvyw 
 
 Yr Hen Gwlwm ar y Gogywair 
 C. Gwyn ab y Gov ... 
 0. Mawr ar y Gogywair 
 Cwlwm Bach ar y Gogywair 
 C. Alban Hyvedyr 
 Halban Ben Porth ... 
 Halban Cilmaen 
 Cwl. y Wevus 
 CorDelsi 
 Salm Wgan 
 C. Rydderch ... 
 CorCilic 
 Cor Meili 
 Alban Rodir 
 Cor Careg 
 
 Marwnad Llwyddeg ... 
 Halban Hwlcyn 
 Cor Elvaen 
 C. y Sant 
 
 Cwl. Dau Hanner ... 
 Tri Mwlch Odidawg 
 Cwl. ar gywair yn nghywair Edward 
 Cwl. ar Gywair yr Athraw Yedd 
 
 Corsiniwr 
 Corsiniwr (Carsi) 
 Trwsgyl Mawr 
 Trwsgyl Mawr 
 
 Macmwn Hir 
 Trwsgyl Mawr 
 Macmwn Hir 
 Macmwn Byr 
 
 Corsiniwr 
 
 Trwsgyl Mawr 
 
 Macmwn Byr : Hir, Trwsg : Tudyr Bach 
 
 Trwsgyl Mawr 
 
 Corsiniwr : Mac. Byr : Tutyr Bach 
 
 Trwsgwl Mawr 
 
 Corsiniwr 
 
 Corsiniwr : Macmwn Byr: Tutyr Bach 
 
 Trwsgyl Mawr 
 
 Macmwn Byr : Tutyr Bach 
 
 Mac. Byr : Tutyr Bach 
 
 Sic a delsi 
 
 Alban Hyvaidd 
 
 Flamgwr Gwrgan 
 
 Trwsgyl Mawr 
 
 Corsiniwr 
 
 Flamgwr 
 
 Macmwn Hir 
 
 Macmwn Hir 
 
 Corsgoloth 
 
 Corsiniwr : Tutur Bach 
 
 Flamgwr 
 
 Flamgwr 
 
 Macmwn Byr : Mac. Hir : Tutyr Bach 
 
 Macmwn: Tytyr Bach : a Trwsgyl 
 
 Macmwn Hir 
 
 Flamgwr Gwrgan 
 
 Corvinvaen 
 
AMRYW BERTHYNASAU I GERDDORIAETH 
 
 1075 
 
 C. Cor Elvaen 
 
 C. Dirgelwch Ivan ab y Gov 
 
 C. Tri Mwlch Newydd 
 
 C. ar y Cy wair Chwith 
 
 C. Alban Henri 
 
 C. Cor Allon ... 
 
 C. Cor Elsin 
 
 Corarthan 
 
 C. Crych ar y Golon... 
 
 C. Crock Olon Bach ar yr Hen Gwlwm 
 
 Cw. Marwnad Lewis ... 
 
 C. Eorchawg ar y Cras Gywair 
 
 Cwlwin Alinach y Ledd 
 
 Cwlwm Almach y Lli 
 
 C. Alban Mawan ... 
 
 C. y Wevyl ar y Cras Gywair 
 
 C. Dinam y Gat 
 
 C. Hen ar Dro Tant 
 
 C. Byr ar y Bragod Gywair 
 
 Sarnwdan 
 
 C. Corswch Deheubarth 
 
 Cwl. Coraethno 
 
 Cor. Tympan :.. 
 
 C. Bach y Wevus 
 
 Eowran Newydd 
 
 Y C. Mawr ar y Lleddyv Gywair 
 
 Y C. Hir ar Leddyv Gywair 
 C. Anrheg Rhys 
 Corswch Yardd Helyn 
 Anrheg Dewi 
 Adda ab Hildir 
 Cwlwm LI. Yychan 
 Cwl. Dyeithyr ar y Cras Gywair. . 
 Cwlwm ar y Cywair Deuhanner 
 Cwlwm Anrheg Elsin: Isgywair.. 
 Owl. Anrheg Rhys ab Tewdwr : Isgywair 
 Cwl. Cor Melach: Bragod Gywair 
 
 Cwl. Ymryson Elam Achalch 
 Cwl. y Cleddeu ar Isgywair 
 
 Hyny sydd gan i Robert ab Huw, o Ddivrau wedi eu priciaw. 
 
 Elamgwr Gwrgan 
 Macmwn Hir 
 Corsiniwr 
 
 Macmwn Byr 
 
 Corvinvaen 
 
 Corsiniwr, a Thityr Bach 
 
 Mac. Byr : Trwsgyl Mawr 
 
 Ar y Cras Gywair.. Trwsgyl.. Trwy. 
 
 Corsinwr, a Thutyr Bach 
 
 Corsiniwr: Tutyr Bach 
 
 Macmwn Byr 
 
 Brath yn Ysgol 
 
 Macmwn Hir 
 
 Corsiniwr, a Thitur Bach 
 
 Cordiotutlach 
 
 Corsiniwr 
 
 Trwsgyl Mawr 
 
 Tytyr Bach 
 
 Trwsgyl Mawr 
 
 Corsiniwr : Mac y Mynvaen 
 
 Mac mwn Byr, a Thityr Bach 
 
 Eowran Newydd ydyw ei vesur 
 
 Corsiniwr 
 
 Mac Mwnvaen 
 
 Mac. Byr a Thrwsgyl Mawr 
 
 Trwsgyl Mawr 
 
 Tityr Bach, neu Trw 
 
 Mac Mynvaen 
 
 Macmwn Byr 
 
 Corsiniwr 
 
 Flamgwr Gwrgan 
 
 ÍIENWAU BAGAD O GANIADAU SYDD GENTF GWEDI EU PRICIAW YN Y LLYVYR YMA, AC 
 MEWN LLYVYR ARALL HEVYD. Robert ab HuW. 
 
 Caniad Ystavell 
 
 C. Beuno ar y Gogywair 
 
 C. Gronw Bach o Gevyn Rhos 
 
 C. Marwnad Rhydderch 
 
 C. Pibau Morvudd 
 
 C. Llywelyn Delynior 
 
 C. Bach ar y Gogywair 
 
 C. Cynwrig Bencerdd 
 
 C. Ma-wnad Sion Eos 
 
 C. Marwnad Ivan ab y Gov 
 
 C. Hun Gwenlliant 
 
 C. Gwenvrewi 
 
 C. Yr Evail, neu y Wevus 
 
 C. Suwsana 
 
 C. LI. ab Ivan ab y Gov 
 
 C. Cadwgan 
 
 C. y Sant 
 
 C. Crych # 
 
 C. yr Hen Yragod Gywair 
 
 C. y Tro Tant 
 
 C. San Silin 
 
 C. y Gwyn Bibydd. 
 
 Gwel ereill yn Ngramadeg S. D. Rhys, 293-300. 
 
1076 
 
 AMRYW BERTHYNASAU I GERDDORIAETH. 
 LLYMA Y XXIV. MESUR CERDD DANT, 
 
 Mac y Mwn Hir 
 
 Corsiniwr 
 
 Corsgolef 
 
 Khiniart 
 
 Coraldan 
 
 Tresi Heli 
 
 Wnsach 
 
 Cor dia Tutlach 
 
 Corvinvaen 
 
 Corwrgog 
 
 Carsi 
 
 Brath yn Ysgol 
 
 Flamgwr Gwrgao 
 
 Mac y Mwn Byr 
 
 Calchan 
 
 Bryt Odidawg 
 
 Trwsgyl Mawr 
 
 Tutyr bach 
 
 Mac y Mynvaen 
 
 Toddyv 
 
 Hatyr 
 
 Mac y Delgi 
 
 Alban Hyvaidd 
 
 Alvarch 
 
 111100001010111100001011 
 
 11001011.11001011 
 
 11011001011 
 
 1.0011.10011 1 
 
 111010010001 
 
 10001110001011 
 
 11110001 
 
 10110001001111 2 
 
 10110111011011 
 
 1001011011 
 
 10001011.10001011 
 
 10110100101101001011 
 
 1011101100110011 
 
 11001111 
 
 1100111101 
 
 0010:0010:1101:1101 3 . 
 
 0000111100001011 
 
 00110011 
 
 00)1100:0011001111 
 
 01100011 
 
 001011.001011 
 
 0111011 
 
 1011010001001011 
 
 0000.0000.1111.1111 
 
 CYWAIR ITHEL. 
 
 CRAS GYWAIR. 
 
 a 
 
 9 y 
 
 f—o 
 
 e f 
 
 d — d 
 
 d d 
 c e 
 
 Ò a 
 
 c c 
 
 b a 
 
 a b 
 9 9 
 
 a a 
 9 9 
 
 e\ el 
 
 d\ d\ 
 
 c\ c\ 
 b\ a\ 
 a\ a< 
 
 9i 91 
 
 ^cZiti: n ::::.:ioonoooioui. Gwei t.«i. 20 loonoooiooui. 
 
 3 Ond gwel t.d. 14 
 
AMRYW BERTHYNASAU I GERDDORIAETH. 1077 
 
 CYWAIR GWYDDELIG DYEITHR. LLEDDYF GYWAIR GWYDDYL. 
 
 C d d 
 
 c b c c 
 
 b a b b-- 
 
 a g a a 
 
 9 /■ \ 9 
 
 / 1_el f—g 
 
 e\ d\ el el 
 
 d\ c\ d~^d\ 
 
 c i b i c i c i 
 
 6 1 — * i 6 ' -ô i 
 
 öi ai ai ai 
 
 5" 0» & 5" 
 
 CYWAIR CHWITH. CYWAIR DYEITHR. CYWAIR YN NGHYWAIR EDWARD. 
 
 d C C 
 
 c d b 
 
 b a a g 
 
 a b g a 
 
 I f f—fx 
 
 f\ g fti d\ 
 
 e\ d\ d\ ei 
 
 d\ e\ ci c\ 
 
 c\ b\ b\ b\ 
 
 br~c\ a l g » 
 
 a i g\ g i a i 
 
 01 «I 
 
 CYWAIR YR ATHEAW VEDD. 
 d b 
 
 b a 
 
 
 
 el di 
 
 c\ c\ 
 b i a l 
 
 
1078 ÁMRYW BERTHYNASAU I GERDDORIAETH. 
 
 Cainc Tstwfwl 0100101101001011 [ 0011000011001111 
 
 Cainc y Verch o Drysglwyn 1100101111001011 
 
 Y Ddigan Tro Tant 11001011 11001011 
 
 Y Ddigan Hun Gwenlliant 101 :1011 
 
 Y Gainc Ver 10111011 
 
 Y Ddigan Betsain 11001111 11001111 
 
 Y Gainc Ddu o'r Werddon 11011001011 
 
 Y LLEDDYF GYWAIR GWYDDYL. 
 
 g\ a\ b\ c\ d\ e\ f\ gì a. b. c 
 
 > ac velly o hyd. 
 g b b c d e g g) b. b. c 
 
 CYWAIR YN NGHYWAIR Y WRAqH. 
 
 cù b\ c\ d\ e\ j\ g a b 
 
 b\ a c\ d\ f\ fî g 
 
 a b c d ) 
 b a c d) 
 
 hyd, 
 
 LLYMA HENWAU CLYMAU Y CYWEIRIAü SY GAN I WEDI EU PRICIAW. 
 
 Cwlwm yn Ngkywair Edward : Flamgwr ei vesur 
 
 Cwlwm ar y Cywair Deuhanner 
 
 Cwlwm ar y Cywair Chwith 
 
 Cwlwm ar y Lleddyv Gywair 
 
 Cwlwm ar Gywair yn Nghywair y Wrach. 
 
 Cwlwm ar Gywair dyeithr 
 
 Cwlwm ar Gywair yr Athraw Vedd. 
 
 Yma y terfyna liyny a ysgrifenasai Robert ab Huw o Vod Wigan. 
 
1079 
 
 HEN GERDDORIAETH, 
 
 RHYS JONES, Y BARDD, 
 
 
 
 
 
 |\ 
 
 
 
 
 l\ 
 
 
 
 
 !\ 
 
 \% j\ 
 
 
 1 
 
 1 
 
 I 
 
 I 
 
 \ 
 
 1 
 
 r 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / / 
 
 
 c 
 
 c 
 
 a- 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 e 
 
 b 
 
 a' 
 
 c 
 
 e 
 
 b 
 
 c c 
 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b . 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b b 
 
 XII. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 a\ 
 
 £ 
 
 a\ 
 
 i 
 
 9\ 
 
 £ 
 
 9* 
 
 t 
 
 a\ 
 
 % 
 
 0" 
 
 £ 
 
 a\ $ 
 
 
 
 / 
 
 
 f 
 
 
 9< 
 
 
 9 
 
 
 f 
 
 
 9 
 
 / 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 |\ 
 / 
 
 
 
 
 . . 
 
 
 1 
 
 I 
 
 ; 
 
 i 
 
 1 
 
 I s 1 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 a- 
 
 1 
 
 c 
 
 
 9' 
 
 
 9- 
 
 
 a' 
 
 
 a' 
 
 c 
 
 
 
 
 
 1 
 
 c 
 
 3 
 
 e 
 
 1 
 
 b 
 
 1 
 
 c 
 
 i 
 
 b 
 
 b 
 
 Bys 
 i'r 
 
 diwedd. 
 
 XIII. 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 5 
 
 b 
 
 a 
 
 a\ 
 
 $ 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 
 / 
 
 
 
 a\ 
 
 
 a\ 
 
 
 9\ 
 
 
 0> 
 
 
 a\ 
 
 
 |> 
 
 | 
 
 | 
 
 1 
 
 i 
 / 
 
 G 
 
 I 
 
 Bys iii. 
 
 XIV. 
 
 
 
 
 + 
 
 
 
 
 
 
 b 
 
 w 
 
 c 
 
 6 
 
 1 
 
 b 
 
 |\ 
 
 / 
 9' 
 b 
 a 
 
 | 
 
 1 
 
 1 
 
 I 
 
 1 
 
 1 
 
 
 / 
 
 c 
 b 
 
 + 
 
 / 
 6 
 
 / 
 c 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 + 
 
 e 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 + 
 
 e 
 a 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 f< 
 
 diwedd. 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 S" 
 
 
 at 
 
 
 a\ 
 
 
 
 ai 
 
 
 01 
 
 
 5" 
 
 
 0" 
 
 
 
 
 
 |\ 
 
 
 
 
 + 
 
 1 
 
 | 
 
 1 
 
 1 
 
 1 
 
 | 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 c 
 
 f 
 
 b 
 
 e 
 
 c 
 
 a- 
 
 c 
 
 a' 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 6 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 a\ 
 
 
 9' 
 
 
 01 
 
 
 01 
 
 
 Bys: canu 
 
 y diwedd 
 
 yn yr im 
 
 vath. a'r 
 
 gainc. 
 
 4 B 
 
L080 
 
 
 
 
 
 HEN 
 
 GERDDORIAETH 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 |\ 
 + 
 
 
 
 , l\ 
 
 
 _\ 
 
 
 K ^ 
 
 
 1 
 
 
 
 1 | 
 
 1 
 
 | 
 
 ^ 
 
 1 i 
 
 
 / 
 
 5 
 + 
 
 
 + / 
 
 / 
 
 + 
 
 1 
 
 / + 
 
 1 
 
 + 
 
 / 
 
 + / + 
 
 XV. 
 
 00110011. 
 
 c 
 
 b 
 
 / 
 5 
 
 c 
 b 
 
 t Ì 
 
 b a 
 
 9 
 
 e 
 a 
 
 b 
 a 
 
 e 
 a 
 
 o f 
 b b 
 
 b 
 
 a 
 
 e 
 a 
 
 c 
 
 b 
 
 a- c a* 
 b b b 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 
 a\ 
 
 
 a\ 
 
 0" 
 
 
 9 l 
 
 
 a\ 
 
 <7' 
 
 
 ai 
 
 a. 
 
 Tervyn 
 cwlwm 
 
 is 
 gywair. 
 
 
 
 
 
 
 N| 
 
 
 
 1 
 
 
 
 
 1 
 
 
 
 1 
 
 
 
 ril 
 
 tfl 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 b\ 
 
 ai 
 
 b\ 
 
 
 9' 
 
 i 
 
 d\ d\ 
 Bys. 
 
 / 
 
 e 
 
 d'\ 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 el 
 
 di 
 
 e i 
 
 ei 
 
 CI 
 
 tfi 
 
 ci 
 
 tfi 
 
 d\ 
 
 6 
 c 
 
 ÒI 
 
 a\ 
 
 £' 
 Í" 
 
 !\ l\ 
 
 
 
 
 
 
 Bys. 
 
 
 
 K 
 
 l\ 
 
 
 1 i 
 
 
 \ 
 /' 
 
 CI 
 
 / 
 
 1 /- 
 
 ei e\ 
 
 / 
 1 9 
 
 
 
 1 
 
 1 
 
 | i 
 
 I 
 
 1 
 
 \ \ \ 
 
 1 6. 
 
 d\ d\ 
 
 1 
 í/i 
 
 d\ 
 
 c dl 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 9' 
 
 /' e' 
 
 /l CI i/l 
 
 $ <7 
 
 </' 9* 
 
 
 
 
 c 
 
 CI 
 
 tf. 
 
 ei 
 
 C?l CI ÒI 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 d\ 
 
 1 
 
 di 
 
 CI 
 
 CI 
 
 Cl 
 
 9 
 
 £ 
 
 £ 
 
 #' 
 
 9 
 
 </' 
 
 Bys 
 
 diwedd. 
 
 id- 
 
 9 /' 
 
 ci eh 
 
 ii. 
 
 \ 
 
 // % ■ 
 
 ft e\ \ 
 
 e\ d\ e\ 
 
 d\ ci d\ 
 
 d\ 
 
 a\ 
 
 d\ 
 
 
 |\ 
 
 1% 
 
 
 
 
 
 // 
 
 % 
 
 1 
 
 
 
 1 
 
 
 e i 
 
 e I 
 d\ 
 
 1 
 
 
 
 1 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 rfj 
 
 rf< 
 
 C 1 
 
 rfl 
 
 rfl CI 
 
 b\ 
 
 «i 
 
 
 6i 
 
 « i 
 
 
 6i *i 
 
 Fordd. 
 
 in. 
 
 di ci 
 6i ai 
 
 rfi 
 
 e i 
 rfl 
 
 el 
 
 /I 
 
 ei 
 d\ 
 
 ci 
 
 ai 
 
 \=f=. 
 
 d\ 
 
 d\ 
 6i 
 
 ci d\ d\ 
 a\ b 
 
 Fordd. 
 
 1 
 
 1 
 
 1 
 
 /-N 
 
 ? ' 
 
 
 
 
 ' 
 
 * ! 
 
 
 
 
 
 /■ 
 
 1 
 
 
 
 1 
 
 CI 
 
 rfl 
 
 £?l 
 
 C 1 
 
 rfl 
 
 rfl 
 
 
 b\ 
 
 tíl 
 
 
 ÒI 
 
 Fordd. 
 
V, 
 
 el 1 
 d\ d\ 
 
 hi 
 
 O LYVYR RHYS JONES, Y BARDD. 
 
 |\ i i N . , , K 
 
 1 /' /> 
 e i el ei 
 
 e?i c\ 
 
 \ \ \ \ 
 
 ei c?i ei 1 ei 
 
 di ei tfi di di 
 
 b\ a\ g 
 
 \ \ 
 
 e | el 
 
 di rfi äi 
 
 1081 
 
 h 
 
 \ 
 d\ 
 
 \ \ 
 
 d\ ei 
 c\ d\ 
 
 d\ 
 
 ' 9 
 
 5" 
 
 \ 
 
 e 
 
 d\ 
 
 g 
 
 / 
 
 e i 
 
 / 
 
 / 
 
 e i 
 
 1 ? 
 
 £i 
 
 r/i 
 
 rfl 
 
 1% 
 
 Iv 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 l x 
 
 
 _ I 
 
 1 
 
 1 
 
 
 
 1 
 
 1 
 
 1- 
 
 
 -J 
 \ 
 
 
 \ \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \- 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 % 
 
 d\ a 
 
 1 
 
 a 
 
 9 
 
 /i 
 
 el 
 
 di 
 
 1 
 
 * 
 
 
 i 
 
 
 
 /1 
 
 dl 
 
 a g 
 
 P 
 
 9 
 
 /' 
 
 ei 
 
 6i 
 
 CI 
 
 CI 
 
 ei 
 9 
 
 Bys: 
 
 diwedd. 
 
 rfi 
 
 rfl 
 
 dl 
 
 CI 
 
 g e\ 
 
 
 di 
 
 CI 
 
 1 
 
 CI 
 
 
 a I 
 
 9'- 
 
 
 
 
 
 
 0' 
 
 
 <?' 
 
 
 
 
 
 
 di 
 
 &i 
 
 ei 
 
 \ 
 
 // 
 
 % 
 
 
 
 ft 
 
 ei 
 
 \ 
 
 
 ei 
 
 d\ 
 
 e 
 
 c 
 
 i d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 9\ 
 
 / 
 
 d d 
 
 b c 
 
 + 
 
 d 
 
 VI. 
 
 !\ c 
 
 / 
 
 + 
 
 f f 
 
 / 
 
 d e 
 
 e 
 
 \ 
 
 d\ 
 
 \ \ 
 
 bag 
 
 9 /i ei 
 
 \ r=r 
 
 \ 
 
 © 
 
 \ 
 
 + % 
 
 C ft 
 
 / 
 
 d d d e e d c 
 
 b\ c d c b a 
 
 d\ 
 
 / 
 
 c i c 
 
 f/i 
 
 Í? 1 
 
1082 
 
 CI 
 
 9* 
 
 (=F 
 
 HEN GERDDORIAETH, 
 P=l— 
 
 \ 
 
 \ 
 c 
 b 
 
 9 d\ 
 b\ 
 
 1=\ 
 
 \ 
 
 c 
 
 9 c 
 
 c\ 
 9\ 
 
 Bys 
 
 dechre. 
 
 /' 
 
 d 
 b 
 
 d\ ei 
 
 d\ 
 
 9* 
 f 
 
 c\ d 
 
 --T- 
 
 f 
 
 c\ 
 9' 
 
 l\ 
 
 / 
 1 e c 
 a a « 
 
 1 
 
 1 
 
 — | 
 
 P= 
 
 
 /"^ 
 
 
 
 
 P- 
 
 
 
 i 
 
 
 
 
 
 
 ^ 
 
 
 
 
 —J 
 
 — J 
 
 ( 
 
 | 
 
 g* 
 
 
 e 
 
 
 / 
 
 : 
 
 a 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 c 
 
 6 
 
 1 
 
 6 
 
 d 
 
 \ 
 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 \ 
 
 n 
 
 
 d- 
 
 d 
 
 d 
 
 6 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 c 
 
 £ 
 
 VII. 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 6 
 
 
 6 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 VIII. 
 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 tf 
 
 c\ 
 
 £' 
 
 
 e i 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 6 
 
 9^ 
 
 
 b 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 1 — 
 
 -A 
 
 =1 T 
 
 
 + 
 
 
 + 
 
 
 1— 
 
 1 
 
 —J 
 
 
 
 
 % 
 
 i — 
 
 1 — 
 
 
 1 — 
 
 
 -^3 
 + 
 
 c 
 
 
 
 
 a- 
 
 a- 
 
 a- 
 
 9' 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 b 
 
 
 
 Fordd. 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 /■ 
 
 
 
 
 d 
 
 e 
 
 c 
 
 e 
 
 9\ 
 
 C CI 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 C 1 
 
 eZi 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ei 
 
 til 
 
 ci 
 
 x. xi. yn yr 
 
 un vath ond 
 ysmudaw. 
 
 XII. 
 
 + 
 9' 
 
 b 
 
 9 
 
 d\ 
 
 9' 
 
 / 
 
 f 
 
 c\ 
 
• + / 
 / í' í' 
 
 e e e 
 
 O LYVYR RHYS JONES, Y BARDD. 
 
 I . / • 
 
 I 9' < 
 
 M e / f j 
 
 1— -1- 
 
 — 1 
 
 / + 
 
 / 
 
 9' a ' 
 
 9' 
 
 f f 
 
 f 
 
 c 
 
 c\ 
 
 9 
 
 y 
 
 ei^/ 
 
 
 + 
 
 f f f- f 
 
 1083 
 
 | N 
 
 / 
 9' 
 
 f' 
 
 
 
 s 
 
 1 — 
 
 -1 
 
 — 1 
 
 
 =1= 
 
 
 i 
 
 
 1 1 
 
 
 
 
 /■■/•■« 
 
 Bys 
 
 dechre. 
 
 r 
 
 e 
 
 f 
 
 e 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 d 
 
 \ 
 d 
 c 
 
 l 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 Tervyn 
 
 cwlwm 
 
 bach 
 
 e , 
 
 c 
 
 
 c\ 
 
 
 b 
 
 9 
 
 
 9 
 
 ar y 
 
 r ^>r 
 
 
 9 
 
 
 
 
 d- 
 
 c\ 
 
 
 
 gogywair. 
 
 e\ 
 
 
 e\ ' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 + 
 
 + / 
 
 ■/ 
 
 / 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 l\ l\ 
 
 :q \zz 
 
 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 c 
 
 
 c 
 
 b 
 
 1 
 
 b 
 
 
 e 
 
 
 f 
 
 
 9 
 
 
 f 
 
 
 e 
 
 d 
 
 a 
 
 d' 
 
 a 
 
 9 
 
 d 
 
 9' 
 
 e i 
 
 d\ 
 
 f' 
 
 e 
 
 9 
 
 f' 
 
 f' 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 d c\ 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 9* 
 
 ei 
 
 
 d 
 
 
 e 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 b 
 
 l x 
 
 l x 
 
 i 
 
 
 
 
 
 |\ 
 
 |\ 
 
 
 
 
 |\ 
 
 % 
 
 l v 
 
 \ 
 
 
 
 
 1 — 
 
 
 1 
 
 \ 
 
 1 
 
 1 
 
 1 — 
 
 — 1 — 
 \ 
 
 1 
 
 / 
 
 / 
 
 e 
 
 
 d 
 
 B 
 
 d 
 
 
 fi 
 
 9' 
 
 f 
 
 e 
 
 3 
 
 f 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 i 
 
 c 
 
 C\ 
 
 c 
 
 Bys 
 
 dechre. 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c 
 
 c 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 * 
 
 9 
 
 
 
 c\ 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 
 
 d- 
 
 c\ 
 
 
 01 
 
 9 
 
 9} 
 
 
 
 9' 
 
 b 
 
 e 
 
 ff' 
 
 b\ 
 
 
 
 C' 
 
 9* 
 
 
 4 c 
 
1084 
 
 HEN GERDDORIAETH, 
 
 1% \ 
 
 |\ 
 
 \ 
 
 a 
 
 e 
 
 i 
 
 
 
 
 
 l\ 
 
 |\ 
 
 
 
 
 / 
 
 
 e 
 
 1 | 
 
 | 
 
 
 
 
 / 
 
 
 1 ' 
 / 
 
 1 ' 
 
 
 
 d I 
 
 d 
 
 I d 
 
 
 
 
 d 
 
 $ 
 
 d 
 
 $ 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 c c 
 
 c 
 
 c c 
 
 
 Tervyn 
 cainc. 
 
 ii. 
 
 b 
 
 / 
 
 b 
 
 f 
 
 b c 
 
 b 6 
 
 b 
 
 c\ 
 
 c 
 
 c 
 
 £' 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 f 
 
 t 
 
 
 \g\ 
 
 
 
 
 • 
 
 
 d 
 b 
 
 
 d 
 b 
 
 
 d 
 b 
 
 d 
 b 
 
 
 
 
 h 
 
 d 
 
 h 
 
 i 
 d 
 
 
 1 
 
 / 
 
 d 
 
 ==1 
 
 \\ 
 
 —I 
 
 
 
 / 
 
 d 
 
 1 1 1 1 
 
 1 1- 
 
 1 
 
 / 
 
 d / 
 
 C 
 
 c 
 
 b 
 
 i 
 
 b 
 
 
 | 
 
 ì b 
 
 c 
 
 1 h c 
 
 1 
 
 * « w 
 
 a d 
 
 a 
 
 9 
 
 d 
 
 9 
 
 Fordd. 
 
 in. 
 
 a a 
 
 a 
 
 a a a 
 
 a 
 
 a a c e 
 
 a\ 
 
 
 <7' 
 
 
 * 
 
 d 
 
 a 
 
 d a 
 
 
 da d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 91 
 
 
 9 ' 
 
 
 9/ 9 
 
 h 
 
 
 I 
 
 / 
 
 
 
 i 
 
 
 (== 
 
 ==] 
 
 i 
 
 
 
 h 
 
 F=l 
 
 \ 
 
 i 1 1 
 
 / 
 
 1—1 
 
 / 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 c c 
 
 
 d 
 
 
 
 c 
 
 1 
 
 
 
 ì 
 
 b t 
 
 c 
 
 c 
 
 g b d 
 
 - / 
 
 c 
 
 Bis. 
 
 d 
 
 9 
 
 c 
 
 Bis 
 
 dechre. 
 
 mi. 
 
 d 
 
 a a 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 c\ 
 
 
 
 d a 
 
 
 9 
 
 9 
 
 
 b\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 £' 
 
 f==q= 
 
 -~=\ 
 
 
 
 
 
 |\ 
 
 
 
 
 
 h 
 
 j\ 
 
 / 
 
 1 | 
 
 1 I 1 
 
 
 
 zq 
 
 
 d 
 
 
 
 
 / 
 
 / / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 W h 
 
 c 
 
 
 / 
 
 b 
 
 c d 
 
 
 c 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 
 (I a 
 
 a 
 
 v. 
 
 6 
 
 a c 
 
 b d c 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 c 
 
 6 
 
 6 
 
 d\ 
 
 a 
 
 d 
 
 c 
 
 f 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 
 9/ 
 
 
 d\ 
 
 c 
 
 /1 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 
 K 
 
 
 
 \— 
 
 1_ 
 
 / 
 
 ■ — 1 
 
 
 P=: 
 
 izqzz 
 
 ! 
 
 \ 
 
 1 
 
 — 1 — 
 
 "1 
 
 f==l 
 / 
 
 1 ■ 
 /' 
 
 • 
 + 
 
 
 
 / 
 
 
 1 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 b 
 
 b 
 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 Bis. 
 
 a 
 
 9 
 
 b 
 
 a 
 
 c 
 
 b 
 
 6 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 b 
 
 a a 
 
 d 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 e 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 d 
 
 € 1 
 

 LYVYR 
 
 RHYS JONES, 
 
 Y BARDD. 
 
 i x 
 
 
 
 -=1 
 
 1085 
 
 I\ 
 
 
 
 1 
 
 1 
 
 h 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 
 |\ / \ 
 
 / \ / 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 a 
 
 a 
 
 
 ! e 9 f 
 
 e d g 
 
 f d 
 
 e 
 
 9 
 
 f 
 
 c 
 
 d 
 
 y 
 
 9 
 
 Bis. 
 
 tj. ! d' d d 
 
 Bis 
 
 d c\ c\ 
 
 c\ c\ 
 
 d\ 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 C 1 
 
 
 c 
 
 dechre. d 
 
 d c 
 
 c 
 
 d 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 c\ 
 
 
 b 
 
 b a 
 
 a 
 
 b 
 
 
 
 b 
 
 a 
 
 Bis. 
 
 Fordd. 
 
 VI. 
 
 Codi y 
 vawd va 
 
 i'r 
 5 Da£. 
 
 
 1 
 
 I 
 
 j 
 
 / 
 
 ~=1 
 
 | 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 
 VII. 
 
 b- 
 
 g- 
 
 9' 
 
 b- ff . 
 
 9' 
 
 b 
 
 d 
 
 
 
 d~^ 
 
 
 d 
 
 
 b 
 
 
 
 
 
 b 
 
 
 
 
 / 
 
 a 
 9' 
 
 Bis. 
 
 
 -i 
 
 1— 
 
 =1 =1 
 
 -1 
 
 c 
 
 
 
 i 
 
 / 
 
 / 
 
 r — " — i 
 
 
 c 
 
 — 
 
 — 1 
 
 — i 
 b 
 
 c 
 e 
 
 1 
 
 1 
 c 
 
 1 
 
 d 
 
 c 
 
 b 
 
 a 
 
 | 
 
 | 
 
 1 1 — 
 
 / 
 9 
 
 * f 
 
 c 
 c 
 
 / 
 
 a 
 9' 
 
 r 
 
 e 
 d 
 
 d 
 
 
 
 d 
 
 
 a 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 C 1 
 
 
 
 
 
 C 1 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 =1 F 
 
 ^ / 
 
 d 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 9' 
 
 
 d 
 
 d 
 
 
 
 1 
 
 9' 
 
 /' 
 
 e 
 
 a 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 b e 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 9 
 
 9 
 
 
 9 
 
 f 
 
 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 f 
 
 f 
 
 
 9\ 
 
 d 
 
 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 g\ 
 
 
 b 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 Fordd. 
 
 9' 
 
 =1 
 / 
 6- 
 
 «• 
 
 9' 
 
1086 
 
 HEN GERDDOMAETH, 
 
 
 1 ] 
 
 1 
 
 1 
 &■ 
 
 |\ 
 
 / 
 
 a* 
 d 
 
 b 
 
 Bis. 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 1 
 
 / 
 
 / 
 d- 
 
 
 / 
 9' 9' 
 
 e f 
 
 
 I 
 
 | 
 
 1 1 
 
 / 
 
 e e 
 
 c d 
 
 
 
 &• 
 
 a* 
 
 9' 
 
 f 
 d 
 
 
 / 
 
 / 
 a 
 
 5 
 
 
 d 
 b 
 
 / 
 d- 
 
 
 c 
 
 9 ] 
 
 c\ f 
 e 
 
 d 
 
 1 
 rf 
 
 
 c\ 
 
 c 
 
 
 
 Bis 
 
 1 
 
 
 | 
 
 
 I 
 
 
 1 
 
 | 
 
 f 
 
 a- 
 
 / 
 a 
 
 a 
 
 / 
 a- 
 
 9' 
 
 / 
 
 9' f 
 
 f 
 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 f 
 
 r 
 
 f 
 
 r 
 
 Bis 
 
 e 
 
 f d 
 
 e 
 
 
 c 
 
 d 
 
 b 
 
 d- 
 
 % 
 
 d- 
 
 % 
 
 c\ 
 
 t 
 
 d 
 
 i 
 
 c\ 
 
 
 
 
 f 
 
 
 d- 
 
 
 
 
 
 d 
 
 
 
 
 / 
 
 1 
 
 
 
 i 
 d 
 
 
 
 
 i 
 
 
 
 , 
 
 I 
 
 ~i 
 
 h 
 
 
 \ 
 d 
 
 1 
 
 1 
 
 
 — I 1 
 
 «• 
 
 / 
 
 a* 
 
 
 i 
 
 
 d 
 
 
 9' 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 b c 
 
 c 
 
 b e 
 
 d 
 
 Fordd. 
 
 
 / 
 
 9 
 
 
 € 
 
 5 
 
 9 
 
 % 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 f 
 
 
 TX. 
 
 d 
 
 
 î 
 
 ; 
 
 b 
 
 c\ 
 
 9 
 
 c 
 
 f 
 b 
 
 S" 
 
 d 
 b 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 e i 
 
 i =T= 
 
 / 
 
 =q 
 
 
 
 =1 
 
 1 
 
 i 
 
 
 
 / 
 
 -J 
 
 |\ 
 
 u 
 
 — J- 
 
 —J 
 
 Î 1 1 
 
 / 
 
 9' 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 0' 
 
 .7' 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 e 
 
 e d 
 
 f 
 
 d 
 
 e 
 
 
 <7 
 
 e 
 
 
 Bis. 
 
 e 
 
 /• 
 
 
 á 
 
 e 
 
 
 c 
 
 d b 
 
 Í 
 
 
 
 t 
 
 d 
 
 
 Í 
 
 CI 
 
 
 % 
 
 tf 
 
 
 1 
 
 CÌ 
 
 1 
 
 e 
 
 
 
 d 
 
 
 
 6 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 -3 
 
 1 
 
 
 r= 
 
 ==1 
 
 P 
 
 
 
 *•> 
 
 i 
 
 
 
 1- 
 
 -1 
 
 4 
 
 |\ 
 
 |\ p_q_ 
 
 -j 
 
 — q 
 
 
 / \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 rf d 
 
 1 
 
 c? 
 
 
 
 1 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 1 
 
 f 
 
 9' 
 
 c c 
 
 Í 
 
 /7 
 
 Bis. 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 & 
 
 c 
 
 rf 
 
 Fordd. 
 
 X. 
 
 d 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 $ ?• 
 
 9 
 
 
 £ 
 
 
 / 
 
 
 /' 
 
 
 a* 
 
 
 b CI 
 
 £ 
 
 c 
 
 
 f 
 b 
 
 
 <7' 
 
 
 . b 
 
 
 
 
 ff'y 
 
 
 
 
O LYVYR RHYS JONES, Y BARDD. 
 
 1087 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 % 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 f 
 
 a- 
 
 9- 
 
 f 
 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 / 
 
 f 
 
 f 
 
 a 
 
 e\ 
 
 a 
 
 e 
 
 d 
 
 
 c\ 
 
 
 c 
 
 9 / 
 
 
 91 
 
 
 9 
 
 / • 
 
 d d 
 
 / \ / 
 
 e / 9' 
 d d d 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 a- 
 
 a- 
 
 
 a 
 
 a 
 
 f 
 
 9- 
 
 
 f 
 
 9' 
 
 d- 
 
 
 t 
 
 d 
 
 % 
 
 I 
 Bis 
 
 
 Ponk. 
 
 XT. 
 
 Fordd. 
 
 
 K 
 N 
 
 I 
 
 | 
 
 h 
 
 
 
 
 
 |\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 | 
 
 
 | 
 
 | 
 
 
 | | 
 
 \ 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 li 
 1 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 
 / \ 
 
 1 
 
 c 
 
 d- 
 
 c 
 
 b 
 
 
 
 1 
 
 / 
 
 9' 
 
 f 
 
 e 
 
 
 1 
 
 a- g- 
 
 / 
 
 a* 
 
 a 
 
 a 
 
 a a 
 
 Fordd. xii. 
 
 d 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 e e 
 
 e 
 
 9 
 
 
 
 a 
 
 b 
 
 
 c\ 
 
 
 b 
 
 c\ 
 
 b 
 
 
 c 
 
 b 
 
 di 
 
 
 
 
 ^ 
 
 9 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 9 
 
 g\-^ 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 1 
 
 \ 
 
 e 
 d 
 
 T=\ 
 
 \ 
 
 -=\ 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 1 
 
 e 
 
 / 
 
 / 
 
 e 
 
 d 
 
 1 
 
 í^- 
 
 / 
 
 e 
 
 d 
 
 a- 
 
 a- 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 c < 
 
 î rf 
 
 rf 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 f 
 
 r 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 C! 
 
 
 c 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 f 
 
 f 
 
 
 
 
 
 
 1 
 • 
 
 [— 
 
 -1 
 
 
 
 1 
 
 1 1 
 
 
 / 
 
 
 
 a- 
 
 a- 
 
 a- 
 
 a' 
 
 a- 
 
 a- 
 
 a* a- 
 
 a' 
 
 a 
 
 
 
 Tervyu yr 
 hên 
 
 7 
 
 f 
 
 f 
 
 7 
 
 7 
 
 e 
 
 e e 
 
 f 
 
 r 
 
 
 Bis 
 
 pwnc. 
 
 Gwlwm 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 Xc 
 
 c c 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 
 1 
 
 Fordd. 
 
 ar y 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a a 
 
 
 
 d 
 
 
 gogywa^r. 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 e\ 
 
 e\ e\ 
 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 4 D 
 
1088 
 
 HEN GERDDORIAETH, 
 
 P=ZLZ] 
 
 / 
 
 f 
 
 ft- 
 
 ft- 
 
 a- 
 
 a 
 
 t 
 
 h 
 
 f- 
 
 h 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 /• 
 
 / 
 
 f 
 
 d 
 
 d 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 C 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 a 
 
 V 
 
 b 
 
 * 
 
 a 
 
 V 
 
 el 
 
 <f 
 
 CI 
 
 /' 
 
 a 
 
 /Ì 
 
 a 
 
 /' 
 
 a 
 
 /> 
 
 /' 
 
 \ 
 
 \ 
 
 /i 
 
 f< 
 
 c\ 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 /« 
 
 CI 
 
 /i 
 
 CI 
 
 f\ 
 
 <i\ 
 
 
 d- 
 
 \ 
 
 
 cc\ 
 
 
 h 
 
 CC 1 
 
 
 h 
 
 CCI 
 
 
 t~ 
 
 
 1- - 
 
 
 \ ' 
 
 
 w 
 
 =1 
 
 v=\ 
 
 1 — — 1 
 
 c* 
 
 
 
 
 
 \z~ 
 
 — 1 
 
 |Z — 
 
 ~q 
 
 1 
 
 -1 
 / 
 
 p 
 
 L_l 
 
 / / 
 
 c 
 
 
 
 
 
 a- 
 
 a- 
 
 0" 
 
 £" 
 
 f 
 
 5 
 
 5 
 
 c c 
 
 6- 
 
 c- 
 
 a- 
 
 c 
 
 ft- 
 
 / 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 ri 
 
 
 
 — 
 
 — 
 
 
 
 — 
 
 
 
 — 
 
 _ 
 
 
 — 
 
 
 _ 
 
 
 /i a 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 
 / 
 
 a 
 
 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 CI /I 
 
 /' 
 
 
 
 /' 
 
 
 C 1 
 
 /' 
 
 CI 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 ^ 
 
 C 1 
 
 h 
 
 
 CI 
 
 h 
 
 K 
 
 01- 
 
 
 C 1 
 
 
 d\ 
 
 
 ril 
 
 
 -! 
 
 e e 
 
 *ë ^c 
 
 a 
 
 ei 
 a\ 
 
 
 
 
 % 
 a- 
 
 pn±q 
 
 
 
 1 
 
 
 
 (= 
 
 -1 
 
 F==l 
 
 l==l 
 % 
 
 P-q 
 
 
 
 
 
 
 / / 
 
 9' 
 
 6- ft- 
 
 a- 
 
 
 
 
 
 
 rf d 
 
 9' §' 
 
 0' 0' 
 
 9- 
 
 a- ft« 
 
 a- 
 
 9' 
 
 */• 
 
 i. 
 Bis. 
 
 a 
 
 ft- 
 
 ft- 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 5 
 
 /' 
 
 9' 
 
 9- 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 rfl 
 
 d- 
 9' 
 
 d- 
 9' 
 
 e\ 
 a\ 
 
 
 CI 
 
 ai 
 
 
 d 
 
 
 IVAN EDWAET 
 
 CNYW 
 
 TERVYN LLYVYR RHYS JONES. 
 
 ■X- 
 
 »'g 4 r^ - -r < *- 
 
 r=^=r-&r=! 
 
 - r I i— t-z 
 
 t=t== 
 
 tiztztzr 1 ^^ 
 
 ftt^zsLMiç& 
 
 I 
 
 I&PI 
 
 ±=t 
 
 ttt=EL£=w&L 
 
 -* — i — r- 
 
 :tz-&E= 
 
 *. 
 
 P=^=P=3l2pZ?2í 
 
 
 
 :p-^rp=^=- 
 
 BÎS. 
 
 ±=± 
 
 
1089 
 
 CLYMAU CYDGEUDD YN DECHRE. 
 
 YMA CANLYN Y PEDWAR CWLWM CYDGERDD AR UGAIN, WEDI EU PRICIO ALLAN 
 O LYVYR WILLIAM PENLLYN. MAL Y DYWED LLYVYR MR. MEURIG. EBAI 
 L. MORRIS. 
 
 111100001010111100001011. 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 - 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 
 r 
 
 e 
 
 
 r 
 
 e 
 
 
 r 
 
 e 
 
 
 r 
 
 e 
 
 
 f 
 d 
 
 
 f 
 d 
 
 
 f 
 
 d 
 
 
 f 
 d 
 
 I. 
 
 MAC MWN 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 b 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 HIR. 
 
 c\ 
 
 
 e i 
 
 CI 
 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 9\ 
 
 
 g\ 
 
 
 g\ 
 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 
 r 
 
 e 
 
 
 f 
 d 
 
 
 r 
 
 e 
 
 
 f 
 d 
 
 
 9' 
 
 e 
 
 
 9' 
 e 
 
 
 9- 
 e 
 
 
 9' 
 e 
 
 
 c 
 
 d 
 
 \* 
 
 c 
 
 l,ô 
 
 d 
 
 1* 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 b 
 
 e i 
 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 
 7' 
 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 
 e i 
 
 
 e\ 
 
 
 f* 
 
 C 1 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 5" 
 
 
 b\ 
 
 
 9 
 
 
 b\ 
 
 
 9\ 
 
 
 5" 
 
 
 9^ 
 
 
 9* 
 
 
 b 
 
 / / 
 
 l Ì 
 
 d d 
 
 c b c 
 
 f 
 d 
 o 
 
 / 
 
 f 
 d 
 c 
 
 / 
 
 9' 
 
 e 
 
 d 
 
 / 
 
 f_ 
 d 
 
 b c 
 
 / 
 
 9J 
 e 
 c d 
 
 /1 
 
 d\ 
 b 
 
 /' 
 
 d\ 
 b\ 
 
 d\ 
 b 
 
 d\ 
 b\ 
 
 / 
 
 e 
 d 
 
 \ 
 d 
 c 
 
 Tervyn 
 
 y 
 
 gainc 
 gyntav. 
 
 Í 
 
 II. 
 
 CORFINIWR. 
 
 11001011. 
 
 e e 
 c 
 
 e e 
 c 
 
 e € 
 c 
 
 e e 
 c 
 
 I - A 111 
 
 b b b 
 
 e i 
 
 C 1 
 
 01 
 
 
 e i 
 
 CI 
 
 e i 
 
 CI 
 
 0" 
 
 e\ 
 
 CI 
 
 0" 
 
 h /i /' 
 
 d\ d\ d\ 
 b b\ b 
 
1090 
 
 
 
 CLYMAU 
 
 CYDGERDD, 
 
 ì I d 
 b 
 
 e e 
 c 
 
 f 
 
 í* 
 
 d ~e 
 
 e 
 
 f * 
 
 1 » 
 
 /' 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 e I 
 
 
 f> 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 di 
 
 bì 
 
 <7< 
 
 g\ 
 
 e 
 
 — 
 
 e 
 
 — 
 
 e 
 
 — 
 
 _ 
 
 e 
 
 — 
 
 e 
 
 — 
 
 e 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 e\ 
 
 
 61 
 
 
 e\ 
 
 
 c\ 
 
 
 C\ 
 
 
 c\ 
 
 
 ffl 
 
 fì 
 
 9^ 
 
 d\ 
 b 
 
 òi 
 
 ei 
 
 b\ 
 
 / / 
 c ô e 
 
 c c e 
 
 ei 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 - \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / - 
 
 a- 
 
 f 
 
 e 
 
 
 e\ 
 
 d\ 
 
 e\ 
 
 d\ 
 
 e\ 
 
 d\ 
 
 e\ 
 
 d\ 
 
 5 e } 
 
 d 
 
 c 
 
 in. 
 
 CORSGOLOF. 
 
 11011001011. 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 
 
 e\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 s" 
 
 
 g\ 
 
 
 9\ 
 
 
 ffl 
 
 
 9* 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 V 
 
 «1 
 
 /' 
 
 ei 
 
 /1 
 
 ei 
 
 /' 
 
 ei 
 
 /•' 
 
 ei 
 
 rfl 
 
 6 1 
 
 /' 
 
 e\ 
 
 tfi 
 
 di 
 
 d\ 
 
 ái 
 
 rfi 
 
 rfl 
 
 d\ 
 
 di 
 
 di 
 
 tfl 
 
 c\ 
 
 | d\ 
 
 d\ 
 
 | rfi 
 
 Cl 
 
 /< 
 
 
 /1 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 £ 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 b\ 
 
 
 ò 
 
 
 6 
 
 
 fti 
 
 
 e i 
 5" 
 
 
 &1 
 
 
 c\ 
 0" 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 e i 
 
 /' 
 
 e i 
 
 tfi 
 
 e I 
 
 d\ 
 
 e\ 
 
 d\ 
 
 e\ 
 
 d\ 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 ei 
 
 /' 
 
 rfi 
 
 rfl 
 
 rfl 
 
 ei 
 
 rfl 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 rfl 
 
 rfi 
 
 /' 
 
 
 ^ 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 b 
 
 
 ei 
 
 
 Cl 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 òi 
 
 
 b\ 
 
 
 9\ 
 
 «I /' 
 
 d\ d\ 
 
 \ / 
 
 d\ d\ 
 
 / 
 
 e\ 
 d\ 
 
 \ \ / 
 
 dl ei /i 
 ci I di d\ 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 e\ 
 
 e\ 
 dì 
 
 9 
 
 a 
 
 d\ 
 
 e\ 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 9 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 C\ 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 9\ 
 
 
 
 
 
 & 
 
 
 t\ 
 
 b\ 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 CLYMAU 
 
 CYDGERDD. 
 
 
 
 
 
 
 
 1091 
 
 
 II1I. 
 
 
 / 
 
 a 
 e\ 
 
 
 / 
 a 
 e i 
 
 
 / 
 
 a 
 
 e \ 
 
 
 / 
 
 a 
 
 el 
 
 
 a 
 
 a a (i 
 
 
 / 
 
 a 
 
 e i 
 
 
 a 
 
 
 / 
 
 a 
 
 e i 
 
 a 
 
 
 RHINIART. 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d 
 
 d\ d\ d\ 
 
 
 d\ 
 
 1 
 
 d\ 
 
 1 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 1011.1011. 
 
 9 
 
 C 1 
 
 5" 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 
 /' /' /' 
 b b\ b\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 
 6i 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 
 
 
 
 e\ 
 
 e i 
 
 e i 
 
 e\ 
 
 
 a a 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 e\ 
 
 a 
 
 
 e i 
 
 
 
 e i 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 d\ d\ 
 
 d 
 
 < 
 
 d\ 
 
 1 
 
 d i | 
 
 d\ 
 
 e 
 
 d i 
 
 d 
 
 c 
 
 d i 
 
 Í/ 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 
 f 
 
 /i / 
 
 
 f : < 
 
 
 9 
 
 / 
 
 
 C 1 
 
 c 
 
 b 
 
 C 1 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 e 
 
 
 b 
 
 b i b 
 
 
 b 
 
 
 
 
 b 
 
 
 9 ' 
 
 
 
 5" 
 
 
 ;/ 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 % 
 
 
 X 
 
 
 
 % 
 
 
 / 
 
 % 
 
 
 / 
 
 % 
 
 
 / 
 
 % 
 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 V. 
 
 e 
 
 a 
 
 9 
 
 c a 
 
 9 
 
 e a 
 
 9 
 
 c 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 CORALDAN. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 111010010001. 
 
 el 
 
 CI 
 
 5" 
 
 
 
 c\ 
 
 
 e i 
 o\ 
 9* 
 
 
 e I 
 c\ 
 9i 
 
 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 
 /' 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 
 /' 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 / 
 _ d 
 9 'a 
 
 % 
 
 b _ 
 a 9 
 
 b _ d 
 c a 9 a 
 
 b _ 
 
 o 
 
 % 
 b 
 a 
 
 / 
 _ d 
 
 y ~a 
 
 % 
 b 
 a 
 
 9 
 
 c 
 
 b _ 
 
 ~ a y 
 
 c 
 
 b _ 
 
 a y 
 
 /• 
 
 
 e\ f\ 
 
 
 e\ 
 
 
 /1 
 
 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 
 g\ b 
 
 
 9* 
 
 
 b\ 
 
 
 
 gi 
 
 
 <7' 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 / 
 
 % 
 
 
 / 
 
 % 
 
 
 / 
 
 % 
 
 
 / 
 
 X 
 
 
 
 
 b 
 
 - 
 
 
 b 
 
 g 
 
 d 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 9 
 
 d 
 
 b 
 
 g 
 
 
 c 
 
 a 
 
 g 
 
 c 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 g 
 
 a 
 
 a 
 
 g 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 c 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 /« 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 /1 
 
 
 
 /i 
 
 
 
 el 
 
 c\ 
 
 
 
 G\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 CI 
 
 g\ 
 
 
 
 g\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 g* 
 
 4 E 
 
1092 
 
 CLYMAU CYDGERDD. 
 
 b 
 
 / 
 
 % 
 b ~ 
 
 
 b ■ 
 
 
 6 - 
 
 Y chweched 
 
 
 
 
 \ 
 e d 
 
 a g a 
 
 - 9 r 
 
 a \ c 
 
 - 9 - 
 a c 
 
 - 9 
 a 
 
 gaiuc á ganir 
 val y bummed, 
 ond codi dan 
 dantaryvawd 
 
 VII. 
 TRESI HELl. 
 
 10001110001011. 
 
 9 
 
 a 
 
 
 /■ 
 d\ 
 
 
 e\ 
 el 
 
 
 el 
 
 CI 
 
 
 e\ 
 
 a\ 
 
 
 b 
 
 
 gi 
 
 
 01 
 
 
 uchav. 
 
 
 9/ 
 
 
 d 
 
 / 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 a\ 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 // 
 
 
 S 
 
 
 // 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 d 
 
 / 
 
 d 
 
 / 
 
 d 
 
 / 
 
 d 
 
 
 \ 
 
 c 
 
 e d 
 
 c t 
 
 d 
 
 b 
 
 c 
 
 6 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 e d 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 
 9 
 
 a 
 
 e\ 
 
 €L\ 
 
 e\ 
 
 a\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 e\ 
 
 a\ 
 
 C 1 
 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 C 1 
 
 b\ 
 
 C 1 
 
 b\ 
 
 a 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 S" 
 
 9\ 
 
CLYMAU CYDGERDD. 
 
 1093 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 1 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 1 
 
 9 
 
 1 
 
 9 
 
 
 9 ! 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 CI 
 
 e\ 
 
 CI 
 
 e\ 
 
 d\ 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 /< 
 
 d\ 
 
 /' 
 
 Í" 
 
 
 g\ 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 b 
 
 
 b\ 
 
 
 b 
 
 9 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 1 
 
 
 
 9 1 
 
 d 
 
 b 
 9 
 
 e 
 
 c 
 
 <7 1 
 
 e 
 
 c 
 
 * 1 
 
 e 
 
 
 
 9 
 
 e 
 
 c 
 
 
 d 
 
 b 
 9 
 
 d 
 
 1 
 
 CI 
 
 ei 
 
 d\ 
 
 /' 
 
 CI 
 
 ei 
 
 CI 
 
 ei 
 
 CI 
 
 ei 
 
 CI 
 
 ei 
 
 d\ 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 g\ 
 
 
 b 
 
 
 5" 
 
 
 5" 
 
 
 gi 
 
 
 5" 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 b 
 
 e 
 
 c 
 
 e 
 
 c 
 
 9 1 
 
 
 9 ! 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 1 
 
 
 9 
 
 
 # 
 
 /' 
 
 fti 
 
 / 
 
 d\ 
 b\ 
 
 /' 
 
 G\ 
 
 9\ 
 
 ei 
 
 d\ 
 b\ 
 
 /' 
 
 CI 
 
 e\ 
 
 CI 
 
 5" 
 
 CI 
 
 Ynawvedgainc 
 â ganir val yr 
 viii. ond codi 
 2 dant o'r Haw 
 uchav. 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 X. 
 
 c 
 
 G 
 
 C 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 CORDIA TTTLACH. 
 1001100010111. 
 
 e\ 
 
 CI 
 
 
 
 
 el 
 el 
 
 
 ei 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 £' 
 
 
 9\ 
 
 
 9^ 
 
 
 5" 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 / \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / \ 
 
 / \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / \ 
 
 / \ 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 G 
 
 1 * 
 
 b 
 
 o 
 
 c 
 
 1 & 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 e 
 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 
 /' 
 
 
 CI 
 
 
 ei 
 
 
 e> 
 
 
 d\ 
 
 
 el 
 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 
 d\ 
 
 
 el 
 
 
 CI 
 
 
 ei 
 
 
 b\ 
 
 
 9\ 
 
 
 bi 
 
 
 9^ 
 
 
 bs 
 
 
 9* 
 
 
 5" 
 
 
 9\ 
 
 / \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / \ 
 
 / \ 
 
 / \ 
 
 / \ 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 ! 3 
 
 d 
 
 d 
 
 íü 
 
 4 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 & 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 6 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 1 & 
 
 b 
 
 o 
 
 
 e> 
 
 
 ! /i 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 
 /' 
 
 
 e\ 
 
 
 ei 
 
 
 * 
 
 
 A 
 
 
 rfi 
 
 
 ái 
 
 
 CI 
 
 
 rfl 
 
 
 C\ 
 
 
 0* 
 
 
 bi 
 
 
 Ò; 
 
 
 ò 
 
 
 by 
 
 
 5" 
 
 
 b 
 
 
 9* 
 
 / \ 
 
 / 
 
 \ 
 
1094 
 
 CLYMAU CYDGERDD. 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 Yr unved gainc ar 
 
 
 
 Í 
 
 
 f 
 
 
 % 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 ddeg á ganir val y 
 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 Q' 
 
 - 
 
 - 
 
 - 
 
 ddegved, ond codi 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 a 
 
 c 
 
 c 
 
 dau dant ar y 11a w 
 uchav: a'r ddeu- 
 
 XTIL 
 
 COR VINVAEN. 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 e\ 
 
 
 ddegved á ganir val 
 
 101101 L. 1011011. 
 
 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 G\ 
 
 
 hithau ond crychu 
 y vawd uchav. 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 ffl 
 
 
 
 9 l 
 
 
 0' 
 
 
 £! 
 
 
 
 1 
 
 
 % 
 
 
 1 
 
 
 1 
 
 _ 
 
 £ 
 
 _ 
 
 % 
 
 Y bedwaredd ar 
 
 
 a- 
 
 
 a* 
 
 i 
 
 r 
 
 , _ 
 
 w 
 
 e 
 
 £' 
 
 e 
 
 r 
 
 ddeg â ganir val 
 
 d 
 
 / 
 
 d 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 / 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 e 
 
 y drydedd ar 
 ddeg, ond codi 
 
 f« 
 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 
 /1 
 
 
 ei 
 
 
 c\ 
 
 
 rfi 
 
 
 di 
 
 
 CI 
 
 
 4.1 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 tri thant ar y 
 vawd uchav. 
 
 6 
 
 
 b\ 
 
 
 Í/' 
 
 
 6i 
 
 
 5" 
 
 
 9^ 
 
 
 
 XV. 
 
 CORWRGOG. 
 
 1001C11011. 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b 
 
 
 — 
 
 b 
 
 
 - 
 
 b 
 
 
 — 
 
 h 
 
 
 — 
 
 b 
 
 
 
 _ 
 
 c 
 
 
 — 
 
 c 
 
 — 
 
 — 
 
 c 
 
 - 
 
 — 
 
 c 
 
 — 
 
 — 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 e\ 
 
 
 
 el 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 /< 
 
 
 C 1 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 Cl 
 
 
 
 CI 
 
 
 1 
 
 d\ 
 
 
 9\ 
 
 
 
 g\ 
 
 
 
 <7' 
 
 
 
 9* 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 % 
 
 d 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 c 
 
 b 
 
 _ 
 
 d 
 
 b 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 /' 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 f' 
 
 
 
 e i 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 rfi 
 
 
 
 CI 
 
 bl 
 
 9 l 
 
CLYMAU CVDGERDD. 
 
 1095 
 
 
 
 % 
 
 
 
 X 
 
 
 
 \ 
 
 
 % 
 
 
 X 
 
 
 
 
 c 
 
 b 
 
 _ 
 
 d 
 
 b 
 
 fc 
 
 c 
 
 b 
 
 
 e 
 
 6 
 
 
 c * 
 
 
 c 
 
 9 
 
 
 o 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 
 
 a 
 
 
 
 
 <7 
 
 
 
 ẅ 
 
 (/ 
 
 
 
 
 f\ 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 e I 
 
 
 i° i 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 c i 
 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 .?' 
 
 
 
 ,9 1 
 
 
 
 9* 
 
 
 ?" 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 % 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 % 
 
 
 % 
 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 s 
 
 b 
 
 
 7/ 
 
 b 
 
 
 ~d 
 
 b 
 
 _ c 
 
 b 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 g 
 
 a 
 
 ý' 
 
 /' 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 f 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 e I 
 
 
 /1 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d 
 
 
 
 rZi 
 
 
 
 C 1 
 
 
 r/i 
 
 
 b\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 b 
 
 
 
 >i 
 
 
 
 J?' 
 
 
 6i 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 £ 
 
 
 $ 
 
 
 71 Ì 
 
 b 
 
 
 c 
 
 b 
 
 
 c 
 
 Yv xvi. â ganir 
 
 
 
 e ■ 
 
 
 e • 
 
 
 1 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 
 
 v.l h 
 codi 
 
 ithan, ond 
 2 da nt ?r 
 
 XVII. 
 CARS!. 
 
 9' 
 
 h- 
 
 9' 
 
 6- 
 
 #' 
 
 
 e i 
 
 
 
 el 
 
 
 
 e i 
 
 
 C 1 
 
 
 (? ! 
 
 
 C 1 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 y vawd ucliav. 
 
 
 C 1 
 
 
 C 1 
 
 
 C 1 
 
 
 g\ 
 
 
 
 g\ 
 
 
 
 
 
 
 
 f/i 
 
 
 5" 
 
 
 .9' 
 
 1 
 
 
 % 
 
 
 1 
 
 
 t 
 
 
 1 
 
 
 £ 
 
 e* 
 
 
 e- 
 
 
 rf- 
 
 
 d- 
 
 
 <?■ 
 
 
 g: 
 
 6- 
 
 ÍT 
 
 b- 
 
 f 
 
 «• 
 
 / 
 
 a- 
 
 f 
 
 a- 
 
 / 
 
 «• 
 
 
 e ! 
 
 
 /' 
 
 
 /i 
 
 
 /> 
 
 
 /i 
 
 
 
 C 1 
 
 9'' 
 
 
 6i 
 
 
 b\ 
 
 
 fti 
 
 
 
 
 
 e* 
 
 d 
 
 .t 
 
 b- 
 
 1 / « 
 
 el 
 
 
 /' 
 
 c \ 
 
 
 f/i 
 èl 
 
 
 rf- 
 
 
 d- 
 
 
 d- 
 
 
 e 
 
 
 d- 
 
 
 e- 
 
 
 e ■ 
 
 / 
 
 «• 
 
 / 
 
 «• 
 
 / 
 
 a- 
 
 9' 
 
 b- 
 
 i / 
 
 a- 
 
 1 r 
 
 b- 
 
 9' 
 
 b- 
 
 /' 
 
 
 /« 
 
 
 /' 
 
 
 e'\ 
 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 
 ei 
 
 
 rfi 
 
 
 rfi 
 
 
 d\ 
 
 
 c.'l 
 
 
 í7i 
 
 
 CI 
 
 
 C 1 
 
 
 b\ 
 
 
 6i 
 
 
 b\ 
 
 
 $\ 
 
 
 b\ 
 
 
 £' 
 
 
 9 ] 
 
 
 4 F 
 
1096 
 
 CLYMAU CYDGERDD. 
 
 XVII] . 
 
 BRATH YN 
 
 
 
 
 
 
 YSGOL. 
 
 e\ 
 
 e I 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 /> 
 
 ] 01 10 1001011. 
 
 c\ 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 <M 
 
 <Zi 
 
 
 y\ 
 
 5" 
 
 P 
 
 5" 
 
 6i 
 
 / 
 
 / 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 rfl 
 
 rfi 
 
 di 
 
 6. 
 
 6i 
 
 ôi 
 
 / 
 
 /' 
 
 d\ 
 b\ 
 
 f 
 
 f 
 
 / 
 
 
 f 
 
 
 
 
 
 e 
 
 \f 
 
 
 
 e 
 
 _ e 
 d 
 
 5 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 
 
 e 
 
 d 
 
 f< 
 
 /I 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 di 
 
 tfi 
 
 di 
 
 
 d\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 il 
 
 öi 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 /7' 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 XIX. 
 FLAMGWR GWRGAN. 
 1011.101100110011. 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 5" 
 
 
 
 
 
 
 
 9* 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 e\ 
 
 e i 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /1 
 
 f> 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 tfi 
 
 d\ 
 
 g\ 
 
 </' 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 6. 
 
 6. 
 
CLYMAU CYDGERDD. 
 
 1097 
 
 i e 
 
 el 
 
 /' 
 
 el 
 
 /' 
 
 ' el 
 
 e\ 
 
 ei 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 eli 
 
 CI 
 
 a 
 
 7' 
 
 b\ 
 
 5" 
 
 b\ 
 
 9* 
 
 9< 
 
 • 
 
 
 
 e 
 
 . * 
 
 
 d 
 
 
 
 d 
 
 
 
 d 
 
 
 5 
 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 ■ 
 
 d 
 
 c 
 
 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 b 
 
 
 c 
 
 6 
 
 c 
 
 b 
 
 a 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 /■ 
 
 
 /' 
 
 
 
 a 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 á. 
 
 
 
 rfi 
 
 
 eii 
 
 
 , 
 
 9* 
 
 
 
 0" 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 6i 
 
 
 
 oi 
 
 
 b\ 
 
 
 
 e 
 
 
 
 e* 
 
 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 d 
 
 •1 
 
 
 c 
 
 6 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 c 
 
 XX. 
 
 MACMWN BYR. 
 
 11001111. 
 
 e 
 
 f 
 
 
 e\ 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 rfr 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 a 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 f/ 
 
 
 
 6. 
 
 
 
 
 
 
 
 9i 
 
 
 
 1 
 
 9* 
 
 
 
 f 
 
 f 
 
 ( 1 
 
 ei 
 
 CI 
 
 /I 
 
 /*' 
 
 f\ 
 
 c\ 
 
 a 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 9> 
 
 S" 
 
 0" 
 
 *l 
 
 b\ 
 
 bi 
 
 f 
 
 f 
 
 ~f 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 f 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 \f 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 
 / 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 
 / 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 - f 
 e 
 
 
 f\ 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 ft 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 /1 
 
 
 
 e\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 ell 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 9\ 
 
 b\ 
 
 y\ 
 
 f 
 
 r 
 
 f 
 
 r 
 
 f 
 
 9' f 
 
 ei 
 
 e\ 
 
 ei 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 
 C| 
 
 CI 
 
 CI 
 
 J. 
 
 il 
 
 eli 
 
 
 9* 
 
 1" 
 
 0" 
 
 oi 
 
 èl 
 
 *i 
 
 
1098 
 
 
 
 
 
 
 CLYMAU 
 
 CYDGERDD. 
 
 
 
 
 
 
 
 d _ 
 
 c 
 
 e 
 
 / 
 
 0; 
 
 1 / 
 
 à 
 
 'c | e 
 
 / 
 
 c 
 
 / 
 
 9 
 
 XXI. 
 CALCHAN. 
 
 1100111101. 
 
 £* 
 
 ÿ 
 
 e 
 
 f\ 
 
 el 
 
 
 
 /' 
 
 
 el 
 
 el 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 
 d\ 
 
 
 cl 
 
 CI 
 
 
 
 
 C ! 
 
 
 
 b 
 
 5" 
 
 
 
 b\ 
 
 
 0" 
 
 ^ 1 
 
 
 
 
 5" 
 
 
 
 //• 
 
 </■ 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 /' 
 
 d\ 
 b\ 
 
 /< 
 
 d\ 
 h\ 
 
 /i 
 6i 
 
 ÒI 
 
 r 
 
 
 
 / 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 f 
 
 
 
 
 / 
 
 d 
 
 
 e 
 
 d 
 
 
 f 
 
 d 
 
 
 e 
 
 d 
 
 e I 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 e I 
 
 
 
 /i 
 
 
 
 C 1 
 
 
 
 di 
 
 b\ 
 
 
 
 CI 
 
 in 
 
 
 
 <*i 
 
 
 
 ' 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 ei 
 
 e i 
 
 e I 
 
 e i 
 
 /' 
 
 /' 
 
 cl 
 
 CI 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 e?i 
 
 r/i 
 
 .'/' 
 
 .?' 
 
 .'/i 
 
 9\ 
 
 fri 
 
 ÔI 
 
 / 
 
 / 
 
 
 f 
 
 
 <T 
 
 
 
 f 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 9' 
 
 
 e 
 
 
 • e 
 
 
 
 f 
 
 
 
 e 
 
 
 
 f 
 
 _ 
 
 
 / - 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 
 e 
 
 
 
 rf 
 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 /' 
 
 
 /1 
 
 
 el 
 
 
 
 /'■ 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 ei 
 
 
 rfi 
 
 
 rfl 
 
 
 CI 
 
 
 
 rfl 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 6i 
 
 
 &l 
 
 
 9 ] 
 
 
 
 6i 
 
 
 
 in 
 
 
 
 <7' 
 
 
 
 
 
 
 ir 
 
 
 
 XXII. 
 BRTT OD1DAWG. 
 
 <7' 
 
 a- 
 
 f 
 
 ! 
 
 / 
 
 e 
 
 0010.C010.1101.U01. 
 
 ei 
 CI ' 
 
 tn 
 
 
 
 e 1 
 cl 
 0" 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 6 I 
 
 CI 
 
 
CLYMAU CYDGERDD. 
 
 1099 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 r 
 
 f 
 
 fl 
 
 /' 
 
 /• 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 b 
 
 b\ 
 
 b 
 
 b 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 C 1 
 
 rfl 
 
 0" 
 
 ò 
 
 0' 
 
 
 
 «• 
 
 
 
 
 
 
 0- 
 
 
 
 
 
 
 r 
 
 
 
 
 / 
 
 e 
 
 
 0" 
 
 f 
 
 0* 
 
 a- 
 
 f ! 
 
 
 / 
 
 e 
 
 9' 
 
 a- 
 
 f 
 
 
 f 
 
 -1 
 
 e 1 
 
 el 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 e I 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 di 
 
 
 
 C 1 
 
 
 
 C! 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 /y 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 0" 
 
 
 
 01 
 
 
 
 01 
 
 
 
 y\ 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 0" 
 
 e I 
 
 !f 
 
 f/i 
 
 /1 
 
 /' 
 
 /' 
 
 el 
 
 /' 
 
 rfl 
 
 d\ 
 
 tfi 
 
 ei 
 
 til 
 
 6 
 
 b\ 
 
 fti 
 
 01 
 
 &i 
 
 0' 
 
 / 
 
 e 
 
 0' 
 
 / 
 
 e 
 
 XXIII. 
 TRWSGWL MAWR. 
 
 ' 0000111100001011. 
 
 e 
 
 «• 
 
 0* 
 
 e 
 
 «• 
 
 0" 
 
 e 
 
 0- 
 
 ei 
 
 
 
 el 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 e i 
 
 
 ei 
 
 
 
 C 1 
 
 
 
 1 
 
 c\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 01 
 
 
 
 0" 
 
 
 
 ; 
 
 0' 
 
 
 
 0" 
 
 
 
 01 
 
 
 0- 
 
 / 
 
 .'/• 
 
 / ^ 
 
 / tf 
 
 / 
 
 I d 
 
 / 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 /l 
 
 /' 
 
 /i 
 
 ei 
 
 /' 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 rfi 
 
 rfi 
 
 í?i 
 
 CI 
 
 dfi 
 
 01 
 
 b 
 
 6i 
 
 6i 
 
 b\ 
 
 0i 
 
 òi 
 
 0" 
 
 0- 
 
 / 
 
 0' 
 
 ei 
 
 /' 
 
 ei 
 
 e 1 
 
 e I 
 
 e i 
 
 /< 
 
 CI 
 
 ál 
 
 CI 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 Cl 
 
 rfi 
 
 0i 
 
 5 
 
 01 
 
 0' 
 
 0' 
 
 0' 
 
 6i 
 
 4 G 
 
 / 
 
1I0Q 
 
 9' ÿ' r 
 
 d f d f d f 
 
 CLYMAU CYDGEUDD. 
 
 d\ d\ 
 
 
 a- 
 
 
 
 y 
 
 
 
 cr 
 
 
 
 Cf 
 
 
 e 
 
 g- 
 
 1 d 
 
 
 f 
 
 * 
 
 
 9' 
 
 e 
 
 
 g- 
 
 e I 
 
 
 /i 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 el 
 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 .?> 
 
 
 b\ 
 
 
 
 in 
 
 
 
 g\ 
 
 
 ! 
 
 Y bedwaredd ar ugain á ganir val y drydedd ar ugain, ond cocli dan dant ar y vawd uchaf, 
 
 a'r bys nesav ati. 
 
 D1WZDD y CWLWSI CYDG^RDD SYDD AR VESUR MACMWN HIR. 
 
 MAOMWN BYR YN DECHRE 
 
 : e 
 
 ! - 
 c 
 
 f 
 
 i d 
 
 I. 
 
 e i 
 
 el 
 
 /1 
 
 /1 
 
 el 
 
 6 1 
 
 el 
 
 CI 
 
 
 c 1 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 tfi 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 C 1 
 
 
 <7' 
 
 .7 1 
 
 b\ 
 
 6i 
 
 //" 
 
 .'/' 
 
 Ö" 
 
 ... 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 if 
 
 
 //• 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 .'/' 
 
 
 !/' 
 
 
 9' 
 
 
 9' 
 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 d 
 
 
 rf 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 II. 
 
 c 
 
 d 
 
 C 
 
 d 
 
 1 * 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 1 c 
 
 d 
 
 G 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 7> 
 
 e i 
 
 
 CI 
 
 
 /' 
 
 
 /i 
 
 
 CI 
 
 
 e i 
 
 
 CI 
 
 
 e\ 
 
 
 
 C 1 
 
 
 CI 
 
 
 £?l 
 
 
 rfi 
 
 
 CI 
 
 
 <■ i 
 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 
 
 /71 
 
 
 .'/• 
 
 
 ftl 
 
 
 6T 
 
 
 //1 
 
 
 .'/' 
 
 
 g\ 
 
 
 in 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 /< 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 el 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 /' 
 
 C 1 
 
 /'! 
 
 e i 
 
 d\ 
 
 e i 
 
 d\ 
 
 er 
 
 d\ 
 
 el 
 
 d\ 
 
 III. 
 
 tfl 
 
 C 1 
 
 rfl 
 
 C 1 
 
 | rfl 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 o,| 
 
 rfl 
 
 c\ 
 
 e?i 
 
 c\ 
 
 c?i 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 C\ 
 
 <7 
 
 
 .'/ 
 
 
 /1 
 
 
 /i 
 
 
 .'/ 
 
 
 .'/ 
 
 
 // 
 
 
 9 
 
 
 
 CI 
 
 
 C 1 
 
 
 6i 
 
 
 6i 
 
 
 C 1 
 
 
 C i 
 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 
 
 0' 
 
 
 .'/' 
 
 
 
 
 
 
 .'/' 
 
 
 g\ 
 
 
 .'/' 
 
 
 g\ 
 
 
CLYMAU CYDGERDD. 
 
 1101 
 
 / 
 
 
 
 c 
 
 < 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 b 
 
 & 
 
 
 / 
 
 e i 
 
 
 / 
 e 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 
 % 
 b 
 
 
 
 
 c 
 
 
 
 IIII. 
 
 
 d 
 
 d 
 
 1 
 
 d\ 
 
 f/i 
 
 1 
 
 ril 
 
 f/ 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 V 
 
 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 1 
 
 
 « 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 / 
 
 
 /i 
 
 9 
 
 9 
 
 
 7/ 
 
 // 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 el 
 
 
 
 
 C I 
 
 
 C ! 
 
 b 
 
 
 6i 
 
 c 
 
 c 
 
 
 C 1 
 
 c 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 rn 
 
 
 r f 
 
 i 
 
 
 
 
 9 
 
 9 
 
 
 (n 
 
 r/ 
 
 
 
 
 ÍJ 
 
 
 
 
 
 
 ."' 
 
 
 
 d 
 
 % 
 b 
 
 
 
 / 
 
 d 
 
 
 \ 
 è 
 
 
 
 
 
 
 & 
 
 
 
 
 
 
 % 
 b 
 
 
 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 7 
 
 a 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 
 
 c 
 
 a 
 
 
 f/ 
 
 
 G 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 c 
 
 a 
 
 .'/ 
 
 /i 
 
 
 
 
 /i 
 
 
 
 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 
 
 e \ 
 
 
 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 t/. 
 
 
 
 
 ch. 
 
 
 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 b 
 
 
 
 
 bi 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 i'l 
 
 
 
 
 
 <n 
 
 
 
 
 
 
 .'/' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 I 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 $ 
 
 
 
 t 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 I 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 S 
 
 
 % 
 
 b 
 
 
 
 Y vi. 
 ganir 
 
 V 
 
 =il V 
 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 \ 
 5 
 
 
 - 
 
 
 e 
 
 \ 
 e2 
 
 
 / 
 
 b 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 / 
 b 
 
 d 
 c 
 
 c 
 
 a 
 
 
 a 
 
 brnne 
 codid 
 ar y 
 ucba\ 
 
 d, oad 
 
 an daxii 
 
 vawd 
 
 VII 
 
 
 9 
 
 
 
 ri- 
 
 1 
 
 // 
 
 
 1 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 b 
 
 CI 
 
 
 el 
 
 CI 
 
 
 
 ft 
 
 
 e i 
 
 C 1 
 
 
 
 a 
 
 
 d\ 
 b 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 &! 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 S' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9" 
 
 
 
 
 
 .9 ' 
 
 y / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 VIII. 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 e 
 
 <7 
 
 1 5 
 
 <f 
 
 ci 
 
 e i 
 
 CI 
 
 e i 
 
 </•' 
 
 
 </< 
 
 
 < ./•! 
 
 5 ö i 
 
 ci el 
 /7 1 
 
 Y ix. gaiuc á [| 
 ganir val yr 
 wythved, ond 
 codi dau d: ; nt 
 
 ar y 
 
 Taw uehav. 
 
 \ 
 
 / \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / \ 
 
 / \ 
 
 / 
 
 Yr xi. â ganir 
 
 4 
 
 ë <7 
 
 
 r, 7 
 
 d 
 
 d 
 
 r/ 
 
 rZ 
 
 e 
 
 c 7 
 
 e d 
 
 e c? 
 
 e 
 
 val }' ddeg- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 - 
 
 _ 
 
 
 ved, ond codi 
 
 c 
 
 c c 
 
 c 
 
 Ó 
 
 7) 
 
 b 
 
 6 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 c 
 
 dau dant ar 
 
 y Haw uchav; 
 a'r xi i, val 
 
 e i 
 
 el 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 
 el 
 
 el 
 
 C 1 
 
 
 CI 
 
 C 1 
 
 
 rfl 
 
 
 dTi 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 Ci 
 
 CI 
 
 
 yr unved ar 
 
 n\ 
 
 fj 1 
 
 
 ftl 
 
 
 6i 
 
 
 /7« 
 
 
 /7! 
 
 /71 
 
 it 
 
 
 ddeg. 
 
1102 
 
 
 
 CLYMAU CYDGERDD. 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 _ 6 
 
 c 
 
 r 
 
 e ~e ()• 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 / 
 
 
 ! ~ e 
 
 c 
 
 in 
 
 XIII. 
 
 c\ 
 
 
 el 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 g\ 
 
 
 in 
 
 b\ 
 
 ÒI 
 
 
 
 ffi 
 
 
 e e ff- 
 c 
 
 c e 
 
 c 
 
 1 
 
 e 6 
 c 
 
 Í 
 
 ff' 
 
 Y xiv. á ganir 
 val y drydedd 
 ar ddeg, ond 
 
 XV. 
 
 > 
 
 b 
 
 'a 
 
 </ 
 
 c 
 
 c.l 
 
 
 e i 
 
 
 el 
 
 
 codi tri thant 
 
 c\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 ar v vawd 
 
 
 C i 
 
 
 
 /71 
 
 
 01 
 
 
 </' 
 
 
 uehav. 
 
 
 in 
 
 
 
 % 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 %- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 h 
 
 — 
 
 c 
 
 b 
 
 - 
 
 d 
 
 b 
 
 - 
 
 d 
 
 ■ b 
 
 - 
 
 c 
 
 b 
 
 — 
 
 6 b 
 
 
 9 
 
 
 
 ii 
 
 
 — 
 
 y 
 
 
 — 
 
 U 
 
 
 — 
 
 ff 
 
 
 (t 
 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 e\ 
 
 
 
 /l 
 
 
 
 /1 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 c 
 
 CI 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 c 
 
 !/< 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 % 
 
 b 
 
 (l 
 
 V xvi. á gauir 
 val y bymtheg- 
 ved, ond codi xvn. 
 dau dant ar y 
 vawd uchav. 
 
 1 
 
 % 
 
 
 % 
 
 
 
 
 | 
 
 *• 
 
 e- 
 
 b- 
 
 €■' 
 
 a- 
 
 d- 
 
 a- 
 
 d- 
 
 r 
 
 
 il- 
 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 ! C 
 
 
 ex 
 
 
 /' 
 
 
 /1 
 
 
 ex 
 
 
 c \ 
 
 
 d\ 
 
 
 rfl 
 
 
 1 in 
 
 
 in 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 b- 
 
 % 
 
 e • 
 
 b- 
 
 
 6- 
 
 
 ô- 
 
 % 
 
 e- 
 
 
 
 f/ 
 
 e 
 
 
 d 
 
 e 
 
 in 
 
 
 in 
 
 
 ff- 
 
 
 //• 
 
 
 XVIII. 
 
 c 
 
 
 
 c 
 
 
 
 e\ 
 
 
 CI 
 
 
 e\ 
 
 
 SI 
 
 
 el 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 CI 
 
 
 C 1 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 in 
 
 
 r/i 
 
 
 in 
 
 
 in 
 
 
 
 .</' 
 
 
 
 in 
 
 
 
 f 
 
 e 
 
 
 f - 
 
 a 
 
 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 
 > 
 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 
 c 
 
 
 
 c 
 
 
 ! 
 
 f\ 
 
 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 
 CI 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 ill 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 b 
 
 
 
 6 
 
 
 in 
 
 
 .'/' 
 
 
 
 i/t 
 
 
 
 in 
 
 
 1 
 i 
 
CLYMAU CYDGERDD. 
 
 110» 
 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 
 
 d 
 
 
 
 d 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 c 
 
 b 
 
 
 c 
 
 b 
 
 
 c 
 
 d 
 
 XIX. 
 
 c\ 
 
 
 
 el 
 c\ 
 0" 
 
 
 
 d\ 
 
 b 
 
 
 
 /« 
 b 
 
 
 
 C 1 
 CI 
 
 91 
 
 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 XX. 
 
 • 
 
 f 
 
 9' 
 
 e 
 
 f 
 
 9' 
 
 e\ 
 
 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 
 ! 
 
 e\ 
 
 
 
 el 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c 
 
 
 
 ! 
 
 1 
 
 o\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 g\ 
 
 
 
 9 
 
 
 
 9 
 
 
 
 ! 
 
 9* 
 
 
 
 9i 
 
 
 
 f 
 
 d 
 
 c 
 
 f 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 
 / 
 
 9' 
 
 e 
 
 ei 
 
 f 
 
 9' 
 
 e 
 
 f 
 
 9' 
 
 e 
 
 f 
 
 9- | 
 
 /' 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 € 1 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 5" 
 
 
 
 9} 
 
 
 
 9* 
 
 
 
 9i 
 
 
 
 
 r 
 
 
 9' 
 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 f . 
 
 
 f - 
 
 6 
 
 
 e 
 
 
 
 f 
 
 
 XXI. 
 
 
 i 
 
 3 
 
 e 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 
 e 
 
 ei 
 
 
 ei 
 
 
 /1 
 
 
 /< ' 
 
 
 ei 
 
 
 
 
 Ci 
 
 
 CI 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 9^ 
 
 
 9< 
 
 
 b 
 
 
 b\ 
 
 
 .?! 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 / 
 
 e. 
 
 
 f 
 
 e 
 
 
 f 
 
 e 
 
 ei 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 el 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 //' 
 
 
 
 9* 
 
 
 
 9\ 
 
 
 
 9' 
 
 /" 
 
 !/■ 
 
 f - 
 e 
 
 di 
 
 b 
 
 a- 
 
 
 
 
 a- 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 a- 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 .'/' 
 
 / 
 
 r 
 
 
 f \ 
 
 
 f 
 
 ~e 
 
 9' 
 
 
 /1 
 
 
 f . 
 
 e 
 
 /1 
 
 
 
 e 1 
 
 
 
 e 1 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 rfl 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 c 1 
 
 
 
 ■ CI 
 
 
 
 ft 
 
 
 
 91 
 
 
 
 9\ 
 
 
 
 9* 
 
 
 
 9\ 
 
 
 
 4 H 
 
1104 
 
 CLYMAU CYDGERDD. 
 
 
 a 
 
 
 re 
 
 
 9' 
 
 r 
 
 
 a- 
 
 
 a- 
 
 
 XXIII 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 9' 
 
 d /• 
 
 a 
 
 f 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 9' 
 
 
 el 
 
 
 e\ 
 
 
 fl 
 
 f\ 
 
 
 e\ 
 
 
 el 
 
 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 
 di 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 
 <J\ 
 
 
 g\ 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 
 <n 
 
 
 £• 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 • 1 
 
 
 Í 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 
 c* 
 
 
 
 
 i 
 
 i 
 
 
 1 c- 
 
 J- 
 
 c 
 
 d> 
 
 b> 
 
 b- 
 
 
 &• 
 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 9- Í 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 d a ' d a ' 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 
 
 
 
 XXIV. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 1 
 
 e i 
 
 
 ei 
 
 
 /' 
 
 /« 
 
 el 
 
 el 
 
 e i 
 
 ei 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 C 1 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 .</" 
 
 
 /71 
 
 
 
 ffl 
 
 
 9' 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 g\ 
 
 Í" 
 
 .?' 
 
 V 
 
 Diwedd Cwlwm i pechre mesur 
 Macmwu Byr. , mac y delgi. 
 
 11001111. 
 
 0111011. 
 
 tfi 
 
 b\ 
 
 d | 
 * f 
 
 / 
 
 e 
 
 d 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 % 
 
 
 e 
 
 % 
 
 
 e 
 
 % 
 
 
 d 
 
 t 
 
 
 e 
 
 % 
 
 
 e 
 
 $ 1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 c 
 
 d 
 
 f 
 
 c 
 
 d 
 
 f 
 
 b 
 
 c 
 
 f 
 
 c 
 
 d 
 
 f 
 
 c 
 
 d 
 
 ./' í 
 
 I 
 
 
 CI 
 CI 
 
 r/ 1 
 
 
 
 e\ 
 
 CI 
 
 <7' 
 
 
 
 /1 
 
 d\ 
 bi 
 
 
 
 e i 
 
 CI 
 
 
 
 e i 
 
 CI 
 
 9' 
 
 
 ! 
 
 1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 II. 
 
 f 
 
 b 
 
 d 
 
 c e 
 
 c 
 
 e 
 c 
 
 e e e f 
 
 c b 
 
 d 
 
 e 
 
 t 
 c 
 
 
 irr. 
 
 e 
 
 f 
 d 
 
 e 
 d 
 
 
 
 el 
 
 C 1 
 
 e i 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 ei 
 
 / 
 
 
 <> 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 C i 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 0, j 
 
 
 hi 
 
 
 CI 
 
 i b 
 
 
 //1 
 
 1 
 
 </i 
 
 b\ 
 
 
 #» 
 
 //' | 
 
 1 
 
 
 .'/' 
 
 \ 
 
 / 
 
 X 
 
 / 
 
 X 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 c 
 
 e 
 
 (I 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 f 
 
 e 
 
 V 
 
 if • 
 
 e 
 
 d 
 
 
 d 
 
 d 
 
 C 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 if 
 
 d 
 
 c 
 
 Bys 
 
 pob cainc 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 ./'1 
 
 
 el 
 
 
 
 e\ 
 
 
 ddwywaitli. 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 b\ 
 
 
 CI 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 .'/' 
 
 
 </i 
 
 
 
 
 .</' 
 
 
 
 ff\ 
 
 
 
CLYMAU CYDGEltDD. 
 
 1105 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 hyn 
 
 . 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 s 
 
 \ 
 
 
 
 
 ei 
 
 ei 
 
 e i 
 
 a 
 
 e 
 
 e\ 
 
 
 
 e i 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 c 
 
 
 d\ 
 
 di 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 d 
 
 c 
 
 d\ 
 
 v. 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 3 
 
 9 
 
 9 
 
 /I 
 
 
 c\ 
 
 c 
 
 b 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 /' 
 
 
 
 e\ 
 
 ei 
 
 c\ 
 
 ei 
 
 b\ 
 
 
 9\ 
 
 
 
 5" 
 
 
 
 l\ 
 
 
 
 Cl 
 
 //' 
 
 /7 1 
 
 4" 
 
 
 
 
 
 
 
 i 
 
 
 d\ 
 
 
 
 ffi 
 
 % 
 b 
 a V 
 
 c 
 
 % 
 b 
 a \ " c 
 
 % 
 b 
 a g 
 
 / % 
 d b 
 a a g 
 
 _ 
 
 c 
 
 % 
 b 
 
 a 
 
 7 o 
 
 b 
 
 a g 
 
 Y vi. gainc 
 á ganir val 
 y bummed, 
 ond codi 
 dau dant 
 
 
 e\ 
 
 
 el 
 
 
 /' 
 
 e i 
 
 
 ei 
 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 ar y vawd 
 
 
 ffi 
 
 
 9\ 
 
 
 b\ 
 
 g\ 
 
 
 r/i 
 
 
 uchav. 
 
 
 I 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 1 / 
 
 // 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 d 
 
 
 
 
 
 [ 
 
 VII. 
 
 s 
 
 c 
 b 
 
 c 
 
 9 
 
 - 
 
 s a 
 7? 
 
 c 
 9 
 
 
 c 
 /7 
 
 3 f/ 
 
 a 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 9 
 
 d 
 
 c 
 
 /7 
 
 á 
 
 
 * 
 
 A, 
 
 
 e\ 
 
 
 e i 
 
 
 di 
 
 d\ 
 
 ei 
 
 
 
 
 
 
 i >> 
 
 ! 
 
 CI 
 
 9i 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 /71 
 
 
 b\ 
 
 CI 
 
 CI 
 
 /7' 
 
 
 £ 
 
 
 i 
 
 1 
 
 
 
 6 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 b 
 
 - 
 
 c 
 - 1 
 
 c 
 
 Codwch ddau 
 
 VIII. 
 
 d 
 
 /7 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 /7 
 
 e 
 
 9 
 
 d g 
 
 e 
 
 *l 
 
 « 
 
 dant ar y 
 Haw uchav 
 
 d\ 
 
 /I 
 
 C 1 
 
 e i 
 
 CI 
 
 ei 
 
 el 
 
 e i 
 
 d\ /i 
 
 CI 
 
 e 
 
 e 
 
 
 ôi 
 
 
 01 
 
 
 r/i 
 
 
 9 [ 
 
 
 6i 
 
 0" 
 
 
 </ 
 
 i'r naw/ed. 
 
 / [Yrxi. codwch. ddau 
 dant ar y Haw 
 uchav, ac yr un 
 vath a'r ddegved ; 
 a'r xn. yr un 
 vath â hithau, ond 
 crychu y vawd 
 uchav. 
 
 
 d 
 
 a- 
 
 f 
 
 c c 
 
 c e 
 
 c c 
 
 d 
 
 a- 
 f 
 
 e 9 
 c 
 
 c 
 
 /T 
 e 
 
 Y xiv. á ganir 
 val y xin. ond 
 codi tri tliant 
 ar y vawd 
 uchav. 
 
 
 /i 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 e \ 
 
 C 1 
 
 /71 
 
 e I 
 
 CI 
 
 //i 
 
 e 1 
 
 CI 
 
 /71 
 
 f 
 di 
 
 6, 
 
 e\ 
 
 C 1 
 
 ei 
 
 CI 
 
 /71 
 
 
1106 
 
 CLYMAU CYDGERDD, 
 
 XV. 
 
 b 
 
 a 
 
 7/ 
 
 d 
 
 b 
 
 a 
 
 c b 
 
 9 
 
 a 
 
 _ 
 9 
 
 a 
 
 _ c 
 
 9 
 
 b 
 a 
 
 9 
 
 d 
 
 /' 
 
 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 
 /' 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 9* 
 
 
 9* 
 
 
 9* 
 
 
 b\ 
 
 
 
 % 
 b 
 
 9 
 
 \ 
 c b 
 
 - c 
 9 
 
 Y xvr. á ganir 
 val y bym- 
 
 
 * a 
 
 C' € 
 
 c c 
 
 c e' 
 
 ft 
 
 
 a 
 
 
 thegved, ond 
 codi dau daut 
 
 XVII. 
 
 f 
 
 r 
 
 9' 
 
 9' 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 
 /< 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 ei 
 
 c\ 
 9'- 
 
 
 CÌ 
 
 9* 
 
 
 ar y vawd 
 uchav. 
 
 
 d\ 
 b 
 
 c\ 
 9\ 
 
 c\ 
 9* 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 G' 
 f 
 
 d' 
 
 c e' C' c 
 9' 9' 
 
 XVIII. 
 
 f ; 
 
 d 
 
 c 
 
 - e 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 f 
 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 /• 
 
 
 e\ 
 
 
 ei 
 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 C 1 
 
 Í 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 b 
 
 
 9* 
 
 #• 
 
 b\ 
 
 
 91 
 
 
 9\ 
 
 
 
 
 — e 
 
 f 
 
 _ 
 
 
 
 — 
 
 B 
 
 - e 
 
 
 d 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 d 
 
 
 e 
 
 _ 
 
 — 
 
 d 
 
 — 
 
 d 
 
 
 
 c 
 
 _ 
 
 c 
 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 C 
 
 
 XJX. 
 
 
 
 b 
 
 ei 
 
 
 /' 
 
 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 
 f 
 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 9* 
 
 
 b 
 
 
 
 </" 
 
 
 9^ 
 
 . 
 
 
 b 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 — 
 
 
 
 — 
 
 
 
 — 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 — 
 
 
 e 
 
 — 
 
 
 d 
 
 — 
 
 
 e 
 
 — 
 
 
 c 
 
 _ 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 c 
 
 b 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 - 
 •1 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 /< 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 .'/' 
 
 
 
 ff l 
 
 
 
 91 
 
 
 
 b 
 
 
 
 01 
 
 
 
 </< 
 
 
 
 XX. 
 
 / 
 
 d 
 
 ft 
 
 e 
 
 f 
 
 9' 
 
 e 
 
 / 
 
 9' 
 
 e 
 
 f 
 
 if 
 
 f 
 
 /' 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e I 
 
 
 
 /I 
 
 d\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 
 5" 
 
 
 
 <7' 
 
 
 
 9* 
 
 
 
 b\ 
 
 hyn. 
 
CLYMAU CYDGERDD. 
 
 1107 
 
 c 
 
 / 
 
 9' 
 
 e 
 
 f 
 
 r 
 
 i 
 
 : XXI. 
 
 e 
 
 d 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f _ 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 /' 
 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 
 
 C 1 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 //' 
 
 
 
 y\ 
 
 
 
 
 b 
 
 
 0' 
 
 
 0' 
 
 
 
 hyn. 
 
 9' 
 
 / _ 
 e 
 
 f 
 
 t 
 
 d 
 
 9' 
 
 < 
 
 9' 
 
 f _ 
 e 
 
 XXII. 
 
 «• 
 
 r 
 
 f 
 
 e i 
 
 
 /> 
 
 
 e ! 
 
 
 e i 
 
 
 /' 
 
 
 
 ei 
 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 1 
 
 
 b\ 
 
 
 0' 
 
 
 0' 
 
 
 
 b 
 
 
 
 a- 
 
 r f 
 
 9' 
 
 / 
 
 e 
 
 I.- / 
 
 «• 
 
 9' 
 
 f 
 
 t 
 
 9' 
 
 ? 
 
 0" 
 
 ! 
 
 / 
 
 1 
 í 
 
 -I 
 
 ei 
 
 
 e i 
 
 
 
 e i 
 
 
 /« 
 
 
 
 c, 
 
 
 ei 
 
 
 ! 
 
 I 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 
 C 1 
 
 
 Jl 
 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 0" 
 
 
 01 
 
 
 
 /7 1 
 
 
 b\ 
 
 
 
 01 
 
 
 0' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 hyn. 
 
 
 
 
 
 
 
 w 
 
 
 a- 
 
 
 a 
 
 
 9' 
 
 a- 
 
 
 
 d 
 
 9' 
 
 f 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 9' 
 
 d f 
 
 e 
 
 9' 
 
 XXIII. 
 
 d\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 e i 
 
 CI 
 
 
 e i - 
 
 C\ 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 
 b\ 
 
 _ 
 
 
 0' 
 
 
 9> 
 
 
 9 [ 
 
 
 b\ 
 
 0' 
 
 
 CI' 
 
 
 
 b- 
 
 c 
 
 
 «• 
 
 
 a- 
 
 
 b- 
 
 
 ~ 
 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 e 
 
 9' 
 
 
 d a 
 
 * e 
 
 b' 
 
 e 
 
 b- 
 
 e 
 
 b- 
 
 d 
 
 a- 
 
 e\ 
 
 
 
 /' 
 
 CI 
 
 
 e 1 
 
 
 e\ 
 
 
 n 
 
 
 CI 
 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 /7i 
 
 
 
 5, 
 
 0"! 
 
 
 01 
 
 
 cj\ 
 
 
 b\ 
 
 
 c 
 e 
 
 6- 
 
 0' 
 
 ./ _ 
 
 e 
 
 Tervyn 
 Mac y Deig ; . 
 
 DECHRE MESUR 
 MAC Y MTNVAEN. 
 
 b 
 
 d 
 
 f 
 b 
 
 d 
 
 c 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 e\ 
 
 
 ei 
 
 
 ft 
 
 
 /' 
 
 
 e\ 
 
 
 CI 
 
 
 C 1 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 ch 
 
 
 c\ 
 
 
 0' 
 
 
 0' 
 
 
 , 
 
 
 b\ 
 
 
 b 
 
 
 0' 
 
 
 4 1 
 
1108 
 
 CLYMAU CYDGERDD. 
 
 e e 
 
 f 
 
 i t 
 
 7 f 
 
 d-d 
 
 e e 
 
 e e 
 
 i / 
 
 rf 
 
 / 
 
 d 
 
 e e 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 5 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 1 * 
 
 
 ò 
 
 c 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /- 
 
 /i 
 
 .. 
 
 e i 
 
 1 /■ 
 
 
 /' 
 
 e I 
 
 CI 
 
 ft 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 di 
 
 Cl 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 £" 
 
 Ö 
 
 b 
 
 b\ 
 
 6 
 
 g\ 
 
 5" 
 
 6i 
 
 
 b\ g\ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 -D 1 
 
 Bysryrun 
 
 e e 
 
 e d 
 
 « ? 
 
 r 
 
 
 
 f d 
 
 i 3 
 
 e e 
 
 e 
 
 e 
 
 gainc, ond 
 
 c 
 
 c c 
 
 c <£ 
 
 f d 
 
 c 
 
 Tityr 
 
 Bach. 
 
 b 
 
 6 
 
 c 
 
 c 
 
 
 ei clianu 
 ar vesur 
 Tityr Bach. 
 
 el 
 
 e\ 
 
 
 
 el 
 
 /' 
 
 /' 
 
 e i 
 
 e I 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 
 CI 
 
 íZi 
 
 rfi 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 00110011. 
 
 ff* 
 
 gi 
 
 
 
 *l| 
 
 6i 
 
 &i 
 
 </" 
 
 <7' 
 
 
 
 TRWSGWL MAWR. 
 
 1 a I 
 
 b b 
 
 d 
 
 b b 
 
 t* 
 
 e é 
 c 
 
 C Í 
 
 c 
 
 c 
 
 e e 
 c 
 
 0000111100001011. 
 
 /> 
 
 /< 
 
 
 /i 
 
 /' 
 
 
 el 
 
 el 
 
 el 
 
 el 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 rfl 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 h 
 
 b 
 
 
 b\ 
 
 6i 
 
 
 </i 
 
 5" 
 
 5" 
 
 If 
 
 Í 7l 
 
 { 3 ' Z 
 
 rf 
 
 ? 
 
 f* 
 
 e e 
 
 1 I 3 
 
 1 e 
 
 e e e 
 
 \ 
 
 b 
 
 6 
 
 b 
 
 
 6 
 
 
 c 
 
 5 
 
 c 
 
 c 
 
 Tervyn 
 Trwsgwl 
 
 /' 
 
 /■ 
 
 /i 
 
 
 fi 
 
 
 el 
 
 /1 
 
 e i 
 
 ei 
 
 <Zi 
 
 d\ 
 
 f/i 
 
 
 dfi 
 
 
 CI 
 
 rZi 
 
 CI 
 
 CI 
 
 Mawr. 
 
 ftl 
 
 b\ 
 
 ôi 
 
 
 òi 
 
 
 //> 
 
 6i 
 
 .'/' 
 
 ffi 
 
 
 CORSGOLEF. 
 11011001011. 
 
 e e e e 
 c c 
 
 f 
 b 
 
 d 
 
 e < 
 
 c 
 
 î e e 1 / 
 c b 
 
 d 
 
 f 
 b 
 
 J 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 ei 
 
 1 /. 
 
 
 /I 
 
 
 ei 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 rfl 
 
 
 rfi 
 
 
 g\ 
 
 ffi 
 
 b 
 
 
 .'/' 
 
 //' 
 
 &l 
 
 
 èi 
 
 
 e - 
 _ e 
 c 
 
 \i 
 
 d 
 
 e 
 
 - í 
 
 c 
 
 e - 
 e 
 c 
 
 Tervyn 
 Corsgolef. 
 
 CORF1NJWR. 
 
 11001011. 
 
 rel re ! 
 
 re | 
 re 1 rel 
 
 V 
 
 ei 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 ei 
 
 e 1 
 
 e i 
 
 
 CI 
 
 f/i 
 
 
 CI 
 
 Cl 
 
 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 
 01 
 
 6i 
 
 
 <7> 
 
 *' 
 
 
 
 /7 1 
 
 g\ 
 
 
CLYMAU CYDGERDD. 
 B\s. 
 
 1109 
 
 f 
 
 _ 
 
 f 
 
 _ 
 
 e - 
 
 f 
 
 
 c 
 
 e — 
 
 
 e 
 
 e 
 
 _ 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 - e 
 
 
 <' 1 
 
 — < 
 
 3 - e 
 
 
 «B < 
 
 — 
 
 e 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 b 
 
 1 
 
 c 
 
 c 
 
 COR ALDAN. 
 111010010001. 
 
 c 
 
 c 
 
 
 /1 
 
 
 /« 
 
 
 e i 
 
 /1 
 
 
 ei 
 
 e i 
 
 ei 
 
 e i 
 
 
 (h 
 
 
 (h 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 C 1 
 
 C 1 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 b\ 
 
 
 b 
 
 
 9} 
 
 01 
 
 
 ÿi 
 
 .'/' 
 
 
 .-7' 
 
 1 
 
 
 Í 3 
 
 6 
 
 
 l it 7 
 
 b b 
 
 e 
 
 _ 6 
 C 
 
 1 & 
 
 Í 5 ^ 5 
 
 6 ö 
 
 e _ 
 _ e 
 c 
 
 /' 
 
 e i 
 
 /' 
 
 /i 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 /' 
 
 f- 
 
 el 
 
 * 
 
 C 1 
 
 d\ 
 
 í?i 
 
 CI 
 
 cZi 
 
 dl 
 
 d\ 
 
 0i ; 
 
 Ô 
 
 9' 
 
 b\ 
 
 ô 
 
 r/i 
 
 Si 
 
 b 
 
 b\ 
 
 i 
 
 By*. 
 
 j 
 
 CARS!. 
 
 e 
 c 
 
 1 - d 
 1 & 
 
 i 1 
 
 b 
 
 f 
 b 
 
 - e e 
 
 V 1 
 
 / 
 b 
 
 f/ 
 
 e < 
 c 
 
 c e 
 c 
 
 1O001ÖH. 1000101]. 
 
 C 1 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 e i 
 
 /i 
 
 
 e i 
 
 e l 
 
 
 C ì 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 rfi 
 
 C 1 
 
 rfi 
 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 
 </' 
 
 b 
 
 b 
 
 6i 
 
 1 
 01 
 
 &! 
 
 
 .</' 
 
 .(/1 
 
 COR DIA TUTLACH. 
 
 e 
 c 
 
 e - 
 1 ò 
 
 d 
 
 f 
 b 
 
 <2 
 
 _ í 
 
 c 
 
 e - 
 
 ì — e 
 c 
 
 / 
 b 
 
 d 
 
 / 
 
 d 
 
 10011000100111. 
 
 ei 
 
 /' 
 
 
 /i 
 
 
 e i 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 rfi 
 
 
 ci 
 
 c\ 
 
 di 
 
 
 d\ 
 
 
 
 5" 
 
 b\ 
 
 
 ftl 
 
 
 /71 
 
 .7' 
 
 ÔI 
 
 
 b\ 
 
 
 f 
 b 
 
 r/ 
 
 e 
 
 — <: 
 - c 
 
 ■ii 
 
 d 
 
 f 
 b 
 
 <Z 
 
 e — e — e 
 
 e - e 
 c c c 
 
 e j 
 
 ALVARCH. 
 
 0000.0000.1111.1111. 
 
 1 72 
 
 b 
 
 /' 
 
 el 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 e i 
 
 e i 
 
 
 /' 
 
 íZi 
 
 
 C 1 
 
 d\ 
 
 
 rfi 
 
 
 C 1 
 
 C 1 
 
 C 1 
 
 1 
 
 
 <?l 
 
 6 
 
 
 01 
 
 b\ 
 
 
 &i 
 
 
 /7' 
 
 0' 
 
 
 
 1 
 
 
 &l 
 
 fti 
 
 / 
 
 d 
 
 f 
 
 r/ 
 
 a' 
 
 
 a- 
 
 
 a* 
 
 
 «• 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 f 
 
 ./• 
 
 f 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 /1 
 
 
 /- 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 /I 
 
 
 /' 
 
 
 tfi 
 
 
 rfl 
 
 
 rf] 
 
 
 dl 
 
 
 di 
 
 
 rfl 
 
 
 6 
 
 
 ÖI 
 
 
 5 
 
 
 6i 
 
 
 ÔI 
 
 
 ÔI 
 
 
 e 
 
 e I 
 ci 
 0' 
 
1110 
 
 CLYMAU CYDGERDD. 
 
 e 
 
 Ü' 
 
 9' 
 
 e 
 
 r 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 c 
 c 
 
 e 
 
 „ e 
 
 
 
 e 
 
 _ e 
 
 c 
 
 e 
 
 e 
 c 
 
 CORV1NVAEN. 
 
 1011011. 101 10 11. 
 
 e 
 c 
 
 -1 
 
 e 
 
 e\ 
 
 
 ei 
 
 
 e\ 
 
 
 el 
 
 ei 
 
 el 
 
 el 
 
 el 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 ei 
 
 
 c\ 
 
 ei 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 .«/' 
 
 
 ffi 
 
 
 r/' 
 
 
 ff* 
 
 /7> 
 
 Ẁ 
 
 </" 
 
 
 9* 
 
 
 f 
 
 _ 
 
 e 
 
 e _ 
 
 f 
 
 - 
 
 e 
 
 - 
 
 e 
 
 - 
 
 € 
 
 f 
 
 - 
 
 
 d 
 
 c 
 
 _ e 
 
 
 d 
 
 
 e 
 
 — 
 
 e 
 
 ! ~ e 
 
 
 d 1 
 
 b 
 
 
 1 o 
 
 c 
 
 b 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 1 c 
 
 b 
 
 1 
 
 /' 
 
 
 el 
 
 el 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 
 e i 
 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 ei 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 b 
 
 
 <J\ 
 
 ffi 
 
 b 
 
 
 9 
 
 
 f/\ 
 
 
 .0" 
 
 hi 
 
 
 e 
 
 — c 
 c 
 
 e - 
 e 
 c 
 
 f 
 b 
 
 d 
 
 e 
 
 c 
 e 
 
 ; - 
 
 - e 
 c 
 
 CORWRGCG. 
 
 ! 
 
 1001011011. 
 
 e - 
 - e 
 c 
 
 1 & 
 
 d 
 
 e\ 
 
 el 
 
 /' 
 
 
 C 1 
 
 e i 
 
 ei 
 
 /' 
 
 
 c\ 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 
 CI 
 
 C i 
 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 
 <7> 
 
 g\ 
 
 6i 
 
 
 /71 
 
 1 
 
 Í 
 
 *i 
 
 b\ 
 
 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 h 
 
 f 
 
 _ 
 
 e 
 
 / 
 
 - 
 
 e < 
 
 e e 
 
 f 
 
 - 
 
 e 
 
 e 
 
 - 
 
 
 r/ 
 
 — e 
 
 
 f? 
 
 
 
 
 rf 
 
 
 e 
 
 b 
 
 
 c 
 
 1 & 
 
 
 o 
 
 c 
 
 6 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 /■ 
 
 
 ei 
 
 /I 
 
 
 e ! 
 
 e i 
 
 /J 
 
 
 e i 
 
 e i 
 
 
 rfl 
 
 
 C 1 
 
 rf.l 
 
 
 Cl 
 
 C 1 
 
 ft 
 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 
 ÔI 
 
 
 .'/' 
 
 6i 
 
 
 //' 
 
 r/ 1 
 
 6i 
 
 
 /7 1 
 
 01 
 
 | 
 
 1 
 
 e 
 
 ta 
 
 e - 
 
 f 
 
 _ 
 
 /' 
 
 ~ 
 
 e 
 
 e 
 
 e - 
 
 
 _ 
 
 c 
 
 — e 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 - c 
 
 — ( 
 
 - e 
 
 CALCIIAN. 
 
 c 
 
 
 c 
 
 6 
 
 
 5 
 
 
 <• 
 
 c 
 
 c 
 
 1100111101. 
 
 ei 
 
 
 e i 
 
 ' /> 
 
 
 /i 
 
 
 e\ 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 C! 
 
 
 e i 
 
 rfi 
 
 
 ft 
 
 
 ei 
 
 e i 
 
 CI 
 
 
 //' 
 
 
 0" 
 
 6 
 
 
 & 
 
 
 in 
 
 /7' 
 
 r/> 
 
 e - 
 
 f 
 
 _ 
 
 e 
 
 
 f 
 
 _ 
 
 e 
 
 e - 
 
 f 
 
 - 
 
 — e 
 
 
 id 
 
 — e 
 
 
 
 d 
 
 < 
 
 í - c 
 
 — 
 
 f/ 
 
 c 
 
 b 
 
 
 c 
 
 | Toady v. 
 
 Í 
 01100011. 
 
 b 
 
 
 fl 
 
 c 
 
 6 
 
 
 e I 
 
 /i 
 
 
 1 
 
 CI 
 
 /l 
 
 
 e i 
 
 CI 
 
 /' 
 
 
 C i 
 
 rfi 
 
 
 CI 
 
 
 di 
 
 
 C I 
 
 C I 
 
 f/i 
 
 
 .</' 
 
 &, 
 
 
 .(/' 
 
 1 
 
 b 
 
 
 //' 
 
 //' 
 
 &j 
 
 
CLYMAU CYDGERDD. 
 
 1111 
 
 f 
 
 d 
 
 J 
 
 d 
 
 e 
 
 - < 
 
 e 
 
 e 
 
 
 e - 
 - e 
 
 f 
 
 d 
 
 f 
 
 rf 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 TRESI HELI. 
 10001110001011. 
 
 c 
 
 \ h 
 
 
 b 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 e\ 
 
 
 e i 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 rfl 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 rfl 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 0" 
 
 01 
 
 
 
 01 
 
 b\ 
 
 
 6i 
 
 
 / 
 b 
 
 rf 
 
 e 
 c 
 
 e 
 
 - é 
 
 c 
 
 e 
 c 
 
 e 
 
 / 
 5 
 
 á 
 
 / 
 
 d 
 
 f 
 b 
 
 C? 
 
 1 
 G 
 
 : 1 
 
 /< 
 
 
 ei 
 
 el 
 
 e i 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 
 e?i 
 
 
 CI 
 
 C! 
 
 CI 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 rfi 
 
 
 CI 
 
 
 6i 
 
 
 01 
 
 5" 
 
 0' 
 
 
 5i 
 
 
 b\ 
 
 
 6i 
 
 
 5" 
 
 
 d\ 
 
 BRATH YN TSGOL. 
 
 10110100101101001011, 
 
 e 
 
 / 
 
 _ 
 
 e 
 
 _ 
 
 - e 
 
 
 d 
 
 - 
 
 e 
 
 c 
 
 b 
 
 
 o 
 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 
 C 1 
 
 
 0" 
 
 6i 
 
 
 0' 
 
 
 e - 
 - e 
 c 
 
 hyn. 
 
 e - 
 - e 
 c 
 
 f 1 
 
 1 à 
 
 / 
 6 
 
 Bys. 
 
 — 1 e - 
 d - e 
 
 1 & 
 
 d 
 
 c 
 
 e - 
 ; - e 
 c 
 
 e\ 
 
 /' - 
 
 el 
 
 /' 
 
 /' 
 
 el 
 
 /' 
 
 
 et 
 
 ei 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 di 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 0« 
 
 b 
 
 0" 
 
 5i 
 
 6i 
 
 0" 
 
 b 
 
 
 5" 
 
 01 
 
 HATUR BACH. 
 
 / 
 
 b 
 
 d 
 
 / 
 
 5 
 
 d 
 
 e _ 
 c 
 
 1 » 
 
 rf 
 
 e _ e _ 
 _ e _ e 
 c c 
 
 / 
 6 
 
 <2 
 
 001011001011. 
 
 /« 
 
 
 /■ 
 
 
 el 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 el 
 
 /I 
 
 
 
 rfi 
 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 flfi 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 tfi 
 
 
 
 6i 
 
 
 b 
 
 
 01 
 
 6 
 
 
 á" 
 
 0" 
 
 Ô 
 
 
 hyn. 
 
 / 
 
 b 
 
 5 
 
 e 
 
 _ e 
 
 c 
 
 / 
 
 [ 5 
 
 d 
 
 e 
 
 _ 
 c 
 
 e _ 
 s _ e 
 c 
 
 FLAMGWR GWRGAN. 
 
 i 
 
 1011.101100110011. 
 
 e _ 
 
 _ e 
 c 
 
 il 
 
 d 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 el 
 
 e f 
 
 /' 
 
 
 tfi 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 c 
 
 Cl 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 5. 
 
 
 01 
 
 b 
 
 
 0" 
 
 5" 
 
 
 0' 
 
 b\ 
 
 
 4 K 
 
1112 
 
 CLYMAU CYDGERDD. 
 
 
 
 Bys 
 
 3. 
 
 
 
 hyn 
 
 
 Bys. 
 
 
 e 
 
 - t 
 c 
 
 e 
 
 > 
 
 c 
 
 e 
 
 / 
 b 
 
 d 
 
 f 
 b 
 
 d 
 
 e e 
 
 e _ e 
 
 c " c 
 
 Tervyn 
 Flamgwr Gwrgan. 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 
 f 
 
 
 /> 
 
 
 e i 
 
 e\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 j 
 
 <7' 
 
 g\ 
 
 b 
 
 
 b\ 
 
 
 5" 
 
 g\ 
 
 Ì 
 
 
 e 
 
 f 
 
 _ 
 
 f 
 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 f 
 
 _ 
 
 
 -- e 
 
 1 7 
 
 d 
 
 
 d 
 
 - e 
 
 
 - t 
 
 
 d 
 
 RHINIART. 
 
 c 
 
 j b 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 c 
 
 G 
 
 1 & 
 
 
 10011.10011. 
 
 e\ 
 
 /1 
 
 
 /' 
 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 
 gi 
 
 b\ 
 
 
 b 
 
 
 ff* 
 
 9 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 — 
 
 — 
 
 ~ 
 
 — 
 
 
 f 
 
 _ 
 
 e 
 
 e - 
 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 - 
 
 d 
 
 - e 
 
 - e 
 
 ' 
 
 - 6 
 
 - í 
 
 - e 
 
 
 e 
 
 b 
 
 
 c 
 
 c 
 
 ! WNSAGH. 
 11110001. 
 
 C 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 /' 
 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 el 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 1 
 
 CI 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 
 g\ 
 
 gi 
 
 
 g\ 
 
 g\ 
 
 g\ 
 
 g\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 hyn. 
 
 f f 
 
 - d J - 
 
 d 
 
 i 1 
 
 e - 
 - e 
 
 
 f - f 
 
 ■L d - 
 
 d 
 
 b 
 
 b 
 
 
 b 
 
 c 
 
 BRYT ODIDAWG. 
 0010.0010.1101.1101. 
 
 h 
 
 b 
 
 
 /' 
 
 /< 
 
 
 /« 
 
 e i 
 
 /I 
 
 /' 
 
 
 d\ 
 
 ch 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 d\ 
 
 ch 
 
 
 b\ 
 
 b 
 
 
 b 
 
 </< 
 
 ! 
 
 b 
 
 b 
 
 
 Bys. 
 
 hyn. 
 
 Bys. 
 
 e - 
 
 f 
 
 _ 
 
 e - e 
 
 f 
 
 _ 
 
 e 
 
 _ 
 
 - e 
 
 
 d 
 
 - e e 
 
 
 d 
 
 - 
 
 e 
 
 c 
 
 b 
 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 
 o 
 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 e i 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 e\ 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 
 g\ 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 
 g 
 
 
 MACMWN HIR. 
 
 e 
 
 - í 
 
 
 
 e 
 
 Ì ■- € 
 C 
 
 e 
 c 
 
 e 
 
 e 
 
 — e 
 c 
 
 f 
 
 b 
 
 d 
 
 f 
 b 
 
 d 
 
 111100001010111100001011. 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 g\ 
 
 g\ 
 
 </' 
 
 
 g* 
 
 b 
 
 
 b\ 
 
 
CLYMAU CYDGERDD. 
 
 1113 
 
 d\ 
 b\ 
 
 d\ 
 b 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 /• 
 
 /1 
 
 /1 
 
 /• 
 
 ei 
 
 c\ 
 
 C\ 
 
 d\ 
 
 c?i 
 
 rfi 
 
 d\ 
 
 C[ 
 
 9i 
 
 9 X 
 
 61 
 
 6. 
 
 6 
 
 b\ 
 
 9* 
 
 &l 
 
 e 
 
 _ 
 
 e 
 
 
 
 f 
 
 _ 
 
 e 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 ; f 
 
 
 
 e 
 
 — 
 
 e 
 
 
 
 d 
 
 
 
 e 
 
 _ 
 
 e 
 
 
 d 1 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 MAC T DELGI. 
 0111011. 
 
 b 
 
 
 « 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 ì b 
 1 
 
 1 
 
 ei 
 
 
 ei 
 
 
 /' 
 
 
 ei 
 
 ei 
 
 
 e 1 
 
 
 ! /' 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 rfi 
 
 
 CI 
 
 C[ 
 
 
 Cl 
 
 
 rfi 
 
 
 0" 
 
 
 9} 
 
 
 
 &. 
 
 
 5" 
 
 9 l 
 
 
 5" 
 
 
 b 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 f 
 
 _ 
 
 f 
 
 _ 
 
 e 
 
 _ 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 _ e 
 
 
 Í? 
 
 
 r? 
 
 _. 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 MAC MWN BYR. 
 
 11001111. 
 
 c 
 
 
 c 
 
 b 
 
 
 Ô 
 
 
 c 
 
 
 e ! 
 
 
 e 1 
 
 
 el 
 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 e [ 
 
 
 CI 
 
 
 Cl 
 
 
 
 Cl 
 
 
 c\ 
 
 <Zl 
 
 
 d\ 
 
 
 Cl 
 
 
 g" 
 
 
 9 ] 
 
 
 
 0" 
 
 
 91 
 
 & 
 
 
 b\ 
 
 
 5" 
 
 
 c 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 
 | 
 
 e 
 
 _ 
 
 f 
 
 _ 
 
 e 
 
 _ 
 
 e 
 
 _ 
 
 f 
 
 - 
 
 _ 
 
 e 
 
 — 
 
 c 
 
 — 
 
 c 
 
 
 — 
 
 e 
 
 1 7 
 
 d 
 
 1 - 
 
 e 
 
 — 
 
 e 
 
 
 d\ 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 | ALBAN HYVAIDD. 
 
 10110100.01001011. 
 
 c 
 
 
 1 à 
 
 
 1 
 
 
 c 
 
 
 b 
 
 1 
 
 Cl 
 
 
 ei 
 
 
 ei 
 
 
 e 1 
 
 
 /' 
 
 
 e\ 
 
 
 ei 
 
 
 /' 
 
 
 .'1 
 
 
 ei 
 
 
 Cl 
 
 
 
 Cl 
 
 
 d\ 
 
 
 Cl 
 
 
 Cl 
 
 
 d\ 
 
 
 9' 
 
 
 </' 
 
 
 5" 
 
 
 
 9\ 
 
 
 0. 
 
 
 5" 
 
 
 5" 
 
 
 b 
 
 
 - / -J f 
 
 e T d 1 
 ebb 
 
 Tervyn y pedwar mesur ar ugain : yr un game ar bob niesur, gan mwyav. — Mi á briciais 
 yn gyntav Macinwn hir, a Macmwn byr 3 a Mac y Delgi, a phedair cainc ar ugain yu nihob 
 un o honynt ; ac wedi byny y pedwar mesur ar ugain o'r un gainc, ond newidiaw y mesur 
 val y gwelwch. 
 
1114 
 
 CLYMAU CYDGERDD. 
 
 GOGWYDDAWR I DDYSGU T PRICIAD. 
 
 t 
 
 a 
 9 
 
 / 
 a 
 
 9 
 / + 
 
 Tagiad y vawd., 
 
 Y Plethiad byr 
 
 Plethiad y pedwarbys 
 
 Plethiad y bys bach 
 
 a a 
 
 9 9 
 
 f 
 
 b 
 
 ... a 
 
 9 
 
 ^ 4 ^|— 4 
 
 GOGWYDD1WR PRICIAD ARá.LL. 
 
 ■ÀTT^ 
 
 4 — ^-4- 
 
 W^F 
 
 t=*=? 
 
 ^=3=-3=ii: 
 
 =&=^t±==33=3l=33: 
 
 Craviaddwbyl... 
 
 Craviad sengyl... 
 
 Hanner Craviad 
 
 Tavliad y bys 
 
 Plethiad dwbyl 
 
 b 
 a 
 9 
 \ 
 b 
 a 
 
 9 
 \ 
 
 a 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 % 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 3fcî==i 
 
 1*=^ 
 
 ±=£± 
 
 4?=^ 
 
 ^-h-±±=^ 
 
 fcbb 
 
 :^=3=^^: 
 
 y llaw isav. 
 
 " V 110 ft (^ 
 
 ~~yr aü rt' 
 
 I I I 
 I I I 
 
 Crychu y vawd 
 
 l<l ^' l > :-^ ^3F $=£& z 
 
 Plethiad y wenynen ... 
 
 Crychu y vawd 
 
 Ysgwyd y bys . . . 
 
 Tagiad dwbyl ... 
 
 I I 
 
 ^r-5r- 
 
 w^ 
 
 -EH- 
 
 i ■■■&■■■-£■•■ 
 
 9 C 
 
 ^=^ 
 
 
 9 
 
 :è=ú^: 
 
DECHRE GOSTEG DAVYDD ATHRAW. 
 
 1115 
 
 Tagiad forchawg 
 
 Cevyn ewin 
 Ysbonc 
 
 Plethiad niawr,,. 
 
 b 
 
 9 
 \_ 
 9 
 
 ? 
 / 
 
 a 
 
 9 
 
 ±=i 
 
 F=F 
 
 c=#=#=^ 
 
 ft £ 
 
 'W=W- 
 
 r^H- 
 
 S 
 
 ■ j-j-j- 
 
 3=*=±=!=t=± 
 
 Nid yw y Nodau dnveddar ond dyvaliad L. Morris. 
 
 DECHRE GOSTEG DAVYDD ATHRAW 
 
 11001011. 
 
 / 
 
 + 
 
 / + 
 
 / + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 9' 
 
 9' 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 r 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 r 
 
 f 
 
 f 
 
 f f 
 
 f f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 c\ 
 
 <7> 
 
 c\ g\ 
 
 b\ g\ 
 
 bi 
 
 /71 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 b\ 
 
 9 l 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 c\ 
 
 9 
 
 c\ g\ 
 
 C 1 
 
 9\ 
 
 b\ 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 dd 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 CC 
 
 
 dd 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 a 
 
 
 / 
 
 4. 
 
 K. 
 
 \ 
 
 1 
 
 
 
 
 
 
 r 
 
 9' ■ 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 sy 
 
 f 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 Bys y gaìnc j 
 
 " 
 
 % 
 
 
 d 
 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 9' 
 
 d 
 
 d 
 
 b 
 
 c 
 
 ac yno y 
 diweddyma ■ 
 sy ar ol pob j 
 
 - 
 9 
 
 d 
 
 9 
 
 c 
 
 b 
 
 9* 
 
 b\ 
 
 9* 
 
 c\ 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 5" 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 c 
 
 c\ 
 
 91 
 
 c\ 
 
 9^ 
 
 b\ 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 came. 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 i 
 / 
 d 
 
 f 
 b d 
 
 d 
 9 o 
 
 f 
 b d 
 
 9 d 
 
 d 
 
 9 c 
 
 9 
 
 % 
 
 d 
 
 9 
 
 d 
 c 
 
 1 
 b d 
 
 f 
 b d 
 
 9i 
 
 b\ g\ 
 dd 
 
 c\ g\ 
 cc 
 
 6. cjx 
 dd 
 
 c\ g\ 
 cc 
 
 c\ g\ 
 cc 
 
 C\ 
 
 cc 
 
 g\ 
 
 c\ 
 cc 
 
 9\ 
 
 b\ g\ 
 dd 
 
 b\ g\ 
 dd 
 
 4 L 
 
1116 
 
 GOSTEG DAVYDD ATHRAW. 
 
 / a- 
 
 / 
 
 <s 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 li. / 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 9' 9' 
 
 f f 
 
 9' d 
 
 5 
 
 c 
 
 5 
 
 c 
 
 Tervyn y gainc 
 
 9' 
 9- f 
 
 9' 
 
 a- 
 
 f 
 
 f 
 
 « / 0' 
 
 d 
 
 d c 
 
 C\ g, 
 
 *' ff\ 
 
 c 
 
 01 
 
 c 
 
 a'r diwedd. 
 
 c\ g\ 
 
 c\ 
 
 0> 
 
 b\ 
 
 g\ b\ yx 
 
 c\ g\ 
 
 cc 
 
 dd 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 dd 
 
 cc 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 // 
 
 a- 
 
 
 / 
 
 Ä 
 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 a 
 
 
 
 
 b 
 
 
 
 r 
 
 9' 
 
 ^ 
 
 f 
 
 e 
 
 d 
 
 f 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 d 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 c 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 
 d 
 
 f 
 
 f 
 
 9' 
 
 d 
 
 d 
 
 c\ 
 
 9 
 
 b 
 
 1 
 
 b\ 
 
 9' 
 
 c\ 
 
 0' 
 
 C 1 
 
 0i 
 
 b\ 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 0" 
 
 c\ 
 
 r/' 
 
 b\ 
 
 0' 
 
 C 1 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 01 
 
 
 dd\ 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 c 
 
 d 
 
 Tervyn y gainc 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 f 
 
 e 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 b 
 
 c 
 
 unwaith. Dyma 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 w 
 
 f 
 
 f 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 a- 
 
 
 
 val i mae ei 
 chanu yr ail 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 01 
 
 c\ 
 
 0" 
 
 b\ 
 
 1 
 
 b\ 
 
 1 
 
 c\ 
 
 9i 
 
 a 
 
 01 
 
 
 cc 
 
 waith. 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 9' 
 
 r 
 
 f 
 
 r 
 
 a- 
 
 0' 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 a' 
 
 0* 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 CI' 
 
 CI 
 
 01 
 
 c\ 
 
 0' 
 
 C 1 
 
 0' 
 
 c\ 
 
 01 
 
 CI 
 
 0i 
 
 c\ 
 
 0' 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 ^ 
 
 / 
 
 0" 
 
 0" 
 
 w 
 
 f 
 
 f 
 
 / 
 
 0- 
 
 d 
 
 CÌ 
 
 01 
 
 b\ 
 
 0' 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 A 
 
 \ 
 
 \ 
 
 1 
 
 ni. 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 e 
 d 
 
 c 
 b 
 
 d 
 c 
 
 Tervyn y gainc: 
 cenwch yr un 
 diwedd. 
 
 0' 
 
 0- 
 
 a- 
 
 9' 
 
 / 
 
 f 
 e 
 
 0* 
 
 f 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 / 
 
 d 
 
 c\ 
 
 0' 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 
 c 1 
 
 0' 
 
 b 
 
 1 
 
 b\ 
 
 01 
 
 c\ 
 
 0' 
 
 CI 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 1 
 
 y/ 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 a- 
 
 
 / 
 
 c 
 
 c 
 6 
 
 d 
 
 c 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 c 
 
 i . 
 
 (( 
 
 Ö 
 
 d 
 
 0- 
 
 / 
 
 9' 
 f 
 
 r 
 
 d 
 
 f 
 
 ftl 
 
 
 
 ôi 
 
 01 
 
 C| 
 
 9 
 
 C 1 
 
 01 
 
 1 * 
 
 01 
 
 6. 
 
 0' 
 
 CI 
 
 0' 
 
 b\ 
 
 0< 
 
 eta 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 iW 
 
 
 ẃ* 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
GOSTEG DAVYDD ATHRAW. 
 
 1117 
 
 < ^ 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 ê c 
 
 d 
 
 Tervyn y game, 
 
 
 r 
 
 a' 
 
 
 
 f 
 
 
 
 
 r 
 
 
 
 d b 
 
 c 
 
 a'i chanu yr ail 
 tro yn y moclJ 
 
 9' 
 
 f 
 
 r 
 
 / 
 
 e 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 a 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ci g\ 
 cc 
 
 c\ 
 cc 
 
 yma. 
 
 1 
 
 c\ 
 cc 
 
 9^ 
 
 c\ 
 cc 
 
 /7' 
 
 b\ 
 dd 
 
 9 
 
 b\ 
 dd 
 
 gy 
 
 Ci 
 
 cc 
 
 9 
 
 C\ 
 
 cc 
 
 /7> 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 s 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 a- 
 
 
 / 
 
 
 r 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 f 
 
 9' 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 si* 
 
 d 
 
 9' 
 
 f 
 
 
 r 
 
 9' 
 
 f 
 
 
 9' 
 
 / 
 
 e 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 c\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 /7> 
 
 c\ 
 
 .9" 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 91 
 
 b\ 
 
 ffl 
 
 c\ 
 
 /7> 
 
 b\ 
 
 $\ 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 5" 
 
 dd 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 ~ë c d 
 d b c 
 
 c\ 
 
 Yr un diwedd. 
 
 ci 
 
 cc 
 
 IIII. 
 
 / + 
 
 / 
 
 + 
 
 // + 
 
 / + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 X 
 
 9 ' « ' 
 
 / 1 
 
 9' 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 / 9' 
 e e 
 
 / / 
 
 e e 
 
 9' 
 f 
 
 
 9' 
 f 
 
 9' 
 f 
 
 c\ g 
 
 c\ 
 
 9 
 
 &l g 
 
 ftl g 
 
 C) 
 
 9' 
 
 c\ 
 
 9 [ 
 
 cc 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 dd 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 \ 
 
 // 
 
 
 / 
 
 r 
 
 a- 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 «• 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 / 
 
 / 
 
 9' 
 
 9' 
 
 w 
 
 d 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 / 
 
 f 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 f 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 C\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 /7' 
 
 c 
 
 g\ 
 
 C i 
 
 5" 
 
 hi 
 
 9* 
 
 b\ 
 
 /71 
 
 c\ 
 
 9 1 
 
 b\ 
 
 /7i 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 CC 
 
 
 dd 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 * 
 
 \ 
 
 V 
 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 
 d 
 
 b 
 
 c 
 
 Bys 
 
 
 
 
 
 c 
 
 /71 
 
 c\ 
 
 diwedd. 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 il- 
 
 ex 
 
 f f 
 
 dd 
 
 dd 
 
 Z. f. «• a 
 
 c\ g 
 cc 
 
 c 
 
 cc 
 
 r 
 
 9' 
 
 a- a 
 
 r 
 
 ?" 
 
 9' 
 
 a' ú 
 
 • t 
 
 / 
 
 f 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f 
 
 € 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 
 
 d 
 
 C\ 
 
 9> 
 
 a 
 
 9 [ 
 
 c\ 
 
 /7' 
 
 a 
 
 5" 
 
 bi 
 
 9\ 
 
 b 
 
 
 9\ 
 
 CC 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 * 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 dd 
 
 
 
1118 
 
 GOSTEG DAVTDD ATHRAW. 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 VI. 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 a' 
 
 
 / 
 
 « 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 vcy 
 
 d 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 Bys 
 
 
 I' a- 
 
 1 
 
 Si/ 
 
 9' 
 
 ? ' 
 
 - J 9' 9' a 
 
 f 
 
 f 
 
 J 
 
 r 
 
 f 
 
 d 
 
 b 
 
 c 
 
 a'r un 
 diwedd. 
 
 1 c 
 
 f 
 
 
 
 d e 
 
 
 c\ 
 
 ffl 
 
 b\ 
 
 9 X 
 
 Ci 
 
 9\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 91 
 
 ei 
 
 9i 
 
 b* g\ 
 
 b\ 
 
 9^ 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 dd 
 
 
 / 
 r 
 
 a 
 
 cc 
 
 
 w 
 
 
 / 
 
 
 
 M/ 
 
 
 / 
 
 
 I 
 
 </ 
 
 a- 
 
 r 
 
 c 
 
 9 
 f 
 
 a' a' «• 
 
 9' 
 
 c 
 
 9' 
 f 
 
 a- «• g- 
 
 r 
 
 c 1 
 
 9 
 
 c 
 
 
 9* 
 
 C\ 
 
 ff\ 
 
 C\ 
 
 
 g\ 
 
 c 1 
 
 9< 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 
 cc 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 VII. 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 a' 
 
 
 / 
 
 <r \ 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 \y 
 
 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 1 
 
 
 
 
 / 
 
 9' 9' 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 9' 
 
 >c/ 
 
 d 
 
 e c 
 
 d 
 
 Bys 
 
 1 
 
 
 
 d 
 
 e 
 
 1 
 
 9 
 
 b\ 
 
 9* 
 
 ý 
 
 f 
 
 9' 
 
 J 
 
 d b 
 
 c 
 
 a'r un 
 diwedd. 
 
 a- a 
 
 a- 
 
 9' 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 r/i 
 
 b 
 
 9^ 
 
 c\ g\ 
 
 c\ 
 
 c, 
 
 g\ 
 
 
 dd 
 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 
 
 1 
 
 
 _ _ 
 
 _ 
 
 _ 
 
 1 
 
 
 _ 
 
 
 1 
 
 
 
 
 1 
 
 
 _ 
 
 w 
 
 a a' 
 
 9' 
 
 9' 9' 
 
 9' 
 
 /' 
 
 9' r 
 
 r 
 
 / 
 
 «• 
 
 a- 
 
 «• 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 (/' 
 
 / 
 
 c\ 
 
 5" 
 
 
 b\ 
 
 5" 
 
 
 b\ 
 
 ?« 
 
 
 c\ 
 
 
 0" 
 
 
 b\ 
 
 
 i/i 
 
 
 cc 
 
 
 
 dd 
 
 
 
 dd 
 
 
 
 cc 
 
 
 
 
 dd 
 
 
 
 
 
 1 
 
 
 
 
 I 
 
 
 
 
 1 
 
 
 
 
 1 
 
 
 
 
 
 
 
 «• 
 
 a' 
 
 cr 
 
 r 
 
 CC 
 
 «• 
 
 CC 
 
 9' 
 
 a' 
 
 cc 
 
 a' 
 
 9' 
 
 cc 
 
 cc 
 
 cc 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f 
 
 c\ 
 
 
 9* 
 
 
 c\ 
 
 
 9* 
 
 
 a 
 
 
 9* 
 
 
 c 1 
 
 
 .</' 
 
 
 b\ 
 
 
 9* 
 
 
 cc 
 
 
 
 
 cc 
 
 
 
 
 cc 
 
 
 
 
 cc 
 
 
 
 
 dd 
 
 
 
 
 / a- 
 
 
 / 
 
 
 % 
 
 \ 
 
 
 VIII. 
 
 // 
 c 
 
 
 
 
 
 9- r 
 
 f f 
 
 9' 
 
 d 
 f 
 
 e 
 d 
 
 c 
 
 b 
 
 d 
 
 c 
 
 Bys 
 
 a'r un 
 diwedd. 
 
 b- 
 
 cc b' 
 
 | cc b- 
 
 a- g- 
 
 9' 
 f 
 
 r 1 
 
 c\ g 
 
 b\ 
 
 9* 
 
 c\ 
 
 9 
 
 c 
 
 c\ g\ 
 
 c\ 
 
 9] 
 
 6, 
 
 <7' 
 
 cc 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 
 
 
 Í 
 
 b 
 
 // 
 
 // 
 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 «• 
 
 b- 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 a' 
 
 
 b- 
 
 
 
 
 
 / 
 
 9' 
 
 f 
 
 d 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 a 
 
 a' 
 
 b' 
 
 | a- b- 
 
 a g- 
 
 Bys hyd y marc. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 6i 
 
 
 
 9* 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 b\ 
 
 91 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 c\ 
 
 9' 
 
 
 dd 
 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 
DECHRE GOSTEG YR HÀLEN, 
 
 1119 
 
 / a ' 
 
 / 
 
 * \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 \ 
 
 9' 9' 
 
 w d 
 
 C c 
 
 <* 
 
 
 ô 
 
 - 
 
 6 
 
 - 
 
 b 
 
 - 
 
 b 
 
 - 
 
 b - 
 
 f f 
 
 </■ f 
 
 d Ô 
 
 c 
 
 By s y ewbyl 
 
 yr un 
 
 diwedd. 
 
 a 
 
 g 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 - 9 
 a 
 
 ci g\ 
 
 b\ g\ 
 
 CI r/| 
 
 CI 
 
 CI 
 
 0" 
 
 C 1 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 9' 
 
 b\ 
 
 V 
 
 c\ g\ 
 
 cc 
 
 dd 
 
 cc 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 / 
 
 S 
 
 
 / 
 
 + 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 a- 
 
 
 
 b - 
 
 c 
 
 
 d 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 
 
 b 
 
 
 
 9' 
 
 q- 
 
 \y 
 
 
 9 
 
 1 — 
 
 q 
 
 — 
 
 — 
 
 — — 
 
 1 - 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 - 
 
 
 
 
 Fordd yr 
 
 a 
 
 a 
 
 
 a 
 
 a 
 
 a g 
 
 1 « 
 
 9 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 
 d 
 
 f 
 
 f 
 
 9' 
 
 un 
 mesur. 
 
 b\ g\ 
 
 c\ 
 
 a : 
 
 c\ 
 
 #i 
 
 ci g 
 
 CI 
 
 /7i 
 
 b\ 
 
 0* 
 
 b\ 
 
 Í/' 
 
 c\ 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 dd 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 
 dd 
 
 
 cc 
 
 
 dd 
 
 1 
 
 Y x. yr un rath a'r gyntar, oad dybln plethiad y pedwarbys yn mhob man. a cliadw yr na 
 
 meìur ar uaw isav. 
 
 tervyn go; 
 
 ;g dayydd athraw. — corsixiwh. 
 
 DECHEE GOSTEG YE SALE: 
 
 a m 
 
 f 
 
 a- 
 
 9' 
 
 _ 
 
 9' 
 
 ' C f 
 
 
 f 
 
 / 
 
 
 / 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 e 
 
 - 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 a 
 
 c 
 
 a 
 
 a 
 
 c 
 
 c 
 
 /i 
 
 ff 
 
 /1 
 
 9 
 
 cc 
 
 9 
 
 /' 
 
 ff 
 
 /' 
 
 /< 
 
 / 
 
 /< 
 
 C\ 
 
 
 c 
 
 C : 
 
 
 C i 
 
 CI 
 
 
 ci 
 
 c I 
 
 
 CI 
 
 a\ 
 
 
 a 
 
 .'/' 
 
 
 9 X 
 
 a\ 
 
 
 «i 
 
 ei 
 
 
 CI 
 
 !Bys hyd y marc : 
 
 I a'r diwedd yma 
 sy ar ol pob 
 
 cainc. 
 
 a- 
 
 | 
 
 \ 
 
 if 
 
 «■ 
 
 « ' </ * 
 
 f 
 
 
 / 
 
 /' 
 
 ff 
 
 /< # 
 
 CI 
 
 
 C 1 
 
 a I 
 
 
 CI 
 
 / 
 
 o 
 
 ? 
 
 e 
 
 \ 
 e 
 d 
 
 // ^ 
 
 Bvs y cwbyl o'r 
 etto 
 
 - - diwedd 
 
 hyd yni3, ar - 
 ail tro hyd y 
 
 4 M 
 
 / 
 
 /« # 
 
 /' # 
 
 l/i 
 
 # 
 
 /1 # 
 
 
 
 cc 
 
 # 
 
 cc marc, ac veily 
 
 /i ff 
 
 /■j 
 
 CI 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 
 C ! 
 
 Ci 
 
 
 Ci 
 
 j tervyn y diw- 
 
 CI 
 
 c: 
 
 «i 
 
 CI 
 
 L 
 
 
 CI 
 
 </' 
 
 
 r/ 
 
 Í edd. 
 
 1 
 
 Ci 
 
 ci ! 
 
1120 
 
 GOSTEG YR IIALEN. 
 
 1' 
 
 ff' 
 
 
 9' 
 
 Q 
 
 / 
 
 f 
 
 d 
 
 f 
 
 f 
 
 / 
 
 d 
 
 f 
 
 
 in. 
 
 6- 
 
 ff' 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 Bys hyd y marc, 
 a'r un diwedd. 
 
 c 
 
 
 
 ff 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 
 /i 
 
 ff 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 # 
 
 
 /' 
 
 /l 
 
 ff 
 
 
 c\ 
 
 
 
 C 1 
 
 
 Cl 
 
 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 in 
 
 
 
 .'/' 
 
 ! 
 
 a\ 
 
 
 
 a\ 
 
 «i 
 
 
 
 «1 
 
 
 «1 
 
 
 
 «• / 
 
 c 
 
 //* 
 
 e I / 
 
 ' 
 
 / 
 
 rZ 
 
 /l 
 
 ff 
 
 ff 
 
 <°c 
 
 ff 
 
 cc 
 
 /' 
 
 / 
 
 /i 
 
 ff 
 
 /• 
 
 ff 
 
 r- 1 
 
 
 C 1 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 C 1 
 
 
 CI 
 
 
 a\ 
 
 
 ff\ 
 
 
 in 
 
 
 «1 
 
 
 «1 
 
 
 a\ 
 
 
 IIII. 
 
 / 
 
 a 
 
 ff 
 
 Bys y gainc hyd 
 y marc, a'r un 
 diwedd. 
 
 a- 
 c 
 
 c* 
 
 9' 
 
 a- 
 c 
 
 «• 
 
 / 
 
 •r 
 
 a- 
 
 f 
 
 ff' 
 c 
 
 ff' c 
 
 f> 
 
 /' 
 
 / 
 
 
 /I 
 
 # 
 
 
 — 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 cc 
 
 a 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 c\ 
 
 
 «i 
 
 
 
 «1 
 
 
 
 a\ 
 
 
 
 .'/' 
 
 
 
 ff> 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 v. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 S 
 
 ^ 
 
 
 f ff' i 
 
 a 
 
 / 5 
 
 
 d f 
 ti- 
 
 / • 
 
 By3 hyd ' y 
 marc, a'r 
 un diw- 
 edd. 
 
 a- 
 ff' 
 
 f 
 
 ft- 
 
 a- if 
 
 ff' 
 
 | a- J 
 
 /> / 
 
 /l 
 
 ff 
 
 /' 
 
 ff 
 
 /' 
 
 ff 
 
 /1 
 
 ff 
 
 /• 4 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 «1 
 
 Cl 
 
 
 «1 
 
 
 rtl 
 
 
 
 a. 
 
 
 rn 
 
 // 
 
 // 
 
 
 
 ?s 
 
 // 
 
 
 // 
 
 // 
 
 
 
 ff' 
 
 f 
 
 Cl' 
 
 r f 
 
 ff' 
 
 e 
 
 f 
 
 e 
 
 ff' 
 f « 
 
 1 / d 
 
 f 
 e 
 
 ff' 
 
 f * 
 
 1 / e 
 
 
 e 
 
 f 
 
 
 
 d 
 
 e 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 Bys hyd y marc, 
 a'r un diwedd. 
 
 ff 
 
 CC 
 
 ff 
 
 cc 
 
 /' 
 
 ff 
 
 /'# 
 
 /' 
 
 ff 
 
 /iff 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 C\ 
 
 
 CI 
 
 
 </' 
 
 
 ff\ 
 
 
 a\ 
 
 
 ai 
 
 Cl\ 
 
 
 a\ 
 
 
COSTEG YR II A LEX. 
 
 1121 
 
 
 
 
 # 
 
 
 
 ^ 
 
 
 • 
 
 
 
 
 
 
 ff' 
 
 
 
 f 
 
 
 / 
 
 
 
 
 ■ 
 
 a- 
 
 f 
 
 I 
 
 e 
 
 < 
 ff' 
 
 9' e 
 
 2 / 
 
 / 5 
 
 d 
 
 / 
 
 / 
 
 c Bys hyd y marc, 
 
 
 /' 
 
 ff 
 
 9 
 
 cc 
 
 U cc 
 
 /' # 
 
 /i # 
 
 /' 
 
 / 
 
 /' 
 
 a'r un diwedd. 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 <l\ 
 
 a\ 
 
 ff [ 
 
 
 in 
 
 «I 
 
 (7 
 
 ai 
 
 
 a 
 
 \ 
 
 VII. 
 
 
 
 
 ^ 
 
 ^ 
 
 
 
 V 
 
 Ý 
 
 
 
 
 c- tf- 
 
 
 
 
 6- 
 
 c • 
 
 
 
 «• 
 
 b- 
 
 
 
 
 6.- c- 
 
 b- 
 
 C' 
 
 «• 
 
 a- 
 
 6- rr 
 
 i &■ 
 
 /7' 
 
 //' 
 
 a • 
 
 
 1 "• 
 
 
 «■ ft- 
 
 
 
 
 ff' 
 
 cr 
 
 
 
 / 
 
 ff- 
 
 ff- 
 
 1 " 
 
 / 
 
 
 
 
 
 1 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 /I / 
 
 
 /1 
 
 # 
 
 9 
 
 cc 
 
 /7 
 
 cc 
 
 /' 
 
 ff 
 
 
 /1 
 
 if 
 
 C 1 
 
 
 C 1 
 
 
 C 1 
 
 
 c\ 
 
 
 0, 
 
 
 
 CI 
 
 
 h\ 
 
 
 ÖI 
 
 
 /7" 
 
 
 0" 
 
 
 a\ 
 
 
 
 «1 
 
 
 « • & • 
 
 0T «' 0' J 
 / ff' 
 
 I C 
 
 CI 
 
 «I 
 
 / 
 
 Bys liyd y 
 marc, yr 
 un diw- 
 edd. 
 
 £V 
 
 
 
 
 ^ 
 
 
 a' 
 
 
 
 
 ti- 
 
 
 ff' 
 
 f 
 
 a- 
 
 cr 
 
 / 
 
 ff- 
 f 
 
 
 /' 
 
 ff 
 
 /' 
 
 J 
 
 /' 
 
 # 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 «i 
 
 
 rn 
 
 
 «1 
 
 
 IX. 
 
 «• 
 
 / 
 
 ff 
 
 - 
 
 Bys i'r marc : 
 yr un diwedd. ; 
 
 a- 
 
 c 
 
 6- 
 
 #• 
 
 c 
 
 <T 
 
 / 
 
 ff- 
 
 a- 
 
 f 
 
 ff' 
 
 c 
 
 f 
 
 e 
 c 
 
 f 
 
 a 
 
 ff' 
 
 d 
 
 /I 
 
 /' 
 
 ir 
 
 
 /' 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 cc 
 
 
 ff\ 
 
 
 cc 
 
 /■ 
 
 cc 
 
 
 C I 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 C i 
 
 
 
 C 1 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 C\ 
 
 
 
 «1 
 
 
 
 «I 
 
 
 
 «I 
 
 
 
 ff\ 
 
 
 
 ff\ 
 
 
 
 a\ 
 
 
 
 f - 
 
 c 
 
 / 
 
 <T 
 
 d 
 
 f - 
 
 c 
 
 Byi i'r 
 
 X. 
 
 
 
 
 cr 
 
 
 - 
 
 ff- 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 « 
 
 a 
 
 marc, a'r! 
 '. 1 
 un diw- 
 edd. 
 
 c 
 
 f 
 
 cr 
 
 f 
 
 c 
 
 C i 
 
 ff' 
 
 e c 
 
 /i 
 
 cc 
 
 /' 
 
 cc 
 
 
 /i 
 
 cc 
 
 [/. 
 
 
 ff 
 
 
 f '\ 
 
 ff 
 
 CC 
 
 ff 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 ei 
 
 
 Cl 
 
 
 
 
 CI 
 
 Cl 
 
 
 Cl 
 
 <t\ 
 
 «i 
 
 
 
 a\ 
 
 
 i 
 
 1 a ' 
 
 
 
 
 a\ 
 
 ff* 
 
 
 ff\ 
 
1122 
 
 DECHRE YE OSTEG VAWJLÌ 3 NEU OSTEG IVAN TAB Y GOV. 
 
 a c 
 
 : f ~c 
 
 f 
 a 
 
 a c f 
 
 c 
 
 f 
 
 a 
 
 Bys i'r in arc : 
 yr un diwedd. 
 
 XL 
 
 «• 
 
 / 
 
 «• 
 
 f o 
 
 fy 
 
 ff 
 
 f< 
 
 /' ff 
 
 
 /i 
 
 /i 
 
 # 
 
 
 /• 
 
 ff 
 
 c\ 
 
 
 el 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 Ì CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 a\ 
 
 
 CI 
 
 Ci\ 
 
 
 a 
 
 
 ! « 
 
 
 
 a 
 
 
 I 
 
 feu 
 
 9 
 
 ci 
 
 /71 
 
 /' 
 
 ci 
 a\ 
 
 f 
 
 r 
 
 a c f 
 
 c\ 
 
 ff 
 
 /'■ ff 
 
 XII. 
 
 ? 
 
 /' 
 
 CI 
 
 CI 
 
 /l 
 
 CI 
 
 a I 
 
 / «' 
 
 / 
 
 e 
 
 r7 
 
 .v /r 
 
 / 
 
 / o 
 
 f 
 
 / 
 
 <• / 
 
 c 
 
 / 
 
 c 
 
 ft 
 
 / 
 
 / 
 
 c 
 
 
 c 
 
 / 
 
 Bys i'r niarc a'r 
 
 / 
 
 
 /1 
 
 CI 
 
 a! 
 
 
 ^ \ 
 
 /1 
 
 CI 
 
 «1 
 
 
 
 
 
 /' 
 
 C 1 
 
 fl 1 
 
 
 
 un diwed I. 
 
 Tervyn Gosteg yr Halen, yr hon a vyddid yn ei chanu o vlaen iaarchogion Arthur 
 pan ro id y palter a'r halen m\v bwrdd. 
 
 DECHRE YR OSTEG VAWE, NEÜ OS r AN VAB Y GOV 
 
 \ 
 
 c 
 
 f 
 
 e 
 
 f 
 
 e 
 
 f 
 
 
 
 
 
 e 
 
 f 
 
 c 
 
 f 
 
 (' 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 (' 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 » 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 e e 
 
 ý 
 
 c 
 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 d' 
 
 c 
 
 d 
 
 <■ 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 
 d e 
 
 f 
 
 (' 
 
 a 
 
 a 
 
 — 
 a 
 
 - 
 
 a 
 
 9 
 
 
 Í/ 
 
 
 /' 
 
 /i 
 
 /f 
 
 /i 
 
 /' 
 
 f 
 
 
 /' 
 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 CI 
 
 e\ ' 
 
 c\ 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 
 C 1 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 C 1 
 
 
 c : 
 
 
 01 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 in 
 
 a\ 
 
 <7< 
 
 
 9 
 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 CI 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 
 a\ 
 
 
R OSTEG VAWBj NEU OSTEG IVAN VAB Y GOV. 
 
 1123 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 f 
 
 y 
 
 
 / 
 
 7 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 f 
 
 d c 
 
 By 
 
 ä tervyn y 
 gainc. 
 
 Y d; 
 
 sy ;iv ol 
 
 yma 
 
 pob 
 
 c 
 
 f < 
 
 7 d d c 
 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 /' 
 
 
 
 cainc. 
 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 «i « 
 
 
 </ 
 
 
 a 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 C 1 
 
 ci 
 
 Cl CI 
 
 
 C 1 
 
 
 c\ 
 
 
 a 
 
 
 
 
 1 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 «i «i 
 
 
 <7 
 
 
 a 
 
 
 ff 
 
 
 
 
 1 
 
 f 
 
 ff 
 
 # / 
 
 
 
 
 ff 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 x 
 
 / 
 
 X 
 
 / 
 
 x g- 
 
 
 / 
 
 X 
 
 
 
 
 
 .'/'■ 
 
 f 
 
 e 
 
 d 
 
 
 J 
 
 9' 
 
 9' 
 
 a- 
 
 cr 
 
 Cl' 
 
 
 f 
 
 / 
 
 9' 
 
 
 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 
 f 
 
 f 
 
 J 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f 
 
 • 
 
 e 
 
 
 
 d 
 
 f 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 .9 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 /' 
 
 
 /> 
 
 
 /1 
 
 
 /' 
 
 c I 
 
 
 c 
 
 
 c I 
 
 
 Cl 
 
 
 C 1 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 d 
 
 
 cl 
 
 g\ 
 
 
 9 
 
 
 a\ 
 ff 
 
 
 fh 
 
 
 a\ 
 ff 
 
 
 a\ 
 ff 
 
 a\ 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 a\ 
 ff 
 
 
 ff 
 
 II. 
 
 / 
 
 a e 
 c d 
 
 f 
 
 X 
 
 e 
 d 
 c 
 
 S 
 
 f 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 1 ' 
 
 a 
 
 a 
 
 Cl 
 
 C 1 
 
 ci 
 
 C ! 
 
 c 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a'. 
 
 a\ 
 
 ff 1 
 
 a 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 JV 
 
 1) 
 
 
 .c 
 J 
 
 e 
 
 e 
 
 /' 
 
 /' 
 
 Cl 
 
 Ci 
 
 «l 
 
 a\ 
 
 # 
 
 ff 
 
 e 
 d 
 
 e 
 
 
 f 
 
 e 
 
 c 
 
 d \ 
 
 ; / 
 
 d 
 
 /l 
 
 f' 
 
 /■ 
 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 
 «1 
 
 «i 
 
 a\ 
 
 
 # 
 
 / 
 
 ff 
 
 
 
 / <* 
 
 /i 
 
 ci 
 «i 
 
 Bys yr tin 
 diwedd. 
 
 \ 
 
 S 
 
 % 
 
 
 d 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 d 
 
 / 
 
 C 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 f? 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 « 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 C 1 
 
 Cl 
 
 «l 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 4 N 
 
1124 
 
 YR OSTEG VAWB, NETJ OSTEG IVAN VAB Y GOV. 
 
 % // % 
 
 e ci' (j- N 
 
 ~d_ 9' I ff- f 
 
 G f ff' f o 
 
 s 
 
 \ a' \ 9 
 
 r ff- I f 
 
 f f I e e 
 
 9 a ff ff /' /' /' /' 
 
 CI C ' C| CI CI CI CI Cf 
 
 g\ a\ g\ g\ a\ a\ a\ a\ 
 
 ff ff ff ff 
 
 un. 
 
 / + 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 
 
 x 
 
 / + / + 
 
 
 a • a' 
 
 «• g- &• & 
 
 -\ f e d a- 
 
 r 
 
 ff' 
 
 f 
 
 ff' 
 
 f 
 
 f 
 
 e d 
 
 C ff' 
 
 _ f f f f 
 
 f e e e e e 
 
 \<i ô\ 
 
 a a 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 
 
 9 
 
 ff 
 
 /> / / 
 
 f 
 
 CI CI 
 
 c 
 
 c 
 
 c\ 
 
 c 
 
 
 
 c 
 
 
 c c c 
 
 c 
 
 a\ a 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 ff' 
 
 
 
 ff' 
 
 S'" 
 
 a I a a 
 
 a 
 
 ff ff 
 
 ff 
 
 f 
 
 
 
 
 
 
 
 ff ff ff 
 
 f ' 
 
 / + 
 
 
 
 
 
 
 v. 
 
 1 
 
 / 
 
 + 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 
 
 _ f f 
 
 fee 
 
 .'/' 
 
 d 
 
 f 
 
 c 
 
 Bys. 
 
 ; a ' 
 
 w 
 ff' 
 
 a: 
 ff' 
 
 ff' 
 
 1 / < 
 
 j d 
 
 b- 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 f 
 
 ff' 
 
 f 
 
 f 
 
 e d 
 
 f f 
 
 
 f 
 
 
 f 
 
 ° 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 9 
 
 9 
 
 
 
 9 
 
 c o 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 CI 
 
 c 
 
 
 
 CI 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 a a 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 a\ 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 9\ 
 
 !/ 
 
 
 
 ff 
 
 ff ff 
 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 
 
 
 
 
 VJ. 
 
 
 / + / + 
 
 
 / + 
 
 
 
 
 / + 
 
 
 / / / / 
 
 
 / / 
 
 
 
 
 a • a ' 
 
 c «• 
 
 f e e e e e 
 
 | d c 
 
 / e e </■ 
 
 d f c 
 
 Bys 
 
 yr un 
 
 diwedd. 
 
 a- 
 
 ff' ff' ff' 
 
 9 
 
 f f f 
 
 f 
 
 f f 
 
 / / 
 
 a 
 
 a 
 
 
 c c c 
 
 c 
 
 C 1 c 
 
 c c 
 
 
 c\ 
 
 CI 
 
 9 
 
 a a a 
 
 a 
 
 a a 
 
 a 
 
 
 a\ 
 
 01 
 
 
 ff ff ff 
 
 ff 
 
 ff ff 
 
 ff ff 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 
 
 / + 
 
 / / 
 
 
 
 f e 
 
 d c 
 
 9' 
 
 ff' 
 
 f 
 
 ff' 
 
 f f 
 
 e 
 
 d c c ' 
 
 / / 
 
 f e e c 
 
 _ if- 
 
 feed 
 
 f e í 
 
 ff' 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 
 9 
 
 9 
 
 f f 
 
 f f 
 
 / / 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 
 a 
 
 a 
 
 9\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 9 
 
 a a 
 
 a a 
 
 a a 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 
 
 
 
 ff ff 
 
 ff ff 
 
 ff ff 
 
 
<- ; / 
 
 / 
 
 ff 
 
 YR OSTEG VAWR, SEU OSTEG IVAN VAB Y GOV. 
 
 ff 
 
 ff .ff 
 
 112,1 
 
 i 
 
 VI i. 
 
 i 
 
 1 
 
 1 
 
 
 e e 
 
 
 
 i 
 
 
 
 Bvs yr un 
 
 c c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 \ d d c 
 
 d d 
 
 d 
 
 d 
 
 d d d 
 
 d 
 
 diwedd. 
 
 a 
 
 
 
 
 a 
 c 
 a 
 
 
 a a 
 c c 
 a a 
 
 ff 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 ! /7' 
 
 
 y/ 
 
 
 
 // 
 
 // 
 
 
 S 
 
 # 
 
 r x 
 
 
 
 f\ 
 
 a- 
 
 \ 
 
 ff' 
 
 \ /\ 
 
 / / _ 
 
 e e d 
 
 i i 
 c c c c 
 
 i i 
 c c e c 
 
 e e 
 d d c 
 
 f 
 
 r 
 
 f 
 
 f 
 
 d a (1 
 
 ff 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 /' 
 
 f 
 
 
 f\ . /I 
 
 c 
 
 C 1 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c\ a 
 
 9 
 
 a, 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 a\ a\ 
 
 
 ff 
 
 _ 
 
 Jl 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 ff ff 
 
 Bys yr im 
 diwedd. 
 
 VIII. 
 
 a 
 
 a 
 
 a. 
 
 a 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 a 
 
 a\ 
 
 a 
 
 a 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff' 
 
 / 
 b' 
 
 a 
 
 ff 
 
 c\ 
 
 c 
 
 a 
 
 #' 
 
 ff 
 
 
 + 
 
 / 
 
 7 
 
 
 / 
 
 + 
 
 
 
 
 e • 
 
 c 
 
 d 
 
 
 Cl' 
 
 a- 
 
 
 
 
 a- 
 
 h- 
 
 b- c- 
 
 a- 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 \f 
 
 f 
 
 a 
 
 
 a 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 c )\ 
 
 
 c 
 
 C 1 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 a\ 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 Bys yr un 
 
 diwedd. 
 
 + 
 c 
 b- 
 
 / 
 c 
 
 I- 
 
 a 
 c 
 a 
 
 ff 
 
 \ 
 b- 
 
 c • 
 
 (i i 
 c I 
 a i 
 
 
 
 / 
 
 i 
 
 / 
 
 + 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 -f 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 i 
 
 
 
 
 
 
 c- 
 
 €' 
 
 c- 
 
 c 
 
 c 
 
 b' 
 
 
 re 
 
 a' 
 
 a- 
 
 a- 
 
 a; 
 
 «• 
 
 Cl' 
 
 
 
 
 
 d 
 
 ff' 
 
 b' 
 
 b 
 
 b- 
 
 b' 
 
 ff- 
 
 b- 
 
 f 
 
 f 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 f 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 f 
 
 9' 
 
 ff' 
 
 fee 
 
 .ff ' 1 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 ff 
 
 /' 
 
 f 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 C 1 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 9 
 
 
 a 
 .ff 
 
 
 ffi 
 
 
 <n 
 
 a 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 a 
 IT 
 
 
 a 
 
 .ff 
 
 
 
 a 
 
 ff 
 
 a 
 
 .ff 
 
 
1126 
 
 YH OSTEG YAWR, NEU OSTEG IVAN VAB Y GOV 
 x. 
 
 d f 
 
 By*. 
 
 c c 
 
 f 
 'e d 
 
 c 
 
 i / 
 3 e d 
 
 c 
 
 / _ 
 
 ?ed 
 
 I _ Í 
 
 e d e 
 
 d 
 
 ~ \ 
 
 J- 
 e d 
 
 f f 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 ff 
 
 a 
 
 ff ff 
 
 
 /« 
 
 /i 
 
 e c i 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 Ci Ci 
 
 
 CI 
 
 Ci 
 
 a a\ 
 
 
 a\ 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 //' 
 
 a 
 
 ff\ ff> 
 
 
 a\ 
 
 a 
 
 ff ff 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 
 % S 
 
 
 ý 
 
 
 
 XI. 
 
 
 
 
 
 
 
 * f 
 
 
 f 
 
 \ 
 
 
 \ v 
 
 \ 
 
 v 
 
 \ v 
 
 \ <f 
 
 
 f 
 
 d e 
 
 
 e 
 
 e 
 
 
 e e 
 
 e 
 
 e 
 
 e e 
 
 e e 
 
 v c e d 
 
 c d e 
 
 f 
 
 d e 
 
 f d c 
 
 Bjs yr un 
 
 diwedd. 
 
 d c 
 
 i 
 
 d 
 
 c\ 
 
 d c | 
 
 d c 
 
 ff 
 
 f 
 
 f f< 
 
 
 /■ 
 
 ff 
 
 a a 
 
 a 
 
 a 
 
 9 a 
 
 ff ff 
 
 c i 
 
 c 
 
 C\ C\ 
 
 
 e i 
 
 C\ 
 
 
 c\ c 
 
 c 
 
 c 
 
 C! C 
 
 C\ C\ 
 
 a 
 
 a 
 
 a a 
 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 
 a\ a\ 
 
 a 
 
 a 
 
 g\ a\ 
 
 ff ff' 
 
 f 
 
 ff 
 
 ff ff 
 
 s 
 
 ff 
 
 
 ff ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 % 
 
 s 
 
 
 XTI. 
 
 // // 
 
 
 // 
 
 
 \ ÿ \ y e 
 
 f 
 
 
 e e \ ip 
 
 f r 
 
 «f 
 
 \ a- 
 
 
 e e e e d 
 
 e 
 
 Fordd yr 
 
 un vesur 
 a'r Hall. 
 
 d d e e 
 
 e f 
 
 e 
 
 ff r 
 
 a- 
 
 d c d c c 
 
 d e f 
 f 
 
 cede 
 
 e d e 
 
 c 
 
 f f ff 
 
 . 
 
 ff ff f ff f 
 
 a a a a 
 
 f/ « ff 
 
 ff 
 
 ff ff • 
 
 
 C! CI CI C C 
 
 c 
 
 
 c\ c\ c e 
 
 e\ c c\ 
 
 c 
 
 CI CI 
 
 
 a i a i a I a a 
 
 a 
 
 
 a\ a\ a ct 
 
 g\ a\ g\ 
 
 ff 
 
 Cl\ a\ 
 
 
 ff i ü ff ff 
 
 ff 
 
 
 ff ff ff ff 
 
 ff 
 
 
 ff ff 
 
 
 
 ff 
 
 
 % 
 
 // 
 
 
 ff 
 
 
 
 
 XIII. 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 \ 
 
 ff' 
 
 
 e 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 \ 
 
 
 : « / y 
 
 e 
 
 / 
 
 V 
 
 e / Ý 
 
 / 
 
 e 
 
 f 
 
 e 
 
 1 r 
 
 i 
 
 c 
 
 e 
 d e 
 
 f 
 
 e 
 d e 
 
 J 
 
 e 
 
 d c 
 
 Bys yr un 
 diwedd. 
 
 ill 
 
 c d d 
 
 d 
 c 
 
 f 
 d 
 
 / 
 
 d 
 
 Í I I 
 
 c d d 
 
 ff 
 
 f 
 
 
 \f 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 f 
 
 a a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 ff « 
 
 c\ 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c\ 
 
 
 c 
 
 
 CI c 
 
 e 
 
 c 
 
 
 CI CI 
 
 a\ 
 
 a 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 a\ 
 
 
 a 
 
 
 a\ a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 ff (I 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 \ ff ff 
 
 ff ff 
 
 
 ff 
 
CAN IAD Y GWYN 1URYDD. 
 
 1127 
 
 \ % % f S 
 
 f f d f f d f f d ë ~e 
 
 7> d 7' d cddcddcdëfd 
 
 \_ 
 
 c 
 
 f d c 
 
 V 
 
 » 
 
 /. /' 
 
 /< / 
 
 f /i 
 
 /i 
 
 /i 
 
 c\ 
 
 C 1 
 
 c\ a 
 
 c c 
 
 c\ c\ 
 
 c-i 
 
 Ci 
 
 in 
 
 9\ 
 
 a\ a\ 
 
 a a 
 
 a\ a ! 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 
 
 ff ff\ 
 
 ff f 
 
 ff ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 JBys yr un vath a'r gyntav, 
 ond bod yr un vath 
 a'r gainc gyntav. — Ond 
 bod priced gwrthwy neb 
 yn lie plethiad y bys , 
 bach. 
 
 Tervyn yr Osteg Vawr, neu Osteg Ivan vab y Gov. 
 
 DECHEE GOSTEG LWYTEG. 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 f 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 1 
 
 d 
 
 e 
 
 a 
 
 d 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 c 
 
 f 
 
 Bys). Dyna y gainc i 
 cryntav : Dvma v diw- ; 
 edd sy ar ol pob cainc. 
 
 a 
 
 a 
 
 
 V 
 
 Í/ 
 
 f. 
 
 f 
 
 
 f 
 
 a 
 
 c\ 
 
 
 C 1 
 
 c 
 
 Ci 
 
 c 
 
 
 C 
 
 c 
 
 
 a i 
 
 a> 
 
 
 ff 1 
 
 V' 
 
 a í 
 
 a 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 ]. 
 
 \ 
 
 - 
 <1 . 
 
 CAXIAD Y GWYN 
 \ \ \ \ \ \ \ 
 
 e e e e e e e 
 d\ d\ d\ d d d d 
 
 B 
 
 ii. 
 
 IBYDD. 
 
 \ \ \ 
 
 e e e 
 
 d f d\ d 
 
 \ \ 
 
 e e 
 
 f ~l\ d 
 
 DECH11E. 
 
 b 
 i/ 
 
 a b a c c\ c\ c\ 
 
 U il i) 
 d\ e\ e\ 
 
 b c\ b 
 
 .'/ i) 
 
 d d 
 
 CI c 
 V 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 t 
 
 f 
 
 e 
 
 $ 
 
 f 
 
 e 
 
 1 
 
 f 
 
 e 
 
 t 
 
 f 
 
 f 
 
 d 
 
 1 
 
 d 
 
 f 
 
 d 
 
 in. 
 
 d 
 
 ir 
 
 d 
 
 \ d 
 
 ff' 
 
 d 
 
 d 
 
 ff' 
 
 d 
 
 d 
 
 il- 
 
 d 
 
 C 1 
 
 
 a 
 
 
 c i 
 
 
 b 
 
 c\ 
 
 
 b 
 
 a 
 
 
 c 
 
 c\ 
 
 
 c 
 
 ex 
 
 
 
 
 </ 
 
 
 
 
 
 V 
 
 
 
 
 
 
 
 <J 
 
 
 
 U 
 
 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 e\ 
 
 
 
 4 o 
 
1121 
 
 i 
 
 
 
 
 
 CANIAD 
 
 Y 
 
 GWYN 
 
 B1BYDD. 
 
 
 
 
 
 IV. 
 
 \ 
 e 
 d 
 
 % 
 9' 
 
 % 
 ff' 
 
 / \ 
 
 d d ] 
 
 \ 
 
 e 
 ? d 
 
 % 
 
 r 
 
 ff' 
 
 / 
 
 / 
 d 
 
 \ 
 e 
 d ~c 
 
 V. 
 
 e 
 
 d a- 
 
 9' «■ 
 
 \ 
 e 
 | d a- 
 
 íl' 
 
 a- 
 
 b 
 
 c\ 
 
 b 
 
 c\ 
 
 c 
 
 C ! 
 
 c 
 
 
 c\ 
 
 1) 
 
 c\ 
 
 b 
 
 C I 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 
 íl 
 
 
 !/ 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 d 
 
 
 e\ 
 
 
 e i 
 
 
 ! 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 + 
 
 // 
 
 + 
 
 / / \ 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 e 
 
 d a- 
 
 9 « • 
 
 | d a 
 
 9 a 
 
 , 
 
 9' 
 f 
 
 9' 
 f 
 
 9' 
 
 f 1 
 
 ff' 
 
 f 
 
 ff' 
 
 f 
 
 / c d 
 
 d d c 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 f 
 
 9' 
 f 
 
 9' 
 f 
 
 0. 
 
 C l 
 
 c 
 
 c, 
 
 ì 
 
 
 c\ 
 
 
 1) 
 
 c\ 
 
 c 
 
 
 c i 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 
 e i 
 
 
 c 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 e i 
 
 
 
 
 + 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 f 
 
 e 
 
 d 
 
 
 
 c 
 
 
 c • 
 
 | 
 
 c- 
 
 
 C" 
 
 
 d- 
 
 C' 
 
 
 d- 
 
 f 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 VII. 
 
 / 
 
 (c 
 
 9' 
 
 a- 
 
 9' 
 
 (C 
 
 1 9' 
 
 ((• 
 
 VIII. 
 
 / - 
 
 <r a- 
 
 / 
 
 <r | 
 
 c 
 
 
 c\ 
 
 ' 
 
 b 
 
 
 c\ 
 
 
 c 
 
 
 c I 
 
 
 h 
 
 <■ i 
 
 b 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 ê\ 
 
 
 
 
 
 d, 
 
 
 
 
 di 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 G' 
 
 d- 
 
 
 C' 
 
 c • 
 
 c • 
 
 
 
 1 
 
 í 
 
 
 
 $ 
 
 
 .V 
 
 ü' 
 
 f «■ 
 
 \9' 
 
 (l' 
 
 f a ' 
 
 9 ' " * 
 
 IX. 
 
 / 
 
 c • a 
 
 • i / c- 
 
 (C' 
 
 í {r 
 
 c* 
 
 a- 
 
 
 
 — 
 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 , _ 
 
 
 
 Cì 
 
 
 c 
 
 9 
 
 e\ 
 
 C l 
 
 
 c 
 
 9 
 
 f 
 
 oì 
 
 
 6 
 
 9 
 d 
 
 C 1 
 
 b c\ 
 9 
 
 
 c 
 
 9 
 
 e\ 
 
 C 1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 c 
 
 
 / 
 
 + 
 
 c • 
 
 
 / 
 
 + 
 
 6- 
 
 
 / 
 
 + 
 
 b- 
 
 
 $ 
 
 
 
 d- 
 
 íh 
 
 b- 
 
 
 d- 
 
 d- 
 
 &• 
 
 
 c • 
 
 c • 
 
 a- 
 
 
 C ' 
 
 c 
 
 <i • 
 
 r 
 
 c- a- 
 
 X. 
 
 d- 
 
 '• 
 
 c • 
 
 a • 
 
 d- 
 
 l 
 
 c- 
 
 C l 
 
 cr 
 
 C' 
 
 6- 
 
 ô- 
 
 9' 
 
 C" 
 
 d- 
 
 d- 
 
 //• 
 
 c 
 
 c\ 
 
 h 
 
 
 c\ 
 
 
 c 
 
 
 r 1 
 
 
 c 
 
 
 C i 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 ■€ 1 
 
 
 di 
 
 
 
 
 1 dx 
 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 
 e i 
 
 
 
 
(JANiAD Y GWYN BIEYDD, 
 
 11*29 
 
 + <■■ 
 
 
 , 
 
 d- b- 
 
 
 d 
 
 c • a • 
 
 d- 
 
 c 
 
 c i 
 
 b 
 
 (I 
 
 d\ 
 
 
 c ■ 
 
 
 / 
 
 + 
 
 C' 
 
 
 \ 
 
 
 b- 
 
 
 C' 
 
 C' 
 
 b' 
 
 
 .'/• 
 
 
 <r 
 
 C' 
 
 b' 
 
 b' 
 
 ,r 
 
 a- 
 
 ./' 
 
 il- 
 
 
 — 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 c 
 
 
 C\ 
 
 
 c 
 
 
 ex 
 
 
 !l 
 
 
 
 
 .'/ 
 
 
 
 ' 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 f 
 
 
 
 
 
 e 
 
 (1 
 
 d 
 
 1) 
 il 
 
 d\ 
 
 e 
 
 f 
 
 C l 
 
 d 
 
 f //' 
 
 \ 
 
 / 
 
 / ff' e 
 
 \ 
 
 /|_ 
 ./' //' e I d 
 
 f 
 
 + / 
 
 € C 
 b' b 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 \ 
 
 ! 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 -f 
 
 / 
 
 + 
 
 
 / 
 
 
 c 
 
 
 
 
 / 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 1 
 
 I 
 
 
 d- 
 
 d- 
 
 d- 
 
 d- 
 
 d- 
 
 d- 
 
 
 c 
 
 9' 
 
 d 
 
 e 
 
 / 
 
 il' 
 
 e 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 a 
 
 1 
 
 1 
 
 d- 
 
 G 
 
 C 
 
 C' 
 
 c • 
 
 C' 
 
 C' 
 
 C' 
 
 h 
 
 
 
 - 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 í/ 
 
 e l 
 
 
 C 1 
 
 
 _ 
 í/ 
 
 c i 
 
 
 C 1 
 
 
 : 
 
 b 
 
 9 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 b 
 
 !/ 
 d\ 
 
 
 C 1 
 
 c t 
 
 9 
 
 e i 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 + / 
 
 e c 
 b- h 
 
 c 
 9 
 
 + / + / + /'"' + 
 
 c j d- d- d' d' d- d- 
 
 b ' \ d c c c- c c • c • 
 
 ì 
 
 I b 
 
 f/ 
 
 d\ 
 
 c i c 
 9 
 
 / + \ \ X 
 
 c c a- f/' f Fordd i'r 
 
 6- b- < r <i- f </■ d- gainc y 
 
 blaeno'r 
 
 c\ c c\ .. 
 
 _ groôsall- 
 
 '■> 
 
 / + 
 
 <r r 
 f f 
 
 XllWl). 
 
 „ + 
 
 / 
 
 + 
 
 \ 
 
 9' 
 
 íl' 
 
 / 
 
 f 
 
 f 
 
 e 
 
 XIII. 
 
 \ 
 / 
 
 ff' à f 
 
 f « 
 
 b 
 
 C 1 
 
 c 
 
 c\ 
 
 b 
 
 c 
 
 b 
 
 C 1 
 
 c 
 
 e i 
 
 II 
 
 
 ÍJ 
 
 
 \\ fn 
 
 
 íl 
 
 
 9 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 1 
 
 1 dx 
 
 
 d 
 
 
 e i 
 
 
 \ 
 / 
 
 d f 
 
 b 
 
 í/ 
 d\ 
 
 / 
 d 
 
 f V 
 
 f 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 c 
 
 e 
 
 il- 
 
 d 
 
 e 
 
 c 
 
 a 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 ex 
 
 
 
 
 C 1 
 
 í/ 
 
 
 
 íl 
 
 
 1 
 
 e\ 
 
 
 
 e i 
 
 
 , 
 
 Tervyn Caniad 
 i r Gwvii Bibydd. 
 
1130 
 
 CANIAD YSTAYELL. 
 
 « 1 
 
 \ 
 
 \ 
 * 1 
 
 \ 
 & 1 
 
 \ 
 a "p 
 
 b a | 
 
 \ 
 
 a 
 
 
 
 3 
 
 B 
 
 / 
 e Ô 
 
 (i 
 
 B 
 
 / 
 
 6 
 
 \ 
 
 / 
 
 9 
 
 ff 9 
 
 /7 
 
 « a 
 
 « /7 
 
 /7 « 
 
 « <7 /7 
 
 9 
 
 
 
 Bys 
 
 dech. 
 
 /7 
 
 /i 
 
 9 
 
 /i 
 
 /i 
 
 /i 
 
 el 
 
 /| 
 
 /i 
 
 e i 
 
 el 
 
 a\ 
 
 /1 
 
 e i 
 
 /. * 
 
 e i 
 
 d\ 
 
 w 
 
 £ J 1 
 
 /71 
 
 </i 
 
 /I 
 
 «i 
 
 </' 
 
 «i </l 
 
 
 
 
 
 
 «i 
 
 «i 
 
 
 in 
 
 
 /71 
 
 1 c 6 ò | b 
 
 f/ g g a a a 
 
 u\ (j\ a\ a\ 
 
 (j g a b g a b a g a 
 g\ a\ b\ g\ a\ b\ a\ g\ 01 
 
 \ 
 
 a 
 9 
 
 % 
 
 a, 
 
 9 
 
 f 
 
 \ a 
 a g 
 
 9 /' 
 
 \ a 
 a g 
 
 7/ ./■' 
 
 d\ e\ d\ a\ d\ <h a\ d\ d\ <t\ 
 
 <n //i /71 g\ g\ g\ 
 
 
 
 1 
 
 1 
 
 
 ^ 
 
 
 
 // 
 
 
 ^ 
 
 
 ^ 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 \| 
 
 Vx 
 
 
 ft 
 
 \ 
 
 
 <■ 
 
 
 b 
 
 
 <? 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 a 
 
 i 
 
 
 
 a 
 
 B 
 
 a 
 
 /, 
 
 1 
 
 b 
 
 1 
 
 a 
 
 8 
 
 7, 
 
 <v 
 
 B 
 
 a 
 
 
 /7 
 
 9 
 
 9 
 
 L f 
 
 // 
 
 9 
 
 <v 
 
 a 
 
 a 
 
 // 
 
 9 
 
 <7 
 
 a 
 
 // 
 
 /7 
 
 9 
 
 
 d.\ 
 
 
 d\ 
 
 el 
 
 
 e i 
 
 /1 
 
 
 /i 
 
 
 el 
 
 
 /I 
 
 0*1 
 
 
 e i 
 
 d 
 
 /7i 
 
 d\ 
 
 0" 
 
 5" 
 
 
 /7i 
 
 «1 
 
 
 «1 
 
 
 //' 
 
 
 «1 
 
 /7' 
 
 
 
 
 By, 
 i declne ; 
 fordd. 
 
 
 \ 
 « 1 
 
 ft 
 
 a 
 
 
 \ 
 ft 
 
 B * 
 
 B 
 
 
 /7 // 
 
 9 
 
 ft 
 
 a 
 
 r/ £/ c 
 
 .v 
 
 111. 
 
 el 
 
 ei 
 
 
 /' 
 
 /1 
 
 
 
 /7i 
 
 /7 1 
 
 
 01 
 
 <y 
 
 
 ft 
 
 .V » 
 
 el 
 
 .'/I 
 
 1 Í 
 
 «7 a 
 
 /1 
 
 «I 
 
 \ \ 
 
 a ]\ (i 
 
 9 9 9 
 d\ e i d i 
 
 //i 
 
 ;B)-o declir 
 
 i fordil. 
 
 
 
 / // 
 
 
 
 ^ 
 
 ^ 
 
 
 <^ 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 7- (1 
 
 \ 
 
 
 & 
 
 c 
 
 \ 
 
 rZ. 
 
 \. 
 
 e \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 b c 
 
 c 
 
 
 « 
 
 ft 
 
 ft 
 
 (' 
 
 c 
 
 b b 
 
 B * 
 
 b 
 
 <i 
 
 // 
 
 a 
 
 9 
 
 r 
 
 IV. 
 
 6 
 
 a b 
 
 b 
 
 « 
 
 // 
 
 a 
 
 <Y 
 
 b 
 
 b 
 
 a a 
 
 fí « c a 
 
 b g 
 
 « /I 
 
 9 
 
 /i 
 
 // 
 
 
 .V 
 
 /i 9 
 
 7/ 
 
 /I 
 
 .V 
 
 /i 
 
 /' 
 
 9 
 
 9 
 
 /l /1 
 
 ^ 
 
 /i 
 
 C 1 
 
 ai 
 
 9* 
 
 
 91 
 
 a\ g\ 
 
 /71 
 
 <i | 
 
 
 01 
 
 rtl 
 
 /7i 
 
 9 ] 
 
 a i a i 
 
 .V 
 
 «i 
 
 /71 
 
 
 
 
 
OAXIAD YSTAVELL. 
 
 1131 
 
 \ 
 
 9 ; 
 
 Bys dechre ; 
 fordd; yr un 
 
 /' diwedd. 
 
 
 // // 
 
 
 
 S // 
 
 
 S 
 
 
 
 S 
 
 
 c d 
 b e 
 
 
 \ 
 c 
 
 b c 
 
 7, I 
 
 
 b 7 
 
 
 ' 
 
 c 
 b 
 
 h 
 
 a b c 
 
 d 
 
 b a 
 
 9 « 
 
 b 
 
 c a b c 
 
 ! d 
 
 b 
 
 a b c 
 
 tn 
 
 /' ~J 
 
 
 9 /1 
 
 </' /i 
 
 
 /1 9 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 //> 
 
 a\ g\ 
 
 
 g\ if 
 
 a 
 
 
 a i g i 
 
 
 9' 
 
 0\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // // 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 ■\ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 ' 
 
 c d 
 
 \ 
 
 h | 
 
 6 
 
 è 
 
 « 
 
 <7 
 
 a 
 
 
 
 « 1 
 
 <i 
 
 
 
 b c % 
 
 c 
 
 r rt 
 
 <i c 
 
 a ? 
 
 ' /7 « /' 
 
 
 
 / 
 
 .'/ 9 
 
 
 
 Bys dechre ; 
 fordd. 
 
 l 
 
 VI. 
 
 b a b d 
 
 h <t 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 — — 
 
 — 
 
 /i 
 
 .</ 
 
 /i 
 
 el 
 
 «1 
 
 .'/ ! 
 
 al 
 
 .?' 
 
 9- 
 
 
 1 
 i 
 
 9 /1 9 
 
 9 f 
 
 /,' i 
 
 /7 1 
 
 «i 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 
 
 i 
 
 g\ co g\ 
 
 g\ a 
 
 ý 
 
 ,■/ 
 
 // 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b 
 
 <' 
 
 \ c7 
 
 \. c 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 a 
 9 
 
 a c 
 
 : & ■ a ■ f 
 
 rt Ò f/ 
 
 c b 
 
 l 7 
 
 c 
 
 5 1 
 
 « a 
 
 b b a 
 a c a b (j 
 
 
 
 a /. 
 
 9 
 
 
 
 a 
 9 
 
 ! f 
 
 Bys 
 
 dechre ; ; 
 
 fordd. 
 
 j 
 
 9 l 
 
 /i 
 
 /I 9 
 
 9 /I 
 
 
 /l 
 
 9 
 
 /, e, 
 
 <7I 
 
 ff\ 
 
 a\ 
 
 in 
 
 /71 
 
 
 a 
 
 a\ g; 
 
 ffi a 
 
 
 ai 
 
 <7' 
 
 «" 5" 
 
 
 
 
 
 
 1 
 
 
 
 ý 
 
 S 
 
 
 S 
 
 ^ 
 
 
 // 
 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 vir. 
 
 — 
 d 
 
 e 
 d 
 c 
 
 e ç 
 
 d d 
 
 c 
 
 d 
 c 
 b 
 
 6 
 d 
 C 
 
 7l 
 c 
 
 f 
 e 
 7l 
 
 \ 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 \ 
 
 d 
 c 
 
 I d 
 
 c c 
 
 \ 
 
 7i 
 
 e c 
 
 d 
 
 \ 
 c 
 b 
 
 c 
 
 \ 
 b 
 a b 
 
 \ 
 
 9 
 
 \ \ 
 
 9 a 
 « f 9 
 
 
 b 
 
 a 
 
 b b 
 
 a 
 
 7/ 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 /i 
 
 € ! 
 
 a\ g\ 
 
 
 9' 
 
 a\ 
 
 9* 5" 
 
 «1 
 
 9>- 
 
 a\ 
 
 a 
 
 ff* 
 
 9 ] 
 
 «i 
 
 a\ 
 
 9~ 
 
 a\ 
 
 
 9> 
 
 
 a\ 
 
 Ó" 
 
 
 
 
 
 // // 
 
 
 -/ // 
 
 // 
 
 
 \ v \ 
 
 
 
 è f 
 
 \ 
 
 d e 
 
 \ / 
 
 \ 
 
 g a |j " a 
 
 Bys 
 dechre ; 
 fordd. 
 
 VIII. 
 
 d e 
 
 e 
 
 c d 
 
 d e 
 
 e 
 
 /• // // Í/ 
 
 d c d e 
 
 f d 
 
 v b c d 
 
 e c d e 
 
 f d 
 
 fli g\ g\ 
 
 b a b 
 
 b 
 
 a. 7) a 
 
 a b 
 
 5 
 
 
 
 
 g\ a\ g\ 
 
 S" 
 
 a\ g\ n\ 
 
 a i g i 
 
 9* 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 : 
 1 ì 
 
 7i 
 
 d I 
 
 / 
 d 
 
 d 
 
 \ 
 
 c 
 
 \ 
 6 
 
 \ 
 
 \ 
 9 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 c d 
 
 e c c 
 
 c e c d 
 
 b 
 
 cab 
 
 /7 
 
 « /' 
 
 ^ 
 
 /1 
 
 ^ 
 
 5 5 
 
 Bys dechre ; 
 fordd hyd. 
 
 a 
 
 a 
 
 e i 
 
 a 
 
 9 
 
 /■ 
 
 el 
 
 «i 
 
 5" 
 
 «1 
 
 9^ 
 
 0i 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 g\ 
 
 a\ 
 
 9i 
 
 01 
 
 ŵ', 
 
 
 
 
 
 
 1 
 
 4 p 
 
1132 
 
 CANIAD YSTAVELL, 
 
 
 
 
 
 
 // // 
 
 s s s s 
 
 
 
 
 1 
 
 
 ê / 
 d e % 
 
 \, d e \ f \ e 
 
 e o d f d e f e d f 
 
 \ 
 d 
 
 1 d 
 
 \ 
 
 d 
 
 \ 
 c 
 
 
 d c d f 
 
 d c b c e c d f d c e 
 
 e . 
 
 c c e 
 
 
 
 d b c 
 
 IX. 
 
 b a b 
 
 b a g a a b b a 
 
 a 
 
 6 
 
 a 
 
 9 
 
 
 g\ a\ g\ 
 
 g\ a\ g\ a\ a\ g\ g\ a\ 
 
 a\ 
 
 gM 
 
 ct\ 
 
 </l 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ \ \ \ 
 
 
 1 
 
 
 
 
 
 
 a' 
 
 
 h 
 
 a 
 
 ì 
 
 a g a "| a 
 
 
 
 O' 
 
 § 
 
 9' 
 
 9' 
 
 Ö 
 
 Ü' 
 
 
 a b 
 
 g 7t 
 
 /' 
 
 ì /< </ # £ 
 
 Bys; 
 fordd. 
 
 X. 
 
 | 
 
 d 
 
 £• 
 
 d cr b 
 
 ' cr d 
 
 Cl' 
 
 !)■ *■ 
 
 «■ 
 
 /' 
 
 e\ 
 
 a\ 
 
 </l «I /7 ■ 01 
 
 9 
 
 
 9 
 
 1) 
 
 
 /' 
 
 
 CA 
 
 <J\ 
 
 
 
 
 í 
 
 9* 
 
 
 <7' 
 
 <7> 
 
 
 «i 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 //" 
 
 «• 
 
 .t 
 
 o 
 
 0- 
 
 0' 
 
 Cl' 
 
 ü' 
 
 9' 
 
 <?• 
 
 1 
 
 «• 
 
 
 tf 
 
 / 
 
 c? 
 
 «• 
 
 «3 </' 
 
 d- c b' ü' d 
 
 f 
 
 ü' 
 
 f 
 
 £" 
 
 0- 
 
 <T 
 
 Dyma y 
 
 5 
 
 /i 
 
 £ 
 
 
 <7 
 
 í)\ 
 
 f' 
 
 9 
 
 /' 
 
 £ 
 
 
 9 
 
 diwedd. 
 
 ' 
 
 «i 
 
 5" 
 
 
 </' 
 
 </i 
 
 a\ 
 
 9* 
 
 a\ 
 
 </' 
 
 
 9* 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 1 
 
 C* 
 
 &• 
 
 u- 1 
 
 ô- 
 
 «■ 
 
 !/■ 
 
 ì 
 
 C' 
 
 6« 
 
 ö- 
 
 1 
 
 6- 
 
 0' 
 
 *' 
 
 0" 
 
 <r / 
 
 / 
 
 / 
 
 f 
 
 U' 
 
 9' 
 
 /r 
 
 «• 
 
 «• 
 
 Cl' 
 
 
 /< 
 
 
 /« 
 
 ei 
 
 
 c\ 
 
 
 /' 
 
 e\ 
 
 /• 
 
 
 f' 
 
 
 «i 
 
 
 «i 
 
 5" 
 
 
 9* 
 
 
 a\ 
 
 <n 
 
 a\ 
 
 
 a\ 
 
 \ 
 
 1 «• 
 
 //• //• «• b 
 
 <j\ a\ b\ g\ a\ 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 (l' 
 
 \ 
 
 a- 
 
 \. 
 
 cr 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 > 
 
 
 
 
 
 cf 
 
 9' 
 
 Cl' 
 
 <r 
 
 w 
 
 fj' 
 
 w 
 
 l 
 
 cr 
 
 
 a 
 
 b- 
 
 Ct' 
 
 9' 
 
 a' 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 V 
 
 f 
 
 ÍJ' 
 
 9' 
 
 ff' 
 
 XI. 
 
 e\ â 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 <n 
 
 a\ 
 
 d\ e\ d\ a\ 
 
 d\ 
 
 d\ a\ 
 
 d\ 
 
 d\ a\ 
 
 d\ 
 
 $ 
 
 d\ 
 
 
 </i 9 V 
 
 
 
 
 
 </' 
 
 g\^ 
 
 tn 
 
 g\^ 
 
 <J\ 
 
 g]~/ 
 
 <J\ 
 
 d\ 
 
 r/i 
 
 
 
 a d\ 
 
 / 
 a 
 e\ c a d\ 
 
 / 
 a 
 e\ d\ 
 
 
 / 
 
 a 
 ei 
 
 
 c 
 
 
 / 
 
 a 
 
 e i d a d\ 
 
 Bya 
 
 9 <J\ 9 
 
 a\f\a\f\a\ f\ 
 
 9* 9 ft" 
 
 9 
 
 a\ 
 
 /' 
 
 a 
 
 /■ 
 
 9\ ÍJ ( J\ fJ ff^ 9* 
 
 byn. 
 

 
 
 
 CANiAD 
 
 YSTAVELL, 
 
 
 
 
 
 
 1133 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 a 
 
 ei c 
 
 a d\ 
 
 
 a 
 
 e\ 
 
 di 
 
 a 
 
 e i c 
 
 
 a 
 ei 
 
 
 d 
 
 
 a di 
 
 a\ f\ a f\ 
 
 a\ 
 
 /». 
 
 9\ 
 
 9 ffi 9 
 
 a I /i a\ 
 
 /« 
 
 91 
 
 9 
 
 9* 
 
 9 
 
 5" 9 
 
 / 
 
 a 
 
 e i c 
 
 a d 
 
 
 
 
 % 
 
 X 
 
 
 V 
 
 
 V 
 
 a 
 
 \. a 
 
 \ 
 
 1 a - _ 
 
 g g a b 
 
 g a b a g a 
 
 a 
 9 
 
 9 
 
 a g 
 
 9 /. 
 
 a 
 9 
 
 a\ f\ a\ f\ a\ /i g\ a \ b\ g\ a\ b\ a\ g\ a\ I d\ e\ d\ a d\ d\ a di 
 
 9* 9^ 9\ 9^ <7< 
 
 % 
 
 
 
 
 ■ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 9 
 
 \ 
 
 a 
 
 9 
 
 i 
 
 
 
 \ 
 
 a 
 9 
 
 XII. 
 
 , 
 
 
 
 | 
 
 Í /' 
 
 /' 
 
 c? c d c f\ 
 
 
 /' 
 
 <7 9 
 
 e d e d g 
 
 e? e 
 
 d\ a\ 
 9^ 
 
 0" 
 
 1 
 
 d\ 
 
 9\ 
 
 9 9i 
 
 d 
 
 <7' 
 d\ 
 
 9i 
 
 
 i/l 
 
 
 9 
 d\ 
 
 
 
 
 
 . 
 
 b 
 
 b\ 
 
 
 «I 
 
 
 «i 
 
 bi 
 
 Bys. 
 
 d 
 
 9 
 
 c d 
 
 c 
 
 /■ 
 
 - 
 
 9 
 
 ? d t 
 
 d 
 
 9 
 
 °> >' ^ 
 
 e f/ 
 
 <* /< 
 
 cr 
 
 
 /> 
 di 
 en 
 
 91 
 
 
 <7 
 
 91 
 
 9 
 di 
 
 9\ 
 
 
 
 «i 
 
 9* 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 i 
 
 
 
 
 
 ( 
 
 
 d t 
 
 i d 
 
 9 
 
 c d 
 
 c 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 9 
 
 s c? < 
 
 3 É* 
 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 rf 
 
 9 
 
 9* 
 
 
 /< 
 
 ÉM 
 
 
 <7 
 
 
 9* 
 
 
 
 5" 
 
 
 /< 
 
 </l 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 cil 
 
 
 
 r?i 
 
 
 
 tfi 
 
 
 
 bi 
 
 
 
 a\ 
 
 
 
 bi 
 
 
 
 bi 
 
 
 
 «1 
 
 
 
 Tervyn Caniad Ystavell; ac ei garni ar y Bragawd Gywair. 
 
1134 
 
 // 
 /i 
 c i 
 
 CC 
 
 CANIAD CADWG-AN. 
 Bys. 
 
 a a g /i 
 
 </ 9 /' e .J 
 
 c i e e c 
 
 a i // a g 
 
 ff cc ff cc 
 
 9 ì 9 
 /i /i / 
 
 Y diwedd II 
 
 bellaeh. 
 
 I n. 
 
 1 \ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 i /' 
 
 I 
 
 /1 
 
 1 
 
 (2 
 
 e 
 
 e i 
 
 e I 
 
 ei 
 
 « 
 
 « 
 
 « 
 
 cc 
 
 b 
 
 a 
 
 c\ 
 9* 
 
 / 
 1 9 
 
 /■ /I 
 6i 
 
 9 /» 
 
 
 
 
 5 
 
 \ 
 /i 
 
 \ 
 
 .7 
 
 \ 
 
 1 9 
 
 Í/ 1 ? ■ M 
 
 / 
 
 
 
 1 
 
 /• 5 
 
 /' 
 
 e i 
 
 /' 
 
 ei 
 
 / 
 
 /J / 
 
 /1 /' /' 
 
 9 « 
 
 Ò 
 
 « 
 
 
 
 s" 
 
 
 //' 
 
 # 
 
 / 
 
 CI CI 
 01 01 
 
 C! 
 
 # 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 Bys 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 U 
 
 /' 
 
 
 
 1 
 
 Í/ 
 
 /' 
 
 I 
 
 / 
 
 . 
 
 // <7 
 
 ö 
 
 /' 
 
 /' 1 
 
 / /' 
 
 ei 
 
 /« 
 
 ei 
 
 /I 
 
 /1 
 
 /l 
 
 e 1 
 
 c 
 
 e i 
 
 Fordd 
 
 <îl 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 
 c I 
 
 diw 
 
 Ì7' 
 
 
 «I 
 
 
 
 <7' 
 
 «1 
 
 01 
 
 01 
 
 
 «i 
 
 0" 
 
 
 a 
 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 
 
 cc 
 
 # 
 
 cc 
 
 # 
 
 
 ff 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 
 III. 
 
 \ 
 <7 
 
 1 
 
 9 
 
 i 
 
 
 Ò 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 - 
 
 9 
 
 B 
 
 9 
 
 ] 
 
 /' 
 
 /- 
 
 /l 
 
 
 
 </ ' : 
 
 
 
 b 
 
 c b 
 
 a a 
 
 b 
 
 a g 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /1 
 
 // 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 
 c 
 
 
 CI 
 
 Cl 
 
 
 CI 
 
 
 01 
 
 
 0" 
 
 
 01 
 
 5" 
 
 
 
 at 
 
 
 <7' 
 
 
 
 
 # 
 
 
 #1 
 
 
 cc 
 
 
 /1 
 
 cc 
 
 
 
 ff 
 
 
 cc 
 
 Jf 
 
 
 cc 
 
 
a a 
 
 g c g a 
 
 c 
 a 
 
 ff 
 
 CANIAD CADWGAN. 
 Bys. 
 
 / 
 
 01 
 
 a\ 
 
 ff 
 
 Ac yna yr 
 un diwedd. 
 
 1135 
 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 IV. 
 
 9 
 
 /l 
 
 1 
 /1 
 
 9 
 
 i 
 
 9 
 
 a 
 9 
 
 I 
 9 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 
 ff 
 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 / / 
 
 
 
 a 
 
 b 
 
 
 Fordd vr 
 
 9 
 
 /> 
 
 1 
 
 9 
 
 ^ a e 
 
 
 
 9 <■ 
 
 a b 
 
 c b a a b 
 
 9 9 f d e 
 
 f 
 
 3 d d 
 
 c 
 
 c 
 
 «I 
 
 un vath. 
 
 
 c\ 
 
 
 c 
 
 c c 
 
 
 c\ 
 
 a 
 
 9 
 
 «i 
 
 
 
 a\ 
 
 
 9 
 
 a g 
 
 
 a\ 
 
 ff 
 
 cc 
 
 ff 
 
 
 
 ff 
 
 
 cc 
 
 ff cc 
 
 
 ff 
 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 Bys dechre. 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 / \ 
 
 
 9 
 
 Ì 
 
 9 
 
 1 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 
 
 / 
 
 Ì 
 
 f 
 
 | d c 
 
 e d c 
 
 f[ 
 
 /' 
 
 ■/• 
 
 9 
 
 9 fi 
 
 9 a 
 
 b 
 
 a g 
 
 9 « 9 
 
 /' 
 
 e i 
 c 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 0| 
 
 a a a 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 9 
 
 a 
 
 
 9i 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 cc 
 
 ff 
 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 
 / 
 b 
 
 
 i b 
 
 Fordd yr un 
 diwedd. 
 
 VI. 
 
 \ 
 9 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 / \ / \ 
 
 | « Ò rt c 
 
 9 9 9 9 9 
 
 / 
 b 
 
 a b i 
 
 
 a b c 
 
 b a ( 
 
 \ b 
 
 c 
 
 9 
 cc 
 
 c 
 a 
 ff 
 
 
 c 
 a 
 
 ff 
 
 
 c 
 
 9 
 cc 
 
 c c 
 a a 
 ff ff 
 
 c 
 
 9 
 
 cc 
 
 
 
 
 \ 
 9 
 
 1 
 
 / / > í > 
 
 g | d c a c 
 
 
 \ 
 9 
 
 I 
 
 1 / e 
 
 a a b 
 
 VII. 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 9 9 9 9 9 
 
 Fordd yr 
 
 rt. vin ' 
 un vath. 
 
 c 
 
 /« 
 
 f\ 9 9 9 
 
 c 
 
 CI 
 
 
 c\ c e 
 
 e' c 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 9 l a 9 
 
 
 a 
 
 
 #i a 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 cc ff cc 
 
 
 ff 
 
 
 cc # 
 
 « / 
 
 9 9 d e f 
 
 c c 
 
 a g 
 
 ff cc 
 
 d d 
 
 > / / > í > Í 
 
 9 I 9 | £ £ * / f 
 
 fiflftfffig 999 
 
 cc ff 
 
 9 9 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 cc 
 
 ff 
 
 ff 
 
 c 
 a 
 cc 
 
 * Q 
 
1136 
 
 
 CANIAD BACH AB, Y GOGYWAIR. 
 
 
 Bys. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 cô ä ô K 
 
 
 9 /' 
 
 Fordd yr 
 un diwedd. 
 
 IX. 
 
 /i Í7 <7 « & « <7 | /i g g a b c 
 
 Fordd. 
 
 c 
 
 c\ e i c c e 
 
 9 
 
 
 
 «! #i a a g 
 
 
 ff 
 
 
 
 ffi ff\ ff ff cc 
 
 ' 
 
 
 /i 
 
 / V 
 
 
 I 
 
 a 
 /l 9 9 
 
 / 
 e 
 d e 
 
 f ' 
 
 3 d d ( 
 
 Bys. 
 
 2 d c 
 
 Fordd yr un 
 vath a'r Hall. 
 
 1 
 
 
 g g a b a g | 
 
 _--. 
 
 el 
 
 ff 
 
 
 o o 
 a a 
 
 ff ff 
 
 
 
 9 
 cc 
 
 
 c 
 
 a 
 
 ff 
 
 c 
 
 ■ 
 cc 
 
 
 /' 9 
 e\ /i 
 
 Q) 
 
 / ' / \ / 
 - 7 ~ 7 Bys. 
 
 a b c | b J 
 
 g a b \ a b c b a a b a g 
 
 Fordd yr un 
 vath a'r lleill. 
 
 XII. 
 
 / 
 
 c 
 a 
 
 9 /1 
 
 / 
 
 c 
 a 
 
 9 /< 
 
 ^:, 
 
 c 
 a 
 
 ff 
 
 c i c 
 
 a j 9 
 ff cc 
 
 c\ 
 a\ 
 
 ff 
 
 c 
 
 9 
 cc 
 
 c 
 a 
 
 ff 
 
 C 
 
 a 
 
 ff 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 d 
 a 
 
 c 
 a 
 
 / 
 b 
 
 
 
 c 
 
 a 
 9 /' 
 
 c 
 a 
 9 /I 
 
 d 
 a 
 9 /' 
 
 c 
 a 
 
 / 
 a 
 
 Fordd. 
 
 /' 
 
 9 
 
 a b c b 
 
 a a I 
 
 a g 
 
 g g a b 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a ; a 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 cc 
 
 ff 
 
 cc ff 
 
 ff 
 
 ff 
 
 ff ff 
 
 
 Tervyn Caniad Cadwgan. 
 
 ^ 
 
 % 
 
 CANIAD BACH AE Y COG-YWAIR. 
 
 # 
 
 / / \ 
 
 / 
 
 ' \ 
 
 / / \. / / \ / 
 
 d I 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 I 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 f 
 
 e 
 
 d 
 
 • e 
 
 d 
 
 c e 
 
 d 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 a 
 
 9 
 
 d\ 
 
 a 
 
 
 9 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 9 
 
 9 
 
 
 f 
 
 9 
 
 C 1 
 
 
 9 
 
 
 9' 
 
 /l 
 
 
 9\ 
 
 
 b\ 
 
 
 cZi 
 
 U 
 
 
 <7' 
 
 /' 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 
 òi 
 
 
 c\ 
 
CAN1AD BACH AR Y G0GYWA1R. 
 
 1137 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ \ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ / 
 
 
 / \ 
 
 e 
 
 5 
 
 e 
 
 / 
 
 1 
 
 e 
 
 e d 
 
 Bys 
 
 d 
 
 3 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 e d 
 
 e } 
 
 1 £ I 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d c 
 
 dechre 
 
 etto. 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 c c 
 
 d t 
 
 i C? d 
 
 a 
 
 
 a 
 
 di 
 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 /l 
 
 f 
 
 a 
 
 a c2 
 
 9 
 
 
 9 
 
 1 
 
 
 9 
 
 9* 
 
 
 /' 
 
 
 5" 
 
 
 b\ 
 
 d\ 
 
 9 
 
 '/' 
 
 e\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 a 
 
 
 
 b 
 
 
 
 
 
 a 
 
 C 1 
 
 •/ 
 
 
 J 
 
 Bys. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 r/ 
 
 
 \ 
 
 d 
 
 
 \ 
 
 d 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 1 
 
 f/ 
 
 
 
 
 d 
 
 e 
 
 c 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 I 
 
 d 
 
 rf 
 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 6 
 
 
 c 
 
 b 
 
 
 c 
 
 b 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 Ci 
 
 d\ 
 
 el 
 
 d 
 
 /' 
 
 
 
 9 
 
 d\ 
 
 9 h 
 
 9 
 
 d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 d\ 
 
 9 
 
 $ 
 
 9 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 di 
 
 e i 
 
 a 
 
 •~/ 
 
 a 
 
 Ci 
 
 w' 
 
 C 1 
 
 a 
 
 w/ 
 
 C 1 
 
 9 
 
 c\ 
 
 a 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 s 
 
 
 e / + / + 7 \ \ 
 
 e 
 
 Fordd yr 
 un vath 
 a'r Hull. 
 
 d e e e e d c d 
 
 d 
 
 c d d d d b b b 
 
 c 
 
 a a d a 
 
 9\ 
 
 9 9 j 9 
 
 #> 
 
 
 C\ a ' c\ 
 
 
 
 III. 
 
 Fordd yr 
 un vath 
 a'rlleill. 
 
 
 / 
 
 / \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 / / \ / 
 
 
 e \ 
 
 e / 
 
 e 
 
 f 
 
 e 
 
 d 
 
 I 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 / 
 
 e d e d 
 
 
 d é 
 
 d d 
 
 d 
 
 d 
 
 a 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 d c c c 
 
 IV. 
 
 _ 
 
 _ 
 
 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 
 — 
 
 
 — , — 
 
 
 a 
 
 a d\ 
 
 a 
 
 
 9 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 J ' 
 
 a 
 
 
 U\ 9 /' 
 
 
 9 
 
 9 / 
 
 c\ ' 
 
 9 
 
 
 ff\ 
 
 /' 
 
 
 S" 
 
 
 /' 
 
 
 di 
 
 g 
 
 
 9* /' à\ 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 a 
 
 ci 
 
 
 \ b c ' 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 ^ / 
 
 
 5 ê 
 
 e 
 
 / 
 
 d 
 
 1 
 d 
 
 e 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 c 
 
 Bys dechre; 
 fordd yr un 
 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 e 
 d 
 
 / 
 d 
 
 9 
 
 d 
 
 / 
 
 d 
 
 e d 
 d c 
 
 c 
 
 ä 
 
 « 
 
 d\ 
 
 a 
 
 
 
 9 
 
 dhvedd. 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 d\ 
 
 a 
 
 
 9 9 
 
 
 Í/ 
 
 £ 
 
 1 
 
 9 
 
 
 
 9 ] 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 1 
 
 9 
 
 
 9i\ /' 
 
 
 CI 
 
 ci 
 
 1 
 
 C! 
 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 a 
 
 1 
 
 C! 
 
 
 ' hi 
 
 
1138 
 
 CANIAD BACH AR Y GOGYWAIR. 
 
 / \ / \ / 
 
 / 
 
 / \ 
 
 / \ \ 
 
 d e f e d 
 
 * 3 
 
 * f B 
 
 e e d 
 
 c c c c c 
 
 d e 
 
 d d d 
 
 J f/ c 
 
 9 9 /' 
 
 a 
 9 
 
 a d\ 
 
 a g 
 
 ~9 9^ 
 
 Bys dechre ; y 
 diwedd yr un 
 vath a'r gainc 
 ond ei vod yn 
 dechre yn y 
 tyniadau. 
 
 VI. 
 
 / / \ '/ \ \ 
 
 £' 3 5[' «' #' f* 9' 
 
 f 9' f f f f f 
 
 / / \ 
 
 / V 
 
 / 
 
 / 
 
 / \ / \ \ 
 
 
 
 / 
 
 / \ 
 
 f I f r 
 
 / 9- 
 
 / 
 
 e 5 
 
 e / | e e c 
 
 Bys yr un diw- 
 edd a'r 4 end 
 ei ganu i vyny 
 
 VII. 
 
 9' 
 f 
 a 
 
 3 9' a' 
 
 e f e e 
 
 e e 
 
 e 
 
 d e 
 
 d d d d d d 
 
 9 f f 
 
 9 9 
 
 9 
 
 f\ 
 
 a 
 
 a d\ a g 
 
 a d\ 
 
 /< i/i 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 9 
 
 7) J 9 9 [ 
 
 lie mae y gainc. 
 
 
 9 
 
 c\ ' 
 
 6. 
 
 Cl 
 
 a\ 
 
 c\ 
 
 c\ I C\ 
 
 
 
 c> 
 
 / \ 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 Cl' 
 
 9' 
 
 f 
 
 
 b' a' 
 
 9' 
 
 Fordd yr un vath a'r 
 
 
 c 
 
 6- 
 
 a' 
 
 9' 
 
 7 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 — — 
 
 
 bummed ond ei chanu 
 
 
 
 — 1 
 
 
 
 
 
 
 
 f f 
 
 ý 
 
 lie dechreuais. Diw- 
 
 VIII. 
 
 c 
 
 d \ 
 
 c 
 
 fa 
 
 d 
 
 c 
 
 b e 
 
 6 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 9 
 
 edd hon val y bum- 
 
 
 a 
 
 a d 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 9^ 
 
 med ond ei ganu i 
 
 
 _ 
 9 
 
 ~ 9 i 
 
 9 
 
 9\ 
 
 /" 
 
 9^ 
 
 /' 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 vyny. 
 
 
 CI 
 
 c) 
 
 C 1 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 9' 
 
 f 
 
 
 / / \ / \ \ 
 
 e e 
 
 d 
 
 d 
 
 e^e/yeed 
 
 c f c 
 
 b e 
 
 b 
 
 d e d d d d d c 
 
 a g 
 
 9 
 
 /' 
 
 a a d\ a g 
 
 9 9^ 
 
 /' 
 
 ch 
 
 9 7/ I 9 9^ 
 c\ c\' c\ 
 
 c\ 
 
 b\ 
 
 
 Bys ; y diwedd yr un 
 vath a'r gainc ond 
 dechre yn y tyniadau 
 val y lleill. 
 
 IX. 
 
 5- i a- 
 
 9' 
 
 a- 9' f 
 
 % f e % d 
 
 d 
 
 1 
 
 9_' 
 
 e e' 
 
 / 
 í d 
 
 d 
 
 
 d a- c 
 
 f c 
 
 a' d c f b ( 
 
 i b 
 
 9' 
 
 c f c 
 
 f b e 
 
 b 
 
 d e 
 
 a d\ ci 
 
 9 
 
 9 9 9 
 
 /' 
 
 
 a g 
 
 9 
 
 /' 
 
 a 
 
 9 I 9 
 c\ ' c 
 
 9\ 
 
 /i .<?• / 
 
 Cl 
 
 
 9 9^ 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 9 
 
 
 bi b\ 
 
 
 
 Cl 
 
 bi 
 
 
 CÍ 
 
CANIAD EACH Alt Y GOGYWAIR. 
 
 1139 
 
 e f II 
 
 d d d d d 
 
 a d\ 
 
 c i Bys: y diwedd 
 yu cry elm val 
 
 g 
 
 y game. 
 
 \. 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 V 
 
 Ô- 
 
 «• 
 
 r 
 
 / 
 
 Cf 
 
 .?* 
 
 a- 
 
 <r 
 
 f 
 
 d 
 
 9' 
 
 e 
 
 _ 
 
 _ 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 9 
 
 í/ 
 
 í/ 
 
 C 1 
 
 « 
 
 9 
 
 /' 
 
 Z7i 
 
 /' 
 
 rfl 
 
 # 
 
 ^ 
 
 &i 
 
 
 b\ 
 
 /1 
 
 c\ 
 
 
 \ \ 
 / d 
 
 / X / \ \ 
 
 e 5 e ./ | e e d 
 d e d d d d d c 
 
 Bys declire ; 
 y diwedd 
 yu caulyu 
 y gaiuc val 
 y lleill. 
 
 XI. 
 
 // 
 
 Cl' 
 
 9' 
 f 
 
 9' 
 
 // 
 a' 
 
 9' 
 f 
 
 9' 
 
 «• 
 9' 
 f 
 
 9' 
 
 9 d 
 6. 
 
 a 
 
 7/ 
 
 c\ 
 
 a d\ a g 
 
 9 1 9 9' 
 
 c\ c\ 
 
 a 
 
 9 
 c\ 
 
 a d\ 
 
 '/ 
 
 
 a 
 
 9 
 a 
 
 
 9 
 9i 
 
 // // 
 / 9' 9' 
 
 I I * i * 
 
 e e f e f 
 
 9' \ 
 
 / w e 
 e f d 
 
 // 
 «• 
 
 9' 
 f 
 
 si/ 
 
 9' 
 
 I 
 e 
 
 // 
 
 r 
 
 f V> 
 
 « / 
 
 \ 
 
 e 
 5 
 
 Bys fordd yr 
 uu vesur a'r 
 ddegved. 
 
 XII. 
 
 9' 3 
 / 9' 
 
 9 9 9 
 /i 9\ /' 
 b\ b\ 
 
 
 a 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9 
 
 <7> 
 
 
 
 c 
 
 9 
 e i 
 
 / 
 
 X 
 
 / X 
 
 \ 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 X 
 
 
 / x 
 
 
 Xy v 
 
 
 /* 
 
 9' 
 
 «• 1 
 
 9' a ' 1 
 
 </* 
 
 / 
 
 f I 
 
 f 
 
 9' 
 
 "Î 
 
 / *' 
 
 1 
 
 / « 
 
 1 
 
 r 
 
 f 
 
 / / 
 
 f f f 
 
 / 
 
 e 
 
 * f 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e e 
 
 e 
 
 e cl 
 
 / 
 
 f 
 
 C* 
 
 
 c 
 
 Cl 
 
 
 b 
 
 C\ 
 
 
 
 Ä 
 
 
 C| 
 
 
 c 
 
 
 
 ~Q 
 
 
 
 a 
 
 
 
 
 '/ 
 
 
 
 
 Q 
 
 Cl 
 
 (/I 
 
 J I 
 
 X 
 
 
 • 
 
 X 
 
 
 / 
 
 X 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 «• 
 
 1 
 
 0" 
 
 / 
 
 1 
 
 / 
 
 <7* 
 
 1 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 3 
 
 e 
 
 / 
 
 1 
 
 e 
 
 e 
 
 J 
 
 f 
 
 / 
 
 / 
 
 - 1 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 á 
 
 rf 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 ril 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 
 
 Cl 
 
 
 
 b 
 9 
 
 
 
 Cl 
 
 
 c 
 
 
 Cl 
 
 
 
 CI 
 
 i7 
 
 
 C) 
 
 rfl 
 
 Bys 
 
 déchre. 
 
 Terfyu y Cauiad Bach ar y Gogywair, 
 4 R 
 
1140 
 
 
 DECHRE CANIAD 
 
 CYNWRIG BENCERDD. 
 
 \ 
 
 / / \ \ / 
 
 / X / X / V q \ / 
 
 ì ì 
 
 9 i « ff' 1 /' 1 /' 1 
 
 £ /' 
 
 1 « </ 
 
 1 <7 /' 
 
 9 l 9 
 
 fl /' 
 
 /i 9 9 f \ e * ei ei /i 
 
 /i ei 
 
 9 9 fi 
 
 /' '/' *< 
 
 /' /' /i 
 
 CI 
 
 CI Cl Cl Cl c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 a\ 
 
 #1 «1 «1 1 rt 
 
 9 9 « ö 
 
 £ 
 
 « « 
 
 ff 
 
 ^ ff ff dd ff 
 
 <?í? ífr? 
 
 ff ff 
 
 rfd dd 
 
 # ff 
 
 > > 
 
 5^ # 
 
 \ \ 
 
 9 9 
 
 1 
 
 \ 
 
 9 
 
 
 \ 
 9 Ì 
 
 / / > > 
 ^ | a a g 
 
 /' Î 
 
 ei f\ 
 
 ei f\ 
 
 /' 
 
 /' 
 
 Bys declire. ' 
 
 /« /i 
 
 f\ 9 9 9 /' 
 
 « /' /' /' 
 
 c\ c 
 
 ei c 
 
 
 c 
 
 C! 
 
 e c c c 
 
 c c c 
 
 g\ a 
 
 g\ a 
 
 
 a 
 
 
 «1 
 
 9 ff 9 ö 
 
 ff a a 
 
 dd ff 
 
 dd ff 
 
 
 ff 
 
 
 / 
 
 ** # Ŵ?/ 
 
 dd ff ff 
 
 n. 
 
 \ / 
 
 / 
 
 ÍU 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 9 I .V 
 
 
 9 \ f> 1 
 
 /l ci el 
 
 Cl 
 
 1 
 /I 
 
 /I 
 
 _ /' 
 
 a e i 
 
 I 1 
 
 9 9 h 
 
 ? i 
 
 9 
 
 /i « 
 
 Cl 
 
 Cl c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 e 
 
 c 
 
 a\ (j 
 
 Cl 
 
 « \ 9 
 
 « 
 
 
 /7 
 
 
 
 a 
 
 « 
 
 # 
 
 
 
 ff dd 
 
 ff 
 
 ff dd 
 
 / 
 
 
 Ŵ? 
 
 Ẅ/ 
 
 ff 
 
 ff 
 
 i?d 
 
 dd 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 % 
 
 
 \ 
 
 
 ' 
 
 \ 
 
 
 / / \ / \ 
 
 1 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 1 
 
 9 
 
 
 
 
 
 I 
 
 9 % c b % a f\ 
 
 /' /' 
 
 /■ 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 /1 
 
 /' 
 
 Bys declire 
 fordd yr 
 un diwedd. 
 
 III. 
 
 /1 
 
 /l 
 
 /» </ í/ J7 Í/ 9 
 
 
 
 a 
 
 c 
 
 c 
 
 9 
 
 c 
 
 c 
 9 
 
 c 
 a 
 
 
 c 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 «i 
 
 
 c c c c c 
 ç; a c/ u a 
 
 ff 
 
 / 
 
 dd 
 
 ff 
 
 dd 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 
 /> 
 
 
 dd ff dd ff ff 
 
 \ / / \ / X 
 /« 1 /1 1 * Ö 1 i /' 
 
 ei ci ci /l /i /l /i /i ei 
 
 V 
 
 dd 
 
 | « 6 | « ff | j 1 ^ « 1 // /i 
 
 /7 r/ // // // /" ! /' /' /' /' /' el 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c 
 
 c 
 
 ff 
 
 Cl 
 
 9 
 
 9 
 
 a ff 
 
 a 
 
 a 
 
 dd 
 
 ff 
 
 dd 
 
 dd 
 
 ff dd 
 
 ff 
 
 ff 
 
 c c 
 
 ff Cl 
 
 dd ff 
 
 ff 9 
 dd dd 
 
CAN I AD CYNWRIG BBNCERDD. 
 
 1141 
 
 % 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 9 1 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 9 1 
 
 /' /' 
 
 /I 
 
 e\ 
 
 f\ 
 
 e i 
 
 /» /' 
 
 «W # 
 
 C (7 
 
 </ a 
 
 Bys 
 dechre 
 
 fordd. 
 
 mi. 
 
 / / 
 
 \ / / 
 
 \ 
 
 / \ 
 
 c c 
 
 tf rf- f c 
 
 c/ 
 
 }\ c b 
 
 b b 
 
 & 6 Ô 6 
 
 & 
 
 b b a 
 
 /• 
 
 / 
 
 e i 
 
 f f 
 
 c\ 
 
 CI c 
 
 c\ 
 
 ei e 
 
 Cl\ 
 
 i/i a 
 
 9 
 
 «i « 
 
 del 
 
 ff del ff ff 
 
 / / / 
 
 b b c 
 
 c 
 
 i 
 
 '/ \ 
 
 b c 
 
 I 
 
 b a 
 
 Ì 
 
 a b I 
 
 / \ 
 a g 
 
 I 
 1 
 
 / 
 
 9 
 
 \ 
 
 a 
 
 1 
 
 / 
 
 
 
 /i 
 
 \ 
 
 9 
 
 1 
 
 a a a 
 
 a 
 
 a 
 
 a a 
 
 a 
 
 a g 
 
 9 
 
 9 9 9 
 
 9 /1 
 
 1/' 
 
 /< 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 ei 
 
 /' 
 
 /« 
 
 e f 
 
 
 
 * f 
 
 
 e e 
 
 
 f * 
 
 c c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 e 
 
 c 
 
 
 c c 
 
 
 
 c c 
 
 
 c c 
 
 
 c c 
 
 a a 
 
 
 9 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 
 « 
 
 
 9 a 
 
 
 
 9 « 
 
 
 () 9 
 
 
 a g 
 
 ff ff 
 
 
 dd 
 
 ff 
 
 
 dd 
 
 ífä 
 
 ff 
 
 
 del ff 
 
 
 
 dd ff 
 
 
 dd dd 
 
 
 ff dd 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ N, \ 
 
 \ \ \- 
 
 I 
 
 
 / / \ / / \ 
 
 \ v 
 
 e 
 
 > 
 
 e 
 
 9 9 9 
 
 Í/ .'/ 1? 
 «1 / ! /• /' 
 c e c 
 
 ! 
 
 Bys 
 
 declire 
 fordd. 
 
 v. 
 
 e e d d |j c rf |? 
 
 c b 
 
 9 1 
 
 c e 
 
 e 
 
 /1 el /1 
 
 bbbbbbbb 
 
 b a 
 
 d 
 
 c e e 
 « # « 
 
 f\. e f e 
 
 c\ c c c 
 
 f f 
 c c 
 
 e 
 c 
 
 e 
 e 
 
 ff dd ff 
 
 *« # / 
 
 
 
 a\ g a g 
 
 a a 
 
 <7 
 
 
 
 
 
 
 
 ff dd ff dd 
 
 ff ff 
 
 eU 
 
 dd 
 
 / / 
 
 ll | C Í? 
 
 1 
 
 c « 
 
 I 
 
 a b 
 
 1 
 
 / v 
 
 a g 
 
 I 
 
 / 
 
 
 
 \ 
 
 1 
 
 9 
 
 /■ ! 
 
 \ 
 /7 
 
 1 
 
 \ 
 
 \ 
 
 b b b b 
 
 & 
 
 & <7 
 
 9 
 
 9 9 
 
 9 
 
 9 /i 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /■ 
 
 /1 
 
 /' 
 
 
 /• 
 
 /' 
 
 /1 
 
 ei 
 
 f e / 
 
 
 e e 
 
 
 f e 
 
 
 e e 
 
 
 e 
 
 e 
 
 
 e 
 
 c 
 
 e 
 
 
 c 
 
 e 
 
 c e *e 
 
 
 c e 
 
 
 c c 
 
 
 «. a 
 
 
 
 
 « 
 
 
 Í/ 
 
 9 
 
 a 
 
 
 a 
 
 9 
 
 « </ « 
 
 
 9 
 
 
 a g 
 
 
 ff ff 
 
 
 dd 
 
 # 
 
 
 ^ 
 
 dd 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 dd 
 
 # Ŵ7J 
 
 
 dd dd 
 
 
 ff dd 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 / / \> 
 
 / 
 
 / \ 
 
 / ^ 
 
 ' / / V / 
 
 Í/ 9 
 
 /1 
 
 1 
 /1 
 
 /i 
 
 Bys 
 
 dechre 
 fordd. 
 
 VI. 
 
 / / 9- 
 
 9' 
 
 1 / 9- 
 
 1 / e 
 
 e e ý ' f | 
 
 /i ei 
 
 e e e 
 
 e 
 
 e e e 
 
 e e d 
 
 r/ c/ iZ, <? if 
 
 c e 
 « 9 
 
 e 
 
 
 e 
 a 
 
 /l e ' 
 el ei 
 
 
 f * 
 c c 
 
 f f 
 
 el c 
 
 / 
 c e 
 
 ff dd 
 
 # 
 
 
 ff 
 
 
 
 al g\ 
 
 
 a 9 
 
 a a 
 
 Í/ « 
 
 
 
 
 
 
 
 ff dd 
 
 
 ff dd 
 
 ff ff 
 
 <» # 
 
1142 
 
 e f J 
 
 / ^ 
 e d 
 
 CANIAD CYNWBIG BENCERDD. 
 
 - y / ^ / y /> > \\\\V 
 
 1 / 1 / « I e / I e <7 -' ff % ff- ff- 9- 9' ff' 
 
 d d d d 
 
 
 
 c c 
 
 ff « ff ff 
 
 dd ff dd dd 
 
 e e e e e d 
 
 f f | 
 
 c c 
 
 a a I 
 
 .ff ff 
 
 d d d d d 
 
 f e 
 
 c c 
 
 a ff 
 
 ff dd 
 
 e f 
 
 c c 
 
 9 o 
 
 ,7.7 ,r 
 
 e e 
 ç c 
 
 9 9 j 
 dd dd 
 
 f f f 
 f f 
 
 f 
 
 f 
 
 f e f 
 
 c c c c c c 
 
 a a ff a ff a 
 
 ff ff dd .ff dd ff 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ \ 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 
 / / \ / 
 
 1 r 
 
 
 V 
 
 I ff' 
 
 I 
 
 (!• 
 
 a- ff- 
 
 / ff' 
 
 1 r 
 
 
 / / ff' 9' 1 
 
 f f 
 
 B.ys 
 
 f 
 
 f f 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 9- f 
 
 * f 
 
 f f 
 
 
 e e e e ff- 
 
 f 
 
 dechre. 
 
 /' 
 
 e 
 
 
 f 
 
 * f 
 
 * f 
 
 f 
 
 
 /i e 
 
 e 
 
 
 C\ 
 
 e 
 
 
 C 
 
 c c 
 
 c c 
 
 c 
 
 
 c'\ c 
 
 a 
 
 
 a\ 
 
 9 
 
 
 a 
 
 ff a 
 
 9 a 
 
 a 
 
 
 a\ ff 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 dd 
 
 
 ff 
 
 dd ff 
 
 dd ff 
 
 ff 
 
 
 ff . dd 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 c 
 
 b- 
 
 1 
 
 ti- 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 ff - 
 
 f 
 
 f 
 
 e 
 
 
 f 
 
 f 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 a 
 
 </' 
 
 
 a 
 
 a 
 
 ff dd ff ff 
 
 / / \ / / \ / \ 
 
 f t Í. Í I -' -' i ?' t 
 
 d d d d f f f f f e 
 
 'f 
 
 c I 
 
 a (j a ff 
 
 ff dd ff ' dd 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 a- 
 
 6- 
 
 Ì 
 
 a- 
 
 9' 
 
 ff' 
 
 9' 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 f 
 
 /' 
 
 c\ 
 
 
 f 
 
 f 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 c 
 
 c 
 
 a\ 
 
 ff 
 
 
 a 
 
 a 
 
 ff 
 
 dd 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 / \ / \ 
 
 r x 
 
 \ 
 
 \ \ 
 
 v ^ \ \ 
 
 
 
 / 
 
 / / 
 
 1 <T «' 1 .7' / 
 
 9' 
 
 11 ff' 
 
 ff' ff' 
 
 ff' ff' 1 ff' 
 
 Bys 
 dechre 
 
 fordd. 
 
 VIII. 
 
 c- 
 
 b- 
 
 c- d' 
 
 fffff e 
 
 / 
 
 f f 
 
 e f 
 
 e f f f 
 
 b- b- 
 
 - e / e e 
 
 f 
 
 f 
 
 e f 
 
 * f f 
 
 f 
 
 e 
 
 - c c c c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c c c 
 
 
 
 c 
 
 c 
 
 ff a 9 9 
 
 a 
 
 a 
 
 ff a 
 
 ff a a 
 
 
 
 a 
 
 9 
 
 dd ff dd dd 
 
 ff 
 
 ff 
 
 dd ff 
 
 dd ff ff 
 
 
 
 ff 
 
 dd 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 e - 
 
 
 C ' 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 d- 
 
 1 
 
 c- 
 
 d- 
 
 1 
 
 c- 
 
 b- 
 
 d- 
 
 o 
 
 c- 
 
 d- 
 
 1 
 
 c • 
 
 d< 
 
 I 
 
 c- 
 
 a- 
 
 b' 
 
 b- 
 
 l- 
 
 b- 
 
 b- 
 
 b- 
 
 b> 
 
 c 
 
 c- 
 
 d- 
 
 b- 
 
 b- 
 
 b- 
 
 b- 
 
 b- 
 
 b- 
 
 ff' 
 
 
 
 f 
 
 e 
 
 
 f 
 
 f 
 
 e\ 
 
 
 e 
 
 f 
 
 
 e 
 
 f 
 
 
 e 
 
 e 
 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 
 9 
 
 a 
 
 
 9 
 
 a 
 
 
 ff 
 
 9 
 
 ff dd 
 
 ff ff dd 
 
 dd ff 
 
 dd ff 
 
 
 / 
 
 V 
 
 I 
 
 a- 
 
 b 1 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 ff' 9' 
 
 
 f 
 
 e 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 a 
 
 ff 
 
 dd dd 
 
 ff dd 
 
CANIAD CYNWRIG BENCERDD. 
 
 1143 
 
 / \ 
 
 a- g- 
 
 r f 
 
 f f 
 
 c c 
 
 a a 
 
 ff ff 
 
 / \ 
 
 / \@ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ \ 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 
 1 9- «• 
 
 1 9' f 
 
 ff' 
 
 Ì 9' 
 
 g- ff' 
 
 ff' ff' 
 
 1 ff' 
 
 Bys dechre 
 
 iff/ 
 
 f f * 
 
 f 
 
 f f 
 
 e f 
 
 e f 
 
 f f 
 
 diwedd i 
 vyny sydd 
 i'r 6 : a'r 7 : 
 
 e f 
 c c 
 
 e e 
 o c 
 
 f 
 
 c 
 
 f 
 c 
 
 o f 
 c c 
 
 * f 
 c c 
 
 f 
 c 
 
 9 a 
 
 9 9 
 
 a 
 
 a 
 
 9 a 
 
 9 o 
 
 a 
 
 
 del ff 
 
 dd dd 
 
 ff 
 
 ff 
 
 dd ff 
 
 dd ff 
 
 ff 
 
 
 / / / / / / / 
 
 1 f e_ f e_ f f 
 
 a % a (j | a g a | a 
 
 9 9 9 /' 9 9 /' 9 9 9 
 
 f e 
 
 G C 
 
 a g 
 
 ff dd 
 
 f e f 
 
 c c c 
 
 a g a 
 
 ff dd ff 
 
 / 
 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 / 
 f 
 
 / 
 e 
 
 / / 
 
 f e 
 
 
 / 
 
 e 
 
 
 / 
 
 f 
 
 g 1 
 
 9 
 
 a H 
 
 9 
 
 a g 
 
 1 
 
 9 
 
 1 
 
 a 
 
 /' /' 
 
 /' 
 
 9 /' 
 
 /< 
 
 9 /i 
 
 /■ 
 
 /' 
 
 9 
 
 9 
 
 e 
 
 € 
 
 / 
 
 e 
 
 / e 
 
 
 e 
 
 
 f 
 
 c 
 
 C 
 
 c 
 
 a 
 
 c c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 9 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 a g 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 dd 
 
 dd ff 
 
 dd ff cc 
 
 I 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 Q 
 
 
 f 
 
 f 
 
 
 e 
 
 f 
 
 e 
 
 e C 
 
 f 
 
 
 f 
 
 e 
 
 
 f 
 
 e 
 
 f 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 1 * 
 
 Ì 
 
 a 1 
 
 a 
 
 I 
 
 9 y 
 
 « 1 
 
 9 1 
 
 9 
 
 a 
 
 y 
 
 a 
 
 9 
 
 B 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 a a 
 
 9 
 
 9 9 
 
 9 
 
 /I 
 
 /' 9 
 
 9 /- 
 
 /i /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 /■ 
 
 9 
 
 9 
 
 f> 
 
 9 
 
 e 
 
 
 f 
 
 f 
 
 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 f 
 
 
 f 
 
 e 
 
 
 f 
 
 e 
 
 f 
 
 c 
 
 
 Ù 
 
 c 
 
 
 a 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 9 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 a 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 c 
 
 c 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 cc 
 
 ff 
 
 cc 
 
 ee 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 ec 
 
 ÿ' 
 
 / 
 
 f 
 
 | a 
 
 
 \ 
 9 
 
 / 
 1 ~9 
 
 / \ \ 
 
 1 a «. ff 
 
 \ \ 
 f 9 
 
 1 
 
 \ 
 
 9 
 
 | 
 
 /+/ + /+/ 
 c c c c c c d 
 
 9 9 
 
 Bys 
 dechre. 
 
 /' 
 
 f< /' 
 
 9 9 9 /' 
 
 é. /i 
 
 /i 
 
 /' 
 
 X. 
 
 h b b b b b c 
 
 f 
 
 / 
 
 e 
 
 f e f 
 
 e f 
 
 
 / 
 
 /' / * 
 
 c 
 
 
 c 
 
 ' c 
 
 c c c 
 
 c c 
 
 
 c 
 
 
 c\ c c 
 
 a 
 
 
 a 
 
 9 
 
 a g a 
 
 9 a 
 
 
 a 
 
 
 a\ a g 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 cc 
 
 ff ceff 
 
 cc ff 
 
 
 ff 
 
 
 ff ff cc 
 
 + /+/ + / 1 > 
 
 dccddccb 
 
 / + / + / + / + / + /+/+> 
 eeeeeeddccddcca 
 
 / \ 
 a b 
 
 b b 
 
 b b a 
 
 f 
 
 e 
 
 f 
 
 f 
 
 c\ 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 01 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 ff 
 
 cc 
 
 £ 
 
 ff 
 
 d d d d d d 
 
 b b 
 
 b b 
 
 c c 
 
 g « 
 
 ceff 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 ff 
 
 cc 
 
 cc 
 
 9 9 9 
 
 a g 
 
 ff cc 
 
 4 s 
 
1144 
 
 
 
 
 
 CANIAD 
 
 CYNWRIG BENCERDD. 
 
 
 
 
 X V 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \\C 
 
 \ 
 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 1 « 9 
 
 1 
 
 # 
 
 « 
 
 1 
 
 9 
 
 / 
 
 9 
 
 1 
 
 </ 9 
 
 9 
 
 # 
 
 9 
 
 Ì 
 
 <7 
 
 9 9 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /; 
 
 /' 
 
 /' 
 
 CI 
 
 /' 
 
 /i 
 
 /l 6 1 
 
 /' 
 
 ei 
 
 /< 
 
 /1 
 
 /i 
 
 c c 
 
 
 C 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c c 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 a a 
 
 
 9 
 
 « 
 
 
 # 
 
 9 
 
 a 
 
 
 a <7 
 
 « 
 
 <7 
 
 « 
 
 
 « 
 
 ff ff 
 
 
 
 1 
 
 
 
 cc 
 
 # 
 
 
 # cc 
 
 J 
 
 
 ff 
 
 
 # 
 
 Bys dechre 
 Fordd yr 
 un diwedd 
 a'r gyntav. 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 d 
 
 
 
 
 
 $ 
 
 « 
 
 % 
 
 b 
 
 1 
 
 ö 
 
 f 
 
 b 
 
 $ 
 
 e « 
 
 9 
 
 1 
 
 9 
 
 f 
 
 a 
 
 $ 
 
 7/ % 
 
 a 
 
 t 
 
 
 /- 
 
 c 
 
 /. 
 
 d 
 
 /< 
 
 c 
 
 /1 
 
 d 
 
 /' 
 
 c 
 
 /i/i 
 
 e i 
 
 e 
 
 e\ 
 
 d 
 
 /l 
 
 c 
 
 e i d 
 
 /' 
 
 c 
 
 
 e 
 
 
 c 
 
 
 e 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c c 
 
 e 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 a 
 
 
 « 
 
 
 </ 
 
 
 a 
 
 
 # 
 
 
 « « 
 
 # 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 a 
 
 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 ce 
 
 
 ff 
 
 
 cc 
 
 
 ff ff 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 
 cc 
 
 ff 
 
 
 c 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 9 
 
 9 
 
 I 
 
 a 
 
 h I 
 
 a 
 
 9 
 
 1 
 
 9 
 
 a 
 
 1 
 
 9 
 
 / 
 
 <7 
 
 1 
 
 r/ 
 
 9 
 
 /7 
 
 r/ 
 
 9 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 9 
 
 9 
 
 9 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /1 
 
 /I 
 
 /l 
 
 CI 
 
 /1 
 
 /> 
 
 /i 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 e i 
 
 f 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c\ 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 9 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9\ 
 
 a 
 
 a 
 
 
 9 
 
 a 
 
 
 /7 
 
 .V 
 
 a 
 
 
 « 
 
 9 
 
 a 
 
 </ 
 
 a 
 
 cc 
 
 cc 
 
 
 ff 
 
 cc 
 
 ff 
 
 ff 
 
 
 cc 
 
 ff 
 
 
 cc 
 
 cc 
 
 ff 
 
 
 # 
 
 cc 
 
 ff 
 
 cc 
 
 ff 
 
 \ 
 
 l 7/ 
 
 Bys dechre : 
 Fordd yr un 
 diwedd. 
 
 XII. 
 
 / 
 c 
 ~9 /' 
 
 / \ / / \ 
 t ■ d c 5 r/ c 
 
 r/ r/ c // /' 
 
 / 
 c 
 
 9 /1 
 
 / \ / > / 
 
 c í7 c (7 c 
 
 .'7 .'7 <7 9 9 /' 
 
 c 
 a 
 
 ff 
 
 C i 
 
 «i 
 
 ff f ff 
 
 c\ 
 a\ 
 
 CI 
 
 / ci # 
 
 CI 
 
 /7' 
 
 / \ / 
 
 c d c 
 
 9 9 9 /' 
 
 / \ / 
 
 c d c 
 
 r/ r/ /" 
 
 / 
 
 c 
 
 / \ / \ / 
 
 e d c d c 
 
 9 9 9 9 9 /' 
 
 / 
 c 
 
 ~9 /I 
 
 / \ / / \ 
 
 c d c f } d c 
 9 9 9 c 9 /' 
 
 X' # 
 
 CI 
 
 «1 
 
 CI 
 
 <7' 
 
 /| 
 
 CI 
 «1 
 
 # /I / 
 
 CI 
 
 CI 
 
 «1 
 
 ff f ff 
 c 
 a\ 
 

 CANIAD LLYWELYN AB IVAN AB Y GOV. 1145 
 
 / 
 
 / \. / \ / / \ / / \ / \ / / \ \ \ \ \ \ 
 
 c 
 
 P d c d c 
 
 c d c c d c 
 
 9 \l 9 V- a a 9 /' 9 i .'/ 
 
 !/ 
 
 /i .</ r/ .</ </ // /' 
 
 9 9 9 /' 9 9 9 /' 
 
 /' /' f< 9 9 9 /' ei /i /i-/i 
 
 
 ff e 1 / 
 
 / ff e ff 
 
 c c e c c c c c 
 
 
 CI 
 
 c c\ 
 
 a g a g a g a a 
 
 9 
 
 0' «' ' ff C\C ff CC ff CC ff ff \ 
 
 Tervyn Cariiad Oynwrig bencerdd, ar y Bragod G-ywair, 
 
 DECHRE CANIAD LLYWELYN AB IYAN AB Y GOV, 
 
 Bvs. Diwedd. 
 
 b 
 9 7 
 
 d 
 d f 
 
 c 
 ~9 f 
 
 d 
 9 f 
 
 d 
 ~9 7 
 
 c 
 9 ~ d 
 
 f\ d\ /i ci 
 1 </' 
 
 /' 
 
 / 
 
 / 
 
 \ I 
 a a d 
 
 f 
 
 e 
 
 9 9' 
 
 /i 
 
 1 1 _ I' 
 
 d d c c 
 b g- b big g 
 
 f 
 d d 
 b b 
 
 i' 
 
 c d c 
 
 9 & 9 f 
 
 z 
 
 9 
 
 d\ f\ d\ f\d\f\\c\ /i ci 
 b\ b\ b\ g\ g\ 
 
 /i d\ /. d\ 
 b\ b\ 
 
 /i ci ft d\ /l CI /l 
 
 9 X h 9 ' 
 
 C 1 
 
 0> 
 
 II. 
 
 d\ 
 
 Bjs. 
 
 6 <Z 
 
 0* #7 
 
 e 
 
 Í7 0' 
 
 d 
 
 9 f 
 
 /i * 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 f 
 
 Diwedd. 
 
 c 
 9 d 
 
 /i 
 
 /! 
 
 I 5 _ 
 
 a a d 
 
 /' 
 
 C iZ 
 
 
 
 b 
 
 
 
 e 
 
 
 0' * 0* 
 
 Fordd. 
 
 
 9 «' 
 
 0' 
 
 «• / ^f' ^/ $r a- 
 
 
 ci /i rfi /i 
 
 
 f?. 
 
 /' 
 
 e?i 
 
 /i f?i /i r/i /i ci 
 
 /' 
 
 5" 6i 
 
 
 
 S" 
 
 
 01 
 
 S" * 5" 5" 
 
 
1146 
 
 CANIAD LLYWELYN AB IVAN AB Y GOV. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 a- 
 
 
 / 
 
 r 
 
 
 c 
 
 f 
 
 01 
 
 
 /< 
 
 c\ 
 
 
 /' 
 
 C 1 
 
 /i 
 
 ff* 
 
 
 
 0" 
 
 
 
 9^ 
 
 
 
 /• 
 
 Fordd. 
 
 i - 
 
 h 
 
 9 <*' 9' 
 
 a* 
 
 d\ f\ d\ 
 j 5" # ! 
 
 /' 
 
 Fordd yr 
 un vath 
 a'r lleill. 
 
 
 b 
 
 \ \ 
 5 5 
 
 \ 
 
 h 
 
 
 \ 
 
 6 
 
 \ 
 
 6 
 
 \ 
 
 5 
 
 
 h 
 
 \ 
 
 
 
 
 / 
 h 
 
 \ 
 c 
 
 
 V. 
 
 a g 
 
 a g a g 
 
 a 
 
 9 
 
 ä ÿ 
 
 a </ 
 
 â $r 
 
 6 
 
 a 
 
 « 
 
 c 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 a c 
 
 a i 
 
 /' 
 
 d\ /i 
 
 c\ 
 
 
 h 
 
 «! 
 
 £• 
 
 rfl 
 
 
 c\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 5 
 
 
 9^ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 9* 
 
 
 s 
 
 
 
 
 
 ^ 
 
 
 
 
 
 
 || 
 
 | 6 c J & c 
 
 c 
 
 
 I 
 
 / \ / 
 6 c | 6 
 
 
 / 
 c 
 
 \ 
 d 
 
 / 
 
 b 
 
 \ 
 d 
 
 \ 
 c 
 
 c a 
 
 a a a a a b 
 
 b d 
 
 ? d c a 
 
 « « « a 
 
 6 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 « # 
 
 d\ c\ d\ d\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 d\ c\ d\ 
 
 cfj 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 
 a\ 
 
 <7' 
 
 hi g\ hi c\ 
 
 5" 
 
 ff< 
 
 
 b i g i ò i 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 
 
 VI. 
 
 / 
 
 / / 
 
 / 
 
 s 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 a 
 
 « a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 b 
 
 c 
 
 b g 9 
 
 h g g b g ~g 
 
 & If 9 
 
 T> 9 9 
 
 * 9 9 
 
 % 9 9 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 /' 
 
 ex \ /. 
 
 c\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 
 fii 
 
 g\ 
 
 
 / \ 
 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 V 
 
 e 
 
 % b a a c 
 
 1 
 
 % a 
 
 Fordd yr 
 un vath 
 a'r bum- 
 
 VII. 
 
 b- b- b- b- 
 «• g' w g' a. g' a- 
 
 f 
 
 «• b' 
 9' 9' «' 
 
 
 d\ el 
 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 9 
 
 9 
 
 
 h\ g\ 
 
 
 med. 
 
 
 /< 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /> 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 
 
 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 
 fft 
 
 9* 
 
 
 Diwedd. 
 
 // 
 
 // 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 9' 
 
 a' 
 
 f 
 
 f 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 a' 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 1 d 
 
 d 
 
 c 
 
 1 / 4- / 
 
 
 a' 
 
 f 9' 
 
 d f c 
 
 f e 
 
 f 
 
 c c c 
 
 c 
 
 b d i 
 
 ? d b h b b 
 
 VIII. 
 
 b- g- 
 
 9 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 /i a 
 
 /' 
 
 a 
 
 d\ a /i g 
 
 a 
 
 d\ 
 
 dl 
 
 /i 
 
 di 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 9 > 
 
 / a\ d\ g\ 
 
 
 /« 
 
 9i 
 
 9* 
 
 a\ 
 
 9\ 
 
 b\ 
 
 h\ 
 
 ci/ 
 
 
 
 a i 
 

 
 
 
 
 CAN I AD 
 
 LLYWELYN AB 
 
 IVAN AB Y GOV. 
 
 
 1147 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / / 
 
 
 
 9' 
 
 1 *■ 
 
 cr 
 9' 
 
 9' 
 
 5- 
 
 cr 
 
 r 9- 
 
 a- 
 \ h- g- f | 
 
 g> a- 
 
 a- f f | Ô- *r 
 
 r 
 
 i 
 Fordd yr 
 unvatha'r 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 « 
 
 . 
 
 
 a 
 
 « 
 
 « 
 
 
 lleill. 
 
 
 
 /> 
 
 
 
 /l 
 
 /i 
 
 í7i /i 
 
 
 
 
 
 «i 
 
 
 
 01 
 
 «i 
 
 ff\ a\ 
 
 
 i 
 
 IX. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 «• 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 0' 
 
 Cl' c 
 
 ' \ f c- 
 
 cr c 
 
 • 1 r 
 
 6- 
 
 «• c 
 
 • ! r 
 
 cl- 
 
 ci- t 
 
 i ' j d cr 
 
 r? 
 
 e 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 9 
 
 a 
 
 « 
 
 a 
 
 f> 
 
 f< 
 
 /1 
 
 /i 
 
 d\ 
 
 
 /< 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /i 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 <7' 
 
 
 «I 
 
 9' 
 
 
 9< 
 
 a\ 
 
 «I 
 
 ai 
 
 
 / 
 
 Cl' 
 
 r 
 
 / 
 c 
 
 cr 
 
 / 
 
 a- 
 
 9' 
 
 / 
 
 I 
 ì d 
 
 / 
 
 t / 
 
 d c 
 
 
 
 
 i? a 
 
 ' cl f 
 
 f r 
 
 1 d f 
 
 c c c 
 
 c \ b cl 
 
 Fordd diwedd 
 
 bach. x ' 
 
 / a- 
 
 «• c ■ { 
 
 
 
 9 9 
 
 a a . 
 
 9 9 
 
 /, a 
 
 /« « ) 
 
 « 
 
 a 
 
 rfj 
 
 d\ cl\ 
 
 /■/■ 
 
 d\ ch 
 
 ch 
 
 *i ^./ 
 
 
 /. 
 
 /' 
 
 .7' 
 
 9' 9* 
 
 a\ ci\ 
 
 9* gi 
 
 bx 
 
 5, e/ 
 
 
 si 
 
 «1 
 
 
 ^ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 cr 
 
 f 
 
 
 S 
 
 cr 
 
 r 
 
 
 / * 
 
 «• c 
 
 •i*- 
 
 6- 
 
 «■ c 
 
 •• If 
 
 d- 
 
 a- < 
 
 ■}• \ d a- 
 
 cl e \ d a 
 
 ' d f 
 
 Fordd yr 
 1, 
 
 tm vat a 
 
 _ 
 
 _ 
 
 _ 
 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 — 
 
 — — i — 
 
 — — 
 
 
 a 
 
 «• 
 
 
 
 
 « 
 
 9 
 
 
 9 
 
 a 
 
 a a \ g 
 
 9 9 
 
 a'r lleill- 
 
 /' 
 
 /' 
 
 rfi 
 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 
 ch 
 
 /' 
 
 /•/' U 
 
 ch ch 
 
 
 «1 
 
 «I 
 
 01 
 
 
 «1 
 
 91 
 
 
 </' 
 
 a\ 
 
 a\ a |. ' g\ 
 
 91 gi 
 
 
 
 
 // 
 d- 
 
 
 
 // 
 cl 
 
 
 
 // 
 
 ch 
 
 
 // 
 
 c 
 
 
 
 
 
 c 
 
 w 
 
 
 C w 
 
 
 
 c v 
 
 
 6- 
 
 "C/ " 
 
 
 XI. 
 
 a • a ' b' 
 
 c 
 
 a ê c 
 
 b' c 
 
 9' 
 
 g- 
 
 b- c 
 
 9' 9' a' 
 
 h- 
 
 J f 
 
 
 
 — 
 
 
 
 - 
 
 — 
 
 
 — 
 
 — 
 
 _ 
 
 
 — 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 f 
 
 /1 
 
 
 f< 
 
 f 
 
 dx 
 
 
 /1 
 
 ch 
 
 di 
 
 
 /1 
 
 
 Cl\ 
 
 C(\ 
 
 
 a 1 
 
 ai 
 
 f* 
 
 
 «1 
 
 g l 
 
 9\ 
 
 
 a\ 
 
 4 T 
 
1148 
 
 CANIAD LLYWELYN AB IVAN AB Y GOV. 
 
 C' 
 
 
 b- 
 
 // 
 
 a- 
 
 
 
 // 
 9' 
 
 
 
 // 
 
 Cl' 
 
 
 
 // 
 9' 
 
 b' w 
 
 
 a- ^ 
 
 r 
 
 v> 
 
 
 f 
 
 ■c/ 
 
 
 r 
 
 ■c/ 
 
 
 f v 
 
 a • b' 
 
 9' ! 
 
 V 9' a ' 
 
 f f f 
 
 9' 
 
 d d 
 
 e 
 
 / 
 
 c c 
 
 f 
 
 9 
 
 d d 
 
 e f 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 a g 
 
 
 /' 
 
 /« 
 
 
 a 
 
 9 
 
 • 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /■ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 /i d\ 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 </> 
 
 g\ 
 
 
 rfi 
 
 ei 
 
 a\ 
 
 ff) 
 
 g\ 
 
 a\ g\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 6i 
 
 
 c 
 
 1 
 
 / + * / 
 
 XII. 
 
 Cl' c 
 
 // 
 
 d' 
 
 c ^ 
 
 // 
 d- 
 
 C' 
 
 cr a • b' 
 
 
 .?• 
 
 
 b d 
 
 c d b 
 
 bob 
 
 9' 
 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 
 a 
 
 ^d\ 
 
 « /' 9 
 
 
 « 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 £ 
 
 
 9 1 ^^ 
 
 
 a\ d\ g\ 
 
 
 /' 
 
 /• 
 
 f< 
 
 /• 
 
 
 dTi 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 Cl\ 
 
 ai 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 
 </i 
 
 
 d 
 
 c 
 
 a 
 
 /' 
 a\ 
 
 Fordd yr un 
 vath, ond 
 erychu bob 
 amser. 
 
 I XIII. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 * 
 
 1 
 d d d 
 
 i 
 e c 
 
 e 
 
 \f 3 
 
 / d 
 
 i 
 
 í' Í 
 
 e 
 
 / ^ 
 
 b b 
 
 C 
 
 C 
 
 1 d c 
 
 d b 
 
 c 
 
 c\ 
 
 d Ô 
 
 d\ d\ 
 
 e\ 
 
 c\ 
 
 I 
 
 /i d\ 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 /i d\ 
 
 / + / 
 
 d e 1 
 
 e 
 
 ë / 
 
 e c 
 c a 
 
 b b b 
 
 c c 
 
 c 
 
 d c cl b 
 
 c d e c 
 
 c c c 
 
 c 
 
 c e ] 
 
 
 d 
 
 9 9 
 
 1 a 
 
 a 
 
 b a b g 
 
 a g 
 
 /' 9 
 
 A 
 
 a 
 
 
 /« 
 
 e\ c 
 
 b\ b\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 d\ c\ d\ b 
 
 9 <7' 
 
 01 
 
 cl\ 
 
 b\ 
 
 d\ 
 b\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 % 
 
 > / > / I 
 
 d d c c a 
 
 b b a ct g 
 
 XIV. 
 
 1 
 cl d cl 
 
 e e e 
 
 I _ 
 g- e e 
 
 9' 
 
 e cl 
 
 i 
 e e e 
 
 7 
 
 9' e 
 
 Fordd. 
 
 9 d 9 g\ 
 
 c\ ' c\ 
 
 b b 
 
 d\ d\ 
 
 c 
 ex 
 
 c 
 
 e\ 
 
 d c 
 
 /, 01 
 
 d b 
 
 /1 ch 
 
 c 
 e i 
 
 c 
 
 01 
 
 ch 
 
 
 i 
 f f f 
 
 9' 9' 
 
 9' 
 
 Cl' 
 
 9' «' 
 
 / 
 
 i 
 9' 9' 
 
 9' *' f 
 
 9' 
 
 i -i 
 9' «• í/' e 
 
 
 cl d 
 
 ch d* 
 
 e] il 
 
 el 
 
 e 
 e\ 
 
 f 
 f 
 
 e f 
 
 d 
 cl 
 
 e 
 
 ei 
 
 e f d 
 
 ei /i di 
 
 e 
 et 
 
 fee 
 
 f\ el c l 
 

 
 
 
 
 CANIAD 
 
 SUWSANA. 
 
 
 
 
 1149 
 
 
 
 
 
 Diwedd. 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / \ / \ / 
 
 ' 
 
 1 
 
 
 
 , 
 
 
 1 <* 
 
 e 
 
 d 
 
 deed 
 
 d (ì d 
 
 1 e 
 
 e 
 
 e 
 
 f - 
 
 » / 5 1 c 
 
 d c c 
 
 c e 
 
 c 
 
 c 
 
 c c b b 
 
 b b 
 
 c 
 
 
 c 
 
 d I 
 
 d b \ a 
 
 9 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 a 9 d\ 
 
 b\ b\ c\ 
 
 
 CI 
 
 d\ c\ d\ b\ g 
 
 01 
 
 tfi 
 
 
 d\ g c i / 
 
 
 
 
 
 C 1 
 
 
 6i 
 
 
 5 1 ei 
 
 % 
 N / b 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 c c a 
 a a g 
 
 XVI. 
 
 f 
 
 i 
 f 
 
 f 
 
 i 
 
 sr r 9' 
 
 *• 9' 9' 
 
 a m 
 6- r 
 
 / 
 
 Tervyn Caniad 
 Llywelyn ab 
 Ivan y Gov. 
 
 9 9 [ 
 
 d 
 
 
 d 
 
 e e 
 
 f ~e 
 
 / 
 
 d 
 
 e\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d[ 
 
 e\ e\ 
 
 f ei 
 
 /< 
 
 d\ 
 
 
 CANIAD SUWSANA. 
 
 o 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 
 
 
 d 
 
 *-• 
 
 
 / 
 
 
 
 b 
 
 
 
 d f 
 
 ( 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 1 
 
 b 
 
 c 
 
 DECHRE. 
 
 9 
 
 f 
 
 
 9 9 
 
 9 
 
 9 
 
 
 
 
 
 If 
 
 
 a 
 
 a d 
 
 9 h 
 
 
 d\ 
 
 
 /' 
 
 d\ f\ d\ 
 
 /1 .< 
 
 ' / 
 
 c\ 
 
 /1 
 
 CI 
 
 /• 
 
 c\ 
 
 /] 
 
 
 Ch /1 CI /l d\fy 
 
 
 9^ 
 
 
 
 9* 0' 
 
 #> 
 
 </> 
 
 
 r/> 
 
 
 01 
 
 
 
 b\ 
 
 g\ b\ 
 
 
 
 Bys 
 
 hyd y marc. 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 
 Ì 
 
 b 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 I f 
 
 e I b 
 
 b 
 
 9 
 
 
 b 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 a d 
 
 
 # 
 
 r 
 
 
 
 f d 
 
 c d a a 
 
 d\ /i 
 
 c\ 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 /" «i /i 
 
 0" 
 
 
 d\ 
 
 / 
 
 
 C 1 
 
 
 
 
 d\ 
 
 c\ d\ d\ 
 
 b\ 
 
 9^ 
 
 
 b 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 5" 
 
 
 
 
 b\ 
 
 9 ] & &J, 
 
 d a 
 
 « 
 
 ii. 
 
 b 
 
 9 9 
 
 d g' c c c 
 9 9 9 9 9 
 
 Q 
 
 c 
 9 
 
 / 
 
 I í Í 
 
 a a d 
 
 CI £1 
 
 d\ 
 
 f\ d\ f\ d\ f\ ci /( ci /i ci 
 
 - 91 91 gi 91 91 
 
 /1 c. /1 
 91 
 
 d\ fh 
 b\ 
 
1150 
 
 CANIAD SIWSANA. 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 3 
 
 / 
 
 c 
 
 
 ,_ 
 
 Gorfen h ,vnw a'i : 
 
 
 B 
 
 b 
 
 c 
 
 
 c 
 
 - 
 
 
 c 
 
 I & 
 
 9 
 
 
 6 
 
 ehanu eilwaith, 
 
 in. 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 9 
 
 a a a 
 
 c\ 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 ac i'r diwedd j 
 
 
 d\ 
 
 f\ 
 
 CI 
 
 f 
 
 el J 
 
 -'i el 
 
 di 
 
 C i 
 
 d l c i 
 
 5" 
 
 
 b\ 
 
 bach arall. 
 
 
 b\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 ffi 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 9* 
 
 
 b\ 
 
 <7> 
 
 b g\ 
 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 Bys etto hyd 
 
 
 / 
 
 
 
 
 c 
 
 
 Ò 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 y marc, ac i 
 yno yr un 
 diwedd a'r 
 
 IV. 
 
 a a 
 
 
 
 
 9 
 
 
 d\ 
 
 /' 
 
 c\ f\ e\ d\ 
 
 c\ 
 
 d a 
 
 g f\ e\ d\ 
 
 f 
 
 c\ 
 
 a 
 
 b\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 9\ 
 
 b\ 
 
 9 
 
 Hall. 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 d 
 c\ 
 
 9i 
 
 
 
 
 
 0) 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 9 
 
 1 
 
 a 
 
 b 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 c 
 9 
 
 
 
 c 
 
 9 
 
 Bys hyd y : 
 marc a'r i 
 
 a- a' 
 
 f r 
 
 9 
 
 f\ e\ d\ 
 c\ 
 
 c\ 
 9 ] 
 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 c\ 
 /71 
 
 b\ d\ 
 
 c\ 
 
 f\ e\ d\ 
 b\ 
 
 o\ 
 
 un diw- i 
 edd. 
 
 • 
 
 « /' 9 
 
 
 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 1 d 
 
 c c c c 
 
 f 
 
 d 
 c c 
 
 l 
 
 c 
 
 c 
 
 1 
 c 
 
 f 
 
 d 
 
 c c 
 
 f 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 ó 
 
 c 
 
 9' 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 f ■ 
 
 d d 
 
 c 
 b 
 
 
 d 
 
 c 
 
 cr 
 
 f 
 
 
 CI' 
 
 9' 
 
 91 /' 9 
 
 f * 
 
 
 7/ 
 
 
 f: 7/ 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 
 b 
 
 
 di a 
 
 9 
 
 d 
 
 9 
 
 â 
 
 f' 
 
 7/ 
 
 d\ 
 
 c\ y 
 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 9 
 
 
 
 9 
 
 
 / 9 
 
 CI 
 
 
 //' 
 
 
 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 1 
 
 
 
 
 f d d 
 
 1 «• 
 
 /7' 
 
 / / 
 f f 
 
 % d d 
 
 \ \ 
 
 d d 
 
 1] / + / : 
 
 b b b b 
 
 I 
 
 VI. 
 
 c* 
 
 6- 
 
 c 
 
 1 c c c c 
 
 c c c 
 
 c 
 
 c c c c 
 
 c c 
 
 Cl' 
 
 /7' 
 
 f 9 /■ 
 
 ÒI CI 
 
 &l 
 
 CI 
 
 5 
 01 
 
 d i c i 
 
 a b d> 
 
 9 9 J 
 a ci/ 
 
 a fi g 
 
 a\ di g\ 
 
 c 
 
 a 
 
PWNC AR OL POB PROVIAD. 
 
 1151 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / / 
 
 
 
 / 
 f 
 
 1 
 
 / 
 d 
 
 f 
 d 
 
 0' 
 
 
 
 
 / 
 1 «• 
 
 + 
 <7 
 
 1 
 
 / / 
 
 d d 
 
 &■ 
 
 1 ■■ 
 
 e g- 
 
 c 
 
 c a 
 
 C 
 
 c cr 
 a 
 
 b- 
 
 a' b- 
 
 cr b* cr 
 
 c e 
 
 c 
 
 c 
 
 ceo 
 
 I 
 
 a 
 
 /' 
 
 
 /' 9 
 
 /1 
 
 
 
 9 
 
 Ì 
 
 
 
 
 /i ÿ /i 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 01 
 
 7/ 
 
 
 
 5" 
 
 /' 
 
 5" 
 
 
 rfl CI! 
 
 
 
 
 
 e\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 01 
 
 
 
 ftl 
 
 PWNC AR OL POB PROVIAD, 
 
 i/i 
 
 =F 
 
 g 
 
 T=\ 
 
 d- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 c 
 
 b- 
 
 Cl' 
 
 9' 
 
 a' 
 
 b- 
 
 c 
 
 ch 
 
 c 
 
 b- 
 
 Cl' 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 ' 
 
 i 1 1 1 
 
 5/1 
 
 i% 
 
 ch 
 
 cl- 
 
 d- 
 
 d- 
 
 // 
 
 c 
 
 
 b- 
 
 b> 
 
 b- 
 
 b- 
 
 b- 
 
 \ % 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 a' 
 
 cr 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 
 
 ch 
 
 
 ch 
 
 
 
 
 
 1 =1 
 
 1 — 1 1 ■ 
 
 | j 
 
 1 
 
 1 
 
 1 
 
 1 
 
 | 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 cl 
 
 e 
 
 B 
 
 d 
 
 
 
 b> 
 
 C Cl' 
 
 b- g- cr 
 
 / 1 r 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 
 Tervyu Pwnc ar ol 
 Proviad 
 
 b 
 
 C Cl 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 ch 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 
 (J 
 
 9 ] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 
 [ 
 
 1 1 
 
 1 1 '1 
 
 1 1 1 1 
 
 1 d 
 
 Bys. 
 
 'Ill 
 
 
 
 
 
 
 1 1 ! 1 
 
 Proviad 
 
 / 
 
 f 
 e 
 
 + / 
 
 9' a ' 
 
 e e 
 
 + / + 
 b- cr cj- 
 
 e e e 
 
 / 9' f 9' 
 
 1 1— 
 
 f r 
 
 — i 1 
 
 / r 
 
 cyfredin. 
 
 /' 
 
 9 " 
 
 bag 
 
 /' 
 
 ch 
 
 /i 
 
 4 u 
 
1152 
 
 ERDDIGAN Y DKOELL, 
 
 / 
 
 rfi 
 
 f 9' f 9' f 
 
 Bys. 
 
 / 
 
 + / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 e 
 
 9' «' 
 
 ~e e 
 
 b- 
 
 e 
 
 a' 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 /' 
 
 / 9- f 9' 
 
 J 
 
 
 
 
 /? 
 
 
 // 
 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 CI' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 e 
 
 \ 
 
 e 
 
 \ 
 e 
 
 \ 
 
 e 
 
 / 
 e 
 
 \ 
 e 
 
 f 
 
 d 
 
 Bys. 
 
 f 
 
 f 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 d ( 
 
 ? d 
 
 d c 
 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 I 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 9' 
 
 3 
 
 9' 
 
 
 f 
 
 7) 
 
 9' 
 
 
 f 
 
 Ò 
 
 f 
 
 
 
 
 c 
 
 9' 
 
 o a' 
 
 9' 
 
 d 
 
 9' 
 
 c a- 
 
 9' 
 
 d 
 
 f 
 
 d 
 
 f 
 
 9' 
 
 Proviad 
 
 Cyfredin 
 
 Fordd. 
 
 a 
 
 
 f/ 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 
 9 
 
 
 C\ 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 di 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 a\ 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 |s |v 
 
 / 
 
 d 
 
 f 
 
 
 ERDDIGAN Y DROELL 
 
 l\ l\ l\ K l\ i\ 
 
 b 
 
 d 
 
 a a a a 
 
 /i /i e\ e\ 
 
 d\ di a\ a\ 
 
 d\ d\ 
 ft. b\ 
 
 c a\ 
 
 ff f 
 
 di 
 
 h h l x l N 
 
 | a | a 
 
 9 9 9 9 
 d\ d\ 
 
 9* 9 X 
 
 Bys. 
 
 |x |\ |\ |\ 
 
 |\ 
 
 h 
 
 h 
 
 h 
 
 h 
 
 h h 
 
 h 
 
 |\ |\ |\ |\ |\ |\ ^ 
 
 c d 
 
 / 
 
 c 
 
 X 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 \ 
 b 
 
 X V \ \ 
 9 1 9 1 9 1 9 
 
 abbe 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 V 
 
 9 
 
 /• 
 
 9 
 
 /< /' /• /«/•// 
 
 ci ci d\ d\ 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 di 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 a\ c\ 
 
 c\ 
 
 CI CI CI CI 
 
 a\ ff b\ b\ 
 
 / 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 #> 
 
 a\ 
 
 ff g\ 
 
 91 
 
 ff ff ff ff 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 9i 
 
 
 ff\ 
 
 cc 
 
 cc 
 
 
PKOVIAD YR EAWS BRIDO. 
 
 1153 
 
 
 h 
 
 h h 
 
 |\ 
 
 I s 
 
 / 
 
 |\ 
 
 
 
 
 // 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 CAINC 
 
 b 
 
 / / 
 
 f\ a 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 c 
 
 
 a 
 9 
 
 
 a 
 9 
 
 
 9 
 
 1 
 
 
 
 AB ADDA 
 
 e\ 
 
 e\ /r 
 
 /' 
 
 ei 
 
 i i 
 
 ei 
 
 ei 
 
 /' 
 
 ei 
 
 /' 
 
 ei 
 
 /' 
 
 
 AB 
 
 b\ 
 
 b\ c\ 
 
 c\ 
 
 &l CI 
 
 öi 
 
 <:7 i ci 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 BAVYDD. 
 
 
 
 
 «i 
 
 </' 
 
 
 CI 
 
 
 Cl 
 
 
 5" 
 cc 
 
 
 CI 
 
 0" 1 
 
 01 
 
 CAINC DAVYDD BROFWYD. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 S 
 
 
 
 // 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 / 
 
 
 f 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 1 
 
 f 
 
 f 
 
 
 e 
 
 9 
 
 d 
 
 9 
 
 9 
 
 d 
 
 9 
 
 9 
 
 d 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 Bys. Ì 
 
 e 
 
 e g> 
 
 f 
 
 e d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 e [ 
 
 
 
 d[ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 9\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9^ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 1 
 
 cc 
 
 
 
 
 / 
 
 e 
 
 / 
 
 d 
 
 / 
 c 
 
 
 
 Bys. 
 
 d f e d 
 
 cede 
 
 b d c g 
 
 c g c 
 
 c g c 
 
 d\ 
 5" 
 
 
 
 
 
 ^ 
 
 PROVIAD YR EAWS BRIDO. 
 
 e 
 
 ì i 
 c c 
 
 c 
 
 I 
 c 
 
 c 
 
 I 
 c 
 
 / ? / / > 
 
 c b- a- g> f 
 d d d d d 
 
 
 
 c / a 
 
 c/ g 
 
 c 1 a 
 
 c 9 
 
 o % % | f 
 a- g- f d 
 
 ? 
 
11* 
 
 54 
 
 
 
 
 
 PROVIAD 
 
 YR 
 
 EAWS BRIDO 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / / 
 
 9' 
 d 
 
 
 Cí' 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 C' 
 
 d 
 
 
 6- 
 d 
 
 
 a- g- 
 
 d d 
 
 
 f 
 
 
 % 
 
 
 1 
 
 
 % 
 
 
 1 
 
 ' % 
 
 
 9' 
 
 
 f 
 
 
 ff' 
 
 
 a- 
 
 
 9' 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 
 
 
 
 i\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 v 
 
 / 
 
 v 
 
 \ 
 
 r 
 
 \ 
 
 
 
 % t 
 
 % t 
 
 \=\ 
 
 h 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 ei 
 
 e\ 
 
 ei 
 
 e i 
 
 /V / \ / 
 
 
 c b 
 
 a g 
 
 a g 
 
 /< 
 
 C! 
 
 a\ 
 
 cì\ 
 
 c i 
 «l 
 
 d\ 
 b\ 
 
 Cl 
 
 «i 
 
 d\ 
 b\ 
 
 c c c e c 
 
 Bys 
 
 y cwbyl. 
 
 $ t 
 
 $ 
 
 
 
 a g 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ^ 
 
 ^ 
 
 «• 
 
 
 C' 
 
 
 
 d> 
 
 
 
 
 
 f 
 
 
 9' f d 
 
 b- 
 
 Cl' l 
 
 1' Cl' 
 
 7 
 
 C' 
 
 6- í 
 
 
 
 9' «' Í7' 
 
 «* 9' ff' 
 
 I t 
 
 c c 
 
 /1 
 
 /'/' 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 6 
 
 fi 
 
 tì! 
 
 f\ a 
 
 /' 
 
 <7i 
 
 d\ d\ 
 
 f' 
 
 /' 
 
 /l 
 
 ( 7i 
 
 dfi 
 
 
 /' 
 
 c\ /l 
 
 di 
 
 a\ 
 
 a\ a\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 C' 
 
 òi 
 
 b\ 
 
 
 d 
 
 ff c\ 
 
 5i 
 
 dd 
 
 dd dd 
 
 ff 
 
 ff 
 
 / 
 
 
 
 
 # 
 
 ff 
 
 
 / / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 // 
 
 // 
 
 / / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ff' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 d d 
 c c 
 
 í' 
 
 c 
 
 3 
 ff' 
 
 c cr g- 
 
 í % 
 d g- 
 
 î' 
 
 c a- g- 
 
 Proviad yr 
 Eaws Brido. 
 Fordd. 
 
 Proviad 
 yr Eaws. 
 
 f 
 e 
 
 f 
 e 
 
 f 
 e 
 
 i /' 
 
 a 
 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 5 rZl 
 
 9 
 
 
 9 
 
 dì 
 
 Cì 
 
 
 
 </' 
 
 9\ 
 
 9\ 
 
 èi 
 
 c\ 
 
 
 Cì 
 
 h\ 
 
 a\ 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 S 
 
 // 
 
 // 
 
 S 
 
 // 
 
 // 
 
 
 ff' 
 
 9' V \" 
 
 a' 
 
 «• 
 
 a- 
 
 a' 
 
 a- \ \ 
 
 
 f 
 e 
 
 e 9' 9' 9' ff' d d d 
 
 g- 
 
 f 
 
 ff- 
 f 
 
 ff' 
 f 
 
 ff' 
 f 
 
 / «• a- cr cr e e e 
 
 Bys declire 
 
 hyd y | 
 
 Groes. 
 
 9 
 
 9 z z z = g %~g 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 «zzzz« ^ a 
 
 5" 
 
 9 X ff\ gi g\ g\ g\ g g\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 <i\ a\ «i «i a\ a\ e a> 
 
 
r 
 
 f 
 
 I f f 
 
 PHOVIAD YR EAWS BRIDO. 
 
 e 
 
 9' 
 
 f 
 
 e 
 
 e e 
 
 e c 
 
 e 
 
 c 
 
 f 
 
 c 
 
 
 d 
 b 
 
 c d 
 a b 
 
 c d 
 
 a b 
 
 c 
 a 
 
 f 
 
 e e 
 
 ^ <: 
 
 c c 
 
 c c 
 a 
 
 / 
 
 1155 
 
 
 
 r // 
 
 
 
 
 // S 
 
 // //. 
 
 // // 
 
 
 
 9' 
 
 / 
 
 + \ 
 
 \ 
 
 f / + / + \ / 
 
 9' 9' 
 
 f f 
 
 t 
 
 
 f 
 
 9- 
 
 9' f 
 
 / 
 
 ' f f f f * * 
 
 f f 
 
 e e 
 
 c 
 
 Bys 
 
 V cwbyl. 
 
 e 
 
 f 
 
 f e 
 
 d e d 
 
 d e e e e d d 
 
 e e 
 
 d d 
 
 ff 
 
 b- 
 
 
 b- 
 
 b- 
 
 a ' a- a- 
 
 b- b- 
 
 a- a 
 
 
 
 9 
 
 
 ~9 
 
 9 
 
 a a a 
 
 9 9 
 
 a a 
 
 // 
 9' 
 
 / 
 
 + 
 
 % 
 
 
 J 
 
 - 
 
 1 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 f 
 
 9' 
 
 9' 
 
 r 
 
 
 
 
 a- 
 
 i 
 
 a- 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 Cl' 
 
 9' 
 
 t 
 
 9' 
 
 / 
 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 
 
 B} r s o'r 
 Groes. 
 
 a 
 
 a' 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 9' 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b- 
 
 
 
 e 
 
 d 
 
 v^ 
 
 ' 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 \ä, 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 C\ 
 
 
 C 1 
 
 
 / 
 
 9 ' 
 
 / i 
 a- g 
 
 / / + 
 
 / r f 
 
 / 
 
 d 
 
 / 
 
 f 
 
 + / / 
 
 e d g- 
 
 / + 
 
 r f 
 
 / + 
 
 rl 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 £ 1 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 9' 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 d 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 c 
 
 b\ 
 
 t 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 Cl 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 Cl 
 
 
 C 1 
 
 
 b 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 Cl 
 
 
 Cl 
 
 
 CÌ 
 
 
 c\ 
 
 / 
 
 / 
 
 + / + 
 
 a- 
 
 1 
 
 a- 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 cr \ 
 
 c 
 
 a- 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 dx 
 
 
 d\ 
 
 / 
 
 _L 
 
 / 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 i 
 
 T 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 / 
 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 
 9' 
 
 f 
 
 e 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 — 
 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 _ ■ 
 
 a 
 
 
 c 
 
 b 
 
 
 b 
 
 Cl 
 
 | 
 
 
 
 c . 
 
 Cl 
 
 
 c i 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 c 
 
 
 
 Cl 
 
 
 
 
 / 
 
 s 
 
 s 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 + 
 
 / , 
 
 
 / 
 
 f 
 
 f 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 e 
 
 _ 
 
 1 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 9' 
 
 o 
 
 9' 
 
 
 
 
 b 
 
 h 
 
 c 
 
 c 
 
 C 
 
 C 
 
 C 
 
 9' 
 
 C 
 
 9' 
 
 Fordd. 
 
 Tervyn 
 Proviad yr Eaw?. 
 
 
 ' ! 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 9 
 
 
 91 
 
 
 Cl 
 
 
 
 
 
 C\ 
 
 
 C i 
 
 
 
 
 4 w 
 
1156 
 
 PROVIAD CHWITH IVAN AB Y GOV. 
 
 g- a- b> 
 f f gj a- 
 c e f g- 
 
 c \ b- c \. b 
 b- b' «• b' b' «■ 
 a a- g' a- «• g' 
 
 // 
 a- 
 
 \ P 
 
 9' r 
 
 f f 9' 
 
 f 
 
 \ _ > _ _\ _ 
 
 e d e d e c 
 
 a g 
 
 /< 
 
 b 
 
 a 
 
 /■ 
 
 6 
 
 a f\ 
 
 b\ 
 
 « 
 
 /' 
 
 9 
 
 el 
 
 e\ 
 
 el 
 
 C 1 
 
 /' «« 
 
 c\ 
 
 /1 
 
 /' 
 
 el 
 
 /i 
 
 /j o\ 
 
 /' 
 
 /< 
 
 CI 
 
 ei 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 CI 
 
 CI 
 
 C\ c\ 
 
 ff 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 # 
 
 d\ 
 
 ci ff 
 
 rfi 
 
 el 
 
 # 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 #i 
 
 
 b\ 
 
 ff 
 
 
 b\ 
 
 ff 
 
 fti 
 
 ff 
 
 
 
 
 
 
 
 a ■' a • 
 
 a' « • a* 
 
 a' 
 
 - 
 
 - 
 
 9 
 
 a 
 
 b 
 
 c 
 
 \ 
 
 b 
 
 c \ 
 
 I t 
 
 c c 
 
 III 
 c c c 
 
 f 
 
 c 
 
 Bys. 
 
 /' 
 
 CI 
 
 9 
 f 
 
 a 
 9 
 
 b 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 9 
 
 b b 
 a a 
 
 a / a / 
 /" 9 9 
 
 a / a _ a 
 
 ~9 ff 
 
 9 /i ci 
 
 
 9' 
 e 
 
 a' 
 
 b- 
 
 r 
 
 c* 
 
 c* 
 
 6- 
 
 9 
 
 c c* 
 
 a- a' 
 
 CI 
 
 ff 
 
 
 
 
 c\ 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 / 
 
 / 
 
 d 
 
 f / 
 
 // 
 
 f 
 a 
 
 9 
 /' 
 
 \ 
 
 9 /i 
 
 
 _L_| 
 
 i 
 
 | 
 
 F=1 
 
 ei <r7 i 
 
 \ 
 
 ei 
 
 CI 
 
 > i 1 1 
 
 
 \ 
 
 1 .. 
 
 d\ 
 
 1 .. 
 
 d\ 
 
 
 b 
 a 
 9 
 
 \ 
 ei 
 
 d\ 
 
 /' _ / 
 
 ci g a g a 
 
 b- 
 9' 
 
 
 CI' 
 
 f 
 
 ff' 
 
 e 
 
 e 
 c 
 
 
 
 
 9' 
 e 
 
 
 
 e 
 c 
 
 
 I I -: 
 
 G c •L 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 1 — 1 
 / 
 
 
 
 
 9 
 
 I 
 
 
 
 
 cc 
 
 9 « 
 
 ? « 
 
 <7 /i ci 
 
 Bys o'r 
 Groes. 
 
 /' 
 
 9 « /' 
 
 5 ö 
 
 1 /l CI 
 
 Bys o'r 
 
 Groes. 
 
 t- f 1 
 
 a' 
 
 «• 
 
 «• 
 
 CI 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 « 
 
 I 
 
 c 
 
 c 
 
 / 
 
 c 
 
 
 r 
 
 c 
 
 
 c 
 
 a' 
 
 
 cf 
 
PROVIAD CHWITH IVAN AB Y GOV. 
 
 1157 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9' 
 
 7 
 
 A \ 
 
 \ 
 
 
 a- 
 
 e 
 
 f 
 9- d | 
 
 d 
 e b 
 
 «• c J 
 
 f f 
 
 s / 
 
 e c 
 d b 
 
 d 
 
 Bys o'r 
 Groes. 
 
 
 9 
 
 a 
 
 /i 
 
 « 
 
 » /' Í 
 
 Ô 
 
 /l r? 6 
 
 /' Í 
 
 
 e\ 
 
 /I 
 
 *. 
 
 9 
 
 /l i?l CI 
 
 ill 
 
 cZ i ö i r ? i 
 
 e?i ci 
 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 6i 
 
 CI 
 
 ril 
 
 b\ 
 
 ÒI 
 
 0" 
 
 
 / / + 
 I I l Í' 
 
 e f e e 
 
 + 
 9' 
 
 + + 
 1$ K 
 
 / 9' f 
 
 I I 
 1 d d 
 
 c c c 
 
 f 
 d 
 
 3 r 
 
 9' c 
 
 f 5 
 a- g d g: 
 
 /' 
 
 a 
 
 /' 
 
 CI 
 
 Ò f?l 
 
 a g 
 
 9 ci 
 
 ci 
 
 6 a 
 
 d\ c\ 
 
 b\ a\ 
 
 
 
 / 
 
 o 
 
 f 
 
 
 
 9' 
 
 3 
 
 9' 
 
 
 
 
 f 
 
 d- 
 
 % 
 
 c 
 
 6- 
 
 % 
 
 cr 
 
 9' 
 
 a- 
 
 9' 
 
 d 
 
 f 
 
 d 
 
 9' 
 
 f 
 
 c 
 
 9' 
 
 c 
 
 c 
 
 • b 
 
 ' I 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 a' 
 
 c 
 
 o 1 
 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 l_ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 
 
 b 
 
 b 
 
 
 a 
 
 b 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 «r 
 
 
 a\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 
 a\ 
 
 a 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 S 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 9' 
 
 t> 
 
 6- 
 
 d- 
 
 b- 
 
 b> 
 
 
 9' 
 
 c- 
 
 9' 
 
 a- 
 
 
 / 
 
 b- 
 
 a' 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 e 
 
 f 
 
 f 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 1 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 1 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 f 9 
 
 f 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 o 1 
 
 6 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 f?i 
 
 d\ 
 
 'd\ 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 ci 
 
 ci 
 
 CI 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 ci 
 
 d\ 
 
 el 
 
 C! 
 
 fti 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 
 «i 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 
 S 
 
 // 
 
 
 // 
 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 a' 
 
 \ 
 
 9' 
 
 V 
 
 f 
 
 \ 
 
 •P 
 
 \ 
 
 V 
 
 
 
 f 
 
 f 
 e 
 
 9' 
 
 f 
 
 r 
 
 f 
 
 ii 
 
 
 
 e 
 
 l 
 
 e 
 d 
 
 e 
 c 
 
 e 
 d 
 
 e 
 c 
 
 Proviad Chwith 
 Ivan ab y Gov. 
 Fordd. 
 
 Tervyn. 
 
 b 
 
 a 
 
 1 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 6 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 
 d\ 
 
 e \ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 O 1 
 
 i 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 C 1 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 
 b\ 
 
 a t 
 
 b i 
 
 b i 
 
 a i 
 
 a i 
 
 5 i 
 
 b i 
 
 a i 
 
 b\ 
 
 a l 
 
 
 
1158 
 
 PKOVIAD FORCEAWG. 
 
 b' 
 
 b- 
 
 C' 
 
 5 
 
 C' 
 
 b- 
 
 b- 
 
 C' 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 C' 
 
 C C' 
 
 d 
 
 d 
 
 C 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 — 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 
 a 
 
 b 
 
 . b 
 
 a 
 
 d\ 
 
 rZ. 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 dx 
 
 c\ 
 
 a 
 
 c\ 
 
 b] b\ a\ a\ 
 
 b' 
 
 b- 
 
 c 
 
 % 
 
 C' 
 
 b- 
 
 •5 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 C' 
 
 C C' 
 
 d 
 
 b- 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 
 a 
 
 b 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 C\ 
 
 d\ 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 
 
 C' 
 
 b- 
 
 o 
 
 
 d- 
 
 
 C' 
 
 C' 
 
 d- 
 
 d- 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 b' 
 
 C C' 
 
 d 
 
 b- 
 
 b- 
 
 d 
 
 a- 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 C' 
 
 d- 
 
 1 c- 
 
 d' c 
 
 1 *; 
 
 ..■ 1 
 
 
 a 
 
 b 
 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 C 1 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 
 a\ 
 
 
 a\ 
 
 
 b\ 
 
 b- c b- 
 
 / 
 
 c 
 9' 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 5i 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 o 
 
 b' b' 
 
 d d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 r 
 
 // 
 
 V 
 
 C' 
 
 c 
 
 c 
 
 C' 
 
 e d- c 
 
 Yr un Fordd 
 a'r gyntav. 
 Fordd. 
 
 b- 
 
 d 
 
 b- 
 d 
 
 d- 
 
 c 
 
 & 
 
 d- 
 
 d- 
 
 C C' 
 
 Fordd yv un 
 Fordd a'r 
 gyntav. 
 
 7 
 
 b 
 
 f 
 
 e 
 a 
 
 r 
 
 f 
 
 a 
 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 
 a 
 
 l 
 
 c\ 
 
 
 C\ 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 CÌ 
 
 
 , d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 <i\ t 
 
 
 a\ 
 
 
 \ b > 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 
 a\ 
 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 
 // 
 
 // 
 
 
 // 
 
 
 S 
 
 
 // 
 
 
 
 
 // 
 
 // 
 
 S 
 
 \ 
 
 «• 
 
 C' 
 
 \ 
 
 cr 
 
 \ 
 
 r 
 
 V 
 
 f 
 
 T 
 
 \ 
 
 \ 
 
 f 
 
 9' 
 
 s- 9' 
 
 r 
 
 r 
 
 a' 
 
 a* 
 
 <)' 
 
 V 
 
 f 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 f 
 
 f f 
 
 f 
 
 r f 
 
 r 
 
 r 
 
 f 
 
 f 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 d c 
 
 c d 
 
 e 
 
 e f e 
 
 b 
 
 a b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 a b 
 
 a 
 
 a b a 
 
 d\ 
 
 c\ d\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 C\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ d\ 
 
 C\ 
 
 c\ d\ c\ 
 
 b\ 
 
 a\ b\ 
 
 a\ 
 
 «i 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 &' 
 
 b\ 
 
 a\ b\ 
 
 a\ 
 
 a\ b\ a\ 
 
PROVIAD Y BOTWM, 
 
 1159 
 
 s 
 
 
 1 
 
 
 
 
 
 00 
 
 a- \ 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 9' 9' 
 
 Brido : Proviad 
 
 
 
 «• 
 
 9' 
 
 
 f 
 
 f f 
 
 Forcliawg Ivan 
 ab y Gov. 
 Fordd. 
 
 'mo VI AD Y BOTWM. 
 
 c a' 9' c ' 9' f 
 
 f 
 
 e g* 
 
 b b 
 
 d\ d\ 
 
 b\ ÔT 
 
 a 
 
 9 
 
 c\ 
 
 b d\ a 
 c\ c\ 
 
 9 
 
 9i 
 
 9 
 /« 
 d\ 
 61 
 
 9 
 5" 
 
 % 
 
 
 / 
 
 
 e 
 
 1 
 
 d 
 
 d 
 
 9 
 
 /' 
 
 /» 
 
 d\ 
 
 f?i 
 
 c 1 
 
 b 1 
 
 
 / 
 
 / 
 1 Í' 
 
 9' f 
 
 9 
 
 «' / 
 
 /' 
 d\ 
 b 1 
 
 / 
 
 / 
 
 d\ 
 c \ 
 
 / 
 
 C 
 
 b d C 
 
 a 
 
 9 
 
 A A 
 
 (J: 
 
 I 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 
 — 
 
 
 _ 
 
 
 a 
 
 ei 
 
 9 
 
 
 a\ 
 
 c\ 
 
 91 
 
 A A 
 
 % 
 
 
 
 
 $ 
 
 
 
 C' 
 
 a' 
 
 
 C' 
 
 9' 
 
 (1. 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 / 
 
 9 
 
 9\ 
 
 c\ 
 
 el 
 
 
 c\ 
 
 
 5 
 
 / r 
 
 00 
 
 i Í 
 d d d d c 
 
 A 
 
 C' (J' 
 
 
 f I 
 
 «• f 
 
 /1 9 
 
 d\ g\ 
 b\ 
 
 fj . 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 /' 
 d\ 
 
 b\ 
 
 a (j 
 
 9 9* 
 c\ 
 
 /' /' 
 
 d\ di 
 b\ c\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 * 
 
 5 $ 
 
 5 
 
 % 
 
 3 
 
 f 
 
 5 
 
 1 
 
 b 
 
 1 
 
 e 
 
 1 
 
 d 
 
 d 
 
 9' 
 
 d f 
 
 c 
 
 a 
 
 6 
 
 c 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 6 
 
 ft 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 a 
 
 b a 
 
 9 
 
 /. 
 
 /1 
 
 a 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 
 
 
 f\ b a f\ 
 
 9 
 
 9 J9 
 
 9^ 
 
 * 
 
 e?i 
 
 9 
 
 9* 
 
 
 <?i 
 
 
 #< 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 C\ CI 
 
 
 61 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 
 61 
 
 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 h 
 
 |% 
 
 // 
 
 
 s 
 
 
 
 
 
 
 
 x T 
 
 \ 
 
 C' 
 
 /\ 
 
 a m 
 
 
 
 / 
 
 A 1 
 
 
 
 r? | 
 
 d 
 
 b- 
 
 % 
 
 9' 
 
 % 
 
 
 f 
 
 
 
 \ 
 
 c c 
 
 C 
 
 a* 
 
 C' 
 
 f 
 
 a' 
 
 a' 
 
 9' e (j 
 
 ' «* 9' 
 
 / i 
 
 V f p 
 
 Í7 
 
 9 
 
 c 
 
 
 C 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 
 c c 
 
 C! 
 
 CI 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 a a 
 
 
 
 C\ 
 
 
 /« 
 
 CI 
 
 
 /l 
 
 CI 
 
 /1 
 
 CI 
 
 
 CI CI 
 
 4 x 
 
1160 
 
 PKOVIAD Y BOTWM. 
 
 
 y 
 
 + / 
 
 
 
 
 
 
 oo 
 
 
 
 f 
 
 f f 
 
 
 
 
 
 
 
 
 I 
 
 d 
 
 d d 
 
 9' 
 
 5 
 
 9' 
 
 f 
 
 3 
 
 9' 
 
 f 
 
 e 
 
 c 
 
 c c 
 
 c 
 
 9' 
 
 c a- g- 
 
 d 
 
 ff' 
 
 c a' g' d 
 
 
 d\ 
 
 % di 
 
 a 
 
 
 a 
 
 b 
 
 
 a 
 
 b 
 
 
 b\ 
 
 c b\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 
 
 CÌ 
 
 
 a 
 
 h\ 
 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 111. 
 
 Proviad y Botwm 
 Fordd. 
 
 / 
 
 9' 
 
 /' /' 
 
 ci d\ 
 
 a\ b\ 
 
 ffi ff 
 
 f 1011 
 
 9' 
 
 c\ ci 
 a\ a\ 
 ff ff 
 
 Bys. 
 
 f s 
 
 // 
 
 // 
 
 // 
 
 s 
 
 
 // 
 
 
 
 / 
 
 f 
 
 9- 
 
 9' 
 
 (f 
 
 
 a' 
 
 / 
 
 \ 
 
 e 
 d 
 
 e 
 d 
 
 f 
 e 
 
 f 
 e 
 
 ff' 
 f 
 
 $ 
 
 a' 
 
 ff' 
 f Í 
 
 f 
 r e 
 
 e 
 d 
 
 /' 
 
 f\ 
 
 e i 
 
 e i 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 /i 
 
 /" 
 
 1 CI 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 ex 
 
 c» 
 
 
 C! 
 
 c! 
 
 Cl 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 01 
 
 9* 
 
 a\ 
 
 
 a\ 
 
 a\ 
 
 «i 
 
 ff 
 
 ff 
 
 cc 
 
 cc 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 #« 
 
 ff' 
 
 e g> 
 
 ei 
 
 ci 
 
 0< 
 cc 
 
 // 00 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 // 
 
 ////#// 
 
 S 
 
 
 0- • ^ 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 f 
 
 ff' 
 
 f ff' f ff' 
 
 f 
 
 
 / * à 
 
 
 d 
 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 e 
 
 e e e e 
 
 e 
 
 j 
 
 e f d c 
 
 d 
 
 c 
 
 f f 
 
 e 
 
 e* 
 
 ff' ff' 
 
 d 
 
 d 
 
 d d d d 
 
 d 
 
 Byso'r 
 
 Groes. 
 
 e\ ei e 1 
 
 /' 
 
 
 /1 
 
 ei 
 
 
 e\ 
 
 /' 
 
 
 /' /' 
 
 /' 
 
 CI CI CI 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 CI 
 
 
 CI CI 
 
 CI 
 
 
 5" 0i 01 
 
 «1 
 
 
 Ö 1 ff 1 
 
 
 0' 
 
 a\ 
 
 
 a\ a\ 
 
 a\ 
 
 
 cc cc cc 
 
 ff 
 
 
 # cc 
 
 
 cc 
 
 ff 
 
 
 ff ff 
 
 •ff 
 
 
 «• 
 
 3 
 
 
 a' 
 
 0' 
 
 5 
 
 ff' 
 
 / 
 
 Ö 
 
 
 / 
 
 a 
 
 / 
 
 / 
 
 a 
 
 
 
 e 
 
 c 
 
 /' 
 
 c* 
 
 il 
 
 /' 
 
 /' 
 
 
 
 /' 
 
 e. 
 
 
 ei 
 
 Cl 
 
 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 
 
 Cl 
 
 .. 
 
 
 Cl 
 
 «1 
 
 
 
 rtl 
 
 a\ 
 
 
 
 «1 
 
 #• 
 
 
 0i 
 
 / 
 
 
 
 ff 
 
 f 
 
 a 
 
 f 
 
 0* 
 
 5 
 
 0* 
 
 /' 
 
 d 
 
 d /, 
 
 9 
 
 e 
 
 7 
 
 c\ 
 
 
 Cl 
 
 e\ 
 
 
 el 
 
 a\ 
 
 
 a\ 
 
 c\ 
 
 
 Cl 
 
 ff 
 
 
 Ji 
 
 0' 
 cc 
 
 
 0' 
 cc 
 
 «' 3 
 
 f 
 
 Cl' 
 
 a 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 Cl 
 
 
 ci 
 
 «1 
 
 
 «i 
 
 ff 
 
 
 # 
 
 5 3 
 
 0* 
 
 e 3 
 
 0- 
 
 d 
 
 Ö 
 
 / 
 
 d 
 
 3 
 
 
 f 
 
 e 
 
 ê 
 
 « 
 
 « 
 
 /' 
 
 ^ < 
 
 I /' 
 
 /' 
 
 ^ 
 
 d 
 
 /' 
 
 ei 
 
 ei 
 
 e i 
 
 Cl 
 
 /' 
 
 
 fl 
 
 /i 
 
 
 
 /' 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 C 1 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 
 
 Cl 
 
 0' 
 
 0' 
 
 0' 
 
 0' 
 
 «1 
 
 
 a\ 
 
 «i 
 
 
 
 a\ 
 
 cc 
 
 cc 
 
 cc 
 
 cc 
 
 Jf 
 
 
 ff 
 
 / 
 
 
 
 ff 
 
 

 
 
 
 
 PR0V1AD 
 
 Y BOTWM. 
 
 
 
 1 
 
 161 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 P 5 
 
 e 
 
 c 
 
 o 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 \ 
 
 ff' «* /7' 
 
 
 
 c 
 
 CI c 
 
 ? e i 
 
 ei 
 
 c < 
 
 ? e i 
 
 d c 
 
 ë d fr 
 
 <Z c 
 
 e 
 
 d 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 
 e i 
 
 /' 
 
 9 /' 
 
 
 /' 
 
 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 c 1 
 
 ill 
 
 g\ d\ 
 
 
 fZr 
 
 CI 
 
 
 9 y 
 
 9* 
 
 5" 
 
 
 </> 
 
 6i 
 
 b\ 
 
 
 ci 
 
 
 
 cc 
 
 cc 
 
 cc 
 
 
 cc 
 
 
 
 
 
 
 
 \ \ \ \ 
 
 a* d a' d «• d «• d 
 fefcfcfe 
 
 a a a a 
 
 /< /■ /■ /' 
 
 ci ci ci ci 
 
 / 
 
 ff 
 
 a 
 
 /i 
 
 ci 
 # 
 
 <7' 
 
 &■ 
 
 
 # 
 
 Ẃ* 
 
 a 
 
 /» 
 
 r/ 
 
 /« 
 
 /' 
 
 di 
 
 *> 
 
 d\ 
 
 el 
 
 «i 
 
 S" 
 
 a\ 
 
 dd 
 
 «• 5" 
 
 \- f 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ò- 6- 
 
 b- 
 
 d- 
 
 
 d- 
 
 
 
 rf- 
 
 
 
 rZ- 
 
 
 i 
 
 «• ff' 
 
 a' 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 
 5 
 
 
 
 5 
 
 
 Bys. 
 
 Ì 
 
 /< 
 c? i d\ 
 
 d( 
 
 
 / 
 
 /' 9 
 
 r n 
 
 
 s" 
 
 
 / 
 
 5" 
 
 
 / 
 
 /l /7 1 
 
 a\ g\ 
 
 • a .K 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 dd 
 
 dd 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ! 
 
 
 
 
 // 
 
 / 
 
 Ô- 
 
 c 
 
 ' #• «• 
 
 
 b- 
 
 /1 
 
 
 
 á! 
 
 
 
 rtl 
 
 
 
 / / 
 
 a • « • 
 
 fr 
 f f 
 
 9' 
 
 // 
 c 
 
 dd 
 
 /1 
 
 /! 
 
 CI 
 
 <?i 
 
 <2i 
 
 CI 
 
 «1 
 
 ai 
 
 5" 
 
 f?<Z 
 
 WZ 
 
 cc 
 
 9' ff' 
 
 f f 
 
 c\ ci 
 
 gi in 
 
 cc cc 
 
 f 
 
 // // 
 
 /a- / h- 
 
 f ff' ff' 
 
 ë ? / 
 
 /i /i ' c I ci 
 
 i?l i/l ci' ci 
 
 «i «I g\ g\ 
 
 dd dd cc cc 
 
1162 
 
 CAìsIAD Y WEVYL. 
 
 / C' 
 
 ? 
 
 
 
 
 / 
 
 // 
 
 C' 
 
 / 
 
 "" 
 
 
 a' b' 
 g- a- l 
 
 * 9' ?> 
 
 \ 
 4 «' £' 
 
 / 
 
 Bys o'r 
 Groeso 
 
 9' 
 
 f 9' 
 
 a' 
 
 b- 
 
 9' 
 f a- 
 
 
 e 
 
 /1 
 
 /i 
 
 
 /' 
 
 e\ 
 
 
 ei 
 
 
 e\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 di 
 
 
 c\ 
 
 
 ei 
 
 
 c 
 
 «ì 
 
 a\ 
 
 
 «i 
 
 
 g\ 
 
 
 01 
 
 
 9* 
 
 dd 
 
 dd 
 
 
 «fc* 
 
 
 cc 
 
 
 C£? 
 
 
 ce 
 
 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 «• 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 f 
 
 
 á 
 
 \ 
 
 
 \. 
 
 
 / 
 
 î 
 
 f 
 
 f 
 
 / 
 
 
 \ 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 c 
 
 
 t? 
 
 1 
 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 e ff- 
 
 e y> 
 
 / 
 
 e 
 
 d 
 
 b 
 
 b 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 /' 
 
 
 /■ 
 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 1 
 
 /i 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /i. 
 
 /« 
 
 
 
 
 d\ 
 
 $ 
 
 dì 
 
 
 ejfi 
 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 a 
 
 rfl 
 
 d\ 
 
 rfi 
 
 di 
 
 rfi 
 
 Cl 
 
 
 b\ 
 
 
 
 a\ 
 
 
 «j 
 
 
 
 a\ 
 
 
 
 
 èi 
 
 
 6T 
 
 òi 
 
 
 0« 
 
 
 
 
 dd 
 
 
 ctt 
 
 
 
 del 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 t 
 
 d 9' 
 c e 
 
 5 
 9' 
 
 í' 
 
 c a- <r 
 
 f 
 
 d (j 
 
 í' 
 r c a • 
 
 f l 
 
 9' d f 
 
 f 
 
 à 9' f 
 
 Proviad Brido ar 
 
 Uwchgywair. 
 
 Fordd. 
 
 di a 
 
 
 a 
 
 /' 
 
 a 
 
 b 
 
 
 
 bi g 
 
 
 9 
 
 d\ 
 
 ei 
 
 d\ 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 
 
 
 OANIAD Y WEVYL. 
 
 ^ 
 
 
 // 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 + 
 
 
 
 ; 
 
 c 
 
 \ 
 
 d 
 
 \ 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 1 
 
 / 
 
 + 
 
 / + >.o 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 
 5 
 
 c 
 
 1 
 
 / \ 
 
 / 
 
 
 
 b 
 
 c 
 
 c d c 
 
 íl 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 d c 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 b b 
 
 b 
 
 Bys. 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b b b 
 
 9 
 
 9 
 
 /> 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 b d 
 
 i 
 
 a fì 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 /' /' 
 
 c\ 
 
 </' 
 
 d\ 
 b\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 9 ) 
 
 
 a\ d\ 
 
 0" 
 
 
 d( 
 b\ 
 
 
 9* 
 
 d\ d\ 
 b\ 
 
CANIAD Y WEVYL. 
 
 1163 
 
 9 
 
 
 ) 
 
 1 
 
 b 
 
 / \ / 
 
 bib 
 
 
 ° f' 9 
 
 
 a\ d< g\ 1 
 
 Bys o'r 
 
 Groes. 
 deehre. 
 
 c 
 ~b d 
 
 9 I 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 c 
 
 b 
 
 / \ 
 b b 
 
 / 
 
 
 6 
 
 d\ 
 
 « /' 
 
 ." , 
 
 
 r/ 
 
 1 
 
 1 
 
 rtt f?! 
 
 H 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 i 
 
 
 
 
 
 
 
 ' 
 
 // 
 
 
 
 
 
 b c a 
 
 Fordd 
 Gwrthwyuebu 
 
 i'r diwedd. j 
 
 b h 
 a a 
 
 i > 
 
 c c 
 
 b b 
 
 Cryclm y 
 
 diwedd 
 val hyn : 
 Fordd. 
 
 è c c r/, 
 ö « abb 
 
 \ 
 
 c 
 Ô 
 
 Fordd. 
 
 g 
 
 9 9 
 
 /' 
 
 
 
 9* 
 
 
 c\ g\ 
 
 rf. 
 
 7>! 
 
 I 
 
 
 
 , 
 
 IV. 
 
 j / ^ 
 
 rf rf ê c 
 
 c c b b d c 
 
 > 
 c 
 
 • c Ö 
 
 1 
 
 b b 
 
 Diwedd 
 Cyntav. 
 Fordd. 
 
 ! 
 
 / 
 c 
 d 
 e d 
 
 \ 
 d 
 c 
 
 i 
 Fordd. 
 
 
 9 9 /' /' 9 
 
 a fj\ d f/i c 
 
 6i 
 
 Ô d\ 
 
 V 1 
 
 
 
 
 
 $ 
 
 
 ^ 
 
 
 e \ 
 
 
 d d 
 
 VI. 
 
 c c 
 
 
 
 
 
 > ^ 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 3 ^ 
 
 B / \ / 
 
 
 /_+/ + 
 dee/ 
 
 Fordd. | vn. 
 
 e c d d f i 
 
 e r/ 
 
 b b b b 
 
 Bys. 
 
 d c c d d 
 
 9 9 /' /' /7 
 
 6 tfi 
 
 a /■ r/ 
 
 /i /' 
 
 
 C! //I í?l tfl CI 
 
 a / 
 
 «1 tfl #1 
 
 
 i/ 1 </ 1 r/ 1 
 
 
 6. 
 
 c 
 
 
 
 6i Ji 
 
 \ 
 e 
 
 e 
 
 3 í f 
 
 Fordd. 
 
 VIII. 
 
 9' 
 f 
 c f 9 
 
 9 
 
 \ 
 
 / 
 
 9 
 
 Fordd. 
 
 IX. 
 
 9- \ 
 
 c e 
 _ _ 
 <7 
 
 Fordd. 
 
 X. 
 
 e- \ 
 
 c- c- 
 
 d- 
 
 C ' 
 
 á / t 
 
 e d b 
 
 b- 
 
 /l </" 
 
 b 
 
 
 
 /• 
 
 i?I CI 
 
 9 
 
 C 1 
 
 
 
 CI 
 
 9 l 
 
 
 
 ci g\ 
 
 
 
 ai </f 
 
 Jl 
 
 4 Y 
 
1164 
 
 CANIAD TRO TANT. 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 c 
 
 
 
 j 
 
 
 c 
 
 \ 
 
 
 
 e* 
 
 0' 
 
 
 1 
 
 c 
 
 Ì 
 
 
 i 
 
 
 d- 
 
 d- 
 
 
 XII. 
 
 d- 
 
 b' 
 
 d- c 
 
 • e* 
 
 b- 
 
 b> 
 
 b- 
 
 Fordd. 
 
 XI. 
 
 e • d' ( 
 
 3' C 
 
 Fordd. 
 
 A r vesur 
 Flamgwr Gwrgan. 
 1011.1011.00110011. 
 
 e* 
 
 d\ 
 
 9 
 
 
 b d\ 
 
 d l 
 
 
 a 
 
 9 
 
 c. 
 
 V/ 
 
 C 1 
 
 \ 
 
 // 
 d- 
 
 \ 
 
 
 
 c • 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / + 
 
 / + 
 
 / 
 
 
 d- 
 
 €'• 
 
 C* 
 
 
 5 
 
 c- 
 
 
 \i 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 
 6- C 
 
 c* .i- 
 
 C* 
 
 
 c 
 
 b' 
 
 6- 
 
 í^* c* 
 
 CI 
 
 b- 
 
 
 b- 
 
 b- 
 
 b- 
 
 f\ 
 d\ 
 
 6- 
 9 
 
 in 
 
 Bys. 
 
 Ô- 
 
 rt ■ « • 
 
 6' ft- 
 
 &• 
 
 d- <■■ 
 
 9 
 
 in 
 
 /< 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 1 
 
 
 a 
 
 <> ! 
 
 /« 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 5l 
 
 
 9 
 
 o 
 c 
 
 Fordd. 
 
 i 
 
 XIII. 
 
 " £' 
 
 e 
 c 
 
 9' 
 
 9' 
 
 e 
 
 c 
 
 9' 
 
 d 
 
 b 
 
 //• 
 
 .7' 
 
 d 
 
 b 
 
 •1 
 
 0" 
 
 e 
 
 C 
 
 in 
 if $ 
 
 0" c //• 
 
 <7' 
 
 c r/ • 
 
 ! 
 
 c 
 
 + 
 
 -B) s a'r 
 Groes. : 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 /i 
 
 
 /< 
 
 
 
 
 Ô 
 
 9 
 
 ' 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 9' 
 
 
 ch 
 
 
 tfl 
 
 
 c\ 
 
 .'/ d 
 
 c I 
 
 .</' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 C i 
 
 
 
 
 £' ?' £' ?' °i 
 
 v 
 
 £ f 
 
 ■0' c < 
 
 //• Ö" 9' 
 r o ir c ()- c 
 
 Bj'.s oV 
 
 groes. 
 
 i % 
 
 C ()' 
 
 Í 
 
 1) 
 g 
 
 a- 
 d\ 
 
 i 
 
 e q- c ; 
 
 _ 
 
 9 9 
 c\ g\ 
 
 rôl //1 f/i <7i 
 
 6i 6i 
 
 9 
 
 C ! 
 
 b d g 9 
 
 9 j ci /7 1 
 
 ci / 
 
 Caniad y Wevyl neu yr Evail. Tervyn. 
 
 \ \ \ \ \ \ 
 
 9 X\ 9 9 1 9 9 1 9 
 
 /' /J _/^ /i /' /■ /■ /' /« 
 
 i?l i?l CI CI C?l rfi 
 
 ò i 6 1 a i < n 6 1 b i 
 
 CANIAD TRO TANT. 
 
 \ \ \ 
 
 í 1? i/ 
 
 b\ 
 ffy 
 
 01 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 9 
 
 B // 
 
 «' B 
 
 /« 
 
 /' /j 
 
 dfi rf 
 
 rfl 
 
 rfi 
 
 &i 
 
 6i 
 
 fti 
 
 .f 
 
 .//' 
 
 / 
 
 
CANIAD TRO TANT. 
 
 1165 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 <> 1 
 
 9 I 
 
 9 
 
 # 
 
 i 
 
 .'/ 
 
 .'/ 
 
 d\ 
 
 /' /• 
 
 /i 
 
 /• 
 
 /« 
 
 /' 
 
 /i 
 
 ftl 
 
 ch 
 
 <*r 
 
 «i 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 ff\ 
 
 fti 
 
 b\ 
 
 CI 
 
 
 a\ 
 
 fti 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 b\ 
 
 B 
 
 </ 
 
 el 
 
 b 
 
 e i 
 
 
 
 1 r/ 
 
 1 
 
 \ ch 
 
 /' 
 
 /' 
 
 rfi 
 
 ch 
 
 rfl 
 
 /i 
 
 /' /" 
 
 b\ ci ci 
 
 
 rfi 
 
 ftl 
 
 
 ftl 
 
 CI 
 
 CI 
 
 .//•' 
 
 9 
 
 
 fti 
 
 1* 
 
 
 # 
 
 «i 
 
 ÖI 
 
 
 
 
 
 
 ft 
 
 i 
 
 / 
 
 ch 
 
 
 \ 
 5" 
 
 B 
 
 \ 
 
 9' 
 
 \ 
 6 1 
 
 ft 
 
 \ 
 <7 
 
 Ystlysgaînc. 
 \ \ 
 
 p— =j 
 
 j j 1_ 
 
 — i 
 
 }} 9 e i 
 
 « 
 
 & « 
 
 
 ftl 
 
 c\ 
 
 ir. 
 
 ! /' 
 
 /i 
 
 /< 
 
 « r 
 
 a 
 
 /' 
 
 /i /i <' ' 
 
 /I 
 
 /l 
 
 /i 
 
 Ji 
 
 /' 
 
 f/i 
 
 
 ch 
 
 c, 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 d\ b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 äi 
 
 
 b, 
 
 «. 
 
 «1 
 
 b\ 
 
 h i # 
 
 
 
 
 
 
 
 # 
 
 
 i 
 
 
 
 ff 
 
 ff 
 
 V 
 
 \ 
 I "«I 
 
 
 
 \ 
 
 1 
 
 c 
 
 \ 
 ft 
 
 1 
 
 \ 
 ft 
 
 9 
 
 \- 
 
 
 \ 
 
 «. B 
 
 \ 
 e\ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 d\ d\ 
 
 Fordd. 
 
 Í 
 
 ! in. 
 
 b 
 
 b 
 
 & 
 
 « 
 
 « 
 
 « 
 
 /' 
 
 /< /' 
 
 d\ ch 
 
 d\ 
 
 /i 
 
 CI 
 
 
 f-i 
 
 c 
 
 bi 
 
 d\ 
 
 
 íi 
 
 CI 
 
 
 c 
 
 í?i 
 
 di 
 
 bi 
 
 b\ 
 
 ff 
 
 
 
 b\ 
 
 
 5, 
 
 a\ 
 
 
 «i 
 
 fti 
 
 hi 
 
 ff 
 
 #' 
 
 «i 
 
 a i 
 
 
 
 
 
 ff 
 
 
 / 
 
 
 
 J 
 
 ff 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \9 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 c 
 
 B 
 
 c 
 
 * 1 
 
 b 
 
 c B 
 
 C 
 
 
 
 B 
 
 /7 
 
 ft 
 
 B 
 
 ft 
 
 c 
 
 Ì 
 
 c 
 
 IV 
 
 6 
 
 5 
 
 6 
 
 « c 
 
 a 
 
 & ft 
 
 ft 
 
 /' 
 
 /- 
 
 /i 
 
 a 
 
 « 
 
 a 
 
 ft 
 
 b 
 
 ft 
 
 
 d. 
 
 
 rfi 
 
 C 1 
 
 c\ 
 
 f/i 
 
 ch 
 
 d\ 
 
 
 rfi 
 
 ci 
 
 
 C 1 
 
 (7l 
 
 
 <?J 
 
 
 fti 
 
 
 6, 
 
 «1 
 
 a\ 
 
 fti 
 
 ftl 
 
 fti 
 
 
 ftl 
 
 «l 
 
 
 «i 
 
 ftl 
 
 
 ftl 
 
 
 # 
 
 
 ffi 
 
 
 
 #! 
 
 # 
 
 # 
 
 
 # 
 
 
 
 
 ff 
 
 
 # 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 ft 
 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 1 
 
 
 
 
 
 B 
 
 rfl 
 
 
 c 
 
 B 
 
 c 
 
 d 
 
 B 
 
 Í? 
 
 c 
 
 B 
 
 c 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 Bvs 
 
 fti 
 
 CI 
 
 CI 
 
 Fordd. 
 
 v. 
 
 ft 
 
 ft 
 
 ft 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 ft 
 
 ft 
 
 ft 
 
 d 
 
 
 efl 
 
 declire. 
 
 \ffy 
 
 
 
 
 c?l 
 
 
 rfl 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 ch 
 
 
 ril 
 
 ft 
 
 
 ft! 
 
 
 
 
 
 
 
 ftl 
 
 
 ftl 
 
 «1 
 
 
 a\ 
 
 fti 
 
 
 ftl 
 
 .//• 
 
 
 # 
 
 
 
 
 
 
 
 ff 
 
 
 / 
 
 
 
 
 .//' 
 
 
 ff 
 
1166 
 
 CANIAD TRO TANT-. 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 9 
 
 1 
 
 9 
 
 f\ 
 
 /• 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 jr 
 
 
 ff 
 
 Fordd. 
 
 \ \ 
 ~ B 7 
 
 \ 
 
 5 1 
 
 \ 
 d 
 
 e 
 
 B 
 
 \ 
 
 c 
 
 \ 
 
 — 
 
 9 
 
 6 ! 
 
 d rf rf 
 
 c c 
 
 c 
 
 Z> 
 
 Ä 
 
 ft 
 
 /i 
 
 /' /i 
 
 rfi í/ 
 
 01 
 
 C 1 
 
 tfi 
 
 
 <Zi 
 
 rfl 
 
 tfi 
 
 òi 6' 
 
 a\ 
 
 a : 
 
 6i 
 
 
 fti 
 
 fti 
 
 6i 
 
 / jf 
 
 
 
 
 
 # 
 
 Si 
 
 /' 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 ' 
 
 ft 
 
 1 
 
 ft 
 
 C 
 
 i 
 
 c 
 
 a 
 
 « 
 
 a 
 
 5 
 
 ft 
 
 i\ 
 
 a 
 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 
 d,\ 
 
 «i 
 
 
 cl 
 
 fti 
 
 
 
 + 
 
 Fordd. vii. 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \. 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 9' 
 
 Ì 
 
 9' 
 
 9' 
 
 B 
 
 //' 
 
 //' 
 
 B 
 
 V 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 f 
 
 f 
 
 d> 
 
 
 d\ 
 
 ci 
 
 
 CI 
 
 tfl 
 
 
 d\ 
 
 fti 
 
 
 b\ 
 
 «, 
 
 
 
 fti 
 
 
 fti 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 \ 
 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 ft- 
 
 
 e 
 
 B 
 
 e 
 
 9' 
 
 B 
 
 9' 
 
 //' 
 
 B 
 
 9' 
 
 e 
 
 B 
 
 
 
 
 B d a 
 
 b- 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 f 
 
 / 
 
 f 
 
 / 
 
 / 
 
 f 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 Byso'r 
 
 Uroes. 
 
 b 
 
 c c c 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 - 
 
 — 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 fti 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 6 
 
 a 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 
 a 
 
 b\ 
 
 
 I, 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 
 
 
 .f> 
 
 
 Si 
 
 
 
 
 
 
 ff 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 ^ 
 
 
 \ 
 
 c 
 
 />■ 
 ft 
 
 a. b\ 
 
 d 
 
 c 
 
 b 
 
 VIII. 
 
 9' 
 
 f 
 
 P 
 / 
 
 
 j 6- 1 
 a- ( 
 
 : ft- 
 
 a- 
 
 f 
 
 B 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 XT. 
 
 c • 
 ft- 
 
 B 
 ft- 
 
 c • 
 
 ft 
 
 *, 
 
 
 rfi 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 c Oltltl. 
 
 tfi 
 
 
 tfi 
 
 
 
 
 
 b 
 
 
 b\ 
 
 a 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 
 bi 
 
 
 fti 
 
 
 í„ 
 
 
 
 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 
 ff 
 
 
 ff> 
 
 
 ff 
 
 
 .//■ 
 
 \ 
 
 fe- 
 es- 
 
 c\ 
 
 \ \ 
 
 ft. 9- 
 
 a- f 
 
 c\ d\ 
 
 a\ b\ 
 
 Fordd. 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 % 
 
 \ 
 
 b- 
 
 1 
 
 ft- 
 
 (7* 
 
 B 
 
 c- 
 
 Í/' 
 
 a- 
 
 a- 
 
 «• 
 
 5« 
 
 ft- 
 
 ft- 
 
 / 
 
 
 ci r/i 
 
 rn i b i 
 
 ft I ft i 
 
 Fordd. 
 
CANIAD SANT SILIN. 
 
 1167 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 c> 
 
 1 
 
 e- 
 
 tf- 
 
 1 
 
 d- 
 
 
 
 e- 
 
 1 
 
 e- 
 
 rf- 
 
 I 
 
 d- 
 
 c- 
 
 11 
 
 c 
 
 9' 
 
 XI. 
 
 ft- 
 
 ft- 
 
 ft- 
 
 c- 
 
 c- 
 
 c 
 
 Fordd. 
 
 XII. 
 
 I 
 1 
 
 d- 
 
 rf- 
 
 d- 
 
 c 
 
 c- 
 
 c 
 
 ft- 
 
 ft- 
 
 ft- 
 
 J 
 
 rfi 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 e\ 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 r/i 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 fti 
 
 
 fti 
 
 «1 
 
 
 a\ 
 
 
 
 fti 
 
 
 6| 
 
 «i 
 
 
 a\ 
 
 fti 
 
 
 fti 
 
 fti 
 
 
 # 
 
 
 # 
 
 
 
 
 
 
 ff 
 
 
 # 
 
 
 
 
 # 
 
 
 ffi 
 
 ff 
 
 
 1 
 
 H 
 
 t" % 
 
 % 
 
 
 % 
 
 % 0) 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 f 
 
 
 / 
 
 / 
 
 1 <T 
 
 i 
 
 Fordd. 
 
 XIII. 
 
 I f 
 
 I f 
 
 3 
 
 / 
 
 3 / 1 
 
 f / 
 
 f f e 
 
 f f e f 
 
 / 
 
 6 / d 
 
 / / e 
 
 «?i 
 
 6 fti 
 
 a bib 
 
 
 fti ft fti 
 
 a fti 
 
 fti 
 
 
 
 /l 
 
 /> /i 
 
 
 /« 
 
 /■ 
 
 # 
 
 
 
 di 
 
 CI di 
 
 
 rfi 
 
 1 
 
 
 % 
 
 
 A 
 
 
 1 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 V 
 
 
 N 
 
 
 
 5 / 
 
 
 
 
 - 
 1 ° 
 
 / 
 
 el 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 1 
 
 1 
 c 
 
 
 r 
 
 / e 
 
 / 
 
 d 
 
 Bys o'r 
 
 Groes. 
 
 \f 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 ft 
 
 c 
 
 ft 
 
 ft 
 
 & 
 
 Tervyn 
 Caniad Tro Tant. 
 
 
 
 
 
 
 
 ft 
 
 fti 
 
 ft 
 
 fti 
 
 
 1 
 
 ft 
 
 
 fti 
 
 
 « 
 
 /' 
 
 % 
 
 /' 
 
 1613. 
 
 /"' 
 
 
 /' 
 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 
 el 
 
 ft! 
 
 /! 
 
 fti 
 
 
 rfi 
 
 
 rfi 
 
 
 
 di 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 CANIAD SANT SILIN. 
 
 COR VINVAEN 1011011.1011011. 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 \ 
 
 1 
 
 d I 
 
 o Ì 
 
 d 1 
 
 a 
 
 1 
 
 & 1 
 
 « 1 
 
 & 1 
 
 9 
 
 
 I 
 
 ft 
 
 c 
 
 c ft 
 
 ft c 
 
 ë 
 
 7/ 
 
 a 
 
 a g 
 
 « 
 
 « /I 
 
 /' 
 
 Bys 
 dechre. 
 
 « 
 
 a 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 /' 
 
 CI 
 
 /' 
 
 <?i 
 
 /' 
 
 \ 
 
 a 
 
 
 
 1 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 ft 
 
 \ 
 
 a 
 
 
 
 1 
 
 \ 
 
 « 
 
 ! 
 
 Bys 
 
 Cwbyl. 
 
 a _ | 
 - d 
 
 \ 9 9 
 
 a 
 d 9 
 
 d 
 
 9 
 
 d 
 
 \ 
 
 a 
 9 
 
 e i 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 c 
 
 1 
 
 c 
 
 d\ ft 
 
 d\ 
 
 
 ft 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 CI 
 
 c 
 
 CI 
 
 1 
 
 
 
 
 
 
 
 4z 
 
1168 
 
 CANIAD SANT SILIN. 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 ! V 
 
 r 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 a 
 
 — 
 
 
 
 
 1 a 
 
 
 
 e 
 
 _ 
 
 b 
 
 a 
 
 Í 
 
 a 
 
 c ' 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d . 
 
 
 
 
 9 
 
 e 
 
 g 
 
 
 9 
 
 e 
 
 By s deehre 
 diwedd iad. 
 
 \ g 
 
 
 
 
 c a 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 _ 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 1 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 c 
 
 c\ 
 
 
 € 
 
 
 
 
 í 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 CI 
 
 c 
 
 c 
 
 c\ 
 
 II. 
 
 \. 
 
 _yj 
 
 \ 
 
 ^A 
 
 \ 
 
 *\ 
 
 \ 
 
 s\ 
 
 Í* 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 a 
 
 a 
 
 c 
 
 c 
 
 I 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 9 
 
 9Ì 
 
 c: 
 
 0-. 
 
 Fordd. ! m. 
 
 £3 \ \ \ 
 
 d d c d 
 
 c\ d\ 
 
 c\ c\ 
 
 ■■a 
 
 
 i 
 
 / 1 
 
 \ 
 e 
 
 1 
 
 / 1 
 
 \ 
 d 
 
 i 
 
 \ 
 
 e 
 
 1 
 
 \ 
 
 1 
 
 e 1 
 
 \ 
 \ c 
 
 i 
 
 IV. 
 
 e 
 
 e d 
 
 d 
 
 e 
 
 e c 
 
 c 
 
 r/ 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 ri 
 
 d I 
 
 ì b 
 
 Bys deehre. 
 
 
 c 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 a 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 9 
 
 
 CI 
 
 
 d\ 
 
 
 c i 
 
 c ; 
 
 
 d\ 
 
 
 C ! 
 
 
 d\ 
 
 di 
 
 
 \ 
 
 \. 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \. 
 
 
 \ 
 
 l 
 
 \. 
 
 s\ 
 
 \ 
 
 s$ 
 
 \ 
 
 j\ 
 
 \s 
 
 j\ 
 
 
 I d 
 
 c c 
 
 c 
 b 
 
 1 
 
 6 
 a 
 
 a 
 
 
 1 
 
 a 
 
 !/ 
 
 Fordd yr : 
 un diwedd! 
 
 f 
 
 I • 
 v. 
 
 í c 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 d 
 
 e 
 d 
 
 f 
 e 
 
 f 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 /' 
 
 ei 
 
 c 
 
 $ 
 
 ~ c 
 
 o hyd. 
 
 
 I 
 
 
 c 
 
 
 a 
 
 
 o 
 
 
 
 
 
 
 C 1 
 
 c 
 
 C 1 
 
 
 CI 
 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 
 
 VI. 
 
 \ -d \ 
 
 \ 
 
 \ \l 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 e 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 d 
 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 cZ 
 
 e 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 Fordd 
 
 e 
 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 
 c 
 
 " 
 
 o hyd. 
 
 ci 
 
 
 C! 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 CÌ 
 
 
 VII. 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 1 
 
 «• 
 
 1 
 
 <T 
 
 1 
 
 / 
 
 i 
 
 d 
 
 ! r 
 
 9' 
 
 / 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 c 
 
 e 
 
 1 
 
 e 
 
 
 5 
 
 
 c 
 
 
 a 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 ■\ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 1 
 
 ry 
 
 1 
 
 / 
 
 1 
 
 e 
 
 B 
 
 c 
 
 1 
 
 / 
 
 1 
 
 e 
 
 B 
 
 / 
 
 1 
 
 d 
 
 B 
 
 d 
 
 c 
 
 1 
 
 & 
 
 / 
 
 / 
 
 C 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 & 
 
 6 
 
 e 
 
 c 
 
 i/ 
 
 d 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 e 
 
 Ô 
 
 r/ 
 
 « 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 6 
 
 
 
 
 c 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 
 ~a 
 
 
 C.I 
 
 i?I 
 
 
 /l 
 
 
 d\ 
 
 
 ci 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 Cl 
 
 
 d\ 
 
 
 C I 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 CANIAD SANT SILIN. . 
 
 
 
 
 
 1169 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 \ á . \ á \ Í 
 
 \ 
 
 ^ 
 
 \ * 
 
 \ 
 
 4 / 
 
 9 
 
 a 
 9 
 
 i 
 
 9 
 
 a 
 9 
 
 Bys Fordd 
 Diweddiad. 
 
 jVIH. 
 
 «■ •■ £• r f f 
 r r f f •« e 
 
 c 
 
 c 
 
 9' 9' 
 f f 
 d 
 
 f 
 
 e 
 
 c 
 
 I I 
 e d 
 
 €\ 
 
 c 
 
 £ 
 
 c 
 
 e rf c 
 
 b 
 
 
 c\ 
 
 c 
 
 01 
 
 
 
 CI tfl ci 
 
 CI 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 y 
 
 \ 
 
 -^ 
 
 \ 
 
 ^ 
 
 \ 
 
 g 
 
 \ 
 
 >i 
 
 \ 
 
 y\ 
 
 \ 
 
 y\ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 ^\ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 , / 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 f 
 
 / 
 
 d 
 
 d 
 
 ! * 
 
 d 
 
 e 
 
 6 
 
 b 
 
 « 
 
 « 
 
 1 
 
 d 
 
 b 
 
 b 
 
 1 ' 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 « 
 
 a 
 
 £ 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 
 o 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 
 a 
 
 
 ci 
 
 
 d\ 
 
 /i 
 
 
 el 
 
 c 
 
 i 
 
 
 d\ 
 
 
 1 ei 
 
 
 ch 
 
 
 Ci 
 
 
 C\ 
 
 
 1 
 
 
 
 
 
 
 Cl 
 
 c 
 
 \ 
 
 
 
 \ 
 
 ^ 
 
 \ \ 
 
 
 
 / 
 
 | 
 
 / 
 
 / 
 
 a 
 
 (/ 
 
 Bys Fordd 
 Diweddiad/ 
 
 IX. 
 
 a' 
 9' 
 
 a- 
 
 r 
 
 
 Fordd. 
 
 X. 
 
 r 
 
 a- f e 
 
 1 
 1 
 1 9 
 
 f 
 1 d 
 
 e 
 f d d 
 
 
 
 e 
 
 
 e d 
 
 e 
 
 | 
 
 d 
 
 c 
 
 C\ 
 
 
 Í 
 
 CI 
 
 
 c\ d\ 
 
 
 
 C\ 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 / 
 
 e 
 
 
 / 
 
 
 ' 1 
 
 / 
 
 d 
 
 d 
 
 
 | 
 
 
 / / 
 e d 
 
 f 
 
 d c 
 
 ! r 
 
 e d 
 
 f 
 
 d C 
 
 e c c 
 
 t c 
 
 b 
 
 Bys 
 
 declire. 
 
 / 
 
 d c 
 
 
 c 
 
 
 d 
 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 
 
 c b \ 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 
 
 ci d\ 
 
 
 / 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 1 
 
 
 \ 
 
 
 V V 
 
 \ 
 
 
 
 c 
 
 b 
 
 a 
 
 1 
 
 a 
 
 1 
 1 
 
 
 a 
 
 
 « « 
 
 a 
 
 
 d 
 
 b 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 i 
 
 ! Bys Fordd. 
 
 i 
 
 XL 
 
 9 
 
 9' 
 
 if 9 
 
 ë 9 
 
 e 
 
 
 a 
 
 9 
 
 c 
 
 < 
 & 
 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 \ 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 Ci 
 
 c 
 
 c\ 
 
 | 
 
 | 
 
 c\ 
 
 < 
 
 d\ 
 
 ci 
 
 c\ 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 X 
 
 
 
 i 
 
 X 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 
 
 
 a 
 
 
 
 n 
 
 
 e 
 
 d 
 
 
 
 9 
 
 f 
 
 
 9 
 
 e 
 
 
 9 
 
 d 
 
 
 9 
 
 d 
 
 Bys 
 dechre. 
 
 
 9 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 
 e 
 
 (1 
 
 
 
 c 
 
 
 
 b 
 
 
 
 b 
 
 
 
 1 o 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 ci 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 \ Ci 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1170 
 
 / 
 
 Nfc 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 CAN IAD MARWNAD IVAN Y GOV. 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 1 
 
 9 
 
 a 
 9 
 
 Bys 
 ewbyl 
 Fordd. 
 
 XII. 
 
 1 
 9 
 
 9- Ì 
 9 9 
 
 9 9 
 
 1 
 
 9 9 
 
 e 
 9 
 
 1 
 
 9 
 
 f 
 9 
 
 % 
 
 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 C 1 
 
 / / / 
 
 ì e d Id 
 
 
 | 1 ~e 
 
 ^ 
 
 ì d 
 
 / X \ 
 
 - ,6 ŷ | « 
 
 ! 
 
 ! 
 
 9 9 \ 9 9 9 
 
 Bys 
 
 dechre. 
 
 9 9 d < 
 
 ? d 
 
 
 "999 
 
 Bys Fordd. 
 
 b b 
 
 c 
 
 
 
 d c ü c 
 
 d\ d\ 
 
 c\ 
 
 
 
 r/ i c > c ci 
 
 
 Tervyn Caniad Sant Silin. 
 Ar Dro Tant, neu ar Tsgywair, mae yn oreu. 
 
 
 
 CANIAD 
 
 MARWNAD IVAN Y GOV. 
 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 / \ \ ° 
 
 \ / / \ .\Cj 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 * 1 
 
 b 
 
 |? c c b 
 
 c |] c |] d d c 
 
 Bys dechre. 
 
 a J 
 
 9 9 
 
 a 
 
 a a 
 
 a 
 
 b b b a 
 
 b b b c c c b 
 
 9 
 
 f< 
 
 9 
 
 a 9 /' 
 
 9 a b a 9 
 
 g\ 
 
 r/i 
 
 a\ 
 
 fti 
 
 ci b ! a\ 
 
 b\ ci d i c i b i 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 \ - 
 
 h\ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 « 
 
 6 
 
 « 
 
 a 
 
 1 
 
 a 
 
 & 
 
 i 
 
 6 
 
 1 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 li 
 
 c 
 
 H 
 
 d 
 
 f« 
 
 c 
 
 * /' 
 
 9 
 
 <7 
 
 9 
 
 « 
 
 « 
 
 « 
 
 6 
 
 6 
 
 6 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 Ò 
 
 c 
 
 c 
 
 «i 
 
 #• 
 
 «i 
 
 9 l 
 
 
 9^ 
 
 «i 
 
 
 5 
 
 fti 
 
 
 CI 
 
 
 
 &l 
 
 
 7/ 
 b\ 
 
 
 a 
 
 CI 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 \ \ 
 d c 
 
 C Ô 
 
 Bys dechre 
 o'r Groes. 
 
 
 \ 
 d 
 
 b 
 a 
 
 9 * 
 
 o 
 
 d 
 
 % 
 d 
 d 
 c 
 
 d 
 
 - 
 c 
 
 ^1 
 c 
 6 
 
 e | <2 
 a d g 
 
 d d d d 
 9 9 9 9 
 
 a g 
 
 c\ ft 
 
 
 </' 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 CI 
 
 <7 
 
 a\ 
 
 9 ] 
 
 / / / / 
 
 ci d\ ci d\ c\ d\ ci d\ 
 
CAN IAD MARWNAD IVAN Y GOV. 
 
 1171 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ^0 
 
 
 
 
 
 
 \ \ \ 
 
 \ 
 
 \. 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 + 
 
 c 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 — — — 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 a a a 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 H 
 
 b 
 
 
 c 
 
 d 
 
 b 
 
 c 
 
 }ì 
 
 c 
 
 t 
 
 d 
 
 
 
 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 
 
 9 9 
 
 9 
 
 '■' i. 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 / / 
 
 / 
 
 / 
 
 f> 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 /■ 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 g\ c\ d\ c\ d\ 
 
 c\ d\ 
 
 c\ d\ g\ 
 
 a\ 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 b\ 
 
 a\ b\ 
 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 %°\. 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 e 
 c 
 
 d 
 c 
 b 
 
 9 
 
 Bys 
 dechre 
 Fordd. 
 
 ii. 
 
 \ 
 
 b 
 
 a 
 
 I 
 a 
 
 b 
 a 
 
 b 
 
 / 
 
 e 
 
 b 
 
 + 
 
 d 
 
 b 
 
 c 1 \ 
 b 1 c 
 a 1 b 
 
 1 
 b 
 
 / 
 
 c 
 
 b 
 
 J 
 c 
 
 / 
 
 c 
 
 + 
 
 e 
 c 
 
 d 
 c 
 
 b 
 
 Bys 
 dechre 
 Fordd. 
 
 a 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 /' | 9 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 a 
 
 9 
 
 Ci 
 
 6, 
 
 
 
 a\ 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 b\ 
 
 a\ bi 
 
 
 C ! 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 6. 
 
 
 
 
 
 X 
 
 
 % 
 
 
 
 
 ry 
 
 
 
 
 X 
 
 
 
 
 
 
 I 
 
 d 
 d 
 
 o 
 
 d 
 d 
 
 1 
 
 / 
 d 
 
 
 / 
 
 d 
 
 / 
 
 c 
 
 
 I 
 
 c 
 c 
 
 
 1 
 
 / 
 
 
 e 
 
 d 
 
 c e 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 d 
 
 c 
 
 b 
 
 
 b 
 
 b 
 
 
 b\ 
 
 
 9 
 9 X 
 
 
 
 
 /' 
 d\ 
 b\ 
 
 9 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 9 
 
 C 1 
 
 
 
 9 
 9 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 1 
 1 
 
 
 a 
 
 % 
 
 
 
 • 
 
 
 
 
 
 
 
 
 X 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 b 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 b 
 
 1 
 
 / 
 b 
 
 d 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 9 
 
 Bys dechre. 
 
 b 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 a a 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 c 
 
 9 
 
 f> 
 
 C 1 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 Ci 
 
 d\ 
 
 c 
 
 d 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 9* 
 
 
 1 
 
 
 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 IV. 
 
 
 
 X 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 X 
 
 X 
 
 
 
 
 
 d 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 < 
 
 
 
 c 
 
 f 
 
 
 / 
 
 
 I 
 
 d 
 
 5 
 
 / 
 
 1 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 o 
 
 c 
 
 5 / 
 
 i 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 c 9 
 
 / 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 ° 
 
 d 
 
 c 
 
 b g- 
 
 / e 
 
 c 
 
 c 
 
 /i 
 
 
 9 
 
 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 J 
 
 9 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 b\ 
 
 
 r/ 1 
 
 
 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 d\ 
 b\ 
 
 Ci 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 .J 
 
 
 c\ 
 
 5 A 
 
1172 
 
 CANIAD MARWNAD IVAN Y GOV. 
 
 ff d i (j 
 
 c\ 
 
 
 
 
 % 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 d 
 
 o 
 
 d 
 
 o 
 
 d 
 
 I 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 
 'Ò 
 
 c 
 
 I 
 
 / 
 
 b 
 
 c 
 
 e d 
 
 e e 
 
 d 
 
 c 
 
 . c 
 
 c c 
 
 c 
 
 b 
 
 d 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 f> 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 if/ 
 
 
 / 
 
 
 
 f 
 
 / 
 
 + 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 c 
 
 
 / 
 
 
 n 
 
 I 
 
 b 
 
 
 
 e 
 
 f 
 
 9' 
 
 
 9' 
 
 I 
 
 b 
 
 b 
 
 Bys 
 
 b 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 Fordd. 
 
 
 d 
 
 e 
 
 e 
 
 a' 
 
 f 
 
 \ c 
 
 /1 
 
 9 
 
 cwbyl. 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 C 1 
 
 
 d\ 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 
 
 d\ 
 
 in 
 
 
 
 
 
 
 a\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 d\ 
 a\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 1 
 d 
 
 c c 
 
 / 
 
 1 C 
 d 
 
 c 
 
 \ 
 
 9' 
 
 e 
 
 e c 
 
 / 
 9' 
 
 f 
 
 + * 
 a- < r 
 
 f f 
 
 d c 
 
 Bys 
 
 dechre. 
 
 i 
 
 \ 
 
 9' 
 
 e 
 
 t ä 
 C ff- 
 
 % j 
 9' S 3 \ \\ 
 ff- f e c d 
 
 f d d b c 
 
 J ~9 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 /' 
 d\ 
 b\ 
 
 9 
 
 
 b d\ 
 
 i/ 
 
 9 
 
 9 
 
 c\ 
 
 b d\ g b d\ g 
 if 1 c ff 1 ff, 
 
 c\' c\ 1 
 
 VI. 
 
 r 
 
 f 
 
 1 
 f 
 
 9' d 
 
 \ 
 
 ff' 
 e 
 d 
 c 
 
 a 
 
 ff 
 
 a 
 
 /' 
 
 ff 
 
 /' 
 
 a 
 
 /■ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 <7' 
 
 di 
 
 b\ 
 
 
 a\ 
 
 
 01 
 
 
 
 / + 
 
 ff- a- 
 
 f f 
 
 6 d\ 
 c\ 
 
 declirt 
 
CANIAD MARWNAD IVAN Y GOV. 
 
 1173 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 //• 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 if 
 
 
 
 (' 
 
 r 
 
 / 
 
 _a 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 i 
 
 T 
 
 / 
 
 -f 
 
 V 
 
 
 e 
 
 / 
 
 + 
 
 d ; 
 
 r f 
 
 f 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 b 
 
 
 d 
 d 
 
 VII. 
 
 d 
 
 a' 
 
 J 
 
 f 
 
 a- 
 f 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 
 f 
 d 
 
 «5 
 
 c 
 
 d 
 c 
 
 9' 
 
 f 
 
 a' 
 f 
 
 — 
 
 l 
 
 d\ 
 
 9 
 
 b 
 
 d\ 
 
 9 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 b d\ 
 
 C 1 
 
 9 
 
 / 
 
 c\ 
 
 9 
 o 
 
 i 
 
 in 
 
 
 /- 
 
 d, 
 
 
 C 1 
 
 0> 
 
 
 /' 
 d\ 
 a\ 
 
 
 6i 
 
 
 c\ 
 
 
 :./ 
 
 
 
 
 9' 
 
 % 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 « 
 
 
 
 e 
 
 9' 
 
 / 
 
 y\ 
 
 V \ 
 
 
 /' 
 
 / 
 
 + 
 
 \ 
 
 V 
 f d 
 
 r 
 
 c 
 
 Bys declire. 
 
 d 
 c 
 
 5 9' 
 
 r f 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 c d 
 
 b c 
 
 VIII. 
 
 e i 
 d\ 
 
 b- 
 
 e ! 
 
 g 
 
 e i | 
 
 
 
 
 ~9 
 
 9 
 
 Ö 
 
 d\ 
 
 
 
 b dtffl 
 
 b- 
 
 
 9\ 
 
 
 c\ 
 
 9 
 
 CI 
 
 I 
 
 C 1 
 
 9 I in 
 
 
 f 
 
 b 
 
 
 
 f 
 
 b 
 
 
 
 O 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 % 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 /' 
 
 e i 
 
 \ 
 
 
 e I 
 
 / 
 
 + ^ 
 
 
 
 
 
 C 
 
 9 
 
 ^ 
 
 jyl 
 
 \ 
 
 
 {^ «i 
 
 d\ 
 
 e i 
 
 o 
 
 <Zî 
 
 9 
 
 a r/ 
 
 
 9 
 
 
 
 « ii 
 
 9 
 
 /i 
 
 e I 
 
 CI 
 
 Ji 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 JJ VS 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 rfi d\ 
 
 c\ 
 
 <7i 
 
 c\ 
 
 Ci 
 
 /i 
 
 /' /' 
 
 d\ 
 
 C 1 
 C" 
 
 dec: 
 
 ire. 
 
 c <-/ 
 
 /i 
 
 flf! 
 
 </i 
 
 6i 
 
 i 
 
 b- 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c* 
 
 
 c- 
 
 
 1 
 
 c-\ 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 if 
 
 
 ff m 
 
 
 9' 
 
 
 
 9' 
 
 <7" 
 
 
 .'/* 
 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 e 
 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 e \ 
 
 f=l- 
 
 IX. 
 
 I\ 
 
 /i g d\ 
 
 b- 
 
 I 
 b 
 
 9 « 9 
 /' /« /i 
 
 6" 
 
 £^l 
 
 - 
 
 
 c\ 
 
 Bys 
 
 c- 
 
 declire. 
 
 in 
 
 
 c 
 
 
 // 
 
 
 % 
 
 ei 
 
 
 9 
 
 rfi 
 
 3 
 
 9 
 
 CI 
 
 9 
 
 /I 
 
 c- 
 
 
 C" 
 
 Í7- 
 
 
 r/* 
 
 c 
 
 
 c 
 
1174 
 
 CAN IAD MARWNAD IVAN Y GOV. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 y 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 / 4 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 + 
 
 \ 
 
 + 
 
 ^ 
 
 
 y 
 
 el 
 
 / -Í- 
 
 xi 
 
 
 
 /i el 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 /' 
 
 
 
 /• 
 
 t 
 
 d\ 
 
 g a 
 
 <7 
 
 ff 
 
 
 d I d\ 
 
 61 
 
 C 1 
 
 X. 
 
 iZi 
 
 /1 
 
 /' 
 
 /' 
 
 e i 
 
 ei 
 
 ú 7 i 
 
 6- 
 
 C i 
 
 c\ 
 
 /' /f 
 
 /i ah ci 
 
 Bys 
 decbre. 
 
 c 
 
 
 c- 
 
 &• 
 
 
 
 
 &• 
 
 
 
 C ' 
 
 
 c 
 
 c- 
 
 r 
 
 
 r/' 
 
 
 ? 
 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 r 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 b 
 
 
 
 
 b 
 
 
 b 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 c 
 
 
 V, 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 9 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ^C 
 
 ff' 
 
 
 
 el 
 
 
 9 
 
 / 
 
 >i 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 i 
 
 / 
 
 i 
 
 f 
 
 e 
 
 / 
 
 + 
 
 ii 
 
 3 
 
 9 
 
 /■ 
 
 e i 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 
 / 
 
 c 
 
 //' 
 
 r 1 
 
 \ «• 
 
 9' 
 
 c 
 
 $ d 
 
 ff' 
 
 a* 
 
 c\ 
 
 /7 
 
 /I 
 
 rfl 
 
 rfi 
 
 6i 
 
 C 1 
 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 e 
 
 3 e 
 
 e 
 
 d 
 
 c c 
 
 f 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 V 
 
 
 c- 
 
 
 c- 
 
 
 c- 
 
 
 a 
 
 
 </ 
 
 
 « 
 
 
 /1 
 
 7/ 
 
 
 b d\ 
 
 ff- 
 
 
 .V 
 
 
 .</' 
 
 
 
 
 /' 
 
 
 CI 
 
 
 /' 
 
 
 rfl 
 
 c\ 
 
 
 ~ g \ 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 
 
 ai 
 
 
 .7 1 
 
 
 f/i 
 a i 
 
 
 6i 
 
 
 
 cj 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ff' 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 y\ 
 
 
 
 e 
 
 
 ff' / 
 
 y\ 
 
 ^\ 
 
 \ 
 
 
 
 c 
 
 
 
 ff' 
 
 ff' 
 
 
 d 
 
 5 
 
 r f 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 
 1 
 
 a- 
 
 F=l= 
 
 zzprzq 
 
 f d 
 
 c 
 
 Bys 
 
 c 
 
 ff' 
 
 f d 
 
 d 
 
 b 
 
 c 
 
 
 'J- 
 
 ff' 
 
 «■ &■ 
 
 //• , a- 
 
 
 
 dechre. , 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 
 b d\ 
 
 ff 
 
 
 ff 
 
 I 
 
 
 a 
 
 U 
 
 /' 
 
 
 0" 
 
 
 c\ 
 
 
 ì I 
 
 CI 
 
 
 ff' 
 
 
 
 /' 
 d\ 
 a\ 
 
 CI 
 
 r/ 1 
 
 ril 
 &l 
 
 
 
 
 c 
 
 0' 
 
 c- 
 a* 
 
 ff 
 
 
 
 |\ 
 c 
 
 
 i i 
 
 l 
 
 | 
 
 
 
 \ 
 
 /7' 
 
 7/ 
 
 
 
 |]| || 
 
 1 ! ■ 1 
 
 
 /7 ' a ' 
 
 ff' a- f g- f 
 
 ff- f d 
 
 ? 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 ff 
 
 b d\ Jj 
 
 9 / c ' 
 c 
 
 ff 
 ff' 
 
 
 a 
 
 f 
 
 d 
 
 / 
 
 I 
 
 e 
 
 + 
 
 a I 
 

 
 
 
 CANÍAD MARWNAD IVAN Y GOV. 
 
 
 
 
 1175 
 
 
 
 
 / 
 
 
 1 
 
 ' 
 
 
 
 / 
 
 
 / ff' 
 
 
 
 
 
 / + 
 
 f 
 
 
 f 
 
 e / + / + A 
 
 
 1 
 
 
 
 f f 1 
 
 I t 
 
 c c 
 
 c 
 
 d 
 c 
 
 |> d g' a- a' b- a- 
 e c f f 9' 9' 9' c 
 
 Bys 
 cwbyl: 
 
 dechie. 
 
 c 
 
 \ 
 
 c 
 
 c c 
 
 a 
 
 /• 
 d\ 
 
 d\ 
 b\ 
 
 9 
 
 di 
 
 9 b d\ g 
 
 ci 9 I g\ 
 
 c\ 
 
 a 
 
 ì /> 
 
 a\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 + / .+ (= 
 
 -i — i — i 
 
 
 / / + / 
 
 / \ 
 
 / 
 
 
 1 
 
 C' 
 
 a- 
 
 b - g- a ' 
 
 \ h 
 
 I 
 
 c 9' «* / 
 
 c c 
 
 c 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 r 
 
 f f f 9' 
 
 a m g' d c 
 
 / 
 
 /fee 
 
 d\ /l 
 
 c\ 
 
 
 
 a 
 
 f' 
 
 
 9 /■ 
 
 c\ d\ 
 
 d\ 
 
 
 g l d* 
 e « 9 1 
 
 Cl ' 
 
 
 
 
 
 e\ 
 
 
 g\ bi 
 
 e\ 
 
 
 
 
 
 
 a\ 
 
 
 
 
 
 
 + 
 
 9' 
 
 V 
 
 / + / + 
 
 / 9' 9' «• 
 
 / 9- f 
 
 f e 
 
 ' dl 
 
 f f 
 
 a 
 
 /' 
 di 
 
 a\ 
 
 Fordd. 
 
 XIV. 
 
 / 
 
 d 
 
 / + / + 
 
 f f f f ff' f 
 
 e e e e e d 
 
 d\ 
 
 b 
 
 9 /' 
 
 g\ d\ 
 öi 
 
 í' í 
 e d 
 
 / + / 
 
 9' 9' 9' 9' 
 •e f f f 
 
 + 
 
 g- a- g- a- g- 
 
 f f e f ~e 
 
 d\ 
 6. 
 
 9 
 
 b d\ g g 
 
 g / ci gi 
 
 Bvs decîire. 
 
 / \ / \ / \ 
 
 c c c c c c 
 
 c\ g c\ g 
 
 /i 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 € 
 
 c 
 
 B\s 
 
 cwbyl. 
 
 e\ 
 
 9 
 
 / 
 
 X 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 /i di /> 
 
 5 B 
 
 Fordd. 
 
 xv. 
 
 / / 
 
 + / + 
 
 f f 
 
 f f f 9' 
 
 d e 
 
 e e e e 
 
 9 
 9* 
 
1176 
 
 Y CANIAD CRYCH AR Y BRAGAWD GYWAIR. 
 
 / 
 
 1 / r 
 
 C 
 f 
 
 / + / + 
 
 9' 9' 9' 9' 9' «' 
 
 Ì 
 
 / 
 
 c 
 
 9' «' £• 
 
 / / - 
 
 Bys 
 
 deciire. 
 
 / \ / \ 
 
 c c c c 
 
 
 e e c 
 
 d 
 
 e f f f f f 
 
 f 
 
 /' 9 
 
 d: 
 
 b\ 
 
 ch 
 
 y b ch 
 
 e < 9 1 
 
 d 
 
 
 CI 01 
 
 c\ y c\ ÿ 
 
 / 
 
 / 
 
 9' 
 
 b 
 
 C\ 
 
 c 
 
 c\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 d\ 
 
 
 e\ 
 
 
 9' 
 
 f f «* / d f 
 
 c 
 
 c\ 
 
 b 
 
 9 
 
 
 9 
 
 ei 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 Y 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 \. 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 e 
 
 
 Bys 
 
 1 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 
 f 
 
 t 
 
 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 l 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 deciire 
 
 a 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 
 9' 
 
 9' 
 
 / 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 
 c 
 
 XVII. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 e 
 
 C\ 
 
 o'r 
 
 
 b 
 
 c\ 
 
 b 
 
 CI 
 
 c 
 
 
 CI 
 
 
 c 
 
 CI 
 
 b 
 
 9 
 
 t 
 
 9 
 
 Te.vyn. 
 
 — 
 
 
 Gioes. 
 
 
 — 
 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 
 9 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 9 
 
 CI 
 
 
 e\ 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 e\ 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 
 
 Teivyu CLniad Marwuud Ivan ab y Gov. 
 
 Y CANIAD CRYCH AR Y BRAGAWD GYWAIR, 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 c 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 b 
 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + / 
 
 c 3 
 
 c 
 
 1 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 b 
 
 5 
 
 b 
 
 I 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d c 
 
 b c 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 6 
 
 b 
 9 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b b 
 
 a 
 
 -,/* 
 
 
 a 
 
 /' 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 /I 
 
 9 
 
 a 
 
 
 
 9 
 
 9 
 
 CI 
 
 
 at 
 
 d\ 
 
 91 
 
 6. 
 
 
 9' 
 
 
 a\ 
 
 d\ 
 
 gX 
 
 9 
 
 
 
 9' 
 
 ci 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 
Y CANIAD CRYCH AR Y BRAGAWD GYWAIR. 
 
 1177 
 
 
 
 s 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 1 
 
 
 / 
 
 d 
 
 / 
 
 
 c 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + / 
 
 B 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 5 
 
 1 
 
 / \ / 
 
 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 c b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 b d 
 
 c 
 
 b b 
 
 b b b 
 
 Bys 
 cwbyl. 
 
 e b 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a a 
 
 
 /« 
 
 9 /' 
 
 a 
 
 
 9 dl 
 
 « / { 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 /« 
 
 /' 
 
 
 d\ 
 
 eli 
 
 9 
 
 
 e./ 
 
 a\ d* g\ 
 
 
 ell 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 5 
 
 
 
 I 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 3 
 
 d 
 
 1 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 1 
 
 / 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 e d 
 
 d 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 
 __ 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 9 yà\ 
 
 
 a 
 
 /i 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 a 
 
 /' 
 
 9 
 
 /» 9 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 C) 
 
 
 a\ 
 
 d\ 
 
 S" 
 
 d\ 
 
 
 S" 
 
 
 a\ 
 
 di 
 
 9* 
 
 b\ 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 \ . / \ 
 
 
 5 
 
 c 
 c 
 
 1 
 
 / \ 
 
 / 
 
 
 o 
 
 d 
 d 
 
 / 
 c 
 
 / 
 1 » 
 
 b b b 
 
 Bys. 
 
 el c c 
 
 6 
 
 6 
 
 ô 6 
 
 b 
 
 e el 
 
 d 
 
 c 
 
 a 
 
 a a 
 
 /' r/ rf 
 
 a 
 
 # d\ 
 
 
 « /i 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 /« 
 
 
 
 
 
 c,/ 
 
 
 a\ d\ 
 
 AM 
 
 ell 
 
 
 <?' 
 
 
 ell 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 + / 
 
 C el 
 
 « c 
 
 1 
 
 c 
 
 \ 
 
 / / + / 
 
 el 1 el ff- d 
 
 c e c c c e 
 
 el d | 
 c c t> 
 
 / \ / 
 
 b b b 
 
 i. 
 
 \ / 
 
 c c 
 
 /. c. 
 ell / 
 bJ 
 
 
 a b d\ f\ g f\ 
 9 9/ d\ d[ 
 ci ct ' b\ b\ 
 
 « è> ell 
 
 9^ ~9 1 
 c« CI ' 
 
 a f\ 9 
 ct\ d\ g\ 
 
 e« 
 
 CI 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 / 
 
 + / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 Ò 
 
 c 
 
 el 
 
 c 
 
 b 
 
 e £ 
 
 b 
 
 6 
 
 b 
 
 i ! 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 e? 
 
 : 1 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 e? a | 
 
 q eli 
 
 a 
 
 g d\ 
 
 9 
 
 /« 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 # 
 
 /> 
 
 a 
 
 9 d\ 
 
 9 
 
 /i 
 
 * /« 
 
 c/ 
 
 CI 
 
 c/ 
 
 9' 
 
 6l 
 
 
 5" 
 
 ell 
 6- 
 
 
 eli 
 
 ci 
 
 9 
 
 o/ 
 
 9* 
 
 eli 
 6. 
 
 ell 
 
 CI 
 
1178 
 
 Y CAN IAD CRYCH AR Y BRAGAWD GYWAIR. 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 5 
 
 e 
 
 1 
 
 / ^ / 
 
 
 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 b b b 
 
 Bys 
 Fordd. 
 
 li. 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 o 1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 9 d\ 
 
 
 « /i Ì 
 
 
 
 a 
 
 
 b d\ 
 
 a 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 *.' 
 
 
 a\ d\ g\ 
 
 
 
 9 
 
 
 •/ 
 
 c\ ' 
 
 9 
 
 •I 
 
 9 X 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 C\ 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \- 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \. 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 i? 
 
 e 
 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 
 
 I, 
 
 o 
 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 
 1 
 c 1 
 
 b 
 
 c 
 
 & 1 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 Fordd. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 a 
 
 S' 
 
 í?i 
 
 9 
 
 /I 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 a 
 
 
 
 d\ 
 
 
 5" 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 9 
 
 CI 
 
 / 
 
 9* 
 
 eTi 
 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 
 
 &i 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 f 
 
 V 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 d 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 f 
 
 
 
 
 f 
 
 \ 
 
 
 e 
 
 e 
 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 6* 
 
 I 
 
 c 
 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 
 e 
 
 e 
 
 
 d 
 
 d 
 
 
 c 
 
 c 
 
 i 
 
 6 
 
 b 
 
 b 
 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 
 d 
 
 d e 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 a 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a <j 
 
 g\ 
 
 /1 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 2 
 
 b d\ 
 
 a 
 
 
 7/ 
 
 9 
 
 1 
 
 7/ 
 
 
 d\ 
 
 9^ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 el 
 
 
 a 
 
 " g / 
 
 7/ 
 
 
 c\ 
 
 c\ J 
 
 i 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 h\ 
 
 
 C! 
 
 
 
 
 J 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 f d 
 
 e 
 d 
 
 c 
 b 
 
 d 
 c 
 
 Bys. 
 
 1 / > 
 d d d 
 
 bee b c e c 
 
 1 
 
 c 
 
 t i 
 
 c c 
 
 b d\ 
 
 a 
 
 9 /d\ 
 
 9 
 
 9 f\ 
 
 9 9 /' 
 
 f\ a 
 
 
 b d\ 
 
 " / 
 
 9 
 
 c\ 
 
 91 
 
 
 d\ 
 
 g\ d\ 
 
 d\ g 
 
 
 7j / 
 
 ..' 
 
 CI 
 
 
 
 
 b\ 
 
 bi 
 
 b\ e\ 
 
 
 e, 7 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 X 
 
 
 
 
 
 ^ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 // 
 
 
 / 
 
 d 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 d 
 
 
 
 
 
 e 
 
 c 
 
 
 d 
 
 1 
 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 I 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 I 
 
 d 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 d 
 
 b 
 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 a 
 
 e 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 a 
 
 9 
 
 /* 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 /1 
 
 
 a 
 
 7/ / d\ 
 
 7/ 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 a 
 
 /' 
 
 9 
 
 d\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 9> 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 CI 
 
 9 1 
 
 d\ 
 
 
 91 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 bi 
 
 
 Cf 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 

 
 Y 
 
 CANIAD 
 
 CRYCH AR Y BRAGAWD GYWAIR. 
 
 
 
 1179 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 r 
 
 d 
 
 
 f 
 d 
 
 \ / \ £? ^ \ 
 
 d J g- f e e d }] 
 
 / 
 
 d 
 
 \ 
 
 d 
 
 \ 
 
 b 
 
 c c 
 
 6 
 
 c c 
 
 c c c c d b c c 
 
 c 
 
 c 
 
 d c 
 
 9 /' 
 
 9 
 
 9 /' 
 
 /' 
 
 a 
 
 b d\ 
 
 a (j d\ g 
 
 /> 9 /' 
 
 d: 
 
 .</' 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 9 
 
 '■' 1 
 
 9 c > .'/' 
 
 d i g I d I 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 CI 
 
 C 1 
 
 òi 6i 
 
 \ 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 % 
 
 
 
 
 / 
 
 d 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 v / 
 
 1 \ 
 
 
 \ 
 
 d 
 
 c 
 
 
 d 
 
 d 
 
 ö 
 
 d 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 % 
 
 d 
 
 3 
 
 *' / 
 
 e c 
 
 
 d 
 
 e 
 
 b 
 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 <? 
 
 I 
 
 c 
 
 a 
 
 9 
 
 / d 
 
 d b 
 
 
 o 1 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 
 — 
 
 — 
 
 
 
 ■ — 
 
 
 — 
 
 _ _ 
 
 
 — 
 
 a 
 
 9 
 
 d\ 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 a 
 
 /' 
 
 9 
 
 f/ 
 
 
 
 a 
 
 
 b d. 
 
 a g 
 
 / 
 
 9 
 
 7/ 
 
 c l 
 
 / 
 
 • 
 
 9> 
 
 d\ 
 
 
 tfi 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 '/ 
 
 9 « " 
 
 
 9 1 
 
 <?i 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 C 1 
 
 
 ex 1 
 
 Ci 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 J 
 
 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 + / 
 
 \ / 
 
 
 
 / 
 
 3 
 
 / 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 e 
 
 
 1 
 
 9' 
 
 
 .7 
 
 
 1 
 
 d 
 
 9' d 
 
 d d 
 
 
 1 / 
 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 <? 
 
 c , 
 
 c c 
 
 c c 
 
 
 6 6 
 
 « 
 
 9 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 /i 
 
 d\ 
 
 /' 
 
 <Z| 
 
 /' 
 
 tfl 
 
 9 ] 
 
 di 
 
 </' 
 
 c?i 
 
 «i 
 
 
 «i 
 
 
 «i 
 
 /i 
 
 9 
 
 /' 
 
 « 
 
 ô tfi 
 
 rt 
 
 d\ 
 
 
 rfi 
 
 
 
 '7 
 
 a\ 
 
 b\ 
 
 
 ei 
 
 Cl 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 e 
 
 
 í/' 
 
 / 
 
 s\ 
 
 \ 
 
 V 
 
 / 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 f 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 $ <* 
 
 3 
 
 9' 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 / 
 
 ö 
 
 ./" 
 
 .V 
 
 f 
 
 .(/• 
 
 e. 
 
 6 
 
 b 
 
 
 c c 
 
 /r 
 
 f 
 
 d 
 
 d 
 
 h 
 
 c 
 
 1 • 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 9 ^ 1 
 
 9 
 
 a 
 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 <*l 
 
 g\ 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 ì 
 
 9 
 
 / 
 
 //i 
 
 /' 
 
 
 /l 
 
 d\ 
 
 /•' 
 
 d\ 
 
 /l 
 
 
 
 
 6*1 
 
 
 c\ ' 
 
 
 c\ 
 
 
 
 d\ 
 a 
 
 
 í/i 
 
 9\ 
 
 d 
 
 aí 
 
 9* 
 
 «l 
 
 5 G 
 
1180 
 
 
 
 Y 
 
 CAN IAD 
 
 CRYCH Alt Y BEAGAWD 
 
 GYWAIE. 
 
 
 
 c. 
 
 
 
 
 
 / 
 
 + / \ \ 
 
 
 
 
 1 
 
 e c 
 
 9' 
 i 
 
 c 
 
 
 $' 
 
 c 
 
 1 d 
 
 c c 
 
 9' d _ 
 c c 
 
 d d 
 c c 
 
 b b 
 
 b 
 
 / 
 b 
 
 Bys. 
 
 c\ 
 
 9 
 
 /« 
 
 J 
 
 f'< 
 d\ 
 
 b\ 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 a b d\ 
 
 9 9 7 
 
 c\ c\ 
 
 —i 
 a 
 
 a\ 
 
 d\ 
 
 9 
 9' 
 
 / 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 / 
 
 
 f 
 
 
 d 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 
 
 c 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 f 
 
 
 9' e 
 
 
 
 e c 
 
 b 
 
 d 
 
 b 
 
 b 
 
 
 d 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 r 
 
 e 
 
 c 
 
 /' 
 
 9 
 
 /< 
 
 /' 
 
 
 a 
 
 9 
 
 d\ 
 
 
 a 
 
 f 
 
 9 
 
 
 /I 
 
 .9 
 
 d\ 
 
 0" 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 Cl 
 
 
 
 a\ 
 
 ch 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 9* 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 Cl 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 3 
 
 d 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 t 
 
 
 e 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 Bys. 
 
 c 
 
 Deehre unwaith. 
 
 
 /i 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 a 
 
 /1 
 
 9 
 
 rfl 
 
 
 
 d\ 
 
 91 
 
 d\ 
 
 
 9* 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 V. 
 
 9' 
 
 
 
 e 
 
 / 
 
 + 
 
 % d 
 
 9' 
 
 9' 
 
 c c 
 
 f 
 
 f 
 
 
 
 
 a 
 
 b 
 
 
 9 
 
 9 
 
 
 Cl 
 
 ci 
 
 
 
 
 
 
 
 
 1 
 
 
 
 % 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 -f 
 
 / 
 
 
 
 
 
 e 
 
 / 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 5 
 
 
 
 1 
 
 d 
 
 a' 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 / 
 
 Fordd 
 nesav. 
 
 VI. 
 
 c 
 
 
 
 9' 
 
 / a 
 
 d i 
 
 b d 
 
 i a 
 
 7/ 
 
 9 
 9* 
 
 a 
 
 
 
 a 
 9 
 
 b d\ 
 
 '/■ 
 
 c\ ' 
 
 c\ 
 
 Cl' 
 
 c\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 a\ 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 // 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 
 a- 
 
 
 a- 
 
 / 
 
 
 / 
 
 + 
 
 f 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 cr 
 
 v 
 
 V 
 
 
 6- 
 
 
 9- 
 
 3 
 
 a' 
 
 9' 
 
 Î 
 
 f 
 
 9' 
 
 e 
 
 1 
 
 d 
 
 1 
 
 d 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9 
 
 1 
 I - 
 
 •■ 1 
 
 at b- <j- 
 
 f 
 
 Cl' 
 
 9' 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 f 
 
 d 
 
 d 
 
 1 c 
 
 a 
 
 9 
 
 /i 
 
 
 9 
 
 
 
 /■ 
 
 9 
 
 /- 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 
 
 9 
 
 9' 
 
 (/1 
 
 
 9Ì 
 
 
 
 ch 
 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 
 C 1 
 
 
 BJ 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 Cl 
 
 
 C 1 
 
 
 
 b\ 
 
 Cl 
 
 
 
Y CANIAD CRYCH AR Y BRAGAWD GYWAIR. 
 
 1181 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 K 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 1 
 
 
 
 e 
 
 c 
 
 
 cl 
 
 f 
 
 
 
 c 
 
 9' 
 
 d 
 
 d 
 
 f 
 
 d 
 
 b 
 
 
 c 
 
 d 
 
 Bys 
 
 waith 
 
 yr ail 
 
 crychu. 
 
 - 
 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 9 
 
 d\ 
 
 9 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 9 
 
 / 
 
 9 
 
 c\ 
 
 / 
 
 </i 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 i 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 
 •"• / 
 
 # 
 
 c 
 
 «• 
 
 f 
 
 c g- c 
 
 - 
 
 9 
 
 a 
 
 
 - - 
 
 a 
 
 a a 
 
 fi /' 
 
 fi 
 
 d\ 
 
 fi 
 
 
 ch 
 
 i/i 
 
 d\ 
 
 
 d\ ch 
 
 a\ 
 
 
 ai 
 
 
 a\ a\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 a- 
 
 
 s\ 
 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 + / 
 
 a' 
 
 9' 
 
 6: 
 
 a- fj 
 
 % 
 
 Cl' 
 
 91 
 
 f 
 
 9\ 
 
 9- \ 
 f * 
 
 ,' a' 
 
 9' 
 
 f 
 
 
 d 
 
 c c 
 
 Bys. 
 
 c 
 
 f 
 
 a- g- 
 
 f f 
 
 9 
 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 fi 
 
 b 
 
 a f\ 
 
 a 
 
 9 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 fi 
 
 fi 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 fi 
 
 A 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 Í/' 
 
 9 
 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 a 
 
 9* 
 
 
 9 y 
 
 d\ 
 
 ch 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 ci\ 
 
 a\ 
 
 
 
 
 
 
 / + / 
 
 / 
 
 + / 
 
 
 / 
 
 f + 
 
 / 
 
 
 
 
 
 / 
 f 
 
 + 
 
 / 
 
 \ 
 
 c a- f 
 
 a' 
 ë 
 
 I' I 
 e e 
 
 I 
 
 G 
 
 cl g' 
 
 c c 
 
 d 
 c 
 
 1 
 
 a- 
 
 I' 
 
 1 
 
 d 
 
 r 
 
 d 
 
 d 
 
 e e e 
 
 c c 
 
 c 
 
 o 
 
 c 
 
 c 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 fi fi 
 
 9 
 
 9 
 
 
 fi 9 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 a 
 
 9 
 
 
 fi 
 
 9 
 
 fi 
 
 a 
 
 di d\ 
 
 c\ 
 
 <7' 
 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 ch 
 
 9 
 
 b\ ói 
 
 
 
 
 bi 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 t 
 
 
 f 
 
 | 
 
 
 t 
 
 
 
 t 
 
 t 
 
 
 
 t 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 a- 
 
 $ 
 
 a- 
 
 «• 
 
 % 
 
 a- 
 
 $ 
 
 t 
 
 a' 
 
 w 
 
 $ 
 
 $ 
 
 a' 
 
 d 
 
 1 
 
 / \ 
 
 / 
 
 
 9' 
 
 a- 
 
 9' 
 
 9' 
 
 a' 
 
 9' 
 
 a- 
 
 Cl' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 «• 
 
 Cl' 
 
 9' 
 
 c 
 
 
 
 b b 
 
 b 
 
 ' VIT 
 
 d 
 
 J 
 
 d 
 
 d 
 
 f 
 
 d 
 
 Í 
 
 f 
 
 cl 
 
 cl 
 
 / 
 
 f 
 
 cl 
 
 b d 
 
 
 a f\ 
 
 9 
 
 MI. 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 Cl 
 
 9 
 
 9 
 
 a 
 
 Cl 
 
 9 
 
 ~ 9 1 
 
 
 a\ d\ 
 
 0" 
 
 
 * 
 
 fi 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 fi 
 
 ch 
 
 fi 
 
 fi 
 
 ch 
 
 ch 
 
 fi 
 
 f< 
 
 d\ 
 
 ej 
 
 
 
 
 
 9> 
 
 
 £1 
 
 91 
 
 
 5" 
 
 
 
 91 
 
 91 
 
 
 
 9\ 
 
 Ê a ' 
 
 
 t t 
 
 
 
 % 
 
 i 
 
 
 
 
 
 
 G * 
 
 t 
 
 ] 
 
 
 a- g- 
 
 
 ci' a • 
 
 Cl' 
 
 
 a- 
 
 Cl' 
 
 Cl' 
 
 
 a' 
 
 a- 
 
 
 Cl' 
 
 Cl' 
 
 
 
 f A 
 
 
 f r 
 
 f 
 
 d 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 cl 
 
 f cl 
 
 9' 
 
 d 
 
 f 
 
 9' 
 
 cl 
 
 Bys 
 
 cwbyl. 
 
 a g 
 
 Ì3 S. 
 
 Cl Cl 
 
 Cl 
 
 d\ 
 
 a 
 
 Cl 
 
 Cl 
 
 cl\ 
 
 ci ch 
 
 a 
 
 ch 
 
 a 
 
 Cl 
 
 d\ 
 
 fi rfl 
 
 
 fi 9 
 
 fi 
 
 
 91 
 
 f 
 
 9' 
 
 
 f< 
 
 9 
 
 
 fi 
 
 9 
 
 
 
1182 
 
 Y CANIAD CRYCH AR Y BRAGAWD GYWAIR. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 t 
 
 $ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 + 
 
 / 
 
 \ 
 
 \. 
 
 
 
 
 
 <r 
 
 b- 
 
 c 
 
 b> 
 
 a- 
 
 1 
 
 cr 
 
 9' 
 
 9' 
 
 Ì 
 
 d 
 
 9' 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 
 1 
 
 / V 
 
 / 
 
 f 
 
 9' 
 
 a' 
 
 r 
 
 f 1 
 
 c c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 b 
 
 b b 
 
 b 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 b 
 
 e 
 
 b 
 
 a 
 
 c\ 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 
 /« 
 
 9 
 
 /i 
 
 a 
 
 b 
 
 d\ 
 
 
 « / 
 
 9 
 
 /. 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 /I 
 
 
 
 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 ) 
 
 
 a\ d\ 
 
 9^ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 
 
 // 
 
 c 
 
 cr 
 
 // 
 d 
 
 
 9' 
 
 ft- 
 
 w 
 
 9' 
 
 c- 
 
 6- 
 
 cr 
 
 9' 
 
 c • 
 
 b- 
 
 cr 
 
 9' 
 
 d- 
 
 c 
 
 «• 
 
 9' 
 
 e g- 
 
 d c 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 7/ 
 
 
 9 
 
 
 0" 
 
 
 d\ 
 
 Í?! 
 
 
 e\ 
 
 
 C 1 
 
 
 CI 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 C\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 ei 
 
 ^ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 h^ 
 
 
 
 
 
 «• 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 s\ 
 
 ^ 
 
 \ 
 
 
 c- 
 
 
 
 
 
 rf 
 
 
 
 Î 
 
 
 
 1 
 
 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 
 cr 
 
 
 
 
 
 c 
 
 9' 
 
 d c 
 
 c 
 
 c 
 
 <T 
 
 d 
 
 d 
 
 / 
 
 d 
 
 6 
 
 c 
 
 Bys. 
 
 9' 
 
 &• 
 
 a* 
 
 «/' 
 
 c- Ò- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 /I 
 
 
 /I 
 
 
 a 
 
 
 
 & 
 
 d\ 
 
 a 
 
 6 rfl 
 
 .'/ 
 
 
 /' 
 
 
 .V 
 
 
 /> 
 
 d\ 
 
 
 rfi 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 / 
 / 
 
 i/ 
 
 r/ 
 
 .VI 
 
 
 6i 
 
 
 .V 
 
 
 &i 
 
 b\ 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 CI 
 
 Cl' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 .V 
 
 *r 
 
 <r 
 
 c 6* cr g- 
 
 </• í 
 
 a- 
 
 
 <7' 
 
 r/ 
 
 c 
 
 cr 
 c 
 
 9' 
 
 d 
 
 ô 
 
 IX. 
 
 1 
 
 c 
 
 c 
 
 </ 
 
 
 /' // 
 
 /' 
 
 f 
 
 1 = 
 
 
 ÿ 
 
 
 /" 
 
 
 /' 
 
 
 
 « 
 
 0" 
 
 
 6 1 //i 
 
 <*l 
 b\ 
 
 d 
 
 0, 1 
 
 1 c. 
 
 
 .V 
 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 
 
 CI 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 / / 
 
 /' 
 
 / 
 
 
 e 
 
 (r 
 
 9' 
 
 
 f 
 
 
 
 I 
 
 f 
 
 f 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 e 
 
 9' f 
 
 d < 
 
 î d 
 
 d 
 
 f 
 
 e 
 
 a • 
 
 9' 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 cr 
 
 9' 
 
 
 b d\ 
 
 a 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 
 /' 
 
 
 /i 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 
 c\ 
 
 9 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 
 ffi 
 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 
 9\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 
 
 
Y CANIAD CRYCII All Y BKAGAWD GYWAIE. 
 
 1183 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 ^ 
 
 
 X 
 
 1 
 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 / 
 f 
 
 e 
 
 9' 
 
 / 
 
 1 
 c 
 
 C CJ' 
 
 1 
 d 
 
 d 
 
 / 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 b 
 
 
 \ 
 
 d 
 
 G 
 
 Bys. 
 
 J 
 e 
 d 
 
 / 
 e 
 
 f 
 
 f 
 
 a 
 d 
 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 7/ 
 
 d\ 
 
 7 
 
 /' 
 
 Í/ 
 
 
 ch b 
 
 
 ch 
 
 
 ch 
 
 
 
 9 
 
 
 7/ 
 
 1 
 
 
 
 ei 
 
 
 0" 
 
 
 rfl 
 
 91 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 C 1 
 
 1 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 6 i 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 \ 
 
 / + 
 
 <f 
 
 / 
 
 d 
 
 d 
 
 5 
 
 d 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 f d 
 
 
 
 
 d 
 
 c ri 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 9 
 
 c 
 a 
 
 c 
 
 /« 
 
 c 
 
 
 
 c 
 ch 
 
 B-.s. 
 
 G C 
 
 Fordd. 
 
 *■ 
 
 e 
 
 C 
 
 ft Ô 
 
 <? 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 
 a ch 
 
 í' 
 
 
 <n 
 
 ch 
 
 
 <7> 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 9 
 
 
 :,/ 
 
 CI 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 C 1 
 
 
 
 G\ 
 
 
 
 
 \ 
 
 c e 
 
 / \ 
 e c 
 
 / + 
 
 c 5 
 
 e? e c 
 
 5 « a 
 
 /' <7 
 
 Ôl 01 
 
 ch 
 
 b\ 
 
 9 9 [ 
 
 f' 9 /■ 
 í ? i d\ 
 
 b\ c\ 
 
 o /. 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 ~: 
 
 
 
 
 1 
 
 rf 
 
 rf 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 cl 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 X 
 
 / 
 
 a 
 
 
 
 b 
 
 6 
 
 & 
 
 c 
 
 e 
 
 d f 
 
 e 
 
 d 
 
 
 c 
 
 
 
 c 
 
 G 
 
 c 
 
 c 
 
 
 
 
 _ 
 
 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 {)■ 
 
 
 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 a 
 
 6 ch 
 
 a 
 
 9 
 
 
 di 
 
 
 
 a 
 
 /« 
 
 </ 
 
 rz! 
 
 
 
 
 i 
 
 <7" 
 
 " 
 
 rfi 
 
 •/'i 
 
 C! ' 
 
 9 
 
 9* 
 
 
 bt 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 5, 
 
 
 ÖI 
 
 ci 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 5 D 
 
1184 
 
 Y CANIAD CRYCH AR Y BRAGAWD GYWAIR. 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 
 
 ! 
 
 d 
 
 d 
 
 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 i 
 
 f 
 
 % 
 
 
 
 e 
 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 c 
 
 Bys. 
 
 e 
 
 c 
 
 e 
 
 c 
 
 d 
 
 b 
 
 c 
 
 9 
 
 b 
 
 b 
 
 e 
 
 r 
 
 9' 
 
 f 
 
 c 
 
 f 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 
 7/ 
 
 
 /■ 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 /1 
 
 
 a 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 I 
 
 9 
 
 
 g\ 
 
 
 5. 
 
 9' 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 C 1 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 
 G\ 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 e 
 
 d 
 
 e 
 
 $ 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 9' 
 
 r 
 
 a- 
 
 c 
 
 9' 
 
 c 
 
 
 C ( 
 
 ' 9' 
 
 a' 
 
 i 9' e- g- 
 
 c 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 XI. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 1 
 
 d\ 
 
 a 
 
 
 _ 
 9 
 
 a 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 9 
 
 
 /< 
 
 9< 
 
 d\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 / 
 
 9 
 
 C 1 
 
 
 9 ] 
 
 
 9 
 
 C 1 
 
 9 
 
 c\ 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 
 b\ 
 
 f 9' f à g- 
 
 f d 
 
 d 
 
 c c 
 
 d\ 
 
 /' 
 
 d> 
 
 c\ 
 
 6i 
 
 dh 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / // 
 
 
 
 
 
 
 
 
 i 
 
 a- 
 
 a* 
 
 £'• 
 
 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f f 
 
 % 
 
 / 
 
 e 
 
 r 
 
 c 
 
 Bys. 
 
 b 
 
 & 
 
 f 
 
 r 
 
 e 
 
 / 
 
 1 
 
 a- g- 
 
 f 
 
 f 
 
 e e g- 
 
 f 
 
 e 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 
 
 _ 
 
 — 
 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 — 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 a 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 , 9 
 
 
 /■ 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 9* 
 
 
 òi 
 
 <7' 
 
 di 
 
 <*i 
 
 <7 
 
 9 
 
 1 
 
 9 
 
 9 { 
 
 
 d\ g< 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 ÒI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 CI 
 
 0, 1 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 $ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 y / \ 
 
 c c c 
 
 Bys. 
 
 b b 
 
 d 
 b 
 
 / 
 
 d 
 
 c c 
 
 e 
 d 
 c e c 
 
 d 6 
 
 * £ 
 
 Fordd. 
 
 Tevvyn y 
 Caniad 
 
 /' 9 d\ 
 
 /' 9 
 
 b\ g\ 
 
 /' 
 d\ 
 b\ 
 
 /' 
 rfl 
 &l 
 
 1 d\ 
 
 9 
 
 CI 
 
 01 
 
 Crych. 
 
b b a 
 /' a 9 
 
 d\ d 
 
 /' 
 
 1185 
 
 CAIsTIAD HUN GWENLLIAN. 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / / 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 b 
 a 
 
 a 
 9 
 
 a g 
 
 9 /i 
 
 ei d\ d\ 
 
 /i a" 
 
 b 
 
 6 
 
 
 
 
 
 
 
 
 - 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 % 
 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 
 / 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 ft 
 
 \ 
 
 \. 
 
 
 \ 
 
 b 
 
 b 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 6 
 
 6 
 
 b 
 
 
 a 
 
 
 
 6 
 
 ft 
 
 1 
 
 b 
 
 <2 
 
 6 
 
 ft 
 
 1 
 
 Ö 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 a c 
 
 ft 
 
 9 
 
 
 9 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 a 
 
 « 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 a 
 
 
 
 d 
 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 e i 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 
 c\ 
 
 rfl 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 C 1 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 
 
 
 
 a 
 
 
 0" 
 
 5" 
 
 ei 
 
 
 5" 
 
 C 1 
 
 9' 
 
 c\ 
 
 
 5", 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 c\ 
 
 
 
 ^ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 d 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 I 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 H 
 
 6 
 
 C 
 
 
 
 
 ò 
 
 c 
 
 
 \c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 a 
 
 <7 
 
 b 
 
 d 
 
 9 
 
 c 
 
 9 
 
 Bjs 
 clechre. 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 1 » 
 
 d 
 
 c 
 
 ft 
 
 « 
 
 
 
 
 rfl 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 / 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 ei 
 
 d\ 
 
 e i 
 
 d 
 
 el 
 
 rfi 
 
 CI 
 
 ftl 
 
 ai 
 
 0" 
 
 
 ftl 
 
 c\ 
 
 
 9^ 
 
 
 
 
 \$ X 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 e 
 
 b 
 
 a 
 
 9 
 
 c 
 
 ä\ 
 
 b 
 
 d | 
 
 d 
 
 o i 
 
 ft 
 
 d | 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 e i 
 
 rfi 
 
 e i 
 
 ai 
 
 e I 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 b\ 
 
 a\ 
 
 9' 
 
 CI 
 
 d\ 
 
 ftl 
 
 rfl 
 
 d\ 
 
 C 1 
 
 ftl 
 
 d 
 
 5" 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 e 
 
 e 
 
 
 d 
 
 a c 
 
 9 
 
 Bvs 
 cwbyl. 
 
 ii. 
 
 
 b 
 /i 
 
 ft 
 
 a 
 
 b 
 a 
 
 a 
 9 
 
 a 
 9 
 
 9 
 
 e i 
 
 ft 
 
 C| 
 
 e 
 
 ft. 
 
 rf. 
 
 a\ c\ 
 
 9^ 
 
 e\ 
 
 rfl 
 
 / 
 d 
 
 
 /' 
 
 Ji 
 
 ei <#l 
 
 
 
 ^ 
 
 
 S 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 a\ 
 
 
 0> 
 
 
1186 
 
 CANIAD HUN GWENLLIAN. 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 
 / 
 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 
 
 
 
 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 
 a 
 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 f 
 
 
 
 
 
 
 
 /' 
 
 a 
 
 a 
 
 a 
 
 a c 
 
 b 
 
 9 
 
 9 
 
 / 
 d 
 
 
 a\ 
 
 ch 
 
 e i 
 
 ch 
 
 e i 
 
 d\ 
 
 el 
 
 d\ 
 
 e\ 
 
 ch 
 
 
 
 
 
 
 
 ch ei 
 
 1 
 
 9 l 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 \ \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 
 I 
 
 Fordd 
 
 L 
 
 c 
 
 l 
 
 e 
 6 
 
 b 
 
 / \ 
 
 6 5 
 
 / 
 
 Bys. 
 
 h b b 
 
 e 
 5 
 
 6 
 
 3 
 a 
 
 b 
 a 
 
 CI 
 
 rZi 
 
 
 
 f> 
 
 /' 
 
 
 « /i 
 
 Í 
 
 /' /' 
 
 « 
 
 
 
 
 /' 
 
 <7' 
 
 c\ 
 
 
 
 í 
 
 ch 
 b\ 
 
 d\ 
 
 
 a\ ch 
 
 Í/ 1 
 
 Í 
 
 
 í7 1 r/ 1 
 6i 
 
 
 
 C 1 
 
 ffi 
 
 
 6i 
 
 + 
 
 
 / 
 
 / Q 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 1 
 
 b 
 
 d 
 
 1 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \. 
 
 / 
 
 \ 
 
 / \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ / 
 
 « 
 
 a 
 
 a 
 
 c 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 (' 
 
 c c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 
 CI 
 
 rfl 
 
 e i 
 
 /' 
 
 i/l 
 
 e i 
 
 e i jŷ 
 
 e i 
 
 /i 
 
 d\ 
 
 c 
 
 CI 
 
 •7 rt 
 
 Í" 
 
 
 d\ 
 
 rfl 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 (7\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 
 Ö 
 
 e 
 
 
 1 
 
 
 
 
 
 11 
 
 / 
 
 \. 
 
 / 
 
 e 
 
 
 c 
 
 C ' 
 
 c 
 
 c 
 
 ./• 
 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 
 & 
 
 6 
 
 b 
 
 & 
 
 cwbyl. 
 
 C 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 (Z 
 
 «• 
 
 CI 
 
 /1 
 
 .'/ 
 
 rfl 
 
 
 (. 
 
 
 b 
 
 rii 
 
 
 « 
 
 /i 
 
 // 
 
 
 CI 
 
 rfi 
 
 CI 
 
 tfi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 .'/ 
 
 
 9 
 
 
 a\ 
 
 
 r/i 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 C 1 
 
 
 C 1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 / 
 
 1 
 
 / 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 o 
 
 9' 
 
 1 
 
 (!,• 
 
 9' 
 
 / 
 
 
 
 z 
 
 C 
 
 1 
 
 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 
 
 
 fit' 
 
 
 9' 
 
 f 
 
 c 
 
 C 
 
 s 
 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 rf 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 
 IV. 
 
 b c 
 
 f 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 A 
 
 
 /l 
 
 
 a 
 
 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 . 
 
 /i 
 
 
 9 
 
 
 i/i 
 
 
 ch 
 
 
 <7i 
 
 
 .V 
 
 
 * / 
 
 CI 
 
 
 
 d\ 
 
 »■ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
CANIAD HUN GWENLLIAN. 
 
 1187 
 
 
 e 
 
 \ 
 
 // 
 d 
 
 \ 
 
 c 
 
 \ 
 
 b 
 
 b 
 
 // 
 c 
 
 // 
 c 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 b 
 
 ô 1 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 1 
 
 / \ 
 
 / \ 
 
 / 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 b 
 
 a 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 a 
 
 a c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 c 
 
 
 a 
 
 9 
 
 /' 
 
 /1 
 
 9 
 
 g\ 
 
 /■ 
 
 /' 
 
 9 
 
 9 
 
 /1 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 CI iZ 1 
 
 0. /1 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 9\ 
 
 d\ 
 
 d> 
 
 C 1 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 9 [ 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 \ / 
 
 
 6- 
 
 d 
 
 rt* 
 
 e g> 
 
 /0 
 <Z - 
 
 e 
 
 e d Ì 
 
 / 
 } d 
 
 + / 
 
 e d 
 
 
 € C 1 Fordd 
 
 6 
 
 c 
 
 c 
 
 d b 
 
 c 
 
 d 
 
 d c c c 
 
 c c 
 
 Bys o'r 
 
 e i e i 
 
 nesav. 
 
 òi 
 
 /l 
 
 CI 
 
 9 /' 
 6i 
 
 
 a 
 9 
 
 CI 
 
 9 
 
 /' 
 
 tZi 
 
 5i 
 
 9 /« 
 d\ 
 
 Groes. 
 
 C' 
 
 
 
 
 
 
 C' 
 
 
 C' 
 
 
 b- 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 6- 
 
 
 a' 
 
 b- 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f 
 
 
 f 
 
 e 
 
 $ 
 
 
 
 
 G 
 
 d 
 
 
 c 
 
 d 
 
 
 Cl' c 
 
 c c 
 
 c 
 
 b 
 
 9' 
 
 b 
 
 c 
 
 9' 
 
 9' 
 
 a' 
 
 e 
 
 a 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 a 
 
 7/ 
 
 9 
 
 / 
 
 9 
 
 9 
 
 / 
 
 9 
 
 g\ 
 
 9 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 1 
 
 9 
 
 C 1 
 
 a > 
 
 / 
 
 a 
 
 c\' 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 Cl 
 
 
 C' 
 
 I 
 
 c\ 
 
 dechre. 
 
 / 
 
 e 
 
 + \ 
 
 e d 
 
 1 
 
 d 
 
 + / 
 
 e d 
 
 / + _\ 
 
 e e d 
 
 Ì 
 
 / 
 
 d 
 
 + / 
 
 . e fZ 
 
 / \ 
 
 d 
 
 d c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 d d c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c j 
 
 e e 
 
 a 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 9 /i 
 
 a g 
 
 
 /' 
 
 Í /' 
 
 ë 9 
 
 \i 
 
 9\ 
 
 
 d\ 
 
 rfi 
 
 *9 9' 
 
 
 d\ 
 
 rfl 
 
 c\ 
 
 c 1 
 
 
 
 b\ 
 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 X 
 
 e 
 
 / \ / \ / \ 5e 1 / \ / 
 
 d d e e d d f e e d b b b b 
 
 VI. 
 
 C' 
 
 ì' t I' a- I' 
 
 b d c c 
 
 b g c g b g a b d\ a f\ g 
 d\ c\ d\ g g j a\ d\ g\ 
 
 Cl c\ ' 
 
 /«/'« 9 
 
 d\ d\ g g\ 
 b\ c\ 
 
 O E 
 
1188 
 
 CAN IAD HUN GWENLLIAN. 
 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b' 
 
 
 
 g- " r 
 
 b- 
 
 C' 
 
 b- 
 
 d- 
 
 C' 
 
 
 
 d- 
 
 i 
 
 e- 
 
 d- 
 
 
 % 
 
 b 
 
 b- 
 
 a' b' 
 
 C 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 b 
 
 d 
 
 c 
 
 
 
 d 
 
 c 
 
 e 
 
 d 
 
 
 C' 
 
 d\ 
 
 
 /' 
 
 a 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 c\ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 a 
 
 b 
 
 d\ 
 
 
 b\ 
 
 
 d\ 
 
 9 
 
 a 
 
 ?« 
 
 d\ 
 b\ 
 
 9\ 
 
 d\ 
 b\ 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 e\ 
 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9 
 
 c\' 
 
 1 
 
 
 9 
 
 i' 
 9' 
 
 % 
 
 C' 
 
 a- 
 
 gj r 
 
 b- 
 
 r 
 
 I i 
 
 % 
 
 
 1 - 
 
 
 6- 
 
 / 
 d 
 
 
 C 
 
 c 
 
 C' 
 
 c 
 
 c 
 
 b- b g' b c 
 
 9' 
 
 9' a ' 
 
 1 e g- c 
 
 6 
 
 c 
 
 ^3 
 T3 
 U 
 
 o 
 
 a 
 
 9 
 
 
 a 
 
 9 
 
 /' 
 
 f\ a 
 
 
 b d\ 
 
 a 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 9\ 
 
 
 9 
 
 g\ 
 
 d\ 
 
 d\ g 
 
 
 I/ 
 
 9 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 
 ci f 
 
 c\ 
 
 b\ 
 
 
 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 \ \ 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 
 / + 
 
 
 b' a- 
 
 «• 
 
 9' V 
 
 / / 
 
 e 
 
 e d 
 
 d 
 
 c 
 
 c c 
 
 rf 
 
 d 
 
 1 
 
 c? e 
 
 VII. 
 
 ■• / 
 
 9' 
 
 * f 
 
 d e 
 
 c 
 
 d b 
 
 c 
 
 a 
 
 b b 
 
 c 
 
 c 
 
 e 
 
 c c 
 
 /" /• 
 
 a 
 
 9 /I 
 
 /i a 
 
 9 
 
 /' /' 
 
 a 
 
 9 
 
 /' /I 
 
 a 
 
 9 
 
 
 /i 
 
 
 d\ d\ 
 
 9 
 
 g\ d\ 
 
 d\ g. 
 
 </' 
 
 d\ d\ 
 
 9 
 
 9^ 
 
 d! <?l 
 
 </ 
 
 9^ 
 
 
 J. 
 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 b\ 
 
 C ! 
 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 
 6i 
 
 CI 
 
 
 
 5i 
 
 / 
 
 c 
 
 \ 
 
 \ \ 
 
 V \ \ / 
 
 / + / 
 
 d 
 
 1 
 
 d 
 
 a' g- 
 
 f r 
 
 a' 
 
 9' 
 
 CI' 
 
 9' 
 
 1 ! f - 
 
 9' e e 
 
 % 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 9' f 
 
 e f 
 
 9' 
 
 e 
 
 9' 
 
 e 
 
 e e 
 
 e d c 
 
 9' 9' «' 
 
 /» 
 
 
 a 
 
 b d\ 
 
 a b d\ 
 
 a 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 /1 
 
 9 /' « 
 
 b d\ 
 
 d 
 
 
 9 
 
 >/ 
 
 9 9/ 
 
 9 
 
 9i 
 
 9 
 
 91 
 
 d\ 
 
 d\ g 
 
 ~9 1 
 
 1 
 
 
 
 c\ 
 
 c\ ' 
 
 c\ c\ 
 
 C 1 
 
 
 c\ 
 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 c\ ' 
 
 e 
 
 9' 
 
 Q 
 c 
 
 Bys. 
 
 / 
 e 
 
 e 
 
 Fordd. 
 
 1 
 VIII. 
 
 / 
 
 d 
 
 
 b 
 
 e c 
 
 
 a d b 
 
 9 
 
 a 
 
 
 9 
 
 c 
 
 ~J 
 
 /1 
 
 
 b 
 
 
 e\ 
 
 a 
 
 /I 9 
 
 
 9 
 
 
 9\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 ch 
 
 
 
 
 C\ 
 
 
 d\ 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 61 
 
 
 
 
 a\ 
 
 
 61 
 
 
CANIAD HUN GWENLLIAN. 
 
 1189 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 e 
 
 
 
 
 f 
 
 
 
 «• 
 
 
 
 
 f 
 
 d 
 
 
 b 
 
 e 
 
 c 
 
 a 
 
 f 
 
 d 
 
 
 b 
 
 e 
 
 
 a 
 
 e t 
 
 > 9 
 
 Bys 
 
 dechre. 
 
 /' 
 
 
 b 
 
 
 « 
 
 a 
 
 
 /' 
 
 
 b 
 
 
 a 
 
 a 
 
 
 a 
 
 a 
 
 d\ 
 
 
 
 
 </ 
 
 
 
 d\ 
 
 
 
 
 Í/ 
 
 
 
 9 
 
 
 
 b, 
 
 
 
 
 el 
 
 
 
 h\ 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 / 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 // 
 
 9' + 
 ~e f 
 
 / 
 
 e 
 
 £ 
 
 9' 
 
 d 
 
 + 
 f 
 
 / 
 d 
 
 
 
 5 
 
 e 
 e 
 
 1 
 
 / 
 
 \ 
 
 / \ 
 
 
 d 
 
 
 9' 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 d d 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 / 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 b 
 
 
 b 
 
 c 
 
 e 
 
 e 
 
 a 
 
 ~9 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 a 
 
 
 b d\ 
 
 
 a 
 
 /i 
 
 9 
 
 1 1X ' 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 /■ 
 
 9 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 
 a- 
 
 
 g 
 
 
 9 1 
 
 
 a\ 
 
 d\ 
 
 9 [ 
 
 
 d\ 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 
 bi 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 cJ 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 % 
 
 
 
 ^ 
 
 ^ 
 
 
 
 ^ 
 
 S 
 
 Q 
 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 0* 
 
 9' 
 
 
 
 <T 
 
 9' 
 
 
 / 
 
 e 
 
 
 
 
 
 I. 
 
 e 
 
 d 
 
 
 / 
 
 f 
 
 d 
 
 
 / 
 
 f 
 
 
 I e 
 
 f o 
 
 d 
 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 
 d 
 
 b 
 
 e 
 
 e 
 
 e f 
 
 b 
 
 <? 
 
 e 
 
 e 
 
 f 
 
 d d 
 
 a 
 
 b 
 
 d\ 
 
 
 a 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 <7 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 
 / 
 
 /' 
 
 
 a 
 
 9 
 
 9 
 
 1 
 
 
 9 
 
 
 0" 
 
 rfl 
 
 <7' 
 
 e?l 
 
 9* 
 
 e?i 
 
 Í" 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 e\ 
 
 ei 
 
 
 C 1 
 
 
 
 6i 
 
 
 ÔI 
 
 
 5i 
 
 
 b\ 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 \ 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 a- 
 
 9' 
 
 / 
 
 
 / 
 
 + 
 
 
 / 
 
 -f 
 
 
 
 / 
 
 \ 
 
 d 
 
 e 
 
 e 
 
 1 
 
 f 
 
 9' I 
 
 \ 9' 
 
 f 
 
 1 
 
 e 
 
 / 
 
 1 
 
 cr 
 
 g- 
 
 
 1 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 e 
 
 f 9- f 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 Bys 
 Cwbyl. 
 
 d 
 
 d 
 
 c 1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 a 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 a 
 
 b 
 
 
 a 
 
 b 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 9 
 
 9 
 
 9\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9} 
 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 d\ 
 
 9 
 c\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9 
 el 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 g\ 
 
 
 . 
 
 e\ 
 
 g\ 
 
 % 
 
 // 
 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 «• 
 
 
 
 9' 
 
 
 / + s 
 
 
 
 
 
 e i 9' 
 d d f \ 
 
 <%• e 
 
 9' 
 
 9' 
 
 f 
 
 ! 
 
 «■ 9' f 
 
 e e e \ 
 
 f 
 
 3 
 e 
 
 Fordd. 
 
 Llall crychu y 
 vawd uchav. 
 
 X. 
 
 Fordd. 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 
 9 
 5" 
 
 
 d\ f\ 
 
 b[ d\ 
 
 
 
 hi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1190 
 
 XI. 
 
 ) 
 
 
 
 
 
 CAN 
 
 IAD 
 
 HUN 
 
 GWENLLIAN. 
 
 
 
 
 
 
 
 ft- 
 
 / 
 6 
 
 $ 
 
 ft- 
 
 ft- 
 
 ? 
 ft 
 
 / 
 ft 
 
 1 : 
 
 
 a- 
 
 £" 
 
 c 
 
 c 
 
 Q 
 
 ft^ 
 
 / 
 ft 
 
 ft- 
 
 ft- 6 
 
 ? 
 ft 
 
 ft- 
 
 / 
 ft 
 
 Í 
 
 ft 
 
 ft- 
 
 / 
 
 ft 
 
 h 
 
 r 1 
 
 c a 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 a 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 <7 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 f 
 
 a 
 
 <Zi 
 
 
 rfi 
 
 <?i 
 
 9 
 
 
 9 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 rfi 
 
 </< 
 
 d\ 
 
 
 fdTi 
 
 d\ 
 
 9 
 
 fti 
 
 
 61 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 fti 
 
 fti 
 
 
 fti 
 
 
 fti 
 
 
 c\ 
 
 a> 
 
 
 ft- 
 
 
 ft- 
 
 
 c- 
 
 
 c- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 / 
 
 1 
 
 / 
 
 / , 
 
 0* 
 
 i 
 
 0- 
 
 ft- 
 
 
 t 
 
 a' 
 
 f 
 
 
 9' 
 
 
 ft- 
 
 c- 
 
 c 
 
 c 
 
 1 h 
 
 ft- 
 
 ft 
 
 * 1 
 
 c 
 
 c- 
 
 c 
 
 d 
 
 
 a- 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 Bya 
 
 dechre. 
 
 ft 
 
 c 
 
 a 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 a 
 
 ft 
 
 d\ 
 
 
 a 
 
 ft 
 
 d\ 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 9 
 
 <J\ 
 
 d\ 
 
 
 rfi 
 
 d\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 9 
 
 / 
 
 0« 
 
 
 d\ 
 
 9* 
 
 c\ 
 
 
 fti 
 
 
 fti 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 c\' 
 
 
 
 c\ 
 
 c\ 
 
 
 
 i 
 
 fti 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 0- 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 0- 
 
 
 
 
 
 
 ft- 
 
 
 ft- 
 
 ri- 
 
 ft- 
 
 c- 
 
 d 
 
 a- 
 
 1 
 
 d 
 
 0' 
 
 rf 
 
 e 
 
 1 
 
 
 
 
 
 / 
 
 1 
 
 / 
 
 ft- 
 
 ft 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 0" 
 
 $r- a- 
 
 e I 
 
 r c 
 
 XII. 
 
 ft 
 
 ft 
 
 ft 
 
 ü 1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 __ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 /« 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 ft d\ 
 
 a 
 
 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 di 
 
 rfl 
 
 9 
 
 
 
 d\ 
 
 
 rfl 
 
 
 
 
 •I 
 
 9 
 
 0> 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 rfi 
 
 fti 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 
 fti 
 
 
 
 CI 
 
 
 CI 
 
 
 fti 
 
 
 fti 
 
 
 c- e 
 
 £• C 
 
 c e 
 
 ft- 
 
 ? i I 
 
 ft ft- ft 
 
 00 
 
 ft- d' 
 ft' 
 ri 
 
 ft- ft- d- 
 
 I * í Ì' 
 
 b ft- ft d 
 
 ft- ft 
 
 / Z J 
 
 ft ft- ft 
 
 a 
 
 a 
 
 
 
 /' 
 
 /« 
 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 « 
 
 « 
 
 
 
 /' 
 
 f\ 
 
 9 
 
 9 
 
 0< 
 
 f/i 
 
 rfl 
 
 0" 
 
 rfi 
 
 rfi 
 
 rfi 
 
 
 
 
 
 01 
 
 rfl 
 
 d[ 
 
 CI 
 
 CI 
 
 
 fti 
 
 fti 
 
 
 fti 
 
 fti 
 
 
 C 1 
 
 CI 
 
 
 fti 
 
 fti 
 
 rf- 
 
 c- 
 
 
 c- 
 
 
 
 
 
 
 c- 
 
 ft- 
 
 
 ft- 
 
 
 a- 
 
 
 (t' 
 
 
 
 
 
 
 ft- 
 
 /7' 
 
 1 
 
 0" 
 
 d> 
 
 
 % 
 
 e • 
 
 d- 
 
 P' 
 
 / 
 
 Í 
 
 / 
 
 / 
 
 9' 
 
 1 
 
 9' 
 
 9' 
 
 ft- 
 
 c- 
 
 ft- 
 
 c- 
 
 d 
 
 c 
 
 c- 
 
 c 
 
 d 
 
 
 e- 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 1 & 
 
 ft- 
 
 ft 
 
 ft 
 
 \ c 
 
 Cl' 
 
 c 
 
 c 
 
 1 & 
 
 c 
 
 ft 
 
 c 
 
 /' 
 
 « 
 
 
 « 
 
 ft 
 
 d\ 
 
 
 « 
 
 ft d\ 
 
 9 
 
 /< 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 a 
 
 
 a 
 
 
 
 d 
 
 
 
 rfi 
 
 
 
 CI 
 
 
 9 
 
 C\ 
 
 9 
 
 / 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 '■■) 
 
 01 
 
 ft. 
 
 
 d\ 
 fti 
 
 d\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 
 9 
 
 C 1 
 
 
 
 d 
 
 
 
 Tervyn Caniud Hun Gwenllian. 
 
1191 
 
 
 / A 
 
 CANIAD PIBAU MORVUDD. 
 
 / 
 
 /' 
 
 /« 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 hi 
 
 b\ 
 
 \ 
 / 
 d A 
 
 + / 
 
 / 
 
 h I 
 
 /i e> 
 rfi ei 
 6 ( gri 
 
 h l x r 
 
 e i «i 
 
 -./ 
 
 / / 
 
 5" <7> 
 
 e i a 
 
 .. / 
 
 
 is 
 
 j\ 
 
 (=1 
 
 
 
 i\ 
 
 
 
 
 
 
 , 
 
 i ! I 1 1 
 
 IV \ 
 
 \ ■ ! ■ 
 
 r r 
 \ / 
 
 1 ' 
 
 V 
 
 
 
 h 
 
 r 
 
 
 1 ' l 
 / 
 
 
 
 
 d e 
 c d 
 
 e 
 d 
 
 d 
 c 
 
 i _ 
 
 e e 
 
 
 
 
 Bjs cwbyl. 
 
 9' «* 
 / 
 
 9' 
 
 \ 
 
 e 
 
 ei a\ 
 
 e\ 
 
 a\ 
 
 ei 
 
 «i 
 
 
 e i «i 
 
 
 c </ 
 
 c\ 
 
 1 
 
 CI 
 
 
 
 •7 
 
 
 CI / 
 / 
 
 
 
 
 r' 
 
 t*> 
 
 
 9^ 
 
 
 
 *' 
 
 
 gi' 
 
 
 
 
 \ 
 
 -3 
 
 d 
 
 
 '1 
 
 1 
 
 / 
 
 ~e « 
 
 i- 1 1 
 
 I 
 
 / 
 f 
 
 3 e £• 
 
 ! I " 1 
 
 
 |\ 
 
 
 I ii 
 
 rr-rr 
 •Í > 
 
 e y f e 
 
 1 ^^ 
 1 / «• 0' 
 
 f < 
 
 fed. 
 
 d\ / 
 
 g* 
 
 
 e i öi 
 
 •7 
 
 
 el «l 
 
 CI 
 
 5" 
 
 e I «i 
 
 
 "7 
 
 <7> 
 
 
 1 1 
 
 1 
 
 — 1 
 
 1 | 
 
 } 
 
 | 
 
 
 
 
 
 
 
 11 
 
 \ 
 
 ^ 
 £* 
 
 
 9' 
 
 
 
 h 
 
 
 
 1=1 ^1 
 
 i 
 
 
 d 
 
 f-A 
 
 / 
 
 
 
 f 
 
 
 
 i 
 
 e <:Z 
 
 d 
 
 e 3 
 
 c 
 
 
 <£ e 
 
 f 3 
 
 e e 
 
 / 
 
 d 
 
 e e 
 
 f 
 
 d 
 
 d 
 
 d c 
 
 c 
 
 d g c 
 
 
 
 I. 
 
 b b 
 
 •. / 
 
 
 
 
 e\ 
 
 a\ 
 
 
 
 e i «i 
 
 rfi 
 
 ei 
 
 
 9 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 •7 
 
 01 
 
 CI 
 
 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 g\ 
 
 
 
 
 g\ 
 
 
 
 
 5" 
 
 
 0" 
 
 
 
 
 5 F 
 
1192 
 
 CAN IAD PÍBAU MORVUDD. 
 
 f 9' A 
 
 f f I 
 
 l\ K 
 
 / / 
 
 
 l x/ i 
 I I 
 
 f e 
 
 |\ 
 
 d 
 
 f 
 
 f 
 
 d 
 
 d 
 
 f 
 
 /l 
 
 9 
 
 /' 9 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 9 
 
 d\ g\ 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 g\ d' 
 
 b\ 
 
 
 9 l 
 
 h 
 
 
 
 
 h 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 P=l 
 
 / 
 
 1 1 
 
 A 
 
 
 
 
 
 
 |\- 
 
 1^ 
 
 
 
 1=1 
 
 IN 
 
 
 IZ3 
 
 ] 
 
 I 
 
 
 .... . 
 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 Ì 
 
 e 
 
 5 
 
 e 
 
 tf 
 
 e 
 
 cZ 
 
 1 ' 
 
 1 
 
 / 
 
 \ / 
 
 \ 
 
 e b 
 
 c c 
 
 1 / o 
 
 e 
 
 «Z 
 
 5 
 
 c 
 
 6 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c c 
 
 c 
 
 /I 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 5 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 <7 
 
 /' 
 
 
 c\ 
 
 d\ el 
 
 d\ e\ 
 
 Cl 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 c\ 
 
 
 6" 
 
 rfi 
 
 
 rfi 
 
 
 rfl 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 òi 
 
 
 6i 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 p=l 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 l\ l\ 
 
 í==] 
 
 !\ c ■ 
 
 |\ 
 
 h 
 
 / 
 
 9' 
 
 d 
 
 
 |\ 
 
 r; — i 
 
 A 
 
 3 
 
 '- P 
 e 
 
 ~1 — 1 
 
 1 1 
 
 
 
 
 1 / 
 
 \ 
 
 / 
 
 \ / 
 
 r - 
 
 \ e 
 
 e 
 
 i 
 
 
 d 
 
 
 e 
 
 • 1 
 
 / \ 
 
 c c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c c f 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 /" 
 
 1 
 
 / 
 
 c 
 
 c 
 
 d 5 
 
 6 6 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 C 1 
 
 /1 
 
 e\ a 
 9 
 
 9 
 9* 
 
 
 /i 
 
 
 
 
 a 
 9 
 
 
 6 rfi 
 
 ; / 
 
 « /i 
 «i i/i 
 
 
 
 
 
 Cl 
 
 
 
 6i 
 
 
 
 
 ei 
 
 
 
 
 
 " 
 
 |\ 
 
 h 
 
 h 
 
 \\ 
 
 A 
 
 
 |\ 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 ^ 
 
 \ 
 
 ^ 
 
 % 
 
 s 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 P==l 
 
 /— s 
 
 1 
 
 
 d 
 
 0" 
 
 'I/ 
 
 r y \ 
 
 f 
 
 9' 
 
 
 / 
 
 P=^ 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 i c 
 
 / 
 
 s / 
 
 f I 
 
 f 
 
 f 
 
 !\ 
 
 e 
 
 e 
 
 
 
 d 
 
 b 
 
 
 6 6 
 
 e 
 
 / « 
 
 * f 
 
 e 1 
 
 e 
 
 <r 
 
 d | 
 
 f o 
 
 
 
 * / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Fordd. 
 
 
 
 9 
 
 it. 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 / 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9\ 
 
 
 /i 
 
 9\ 
 
 
 b\ 
 
 9\ 
 
 »1 
 
 9* 
 
 d\ 
 b\ 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 by 
 
 d, 
 b\ 
 
 c\ 
 
 
 
 &i 
 
0AN1AD PIBAU MORVUDD. 
 
 1193 
 
 1 1 |==q 
 
 / f 
 d i d % 
 
 h f h f 
 
 f 
 d 
 
 b 
 
 f 
 
 | X | X | X 
 / + / 
 
 f I i h 
 
 c c c c 
 
 1=1 
 / / 
 
 e e 
 d d 
 
 / 
 
 * F=l 
 d f d 
 
 F=l 
 
 • / 
 e e 
 d d 
 
 K 
 
 1 
 
 / 
 
 « F=l 
 d / d | 
 
 V /' 
 
 g\ d\ 
 
 b\ 
 
 9 
 9* 
 
 
 /1 * /1 /I 
 
 í?i // 1 d\ c\ 
 
 b\ b\ 
 
 a 
 
 9 
 
 c\ 
 
 b di 
 
 -'/ 
 
 a 
 9 
 
 C 1 
 
 ft rf| 
 
 C\ ' 
 
 / 
 
 F=l 
 
 + 
 
 |N K 
 
 / 
 1 «• 
 
 1 
 
 + 
 9' 
 
 
 
 1 1 ! 
 
 / \ / 
 
 h 
 
 \ 
 
 
 d d 
 
 ft rfi 
 
 d d 
 
 a 
 
 d 
 9 
 
 Bys dechre 
 hyd y groes. 
 
 c c c 
 
 G C C 
 
 c 
 
 Fordd. 
 
 9 
 
 CI dl 
 
 e i (?i e I 
 
 C 1 
 
 C\ 
 
 C| 
 
 9 
 
 CI 
 
 5" 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 / 
 
 S 
 
 // 
 
 
 
 
 
 \ 
 / 
 
 ^ 
 
 S 
 
 
 
 
 |X 
 
 1=1 
 
 
 d 
 c 
 b 
 
 9' 
 f 
 
 e 
 
 9' 
 
 f 
 e 
 
 
 
 
 |N 
 
 d 
 
 G 
 
 1» 
 
 9' 
 
 f 
 e 
 
 g- 
 
 f 
 e 
 
 
 
 — i |\ 
 
 ÍT/Ì 
 
 f "^ 
 C 0« 
 
 £' 
 
 
 ! 1— 
 
 / 9- 
 
 f 
 
 d I 
 
 | 1_ 
 
 / 9' 
 
 — ! — 
 / 
 
 — 1 1 
 d c 
 
 « / 
 
 
 
 9 
 
 9\ 
 
 d\ 
 
 
 
 
 7/ 
 
 9* 
 
 (?l 
 
 9 
 
 
 
 
 CI 
 
 a 
 9 
 
 */ 
 
 CI ' 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 6i 
 
 
 ÔI 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 U 
 
 P=3 
 9' 
 
 
 
 
 / 
 
 
 ? 
 
 f 
 
 
 / 
 
 e d c . 
 
 c g- 
 
 e 
 
 ~o f 
 
 J=l 
 
 e d 
 
 c 
 
 Bys. 
 
 d 
 b 
 
 1 
 / 
 
 b 
 
 | d 
 ? * 
 
 9' 9' 
 
 d f 
 
 9 9 
 
 a 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 9 
 
 c\ g\ 
 
 9 
 
 CI 
 
 '/ 
 
 c\ ' 
 
 C 1 
 
 5" 
 
 i- 
 
 <Zi 
 
 5i 
 
 
 9* 
 
 b\ 
 
 C 1 
 
 á" 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 © 
 
 ^* 
 
 
 ó'- 
 
 9' 
 
 
 «• 
 
 
 9 ~ 1 
 
 
 d | 
 
 
 c 
 
 1 
 
 d 
 
 e 
 
 d 
 
 
 e 
 
 i 
 
 e 
 
 i e 
 
 $ 
 
 e 
 
 
 t. e 
 
 / 
 
 c e 
 
 e 
 
 * I 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 
 c 
 
 Ö" 
 
 c 
 
 ÍT e 
 
 «• 
 
 c 
 
 
 9' * 
 
 /' 
 
 /' 
 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 ^ 
 
 fy 
 
 
 9 
 
 
 </ 
 
 ^ 
 
 
 a 
 
 d\ 
 
 / 
 
 I 
 
 9 
 
 d\ 
 
 rfi 
 
 C 1 
 
 9* 
 
 
 rfi 
 
 
 
 
 C 1 
 
 
 CI 
 
 C 1 
 
 
 9 
 
 CI 
 
1194 
 
 CANIAD PIBAU MORVUDD. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 e 
 
 
 f 
 
 a' 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 t d 
 
 | 
 
 c 
 
 t 
 
 d | 
 
 e 
 
 e 
 
 Bys dechre 
 
 1 
 
 / 
 
 \ 
 
 / \ 
 
 / 
 
 \ 
 
 
 f * 
 
 e 
 
 a 
 
 f 
 
 b a' 
 
 c 
 
 c 
 
 o'r groes 
 i'r marc. 
 
 o 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c 
 
 c 
 
 3 
 
 o 
 
 a d\ 
 
 
 a 
 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 
 c\ 
 
 d\ 
 
 e\ d\ 
 
 e i 
 
 CI 
 
 
 
 Ì 
 
 
 '• 1 
 
 c\ ' 
 
 C L 
 
 9* 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 t — I — 1=3 
 
 9' 
 
 b f d f 
 
 I' 
 
 d f 
 
 9' 
 
 f d f 9' f 9' f d 
 
 \ 
 
 /' 9 
 
 d\ g\ 
 
 b\ 
 
 /' 9 
 
 d\ g\ 
 
 b\ 
 
 /■ 
 
 9 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 </" 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 /' 
 
 h 
 
 |\ 
 
 
 
 
 
 í=r 
 
 =T 
 
 ^ 
 
 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 r y\ 
 
 e f= 
 
 * f 
 
 
 |\ 
 
 a- 
 
 e 
 
 c 
 
 /1 
 
 
 9' 
 e 
 
 ~e f 
 
 e 
 
 Í7 
 
 h 
 
 c 
 
 Bys 
 
 Cwbyl. 
 
 b 
 
 f 
 d 
 c 
 
 f 
 d 
 c 
 
 / 
 d 
 c j 
 
 f $ 
 e £• 
 
 | 
 e 
 
 -3 1 
 
 (7 c 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 
 b ch 
 
 //I 
 
 
 <7 
 
 by 
 
 /1 
 
 /l 
 
 /> 
 
 c\ 
 
 V 
 
 c\ 
 
 9 l 
 
 CÍ 
 
 
 '/ 
 
 CI 
 
 c 
 
 
 0" 
 
 
 
 d\ 
 
 rZ. 
 
 d[ 
 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 
 
 O] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 f 
 
 f 
 
 
 f 
 
 
 9' 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 
 0* 
 
 9' 
 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 
 d 
 
 
 e 
 
 1 
 
 / 
 
 e 
 
 d 
 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 
 e 
 
 e 
 
 b 
 
 e 
 
 c 
 
 c 
 
 b 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 c c 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 a 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ,_ 
 
 
 
 
 
 
 _ 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 
 b\ 
 
 /' 
 
 /< 
 
 /' 
 
 b\ 
 
 /' 
 
 CÌ 
 
 9 
 
 
 /■ 
 
 
 f> 
 
 c\ 
 
 9 
 
 9 
 
 9 
 
 CI 
 
 9 
 
 9 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 e i 
 
 
 dl 
 
 
 c\ 
 
 
 el 
 
 e\ 
 
 e| 
 
 
 e\ 
 
 e\ 
 
 9' 
 
 
 9' 
 
 
 / 
 a' 
 
 
 / 
 
 + 
 
 
 / 
 
 + 
 
 
 
 
 
 
 e 
 
 
 e 
 
 
 f , 
 
 1 
 
 e 
 
 / 
 
 1 
 
 Cl' 
 
 9' 
 
 
 1 
 
 / \ 
 
 / 
 
 
 * \ 
 
 c 
 
 d 
 
 d 
 
 . 1 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 Bys de- 
 chre o'r 
 groes. 
 
 c 
 
 c c 
 
 c 
 
 Fordd. 
 
 9 
 
 CI 
 
 9 
 
 d\ 
 
 a 
 
 
 9 
 
 b d 
 
 - i 
 
 
 9 
 
 9 
 
 
 ci d\ 
 
 e i 
 
 e\ 
 
 
 e\ 
 
 
 /I 
 
 
 CI 
 
 9 
 
 CI ' 
 
 
 c\ 
 
 ff\ 
 
 
 
 
 
 
CANIAD PIBAU MORVUDD. 
 
 1195 
 
 
 \ 
 
 t 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 // 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 
 d 
 
 c 
 b 
 
 r 
 
 f 
 
 e 
 
 r 
 
 f ! i i — i h 
 
 e f 9' f d b 
 
 Fordd 
 
 VII. 
 
 / / / / / 
 d v f g> f 
 
 / 
 
 * 1 
 
 ! d c 
 
 
 c d e f e 
 
 d c 
 
 c b 
 
 VI. 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 9 
 
 /1 9 /' ~9 f 
 
 9 
 
 /I /1 
 
 
 d\ 
 
 9\ 
 
 d\ g\ 
 
 
 
 d\ g\ d\ g d\ 
 
 </' 
 
 d\ d\ 
 
 
 5. 
 
 
 b\ 
 
 
 1 
 
 Òl Ö! b\ 
 
 
 1 
 b\ 
 
 e* f g- a- g- f | e d d e / 
 
 9' f 
 
 // 
 
 9' 
 
 1 / 
 
 rf 
 
 e 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 e 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 \ f 
 
 e d í 
 
 i e 
 
 d d 
 
 d 
 
 a 
 
 b 
 
 9 
 
 b 
 
 9 
 
 b 
 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 ! 9 
 
 /' 9'' 
 
 /' 
 
 /i 
 
 9 
 
 9 
 
 I 
 
 ci 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9 
 
 
 c\ 
 
 9 l 
 
 di 
 
 ffi 
 
 d\ 
 
 i " 
 
 d\ g\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 a 
 
 
 e\/ 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 6. 
 
 
 b\ 
 
 | 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 
 X. 
 
 / / 
 
 
 / 
 
 a- 
 
 
 9' 
 
 / 
 
 
 
 / + 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 
 
 d 
 
 e e 
 
 1 
 
 f 
 
 9' 
 
 5 
 
 9' 
 
 / 
 
 
 I 
 
 e f 
 
 
 1 
 
 a- 
 
 9' 
 
 
 $ 
 
 c 
 
 d d 
 
 e 
 
 e 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 d 
 
 
 d 
 
 d d 
 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 f * 
 
 b 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 9 9 
 
 
 /1 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 b 
 
 d\ 
 
 
 9 b 
 
 d\ 
 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 3" 
 
 c\ g\ 
 
 
 di 
 In 
 
 di 
 
 
 CI 
 
 9 
 
 CI 
 
 J 
 
 
 ci g 
 c\ 
 
 1 
 
 
 C 1 
 
 9 [ 
 
 di 
 b\ 
 
 9 i 
 
 f b 
 
 / / / / X. 
 
 d e f g- g- 
 
 c e d f e g> f a- f 
 
 e 
 
 5 £ 
 e d 
 
 1 / 
 b b 
 
 fi 
 
 9 
 
 f 9 
 
 /« 
 
 /' / 
 
 d\ 
 
 9\ 
 
 d\ g\ 
 
 d\ 
 
 d\ ci 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 ÒI 
 
 
 ! 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 y/ 
 
 // 
 
 % 
 
 
 
 
 / 
 
 / / 
 
 S / 
 
 
 d- 
 
 \ H 
 
 c 
 
 d- 
 
 c- 
 
 
 / 
 
 \ / 
 
 
 d 
 
 e f 
 
 9' a ' 
 
 b- 
 
 c 
 
 c- 
 
 b- 
 
 c- 
 
 5 c- &• 
 
 1 
 
 «• 
 
 b b 
 
 I 
 
 J VIII. 
 
 e 
 
 d e 
 
 f 9- 
 
 a* 
 
 b- 
 
 6- 
 
 a' 
 
 6- 
 
 e- 5- ŷ- 
 
 <r 
 
 ^* 
 
 f\ 9 
 
 /' 
 
 9 /1 
 
 9 /i 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 6 rf. 
 
 g b d\ 
 
 
 ? 
 
 d\ g\ 
 
 
 d\ 
 
 g\ di 
 
 g\ d\ 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 CI' 1 
 
 
 CI 
 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 ci/ 
 
 CI/ 
 
 
 
 5 G 
 
1196 
 
 CAN IAD PÍBAU MORVUDD. 
 
 
 f 
 
 \G\ 
 
 
 S 
 
 
 % 
 
 
 
 
 * ° 
 
 
 
 
 + 
 
 C' 
 
 h- 
 
 
 C' 
 
 
 d' 
 
 / 
 
 
 / 
 
 + d- \ 
 
 
 
 / / / 
 
 h' 
 
 h- 
 
 a' 
 
 
 d- 
 
 I 
 
 d- 
 
 C' 
 
 1 
 
 h- 
 
 C' C' C' 
 
 
 
 h' «• h' 
 
 9' 
 
 a' 
 
 9' 
 
 
 C' 
 
 d' 
 
 C' 
 
 a- 
 
 a' 
 
 a' 
 
 a' h' h- 
 
 Bys o'r 
 
 groes. 
 
 / 
 
 9' 9' 9' 
 
 h d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 
 9 
 
 
 
 /' 
 
 9 /' /« 
 
 /' 
 
 9 /' 9 
 
 ' s ) 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 
 
 9^ 
 
 
 
 d\ 
 
 g\ d\ dT 
 
 
 d\ 
 
 g\ d\ g\ 
 
 
 h\ 
 
 
 
 
 
 
 hi 
 
 hi 
 
 
 h\ 
 
 h\ 
 
 / / / / 
 
 
 / 
 
 / / 
 
 / 
 
 / 
 
 / / 
 
 
 / / 
 
 / / 
 
 / / + 
 
 a % h' c a' 
 
 
 a' g' a' 
 
 9' 
 
 a' 
 
 c g- 
 
 
 9' f 
 
 9' f 
 
 9 «' 9' 
 
 9' 9' 9' 9' 
 
 e 
 
 f f f 
 
 f 
 
 f 
 
 f f 
 
 d 
 
 e e 
 
 e e 
 
 e e e 
 
 /« 9 /' /' 
 
 9 
 
 h 
 
 9 h 
 
 9 
 
 h 
 
 9 9 
 
 /' 
 
 9 /' 
 
 ~9 /1 
 
 9 /« 
 
 d\ g\ d\ c\ 
 
 a 
 
 9 
 
 c\ g 
 
 c\ 
 
 9 
 
 ci g\ 
 
 d\ 
 
 g\ d\ 
 
 g\ d\ 
 
 g\ d\ 
 
 h\ h\ 
 
 
 c\) 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 
 h\ 
 
 hi 
 
 h\ 
 
 h\ 
 
 / 
 
 1 
 
 d\ 
 
 / > Í / 
 
 | e d e e 
 
 d d c d d 
 
 9 9 9 9 
 c\ g\ c\ g\ 
 
 IX. 
 
 
 / + / 
 
 + 
 
 \ 
 
 
 / + / + 
 
 \ 
 
 h' 
 
 h- h- h- 
 
 Ô- 
 
 a' 
 
 d- 
 
 d' d' d' d' 
 
 C' 
 
 9' 
 
 a a' w 
 
 w 
 
 9' 
 
 h- 
 
 C' C' C' C' 
 
 h- 
 
 /' 
 
 9 
 
 /1 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 /' 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 91 
 
 d\ 
 
 9i 
 
 dr 
 
 g\ d\ 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 bx 
 
 
 h\ 
 
 hi 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 // 
 
 % 
 
 
 
 
 
 
 
 / + 
 
 / 
 
 + 
 
 d- 
 
 \- 
 
 / 
 
 C' 
 
 h- 
 
 
 
 / / 
 
 / 
 
 
 C' 
 
 C' C' 
 
 C' 
 
 C' 
 
 C' 
 
 a- 
 
 Î «' I 
 
 h' 
 
 a' 
 
 
 
 h' a' 
 
 h- 
 
 
 9' 
 
 h' h' 
 
 h' 
 
 h' 
 
 h- 
 
 9' 
 
 g- g- a- 
 
 a' 
 
 9' 
 
 Bys 
 cwbyl. 
 
 / 
 
 9' 9' 
 
 9' 
 
 Fordd. 
 
 Ì 
 
 h 
 
 
 9 
 
 h a 
 
 • 9 
 
 M 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 /■ 
 
 9 
 
 CI 
 
 9 
 
 C\ 
 
 
 CI 
 
 ~ 9 ) 
 
 c\ / 
 
 c\ 
 
 ci/ 
 
 a 
 
 9\ 
 
 
 d\ 
 h\ 
 
 g\ d\ 
 h\ 
 
 9* 
 
 

 
 
 CANIAD 
 
 PIBAU MOKVUDD. 
 
 
 
 
 
 1197 
 
 
 / + / + 
 
 \. 
 
 
 / 
 
 + / / 
 
 \ 
 
 
 / + 
 
 / 
 
 + 
 
 \ + 
 
 C' 
 
 e' e' e' e' 
 
 d- 
 
 d- 
 
 rf- 
 
 «*• tf- tf- 
 
 C' 
 
 /' 
 
 /' /• 
 
 /■ 
 
 /• 
 
 e' 
 
 c- 
 
 d- d- d' d- 
 
 C' 
 
 1 b- 
 
 C' 
 
 C' C' C' 
 
 »■ 1 
 
 rf- 
 
 c e- 
 
 e- 
 
 c 
 
 d- 
 
 7/ 
 
 b g 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 c\ 
 
 9 cl 
 a 
 
 </' 
 
 rfl 
 
 6i 
 
 
 b\ 
 
 9* 
 
 or 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 dl 
 
 
 
 i — r 
 
 
 
 
 1 1- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 
 /' 
 
 
 
 
 
 e* 
 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 Bys o'r 
 
 rfi «*• 
 
 c c 
 
 /' 
 
 b- 
 
 | d- d> 
 
 e- c 
 
 /' 
 
 b' 
 
 groes. 
 
 /1 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 
 ft 
 
 9* 
 
 <£i 
 
 
 di 
 
 9^ 
 
 dx 
 
 
 
 fti 
 
 
 6i 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 r 
 
 f- 
 
 e- d- 
 
 [i=l=I - 
 
 /• 
 
 I 1 1 
 
 c a- 
 
 f=q pzq III! 
 
 T=l 
 
 9' \ f «' 9' *" 
 
 £ 
 
 Ò rfl 
 
 9 
 
 Ô 
 
 di 
 
 £ 
 
 b 
 
 d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 c» 
 
 Í/ 
 
 
 CI 
 
 £' 
 
 
 CI 
 
 9 
 
 1 
 
 cl 
 
 9 l 
 
 äíi 
 
 9* 
 
 
 C\ J 
 
 
 CI 
 
 
 
 c\ 
 
 J 
 
 
 
 òi 
 
 
 
 cz 
 
 | 
 
 
 ] 
 
 1 1 
 
 5" 6- 
 
 i i 
 
 | 
 
 J 
 
 I 
 
 -| 
 
 1 
 
 ■ 
 
 
 ( 
 
 | 
 
 "1 
 
 1 
 
 
 a' c 
 
 " 9'. 
 
 6- 
 
 u 
 
 / 
 
 | «• < 
 
 ?• a' 
 
 / 
 
 e 
 
 9' 
 
 / 
 
 a' 
 
 \r 
 
 C' 
 
 / *• 
 
 1 
 
 f\ 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 5 
 
 /« 
 
 /' 
 
 
 a 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 9 
 
 
 Ô rfl 
 
 
 d\ 
 
 9' 
 
 
 ril 
 
 
 3" 
 
 rii 
 
 (2; 
 
 
 £ 
 
 
 9 
 
 
 
 Cl 
 
 
 £ 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 6. 
 
 
 
 fti 
 
 ef 
 
 
 Cl 
 
 
 c\ 
 
 J 
 
 
 
 Cl J 
 
 
 +— 1 
 
 / «■ 
 
 3 = I I 
 
 0* 
 
 í=l 
 
 I 1 I 1 
 
 d f e 9' \ f a ' 
 
 £==)=3 
 
 9' \f d 
 
 9 
 
 b 
 
 d\ g 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 /A 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9 
 
 ci J 
 
 e\ 
 
 5" 
 
 d\ 
 b\ 
 
 0' 
 
 di 
 6i 
 
 9* 
 
 rfi 
 fri 
 
 0i 
 
1198 
 
 
 
 
 
 CANIAD PIBAU MORVUDD. 
 
 
 
 
 
 
 I 1 
 
 =) ~l 
 
 1 
 
 / 
 e 
 
 \ 
 5 
 
 / / 
 
 e e 
 
 || 
 
 0' 
 
 f % 
 
 f 
 
 b- 
 
 f 
 
 d- 
 
 i 
 
 / * 
 
 r d c 
 
 d 
 
 iZ 
 
 c 
 
 d d 
 
 Fordd.i 
 
 xr. 
 
 b b- b- 
 
 b 
 
 b 
 
 * 
 
 d 
 
 d- d- 
 
 /< 
 
 /I 
 
 
 F 
 
 9 
 
 9 7/ 
 
 /- 9 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 /i 
 
 9 
 
 d\ 
 
 4l 
 
 
 CI 
 
 g\ 
 
 c\ g\ 
 
 
 
 d\ g\ 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 9< 
 
 b\ 
 
 C 1 
 
 
 
 
 
 ! 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 b- d- b> 
 
 d d d 
 
 dj | 
 d d- 
 
 b- 
 
 d- d | 
 
 d\ d\ 
 b\ 
 
 b 
 
 7/ 
 
 c\ 
 
 9 9 
 
 /' Ì 
 
 d\ g\ 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c- 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 d- 
 
 1 
 
 
 b- 
 
 d- 
 
 | 
 
 
 d- 
 
 
 
 b- 
 
 .'/• 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 Í 
 
 
 9' 
 
 d 
 
 d- 
 
 d- 
 
 d 
 
 d 
 
 d- 
 
 d- 
 
 d 
 
 e' 
 
 d- 
 
 a 
 
 c < 
 
 '■ c 
 
 c 
 
 1 c- 
 
 c- 
 
 c- 
 
 c 
 
 f\ 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 /. 
 
 9 
 
 b 
 
 
 9 
 
 
 Ö 
 
 
 d\ 
 
 
 9> 
 
 
 d\ 
 
 
 </" 
 
 
 d\ 
 
 
 C?l 
 
 c\ 
 
 9 
 
 
 CI 
 
 
 9 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 
 
 a 
 
 1 
 
 c 
 
 
 
 
 
 
 Ô- 
 
 
 
 
 Ô- 
 
 
 
 
 
 6- 
 
 
 
 9' 
 
 1 
 
 
 9' 
 
 
 i' . 
 
 / 
 
 $ 
 
 
 / 
 
 / 
 
 Î 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 í 
 
 /• 
 
 c 
 
 c* 
 
 c 
 
 c d' 
 
 c 
 
 ' â I 
 
 b 
 
 Ò 
 
 &• 
 
 5 
 
 Ö 
 
 &■ 
 
 6- 
 
 b 
 
 I 
 
 b 
 
 &• 
 
 6- 6 
 
 _ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9 
 
 
 b 
 
 9 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 </ 
 
 
 /' 
 
 
 
 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 CI 
 
 
 9 
 
 c 
 
 
 9* 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 .?' 
 
 
 
 
 5" 
 
 
 
 fti 
 
 
 9i 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 
 
 
 
 
 f 
 
 
 
 f 
 
 e 
 
 1 
 
 e 
 
 e 
 
 $ 
 
 
 c 
 
 e 
 
 1 
 
 
 e 
 
 
 
 e 
 
 d | 
 
 c 
 
 ò- 
 
 b 
 
 c 
 
 9' 
 
 9' c 
 
 1 c 
 
 <T 
 
 0' 
 
 I 
 
 « 1 
 
 c 
 
 £■ 
 
 0' 
 
 c 
 
 a- 
 
 0' 
 
 c 
 
 b f 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 b 
 
 9 
 
 
 b 
 
 
 9 
 
 
 Ô 
 
 
 7/ 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 ál 
 
 
 d\ 
 
 CI 
 
 
 9 
 
 CI 
 
 
 9 
 
 
 CI 
 
 
 fl" 
 
 
 CI 
 
 
 <J" 
 
 tfl 
 
 6i 
 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 &l 
 
 d 
 
 Í 
 
 d 
 
 $ 
 
 
 d 
 
 
 
 
 
 
 
 1 « 5 
 
 / 
 
 e 
 
 / 
 
 e 
 
 
 f b 
 
 1 Í 
 
 / 
 
 / 
 
 b 
 
 1 / 
 
 d 
 
 9' 
 
 3 «• 
 
 #• 
 
 í/ c 
 
 d d c 
 
 d 
 
 d 
 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 9 9 
 
 9 
 
 9 
 
 9i 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 9* 
 
 rfl 
 
 6i 
 
 
 CI 
 
 ci /71 
 
 c\ 
 
 Í" 
 
 
CANIAD LLYWELYN DELYNIOR. 
 
 1199 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 S 
 
 
 % 
 
 
 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 \ 
 
 y 
 
 \ 
 
 \ 
 
 f 
 
 \. 
 
 \ 
 
 V 
 
 
 e 
 
 a' 
 
 
 9' 
 
 / 
 
 
 
 
 a' 
 
 «• 
 
 «• 
 
 «• 
 
 «• 
 
 a* 
 
 a' 
 
 «• 
 
 «• 
 
 a- 
 
 % 
 
 d 
 
 9' 
 
 3 
 
 9' 
 
 f 
 
 i 
 
 
 d 
 
 9' 
 
 9' 
 
 0* 
 
 / 
 
 9' 
 
 0* 
 
 f 
 
 <r 
 
 9' 
 
 f 
 
 c 
 
 c 
 
 f 
 
 9' 
 
 f 
 
 d 
 
 <l 
 
 XII. 
 
 /' 
 
 9 
 
 /1 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 /• 
 
 
 /l 
 
 
 9 
 
 b 
 
 
 9 
 
 b 
 
 
 
 d\ 
 
 9' 
 
 d\ 
 
 
 9\ 
 
 flfl 
 
 
 9 y 
 
 ái 
 
 
 ch 
 
 
 c\ 
 
 9 
 
 
 o\ 
 
 3 
 
 
 
 b\ 
 
 
 h\ 
 
 
 
 6i 
 
 
 
 Zm 
 
 
 
 
 
 el 
 
 
 
 c\ 
 
 
 / + / + 
 
 £ / 1 ?". ?■ 
 
 d d d d d 
 
 9 9 
 c\ g\ 
 
 Bys 
 
 cwbyl. 
 
 / 
 
 / 
 
 1 
 
 f 
 
 / 
 
 / 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 b c 
 
 c 
 
 c 
 
 6, /, 
 
 /' 
 
 /' 
 
 rfi 
 
 rfi 
 
 rfl 
 
 Fordd. 
 
 XIII. 
 
 <7' rf 
 
 /i ÿ 
 
 di 5" 
 
 6i 
 
 d 
 
 % 
 
 f 
 d 
 c 
 b 
 
 /■ Ì /■ 
 
 d\ g\ d\ 
 
 b\ b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 I 
 
 
 % 
 
 
 
 j 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 | 
 
 r 
 
 / 
 - - - i 
 
 d b c \ 
 
 9' 
 
 e t 
 c g- 
 
 9' 
 
 f e d c 
 
 a' 
 e 
 
 
 
 Fordd y 
 
 Bummed 
 Gaine. 
 
 XIV. 
 
 d 
 
 b r 
 
 r 
 
 / 
 
 _ I I 
 
 d b c 
 
 Fordd. 
 
 XV. 
 
 9 
 
 /" 9 
 
 d\ g\ 
 
 9 
 
 Ci 
 
 9 
 
 9 9 
 
 ci g\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 
 9 
 9* 
 
 /' 9 
 
 d\ g\ 
 
 
 b\ 
 
 
 CI 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 Tervjn Caniad Pibau Morvudd. 
 
 CANIAD LLYWELYN DELYNIOR. 
 
 \ 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 
 
 
 c 
 
 
 
 
 w 
 
 
 
 9' 
 
 
 c 
 
 
 c 
 
 ch 
 
 
 ch 
 
 
 c* 
 
 
 
 
 d 
 
 6- 
 
 
 1 
 
 e 
 
 9' 
 
 
 d 
 
 
 e 
 
 1 
 
 e 
 
 f 
 
 1 
 
 f 
 
 1 
 
 e 
 
 ch 
 
 
 i i 
 
 c 
 
 d 
 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 
 c 
 
 Bvs. 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 e 
 
 e 
 
 e 1 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 
 ! d 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 — 
 
 
 
 
 
 — 
 
 — 
 
 
 
 9 
 
 b 
 
 d\ 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 f} 
 
 
 /l 
 
 
 9 
 
 b 
 
 ch 
 
 
 CI 
 
 9 
 
 CI 
 
 .J 
 
 
 CI 
 
 9 
 
 c\ _J 
 
 
 9' 
 
 
 CI 
 
 
 9' 
 
 ch 
 
 
 ch 
 
 
 C\ 
 
 9 
 
 CI 
 
 ^J 
 
 
 
 5 H 
 
1200 
 
 CANIAD LLYWELYN DELYNIOE, 
 
 / 
 
 
 ^ 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 
 / 
 
 / 
 
 a' 
 
 e ef 
 
 
 9' 
 d 
 
 d 
 
 Ì 
 
 b' 
 
 d 
 
 1 
 
 9' 
 d 
 
 I 
 
 f 
 
 d 
 
 I 
 
 a' 
 
 e 
 
 3 
 
 9' 
 
 e 
 
 1 
 
 9' 
 d 1 
 
 f 
 d 
 
 d d 
 
 
 1 c 
 
 c 
 
 c 
 
 C 
 
 c 
 
 c 
 
 c 
 
 C 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 c 
 
 c c 
 
 c 
 
 9 Î 
 
 d\ 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 /- 
 
 c\ g\ 
 
 1 
 
 gy 
 
 d\ 
 
 
 9 l 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 
 c\ 
 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 
 
 
 // 
 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 ! 
 1 
 
 
 
 
 // 
 
 9' 
 
 
 9' 
 
 a* 
 
 / 
 
 9' 
 
 
 / 
 
 V 
 
 \ 
 
 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 d- 
 
 e 
 
 i 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 I 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 
 1 
 
 «• 
 
 1 
 
 a' 
 
 c 
 
 e 
 
 9' 
 
 c 
 
 d g- 
 
 d 
 
 d f 
 
 d 
 
 d 
 
 d 
 
 9 
 
 Bys o'r 
 groe-\ 
 
 I. 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 1 *' 
 
 — 
 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 ~ 
 
 
 — 
 
 — 
 
 — 
 
 
 — 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 
 9 
 
 b d\ g 
 
 
 1 
 
 9 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 c\ 
 
 
 ei 
 
 9 I 
 
 c\ 
 
 C\ ^ 
 
 
 ei 
 
 9 ) 
 
 c\ S 
 
 g\ 
 
 
 | 
 
 c\ 
 
 
 0" 
 
 d\ 
 b\ 
 
 ° • 
 
 
 
 S 
 
 
 
 00 
 
 
 
 
 
 ^ 
 
 
 
 ^ 
 
 
 ; 
 
 \ C' 
 
 \ 
 
 
 ۥ 
 
 \ 
 
 
 / 
 
 _j_ 
 
 / 
 
 i 
 
 \ 
 
 C' 
 
 \ 
 
 
 C' 
 
 \ 
 
 J 
 
 c b- 
 
 b- 
 
 1 
 
 b' 
 
 b- 
 
 
 b> 
 
 C' 
 
 C' 
 
 d- 
 
 C' 
 
 b- 
 
 b- 
 
 1 
 
 6- 
 
 5- 
 
 o 
 
 O 1 
 S^ ! 
 
 b' cr 
 
 a' 
 
 a- 
 
 w 
 
 9' 
 
 Bys. 
 
 b' a' 
 
 a' 
 
 b- 
 
 b' 
 
 b- 
 
 a- 
 
 a- 
 
 «• 
 
 «• 
 
 0" 
 
 fcO 
 
 c I 
 PQ 
 
 f< s 
 
 d\ c\ 
 
 9 
 
 l\ 
 
 9 
 
 CÌ 
 
 7/ 
 gi 
 
 d\ 
 
 9 
 91 
 
 
 rfl 
 
 rfi 
 
 9 
 
 c\ 
 
 b d\ 
 
 'J 
 
 
 
 
 CI 
 
 <7' 
 
 
 b\ J 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 6l 
 
 
 
 
 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ft- 
 
 6- 
 
 «• 
 
 
 a- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 b- 
 
 «• 
 
 « • a ' 
 
 1 r 
 
 f 
 
 9' f 
 
 /y < 
 
 cr 
 
 f 
 
 c • 
 
 b' 
 
 g- e 
 
 f 
 
 d 
 
 9' 
 
 e 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 /• 
 
 
 /' 
 
 ^ 
 
 b 
 
 d\ 
 
 Í/ 
 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 
 rf! 
 
 
 9i 
 
 d\ 
 
 
 Ji 
 
 CI 
 
 9 
 
 1 
 
 Cl' 
 
 
 9* 
 
 d\ 
 
 
 9 l 
 
 
 6i 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 c\ 
 
 y 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 or crocs. 
 
CANIAD LLYWELYN DELYNIOK. 
 
 1201 
 
 
 
 S 
 
 
 
 // 
 
 
 \ 
 
 \ 
 
 d- 
 
 
 \ 
 
 C' 
 
 \ 
 
 cr I 
 
 «• 
 
 C' 
 
 
 C' 
 
 b' 
 
 6« 
 
 g- r 
 
 9' 
 
 b' C' 
 
 d- 
 
 b- 
 
 a- b- 
 
 C' CI' 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 c\ 
 
 9 X 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 d\ 
 
 C 1 
 
 'J 
 
 c\ y 
 
 
 1 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 d- \ 
 
 
 
 a' 
 
 I 
 
 a' 
 
 C' C' 
 
 Fordd. 
 
 1 
 in. 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' 
 
 b' b' 
 
 9 
 
 
 9 
 
 /' f) 
 
 
 j 
 
 C 1 
 
 
 s/\ 
 
 d\ ch 
 b\ 
 
 % 
 
 
 
 S 
 
 
 // 
 
 
 / 
 
 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 C' 
 
 \ 
 
 
 e ' 
 
 V 
 
 d- 
 
 \ 
 
 c • 
 
 \ 
 
 
 C' 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 b- 
 
 b- 
 
 
 \ d' 
 
 d- 
 
 C' 
 
 C' 
 
 b- 
 
 b- 
 
 i 
 
 b- 
 
 b- 
 
 
 
 b' 
 
 C' 
 
 a- 
 
 cr 
 
 Fordd. 
 
 C' 
 IV. 
 
 9 
 
 C' 
 
 b- 
 
 b' 
 
 cr 
 
 cr 
 
 a' 
 
 «• 
 
 9' 
 
 9 
 
 Bys. 
 
 b- 
 
 cr 
 
 a' 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 
 9 
 
 /i 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 ,J ) 
 
 
 c\ 
 
 9^ 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 9 ) 
 
 c\ y 
 
 
 c\ 
 
 0" 
 
 
 d\ 
 
 
 #' 
 
 
 cJ 
 
 
 | 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 ; 
 í 
 
 // 
 
 
 // 
 
 
 
 
 // 
 
 
 / + 
 
 \ 
 
 
 
 e • 
 
 \ 
 
 d- 
 
 \ 
 
 
 1 
 
 e ' 
 
 
 c d- 
 
 C' 
 
 
 
 d- 
 
 J- 
 
 C' 
 
 C' 
 
 
 i 
 
 d- 
 
 
 b- b- 
 
 b- 
 
 Fordd. 
 
 v. 
 
 c d- 
 
 g C ' 
 
 b' c 
 
 • cZ- Ô- 
 
 Fordd. 
 
 1 VI. 
 
 | 
 
 c d- 
 
 e c 
 
 /< 
 
 /' 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 9 
 
 d\ 
 
 di 
 
 
 
 c\ 
 
 9> 
 
 d\ 
 
 tfi 
 
 
 
 c\ 
 
 g\ 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 d- 
 
 
 
 / 
 
 JL 
 I 
 
 \ 
 
 
 \ 
 
 
 
 / 
 
 + 
 
 / 
 
 + 
 
 \ 
 
 
 C' 
 
 
 
 C' 
 
 C' 
 
 b- 
 
 
 b- 
 
 
 
 5- 
 
 C' 
 
 C' 
 
 d- 
 
 G° 
 
 
 b' i 
 
 r d- b- 
 
 1 - 
 
 b- 
 
 b' b' 
 
 a' 
 
 9' 
 
 cr g> 
 
 Bys. 
 
 b- 
 
 «• 
 
 cr 
 
 b- 
 
 b- 
 
 6; 
 
 1 e ' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 /« 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 
 
 ch 
 
 d\ 
 
 a 
 
 
 o 1 
 
 e i 
 
 
 9> 
 
 
 rfi 
 
 
 9> 
 
 
 j{ 
 
 rfl 
 
 CI 
 
 b\ 
 
 
 
 
 *\S 
 
 
 
 
 
 6i 
 
 
 
 
 6i 
 
 
 
 / + / + \ 
 
 c d' d' e • d' 
 b- b- c c c 
 
 / + / + \ 
 
 d- e ' e ' f- e 
 d- c c d- d- d' 
 
 9' 
 
 f- 
 
 /' 
 
 c CJ' 
 
 ch 9 9 
 c\ g\ 
 
 /' 9 /« /• 
 
 d\ g\ ch ch 
 
 b\ b\ 
 
 d\ 
 
 c\-^ 
 
1202 
 
 r b- 
 
 CANIAD LLYWELYN DELYNIOK. 
 
 c J a- f \ e g- \ f a- \ g- c \ g- e 
 
 
 f \ e 9'\ 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 9 
 
 d\ 
 
 0' 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 ') 
 
 c\ 
 
 5" 
 
 d\ 
 
 9\ 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 J 
 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 9' 
 
 a' 
 
 
 
 c- 
 
 
 c 
 
 
 
 
 1 ä 
 
 e 
 e 1 c 
 
 r 
 
 e 
 c 
 
 e 
 
 d g- 
 
 Fordd. 
 
 1 
 1 
 
 VII. 
 
 11001111. 
 
 9J 
 c 
 
 Í 
 c 
 
 9' 
 
 c 
 
 
 
 1 ci 
 
 \—A 
 
 e • d' 
 
 ~\ -A 
 
 3' b' 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 c\ 
 
 9 ) 
 
 I 
 
 
 c\ 
 
 
 C\ 
 
 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 
 
 
 c/ 
 
 1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 c 
 
 
 „ 
 
 &• 
 
 
 b- 
 
 
 d- 
 
 
 d- 
 
 
 -^ 
 
 a- 
 
 b> 
 
 9' 
 
 9' 
 
 u 
 
 / 
 
 i 
 
 f 
 
 f 
 
 b- 
 
 % 
 
 b- 
 
 b- 
 
 
 c 
 
 d 
 
 c a- c 
 
 Bys. 
 
 b 
 
 b- 
 
 b g- b 
 
 d 
 
 d- 
 
 d c 
 
 »■ d 
 
 Bys 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 ~9 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 declire. 
 
 c\ 
 
 
 9 l 
 
 9 '« 
 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 ch 
 b\ 
 
 9\ 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 d\ 
 b\ 
 
 di 
 
 
 \ 
 
 9' 
 
 e 
 
 d 
 
 c 
 
 / 
 
 I e 
 d d 
 
 \ 
 
 r 
 
 d 
 c 
 
 \ 
 / 
 
 d 
 c 
 b 
 
 / 
 f 
 d 
 
 + 
 9' 
 
 / r 
 
 d e 
 c c 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 b d 
 
 d\ 
 
 5" 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 9 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 
 c\ J 
 
 /' 9 /> 
 
 d\ d\ 
 
 b\ 
 
 
 S 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 r 
 
 e 
 
 a' 
 
 € 
 
 
 
 
 c- 
 
 
 c 
 
 
 ch 
 
 d- 
 
 
 C ' 
 
 d- 
 
 c 
 
 c 
 
 d g- 
 
 Fordd. 
 
 VIII. 
 
 
 
 e 
 
 c 
 
 e 
 
 1 d 
 
 f 
 
 d f 
 
 c 
 
 e 
 
 1 2 / 
 
 c e 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9 
 
 
 
 
 c\ 
 
 
 g\ 
 
 
 d\ 
 
 
 d\ 
 
 a 
 
 
 9 
 
 
 c\ 
 
 
 c\ J 
 
 
 
 
 
 
 
 &' 
 
 
 
 
 
 c\ J 
 
 
OANIAD LLYWELYN DELYNIOR. 
 
 1203 
 
 C' 
 
 c e 
 
 Bys. 
 
 b- c d' d' c d c c 
 bdcedfdfcedfcecû 
 
 Bys. 
 
 9 
 
 c\ 
 
 /' 9 /' /' 9 b_ d\ g g 
 d\ g\ d\ d\ c\ g c\ g\ 
 b\ b\ c' J 
 
 b- C' 
 b 
 
 b' c- 
 b ~c 
 
 /I /' 
 d\ d\ 
 b\ c\ 
 
 Fordd. 
 
 IX. 
 
 e 
 
 C' 
 
 9' 
 
 e 
 
 c 
 9' 
 
 d- d- 
 \dfdf 
 
 C' 
 
 1 c e 
 
 1 d 
 
 ? \ 
 
 /- 9 
 d\ g\ 
 bs 
 
 9 
 
 
 9 
 
 9 l 
 
 
 /' /I 
 d\ d\ 
 b\ 
 
 9 
 c\ 
 
 I 
 9 
 
 Cl ^ 
 
 ji 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 1 
 
 C' 
 
 
 C' 
 
 
 C' 
 
 
 
 b- 
 
 
 C' 
 
 d- 
 
 d- 
 
 
 C' 
 
 
 
 9' 
 
 9'\ 
 
 c e 
 
 c 
 
 e 
 
 Bys. 
 
 b 
 
 d 
 
 c 
 
 e d 
 
 f 
 
 d f 
 
 1 c 
 
 e 
 
 Fordd. 
 
 X. 
 
 c c 
 
 l' c 
 
 9 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 
 9 
 
 /i 
 
 
 /1 
 
 9 
 
 
 9 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 
 9* 
 
 d\ 
 b\ 
 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 
 
 
 c\ 
 
 9 ] 
 
 
 
 C' 
 
 C' 
 
 
 
 
 
 
 
 C' 
 
 
 C' 
 
 
 
 d- 
 
 b< 
 
 9 
 
 d- g- 
 
 9' 
 
 
 b- 
 
 c 
 
 d- 
 
 b- 
 
 9' 
 
 d- 
 
 9' 
 
 9' 
 
 
 d < 
 
 ?• d 
 
 c 
 
 d c a- c 
 
 
 b 
 
 c 
 
 d < 
 
 ?■ d 
 
 c 
 
 d 
 
 c a' c 
 
 bJC 
 
 
 
 
 
 
 Bys. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ÍH 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 b di g 
 
 9 
 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 "o 
 
 d\ 
 
 d\ 
 
 C 1 
 
 9 \ ci 
 c\ s 
 
 9 ] 
 
 
 d\ 
 
 0" 
 
 d\ 
 
 c*i 
 
 c 1 
 
 ~9 1 
 
 c\ 
 
 9^ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 
 Cl/ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 C' 
 
 
 C' 
 
 
 ! 
 
 6- c 
 b ~c 
 
 6- c 
 P c 
 
 /' /' 
 
 di d\ 
 b\ c\ 
 
 Fordd. 
 
 XI. 
 
 C' C' 
 
 e d- e 
 
 d- 
 d ( 
 
 b- 
 v d 
 
 9' 
 c 
 
 d- 
 d 
 
 9' 
 
 C ( 
 
 9' 
 
 X' c 
 
 Bys. 
 
 d\ g\ 
 
 bs - 
 
 9 
 
 c\ 
 
 9 
 9\ 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 d\ 
 
 9 
 
 a 
 
 b d\ 
 
 -•) 
 
 9 
 
 9 
 
 9' 
 
 /• 9 /i /' 
 
 d\ g\ di di 
 
 b\ b\ 
 
 Fordd. 
 
 XII. 
 
 P=F 
 
 3 F=£ 
 
 g- a- g> e f g- f d 
 
 f 
 
 9 9 /• /' * * 
 
 c\ g\ di d\ a g 
 
 6i a 
 
 5 i 
 
 f?i 
 
1204 
 
 CAN IAD LLYWELYN DELYNIOR. 
 
 \ K h l % h Prq 
 
 e 
 
 9' 
 
 f 
 
 a' 
 
 9' 
 
 c 
 
 9' 
 
 e 
 
 9 
 
 
 b 
 
 d\ 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 e\ 
 
 
 9 
 
 c\ 
 
 ) 
 
 c\ 
 
 
 9^ 
 
 
 
 
 9' 
 
 e 
 c 
 
 £ 
 9' 
 
 9' 
 
 e 
 
 c 
 
 a' 
 
 e 
 
 d g- 
 
 Fordd. 
 
 XIII. 
 
 9J f 
 a ' f * i, 
 
 s 
 
 1 1 1 
 
 1 1" "II 1 
 
 f 
 
 V e 
 
 d f e 
 
 y f a- d e 
 
 /> 9 
 d\ g\ 
 
 f> /' 
 
 d\ d\ 
 b\ c\ 
 
 9 
 
 
 9 
 c\ 
 
 b d\ 
 
 '•) 
 
 9 9 
 
 c\ g\ 
 
 /' 
 
 d\ 
 
 b- 
 
 /y 
 
 e 
 
 d f 
 
 / 
 
 e 
 d 
 
 9 
 
 d 
 b 
 
 f 
 d\ 
 
 / 
 
 e 
 
 d 
 
 9 
 
 d 
 c 
 
 9 
 
 Bys. 
 
 d 
 
 / + 
 d e 
 o c 
 
 tit 
 
 d d d 
 
 e 
 
 ' + 
 d d 
 
 / + 
 
 / 9' 
 ~e ë 
 
 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 /' /> 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 9 
 
 C\ y 
 
 
 c\ 
 
 9* 
 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 9^ 
 
 d\ d\ 
 b\ 
 
 c\ 
 
 9 J 
 
 • b\ J 
 
 c\ 
 
 \ 
 
 / + / + 
 
 
 9' 
 
 // 
 9' a ' 
 
 
 
 9' 
 
 9' 
 
 
 / 
 
 ~e f 
 
 / 9' r «• 
 
 " e ë / / g- d c 
 
 e 
 1 -c 
 
 | ë ë 
 
 9' c d g- 
 
 Fordd. 
 
 XIV. 
 
 e 
 c 
 
 % I 
 9' o 
 
 9' 
 
 9 /' 
 
 ~9 /' 
 
 /' 
 
 9 
 
 g b d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 
 9 ' d\ 
 
 g\ d\ 
 
 d\ 
 
 c\ 
 
 ci 9 \ 
 
 
 
 c\ 
 
 g\ 
 
 
 b\ 
 
 b\ 
 
 c\ 
 
 
 
 
 
 
 
 r 9- 
 
 r 
 
 9' 
 
 
 
 - 
 
 - r 
 
 9' 
 
 9' 
 
 9' O) 
 
 d t d 
 h g- I 
 
 9' c 
 
 9' c f 
 
 e 
 
 \ 
 d c 
 
 Bys. 
 
 d 
 
 b 
 
 t e 
 g- c 
 
 £ d 
 9- h 
 
 f d 
 9' h 
 
 /< /> 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 /■ 
 
 9 
 
 /' 
 
 /' 
 
 d\ d\ 
 
 c\ 
 
 9 ) 
 
 ci/ 
 
 c\ 
 
 g\ 
 
 
 d\ 
 
 ffi 
 
 d\ 
 
 à; 
 
 b\ 
 
 
 
 
 
 b\ 
 
 
 b\ 
 
 
 Tervyn Caniad Llywelyn Delynior. 
 
 
 
 
 
 
 O 
 
 
 
 
 
 ^ 
 
 
 9' 
 
 
 r 
 
 
 
 
 9' 
 
 
 9' 
 
 w 
 
 Í 
 
 e 
 
 $ 
 
 e 
 
 
 \ 
 
 
 e 
 
 f 
 
 e 
 
 e 
 
 r 
 
 c 
 
 9' 
 
 o f 
 
 e 
 
 d c 
 
 Bys o'r groes. 
 
 c 
 
 9' 
 
 c 
 
 d g- 
 
 
 _ 
 
 
 _ 
 
 _ 
 
 
 9 
 
 
 b d\ 
 
 9 
 
 9 
 
 
 9 
 
 
 9 
 
 b d\ 
 
 
 CI 
 
 
 } J 
 ci s 
 
 CI 
 
 ffi 
 
 
 c\ 
 
 
 CI 
 
 9 ) 
 
 ci / 
 
 
AMRYW BERTHYNASAU I GERDDORIAETH. 
 
 CERDD DANNAU. 1 
 
 lyvyr eiddo Syr W. W. Wyn. 
 
 Llyma lyvyr a elwir Cadwedigaeth Cerdd 
 Dant, nid amgen telyn a chrwth, o vewn 
 tair talaeth Cyrnru ; yr liwn à dynwyd o'r 
 Miwsig, wrth ddymuniad pedwar pencerdd 
 o delyn o chrwth, a meddwl ac athrylith 
 pob un o honynt at ei gilydd, i wneuthur 
 cerdd ac i'w chadw yn nghov, ac i'w chanu 
 yn ei lie, ac i'w dosbarthu. A henwau 
 y pedwar pencerdd yw Allon y Cenau, 
 Rhydderch Voel, Matholwch Wyddel, ac 
 Olav Gerddawr: 2 ac yr oedd yn gwrandaw 
 Henri Gyvenrhydd, 3 a Charsi Delynior, a 
 11a wer ereill a'u cynghor ac o'u celvyddyd 
 gyda hwynt. A thrwy gynglior yr athr- 
 awon hyny, a chelvyddyd y doctor o'r Miw- 
 sig, a'r pedwar athraw a'u celvyddyd, o 
 gydgynghor pob un at ei gilydd, y gwnaed 
 y pedwar mesur ar hugain ; ac i sicrâu y 
 rhai hyny y gwnaed y pedwar Deivr ar 
 ugain. O dri achaws y gwnaed hwynt : y 
 cyntav, i wneuthur cerdd ; yr ail, i adnabod 
 cerdd ; a'r trydydd, i ddal cerdd mewn cov, 
 val y mae eu henwau rhagllaw un iaith 
 Werddonig. A Mwrchan Wyddel oedd 
 yn arglwydd yn y Werddon 4 yr amser 
 hwnw, ac a'u confirmioedd yn y man a 
 elwir Glyn. Achlach, drwy ei holl allu a'i 
 swyddau, a gorchyinyn ar bawb eu swccrio. 
 Ac yn wir o bydd neb a wypo ddosbarth 
 y pedwar mesur ar ugain yn ddilys ac yn 
 ddidramgwydd, a dosbarthu gamwth bob 
 
 1 Cadwadaeth Cerdd Dannau, nid amgen telynau, 
 a chrythau, o vewn tair talaeth Cymru ; y rhai hyn 
 à dynwyd allan o'r music, drwy ddeall a dychymyg 
 doctor o gelvyddyd ; ac wrth ddymuniad pedwar 
 pencerdd o delyn a chrwth.— Casg Had Didrevn eiddo 
 larll Macclesfield. 
 
 8 Albon ab Cynan, Rhyddy Voel, Mytholwch 
 "Wyddel, Alov Gerddwr.— Casgliad Didrevn. 
 
 3 Henri Gruf, neu Henri Gevn rhydd.— Casgliad 
 Didrevn. 
 
 Cloch Voel, a Henri Gevnrhudd, a Marchan 
 Wyddel, a'u disgyblion, yn amser Cwysen vab Carsi 
 o Dyn Achlach yn I werddon.— Crouva. 0. Myvyr. 
 
 4 Mwrthan Wyddel oedd Arglwydd Penav yjpryd 
 hyny.— Casgliad Didrevn. 
 
 un at ei gilydd, nid dieithrach iddo glywed 
 cam mewn cerdd dant, noc i ddarllewr da 
 adael llythyren allan o'r sildav, neu air o'r 
 rheswm; ac velly mae yn dangaws, vod 
 mewn cwlwm a chaniad cyweirdannau a 
 thyniadau. Onaddynt rhai sydd gedeirn, 
 rhai sy weiniaid. Pedwar cyweirdant 
 gwan à wna un cadarn ; ac yr un modd am 
 y tyniadau cedeirn. Ac o'r rhai hyny y 
 gwneir pynciau ; ac o'r pynciau y gwneir 
 mesurau; ac o'r mesurau, proviadau, gos- 
 tegion, ceinciau, clymau, a chaniadau. 
 
 Dyweder bellach am grychiadau, a 
 phlethiadau, a chyssylltiadau, a thagiadau, 5 
 ac ystopiadau. Llyma yr achosion y mae 
 y cysylltiadau yn cael eu henw : o achaws 
 eu bod yn cysylltu cywair dannau a thyn- 
 iadau. Llyma yr achaws y cavas tagiad ei 
 henw; o herwydd ei vod yn ystopiaw 
 cyweirdant a thyniad ryw amser, pan ddel 
 mewn cerdd. Crychiadau sydd yn cyv- 
 lawni rhwng cyweirdant a thyniad, a lie 
 savo y bŷs y cy vrivir. Y tolciadau 6 sydd 
 yn gwasanaethu yn lie bwyadau 3 a'r pleth- 
 iadau 7 yn tegâu rhwng tyniadau a chweir- 
 dannau, ac yn amryveiliaw bob un â'i 
 gilydd; ac yn dosbarthu. 
 
 ALLAN O DDRYLL O HEN LYVYR YSGRIV. 
 
 Pa ryw vesur yw yr Ogwyddawr Ì O'r 
 Tutyr, neu o Drwsgyl Mawrl 
 
 Os Tutyr à vydd, dau gyweirdant a dau 
 dyniad. Os Trwsgyl Mawr, rhaid bod 
 pedwar cyweirdant a phedwar tyniad. 
 
 Pa ryw Ddivr y mae Gosteg Ieremiah 
 ab y Gov? 
 
 Gosteg Ieremiah yn dyvod allan o'r 
 macmwn byr; Gosteg Davydd Athraw, 
 Corfiniwr : trosiggin Pibau Morvudd, yn 
 dyvod allan o drwsgyl bach. 
 
 5 A tholiadaUi °Toliadau. _ 7 Crychiadau. 
 
1206 
 
 AMRYW BERTHYNASAU I GERDDORIAETH. 
 
 Am grychiadau, a phlethiadau, a thag- 
 iadau, a bwyadau, a tholciadau, ac 
 ystopiadcm. — Wyth o dyniadau a chy- 
 wair. 
 
 Pedair colovyn cerdd sydd yn sevyll pob 
 un yn lie ei gilydd: Corchgolovyn, Car- 
 dyged gwdan, Ymryson Flam, a Choust 
 strych, saethu Malach. Cwlwm Hir ar y 
 Lleddyv Gywair, Cwlwm o'r Go-gywair, 
 Cwlwm y tri mwchwl odidawg. 
 
 Allan o lyvyr (wall y mae y canlynaivl: 
 sev, Athrawiaeth i ganu Crwth. 
 
 Llyma ddosbarth cerdd dannau, a'i 
 chyvarwyddyd, yn y modd y mae yn 
 dangaws mewn clymau a chaniadau ; nid 
 amgen cyweirdannau a thyniadau. 
 
 B.hai o honynt sydd weinion; ereill o 
 honynt sydd gedeirn. Wyth gyweirdant 
 priv gycliwynawl y sydd : a phedwar cy- 
 weirdant gwan i wneuthur un cyweirdant 
 cadarn. Ac o'r rhai hyny y gwneir y 
 pynciau; ac o'r pynciau y gwneir y me- 
 surau ; ac o'r mesurau y gwneir y proviad- 
 au ? y gostegion, y caniadau, a'r clymau. 
 
 Dywedav bellach am grychiadau, a 
 phlethiadau, a chysylltiadau, tagiadau, 
 bwyadau, tolciadau, ystopiadau. 
 
 Bellach, dyma yr acbaws y mae y cys- 
 ylltiadau yn cael eu henwau. O herwydd 
 eu bod yn cysylltu cyweirdannau a thyn- 
 iadau. 
 
 Dyma yr achaws y cavas tagiadau eu 
 henwau arnynt; o herwydd eu bod yn 
 attal rhwng cyweirdannau a thyniadau, o 
 glymau caniad: bydd byr y mesur ddwy- 
 waith ; o bydd hir y mesur bedair gwaith, 
 heb na mwy na llai ; ac os bydd na mwy 
 na llai, cauivesur y sydd. 
 
 Pedwar ar ugain sydd o glymau cyd- 
 gerdd : nid amgen cwlwm ar bob mesur o'r 
 24 mesur: a'r clymau hyny à ganir ar y 
 crasgywair cymmain un. Ac o'r clymau 
 cydgerdd ymryson yn dyvod ar y caniadau, 
 y rhai sy yn dyvod o'r mesurau ereill : ac 
 ychydig o ddysg a bair i'r neb a vo a'r 
 mesurau ganddo, i ganu wrth y mesur, 
 megys ag y mae yn dilyn ar ol yma. 
 
 Wyth o gyweirdannau a thyniadau sydd 
 yn lie eu cilydd, heb na mwy na llai. 
 
 Llyma ddangaws y modd y cenir yr 8 
 gyweirdant, a'r 8 dyniad, priv gycliwynawl. 
 
 Cyweirdannau priv, a ddechreuir â'r 
 mynegvys yn y bragodgywair, a chyweir- 
 dant y vawd â'r graenvys yn ei le ei hun, 
 a'r hirvys tan vwrdwn y cyweirdant, a'r 
 bys bach dan vwrdwn y cyweirdant isav, 
 ar y cildant canol a'r cildant uchav. 
 
THE 
 
 MUSICAL NOTATION 
 
 ANCIENT BRITONS 
 
 / 
 
 Jfyf^* JÂcf 
 
 j/VvW, 
 
 A considerable amount of interest and 
 curiosity was raised about the middle of 
 the last century by the discovery of a 
 manuscript containing a system of musical 
 notation supposed to be peculiar to the 
 ancient Britons. Since that time, it has 
 been submitted to several eminent men, 
 including Dr. Burney, Dr. Owen Pughe, 
 Edward Jones (Bardd y Brenin), and 
 lastly John Parry {Bardd Alaw), who 
 has written an interesting account of the 
 document, in his introduction to the 
 Welsh Harper; which I shall quote here, 
 as it will afford a good idea of the result 
 of the investigations of the distinguished 
 men already named : — 
 
 "The most ancient specimen of Welsh musical 
 notation now extant, is in the library of the 
 Welsh School, which was established in 1714. 1 
 The whole of this specimen was published in 
 the Archaiology of Wales, a most valuable work, 
 in three volumes, printed by the patriotic Owen 
 Jones {Myvyr), at an expense of £2,000. 2 The 
 notation occupies about seventy pages of the 
 third volume, of which the following facsimile 
 will give an idea [ Vide the Musical World, No. 
 31, vol. in.]: — 
 
 
 r r 
 
 
 C 1 C 1 A 
 
 r r~]. 
 
 I -_i r I 3 £ a I i _J r < £ 
 
 1. F P 
 
 F > < 3 É 3 F* >* <■£ 
 
 
 1 — _ — _ 
 
 Fi 
 
 F> \ C t >> C C C 
 
 >l 
 V 1 
 
 < 1 < t ) O Ci O 
 
 1 Since the above was written, the contents cf 
 the library of the Welsh School have been presented 
 to the British Museum, where they form, a moot 
 valuable addition, and are easy of access by all 
 literati. 
 
 2 Mr. Thomas Gee deserves well of his country- 
 men for having undertaken the re-publication of so 
 important and extensive a work, as the copies of 
 the original edition have become most rare. 
 
 The characters used are those of the ancient 
 Bardic Alphabet; and it is very evident that 
 chords were struck, for three and four letters are 
 placed perpendicularly one above another. The 
 history of the above runs thus : This M. S. pur- 
 ports to have been transcribed by Robert ab 
 Huw, of Bodwigan, in Anglesey, in the reign of 
 Charles i., from a M.S. of William Penllyn, a 
 celebrated minstrel of the preceding century. 
 And it is stated in a note, that the M. S. com- 
 prises 'The music of Britain, as settled by a 
 congress or meeting of chief musicians, by order 
 of G-ruffydd ab Cynan, prince of North Wales, 
 about AcD. 1040, with some of the most ancient 
 pieces of the Britons, supposed to be handed 
 down to us by the ancient bards. ' Accompany- 
 ing the manuscript are transcripts from another 
 old writing, -in the possession of Sir Watkin 
 Williams Wynn, Bart., entitled, The Repository 
 of String Music within the three principalities of 
 Wales, having, apparently, reference to the 
 twelfth century. It contains an explanation of 
 several of the terms used in Welsh music, which 
 are extremely complex. There are, besides, 
 extracts from other old manuscripts of a similar 
 nature, and relating, it would appear, to the 
 same period. Such is the claim to antiquity 
 which thë^iocument under notice bears on the 
 face of it ; and, if it may safely be granted, the 
 evidence it supplies must be considered of sin- 
 gular value with reference to the subject before 
 us. And it may be mentioned, as an additional 
 proof of its authenticity, as a record of Welsh 
 music, that the notation is essentially different 
 from any other now known. Dr. Burney des- 
 cribes this notation as one 'by letters of the 
 alphabet, somewhat resembling the tablature of 
 the lute, but without lines, except a single one 
 to separate the treble from the bass.' Since 
 Dr. Burney's time, the whole of this specimen 
 was submitted, by the erudite Dr. William 
 Owen Pughe, to Bartholomon, the celebrated 
 violinist. Bartholomon succeeded in decipher- 
 ing most, if not all, of it : adopting, as the basis 
 of his experiment, the notation of the ancient 
 Spanish lute, as in use during the sixteenth 
 century, which agrees with what Dr. Burney 
 says of the conformity of the Welsh notation, 
 with the tablature of that instrument. It is 
 extremely probable that the clue afforded by 
 Bartholomon might have led to most successful 
 
1208 
 
 THE MUSICAL NOTATION 
 
 results ; but, unfortunately, only one of the 
 tunes, as described by him, has been preserved, 
 and that was inserted in the first volume 
 of; Welsh Melodies, published in 1809. This 
 was, by a fortunate accident, transcribed by 
 Dr. Pughe, or no instance of Bartholomon's 
 success might now have remained ; for, at his 
 death, in 1808, his manuscripts were dispersed, 
 if not destroyed. This one ' comprises notations 
 illustrative of the twenty-four canons of music, 
 together with twenty-nine ancient tunes, and a 
 catalogue of more than one hundred and fifty 
 others, which may supply some idea of the 
 musical treasures formerly possessed by the 
 Cymry. 
 
 The deciphering of these would certainly tend, 
 in some degree, to make us acquainted with the 
 general proficiency anciently attained by the 
 Welsh in the art of music." 
 
 I shall now proceed to make a few 
 comments upon one of the statements made 
 in the above quotation, which is as fol- 
 lows: — " And it may be mentioned, as an 
 additional proof of its authenticity, as a 
 record of Welsh music, that the notation 
 is essentially different from any now 
 "known." It is well known, amongst those 
 learned in such matters, in the present 
 day, that from the time of the Greeks, the 
 notes of the scale have been expressed by 
 the letters of the alphabet; and that up 
 to the time of St. Ambrose, in the fourth 
 century, the only change that had taken 
 place, was the substitution of the Roman 
 for the Greek alphabet. The following 
 scheme represents the ecclesiastical modes 
 or tones, in the time of St. Ambrose — 
 
 d 
 
 e 
 
 f 
 
 g 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 f 
 
 h 
 
 c 
 
 d 
 
 e 
 
 a 
 
 h 
 
 c 
 
 d 
 
 G 
 
 a 
 
 h 
 
 • 
 c 
 
 F 
 
 G 
 
 a 
 
 h 
 
 E 
 
 F 
 
 G 
 
 a 
 
 D 
 
 E 
 
 F 
 
 G 
 
 These modes continued in vogue up to 
 the days of St. Gregory the Great; and I 
 shall now quote from Sir John Hawkins' 
 History of Music, to show what improve- 
 ments were made at that time : — 
 
 "The several improvements of music herein- 
 before enumerated, regarded chiefly the theory 
 of the science ; those that followed were for the 
 most part confined to practice. Among the lat- 
 ter, none have a greater title to our attention 
 than those made about the end of the sixth 
 century by St. Gregory the Great, the first 
 pope of that name : a man not more remarkable 
 for his virtues than for his learning and profound 
 skill in the science of music. 
 
 1 i. e., The Welsh M.S. 
 
 The first improvement of music made by this 
 father consisted in the invention of that kind of 
 notation by the Roman letters, which is used at 
 this day. It is true that before his time the 
 use of the Greek characters had been rejected ; 
 and as the enharmonic and chromatic genera, 
 with all the various species of the latter, had 
 given way to the diatonic genus, the first fifteen 
 letters of the Roman alphabet had even before 
 the time of Boetius (a.d. 476) been found suffi- 
 cient to denote all the several sounds in the 
 perfect system ; and accordingly, we find in his 
 treatise, De Musica, all the sounds from Pros- 
 lambanomenos to Netehyperboleon, character- 
 ised by the Roman letters, from A to P inclusive. 
 But Gregory, reflecting that the sounds after 
 Lychanos Meson were but a repetition of those 
 before it, and that every septenary in progres- 
 sion was precisely the same, reduced the number 
 of letters to seven, which were A, B, C, D, E, F, G; 
 but, to distinguish the second septenary from 
 the first, the second was denoted by the small, 
 and not the capital, Roman letters ; and when 
 it became necessary to extend the system farther, 
 the small letters were doubled, thus : — 
 aa, bb, cc, dd, ee, ff, gg." 
 
 On comparing St. Gregory's system of 
 notation with the Welsh manuscript in 
 question, it will be perceived how very 
 closely they resemble each other ; — 
 
 st. Gregory's notation. 
 
 A, B, C, D, E, F, G, a, b, c, d, e, f, g. 
 
 aa, bb, cc, dd, ee, ff, gg. 
 
 DOTATION IN THE WELSH MANUSCRIPT. 
 
 cc, dd, ee, ff, g\ ai bi ci di el fi 
 
 g a Tb c d e f g* a* b* c* d* e* f* 
 
 However, I had the good fortune to 
 find a little book at Florence, last winter, 
 containing a scale resembling the notation 
 in the Welsh manuscript still more closely, 
 inasmuch as it has some of the very same 
 marks to distinguish the different octaves. 
 The title of the work is — " Musurgia sen 
 praxis musical. Illius primo quae Instru- 
 ments agitur certaratio ah Ottomaro Lus- 
 cinio Argentino duobus Libris absoluta. 
 Argentorati opud lonnem Scholium, anno 
 Ohrisli, 1536." x The following is & fac- 
 simile of the specimen alluded to, as 
 applied to the keys of the organ (which 
 instrument was invented about the middle 
 of the seventh century), with additional 
 marks for the flats and sharps, in keeping 
 with the rest of the notation : — 
 
 1 Ottomaro Luscinio was a Benedictine Monk, and 
 a native of Strasburg. He was a man of consider- 
 able learning, and an elegant writer. 
 
 The above work is in two parts : the first contain- 
 ing a description of the Musical Instruments in 
 his time, and the other the rudiments of the sci- 
 ence. To these are added two commentaries, con- 
 taining the precepts of polyphonous music. 
 
OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 1209 
 
 III 
 
 f G 8 t» 
 
 II 
 
 c° d e 
 
 III 
 
 f 9 G 9 \> 
 
 II 
 
 c° d° 
 
 III 
 
 F G e fr 
 
 II 
 
 cc e dd° 
 
 1 
 
 i\ *\ t \t 
 
 c 1 d 1 e 
 
 f | g|a |> ' 
 
 c | d 1 e 
 1 1 
 
 f | g j â | ^ 
 
 cc dd ee 
 
 ff|gg 
 
 Dr. Burney, Bartholomon, and Sir John 
 Hawkins, were under the impression that 
 the Welsh system of notation was taken 
 from the tablature of the Spanish lute, the 
 viol du braccia, and the viol da gamba; 
 whereas it is much more reasonable to 
 suppose that the letters of the notation 
 were merely placed on the finger-board of 
 those instruments, so as to render it easier 
 to read compositions written in that no- 
 tation. However that may be, the idea 
 enabled Dr. Burney and Bartholomon to 
 decipher a very small portion of that part 
 of the Welsh manuscript which happened 
 to be in the key of G. It may be as well 
 
 to introduce Dr. Burney's specimens, with 
 some remarks of his 'own, which precede 
 them : — 
 
 "Many of the bases, or accompaniments to 
 the melodies begin with the chord of inverted: 
 ei 
 o i These chords and melodies are lessons for 
 
 g\ 
 
 young practitioners on the harp ; and are said to 
 be the exercises and trial-pieces which were 
 required to be performed by the candidates for 
 musical degrees, and for the silver harp. Among 
 the first twenty-four lessons of this kind, some 
 few are easy to decipher, as No. xi. and xvn. , 
 which I shall give here as specimens of this 
 notation, explained in modern musical charac- 
 ters :"— 
 
 No. XI. 
 
 COE VINVAEK— 1011011.1011011. 
 
 9' 
 
 9' e g- 
 
 r 
 
 r 
 
 r e 
 
 dfdfdfdf 
 
 d f r 
 
 * f 
 
 n 
 
 9\ 
 
 d\ 
 b\ 
 
 /' 
 d\ 
 b\ 
 
 /I 
 d\ 
 b\ 
 
 d\ 
 b\ 
 
 /' 
 d\ 
 b\ 
 
 n 
 
 0" 
 
 d\ 
 
 b\ 
 
 ^Mi 
 
 No. xvu. 
 
 / 
 
 / 
 
 / 
 
 e _ 
 d 
 
 e _ 
 d 
 
 f 
 
 /i 
 d\ 
 b\ 
 
 d\ 
 
 :[:=:t=E^[:zztizEzr{ = =Lz±==E=Ezf-t:=Ez£=t- 
 
 =^ 
 
 S 
 
 ^-~ & G>- 
 
 a 
 
 I 
 
 _J 
 
1210 
 
 THE MUSICAL NOTATION 
 
 The only mistake Dr. Burney appears 
 to have made in deciphering the above 
 specimens has been to write the treble 
 notes an octave too high; as the octave 
 they are written in, according to the nota- 
 tion, is the one immediately above the bass 
 notes. It is true that it is the custom to 
 write guitar music an octave higher than 
 its real diapason, even at the present day; 
 and this may have been Dr. Burney's 
 reason for doing so ; but in that case, he 
 should have transposed both bass and 
 treble together. Further on he continues 
 thus: — 
 
 "The counterpoint, however artless it may 
 seem, is too modern for such remote antiquity as 
 is given to it. The false 5th from B to F, in 
 the first example, has not been long allowed in 
 harmony ; and the prepared 7th, from B to A, 
 in the second example, is a crudity that has been 
 very lately tolerated." 
 
 The only way to account for the chords 
 being in an inverted position, is by a con- 
 viction I have long felt — that the greater 
 part, if not all, of the music contained in 
 the Welsh manuscript, is written, not for 
 the harp, as supposed by Dr. Burney, and 
 others, but for the crwih — an instrument 
 which, according to Yenantius Fortimatus, 
 bishop of Poictier, was, in a.d. 609, consi- 
 dered the national instrument of Britain, as 
 is shown by the following couplet of his : — 
 
 "Bomanus lyrâ, plaudit tibi barbarus harpâ 
 Graecus Achilliacâ— Crotta Britanna canit." 
 
 If this music had been intended for the 
 harp, it is but reasonable to conclude that 
 the chief fundamental notes would have 
 been added to the chords in the bass ; 
 
 more especially as the finger that would 
 have played them on that instrument 
 would have been at liberty. A still more 
 convincing proof remains to be given: — 
 the names of the different marks used in the 
 notation, which are to be found in page 
 1114- of this volume, and which are trans- 
 lated as follows : — The Thumb Choke (Tag- 
 iad y Vawd), Short Shake (Y Plethiad 
 Byr), Shake of the Four Fingers (Pleth- 
 iad y Pedwarbys), Shake of the Little 
 Finger (Plethiad y Bys Bach), Double 
 Scrape (Craviad Dwbyl), Single Scrape 
 (Craviad Sengyl), Half Scrape (Hanner 
 Craviad), Throw of the Finger (Tavliad y 
 Bys), Double Shake (Plethiad Dwbyl) 
 Shake of the Bee (Plethiad y Wenynen), 
 Trill of the Thumb (Crychu y Vawd), 
 Slide of the Finger ( Ysgwyd y Bys), Double 
 Choke (Tagiad Dwbyl), Forked Choke 
 (Tagiad Forchawg), Back of the Nail 
 (Gevyn Ewin), Jerk (Ysbonc), Great Shake 
 (Plethiad mawr). 
 
 It would be quite impossible for any 
 one acquainted with the harp to apply any 
 of the above terms, either to the manner of 
 playing upon that instrument, or to any 
 music ever written for it. On the other 
 hand, I am decidedly of opinion that they 
 directly refer to the crwth. Further on, I 
 purpose enlarging upon this subject, by 
 giving a description of the crwth, in order 
 to prove more clearly the intimate connec- 
 tion of that instrument with the Welsh 
 manuscript. 
 
 I shall now proceed to examine the 
 specimen deciphered by Bartholomon, 
 which follows : — 
 
 
 
 
 CAINC DAVYDD 
 
 BBOFWYD. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 // 
 
 
 // 
 
 
 e 
 
 e 
 
 e 
 
 
 
 
 9- / 
 
 
 f / 
 
 
 C a r 
 
 9 9 
 
 Ë d E 
 
 9 9 
 
 r 
 
 9 
 
 d E 
 
 9 
 
 d d 
 9 9 
 
 Bys. 
 
 I I 
 
 e e g- 
 
 f 
 
 e e 
 e d d f t 
 
 i d 
 
 
 
 
 
 
 e i 
 
 
 d\ d\ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 n 
 
 
 9^ 9 [ 
 
 
 
 
 
 
 
 cc 
 
 
 
 
 / 
 
 j* e d f# 
 
 b d |* g 
 
 r 9 r 
 
 r 9 r 
 
 Bys. 
 
 
 
 
 
OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 1211 
 
 
 ^2-A 
 
 mm 
 
 
 k£= 
 
 c* 
 
 f F Ë 
 
 r P 
 
 :==*= 
 
 ?=F 
 
 12 
 
 r t=^ 
 
 » P - 
 
 FT 
 
 p— 
 
 
 =1" 
 
 -^^ta— *=' — 
 
 
 ( — 
 
 -'- [=-: 
 
 1 
 1 
 
 ztSS^^" 
 
 :-£=*= 
 
 
 • 
 
 
 
 F- 
 
 — 1-_ 
 
 4-H- 
 
 
 d 
 
 F 
 
 1- 
 
 r 
 
 • -* 
 
 : ^^^^Ë^^^ì^^=^mmî 
 
 MËä 
 
 :ä: 
 
 :=T 
 
 Bartholomon has so embellished upon 
 the original in his deciphering of the 
 above, that I feel it my duty to insert a 
 literal transcription of my own, in order 
 
 to be able to demonstrate more clearly 
 that it was written for the crwth, and not 
 for the harp, as the added basses in the 
 above would lead one to infer. 
 
 #-«-, 1 
 
 — 1— r 
 
 
 
 
 -T-I 
 
 • 
 
 nŴ^- 
 
 — r*i— 
 
 -1 
 
 .... ! ! 
 
 "1 
 
 p-a 
 
 
 *r 
 
 
 -*- 
 
 1 — 1—4— 
 
 ■ — i 
 
 ■ ii 
 
 itar^- 
 
 ^3ÉL- 
 
 J 
 
 — 1 1- 
 
 
 ^zá== 
 
 — j — 
 
 
 
 
 — -- 
 
 — — CI— 
 
 _fS 
 
 ._fs — : 
 
 
 ■a 
 
 ' 
 
 fe^^feiÉ^^I 
 
 ^=5 
 
 :i7*5t 
 
 t± 
 
 H 
 
 SO 
 
 ë 
 
 3=£ 
 
 I=3=ëî 
 
 è=è 
 
 i 
 
 I have now to allude to the specimen 
 of the ancient notation introduced by John 
 Parry (Bar del Alaio), in his account of 
 the document, and to express my regret 
 that so thorough a patriot, and generally 
 so reliable an authority, should not have 
 investigated the matter a little more closely 
 before giving it to the world; for I have 
 carefully gone through the old manuscript, 
 and cannot find a single passage in any 
 way resembling his specimen. The only 
 way to account for so much inaccuracy is, 
 
 by supposing that he commissioned another 
 to make the transcription for hinij as there 
 is not a single portion written in the 
 Ancient Bardic Alphabet, as asserted by 
 him. The same amount of incorrectness 
 is displayed in the statement that " the 
 notation occupies about seventy pages of 
 the third volume of the Myvyrian Archaio- 
 logy of Wales ; whereas, it occupies nearly 
 two hundred pages, from page 440 to 624=. 
 As before stated, the above specimens 
 are all in the key of C ; but it is not to be 
 
1212 
 
 THE MUSICAL NOTATION 
 
 supposed, on that account, that the whole 
 of the manuscript is written in the same 
 key. This has evidently been the great 
 obstacle standing in the way of the deci- 
 phering of the whole of it ; for there are no 
 marks, either at the beginning, or else- 
 where, to denote the keys. Indeed, it is 
 believed that up to the time of Guido 
 D'Arezzo, by whom the scale and the 
 stave, with its cleffs, were invented, none 
 existed; and as such great improvements 
 formed an era in the history of music, I 
 shall here quote, from Sir John Hawkins, 
 an account of Guido and his improvements, 
 as a means of throwing light upon the 
 subject under discussion : — 
 
 "It has been related that the method of 
 notation among the Greeks was by the letters 
 of the alphabet ; as also that the Latins in their 
 stead made use of the Eoman capital letters, 
 A, B, C, D, E, F, G, and so on to P, as is men- 
 tioned by Boetius, in his fourth book ; and that 
 afterwards Gregory rejected all but the first 
 seven, which he made to serve for the whole 
 scale, distinguishing the grave series by the 
 capitals, and the acute by the small letters. 
 Their manner of singing was from A to B, a 
 tone ; from B to C, a semitone ; from C to D, a 
 tone ; from D to E, a tone ; from E to F, a semi- 
 tone ; from F to G, a tone ; so that, to speak of 
 the diapason only, the seven capital letters 
 served to express, ascending and descending, 
 either gradually or by leaps, the seven notes. 
 But so difficult was it, according to this method, 
 to know and to hit precisely the place of the 
 two semitones, that before the pupils were able 
 to acquire a knowledge of the Canto Fermo, ten 
 years were usually consumed. Guido studied 
 with great diligence to remove this obstruction ; 
 and the current account of the invention is, that 
 being at Vespers, and singing the hymn to 
 St. John, Ut queant laxis, it by chance came 
 into his head to apply, as being of easy pro- 
 nunciation, certain syllables of that hymn to as 
 many sounds in a regular succession, and thereby 
 he removed those difficulties that had so long 
 retarded the improvements of practical music." 
 UT queant laxis KEsonare fibris 
 MIra gestorum FAmuli tuorum 
 SOLve polluti LAbii reatum. 
 
 Sancte Joannes. 
 
 We must suppose that the converting the 
 tetrachords into hexachords had been the subject 
 of frequent contemplation with Guido, and that 
 a method of discriminating the tones and semi- 
 tones was the one thing wanting to complete his 
 invention. During the performance of the hymn, 
 he remarked the iteration of the words, and the 
 frequent returns of Ut, re, mi fa, sol, la. He 
 observed likewise a dissimilarity between the 
 closeness of the syllable mi, and the broad open 
 sound of fa, which he thought could not fail to 
 impress upon the mind a lasting idea of their 
 congruity, and immediately conceived a thought 
 of applying the six syllables to his new formed 
 hexachord. 
 
 Struck by the discovery, he retired to his 
 study; and having perfected his system, began 
 
 to introduce it into practice. The persons to 
 whom he communicated it were the brethren of 
 his own monastery, from whom it met with but 
 a cold reception, which, in the epistle to his 
 friend above-mentioned, he ascribes, undoubt- 
 edly, to its true cause, envy. However, his 
 interest with the abbot, and his employment in 
 the chapel, gave him an opportunity of trying 
 the efficacy of his method on the boys who were 
 training up for the choral service, and it exceeded 
 the most sanguine expectation. 
 
 The fame of Guido's invention soon spread 
 abroad, and his method of instruction was 
 adopted by the clergy of other countries. We 
 are told by Kircher, that Hermannus, bishop of 
 Hamburg, and Elvericus, bishop of Osnaburg, 
 made use of it; and by the authors of the 
 Histoire Litteraire de la France, that it was 
 received in that country, and taught in all the 
 monasteries in the kingdom. It is certain that 
 the reputation of his great skill in music had 
 excited in the pope a desire to see and converse 
 with him ; of which, and of his going to Rome 
 for that purpose, and the reception he met with 
 from the pontiff, himself has given a circumstan- 
 stantial account of in the epistle before cited. l 
 
 The particulars of this relation are very cu- 
 rious ; and as we have his own authority, there 
 is no room to doubt the truth of it. It seems 
 that John xx., or, as some writers compute, the 
 nineteenth pope of that name, having heard of 
 the fame of Guido's school, and conceiving a 
 desire to see him, sent three messengers to invite 
 him to Rome. Upon their arrival, it was resolved 
 by the brethren of the monastery, that he should 
 go thither, attended by Grimaldo, the abbot, 
 and Peter, the chief of the canons of the church 
 of Arezzo. Arriving at Rome, he was presented 
 to the holy father, and by him received with 
 great kindness. The pope had several conver- 
 sations with him, in all which he interrogated 
 him as to his knowledge in music; and upon 
 sight of an antiphonary which Guido had brought 
 with him, marked with the syllables agreeable 
 to his new invention, the pope looked on it as a 
 kind of prodigy, and ruminating on the doctrines 
 delivered by Guido, would not stir from his seat 
 till he had learned perfectly to sing off a verse : 
 upon which he declared that he could not have 
 believed the efficacy of the method, if he had 
 not been convinced by the experiment he had 
 himself made of it. The pope would have de- 
 tained him at Rome, but labouring under a 
 bodily disorder, and fearing an injury to his 
 health from the air of the place, and the heat of 
 the summer, which was then approaching, 
 Guido left that city upon a promise to re-visit 
 it, and explain to his holiness the principles of 
 his new system." 
 
 The following scheme will show the 
 
 1 The Micrologus, his chief work on Music, sup- 
 posed to have been written at the Monastery of 
 Pomposo, near Farrara, on his return from Rome, 
 and in the thirty-fourth year of his age. There is 
 a small volume of MSS. in the British Museum, 
 which contains fifteen of the twenty chapters of 
 Guido's Micrologus; a short tract, De Constitutioni- 
 lus in Musica, which seems to belong to that in 
 which the famous passage occurs that was so severe 
 on the singers of his time, and which has since 
 been often quoted with pleasure, as applicable to 
 their successors -.—Temporibus nostris sujw Oììines 
 homines Fatui sunt Cantons. 
 
OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 1213 
 
 reformed scale of Guido, the situation of 
 the notes on the lines and spaces, and the 
 
 relation which the hexachords bear each 
 to the others : — 
 
 c d e f gg aa bb bb cc dd ee 
 
 ~ \J 
 
 
 
 
 
 
 
 
 . 
 
 
 ^--1 CJi. 
 
 9) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 feiS? £2" 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 ^> c^y^x- 
 
 U — 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 3 
 
 — ■ ' ■ 
 
 
 
 
 ABC 
 
 D E F 
 
 g 
 
 abb 
 
 - 
 
 Na tu 
 
 ral 
 
 
 
 Durum 
 
 H exa 
 
 ho 
 
 rd. 
 
 
 
 Molle Hexachord 
 
 
 
 . 
 
 G 
 
 H 
 
 exaohord. 
 
 T 
 
 T t 
 
 T T 
 
 t 
 
 T 
 
 
 f 
 
 
 I 
 
 r t 
 
 t 
 
 T T 
 
 & 
 
 
 & <=^- 
 
 
 f? 
 
 1 T H T 
 
 
 , 
 
 '■"■'. 1 
 
 
 
 . . 
 
 - 
 
 
 
 -1 T T 
 
 
 
 h— ^ 
 
 
 
 
 
 -TD-& rg: 
 
 
 
 1 
 
 
 ! + + 
 
 
 -f- 
 
 1 1 — -f— 
 
 -+ — + — +- 
 
 — -f -f— 
 
 — + + 
 
 
 D 
 
 T f 
 
 r t 
 
 T T 
 t T 
 
 ! ! 
 
 N 
 
 T 
 T 
 t 
 
 atural 
 
 
 5 
 
 
 1 
 
 Du |rum 
 
 H exa ch 
 
 rd. 
 
 I f 
 T Ut 
 
 Ut Re f 
 Re Mi Fa 
 Sol La 
 
 Mi Fa 
 
 Sol 
 
 Sol La ; 
 
 
 Ic 
 
 He | H e xa ch 
 
 r c 
 
 
 
 La 
 
 
 I 
 
 lexa 
 
 ch 
 
 ordJ T t 
 
 
 Ut Re Mi Fa 
 
 i 
 
 
 u r u m H 
 
 jxaehord. 
 
 
 Ut 
 
 Re 
 
 Sol 
 
 Re Mi 
 
 Mi Fa 
 
 La 
 
 Fa Sol La 
 
 ' "" " • L'J 
 
 
 ! 
 
 T 
 
 Ut 
 
 T f t 
 
 r t ut 
 
 Re Mi Fa 
 
 T t 
 Re Mi 
 Sol La 
 
 
 Ut 
 Fa 
 
 Sol La 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Having now arrived at a period almost 
 coeval with the supposed date of the 
 ancient Welsh manuscript, and having 
 endeavoured, by collateral evidence, to 
 throw light upon the origin of the system 
 of notation contained in it, and thereby 
 proving its antiquity, by showing that it 
 was the very notation in use for hundreds 
 of years previous to that time, we will now 
 compare it with the scale as improved by 
 Guido, so as to enable us to decipher the 
 
 manuscript with greater facility. But 
 first of all, I wish to call attention to a 
 peculiarity in Guido's scale : namely, the 
 absence of the leading-note. My object 
 in doing this is to point out that the 
 national music of Ireland possesses, to a 
 great extent, this peculiarity to the present 
 day, and which, indeed, is one of its chief 
 characteristics, as will be seen by the follow- 
 ing tune, taken from Walker's Irish Bards % 
 and supposed to be very ancient : — 
 
 SPEIC SEOACH. 
 
 This peculiarity does not exist in Welsh 
 music, as each scale has its leading-note; 
 a fact, which, in a musical point of view, 
 constitutes the superiority of the national 
 music of Wales over that of any other 
 country. 
 
 Dr. Crotch, in the first volume of his 
 Specimens of various /Styles of Music, re- 
 
 ferred to in his course of lectures, writes 
 as follows: — 
 
 "British and Welsh national music maybe 
 considered as one, since the original British 
 music was, with the inhabitants, driven into 
 Wales. It must be owned, that the regular 
 measure and diatonic scale of the Welsh music 
 is more congenial to the English taste in general, 
 and appears at first more natural to experienced 
 
1214 
 
 THE MUSICAL NOTATION 
 
 musicians than those of the Irish and Scotch. 
 Welsh music not only solicits an accompaniment; 
 but being chiefly composed for the harp, is 
 usually found with one; and, indeed, in harp 
 tunes, there are often solo passages for the bass, 
 as well as for the treble. It often resembles the 
 scientific music of the seventeenth and eighteenth 
 centuries ; and there is, I believe, no probability 
 that this degree of refinement was an introduc- 
 tion of later times." 
 
 Farther on, he continues thus: — 
 
 "The military music of the Welsh seems 
 superior to that of any other nation. In the 
 German marches, the models of the English, 
 most of the passages are noisy, interspersed with 
 others that are trifling, and even vulgar. In 
 those of France also there is much noise, together 
 with chromatic and other scientific passages. 
 The Scotch Highland marches, called Ports [see 
 Macdonald's Highland Airs] are wild warbles, 
 which might (and, indeed, upon many occasions 
 did, in a remarkable degree) inspire courage, but 
 which could not answer the purpose of regu- 
 
 lating the step. But in the Welsh marches, 
 "The March of the Men of Harlech," "The 
 March of the Men of Glamorgan," and also a 
 tune called "Come to Battle," there is not too 
 much noise, nor is there vulgarity or misplaced 
 science. They have a sufficiency of rhythm 
 without its injuring the dignified character of 
 the whole ; which, to use the words of the poet, 
 is — 
 
 * * * < Such as rais'd 
 
 To heighth of noblest temper heroes old 
 
 Arming to battle ; and, instead of rage, 
 
 Deliberate valour breath'd.' 
 
 Par. Lost,]book I. 'line 551." 
 
 To return to the Welsh manuscript. 
 There are five keys in Welsh music : — The 
 low key of C (is-gywair), the sharp key of G 
 (cras-gywair), the flat key of F (lleddv- 
 gywair), the mixed or minor key (bragod- 
 gywair), and the key with a minor third 
 (go-gywair) :— 
 
 m 
 
 THE FIVE KEYS IN WELSH MUSIC. 
 
 The low key of C (Is-gywair). 
 
 3 
 
 £2=^ 
 
 :^^ 
 
 T=& 
 
 ^r^- 
 
 ^=Ö 
 
 1= fe 
 
 ■^Fzt**— t 
 
 ccddeeffgiaiblcidieifi ga b c 
 
 ^-iÉ?^ 
 
 :t: 
 
 ■LJ 
 
 d e f g- 
 The sharp hey of G (Cras-gywair). 
 
 m 
 
 ä=ö=s 
 
 =^E^= 
 
 :ör^ 
 
 
 3 
 
 -ö- 
 
 ^ëttfö: 
 
 ^=eä 
 
 -^-^-^ 
 
 g^ggzg 
 
 '^~^~\ 
 
 The flat key af F (Lleddv-gywair). 
 
 fe 
 
 ëJ=z2= 
 
 *s£ö 
 
 i^pzzEE: 
 
 :p=^ 
 
 =\ 
 
 Zä=p2=Ö 
 
 The mixed or minor key (Bragod-gywair) 
 
 :=*2q^ 
 
 \~\ 
 
 dz: 
 
 <l) 
 
 :ü£=^i 
 
 ÉsJ=z* 
 
 ^=^=^ 
 
 -7^=^: 
 
 m 
 
 ^r& 
 
 *ë£&~ 
 
 33 
 
 The key with a minor third (Go-gywair ). 
 
 
 Guido's three major keys are the same 
 as those of the Welsh, and distinguished 
 by similar terms : — The sharp key of G 
 {durum), the flat key of F (molle), and the 
 key of Ó (natural). 
 
 It was supposed that the latter of the 
 five keys (go-gywair) was peculiar to Welsh 
 music, until Dr. Crotch pointed out that 
 
 several of the Norwegian airs (included in 
 his Specimens) are in the same key. In 
 page 1076 of this volume will be found 
 several other scales which do not appear 
 to have come into general use, but which 
 are worthy of attention on account of 
 their peculiarities; therefore, I shall in- 
 troduce them in modern notation: — 
 
OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 1215 
 
 Cywair Ithel. 
 
 es 
 
 ^Eg^ÜEEgEE^g 
 
 Cywair Gwyddelig dyeithr. 
 
 ^ jE gEgEgEgEgEFEEg^ 
 
 Cyivair Chwith — Cywair dyeithr. 
 
 J^EgjEfEfe^E 
 
 ÉÊ 
 
 Cywair yr Athraw Vedd. 
 
 Cras-gywair. 
 
 ms 
 
 =F 
 
 :^z_-*=M 
 
 -Í: 
 
 ^=^1 
 
 Lleddv-gywair Gwyddyl. 
 
 ms 
 
 ^S 
 
 5fcF 
 
 Cywair yn Nghywair Edward. 
 
 K 
 
 ÍEEE 
 
 ^S 
 
 In order to show the individuality of 
 each, they have been written, in the page 
 above alluded to, with the letters of the 
 regular diatonic scale on one side, and 
 the letters which constitute the difference 
 of the other scale on the opposite side. 
 My chief object in noticing them is to call 
 special attention to the lines that connect 
 the letters in the different parts of the 
 scale. It will be observed that there are 
 six of those lines, and that they are 
 attached, on the left side, to the letters 
 
 g\ b\ d\ /i a and c, thus: — 
 
 d 
 
 b 
 
 a 
 
 9 
 
 /— 
 
 el 
 
 d\ — 
 c\ 
 
 &i — 
 a\ 
 
 g\ — 
 
 This being the case in each instance, I am 
 strongly impressed with the conviction 
 that the lines represent the strings of the 
 crwth, and that the letters give a clue to 
 the manner of tuning that instrument. I 
 am aware that another method of tuning 
 the crwth has been recorded; but it is so 
 unlike the manner of tuning any of the 
 instruments of that kind, and apparently 
 so unpractical, that the matter has hitherto 
 been involved in the greatest uncertainty. 
 Sir John Hawkins, in his History of 
 Music, has written of the crwth as fol- 
 lows : — 
 
 "The instrument here spoken of is of the 
 fidicinal kind, somewhat resembling a violin, 
 twenty-two inches in length, and an inch and a 
 half in thickness. It has six strings, supported 
 by a bridge, and is played on with a bow. The 
 bridge differs from that of a violin in that it is 
 flat, and not convex, on the top ; a circumstance 
 from which it is to be inferred that the strings 
 are to be struck at the same time, so as to afford 
 a succession of concords. The bridge is not 
 placed at right angles with the sides of the 
 instrument, but in an oblique direction ; and, 
 which is farther to be remarked, one of the feet 
 of the bridge goes through one of the sound-holes, 
 which are circular, and rests on the inside of the 
 back ; the other foot, which is proportionally 
 shorter, resting on the belly before the other 
 sound -hole. 
 
 Of the strings, the four first are conducted 
 from the bridge down the finger-board, as those 
 of a violin ; but the fifth and sixth, which are 
 about an inch longer than the others, leave the 
 small end of the neck about an inch to the right. 
 The whole six are wound up either by wooden 
 pegs in the form of the letter T, or by iron pins, 
 which are turned with a wrest like those of a 
 harp or spinnet. The figure, together with the 
 tuning of this singular instrument, is here 
 given : — 
 
 
 _ Of the tuning, it is to be remarked, that the 
 sixth and fifth strings are the imison and octave 
 of G-, the fourth and third the same of C, and 
 the second and first the same of D ; so that the 
 second pair of strings are a fourth, and the third 
 a fifth to the first," 
 
1216 
 
 THE MUSICAL NOTATION 
 
 At page 1071 of this volume will be 
 found the following : — 
 
 "The second finger of the crythor governs 
 three keys : viz. , the low key of C {is-gywair) 
 the sharp key of G (cras-gywair), and the flat 
 key of F (lleddv-gyivair). The first finger go- 
 verns the mixed or minor key {bragod-gywair), 
 and the key with a minor third {go-gywair). 
 And these are the five chief keys." 1 
 
 In tuning the crwth according to the 
 lines, as well as the letters by which they 
 are connected in the scales in page 1076, 
 I find the result to correspond with the 
 above in every respect. For example : 
 suppose the crwth to be tuned in the key 
 of G (cras-gywair), the six strings would 
 be as follows : — 
 
 1 2 I -jé- 
 
 m 
 
 :^: 
 
 3SE 
 
 g\ b\ d\ f\ a c 
 
 The instrument being in the key of G, 
 it is with the second finger that the F 
 sharp would be made; therefore, it is 
 clearly that finger which governs the key. 
 For the other two keys which are said to 
 be governed by the second finger, it is 
 necessary that the crwth should be tuned 
 in what is called the low key of C (is- 
 gywair), which has that letter for its 
 lowest note, and consequently the whole 
 six strings tuned a fifth lower, but in the 
 same order, which would be in the follow- 
 ing manner : — 
 
 -|_ _j_ 1 2 3 4 
 
 m 
 
 -^ 
 
 #£}- 
 
 :B 
 
 B 
 
 r/| 
 
 b\ 
 
 d\ 
 
 /i 
 
 Here, again, the second finger governs 
 the key of C and F by making the B 
 either natural or flat. Returning once 
 more to the tuning of the instrument in 
 the key of G (cras-gywair), as above, we 
 find that the first finger governs the mixed 
 or minor key (bragod-gywair), by making 
 E flat on the D string, which would be 
 the key of C minor; and also the key 
 with a minor third (go-gywair), which, 
 with the exception of E flat, is the same 
 as C major. It is evident that the mixed 
 or minor key (bragod-gywair) admits of 
 
 1 Edward Jones (Bardd y Brenin) in a note upon 
 the above, remarks: — "This hint might help a 
 zealous investigator of antiquity to unravel the 
 mystery, and might lead to the finding out of the 
 ancient notes of the crwth; but, unfortunately, I 
 have been deprived of mine by a fire, as well as 
 other irreparabk- losses of manuaoripta (a.d. 1794)." 
 
 being used as the relative minor of the 
 three major keys, C, F, and G; which 
 would be A, D, and E minor. The same 
 might be said of the key with a minor 
 third (go-gywair) with the mere alteration 
 of that interval. 
 
 In applying the above theory to the 
 chords of accompaniment of the twenty- 
 four measures, to which Dr. Burney so 
 strongly objected, on account of their 
 inverted positions, as being at variance 
 with the antiquity attributed to the 
 manuscript, the cause appears fully ac- 
 counted for; as it is evident that their 
 inverted positions were adopted, in the 
 first place, for the greater convenience of 
 their being played, as much as possible, on 
 the open strings of the crwth ; and in the 
 second, because the notes of that instru- 
 ment did not descend lower than G, when 
 tuned in the key of G (cras-gywair), in 
 which key, as stated on the last leaf of the 
 manuscript, are written the chords of 
 accompaniment of the twenty-four mea- 
 sures, to which I now purpose devoting 
 my attention. 
 
 The portion of the manuscript that has 
 excited the greatest amount of curiosity, 
 and has been most written about, is that 
 of the twenty-four measures of instrumen- 
 tal music ; to be found at pages 1073 and 
 1076, represented by two different kinds 
 of marks; and also at 1089, in the ordi- 
 nary notation, in which the whole of the 
 mauuscript is written. At page 1072, 
 will be found an account of the same in 
 the Welsh language, of which the follow- 
 ing is a translation : — 
 
 "These are the twenty-four measures of 
 instrumental music, all conformable to the laws 
 of metre, as they were settled in a congress, by 
 many professors skilful in that science, Welsh 
 and Irish, in the reign of Gruffydd ab Cynan, 
 and written in books, by command, at the time, 
 and copied from thence the eleventh day of May, 
 in the year one thousand," &c. 
 
 Another account of the same will be 
 found at page 1205, taken from an ancient 
 document in the possession of Sir Watkin 
 Williams Wynn, translated as follows : — 
 
 "This book is called the Preservation of In- 
 strumental Music; that is to say, the harp and 
 crwth, within the three provinces of Wales, 
 formed of the science of music, through the 
 knowledge and invention of a doctor of music, 
 assisted by four chief professors of the harp and 
 crwth, and the good-will and ability of each 
 being consonant to one another towards forming 
 a song, to preserve it in memory, to perform, 
 and to explain it with correctness. The name» 
 
OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 1217 
 
 of the four chief musicians were A lion y Cenau 
 (Allon ab Cynan), Rhydderch Voel (Rhydderch 
 the Bald), Matholwch Wycldel (Matholwch the 
 Irishman), and Olav Gerddavrr (Olav the Min- 
 strel). The audience were Henri Gyvenrhydd 
 (Henry Redback), and Carsi Delynior (Carsi 
 the Harper), and many others assisting by their 
 advice and scientific knowledge ; and by the 
 counsel of those learned men, the skill of the 
 doctor of music, and the four professors of the 
 art, and by the unanimous agreement of all, 
 were made the twenty-four measures; and to 
 give stability to those, the twenty four strains 
 (Deivr), or variations, were formed. They were 
 made for three reasons : the first, for composing 
 a piece ; the second, for knowing the merits of 
 it; and the third, for the preserving it in 
 memory, as their names follow further on in the 
 Hibernian language. And Mwrchan Wyddel 
 (of Ireland) was chief Lord in Ireland at that 
 time ; by whom they were confirmed in a place 
 called Glyn Achlach, with all his power and 
 
 offices ; and he further decreed that every per- 
 son should support them. 1 
 
 And, indeed, if there be any one who tho- 
 roughly understands, and can properly classify 
 the twenty-four measures, it would be no more 
 strange in him to be able to detect an error in a 
 musical composition, than for a good reader to 
 discover that a letter had been omitted in a 
 syllable, or a word in a phrase." 
 
 Y + 
 
 The marks at page 1073 — i, i — as well 
 as those in page 1076 — 1, — in my opin- 
 ion, merely signify the tonic and dominant; 
 and the whole twenty-four measures are 
 constructed with them — one measure dif- 
 fering from another according to the 
 number of times that the above chords are 
 repeated in succession, as will be seen by 
 the following sketch : — 
 
 THE TWENTY-FOUR MEASURES OF INSTRUMENTAL MUSIC, WITH 
 THEIR CHORDS OF ACCOMPANIMENT. 
 
 k + k+k+ k + k+ k 
 1. MacyMwnHir.— 1111000010101111000010]!.— iiii iiii iiii mi iiii i i i i. 
 
 I 1 L HS-i IS-1 H9-j9H9H© A i — 
 
 I — i — I — | — L -p-r 
 
 rrr 
 
 u i , ^ 
 
 r 
 
 m- 
 
 r 
 
 k + k 
 2. Macy MwnByr. — 11001111. — ii ii iiii. 
 
 ^m 
 
 ^f=r 
 
 f-* — s?- 
 
 g^=^g 
 
 r~r~r 
 
 + k + k 
 3. MacyDelgL — 0111011.— i iiii ii. 
 
 k + k+k k + k+k 
 4. Corfiniwr.— 11001011.11001011.— iiii iiii . iiiiiiii. 
 
 (S »- 
 
 r 
 
 ^ 
 
 Ö 
 
 r 
 
 k +k + k+k 
 5. Corsgohf.— 11011001011.— i i i i i i i i i i i. 
 
 Ì=SÖ^EEp 
 
 r~ 
 
 PEg= 
 
 r~r 
 
 k+ k k+k 
 6. Rhiniart.— -10011.10011.— i i i i i . i i i i i. 
 
 4^-J-s — Ö- 
 
 -^ — !- 
 
 x Gruffydd ab Cynan and Cadwgan ab Blecldyn retreated to Ireland in 1096; Hugh, Earl of Chester, 
 and Owen ab Edwyn, having taken possession of their lands, and of the Isle of Anglesey.— Jones' Welsh 
 Bardt, 
 
1218 
 
 THE MUSICAL NOTATION 
 
 k +k+ k+ k 
 7. Coraldan.— 111010010001.— i i i i i i i i i i i i. 
 
 BEES 
 
 is: 
 
 r 
 
 r- 
 
 "©-© 
 
 •s5-ig: 
 
 ±3 
 
 ffi| 
 
 ^: 
 
 S3Î3313ÉES 
 
 i i 
 
 k_i_ jj _i_ k+k 
 8. Tresi Heli.— 10001110001011.— i i i i i i i i i i i i i i. 
 
 I I I I I ! 
 
 I 
 
 k 4- k 
 9. Wnsach.— 11110001.— i i i i i i i i. 
 
 s 
 
 
 k+ k + k+ k 
 10. Cor dia Tutlach.— 10011000100111.— i i i i i i i i i i i i i i. 
 
 r u r 
 
 
 -r^^n 
 
 %=&= 
 
 & — o- 
 
 k+k +k k+k +k 
 11. Corvinvaen. — 1011011.1011011. — i iiiiii.iiiiiii. 
 
 
 k+ k+k +k 
 12. Corwroa.— 1001011011.— i i i i i i i i i i. 
 
 ¥ 
 
 -r-+-r-i- r 
 
 k+ k+k k+ k+k 
 13. CW.— 10001011.10001011. — i iiiiiii.iiiiiiii. 
 
 W&ESËÍ 
 
 r 
 
 E^rrfE:=^zz^E=Ef 
 
 -j^-l Mo-t^- 
 
 k+k +k+ k+k +k+ k+k 
 14. ŵ-atá í/r Ysgol— 10110100101101001011.— i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i. 
 
 
 ÜÌÎBI 
 
 EiEg:3EiEBE@ 
 
 f 
 
 "I P 
 
 k+k k+k + k + k 
 15. Flamgwr Gwrgan.— 1011.101100110011.— i iii.iiiiiiiiiiii- 
 
 k+k +k 
 16. Calchan.— 1100111101.— i i i i i i i i i i. 
 
 ^zjSpEiEFSEp^SzrSEillz^ 
 
OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 1219 
 
 + k+ -f k+ k +k k +k 
 17. Bryt Odidog.— 0010.0010.1101.1101.— i iii. iiii. iiii. iiii. 
 
 r.r f 
 
 R= 
 
 -&- 
 
 :c t— r- PI 
 
 
 + k -f- k+k 
 18. Trwsgyl Mawr.— 0000111100001011.— i i i i i i i i i i i i i i i i. 
 
 iii i i i i j i 
 
 ?es: 
 
 i i i 
 
 -p-r-n 
 
 + k + k 
 19. 2V«yr BacK.— 00110011.— i i i i i i i i. 
 
 --■—-- -C-ì^ is?— L-j 
 
 I i 
 
 t" 
 
 20. JLToc y Mynvaen.— 00)1100:0011001111.-1 i) i i i i : i i i i i i i i i i. 
 
 
 rr 
 
 +k + k 
 21.— Toddyv..— 01100011.— i i i i i i i i. 
 
 + k+k + k+k 
 22. Haiyr Back.— 001011.001011.— i i i i i i . i i i i i i. 
 
 
 I I 
 
 k+k +k+ k+ k+k 
 23. .áfóa» jyyrazWcf. — 1011010001001011. — i i i i i i i i i i i i i i i i. 
 
 I'll 
 
 + k 
 
 24. Alvarch.—- 0000.0000.1111.1111.— iii i . iiii . iiii . iiii. 
 
 I I I I I 
 
 To give an idea of the importance that 
 was attached to the knowledge of the 
 twenty-four measures, I give the follow- 
 ing translation from the original Welsh in 
 the last page of the manuscript, upon the 
 subject : — 
 
 " No master of music can do without knowing 
 these measures; and whoever is sufficiently 
 acquainted with them, will never fail to answer 
 
 5 
 
 for himself in his profession. And thus ends 
 the class called the hand, the foot, and ear 
 knowledge of instrumental music." 
 
 I shall here insert the twenty-four mea- 
 sures of instrumental music, with their 
 chords of accompaniment (clymaio cyd- 
 gerdd), and twenty-four strains, or varia- 
 tions (a phedair cainc ar ugain), applicable 
 to each measure, as deciphered by myself. 
 
THE 
 
 TWENTY-FOTJB MEASURES 
 
 OF 
 
 QM 
 
 WITH THEIR .CHORDS OF ACCOMPANIMENT, 
 
 ND TWENTY-FOUR STRAINS, OR VARIATIONS, APPLICABLE TO EACH MEASURE. 
 
 Mac Mwn Hir.— 111100001010111100001011.— Cms Gywair. 
 
 í 
 
 rz-tt 
 
 h==ë3=^öi3 
 
 ' ^^^t ^^^^ ^v ^rs ^ 
 
 i. 
 
 EgE^gEEE^=^gi 
 
 -e& (5>- 
 
 13 =h§ 1§: 
 
 1 1 1 1- 
 
 pg ^i rfl -n ^=^g =sg — rg-r-rg — ^ 
 
 Q#-n-nj-i — h=W i—i — w ! — ! J * ! J *— 1— 1 J * I U * h— f^W- 
 
 y ^gjgj^ jijr ' J^ug^gg g^ 
 
 e*^ 
 
 *-aẅ> 
 
 S 
 
 IS s 
 
 H — a — a 
 
 -Ö 1- 
 
 -e- <^ s?- 
 
 
 ä 
 
 st 
 
 a 
 
 3 
 
 J J J J J : =J= H-J l ~^j — 1—^1 — |=j^^1--J=i — i — I J j- ij 
 
 ii. 
 
 1— J— 4- 
 
 ^ « íS^ — <S< J— f^ 1 ^- ^ L-^ i rj r^ J 
 
 1 [ 
 
THE TWENTY-FOUR MEASURES OF INSTRUMENTAL MUSIC. 
 
 1221 
 
 P^PP ppppiip^liP^ 
 
 -Gf — <s> — <s> &- 
 
 :g=g=g=g: 
 
 1 — i — r 
 
 :£fc.-^: 
 
 ä 
 
 sa 
 
 in, 
 
 
 ^p : 
 
 ?z 
 
 -f=- 
 
 I 
 
 S 
 
 1 
 
 r 
 
 g 
 
 25fc 
 
 Z± 
 
 £2- 
 
 *= 
 
 ■*&- 
 
 *z 
 
 -»s>- 
 
 :ra: 
 ÍEä: 
 
 z=t 
 
 2* 
 
 f§gi^^§^S^S 
 
 ẃ 
 
 -ba»l ^*l y.< \0 g A L i 
 
 ::s*_ 
 
 ?z 
 
 2=2: 
 
 3* 
 
 EE 
 
 Sp=P=F=5=?k 
 
 ap5~E^ 
 
 fzt=p=^=E 
 
 IV. 
 
 ^H» — =jg=— <* ^ p=^=^z — g -- ^=:q ^=: =:-^=z 
 
 ^ 
 
 ^b 
 
 ^-f- 
 
 í^Ö^î^ 
 
 e^ 
 
 : y p - 
 
 5: 
 
 -p— 
 
 i=^=i=f 
 
 z£=p: 
 
 ■f- ^-t 
 
 r 1 r 
 
 ifcgfcEz±=if=: 
 
 :£=Ö 
 
 !=£: 
 
 -»• P & P 0- f2- 
 
 .(- £_p- 
 
 ê 
 
1222 
 
 THE TWENTY-FOÜR MEASURES 
 
 Y. 
 
 
 St 
 
 a 
 
 s 
 
 ÜÜ 
 
 1=1 
 
 1- 
 
 I 
 
 ÖE 
 
 
 i- 
 
 1~~ d g ^F " — 3- 
 
 TI. 
 
 
 bab# ^-jZpH J^^^rW^ 
 
 Tat 
 
 *äÿ- Tgÿ ^gÿ^ if^^^ i^jJ^JJ J «K *gg 
 
 s: 
 
 22: 
 
 za zzzmzzzn :: 
 
 1- 
 
 i 
 
 Ŵ=S^ 
 
 I^ZZj^^ 
 
 
 0JJ~-Jr ? *J=t--*tt^ *3t 
 
 SSon-J-» — i^* 5 "!- 
 
 •** 
 
 :q^^^ 
 
 *iur rẅt 
 
 ^ : 
 
 =» 
 
 -I— 
 
 S 
 
 
 Ü 
 
 rr^z=^izÍEq^^*r3^^=S5vtitz^-_33E=;Ss:ibrS-,-3 
 
 - ^ -^ *ÿÿ:^~í?* -^r^ÿ " 3@É*- Ẅÿ " agÿ " 3g| 
 
 fc-(S- 
 
 P 
 
 "P 
 
 ~£ 
 
 í; 
 
 — r; 
 
 
OF INSTRUMENTAL MUSIC, 
 
 VII 
 
 
 1223 
 
 1 
 
 Ü^§§l§^î^il^l«^g^ 
 
 
 
 
 H^=^ 
 
 
 ^/ ^/ ^/ ^/ *^/ S^ ^/ <P V w 
 
 d= 
 
 
 VIII 
 
 1=F 
 
 =} 
 
 i 
 
 =t 
 
 -*--*- -3- >■ -*3 -53 ^3 ~*3 "*" ^o "<_/** 
 
 ^ 
 
 ^=~r^-^E=zr^ 
 
 MT=3£tt 
 
 i£=* 
 
 t=t 
 
 *±brf=3±fcf 
 
 =Ẅ= 
 
 t=H=» 
 
 «H *- 
 
 r î î î î ^ 33 Í3 ^5 : £ -Í3 * * 
 
 PgSSÉ*y^^ 
 
 ^=€=P=^=^=J=F 
 
 ^±:=í=&=z4^z^ 
 
 t=W 
 
 WWWi¥Pi 
 
 IX 
 
 gj^^ ^^HÊ^^^^^ 
 
 5 L 
 
1224 
 
 THE TWENTY-FOUR MEASURES 
 
 
 -a^- -#- -5- 5~? #-? *"? #-* 
 
 k=Ö^=J=f!=t 
 
 
 1 
 
 atr-pT 
 
 5 
 
 f*=i=^ 
 
 ^ 
 
 i^=J 
 
 ^=iF^= 
 
 «==* 
 
 ■4HÌ #- 
 
 1— ' — I — ■— I — ■— t 
 
 ±=»=3tj 
 
 =t 
 
 ZY é-^.j.-éj-j..jé-d 
 
 
 **w 
 
 *** *-éẃ* *■ 
 
 i 
 
 B9 
 
 a 
 
 a 
 
 -©- 
 
 .P^^P 
 
 ;t JJJJ. J^ -M~ J -iiJ -^ÿ^-^hẅj ^Üý ^ ^- «QJJ- "* 
 
 1- 
 
 2a: 
 
 W 
 
 izznzizzizz 
 
 1^3 
 
 ?**; f***j f*** T**; ?***■ ?■*** T*& ?*?*- 
 
 \J~ ~^> \^ ^T ^ 
 
 t- 
 
 -P 
 
 r 
 
 mm 
 
 r 
 
 e 
 
 -lö- 
 
 XI 
 
 J'JJ wjjj-^i^^7TO^^yjj/jJ 
 
 _^ vr ^> \^- -.> s_/~ -_> 
 
 ?=53 ; 
 
 I s - 
 
 a=a 
 
 -Si- 
 
 a 
 
 9=**&R*f3*=&2- 
 
 mi 
 
 a 
 
 i — 
 
 SE 
 
 US= 1 tO «Q 1 
 
 ^ 1 
 
OF INSTRUMENTAL MUSIC, 
 
 1225 
 
 ^^^^^^^^E|^^^^=^d 
 
 r- 
 
 t~ 
 
 r- 
 
 ■EÌ==Ì^£ 
 
 2^ 2^ 
 
 ^- : 
 
 XII. 
 
 ti 
 
 
 m&L 
 
 # 
 
 * 
 
 -P^- 
 
 ■HS- 
 
 -!S- 
 
 ^fflE^ ay piP igg 
 
 H-<s?- 
 
 ÌÊ 
 
 á: 
 
 — <s>- 
 
 =g= 
 
 r 
 
 í*-at^z3z#~*È=tt^^*^tt 
 
 W~i ^/ Q 9 9 
 
 :& 
 
 -IS- 
 
 # 
 
 -ts>- 
 
 r- 
 
 — t— 
 
 m 
 
 g~ 
 
 -&- 
 
 r- 
 
 :g: 
 
 
 =& 
 
 s 
 
 -o- 
 
 XIII. 
 
 îr* 
 
 ^i^ÌMílíÌ^ L . ' pö 
 
 g 
 
 :s2: 
 
 -<s>- 
 
 ■f^- 
 
 -ts> s- 
 
 I i 
 
 JÇ^L. 
 
 V' 
 
1226 
 
 THE TWENTY-FOUR MEASURES 
 
 ^^^^^^^^j 
 
 1 
 
 
 B==3 
 
 XIV 
 
 3 3 3 3 3 "J& 3 3 
 
 ^ 
 
 =p=p=É 
 
 s 
 
 r — r 
 
 g ^ -^P 
 
 ^rjF* S 1 * ijr* J* c jF* -S?« --S?* Jr« 
 
 ÈäE 
 
 r- 
 
 
 s 
 
 3 3 
 
 3 
 
 r\ rs r> rN r\ 
 
 3 3 3 3 3 
 
 ■Ml^==^ÉZ^Z^ÌJÉI^==^3É=^-. 
 
 — =t 
 
 3= 
 
 
 m 
 
 -^ 
 
 F 
 
 M 
 
 :<g. 
 
 É^fc&^iS*^^*^ 
 
 xv. 
 
 «id f==) — /cd J- — 
 
 -si- 
 
 
OF INSTRUMENTAL MUSIC. 
 
 1227 
 
 tr 
 
 ~4-Hfc ^ 
 
 -I 
 
 ^Ẅ :-~ *^- 
 
 ■""^3=« 
 
 70^1 
 
 
 i 
 
 : ^= 
 
 — p j rg rg — ca —f^zmzzA 
 
 r **? **? "*^í «ÿ * *?j^-?î * *» — *ö -^ 
 
 &ES: 
 
 -m~ 
 
 — I— 
 
 t- E -ë — -f 
 
 SF 
 
 :^2: 
 
 -f^- 
 
 i 
 
 XVI. 
 
 « ; ?« "* 
 
 •^zÿ=Ä^f3=i ÊSsj 
 
 -# 
 
 cr: 
 
 '-IT ^-*-<ÿ- 
 
 W "^ : 5 : tẀÖ ^ 
 
 g 
 
 •^ ^~ 
 
 -^- 
 
 ■t 1 1 r 
 
 ö- 
 
 
 -B g— 
 
 
 it 
 
1228 
 
 THE TWENTY-FOUR MEASURES 
 
 g^ Egg^ 
 
 
 m 
 
 3=i 
 
 3 S 
 
 ^ 
 
 3 
 
 
 -J— o- 
 
 l^ gg^E 
 
 ^i# # i i *rj * !i*ri* : 
 
 -fcsH — F- l-»-l — I 3-i©H — — 
 
 '■^£~^ʱ^=.p 
 
 m 
 
 ■F- 
 
 S- 
 
 ■^-=^- 
 
 & 
 
 XVIII. 
 
 * 3,3. 3 3 , 3 * v. — < 3 . . 3 3 , ^ 
 
 
 -i 1 
 
 B=firî 
 
 -<S> <S «s» s>- 
 
 1 — F 
 
 
 r~ 
 
 ^=^=n-;=R=^=l 
 
 <7 
 
 4=R=4=T 
 
 
 i 
 
 — i 
 
 
 ìS= 
 
 ^: 
 
 :zs 
 
 s 
 
 1^2: 
 
 i 
 
 -iS IS- 
 
 XIX. 
 
 1 
 
 R^^^^R =: F^^^^=:=I=Î==Î 
 
 ü 
 
 qzztpzdzbpzfq: 
 
 i 
 
 3 3 3 3*3*3*3^ 3 3*38^ 
 
 ^w. Vw S^_ S^. Vw S— V»* V_ ^ V^: w^ S^ 
 
 m 
 
 m 
 
 ~/tj t-d in ?ry 
 
 f 
 
 Z2 C^.- 
 
 I I 
 
 .g jg §| D_p 
 
 F -r 
 
 3 3 3 3 á^S^S^S^ 3 3^3 3 
 
 I 
 
 ^ gg .ig 
 
 ^g^p^pEzzgEE^E^E^g^g^EpEq iEE p^g 
 
 s? — t s- 
 
 i'ii 
 
OF INSTRUMENTAL MUSIC, 
 
 1229 
 
 
 XX. 
 
 z=e=zzSziz:S: 
 
 IS IS IS (S L - 1 
 
 I 1 
 
 -I 1— 
 
 
 -iS- 
 
 XI— 31 
 
 ■ 
 
 i 1 ! — l — i-j — H 
 
 H Jlu4^ ^-=r^í:Ej=i= r-h , ■ 1 1 1 1 
 
 =F^=F 
 
 ^ 
 
 l : EgEE|EE|EE ÌEE |lEEÌEEÌEEEl^EEÌEE|^^fl 
 
 XXI, 
 
 
 ^ ^ 
 
 V ^ 
 
 ÖË3ÊÊ1S 
 
 -© s s s l 
 
 Ä 
 
 -e=? &- is- 
 
 ( 1- 
 
 -(=2: 
 
 -s ?>5- s H| 
 
 tl 
 
 m— ít 
 
 
 ft 
 
 t]z|=tq=zHq=tt 
 
 i 
 
 ^=Z2=Z2=IS2Z=Z2=bg:=g=^ 
 
 Sè=^! pd p^ P^ Kg g §g 
 
 » IS JS IS L -| 1 1 — 
 
 -<s- 
 
 r—p I 
 
 -5?==& 
 
 s 
 
 -IS 1 ö IS- 
 
 
 XXII. 
 
 — p— -p — P — p— TH — i — i — t f s= r-=f i= \ — ? 
 
 rt=r 
 
 i=te=R=^====n; 
 
 — M-, — i-j-. — M-i — in-,- — H-i — M -i~ddTl--MzJ" 
 
 =F 
 
 3 .3 
 
 3 ,3 
 
 ẅl|li=S 
 
 ës=s: 
 
 -— -- 
 is?: 
 
 s 
 
 s 
 
 =a=53: 
 
 r 
 
 L-© ^- 
 
 -<S IS- 
 
 I 
 
1230 
 
 THE TWENTY-FOUR MEASURES 
 
 XXIII. J 
 
 3 3 3 3 ^3^3^3^3 3.^3 3^3 
 
 Eä: 
 
 <£? — 3 — Ö — r ( 1 1 1 cp- 
 
 w 
 
 
 q— =a— rM=m 
 
 i 
 
 1q=t 
 
 «==]: 
 
 tì==ẅ 
 
 Ŵ=gaẄ 
 
 ẅfc 
 
 3=tt 
 
 ŵ 
 
 E2 
 
 =3?*=* 
 
 »Ẅ=W: 
 
 l_pi pi p: £2_ 
 
 :g: 
 
 r 
 
 ■e- 
 
 
 p 
 
 --^ 
 
 1 
 
 XXIV. 
 
 w=^w^£w^£w- 
 
 ^Ẅzzÿ±í=ÿt=lzzÿízt 
 
 
 — i 1 1 1 — r — — 
 
 | r- 
 
 r 
 
 
 J| ì Ji | 1-Jt f JiT Ji f jrf-t Ji r j\j Jl i Jl i 
 
 -! — itj: 
 
 V V 
 
 ^ë=ä=& 
 
 a 
 
 "I 1 1 
 
 ^=3=^3=^ 
 
 End of the Chords of Accompaniment on the Measure Mac Mwn Hir. 
 
 THE FOLLOWING ARE THE REMAINING 
 
 THREE-ANMWENTY MEASURES WRITTEN TO ONE STRAIN. 
 
 2. Mac y Mwn By r.— 11001111. 
 
 *s 
 
 =t 
 
 i=1 
 
 =4=d==1=^=q=3 
 
 rf"^: 
 
 g f J ÿ J _H «j t j_ « £_ m _g. 
 
 äÜS 
 
 
OF INSTRUMENTAL MUSIC, 
 
 1223 
 
 VII, 
 
 
 Ì^^SiSü^ 
 
 t=i 
 
 «=»*=*: 
 
 fef^PP^^S^f^^^f^f^ 
 
 î 
 
 3=3 
 
 -^ -»■ 
 
 Sí*: 
 
 *=* 
 
 
 Ö 
 
 S^ 
 
 ì^iSg^g^ 
 
 a 
 
 :pfl=P3=í 
 
 ^/ ^/ ^/ ^/ &^/ \^. ^/ ^^/ ^ 
 
 1-1 1 J =E 
 
 [=*=** 
 
 Ltr-J: 
 
 
 m 
 
 I: 
 
 -I !—•=-! F 
 
 ^ -*- -3- -*- -#■* ^- 
 
 s d - 
 
 *==3=F4 
 
 J H 
 
 VIII. 
 
 -33 -*C/ "*" ""C "<-^~ 
 
 m 
 
 pf^=t^=t 
 
 Wm ? 1£ W=SW- 
 
 ^ rr ^ i h i ^- 
 
 ££=£ 
 
 ä 
 
 s=r *i r g 
 
 ^í=r: 
 
 wtpa 
 
 r = rff1 
 
 J=tt 
 
 t-^ — r 
 
 -y -*--*- -*- : S3 -53 "^^ ^3 "^* ■<> ■*■ * 
 
 p^ ^d^s 
 
 gf^-^-gB E ^gE^ ^* 
 
 ^-fW^Ẅ ^ PfWf 
 
 IX. 
 
 5 L 
 
1224 
 
 THE TWENTY-FOUR MEASURES 
 
 
 =1: 
 
 ^ î î î î y 7 g i[? í/ í 
 pes» 
 
 ■F -ft ft 
 
 Ä 
 
 "ft 
 
 T^gr-r 
 
 ii^^Si 
 
 1- 
 
 í±±d jjjj3 
 
 nH=F 
 
 03 
 
 , tf-ẃ^^rÿ:-+3=2r£*=j=ir£-é=3=3: 
 
 *-m*^&* 
 
 X. 
 
 e 
 
 SEEEEES: 
 
 t~ 
 
 :g: 
 
 vy, - j.jjj. «yj.^ <uuj- «u i^xuj- j-jd ^F^Eju u- Jvjj 
 
 lÊËä 
 
 :g 
 
 g 
 
 I£2I 
 
 ■©■ 
 
 — Ö- 
 
 I I I i 
 
 ^ yrw9j ?-*-* j f *-■*- j T* * j ?■*-?■■*■ ?*-*- ,**>- *-+■*--*- 
 
 is \j--^> 
 
 ^jr \^ o 
 
 SHg 
 
 s 
 
 s 
 
 ■p- 
 
 
 ^= p 
 
 jsz: 
 
 =^: 
 
 XI 
 
 ■Vjjj Jy^pWJJJ «02? 
 
 FS?: 
 
 ■(*■ 
 
 -ft fr 
 
 :^<: 
 
 -k^>- 
 
 -&>- 
 
 i 
 
 "p- 
 
 S 
 
 1 
 
 »■ g i 
 
 g 
 
 
 :z2zn __£?: 
 
OF INSTRUMENTAL MUSIC, 
 
 1225 
 
 -i 1 — t — i — t -^ & — ® — 
 
 
 XII. 
 
 S£s: 
 
 -F^- 
 
 e 
 
 W: 
 
 ■s- 
 
 ~: 
 
 -jS- 
 
 SB^S^g^ESS^S^^I 
 
 I 
 
 g 
 
 :|g: 
 
 a 
 
 * 
 
 ;â : 
 
 » 
 
 ■r 
 
 c^- 
 
 -<s)- 
 
 +-- 
 
 S^^^PB^S^ffl^SSS 
 
 :^ 
 
 ife 
 
 :g: 
 
 zs: 
 
 -£?- 
 
 :q: 
 
 -P^- 
 
 ^ 
 
 -m- 
 
 *■& 
 
 mz 
 
 — I— 
 
 :5?: 
 
 F5- 
 
 22: 
 
 ees; 
 
 r 
 
 -0- 
 
 XIII. 
 
 -A. H?-,- 
 
 ^^^^^ ^^^p^i^^^^B 
 
 -jS>- 
 
 
 :£2 zzzg2: 
 
 Hü 
 
 > 
 
 f- 
 
 h" 
 
 -tS>- 
 
1226 
 
 THE TWENTY-FOUR MEASURES 
 
 ^«^^S^^^^S 
 
 m 
 
 m 
 
 ^ig|^ÉilfeÈpi|^p 
 
 I 
 
 m 
 
 3; 
 
 r- 
 
 XIV 
 
 3 3 3 
 
 a(*«^^: 
 
 =&&=±É3==&5=BE: 
 
 rr* 
 
 
 m 
 
 El 
 
 n=p=^ 
 
 s 
 
 3E^=^b=3:Éte 
 
 t) ■& 9 -9- * -w- -*- -m- -m- 
 
 m 
 
 m 
 
 
 3 
 
 
 
 r\ r\ r\ rs 
 
 3 3 3 3 
 
 *? T O Q 
 
 t^=^M--J--^*=J==2zMz-i 
 
 ®=±ẃ. 
 
 riP^Tr 
 
 j^JJ j3 ~j 3 
 
 3=3*2; 
 
 ^i 
 
 ;? 
 
 za: 
 
 ^^^s 
 
 wẅ^ 3 ^ 1 
 
 XV. 
 
 pgz^ _^ZZZL^ fe| 
 
 =5 
 
 ö sl- 
 
 r 
 
OF INSTRUMENTAL MUSIC. 
 
 1223 
 
 VII. 
 
 S3* 
 
 
 X 
 
 I 
 
 
 mmmtmmm^ 
 
 ■=$=z=±=î= 
 
 ẅzrf z= *sz^£ — +m >- 
 
 yî£t-rt- =&=î 
 
 ■^t^w 
 
 
 
 ^^lü^iP^^iiäi^ii^ 
 
 m 
 
 m 
 
 a3=s 
 
 q^=T^ 
 
 räHgẄÖS» 
 
 M^~* 
 
 ttrtttt++«-*jtt 
 
 =t=t=zzíz=t=l=J: 
 
 -3— *^-g— *^— ff— *^— g 
 
 =î==3 
 
 S^ä^â^^ 
 
 VIII. 
 
 -»- -*- -*• -*- -*t5 -*5 "*^ ^o '*" ^> "*0"*5- 
 
 -m- -m- -»- -»- * — +-^- * -t-^-* — i~af-^ — J-#" -ft ~; :_ ^" "ft "3' 
 
 -*- -*- -^- -*- -*C/ ~*c5 ~*5 ^O "*" "<5 "S" ■* 
 
 [=4 
 
 =^í£^3í 
 
 í^^ö^^ea 
 
 
 r* — m — f- — r 
 
 =t 
 
 IX 
 
 PP^ẄẄIrfiW 
 
 R=t 
 
 fctŵ 
 
 7*r 3 
 
 ., , ! 
 
 6 L 
 
 H:=í=qz=4 
 
 :*=T=í=t=* 
 
 is 
 
1224 
 
 THE TWENTY-FOUR MEASURES 
 
 i=i==l=t 
 
 t=t 
 
 î=i=ü 
 
 ^ Í 
 
 ww b &*w t w É w s $*g 
 
 ^m- 
 
 **=t= 
 
 ? ^ 
 
 Ì^ÉI 
 
 pÊip˧^g?EÌ£l! 
 
 I 
 
 q^^; 
 
 t=t 
 
 333ẅ3^^sra3 
 
 ^a Tyrwz^ry tw^^tJ rjfc^feit: 
 
 WW 
 
 W WW 
 
 X 
 
 ^i: 
 
 i=g 
 
 ■ö- 
 
 1 1- 
 
 P 
 
 - i -f 
 
 •^Ö^dr^^gtidriä^ 
 
 ^ - ^ ^ 
 
 
 ^R'^H-H—^] i 1 1— ^l-H — I I— ^] 1 1 
 
 M 
 
 ;^ez^§eez-^ 
 
 Lg? ZZZS2 
 
 # 
 
 
 *^?W-T^- ?^ ^S-?ŴJ . J3B iSg 
 
 ^-T ~^ V_ VJ 
 
 -1- 
 
 ^ 
 
 r 
 
 W- 
 
 -&- 
 
 XL 
 
 rfrò-fTO - fTO ^jjì^s^^ ^m^ 
 
 ^"^ wv 
 
 ss 
 
 ^ 
 
 S^EEzTg 
 
 1 
 
 ^ 
 
 :=] 
 
 RŴWF 
 
 ^^^&^&^Ŵ 1 ^^^^^ 
 
 s; 
 
 r g 
 
 -i ö 1-- 
 
 :22: 
 
 33 
 
OF INSTRUMENTAL MUSIC, 
 
 1225 
 
 
 et=^sg 
 
 ÍÜ 
 
 1 r 
 
 £^ — ^>" 
 
 =s 
 
 XII. 
 
 ^É^S^Î 
 
 
 5£ 
 
 # 
 
 Si 
 
 Ü 
 
 iE: 
 
 « : 
 
 Ä 
 
 L ö- 
 
 ^ 
 
 -ö- 
 
 -e- 
 
 iz^: 
 
 i^2gi^r^- J J ^ & —& & .^.yj-gi — "^-g'-g'-a ! w 9 ~w J - ^J **^ — ^ 
 
 i 
 
 ^s- 
 
 g 
 
 :S: 
 
 3: 
 
 1- 
 
 XIII. 
 
 ÍT* 
 
 Üs = g 
 
 H 
 
 -Ö- 
 
 -0- 
 
 r 
 
 
1226 
 
 THE TWENTY-FOUR MEASURES 
 
 I^Jj^jjSf^^^jjTgjTTTg^ 
 
 1 
 
 -F2- 
 
 ^jj^j %# fe0^^^jw jj w | 
 
 =* 
 
 -p- 
 
 ■l- — =p 
 
 
 XIV 
 
 ==^É^=^ä^==^3==S^: 
 
 
 g 
 
 S 
 
 ÎÜ: 
 
 
 71" 
 
 i 
 
 U U «J t> u t> 
 
 S 2 ^ S 1 * :«* ** 'JF* -Jr* *» -JF» 3 
 
 3EZZ 
 
 125- 
 
 1- 
 
 
 3 
 
 3 
 
 3 
 
 T 
 
 3 
 
 3 3 
 
 #^z_^z^z^zz^^ 
 
 zzzzzgzzzzzzzzgzzzzzzzHz^zzzzzzzizg ^zzzzzzzzigzzzzzzzy 
 
 H-ö 1 
 
 XV. 
 
 feEE=Ìzzzz=ä==ÌzzzI-EE.5 
 
 — — s> <s> s> <s» J- 
 
 r 
 
GOSTEG Yll HALEN. 
 
 123, 
 
 tion entitled, Gosteg yr Halen (The Prelude 
 to the Salt); and at the end (page 1122) 
 the following interesting account concern- 
 ing it: — " Here ends Gosteg yr Halen, 
 which used to be performed before the 
 Knights of King Arthur when the Salter 
 was placed upon the Table." Now, as one 
 part of the manuscript must be considered 
 
 as authentic as another, the above compo- 
 sition takes us as far back as the middle 
 of the sixth century — the time when king 
 Arthur flourished — and the composition 
 is written in one of the twenty-four 
 measures — Mac Mwn Byr — as may be 
 s :en in the copy which I have deciphered, 
 and which I here insert : — 
 
 GOSTEG YR HALEN (The Prelude to the Salt), 
 
 Which used to be performed before the Knights of King Arthur, when the 
 
 Salter was placed upon the Table. 
 
 hi the flat hey of F (lleddv-gywair), on the low key ofC (is-gywair). Measure— Mac Mwn Byr. 
 
 -*--^ü) 
 
 i i ! i j i __i i i i i i 
 
 
 m— -J — rF^ * r * = ~ A ^eff* — ^-Jí== çà=^ T Á=ẃ f\ 
 
 fe^äiŴÊSÍS^^ 
 
 3=^=F 
 
 
 n. 
 
 hi. i 
 
 IV 
 
 tìha 
 ÍeJË 
 
 4—1- 
 
 l i- . . . . i l4_U_4n 
 
 ESiEtyzj^:— ^ 
 
 :í= :#t 
 
 
 
 5 o 
 
1231 
 
 THE MUSICAL NOTATION OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 I- 1 
 
 ^^^ssg gteg 
 
 Öipili 
 
 
 i :?z i 
 
 i^=3=*i| 
 
 
 
 
 -^t 
 
 
 Ŵ 
 
 vii. r 
 
 ^■^^ggÉgfeega^^a^ 
 
 _ _! 1— -i-J J rd f— t— I 1 -, 
 
 i^^3^=^^mmm 
 
 Ì 
 
 ~|- 
 
 — «F =T4 
 
 
 fTTTTTj 
 
 I 1. 
 
 VIII. 5 
 
 ^jgB^^ ^fe ! ^^^ ^^^^ 
 
 I _ _ 
 
 í=3 
 
 -*-* j -i* — = ^z — r^ — * — *-* :l * — * — * : s- j 
 
 
 - ; J- - . . • - 
 
GÜSTEG Ylt HALEN. 
 
 1237 
 
 IX 
 
 ,._! 1 — . 
 
 i= ú= id— d— 3: 
 
 
 &\m <À -\ 
 
 PÖ3É 
 
 ír^- 
 
 ^ : 
 
 w=í 
 
 s=r 
 
 
 3^=î 
 
 Si^Si 
 
 . ., i — , 
 
 
 XI. 
 
 fgl^fgigEig^ ^^gpg^ÿ 
 
 ÌîlpÌlfl^Mlflî^Ì^IÌlf 
 
 piÉSi^r^s^iPi 
 
 =j: 
 
 zä=t^4 
 
 =^ 
 
 ^z *- 3: ^r^- _^= 
 
 
 XII. 
 
 t^E^ 
 
 a 
 
 S=EÎEEE|EEEE^ 
 
 :3=3=^ 
 
 S=p=îË=pS 
 
 ^ülÉllll 
 
 t-^ — i i i 
 
 3 3 -d— # 
 
 =St 
 
 h^h 
 
 r3t±3=td 
 
 i=t 
 
 
 i zj ^ 
 
 -4- 
 
 l^^ÈË^ÊÉ^Êâ 
 
1238 
 
 THE MUSICAL NOTATION 
 
 It was a prerogative peculiar to tlie 
 ancient kings of Britain to preside at an 
 Eisteddvod, or Congress of the Bards. 
 The following curious circumstance, which 
 happened about the middle of the seventh 
 century, is mentioned by Dr. John David 
 
 Rhys, 
 
 ell as by John Rhydd- 
 
 erch : — " King Cadwaladr sat in an Eis- 
 teddvod, assembled for the purpose of 
 regulating the bards, taking into consi- 
 deration their productions and perform- 
 ance, and giving new laws to music and 
 poetry. A bard, who played on the harp 
 in the presence of this illustrious assem- 
 bly in a key called is-gywair, ar y bragod 
 dannau, which displeased them much, and 
 was censured for the inharmonious effect 
 he produced, because that was of the sound 
 of Pibau Morvydd (i.e., "Caniad Pibau 
 Morvydd sydd ar y bragod-gywair " — the 
 Song of Morvydd's Pipes is in the minor 
 key) — it was then ordered, under great 
 penalties, whenever he came before persons 
 skilful in the art, to adopt that of Mwynen 
 Gwynedd, the pleasing melody of North 
 Wales, which the royal associates first 
 gave out, and preferred. They even de- 
 creed, that none could sing with true 
 harmony but with Mwynen Gwynedd, 
 because that was in a key which consisted 
 of notes that formed perfect concords, and 
 the other was of a mixed nature." 
 
 It is also asserted that even the keys 
 used in Welsh music were brought over 
 from Ireland at the same time as the 
 twenty-four measures. As before stated, 
 there are five keys in Welsh music; and 
 one of them is the bragod -gywair (the 
 mixed or minor key) mentioned above, 
 as the key in which Pibau Morvydd 
 (Morvydd' s Pipes) is written; therefore, 
 it is hoped that the insertion of the above 
 historical note will be considered a con- 
 clusive reply to such a statement. 
 
 One fact appears to have been entirely 
 lost sight of, which is the following: — 
 That the Congress held by Gruffydd ab 
 Cynan, consisted of Welsh as well as 
 Irish professors of music; therefore, as 
 the twenty-four measures of music existed 
 in Wales long before the Congress alluded 
 to, as shown by the manuscript in ques- 
 tion, the only thing the Irish can lay 
 claim to is, that some of their musicians 
 were present at that congress, and assisted 
 " by the unanimous agreement of all," in 
 reforming the twenty-four measures, and 
 in "writing them into books at the time." 
 
 The chief object of the construction of the 
 musical measures appears to have been 
 for the guidance of performers on the harp 
 and crwth, when they played together, 
 which was evidently frequently the case ; 
 for the crwth is mentioned as a bass 
 accompaniment to the harp, as appears 
 from the music written for it, and from 
 its compass, which, when tuned in the 
 low key of C (is-gyivair) was as low as the 
 violoncello of the present day. 
 
 I find that this subject has already been 
 written upon, about the middle of the last 
 century, by Lewis Morris (who appears to 
 have been the possessor of the ancient 
 Welsh manuscript in question, in those 
 days), in a publication entitled, Ancient 
 British Music; and as it is most interest- 
 ing, I shall leave him to speak for him- 
 self:— 
 
 "There were some regulations made in the 
 keys of music, in king Cadwaladr's time, which 
 might be about the year 700; and Dr. John 
 David Rhys names some keys and tunes. 1 
 
 We read of no remarkable alterations in our 
 music, or instruments, after this till about a.d. 
 1100, when Gruffydd ab Cynan, Prince of North 
 Wales (as Caradoc tells us 2 ) reformed the disor- 
 ders of the Welsh minstreis, by a statute made 
 for that purpose. Dr. Powel, in his notes "on 
 Caradoc, informs us what this reformation was: 
 — it prescribed their behaviour, rewards, and 
 punishments. But the Dr. says further, that 
 the music, for the most part, in Wales, in his 
 time (not the instruments), either came over 
 from Ireland, with the said prince and his Irish 
 musicians, or was composed by them afterwards. 
 
 Mr. Wynue, the late editor of Caradoc's his- 
 tory, hath mixed all the notes with the text 
 through the whole book, as well as in this place ; 
 and mistaking the sense of this passage in Dr. 
 Powel, by not distinguishing between instru- 
 mental music and musical instruments (i.e., 
 between a minuet and a fiddle), hath misled all 
 his readers ever since, in saying that the harp 
 and croivd (as he calls it) came from Ireland. 
 Our Druids, upon the Roman Conquest, having 
 retired to Ireland and the Isle of Man (places 
 that the Roman sword could not then reach) it 
 is said the theory of the British music moved 
 along with them, and settled in Ireland particu- 
 larly, which, no doubt, was the seat of philoso- 
 phy and politeness for many ages, till wars and 
 distentions buried almost all in oblivion. 
 
 As to Dr. Powel's note on Caradoc, before- 
 mentioned, where he argues from the Irish 
 names of the tunes in our ancient books of 
 music, that most part of our British music was 
 had from the Irish : — if so, it was but paying 
 what was borrowed before. But it seems the 
 Dr. had no great knowledge in that art, or had 
 not seen many books of music. A good anti- 
 quarian may be a bad musician. It seems to 
 turn out quite otherwise to what he says ; for 
 most of the terms of art, names of tunes, keys, 
 
 ' Dr. J. D. Rhys' Grammar, p. 303. 
 - Oar ad. Chron. in Vit. — Gruffydd ab Cynan. 
 
OF THE ANCIENT BRITONS, 
 
 1239 
 
 &c, iu our old British books (of which I have 
 seen many) are either British, or derivable from 
 the Greek, as a great part of the language by- 
 its analogy seems to be, 1 or else are so very 
 obscure, that neither the British nor Irish can 
 account for them ; and these, for ought we know, 
 may be the antiquated terms of the Druids. 2 
 
 The enumeration of two particular keys being 
 Irish, described in our old books of British 
 music, as Y Cywair Gwyddelig Dycithr, and 
 
 Y Lleddv Gyicair Gwyddyl; i.e., the strange 
 Irish key, and the flat Irish key, plainly show 
 all the other keys (flat and sharp) are British; 
 and some pieces of music attributed to the Irish, 
 or that bear Irish names, which are but few, as 
 
 Y Gaingc Ddu o'r Werddon; i. e. , the black tune 
 from Ireland, &c, demonstrate the same. 
 
 But what clears all up, in regard to the above 
 passage, is the following account I find in an 
 old manuscript of British music. After several 
 examples of the measures of music in composi- 
 tion, after the manner of the Britons, says he: — 
 
 'Llyma'r pedwar mesur ar hugaln cerdd dant, 
 yn ol rlieol fesur oil, fal y cyfansoddwyd mewn 
 Eisteddfod/ &c, i.e., these are the twenty-four 
 measures of instrumental music, all according to 
 the rule of measure, as they were composed in 
 a congress before many doctors of the science, of 
 Britons, curious in that art. and others of Irish, 
 in the time of Gruffydd ap Cynan, and were 
 wrote in books by order of both parties : viz. , 
 the British and the Irish, principal and royal, of 
 that time, and copied from thence, 3 &c. 
 
 Hence, it appears that Prince Gruffydd ap 
 Cynan only brought some of the chief Irish 
 musicians with him, who joined with the Britons 
 in regulating the art of composition; and, 
 whether the Irish had kept their music in greater 
 perfection than the North Wales men, or not, 
 this prince, having been born and bred in the 
 city of Dublin, and thereby having imbibed a 
 natural affection for the Irish music, he, at 
 least, thought so, which occasioned the above 
 mentioned congress. 
 
 It is to be supposed that the wars and distrac- 
 tions in Britain (which are never friends of 
 learning) drove what little knowledge was left 
 here into the] mountains of Wales, as the most 
 safe retirements ; and there remains to this day, 
 among those simple well-meaning Britons, for 
 all that the Romans, Picts, Scots, Faxons, Danes, 
 and Normans, could do. The peculiar air of 
 their music, the method of singing, plainly 
 shows it, even at this distance of time.'"' 
 
 With regard to the source from which 
 the Welsh first derived their notation, as 
 contained in the ancient manuscript, I am 
 strongly of opinion that it was brought 
 over from Italy at a very early period ; 
 and I think I shall be supported in this 
 opinion by the following interesting quo- 
 tation from Sir John Hawkins' «History 
 of Music:" — 
 
 1 See Pezron's "Anliq. of Nations," and Lhwyd's 
 ' '• Archceologia Britannica. " 
 
 2 Abaris (which our critics pronounce Ap Rhys) 
 was a noted British Druid, in the time of Pytha- 
 gorus, and is mentioned by Roman authors. 
 
 3 A literal translation. 
 
 " The history of the conversion of the Saxon 
 inhabitants of this island to Christianity in the 
 year 585, is related by all our historians, parti- 
 cularly by Bede, whose account of it, as exhi- 
 biting a very natural representation of the 
 simplicity of manners which then prevailed, is 
 here inserted : — ' It is reported that merchants 
 arriving at Rome, when on a certain day many 
 things were to be sold in the market place, 
 abundance of people resorted thither to buy; 
 and 'Gregory himself with the rest, where, 
 among other things, boys were set to sale for 
 slaves, their bodies white, their countenance 
 beautiful, and their hair very fine. Having 
 viewed them, he asked, as is said, from what 
 country or nation they were brought ; and was 
 told from the island of Britain, whose inhabi- 
 tants were of such a presence. He again 
 enquired whether those islanders were Christ- 
 ians, or still involved in the errors of paganism ; 
 and was informed that they were pagans. Then 
 fetching deep sighs from the bottom of his 
 heart, 'Alas! what a pity,' said he, 'that the 
 author of darkness is possessed of men of such 
 fair countenances, and that being remarkable 
 for such graceful aspects, their minds should be 
 void of inward grace.' He therefore again 
 asked what was the name of that nation ; and 
 was answered that they were called Angles. 
 ' Right,' said he, ' for they have an angelic face ; 
 and it becomes such to be co-heirs with the 
 angels in heaven. ' ' What is the name,' pro- 
 ceeded he, ' of the province from which they are 
 brought ?' It was replied that the natives of 
 that province were called Deiri. ' Truly Deiri,' 
 said he, ' withdrawn from wrath, and called to 
 the mercy of Christ. How is the king of that 
 province called ?' They told him his name was 
 MUa ; and he, alluding to the name, said, ' Hal- 
 lelujah, the praise of God the Creator must be 
 sung in those parts.' Then repairmg to the 
 bishop of the Roman and apostolical see (for he 
 was not himself then made Pope), he entreated 
 him to send some minister of the word into 
 Britain, to the nation of the English, by whom 
 it might be converted to Christ. 1 
 
 The sight of these children, and the knowledge 
 which Gregory thereby acquired of this country 
 and its inhabitants, were the motives for send- 
 ing Augustine, the monk, hither ; with whom, as 
 we are expressly told by Johannes Diaconus, 
 who wrote the life of St. Gregory, singers were 
 also sent (Augustine then going to Britain), and 
 afterwards dispersed through the west, who 
 thoroughly instructed the barbarians in the 
 Roman institution. The same author proceeds 
 to relate that after the death of these men the 
 modulation of the western churches became 
 very corrupt, and continued so till Pope Vital - 
 ianus the First, who introduced the organ into 
 the choral service, sent John, a famous Roman 
 singer, together with Theodore, afterwards 
 archbishop of Canterbury, by the way of France 
 into Britain, who corrected the abuses that had 
 crept into the church service of this, as it should 
 seem, favourite people. " 
 
 It is more than probable, therefore, 
 that the system of notation in the Welsh 
 ; manuscript was brought over here by the 
 1 Bed. "Hist. Ecclesiast." lib. II. cap. i. 
 
 P 
 
1240 
 
 THE MUSICAL NOTATION OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 singers whom Gregory sent to Britain with 
 Augustine. This would account for the 
 great similarity between the notation and 
 Gregory's own, with all his improvements, 
 to which T have called attention earlier in 
 this article. Further evidence in favor of 
 the above supposition is afforded by the 
 frequent recurrence in the manuscript of 
 a purely Italian word — bis — which signi- 
 fies, in that language, to repeat; and 
 whenever a phrase is to be repeated, this 
 word is used ; therefore, it is highly pro- 
 bable that it was adopted by the Welsh at 
 the same time as the notation itself. 
 
 Dante and Galileo both assert that 
 Italy derived the harp from Ireland; 
 thereby showing that there was frequent 
 intercourse between Italy and the west. 
 It is true that, if this was the case, it 
 appears strange that no specimen of the 
 harp with two rows of strings (which was 
 the one in use in Italy at the time men- 
 tioned) should have been handed down to 
 the present time in Ireland, instead of the 
 primitive, wire-strung, single-stringed in- 
 strument, which is the only one we are 
 acquainted with in connection with that 
 country. However, in Galileo's "Disser- 
 tation on Ancient and Modem Music," 
 printed in Florence in 1581, we have 
 his own words for it; and the following 
 is a translation from the original, in the 
 library of Jesus' College, Oxford, as given 
 in Bunting's "Ancient Music of Ireland." 
 
 ''Among the stringed instruments now in 
 use in Italy, the first is the harp, which is only 
 an ancient cithera, so far altered in form by 
 the artificers of those days as to adapt it to 
 the additional number and the tension of the 
 strings, containing, from the lowest to the high- 
 est note, more than three octaves. This most 
 ancient instrument was brought to us from Ire- 
 land (as Dante says L ) where they are excellently 
 made, and in great numbers ; the inhabitants of 
 that island having practiced on it for many and 
 many ages: nay, they even place it in the arms 
 of the kingdom, and paint it on their public 
 buildings, and stamp it on their coin, giving as 
 the reason their being descended from the royal 
 prophet David. The harps which these people 
 use are considerably larger than ours, and have 
 generally the strings of brass, and a few of steel 
 for the highest notes, as in the clavichord. The 
 musicians who perform on it keep the nails of 
 their ringers long, forming them with care in the 
 shape of the quills which strike the strings of 
 the spinnet. The number of the strings is fifty- 
 four, fifty-six, and even sixty; though we do 
 not find that among the Jews, those of the pro- 
 phets, cithera, or psaltery, exceeded ten. I had 
 a few months since (by the civility of an Irish 
 gentleman) an opportunity of seing one of their 
 
 1 Dante lived about A.D. 1300. 
 
 harps ; and after having minutely examined the 
 arrangement of its strings, I found it was the 
 same which, with double the number, was intro- 
 duced into Italy a few years ago, though some 
 people here (against every shadow of reason) 
 pretend they have invented it, and endeavour to 
 make the ignorant believe that none but them- 
 selves know how to tune and play on it. And 
 they value this art so highly, that they ungrate- 
 fully refuse to teach anyone. 
 
 But to return to the tuning of the harp. I 
 will, to assist those who wish for information on 
 the subject, give the following instructions : — I 
 begin by saying, that the compass of the fifty- 
 eight strings which are stretched on it, compre- 
 hend four octaves and one tone, not major and 
 minor, as some have imagined ; but, as I have 
 said before, in the manner of keyed instruments. 
 To proceed: the lowest string, both for B 
 natural and B flat, is double C in the bass ; and 
 the highest is D in alt. Wishing now to tune 
 for B fiat, the sixteen lowest strings on the left 
 hand are to be distributed according to the com- 
 mon diatonic scale, and the fourteen opposite to 
 them on the right hand side (leaving aside, how- 
 ever, the unisons D and A) are to be of the 
 chromatic scale, conformable in its nature to the 
 said diatonic. The fifteen ascending strings 
 that follow these are to be tuned to the diatonic 
 scale, according to the manner of the sixteen 
 lowest notes on the left side ; and thirteen that 
 follow next above the first sixteen perform the 
 office of the lowest ones on the right side. ' 
 
 When it is desired to play on B natural, 
 the flat B's of each diatonic are to be taken 
 away and put in both the chromatics in the 
 places of B naturals, and these are to be put in 
 the places of the diatonic, both on the left and 
 right side. 
 
 This method was recommended by the inven- 
 tor for the convenience and facility which it 
 gives to the fingers of both hands, particularly in 
 performing diminutions and extensions. We 
 find among the above mentioned strings, five 
 times C, 5 D, 4 E, 4 F, 4 G-, 4 A, 4 B flat, 4 B 
 natural, four unisons of D, and four of A, four 
 diesis of C, four diesis of F, four diesis of G-, and 
 four flats of E, which make in all fifty- eight 
 strings. There are besides wanting for the per- 
 fections of the various harmonies, the four 
 diesis of D, the four flats of A, for which, in 
 those airs that require them, we make use of 
 their unisons among the chromatic strings, 
 which unisons greatly increase the facility of 
 the diminutions, as clearly appears in practice, 
 a facility that is chiefly produced by the distri- 
 bution already explained." 
 
 "The harp is so like the epigonium and simi- 
 con, that we may reasonably assert that it is 
 one of them. Nor do I think that those who 
 affirm that the strings were stretched in the 
 same manner and proportion on them as on it 
 were far wrong. Now, these instruments were 
 not introduced till after people had begun to 
 play in concert, and this method of placing the 
 strings is more ancient. If any doubt should 
 arise in your mind whether the harp may be 
 tuned like the lute, or like keyed instruments, 
 the recollection of what I have said upon that 
 subject, will, undoubtedly, remove it. I will 
 
 1 See the diagram on the next page. 
 
DIAGRAM OF GALILEO'S SCALE OF THE HARP, 
 
 With two rows of strings, as used in Italy in his time. 
 
 TEMPERAMENTO DELl/ AEPA. 
 Acuto. 
 
 Parte 
 
 14 
 
 
 I 
 
 «.LI 
 I 
 
 
 mh 
 
 
 â^ 
 
 ! S 
 
 mn _ 
 
 tt$ _ 
 
 7"* _ 
 
 
 Destra. 
 
 D. del 
 
 C. cc. 
 
 B. bb. 
 
 A. aa. 
 G. g. 
 F. f. 
 
 E. e. 
 
 D. d. 
 
 C. c. 
 
 B. b. 
 A. a. 
 
 g- 
 
 f. 
 E. 
 d. 
 
 X. c. 
 h. 
 
 a. 
 X. G. 
 
 ITTJ. 
 It* 
 
 X. F. 
 12. E. 
 
 D. 
 X. C. 
 
 li. 
 
 A. 
 
 X. T. 
 
 X.FF. 
 
 12. EE. 
 
 DD. 
 
 1. 
 2. 
 
 4. 
 
 6. 
 
 8. 
 10. 
 12. 
 14. 
 16. 
 18. 
 20. 
 22. 
 24. 
 26. 
 28. 
 
 30. 
 32. 
 
 34. 
 36. 
 
 38. 
 40. 
 42. 
 44. 
 46. 
 48. 
 50. 
 52. 
 54. 
 56. 
 
 Parte Sinistra. 
 
 3. X. C. cc. 
 
 5. blih. 
 
 7. A. aa. 
 
 9. X. G. g. 
 
 11. X. F. f. 
 
 13. i2. e. 
 
 15. D. d. 
 
 17. X. C. c. 
 
 19. Mi. 
 
 21. A. a. 
 
 23. X. g. 
 
 25. X. f. 
 
 27. Í2. e. 
 
 29, d. 
 
 31. c. 
 
 33. b. 
 
 35. a. 
 
 37. G. 
 
 39. F. 
 
 41. E. 
 
 43. D. 
 
 45. C. 
 
 47. B. 
 
 49. A. 
 
 51. T. 
 
 53. FF. 
 
 55. EE. 
 
 57. DD. 
 
 58. CC. 
 
 Ŵt 
 
 r 
 
 i 
 
 
 
 
 ITW 
 
 n 
 
 "I 
 
 *L. 
 i i 
 
 !l 
 
 fêLU 
 
 Ju 
 
 14 
 
 4 
 
 Grave. 
 
1242 
 
 THE MUSICAL NOTATION OF THE ANCIENT BRITONS, 
 
 I 
 
 not pass over in silence the fault some have 
 attempted to find with the lute, when, without 
 any reason, they say that a keyed instrument 
 is more perfect (in its harmonies) than any other 
 kind, and consequently than the lute. How far 
 this is from the truth may be clearly under- 
 stood from what has been said in relation to the 
 tuning of the intervals to the invention and 
 origin of modern instruments. I say that from 
 the harp, considering its resemblance in name, 
 in form, and in numbers, disposition, and ma- 
 terials of its strings (though the professors of 
 that instrument in Italy say that they have 
 invented it), the harpsichord probably had its 
 rise, an instrument from which were formed 
 almost all the other keyed instruments. 1 
 
 According to Galileo's scale of the harp 
 with two rows of strings, it was played 
 with the right hand in the treble, and the 
 left hand in the bass ; as the diatonic 
 row of strings in the treble is on the right 
 side down to the centre of the instru- 
 ment, and continued from that point on 
 the left side in the bass, the notes of the 
 scale on the opposite side being the acci- 
 dentals. 
 
 The invention of the Welsh triple harp, 
 with three rows of strings, naturally fol- 
 lowed \ for, as music advanced, the incon- 
 venience of being circumscribed within the 
 limited compass of the diatonic scale on 
 either side of the instrument (as seen in 
 Guido's diagram of the harp, with two 
 rows of strings) would soon be felt; there- 
 fore, the diatonic scale was extended on 
 each side to the full extent of the harp, 
 with a centre row of accidentals, accessible 
 from either side. The ample resources 
 thus attained by the invention of the triple 
 harp, as being so far in advance of any 
 other instrument hitherto known, gave a 
 powerful impetus to the progress of music 
 in the Principality, and may go far to 
 account for the superior beauty, in an 
 artistic point of vie\^ of the national 
 music of Wales over that of any other 
 country. 2 However, the science of music 
 having so rapidly advanced within the last 
 century, rendered it absolutely necessary 
 
 < J Vincentio Galileo (Galilei) was a noble Floren- 
 tine, and father of the great Galileo, and a profi- 
 cient in music, being an excellent performer on the 
 lute. 
 
 2 British history mentions one, Blegyioryt, a king 
 of Britain, about one hundred and ninety-nine years 
 before Christ, who was a great master of instru- 
 mental music, and upon that account called the 
 God of Harmony. Amianus Marcdlinus, who flou- 
 rished about three hundred and eighty years af fcer 
 Christ, tells us that the tribe of Britons, called 
 bards, sung in well-made compositions to the lyra 
 (commonly translated a harp) the heroic acts of 
 their great men.— Anc. Brit. Mus. 
 
 that still further improvements should be 
 made in the harp, in order to admit of 
 modern music being played upon it. The 
 difficulty of playing upon the inner row of 
 strings of the triple harp in rapid passages, 
 gave rise to the invention of the pedal 
 harp, which was an immense improvement, 
 in a musical sense, upon any former inven- 
 tion, as it admits of the most rapid modu- 
 lation into every key, and enables the 
 performer to execute passages and combi- 
 nations that w T ould not have been dreamt 
 of previously. Another remarkable ad- 
 vantage has been attained by this inven- 
 tion : namely, the reduction in the number 
 of strings to one row, which not only 
 enables the performer to keep the instru- 
 ment in better tune, but to use a thicker 
 string, and thus attain a quality of tone, 
 which, for mellowness and richness, may 
 be compared with that of any other instru- 
 ment in existence. 
 
 Having explained, to the full extent of 
 my power, the nature of the contents of 
 the ancient Welsh manuscript, I now 
 conclude, with the insertion of a transcrip- 
 tion of another of the tunes contained in 
 it (page 1115) — Gosteg Davy del Athraw — 
 on account of its great singularity and 
 evident antiquity. It is composed in one 
 of the twenty-four measures — Corfiniwr; 
 and I may as well state that these measures 
 do not appear anywhere in the music of 
 Wales after the date to which the manu- 
 script alludes (a.d. 1100) — a circumstance 
 which I consider most fortunate; for, 
 although most ingeniously contrived, and 
 well adapted to the purpose for which 
 they were intended, at that early period, 
 nevertheless, had such rules remained in 
 force, they would have had the effect of 
 rendering our national music intensely 
 monotonous and uninteresting, and would 
 have thoroughly destroyed all freedom of 
 imagination in musical composition. In- 
 stead of which, the national music of 
 Wales is remarkable for its beauty of 
 melody, richness of harmony, and regular- 
 ity of construction, as well as for its 
 variety of expression, such as pastoral 
 simplicity, touching plaintiveness,and war- 
 like boldness — the latter being, -perhaps, 
 its most characteristic feature. 
 
 JOHN THOMAS 
 
 (Pencerdd Gwalia). 
 
 London, 1869. 
 
GOSTEG DAVYDD ATHRAW 
 
 Moderato. 
 
 CoRYmwR.— 11001011.— Is-gywair. 
 
 
 -^ 1 — , ■ 
 
 1 
 
 MS 
 
 4— J 1- 
 
 ^3^3= 
 
 4 i — |: 
 
 2^=g: 
 
 Ŵ 
 
 *- 
 
 î=W: 
 
 fe 
 
 
 ^O^q: 
 
 
 ^- ^ 
 
 BS 
 
 =; 
 
 
 
 *- 
 
 H3 jTjn 
 
 zz\zzzzzz^ 
 
 * ^= ^= ^ 
 
 Wÿ^ T ^w^^§^^ 
 
 
 ra^fe^EEfeEteÌ=^=3 
 
 ^—^T0- 
 
 i ®M jH M !-+ 
 
 *=$=&- 
 
 *- *- :ÿ£ *~^t Ŵ Ŵ ^= w- * -^= *- ^t 
 
 i 
 
 II. 
 
 ^h^ i ■* m — — h — 
 
 n 
 
 e^K8< 
 
 fesfe 
 
 i&n&p^à 
 
 ì&* 
 
 îiít^ 
 
 »^-h>->i-p-i- 
 
 1 
 
 ^SSMä 
 
 =£=£=^=+^=1= 
 
 =ra 
 
 is 
 
 1 1 
 
 ^t zjzr v~ zyz *z?z z+z zgz zjz*- 1- zjz 
 
 ZzfczztZf^ZZZZZZZZZ\TZZT ^ 
 
 Uz^^^^^z^^z^^t^^z^^^^i^z^ 
 
 S=fc=} 
 
 ^S 
 
 R=J^=tF=ft 
 
 eeie: 
 
 1 — \--ì 
 
 3=3=1 
 
 I z*z* ?- zgz JZZjZ zgz zwz Z+ZZJiZ z$z z*z w- W= 
 
 A — « 
 
 
 brtf^ 
 
 3— =J==l- 
 
 
 
 -I — ; — 
 
 * 
 
1244 
 
 THE MUSICAL NOTATION OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 -=j: 
 *- 
 
 
 =|: 
 
 Í=F 
 
 S=^^ 
 
 i^zz : 
 
 :^= 
 
 ^ 
 
 III. 
 
 
 
 
 ^ëSS^ 
 
 z=|: 
 
 í 
 
 #- -3" ^t 
 
 
 | ^ 1^— ,« « J lŵ «— ;« I*? J W \<0— \B \9 J 1— Ŵ rtìP 1— «- 
 
 ^Ì .3= *- 3 s ŵ * ^- -st -^ ŵ V *- ^ ^- .^i .^ 
 
 IV. 
 
 í > 
 
 îSii^^^§3^^Sa^5^^Sfetìë^S 
 
 
 
 =t= 
 
 t=* 
 
 Ŵ 
 
 :^ 
 
 zj ~j J zzz zzfz^rzzj 3-j =zgjzzz|z=s^| 
 
 #-" 3= 
 
GOSTEG DAVYDD ATHRAAY. 
 
 1245 
 
 j=t==S3twf 
 
 
 
 i— =3h — =j^t^n==i===j-i — =j=]-l=j-i — =j^-=j=3=====!=l I =j=! — =t 
 
 t=t 
 
 
 1~T— TTt 
 
 V. 
 
 3=3= *--^i ^::^= -^ŵ ^j^i * ^ 
 
 
 =4=1 
 
 Öz^=i==^z=] 
 
 5 :=* 
 
 pp — [ T : 
 
 
 
 ^^^z1^^L^i^^d^^=|«=^=lE3=1^z1§==4==3^=^==1=^== 
 — 1« — 10 — 1« 1*-»— ì« — 10— )0 m— L i0 10 — 10 1 — i— 10 — i— 1 — 
 
 -s-^t -3= ^ 0^Ŵ 0^ 3= -ÿt -3= ^ 
 
 *" -0= 
 
 S*3 
 
 P** 
 
 Í5=tq-- 
 
 =3=îfcsS: 
 
 ^=m 
 
 S^SEÖ 
 
 VI. 
 
 ■*-*- 
 
 eee3^ 
 
 
 ^S 
 
 
 =0= 
 
 =0= *" 
 
 ^=^==3=9= 
 * =*= 
 
 ±t 
 
 qzü 
 
 =0= =^: 
 
 
 ìtr^ 
 
 ^^^=^S^z±ÿz 
 
 03^^^^=^ 
 
 *=0t 
 
 ^=03=»^=- 
 
 !P 
 
 =J: 
 
 =1: 
 
 a -, =0= 
 
 =0= 
 
 W 
 
 :s|: 
 
 3± 
 
 -^: 
 
 W^^^^^^s^ ^^^^^^^^ 
 
 ^i iÿ: ^ * i^t * .*= 0Z ^i :^ 
 
 
1246 
 
 THE MUSICAL NOTATION OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 VII, 
 
 ^tÉjÊ^jpäjÊjâ^ 
 
 feâ*zd=3*=±= 
 
 zjz zjz *>- 5 Zÿl 
 
 
 3=t 
 
 :zi: 
 
 zÿz ZJZ 
 
 
 
 ==4 
 
 =*— ì 
 
 1 ^ : 
 
 *- ^: 
 
 Ẅ 
 
 -3=ä 
 
 
 *=t| 
 
 w ^ s^ «^ 
 
 :g= ^i * *- i: * g= gfc zT- -<T- *~ *~ zgz * ^. ^t 
 
 VIII 
 
 
 Ŵ 
 
 fc *- *- :g= * 
 
 Ŵ 
 
 g 
 
 Mz^zzzz^jtJ^zzar. 
 
 
 =t 
 
 *t 
 
 ^t 
 
 ÎÜIPÌ 
 
 :=zzj: 
 
 =1= 
 
 ^=^==j=^=rr 
 
 
 3= ^L ^F ^' .üí w-zjz :öz :ÿz zjE *~ wr ^z wf' :#t ~ -^ 
 
 zfz^fcz^*ttz±^^ 
 
THE MUSICAL NOTATION OF THE ANCIENT BRITONS. 
 
 1247 
 
 h i 1 pgj 
 
 
 IX. 
 
 _§__i 
 
 q— 
 
 -it zgz 
 
 ^=5=:^: 
 
 3 
 
 1 
 
 ^ 
 
 ^t 
 
 I 
 
 
 
 BE 
 
 33=* 
 
 2=t 
 
 
 
 Moderato. 
 
 ^ìg^ẅ^ẅ^Sŵ^^^^ŵfc^^^^- 
 
 ^Í3 
 
 q=_fe: 
 
 2S 
 
 I I q= — I — I- 
 
 -*- -é- zÿz *- 
 
 ^t 
 
 f\ — _____ 
 
 E-S 
 
 1 
 
 3 
 
 P^P 
 
 -^-d — !— zd — ^ - -»M — ër- + 
 
 ^= 
 
 fe^^^P?i^S^^ 
 
 3í3^p^8 
 
 S 
 
 Ẅ=_S=Ö 
 
 FÎ 
 
 T=3 
 
 atÄfcíö 
 
 S=Sí 
 
 l_=^q=qq: 
 
 ^^=ẅ 
 
 *" i- _gt #-^t _it _^= :gt *" ẅ^ _5t *- 4t 
 
 ERRATA. 
 For Bartholomon, read Barthelemon. 
 Page 1208. — " Musurgia seu praxes musicce. Iliv.s primo quce Instrumentis agitur certa ratio, ah 
 
 Ottomaro Luscinio Argentino duobus Libris absoluta. Argenioraii apud loannem Schottum, Anno 
 
 Christi, 1536." 
 Page 1209. -Viol da Braccia. 
 
A LIST OF SUBSCRIBERS' NAMES. 
 
 "Andreas o Fôn," Mold. 
 
 Bain, James, Esq., 1 Haymarket, London, S.W. 
 
 Banks, B. W, Esq., Bidgebourne, Kington, Here- 
 fordshire. 
 
 Bebb, Mr. Evan, Llanfair, Welshpool. 
 
 Bell, Mr. Edward M.,a Manager of Tin-plate 
 Works, Coatbridge. 
 
 Bennet, Nicholas, Esq., Glan'rafon, Trefeglwys, 
 Montgomeryshire. 
 
 Bevan, Thomas., Esq. (Caradawc), Abergavenny. 
 
 Bowen, Bev. H. P., Grove villa, Brentwood, Essex. 
 
 Bowen, H., Esq., Menai street house, Beaumaris. 
 
 Breece, Edward, Esq., solicitor, Portmadoc. 
 
 Breese, Mr. John, tailor, Dolfach, Llanbrynmair. 
 
 Caleb, Mr. D., Milestone house, Merthyr Tydfil. 
 
 Cartwright, Mr. Edward, 4 South Castle street, 
 Cardiff. 
 
 Chambres, P. H., Esq., Llysmeirchion, Denbigh. 
 
 Cooper, A., Esq., 181 Fleet street, London. 
 
 Colendy, Bev. Derwent, Hamwell Bectory, Middle- 
 sex. 
 
 Conway, W., Esq., 11 Chapel Walks, Manchester. 
 
 Davies, Edward, Esq., Dolcaradog, Machynlleth. 
 
 Davies, Bobert, Esq., surgeon, Llanfairtalhaiarn. 
 
 Davies, J., Esq., H. M. Office of Works, Whitehall 
 place, London. 
 
 Davies, D., Esq., Maesffynnon, Aberdare. 
 
 Davies, Jesse Conway, Esq., M.D., Holywell. 
 
 Dawkins, — , Esq. , Pont y pridd. 
 
 Davies, D., Esq., 2 Queen's square, Bristol. 
 
 Davies, W., Esq., sculptor, 208 Euston Boad, 
 London. 
 
 Davies, D., Esq., Ystrad, Pont y pridd. 
 
 Davies, Bev. J., Independent minister, Cardiff. 
 
 Davies, Mr. W., (Teilo), Medical Hall, Llandilo. 
 
 Davies, E. W., Esq., 21 Trafalgar Boad North, 
 Egremont, Birkenhead. 
 
 Davies, Bev. John, Henry's Mount, Haverfordwest. 
 
 Davies, Mr. J. J., (Ieuan Ddu), Alltwen, Pontar- 
 dawe. 
 
 Davies, Bev. E. T., Independent minister, Abergele. 
 
 Davies, Mr. Evan (Myfyr Morganwg), Pont-y- 
 pridd. 
 
 Davies, Mr. Thomas, {Dewi Wyn o Essyllt), Dinas 
 Powis, Cardiff. 
 
 Davies, Mr. D., Pen y ffynnon, Llangeler, :Car- 
 marthen. 
 
 Davies, Bev. D., Independent minister, Horeb, 
 Morriston. 
 
 Davies, D., Esq., Wenallt, Llangeitho. 
 
 Davies, Mr. Thomas, weaver, Cynwyd, Corwen. 
 
 Davies, Mr. D. B., bookseller, Eaton, Town, Swan- 
 sea. 
 
 Davies, Mr. Griffith, bookseller, Ystalyfera. 
 
 Davies, Mr. William, bookseller, Aberdare. 
 
 Davies, Mr. David, bookseller, Machynlleth. 
 
 Davies, Mr. William, Bethel, near Bala. 
 
 Davies, Mr. Eleazar, Gellifor, near Buthin. 
 
 Davies, Mr. Thomas, Dyserth, near BhyL 
 
 Davies, David E, Esq., Portland street, Aberys- 
 twyth. 
 
 Davies, Bev. John, High street, Aberdare. 
 
 Davies, Mr. W., printer, Dean street, ditto. 
 
 Evans, Bev. Owen, Calvinistic Mthodist Minister, 
 Mostyn, Holywell. 
 
 Edisbury, Mr. J. T., chemist, Wrexham. 
 
 Edwards, Joseph, Esq., 40 Bobert street, Hamp- 
 stead Boad, London. 
 
 Edwards, Thomas, Esq., Prenbrigog, Argoed, near 
 Mold. 
 
 Edwards, Bev. J. C, Ingoldswell Bectory, Lincoln- 
 shire. 
 
 Edwards, Bev. Thomas Wynne, vicar of Bhuddlan. 
 
 Edwards, Mr. Edward H., draper, Abergele. 
 
 Edmonds, Mr. Thomas, at 24 Old Haymarket, 
 Liverpool. 
 
 Edwards, Mr. Thomas, Darrenlas, Mountain Ash, 
 Aberdare. 
 
 Edwards, Bev. G., Llangadfan Bectory, Welshpool. 
 
 Edwards, Mr. Edward, bookseller, Aberystwyth. 
 
 Elias, John B., Esq., Pentraeth, Anglesea. 
 
 Ellis, Bobert, Esq., Cae coch, near Carnarvon. 
 
 Evans, Mr. William, schoolmaster, St. George, 
 St. Asaph. 
 
 Evans, Mr. Ellis, Ebenezer, near Caernarvon. 
 
 Evans, Mr. T. T. {Lluestwr), Aberarth, Aberaeron. 
 
 Evans, Mr. Oliver, Bont uchel, Buthin. 
 
 Evans, Mr. John, " Prince of Wales," Kenfig hill. 
 
 Evans, Mr. D., tanner, Machynlleth. 
 
 Evans, Bev. D., Llansantffraid, Corwen. 
 
 Evans, Mr. Thomas P., Ystrad, Caerphilly, Cardiff. 
 
 Evans, Thomas, Esq., 252 Falkner street, Windsor, 
 Liverpool. 
 
 Evans, — , Esq., Mansion house, Brecon. 
 
 Evans, Bev. J., Talgarth, Breconshire. 
 
 Evans, Bev. J., Pen y sarn, New Quay, Cardigan- 
 shire. 
 
 Evans, Mr. Ebenezer, Nantglyn, Denbigh. 
 
 Evans, Mrs. M. A., Upper Wharf, Brecon. 
 
 Evans, Mr. Philip, bookseller, Cwmdar, Aberdare. 
 
 Evans, Mr. Edward, bookseller, Bhymney. 
 
 Evans, Mr. Evan, flannel merchant, Dolobran, 
 Dinas Mawddwy. 
 
 Evans, Mr. David, Stamp Office, Bala. 
 
 Evans, Mr. Humphrey, Llanrhaiadr, Oswestry. 
 
 Evans, Mr. William, 8 Sun street, Exmouth street, 
 Birkenhead. 
 
 Evans, Mr. Thomas, 45 Lord street, Liverpool. , 
 
 Evans, Mr. Francis, bookseller, Pwllheli. 
 
 Evans, Bev. Thomas, Bock, Blackwood. 
 
 Everett, Mr. Samuel Lloyd, Golden Eagle Esta- 
 blishment, Mold. 
 
 Evans, Rev. D.. the Bectory, Bala. 
 
 Foulkes, Mr. Bobert, Vale street, Denbigh. 
 
 Foulkes, Bev. John, Buthin. 
 
 Freeman, Mr. John, Nant-y-glo, Tredegar. 
 
 Games, Mr. Walter, bookseller, Hopkinstown, 
 
 Pontypridd. 
 Griffiths, Mr. John, Pen y caeau, Aberdaron, 
 
 Pwllheli. 
 Griffith, Mr. John LI., Stanley house, Holyhead. 
 Griffith, Mr. E., Templeton, Narberth. 
 Griffith, John, Esq., Church street, Egremont, 
 
 near Birkenhead. 
 Griffith, Mr. John, Plastirion, ç ; Llanberis, near 
 
 Carnarvon. 
 Griffiths, Mr. H. [Olan A/on), Cwmavon. 
 
I m 
 
 m 
 
 W 
 
 NAMES OF SUBSCRIBERS. 
 
 Griffiths, Thomas Taylor, Esq., F.R.C.S., Wrex- 
 ham. 
 Griffiths, Griffith, Esq., Portmadoc. 
 Griffith, H. Davies, Esq., Caerhûn, Conway. 
 Griffith, Mr. Daniel, ironmonger, Aberdare. 
 Griffiths, Rev. D., Bethel, Port Dinorwic, Bangor. 
 Griffiths, Mr. Daniel (Brythonfryn), Swansea. 
 Griffiths, Mr. John, New street, Mold. 
 Griffith. Mr. David, bookseller, Cwmafon, Taibach. 
 Griffith, Mr. E., printer, High street, Swansea. 
 Griffith, Mr. William, stationer, Carnarvon. 
 Griffith, Mr. John O., (loan Ar fori), Carnarvon. , 
 
 Hamer, Mr. Thomas, Llanidloes, Montgomeryshire. 
 Hamer, Mr. Edward, School house, Talywaen, 
 
 PontypooL 
 Hanmer, Sir John, M. P., Bettisfield Park, Whit- 
 church, Salop. 
 Harries, Mr. D., Caeronwy, Taliaris, Llandilo. 
 Harries, Thomas, Esq., Llanelly. 
 Harries, Mr. John, Wist on, Narberth. 
 Harries, W., Esq., Gwendraeth, Llanelly. 
 Hayman, Mr. A., bookseller, Neath. 
 Heaton, Rev. H. C, M.A., vicar of Bettws yn rhos, 
 
 Abergele. 
 Henry, Rev. D. (Myrddin Wyllt), Pen y groes, 
 
 Llandilo. 
 Henry, Thomas, Esq., Neath. 
 Hey wood, Higginbottom, Smith & Co., Messrs., Hyde 
 
 ^road, Manchester. 
 Howell, D., Esq., solicitor, Machynlleth. 
 Howells, Mr. Daniel, Pontardawe, Swansea. 
 Hughes, Thomas, Esq., Ystrad, Denbigh. 
 Hughes, W., Esq., 1 Castle street, Conway. 
 Hughes, Mr. Benjamin, ironmonger, Aberystwyth. 
 Hughes, Mr. W., 10 Albert street, Castlefields, 
 
 Shrewsbury. 
 Hughes, Mr._.7osiah, 237 High street, Bangor. 
 Hughes, Mr. J., (Idanfryn), British school, Amlwch 
 Hughes, Mr. Rowland, bookseller, Ebenezer, near 
 
 Carnarvon. 
 Hughes, Rev. David, B.A., Tredegar. 
 Hughes, Mr. Hugh O., Hafod, near Carnarvon. 
 Hughes, jMr. Robert, Rhydlydan, Pentrevoelas, 
 
 Llanrwst. 
 Hughes, J. G., Esq., 120 Breck road, Liverpool. 
 Hughes, J,, Esq., 33 King street, Chester. 
 Humphreys, R. J., Esq., L. & N. W. R. Engineer's 
 
 Office, Crewe. 
 Hughes, -Mr. R,, Mountain Battery, Holyhead. 
 Hughes, Rev. J., Gwernafield, Holywell. 
 Hughes, Mr. John (loan \Cernyw), Llangerniew, 
 
 Llanrwst. 
 Hughes, Mr. T., 53 Netherfield road, Liverpool. 
 Hughes, Mrs. Bodarborth, Portdinorwic. 
 Hughes, Mr. Thomas, bookseller, Dinas, Pont-y- 
 
 pridd. 
 Huws, Mr. J. W., Llanfaelog, Anglesea. 
 
 Isaac, Rev. D. LI., rector of Llangathan, Llandilo. 
 
 Jamfès, Rev. D. , Panteg Rectory, Pont-y-pool. 
 James, J. Esq., Pentre-mawr, Llanrhystyd, Aber- 
 ystwyth. 
 James, Rev. T. (Llallawg), Netherthong, Hud- 
 
 dersfield. 
 Jarret, G., Esq., Glasfryn, Harrow- on-the-hill. 
 Jenkins, Josiah R., Esq., M. D., Ruthin. 
 Jenkins, J. D., Esq., Rhyd-y-banau, Lampeter. 
 Ihn, Mr. N. P., Pont-y-pridd. 
 gbji, Mj. Thomas, Tỳ pica, Pentyrch, Cardiff. 
 **"' " )olaucothi 
 
 ^H 
 
 Jones, Robert, Esq., 11 Wanse] 
 
 road, London. 
 Jones, Mr. W. B. r 254 Broad wa; 
 Jones, Mr. Benjamin, chemi 
 
 Wickenham. 
 Jones, J. M., Esq., Banc Llug 
 
 Llanrwst. 
 Jones, Rev. J. L., Machen, Newp< 
 Jones, Mr. John, draper, &c.,Pre_ 
 Jones, Rev. O., B. A., Bethesda, 
 Jones, Mr., Cambrian house, Bala. 
 Jones, Mr. Thomas, Geraian, Morri 
 Jones, Rev. E., Corris. 
 Jones, Mr. Edward, 146 Price 
 
 head. 
 Jones, Ellis, Esq., 6 Park View, 
 
 Manchester. 
 Jones, John, Esq., Todmorden. 
 Jones, Edward, Esq. s Heaton house 
 
 Birmingham. 
 Jones, Mr. D., miner, Llanwrin. ^, 
 Jones, Erasmus, Esq., 15 Angel wx 
 
 ton street, London. ^ e - 
 
 Jones, R. G., Esq., Bethesda, Mert? te 
 Jones, J. G., Esq., Llansantffraid, òi 
 Jones, Mr. Ẃ., Cardigan Arms, Ca 
 Jones, Rev. Owen, Calvinistic Mft 
 
 Llandudno. 
 Jones, Rev. D. C, Abergwili, Carmartil 
 Jones, J. J., Esq., Trecynon, Aberdare. 
 Jones, Daniel, Esq., Croes Fawr, Most 
 Jones, Rev. B. Rhys, Prestatyn, Rhyl. 
 Jones, Rev. Edwin, 40 High street, Abe: 
 Jones, Mr. N. M., Highland Place, Abe 
 Jones, Rev/.R. Llystyn, Bryniau Alma 
 
 Bangor. 
 Jones, D. M., Esq., 6 Alma Terrac 
 
 Tydvil. 
 Jones, Mr. G., Cefn-ger-y-grug, Aberhos 
 
 chynllath. 
 Jones, Mr. John, Talhaiarn Cottage, Abe: 
 Jones, Rev. N. A., 3 Crescent, Taunto 
 
 shire. 
 Jones, Mr. Robert, printer, Bala, 
 Jones, Mr. T.,G, Nant-y-ffin, Ystra» 
 
 Swansea. Á, 
 
 Jones, Rev. J. LI., Penclawdd, % 
 Jones, Rev. Francis, Calvinist 
 
 ter, Aberdovey. 
 Jones, Rev. O., Vicarage, Pent: 
 Jones, Rev. R., B. D., Llangan 
 Jones, Rev. W., Cae-llwyd, Peri 
 Jones, S., Esq., Tan-y-bwlch, L 
 Jones, Mr. Isaac, Camrau, 
 
 Asaph. 
 Jones, Mr. N. , Derwen Fawr, Bontuc 
 Jones, Mr. J. C. (Garadog o Faldwyn 
 Jones, J. D., Esq., A. R. C. P. S., Rutfl 
 Jones, W., Esq.. Llangollen, 
 Jones, Mr. Owen, Rhipyn-llwyd, Lla' 
 
 2 copies. 
 Jones, Mr. D. W. , stationer, Llandilo. 
 Jones, Mr. John, bookseller, Cwmtwrch, Swansea 
 Jones, Mr. Robert, grocer, Shrewsbury. 
 Jones, Mr. John, bookseller, Aberayron. 
 Jones, Mr. Henry, druggist, Llanfechell. 
 Jones, Mr. Hugh, printer, Mold. 
 Jones, Mr. John, bookseller, Carneddi. 
 Jones, Mr. Robert, bookseller, Be, 
 Jones, Mr. John, 88 High 
 Jones, Mr. J 
 Jon 
 
 HE sgagg 
 
 H9K 
 
SfSsa 
 
 ESSE 
 
 ' ' 
 
 NAMES OF SUBSCRIBERS. 
 
 "Waenfar/r, Carnarvon, 
 draper, Llangollen, 
 ^ld Meeting, Mill street, Aber- 
 
 GalltfoeL Llanberis. 
 FKersal view, Pendleton, Manches- 
 
 Iward, Wrexham. 
 
 !, British School, Glyn Dyfrdwy, 
 
 ['an-y-bwlch, Llangeitho. 
 Jawddwy, Bagillt. 
 [Owen, Bryn Owen, Borth, Cardi- 
 
 3sq., Cambria Cottage, Smethwick, 
 
 I J. W., Llanbrynmair. 
 
 |orge, 41 Union street, Liverpool. 
 5mas, Morriston, Swansea. 
 
 Llanrhystyd. 
 ^s, Esq., Victoria Iron Works, Mon- 
 
 3., Graig fach, Trefforest, Pont-y- 
 
 ^ etrys bach, Gwaethfa Wlân, Pont- 
 flanelly. 
 
 Tohn, (loan Mynwy), Tregaron. 
 iDavid, bookseller, Stone street, Llan- 
 
 FRees, bookseller, Merthyr Tydvil. 
 'Owen, joiner, Newborough. 
 iOwen, Market Place, Llangefni. 
 :v. R., Egremont, Birkenhead. 
 Rev. W*. P., Llangynwyd Vicarage, 
 
 Mr. J. D., Harp Inn, Mountain Ash, 
 
 s. 
 organ, Esq., barrister- at-law, 43 Chester 
 
 London, S. W. 
 LAmbrose, Esq., Rhyl. 
 Yard, Esq., 184 Falkner street, Liver- 
 
 (Fos Clwyd), Ystalyfera, Swansea. 
 p:, Gwladgarwr Office, Aberdare. ' 
 JWesley, 30 Mount Pleasant, 
 
 r olverhainpton. 
 le%v Tredegar, Bedwellty, Mon- 
 
 [., 11 Milner Terrace, Upper 
 ler, 12 Tithebarn street, Liver- 
 John Whiteford, Esq., F. S. A., Scot. 
 r. A., Copenhagen, 16 Royal Circus, 
 
 , John, Esq., Aberystwyth. 
 . Capt., 2 Cavendish Terrace, Stanwix, 
 r Carnsle. 
 Minshall, Mr. Isaac, 12 Grosvenor Square, All Saints, 
 
 Manchester. 
 Morgan, Rev. H. A., Jesus College, Cambridge, 
 "lorgan, Mr. Thomas, [Llyfnwy), Llangynwyd. 
 ■irgan, Mr. John, Rupert Lane, Everton, Liver- 
 coL __ 
 
 ird, Dyffiyn, Blerionethshire. 
 '^ way S tation, Conway. 
 Lberdare. 
 
 Morgan, Mr. Morgan, Aman Iron Works, Llanelly. 
 Morris, Mr. H., jun. [Avaon Eryri), Llanberis. 
 Morgans, Mr. Thomas, cashier, Brymbo iron works 
 
 "Wrexham. 
 Moms, Evan, Esq., Cadwgan Place, Aberayron. 
 Moms, Mr. E. R,, N. & S. Whales Coal and Lime 
 
 Office, Welshpool. 
 Morris, William Williams, Esq. (Afaon). Llanberis. 
 Morgan, Thomas Owen, Esq., Aberystwyth. 
 
 Nash, D. W., Esq., Brandon Villa, Cheltenham. 
 Nicholas, Rev. Thomas, M. A., PH. D., F. G. S., 
 London. 
 
 O'Brien, J. Greeves, Esq., Ystrad Rhondda, Gla- 
 morganshire. 
 
 O'Donnatan, "W. S., Esq., Foxcroft House, Portar- 
 lington. 
 
 Oliver, Mr. John, Llanfynydd, Carmarthen. 
 
 Oliver, Rev. H., B. A., Pont-y-pridd. 
 
 Owen, B. J., Esq., 2 Cornwallis street, Liverpool. 
 
 Owen, Rev. R. H., The Parsonage, Llanerchymedd. 
 
 Owen, Rev. W. Hicks, Rkyllon, St. Asaph. 
 
 Owen, J., Esq., Glogue Slate Quarry, New Castle 
 Emlyn. 
 
 Owen, Rev. John, Thrussington, Leicester. 
 
 Owen, Mr. R., British School, Oswestry. 
 
 Owen, Mr. O., Tan'rallt, Carnarvon. 
 
 Owen, Rev. R. Llugwy, Acrfair, Ruabon. 
 
 Owen, Rev. Philip, Ceryg y druidion, Corwen. 
 
 Pany, Mr. Robert, Blueperis, near Carnarvon. 
 
 Parry, Rev. Henry, Bylchau, near Denbigh. 
 
 Parry, Rev. John, Calvin. Methodist College, Bala. 
 
 Parry, Mr. Thomas, Faenol Bropor, St. Asaph. 
 
 Parry, Mr. R., 19 Prospect Villa, Abergavenny. 
 
 Parry, Rev. Richard (Ghvalchmai), Llandudno. 
 
 Pany, Mr. Robert, bookseller, Festiniog. 
 
 Peters, Rev. John, Independent College, Bala. 
 
 Peers, Joseph, Esq. , Ruthin. 
 
 Phillips, Rev. G., Baptist Minister, Builth. 
 
 Phillips, Sir Thomas, Cheltenham. 
 
 Phillips, Rev. Morgan (Apeiros), Aberaman, Aber- 
 dare. 
 
 Phillips, Mr. P. D., Church street, Merthyr 
 Tydvil. 
 
 Pierce, Mr. Ellis, lllis o'r Nant), Dolyddelen. 
 
 Prichard, Rev. John, D. D., Llangollen. 
 
 Price, W., Esq., Glantwrch, Swansea Vale. 
 
 Price, Mr. R., jun., Gwastad-goed, Cemaes, 
 Machynlleth. 
 
 Price, W., Esq., 4 Castle street, Abergavenny. 
 
 Price, Mr. J., Blaenau, Llangernyw. 
 
 Pierce, William, Esq., Ty'n y coed, Towyn, near 
 Abergele. 
 
 Price, Mr. William, bookseller, Blaenau, Mon- 
 mouthshire. 
 
 Pritchard, O., Esq., Tregaian, Anglesea. 
 
 Pughe, Mr. Evan R., Towyn, Merionethshire. 
 
 Pryse, AV., Esq., Prospect House, Pembroke Dock. 
 
 Pryse, Mr. Robert John, Cae'Lleppa, Bangor, 
 
 Rees, Rev. Thomas, D. D. , Swansea. 
 
 Rees, Mr. William, 50 King street, Carmarthen. 
 
 Rees, Mr. D. R., Talbot, Aberayron. 
 
 Rees, Mr, Josuah, Llwyn Dafydd, near New Quay. 
 
 Rees, John, Esq., Meugoed, Caerphilly, Cardiff. 
 
 Rees, Mr. R. LI., Ffosdigariad, near Lampeter. 
 
 Rees, Mr. D. (ab Tudur), Aberaeron. 
 
 Rees, H., Esq., Plas Tudno, Llandudno. 
 
 Richards, Mr. John, Brogynin. 
 
 i gway, Mr. W. , 169 Piccadilly, London. 
 
NAMES OF SUBSCRIBERS. 
 
 Roberts, Edward, Esq., Solicitor, St. Asaph. 
 Roberts, Mr. D., Baoneirig, Llanbedr, Ruthin. 
 Roberts, Mr. David, bookseller, Leg, street, Oswestry. 
 Roberts, Mr. David, bookseller, Taliesin. 
 Roberta, Mr. 11. T., Rlnwbryfdir, Festiniog. 
 Roberts, Mrs. Catherine, liethesda. 
 Roberts. Mr. W. Wilson, Nefyn. 
 Roberts, Mr. H., Brynrhys, Llansantffraid. 
 Roberts, Mr. John, draper, Henllan, Denbigh. 
 Rogers, D., Esq., Ystalyfera, Swansea. 
 Rowland, Rev. L. J., Dolcaeran, Llangeitho. 
 Rowlands, Mr. J. 11., Haisau, Glandinorwic Slate 
 
 Works, Clwt y bont, Carnarvon. 
 Rowlands, Mr. J. H., Dinas Maẁddwy. 
 Rowlands, John, Esq. {Hasan), Dinorwic, Carnarvon. 
 Roberts, Rev. R., Fron, Carneddi, Bethesda. 
 Roberts, Mr. D., Heol Spencer, Coity, Bridgend. 
 Roberts, Mr. N., schoolmaster, Clawdd-newydd, 
 
 Ruthin. 
 Roberts, Rev. R. , Plas yn Bonwm, Corwen. 
 Roberts, Mr. Rhys, bookseller, Morriston, Swansea- 
 Roberts, Mr. John, Tir Llannerch, Llansantffraid, 
 
 Corwen. 
 Roberts, Rev, J., Independent Minister, Neath. 
 Roberts, Mr. W. J-, (Givilym Cowlyd), Llanrwst. 
 Roberts, Mr. R, P., Rhyd-y-ven, Corwen. 
 
 Sattler, Dr. Ernest, Fluntern, near Zurich, Swit- 
 zerland. 
 
 Saunders, Rev. D., Abercarn, Newport, Mon- 
 mouthshire. 
 
 Spurrel, Mr. William, bookseller, Carmarthen. 
 
 Stephens, Thomas, Esq., Merthyr Tydvil. 
 
 Taylor, Hemy, Esq., The Chestnuts, Sparkbrook, 
 near Birmingham. 
 
 Thomas, Rev. D. R., Cefn Rectory, St. Asaph. 
 
 Thomas, Rev. Thomas, D. D., The College, Pont 
 y pooí 
 
 Thomas, John, Esq. {Pencerdd Gwalia), London. 
 
 Thomas, Robert, Esq., at 17 Back Garm, Liver- 
 pool. 
 
 Thomas, Mr. W., Manager of CwmamanjCollieries, 
 Aberdare. 
 
 Thomas, J. E., Esq., 11 Park street, Westminster. 
 
 Thomas, Rev. W. EL, Fochriw, Pontlottyn, Tre- 
 degar. 
 
 Thomas, Mr. David, relieving officer, Carnarvon. 
 
 Thomas, Mr. Hugh, Bruntuch, near Carnarvon. 
 
 Thomas, Mr. R. P., 3 Ormsby Terrace, Criccieth, 
 near Portmadoc. 
 
 Thomas, Thomas, Esq., Ffos-y-ffin, Gelliwen, near 
 St. Clears. 
 
 Thomas, Robert, Esq., Penrhiwgaled, near Aber- 
 ayron. 
 
 Thomas, Mr. John, bookseller, Tredegar. 
 
 Thomas, Mr. Robert, bookseller, Bethania, Festiniog. 
 
 Thomas, J. W., Esq., Napllwyd, Cwmaman. 
 
 Thomas; Rev.W., Independent Minister, Mold. 
 
 Thomas, Mr. W., Manchester House, Llandyssul. 
 
 Thomas, Rev. W. Independent Minister, Gwynfe, 
 Llangadock. 
 
 Thomas, Mr. Isaac, stonemason, Henllan, near Den- 
 bigh. 
 
 Thomas, Mr. David, Tabernacle Row, Landore, 
 Swansea. 
 
 Thomas, Rev. D., Llandysilio, Narberth. 
 
 Thomas, E., Esq., 72 Great Crosshall street, Liver- 
 pool 
 
 Thomas, Mr. Evan, tea dealer, Aberavon, Taibach. 
 
 Timmins, Samuel, Esq., F.R.S.L., Elvetham Lodge, 
 Birmingham. 
 
 Tregellis, S. Pridcaux, Esq., LI. D., G Portland 
 Square, Plymouth. 
 
 Vaughan, Mr. Jonkin, Aberffrwd, Aberystwyth. 
 
 Victoria House Library, 47 London Road, Liver- 
 pool. 
 
 Vine, James B., Esq., School House, Rhyl, 
 
 Waymouth, Fred., Esq., PH. D., Plas ynLlysfaen, 
 Abergele. 
 
 Williams, John, Esq., Mayor of Beaumaris. 
 
 Williams, Watkin, Esq., M. P., 8, Fig-tree Court, 
 London. 
 
 Williams, Ignatius, Esq., The Grove, Bodfarry. 
 2 copies. 
 
 Williams, Mr. W. Rees, Bodelwyddan, St. Asaph. 
 
 Williams, Mr. Isaac. Vale street, Denbigh. 
 
 Williams, Mr. D. (Dewi Glan Llyfnwy), Maesteg. 
 
 Williams, Mr. Howell, Pont-rhyd-yr-oen. 
 
 Williams, G., Esq., Great George street, Liverpool. 
 
 Williams, Lewis, Esq., barrister, 4, Mitford street, 
 Everton, Liverpool. 
 
 Williams, D., Esq., Hamilton road, Everton, Liver- 
 pool. 
 
 Williams, Rev. R., D. D., Broad Chalks Vicarage, 
 Salisbury. 
 
 Williams, W., Esq., solicitor, Bala. 
 
 Williams, W., Esq., Llwyn-y-bettws, Tremadoc. 
 
 Williams, R., Esq., Kavelock terrace, Welshpool. 
 
 Williams, Rev. James, Quimper, Finisterre, France. 
 
 Williams, Mr. W., Taibach, Glamorganshire. 
 
 Williams, Mr. /W., Great North Parade, Milford 
 Haven. 
 
 Williams, Rev. R., (Trebor Mai), Llanrwst. 
 
 Williams, Mr. W., (Carw Coch), Stag Inn, Tre- 
 cynon, Aberdare. 
 
 Williams, Mr. Thomas, Tŷ ucha'r llyn, Corwen. 
 
 Williams, Rev. W. C, Groeswen, Pont-y-pridd. 
 
 Williams, Mr.W., (Creuddynfab), Llandudno. 
 
 Williams, Rev. J. H., Llangadwaladr, Anglesea. 
 
 Williams, Rev. R. (EwfaMôn), London. 
 
 Williams, Mr. Howell, Pantygerdinan, Aberdare. 
 
 Williams, Mr. D., Blare street, Bala. 
 
 Williams, Rev. R., Rhyd-y-croesau Vicarage, Os« 
 westry. 
 
 Williams, Rev. W. W., Menai-fron, Carnarvon. 
 
 Williams, Lewis, Esq., Pout-y-beren, Llanelly, 
 
 Williams, Rev. H. C. (Hyioel Cernyw), .Baptist 
 Minister, Corwen. 
 
 Williams, Mr. R., Tan-y-fron, Llansannan. 
 
 Williams, Rev. W., Calvinistic Methodist Minister, 
 Corwen. 
 
 Williams, Mr. Thomas, Neuadd, Treleach, Carmar- 
 then. 
 
 Williams, Mr. D., stationer, High street, Cardigan. 
 
 Williams, Mr. John, bookseller, Montpelier Ter- 
 race, Neath. 
 
 Wuliams, Mr. Thomas, Rock, Ailtwen, Swansea. 
 
 Williams, Mr. Phillip, bookseller, Aberystwyth. 
 
 Williams, Mr. David, Tŷ Ddewi, Dinorwic. 
 
 Williams, Rev. Griffith, Tal-y-sarnau, Merioneth. 
 
 Williams, Mr. William, shoemaker, Yspytty. a 
 
 Williams, Mr. W. Cwmceiliog, near Llandilo. 
 
 Williams, Rev. D., Dylife Parsonage, Llanbrynmair. 
 
 Williams, Mr. Benjamin, schoolmaster, Llan- 
 geitho, Cardiganshire. 
 
 Williams, Edward, Esq., M.D., Wrexham. 
 
 W r ynne, Brownlow Wynne, Esq., Garthewin, Aber- 
 gele. 
 
 DENBIGH: PKINTED BY THOMAS GEE. 
 
Published hi Tioo Volumes, Cloth boards, price £1 13s. 1 Qd.j half calf, price £1 17s. Of?.; mid 
 
 full calf, price £1 19s. Od. 
 
 AN 
 
 ENGLISH AND WELSH 
 
 DICTIONARY, 
 
 ADAPTED TO THE PRESENT STATE OF SCIENCE AND LITERATURE ; 
 
 IN WHICH 
 
 THE ENGLISH WORDS ARE DEDUCED FROM THEIR ORIGINALS, AND EXPLAIN! 
 BY THEIR SYNONYMS IN THE WELSH LANGUAGE. 
 
 By DANIEL SXLYAN EVANS, Eector op Llanymawddwy. 
 
 The English and Welsh Dictionary, by the Rev. D. S. Evans, has now reached its sixth part, and 
 maintains its place, as it well deserves, in public estimation. The scientific terms are rendered into i 
 Welsh in this work with far greater care and skill than has been hitherto attempted, and a large portion 
 of them are altogether new. We have no doubt that Mr. Evans 5 Work will be considered one of o 1 ua 
 standard works of reference. — Arcliceoioyia Cambrensis. 
 
 We have no hesitation in saying that if the forthcoming parts will be equal to the first and second 
 will be far superior to any similar work in our language. We are aware that this is strong languag ; s 
 but an attentive comparison of a few pages of its contents with those of the best works we have willful 
 satisfy the most incredulous that we are not saying too much. The gettiug up is highly creditable > ■'. 
 Mr. Gee. We wish the undertaking the most abundant success. — Principality. 
 
 The English and Welsh Dictionary, by the Rev. P. S. Evans, is a work that is everywhere well spoken 
 of.— Carnarvon Herald. 
 
 In the Press, and will be jJiiblisJied hi Two Volumes, price £1 8-s. Od. in boards to Subscribers. 
 
 THE 
 
 NATIONAL DICTIONARY 
 
 OP THE 
 
 WELSH LANGUAGE, 
 
 WITH ENGLISH AND WELSH EQUIVALENTS : 
 
 TO WHICH WILL BE TltElIXED 
 
 A GEAMMAE OE THE WELSH LANGUAGE. 
 
 BY W. OWEN PUGHE, D.C.L., F.A.S. 
 
 The Third Edition, edited and enlarged by Eobert John Pryse. 
 
 The late Dr. William Owen Pughe spent twenty years of his life in reading over old Welsh Manuscripts, 
 and compiling the first edition of this valuable work; and which contained 80,000 words, and 12,000 
 quotations selected from the oldest and best Welsh Authors. In the second edition some thousands 
 more were added, and the work was carefully revised by the talented author, and published in 2 vols, 
 royal 8vo., price £3. This edition again became so scarce that another was found necessary. 
 
 The principal object of the present editor has been to embody all the words which are in the writings 
 of our best Welsh authors from Aneurin Gwawdrydd down to Ieuan Gian Geirionydd. The work there- 
 fore contains, not only all the words which appeared in the last edition of Dr. Pughe's large Dictionary, 
 but many thousands also which are not found in his or in any other Welsh and English Dictionary. In 
 working out this principle, it was found necessary by the editor to include a great number of obsolete 
 words, and of doubtful propriety ; but as they are used by eminent writers, many will natnrally wish to 
 have an explanation of them. The initials of the authors' names are generally added to such words, in 
 order that the student may see who used them. The derivations and explanations given by Dr. Pughe 
 are adopted, as far as they go, and arc deemed correct. Great care has been taken to note every obsolete, 
 low, or doubtful word. A full explanation of the words is given in Welsh also, as well as in English, 
 which gives the work an entirely new phase. 
 
 y '03 
 
LIBRARY OF CONGRESS 
 
 003 125 733 5