ICO
MIRASIPUUUUULL
AATES
LIBRARY
11817
VERITAS
PLURIDEUS UNUSE
ية
UNIVERSITY OF MICHIGAN |
TUEBOR
GALUTIN
SCIENTIA
43/3 J·_5/ 3/3 3.3.3.
OF THE
SI-QUÆRIS PENINSULAM-AMŒNA
CIRCUMSPICE
THE GIFT OF
44413
|||||||||||||
Prof.Samuel L. Bigelow
TERKESTERIT
RATI

IZEN TRAI

Za pake
878
C240
S263
1878
a
Madame E. H. Bigelow
26ommage d'affection
et de la plus haute
admiration.



2. Sauveur
West 2 bingham
Le 14 septembre 1878.

EDUCATIONAL WORKS
!
L. SAUVEUR, Ph.D., LL.D.
OF
INTRODUCTION TO THE TEACHING OF LIVING
LANGUAGES,
INTRODUCTION TO THE TEACHING OF ANCIENT
LANGUAGES,
ENTRETIENS SUR LA GRAMMAIRE,
CAUSERIES AVEC MES ÉLÈVES,
PETITES CAUSERIES,
CAUSERIES AVEC LES ENFANTS,
FABLES DE LA FONTAINE,
LES PENSÉES DE GEORGE SAND. (In preparation),
CHATS WITH THE LITTLE ONES,
THE VADE MECUM OF THE LATINIST.
Thirty
Chapters of Caesar to be learned by heart
and recited every day,
TALKS WITH CAESAR DE BELLO GALLICO,
A WORD FOR WORD RENDERING INTO ENGLISH
OF DE BELLO GALLICO, Book I.,
TALKS WITH AESOP. (Ready January 1st.)
TALKS WITH XENOPHON. (In preparation.)
$0.25
0.25
1.75
- 1.50
-
1.25
- 1.25
1.50
2.50
0.25
- 1.50
0.25
C. JULII CAESARIS COMMENTARII DE BELLO
GALLICO
TALKS WITH CAESAR
DE BELLO GALLICO
Larsbert
L. SAUVEUR, PH.D., LL.D.
SECOND EDITION, REVISED.
BY

NEW YORK
HENRY HOLT
BOSTON
F. W. CHRISTERN
AND COMPANY
f
CARL SCHENнOF
1 8 7 8
COPYRIGHT 1878
BY
LAMBERT SAUVEUR
New York: J. J. Little & Co., Printers,
10 to 20 Astor Place.
PR.
A
FL
Prey.
Samuel L. Bepelan
11.7-85
PREFACE.
THE work which I now offer to teachers and
scholars was announced in my "Introduction to
the Teaching of Ancient Languages." Those who
may use these "Talks with Cæsar" will find a care-
ful reading of that "Introduction" absolutely ne-
cessary, for the "Talks" are the product of a new
method of instruction. I beg that the directions I
have laid down may be scrupulously followed; only
on that condition can I promise success, only on that
condition will the new method have a fair trial. I
am confident that such a test will be conclusive,
and will induce all who make it to enter resolutely
on the path of reform.
I say reform, for this attempt is not an improve-
ment on the old methods, but a radical change.
Past improvements have not succeeded in elevat-
ing the study of the ancient languages, because that
which is radically bad cannot be improved; it must
be destroyed, and a new growth developed. The
old method began with grammar, to which it made
authors subordinate; it proceeded by deduction;
and, thus reversing the true order of things, it was
unnatural and defective to the very root. We, on the
iii
iv
PREFACE.
contrary, following nature, proceed by induction;
we go straight to the master of the language, straight
to Cæsar; from the very beginning we have before
us the Latin, as it were, alive and speaking. The
writers of the language will teach us grammar, and
will fit us, at last, to understand it and to build it
up firmly.
At the end of this volume I have, however, placed
tables of declensions and conjugations. In the
"Introduction to the Teaching of Ancient Lan-
guages," I explain the manner in which pupils
should use those tables, and the care with which
any study of them in the classes should be avoided.
I refer teachers to that work, and again ask them to
be faithful in this respect if they desire success.
This volume contains, besides those tables and
the "Talks with Cæsar," the text of four books
of De Bello Gallico, the translation of the first book,
and also notes on a part of the first book.
My conversation with the author of the "Com-
mentaries" ceases at the twentieth chapter. At
that place I have thought it best to stop, although
it was with regret that I felt I should no longer
have before me that fascinating interlocutor-illus-
trious Cæsar.
I hope that the pupils will, at the end of the
"Talks," experience the same feeling, and that, in
company with their teachers, they will prolong
their conversations with Cæsar to the close of the
"Commentaries."
PREFACE.
V
Those twenty chapters are sufficient to show clear-
ly the method in which the study is to be pursued.
If they have been studied long and thoroughly it will
be easy for the teacher to go farther, and he will
find his pupils ready to ask questions themselves
and to discover in the text all that it has to offer.
They employ a very large vocabulary, and give to
the pupil a wealth of words at least as great as
that found in most of the Grammars and Readers
now in use in schools. This vocabulary is also
very familiar to the pupil; these words are full of
life; their real meaning is, if I may say so, lumi-
nous with the thought of a master of the Latin
tongue. What, in comparison, are the dry bones
of Grammars and Readers!
Out of those twenty chapters a complete syntax
may be deduced.
For instance, in chap. xiii., the
speech of Divico to Cæsar afforded me the oppor-
tunity of making the pupil know-I would rather
say feel the difference of construction between
the oratio rccta and the oratio obliqua—a difficult
point in Latin.
The study of moods, the use of the wonderful
Latin subjunctive, is met and considered before
the scholar is aware of them, at least before he
finds them difficult. From chap. xiii. to the end
of the "Talks" this profound and powerful subject
is not for a moment lost sight of. I am convinced
that no Grammar will obtain, in thrice the time,
such results in the mere knowledge of syntax as
vi
PREFACE.
are assured us by an intelligent and sincere use of
the Natural Method.
If, however, my fellow-teachers desire it, in ano-
ther edition I shall add ten chapters, to complete
the thirty chapters which we require our pupils to
learn by heart and recite constantly.
The text adopted is that of Nipperdey, alrea-
dy followed by Allen and Greenough. The only
alteration has been to change the older forms of
spelling to the recognized classical usage, as this
seemed best for beginners. For example: chap. ii.,
afficicbantur is written for adficicbantur; chap. xii.,
aggressus for adgressus; chap. xx., adolescentiam for
adulesccntiam; chap. xxvi., conjicicbant and sub-
jicicbant for conicicbant and subicicbant.
The translation is literal. It is an attempt to re-
produce the literal meaning, to render faithfully
the thought of Cæsar, and even the Latin form,
in English words. The best editions published
in this country have been consulted, but seldom
copied-chiefly Allen and Greenough, to whose
well-known Grammar occasional reference is made
in the notes. This last, and the admirable English
editions of Moberly and Long, have notes written
with special intelligence and spirit, taking us from
the school-room bench to a region within hearing of
Cæsar's camp, and making the reader feel the force
of the living man.
In translating, the kindred English word is used,
where the meaning allows, so as to point out the
PREFACE.
vii
relationship of the English vocabulary to the Latin.
There must be differences of opinion, where lan-
guages differ so widely, as to what word best repre-
sents the Latin, but it is hoped the very discussion
of differences will promote acquaintance with the
author.
I refer teachers to the "Introduction " above men-
tioned, for the reason which has led me to place
the translation not interlinear with the text, but
toward the close of the book. Scholars should lose
sight of the translation as soon as possible, and
should understand the text by the aid of the text
itself, comprehending the thought of one sentence
by means of its relations to the context.
As to the notes upon the first book, of which only
the beginning appears in this issue, they illustrate
the history and geography briefly; they give also
the leading roots and principal parts of verbs to aid
the pupil in using the derived forms readily.
I have wished to avoid details in these notes, for
according to the character of this method, every-
thing-even the forms of the Latin tongue--must
be found out through the author. In a future edi-
tion I may think it best to omit these notes alto-
gether, or at least those bearing on grammatical
forms. In the meanwhile I cannot too strongly re-
quest the teacher never to teach ex-professo any
point of grammar, except by deducing it from the
text; let him take his grammar lessons from Cæsar
himself.
viii
PREFACE.
One word more concerning the quantities and
accents, which are carefully marked in the text; this
is a novelty in a school edition, and I hope it will be
appreciated by teachers. The authorities followed
are chiefly White and Riddle's Dictionary, and
Roby's Latin Grammar. Disputed points have for
the most part been left unnoticed, even when as in
magnus the authority of some eminent scholars
might be quoted in favor of the long vowel.
For an explanation of details the reader is referred
to Appendix I.
There remains to me the pleasant task of thank-
ing the friends who have aided me in this long and
difficult undertaking, which I could not have accom-
plished alone. My knowledge of the English lan-
guage was too imperfect for such an accurate trans-
lation as I wished. I have therefore intrusted that
task to one of my most faithful and best fitted pu-
pils, one of those rare teachers who comprehend
fully the labor of reform and who are happy to
contribute to its success.
The arduous duties which pressed upon me also
led me to ask the same teacher to arrange the
notes, and to make the necessary researches for
marking the quantities. I regret that I am not
allowed the pleasure of giving her name in this
preface.
Lastly, the proofs of the "Talks" have all been
revised and corrected by my friend, Prof. E. A. Fay,
of the National Deaf-Mute College, Washington,
PREFACE.
ix
D.C. The knowledge which I have thus gained of
his thorough scholarship and complete faith in my
enterprise has led me to invite him to join me in
my future labors in the study and publication of
Latin authors. I am happy that he has granted me
my wish.
Acknowledgments are also due to the publishers,
and especially to those who have had charge of the
printing, for the careful attention they have given
to the very difficult details of the translation and
the quantities of the Latin text.
L. SAUVEUR.
NEW YORK, June, 1878.
N. B.-At the suggestion of several teachers, I have detached
from the present edition the translation into English. In most
cases it will be better for the pupil to acquire his knowledge of the
meaning of the Latin text wholly from the instructor. For those,
however, who wish to study alone, and for those who may need to
supplement the lessons of their teacher, the translation is sold sep-
arately under the title, "A Word-for-Word rendering into English
of De Bello Gallico, Book I,"
C. JULII CAESARIS
COMMENTARII
DE BELLO GALLICO
COLLOQUIA CAESARIANA
C. JULII CAESARIS
DE BELLO GALLICO.
LIBER PRIMUS.
I.
Gallia est omnis divisa in partes tres; quārum
unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui
ipsōrum lingua Celtae, nostra Galli appellantur.
Gallia est omnis divisa in partes tres.
Gallia est divisa.
Gallia est divisa in partes.
Gallia est divisa in partes tres.
Nonne Gallia est divisa?
Gallia est divisa.
Nonne Gallia est divisa in partes?
Nonne Gallia est divisa in partes tres?
Nonne Gallia est omnis divisa in partes tres?
In quot partes est Gallia omnis divisa?
Gallia est omnis divisa in partes tres.
Nonne Gallia est omnis divisa in partes tres,
quarum unam incolunt Belgae?
Nonne Gallia est omnis divisa in partes tres,
quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, ter-
I
2
COLLOQUIA CAESARIANA
tiam qui ipsorum lingua Celtae, Latina Galli appel-
lantur?
Gallia est omnis divisa in partes tres. Nonne?
Ita est.
Harum trium partium Belgae unam incolunt.
Harum trium partium Aquitani aliam incolunt.
Harum trium partium tertiam incolunt qui ipso-
rum lingua Celtae, Latina Galli appellantur.
Nonne harum trium partium Belgae unam inco-
lunt?
Nonne harum partium Aquitani aliam incolunt ?
Belgae Galliam incolunt.
Nonne Aquitani Galliam incolunt?
Nonne Belgae, et Aquitani, et qui ipsorum lingua
Celtae, Latina Galli appellantur, Galliam incolunt ?
Nonne hi omnes Galliam incolunt?
Ego non incolo Galliam.
Tu non incolis Galliam.
Num incolis Galliam?
Non incolo Galliam.
Num incolo Galliam ?
Non incolis Galliam.
Num Caesar Galliam incolit?
Caesar Galliam non incolit.
Belgae Galliae incolae sunt.
Aquitani Galliae incolae sunt.
Tu non incolis Galliam.
Tu non es Galliae incola.
Num Galliam incolimus?
Galliam non incolimus.
DE BELLO GALLICO.
3
Num Caesar Galliae incola est?
Num es tu Galliae incola?
Num sum Galliae incola?
Num sumus Galliae incolae?
Nonne Galliae incolae sunt qui ipsorum lingua
Celtae, Latina Galli appellantur?
Quotam partem Galliae incolunt?
Tertiam partem Galliae incolunt.
Quomodo appellantur ipsorum lingua qui tertiam
partem Galliae incolunt?
Quomodo appellantur Latina lingua?
Quomodo appellantur Caesaris lingua?
Nescio.
Nonne Latina lingua est Caesaris lingua?
Quomodo appellantur Caesaris lingua qui tertiam
partem Galliae incolunt?
Galli appellantur.
Optime.
Quomodo appellantur Ciceronis lingua qui ter-
tiam partem Galliae incolunt?
Nonne Caesaris lingua est Ciceronis lingua?
Caesar Romanus est.
Nonne?
Et Cicero?
Cicero quoque.
Nonne Latina lingua est Romanorum lingua?
Caesar et Cicero Romani sunt.
Num Romani sumus?
Nonne qui tertiam partem Galliae incolunt Roma-
norum lingua Galli appellantur?
Romanorum lingua non est mea lingua.
4
COLLOQUIA CAESARIANA
"
Num est Romanorum lingua tua lingua?
Quomodo appellantur tua lingua qui tertiam par-
tem Galliae incolunt?
Nonne ii Gauls appellantur tua lingua?
Quomodo appellantur Belgarum lingua?
Nescio.
Num Belgarum lingua est Romanorum lingua?
Minime vero.
Nonne tres populi Galliam incolunt?
Qui populi Galliam incolunt?
Belgae, Aquitani, Galli Galliam incolunt.
Hi omnes linguā, īnstitūtīs, lēgibus inter se diffcrunt.
Nonne Belgae, et Aquitani, et Galli, lingua, insti-
tutis, legibus inter se differunt?
Belgarum lingua non est lingua Aquitanorum.
Gallorum lingua non est Belgarum nec Aquita-
norum lingua.
Nonne Caesaris lingua est Romanorum lingua?
Nonne Ciceronis lingua est Caesaris lingua?
Num lingua inter se differunt Cicero et Caesar?
Nonne Demosthenes et Caesar lingua inter se dif-
ferunt?
Nonne Graeca lingua est Demosthenis lingua?
Estne Graeca lingua nostra lingua?
Nonne Romani et Graeci lingua inter se differunt?
Belgae, Aquitani, Galli institutis et legibus inter
se differunt.
Nonne Romani et Graeci institutis et legibus inter
se differunt?
DE BELLO GALLICO.
5
Romanorum instituta non sunt Graecorum insti-
tuta.
Num sunt Romanorum leges Graecorum leges?
Num sunt Belgarum instituta Aquitanorum insti-
tuta?
Num sunt Gallorum leges Aquitanorum leges?
Quomodo hi omnes inter se differunt?
Quae est horum omnium lingua?
Nescio.
Quae sunt horum omnium instituta?
Quae sunt Belgarum, Aquitanorum, Gallorum
leges?
Quae est Caesaris lingua?
Quae est Demosthenis lingua?
Quae est Platonis lingua?
Nonne Plato, Demosthenes, Socrates, Sophocles,
Pindarus Graeci sunt?
Nonne horum omnium lingua est Graeca lingua?
Quomodo appellantur Latina lingua qui Romam
incolunt ?
Quomodo appellantur Latina lingua qui Graeciam
incolunt?
Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, à Belgis
Mátrona et Séquana dividit.
Garumna flumen Gallos ab Aquitanis dividit.
Matrona et Sequana Gallos a Belgis dividit.
Garumna est flumen.
Matrona et Sequana sunt flumina.
Flumen fluit.
6
COLLOQUIA CAESARIANA
Garumna flumen fluit inter Gallos et Aquitanos.
Matrona et Sequana flumina fluunt inter Gallos
et Belgas.
Unum flumen inter Gallos et Aquitanos fluit.
Quod flumen fluit inter Gallos et Aquitanos?
Quae flumina fluunt inter Gallos et Belgas?
Nonne duo flumina inter Gallos et Belgas fluunt?
Quomodo Latina lingua appellantur flumina quae
inter Gallos et Belgas fluunt?
Quomodo Latina lingua appellatur flumen quod
inter Gallos et Aquitanos fluit?
Quomodo appellatur flumen quod Gallos ab Aqui-
tanis dividit ?
Nonne tria flumina omnem Galliam dividunt?
Quomodo appellantur flumina quae omnem Gal-
liam dividunt?
Flumina quae omnem Galliam dividunt Garumna,
Matrona, Sequana appellantur.
In quot partes haec flumina Galliam dividunt?
Nonne Gallia est omnis divisa in partes tres tri-
bus fluminibus?
Quibus fluminibus est Gallia divisa in partes
tres?
Matrona et Sequana fluunt inter Gallos et Belgas.
Garumna fluit inter Gallos et Aquitanos.
Matrona, Sequana, Garumna flumina fluunt in
Gallia.
Hörum omnium fortissimi sunt Belgae, proptércă
quod à cultu atque humanitāte provinciae longissimē
DE BELLO GALLICO.
7
absunt, minimêque ad eōs mercatōrēs saepe commeant,
atque ea quae ad effeminandos animos pertinent
important; proximique sunt Germānīs, qui trāns
Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum ge-
runt.
Omnium Galliae incolarum Belgae fortissimi sunt.
Aquitani, Belgae, Galli Galliam incolunt.
Hi omnes sunt fortes.
Belgae sunt fortiores quam Aquitani et Galli.
Belgae sunt omnium fortissimi.
Horum omnium qui Galliam incolunt Belgae sunt
fortissimi.
Caesar est fortis.
Caesar est fortior quam Cicero.
Nonne Galli sunt fortes?
Nonne Aquitani sunt fortes?
Nonne hi omnes qui Galliam incolunt fortes sunt?
Nonne Belgae sunt fortiores quam Galli et Aqui-
tani?
Nonne Belgae sunt fortissimi omnium incolarum
Galliae?
Suntne Belgae fortiores quam Romani?
Nescio.
Nonne Caesar est fortis?
Estne Caesar fortior quam Annibal?
Quare sunt Belgae fortissimi omnium Galliae inco-
larum?
Propterea quod a cultu atque humanitate provin-
ciae longissime absunt, minimeque ad eos merca-
tores saepe commeant, atque ea quae ad effeminan-
8
COLLOQUIA CAESARIANA
dos animos pertinent important, proximique sunt
Germanis, quibuscum continenter bellum gerunt.
Belgae longissime absunt a cultu atque humani-
tate provinciae.
Belgae a cultu atque humanitate provinciae longe
absunt.
A cultu provinciae longius absunt quam Aquitani
et Galli.
Belgae a provincia longe absunt.
Nonne Belgae longe absunt a cultu provinciae ?
Nonne longe absunt a provincia?
Nonne longissime absunt a Roma?
Nonne ab humanitate provinciae longius absunt
quam Galli?
Nonne fortiores sunt quam Galli?
Quare?
Num Belgae longe absunt a Sequana?
Minime vero; Sequana fluit inter eos et Gallos.
Num Belgae a Matrona flumine longe absunt?
Mercatores ad Gallos, Belgas, Aquitanos com-
meant.
Mercatores ad Belgas non saepe commeant.
Mercatores saepius ad Gallos et Aquitanos quam
ad Belgas commeant.
Ad Belgas minime saepe commeant.
Commeantne mercatores ad omnes Galliae incolas?
Num ad Belgas saepe commeant?
Commeantne saepius ad Gallos quam ad Aquita-
nos ?
Nescio.
DE BELLO GALLICO.
9
Nonne commeant saepius ad Gallos quam ad
Belgas?
Mercatores merces mercantur.
Mercatores merces important.
Mercatores merces in Galliam important.
Ad Gallos, Belgas, Aquitanos merces important.
Mercatores eas merces quae ad effeminandos ani-
mos pertinent in Galliam important.
Mercatores ea quae ad effeminandos animos per-
tinent important.
Nonne ea quae ad effeminandos animos pertinent
mercatores saepius ad Gallos quam ad Belgas im-
portant?
Nonne ea minime saepe mercatores ad Belgas im-
portant?
Nonne mercatorum merces ad effeminandos ani-
mos pertinent?
Nonne animos effeminant?
Num Belgae effeminati sunt?
Nonne fortes sunt?
Nonne provinciae incolae effeminati sunt?
Belgae longe absunt a provincia.
Non longe absunt a Germanis.
Rhenus inter Belgas et Germanos fluit.
Germani trans Rhenum incolunt; Belgae cis Rhe-
num incolunt.
Quod flumen Belgas a Germanis dividit?
Nonne Belgae proximi sunt Germanis?
Quo flumine divisi sunt a Germanis?
Nonne Belgae fortes sunt?
I*
IO
COLLOQUIA CAESARIANA
Nonne bellum gerunt?
Nonne cum Germanis bellum gerunt?
Nonne continenter bellum gerunt?
Num continenter bellum gerere ad effeminandos
animos pertinet?
Num cum Germanis bellum gerere Belgas effe-
minat?
Suntne Germani fortes?
Suntne fortiores quam Belgae ?
Minime vero; omnium fortissimi sunt Belgae.
Dixitne ita Caesar?
Ita dixit.
Minime. Caesar dixit: "Horum omnium (qui
Galliam incolunt) Belgae sunt fortissimi." Sed Ger-
mani Galliam non incolunt.
Suntne Belgae fortiores quam Germani?
Nescio.
Optime.
Belgae et Germani sunt fortes, propterea quod
continenter bellum gerunt.
Quà dễ causă Helvetii quoque reliquos Gallés vir-
tute praccedunt, quod fere quotidianis proeliis cum
Germānis contendunt, cum aut suis finibus cõs pro-
hibent, aut ipsi in cōrum finibus bellum gerunt.
Helvetii sunt Galli.
Reliquos Gallos virtute praecedunt.
Omnes Galli sunt fortes, sed Helvetii sunt fortio-
res quam reliqui Galli; ii sunt omnium Gallorum
fortissimi.
DE BELLO GALLICO.
I I
Suntne Helvetii fortiores quam Belgae?
Minime vero; Caesar dicit: omnium incolarum
Galliae fortissimi sunt Belgae.
Suntne Belgae Galli?
Minime.
Nonne Belgae reliquos Galliae incolas virtute
praecedunt?
Praeceduntne Germanos virtute?
Nonne Caesar Ciceronem virtute praecedit?
Praeceditne Caesar Annibalem virtute?
Praeceditne Caesar Annibalem cultu et humani-
tate?
Qua de causa Helvetii reliquos Gallos virtute
praecedunt?
Nonne bellum gerunt?
Nonne cum Germanis contendunt?
Quomodo?
Proeliis contendunt.
Num proeliis contendere ad effeminandos animos.
pertinet?
Nonne provinciae merces ad animos effeminandos
pertinent?
Nonne Helvetii sunt fortes?
Nonne fortes sunt propterea quod fere quoti-
dianis proeliis contendunt?
Quibuscum contendunt Helvetii?
Cum Germanis contendunt.
Quando?
Cum aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in
eorum finibus bellum gerunt.
12
COLLOQUIA CAESARIANA
Nonne Helvetii Germanos suis finibus prohibent?
Et Belgae?
Belgae quoque suis finibus Germanos prohibent.
Nonne Helvetii ipsi in Germanorum finibus bel-
lum gerunt?.
Et Belgae?
Nonne Germani suis finibus Helvetios prohibent?
Nonne ipsi in Helvetiorum finibus bellum gerunt?
Suntne Germani fortiores quam Helvetii?
Ubi incolunt Helvetii et Germani?
Nonne Rhenus inter Helvetios et Germanos
fluit?
Nonne Rhenus Helvetios a Germanis dividit?
Quae flumina Galliam in tres partes dividunt?
Quod flumen Belgas a Germanis dividit?
Num flumen Rhenus in Gallia fluit?
Nonne flumen Rhenus inter Galliam et Germa-
niam fluit?
Ubi fluit Rhenus?
Ubi fluunt Matrona et Sequana?
Ubi fluit Garumna?
Eōrum una pars, quam Gallos obtinere dictum est,
initium capit à flümine Rhodano; continetur Garum-
nă flūmine, Ōcéano, finibus Belgārum; attingit ctiam
ab Séquanis et Helvetiis flumen Rhenum; vergit ad
septentriones.
Galli unam partem Galliae incolunt.
Galli unam partem Galliae obtinent.
Aquitani aliam partem Galliae obtinent.
DE BELLO GALLICO.
13
Belgae tertiam partem Galliae obtinent.
Galliae una pars est Gallorum.
Galliae alia pars est Aquitanorum.
Galliae tertia pars est Belgarum.
Tres populi Galliam incolunt. Nonne?
Galli unam partem Galliae obtinent.
A Caesare dictum est Gallos unam partem Galliae
obtinere.
Aquitani aliam partem Galliae obtinent.
A Caesare dictum est Aquitanos aliam partem.
Galliae obtinere.
Nonne Belgae tertiam Galliae partem obtinent?
Nonne a Caesare dictum est Belgas tertiam par-
tem Galliae obtinere?
A quo dictum est Gallos unam partem Galliae
obtinere?
A Caesare dictum est.
Nonne a Caesare dictum est Galliam omnem divi-
sam esse in partes tres?
A quo dictum est Galliam esse divisam in partes
tres?
Nonne a Caesare dictum est Belgas, Aquitanos,
Gallos lingua inter se differre?
Num a Caesare dictum est Romanos et Belgas
lingua inter se differre?
A Caesare non dictum est Belgas et Romanos
lingua inter se differre.
Nonne lingua inter se differunt?
Lingua inter se differunt, sed a Caesare non dic-
tum est eos lingua inter se differre.
→
14
COLLOQUIA CAESARIANA
!:
A quo dictum est Belgas, Aquitanos, Gallos le-
gibus inter se differre?
Nonne Caesar dixit hos omnes institutis inter se
differre?
Nonne Caesar dixit Garumnam flumen Gallos ab
Aquitanis dividere?
Nonne Caesar dixit Matronam et Sequanam Gal-
los a Belgis dividere?
Nonne a Caesare dictum est Belgas esse fortissi-
mos omnium Galliae incolarum?
Quis dixit Belgas esse omnium fortissimos?
Quis dixit Belgas a cultu atque humanitate pro-
vinciae longissime abesse?
Nonne Belgae proximi sunt Germanis?
A quo dictum est Belgas proximos esse Germanis?
Nonne Caesar dixit Belgas proximos esse Ger-
manis?
Nonne Germani trans Rhenum incolunt?
Quis dixit eos trans Rhenum incolere?
Nonne Belgae cum Germanis continenter bellum
gerunt?
A quo dictum est eos cum Germanis continenter
bellum gerere?
A quo dictum est Helvetios reliquos Gallos vir-
tute praecedere?
Nonne a Caesare dictum est unam Galliae partem
Gallos obtinere?
Nonne a Caesare dictum est hanc Galliae partem
initium capere a flumine Rhodano?
Ea pars est Gallorum.
DE BELLO GALLICO.
15
Galliae pars quam Galli obtinent a flumine Rho-
dano initium capit.
Rhodanus est flumen.
Rhodanus flumen in Gallia fluit.
Et Garumna flumen?
Garumna quoque in Gallia fluit.
Et Sequana et Matrona?
Nonne Galli a flumine Rhodano initium capiunt?
A quo flumine initium capiunt Galli?
Nonne Caesar dixit Gallos a flumine Rhodano
initium capere?
Galliae pars quam Galli obtinent Garumna flu-
mine, Oceano, finibus Belgarum continetur.
Garumna est flumen.
Oceanus est mare.
Matrona et Sequana sunt Belgarum et Gallorum
fines.
Nonne Caesar dixit Gallos a Belgis divisos esse
Matrona et Sequana?
Nonne haec duo flumina Belgarum fines sunt?
Nonne Galli quatuor fluminibus et Oceano conti-
nentur ?
Quomodo appellantur flumina quibus Galli con-
tinentur?
Appellantur Rhodanus, Garumna, Matrona, Se-
quana.
Nonne haec omnia in Gallia fluunt?
Et flumen Rhenus?
Ubi fluit Rhenus?
Nonne Helvetii Galli sunt?
16
COLLOQUIA CAESARIANA
Nonne Rhenus inter Gallos et Germanos fluit?
Caesar dixit: “Ea pars quam Galli obtinent
attingit etiam ab Sequanis et Helvetiis flumen
Rhenum."
Nonne Galli flumen Rhenum attingunt?
Nonne a Caesare dictum est Gallos flumen Rhe-
num attingere?
Galli quinque flumina attingunt.
Quomodo Latina lingua appellantur haec quinque
flumina?
Appellantur Rhenus, Rhodanus, Sequana, Ma-
trona, Garumna.
Nonne Galli Oceanum attingunt?
Ita sane.
Nonne Caesar dixit Gallos Oceanum attingere?
Ita dixit.
Quibus verbis?
His verbis: "Eorum una pars, quam Gallos obti-
nere dictum est, continetur Garumna flumine, Occa-
no, finibus Belgarum.
Nonne Galli flumen Rhenum attingunt?
Qua ex parte?
Ab Sequanis et Helvetiis.
Attinguntne Sequani et Helvetii flumen Rhe-
num?
Suntne Rheno proximi?
Suntne Germanis proximi?
Quo flumine divisi sunt a Germanis?
Nonne cis Rhenum incolunt ?
Et Germani?
DE BELLO GALLICO.
17
Galliae una pars, quam Galli obtinent, ad septen-
triones vergit.
Nonne a Caesare dictum est partem quam Galli
obtinent ad septentriones vergere?
Ubi sunt septentriones?
En septentriones.
Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur, perti-
nent ad inferiorem partem fluminis Rheni, spectant
in septentrionem et orientem sõlem.
A quibus finibus oriuntur Belgae?
A quo flumine initium capiunt Galli?
Nonne a flumine Rhodano oriuntur Galli?
Nonne a Caesare dictum est Belgas ab extremis
Galliae finibus oriri?
Nonne dictum est Gallos a flumine Rhodano ini-
tium capere?
Pertinentne Belgae ad flumen Rhenum?
Ad quam partem fluminis Rheni pertinent Bel-
gae?
Nonne Caesar dixit eos ad inferiorem partem flu-
minis Rheni pertinere?
Belgae spectant in septentrionem et orientem
solem. Nonne?
Vergunt in septentrionem et orientem solem.
Quo vergunt Belgae?
Quo spectant Belgae et Galli ?
Nonne dictum est Belgas in septentrionem et
orientem solem, Gallos in septentriones spectare?
Spectantne Galli in orientem solem?
18
COLLOQUIA CAESARIANA
Ubi est oriens sol?
En oriens sol.
Ecce oriens sol.
En orientem solem.
Ecce orientem solem.
Ubi est septentrio?
Ecce septentrionem.
Nonne sunt septem triones?
Triones septem sunt.
Nonne Latini dicunt septentriones?
Latini dicunt septentriones et septentrionem.
Quomodo tua lingua appellatur septentrio?
Mea lingua north appellatur.
Quomodo tua lingua appellatur oriens sol?
Mea lingua rising sun appellatur.
Aquitania à Garumna flumine ad Pyrenaeōs mon-
tēs, et eam partem Ōcéani, quae est ad Hispaniam,
pertinet, spectat inter occasum sölis et septentriones.
Nonne Aquitania est una pars Galliae?
Nonne dictum est Aquitanos Galliae unam partem
incolere?
Aquitania a Garumna flumine initium capit.
A quo flumine oritur Aquitania?
A quo flumine oriuntur Galli ?
Ad quos montes pertinet Aquitania?
Nonne a Caesare dictum est Aquitaniam ad Pyre-
naeos montes pertinere?
Nonne Aquitania pertinet etiam ad Oceanum?
Quam ad partem Oceani pertinet Aquitania?
DE BELLO GALLICO.
19
Nonne a Caesare dictum est Aquitaniam pertinere
ad eam partem Oceani quae est ad Hispaniam ?
Estne Oceanus ad Hispaniam?
Est ad Hispaniam.
Rhenus est ad Galliam et Germaniam. Nonne?
Ita est; etenim hoc flumen inter Gallos et Ger-
manos fluit.
Quo spectat Aquitania?
Nonne dictum est, Aquitaniam spectare inter
occasum solis et septentriones?
Ubi est occasus solis?
Ubi est oriens sol?
Ubi sunt septentriones?
Quomodo tua lingua appellatur occasus solis?
20
COLLOQUIA CAESARIANA
II.
Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissi-
mus Orgétorix.
Nonne apud Helvetios nobilissimus fuit et ditis-
simus Orgetorix?
Nonne apud Helvetios longe nobilissimus fuit et
ditissimus Orgetorix ?
Orgetorix fuit nobilissimus. Nonne?
Nonne a Caesare dictum est Orgetorigem nobilissi-
mum fuisse et ditissimum ?
Orgetorix fuit nobilis et dives. Nonne?
Nonne Orgetorix Helvetius fuit?
Fueruntne omnes Helvetii nobiles et divites?
Minime.
Fueruntne fortes?
Fortes fuerunt.
Quis dixit Helvetios fortes esse?
Caesar ita dixit.
Quid dixit Caesar de Helvetiorum virtute?
Dixit Helvetios reliquos Gallos virtute praecedere.
Praecessitne Orgetorix reliquos Helvetios virtute?
Nescio.
Nonne Orgetorix reliquos Helvetios praecessit
nobilitate et divitiis ?
Orgetorigis nobilitas maxima fuit. Nonne?
Orgetorigis divitiae maximae fuerunt. Nonne?
Nonne Caesaris virtus maxima fuit?
Et Belgarum virtus?
DE BELLO GALLICO.
21
Nonne a Caesare dictum est Belgas fortiores esse
quam reliquos Galliae incolas ?
Nonne Orgetorix nobilior fuit quam reliqui Hel-
vetii?
Nonne Caesar dicit hunc nobiliorem fuisse et
divitiorem quam reliquos Helvetios?
Orgetorix ditior fuit quam reliqui Helvetii.
Nonne?
(Latine dicitur: divitior et ditior.)
Apud Helvetios Orgetorix ditissimus fuit.
Longe ditissimus fuit.
Omnium Helvetiorum Orgetorix divitissimus fuit.
(Latine dicitur: divitissimus et ditissimus.)
Is, Marco Messala et Marcò Pisōne consulibus,
rēgni cupiditate inductus, conjūrātiōnem nobilitatis
fecit, et civitati persuasit ut de finibus suis cum
omnibus copiis cxīrent: perfacile esse, cum virtūte
omnibus pracstärent, tõtius Galliae imperiò potīrī.
Nonne Orgetorix conjurationem nobilitatis fecit?
Quare?
Regni cupiditate inductus fuit.
Nonne a Caesare dicitur Orgetorigem civitati
persuasisse ut de finibus suis exirent?
Quomodo Latina lingua appellantur Orgetorigis
cives?
Helvetii appellantur.
Quid persuasit Orgetorix Helvetiis?
Quare?
Regni cupiditate inductus fuit.
22
COLLOQUIA CAESARIANA
}
Nonne Caesar bellum gessit in Gallorum finibus?
Ita sane.
Fuitne Caesar regni cupiditate inductus?
Nonne Hannibal bellum gessit in Romanorum.
finibus?
Ita.
Fuitne Hannibal inductus regni cupiditate?
Ita.
Immo vero: odio in Romanos inductus fuit.
Etenim a Cornelio Nepote scriptum est Hanni-
balem ipsum dixisse: "Pater meus, Hamilcar,
puerulo me, in Hispaniam imperator proficiscens
Carthagine, Jovi optimo maximo hostias immolavit.
Me ad aram adduxit, et jurare jussit nunquam me
in amicitia cum Romanis fore. Id ego jusjurandum
patri datum conservavi.”
Intelligisne id quod scripsit de Hannibale puerulo
Cornelius Nepos?
Non intelligo.
Intelligisne id quod scripsit Caesar de Belgarum
et Helvetiorum virtute?
Intelligo.
Nonne Cornelius Nepos Latinus fuit?
Nonne Cornelii Nepotis lingua fuit Caesaris
lingua?
Ita sane.
Hannibal Hamilcaris filius fuit. Intelligisne?
Intelligo.
Nonne Hamilcar Carthaginiensis fuit?
Nonne Hamilcar, Hannibalis pater, imperator fuit?
DE BELLO GALLICO.
23
Nonne Caesar Romanus imperator fuit?
Nonne hic, Roma profectus, bellum gessit in
Gallia?
Hamilcar, Carthagine profectus, in Hispania
bellum gessit. Intelligisne?
Hamilcar, imperator Carthaginiensis, in His-
paniam profectus est. Nonne?
Hic Carthagine profectus est.
Nonne?
Eo tempore, Hannibal puerulus erat. Intelligis?
Nonne Hamilcar Jovi optimo maximo hostias.
immolavit?
Juppiter optimus et maximus est. Nonne?
Juppiter deus est. Nonne?
Nonne Mars et Apollo dii sunt?
Vesta dea est. Nonne?
Tu es homo; homo sum; homines sumus. Nonne?
Juppiter deorum et hominum pater est. Intelligis?
Nonne Juno deorum regina est?
Apud Publium Virgilium Maronem Juno ita lo-
quitur:
<<
Divûm incedo regina, Jovisque
Et soror et conjux.”
Intelligis?
Nonne Hamilcar Hannibalem filium ad Jovis
aram adduxit?
Nonne Hannibalem jurare jussit?
Juravitne Hannibal?
Quid juravit?
Juravit nunquam se in amicitia cum Romanis
fore.
24
COLLOQUIA CAESARIANA
}
|
Fuitne unquam in amicitia cum Romanis Han-
nibal?
Nunquam in amicitia fuit cum Romanis.
Hannibal ad aram Jovis jusjurandum patri dedit.
Nonne?
Nonne Hannibal id jusjurandum conservavit?
Ita sane.
Nonne Orgetorix et Helvetiorum nobiles jura-
verunt?
Juraverunt vero.
Nobiles cum Orgetorige juraverunt.
Nonne?
Orgetorix et nobiles una juraverunt: conjura-
verunt omnes.
Quando?
M. Messala et M. Pisone consulibus.
Apud Romanos Marcus Messala et Marcus Piso
consules fuerunt.
Nonne?
Fuitne Caesar consul?
Fuitne Cicero consul?
Nescio.
Nonne scis Catilinam apud Romanos conjura-
visse?
Ita sane.
Nonne Catilina, Marco Tullio Cicerone consule,
conjuravit?
Ita est.
Catilina, Caio Antonio et M. T. Cicerone con-
sulibus, conjurationem fecit. Intelligis?
Cicero consul quattuor orationes habuit in Cati-
linam. Nonne?
DE BELLO GALLICO.
25
Quid persuasit Helvetiis Orgetorix?
Eis persuasit ut de finibus suis exirent.
Nonne persuasit eis ut cum omnibus copiis
exirent?
Quid dixit Orgetorix Helvetiis?
Dixit perfacile esse totius Galliae imperio potiri.
Qua de causa?
Cum virtute omnibus praestarent.
Praestabantne omnibus virtute Helvetii?
Orgetorix ita dixit.
Dixitne Caesar Helvetios virtute omnibus prae-
stare?
Minime vero.
Nonne Helvetii reliquos Gallos virtute praeces-
serunt?
Ita.
Nonne ita dixit Caesar?
Ita sane, at dictum est quoque a Caesare Belgas
omnibus Galliae incolis virtute praestare.
Praestiteruntne Belgae Helvetiis virtute?
Ita.
Num perfacile fuit totius Galliae imperio potiri?
Minime.
Nonne ab Orgetorige dictum est Helvetiis per-
facile esse totius Galliae imperio potiri?
Ita dictum est.
Mirarisne Orgetorigem ita dixisse?
Minime: Orgetorix orator fuit.
Id hoc facilius cis persuasit, quod undique loci
2
26
COLLOQUIA CAESARIANA
nätūrā Helvetii continentur: una ex parte flumine
Rhino latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium
à Germānīs dividit; altera ex parte monte Füră
altissimō, qui est inter Séquanōs et Helvetiōs; tertiā
laci Lemanno et flumine Rhodano, qui provinciam
nostram ab Helvetiis dividit.
Orgetorix Helvetiis persuasit ut de finibus suis
exirent. Nonne?
Helvetii fortissimi erant et proeliorum cupidi; qua
de causa Orgetorix eis facile persuasit ut de finibus
suis exirent. Nonne?
Nonne Helvetii proeliorum cupidi erant?
Nonne eis ut de finibus suis exirent Orgetorix
facile persuasit?
Qua de causa ?
Propterea quod Helvetii proeliorum cupidi erant.
Facile erat, cum proeliorum cupidi essent, Hel-
vetiis persuadere ut de finibus suis exirent. Nonne?
Orgetorix id facile eis persuasit.
Orgetorix id hoc facilius persuasit, quod undique
loci natura Helvetii continentur.
Qua de causa Orgetorix eis facilius persuasit?
Propterea quod Helvetii loci natura continentur.
Undique loci natura continentur. Nonne?
Nonne a Caesare dictum est Helvetios undique
loci natura contineri?
Continentur una ex parte flumine Rheno, altera
ex parte monte Jura, tertia ex parte lacu Lemanno
et flumine Rhodano.
Quomodo continentur Helvetii una ex parte?
DE BELLO GALLICO.
27
altera ex parte? - tertia ex parte?
Quibus fluminibus continentur Helvetii?
Rheno et Rhodano fluminibus.
Quo monte?
Quo lacu ?
Nonne Rhenus et Rhodanus fluunt?
Fluitne lacus Lemannus?
Nescio.
Miror te nescire; fluuntne lacus?
Lacus non fluunt.
Fluitne lacus Lemannus?
Non fluit.
Ubi fluit Rhenus?
Nonne Rhenus inter Germanos et Helvetios fluit?
Rhenus agrum Helvetium a Germanis dividit.
Ager Helvetius a Germanis divisus est flumine
Rheno. Nonne?
Nonne a Caesare dictum est agrum Helvetium
Germanis divisum esse flumine Rheno?
Estne Rhenus latissimus?
Estne Rhenus altissimus?
Sequana est lata.
Rhenus est latus.
Nonne Rhenus est latior quam Sequana?
Rheni latitudo maxima est.
Nonne?
Estne Rhenus altus?
Nonne Rhenus est altior quam Sequana?
Nonne is est altissimus?
Nonne Rheni altitudo maxima est?
Uter est altior, Rhenusne an Sequana?
28
COLLOQUIA CAESARIANA
Rhenus est altior quam Sequana.
Uter est latior, Rhenusne an Sequana?
Nonne mons Jura est altus?
Nonne mons Jura altissimus est?
Ubi est mons Jura?
Nonne a Caesare dictum est Oceanum esse ad
Hispaniam?
Mons Jura est ad agrum Sequanum et ad agrum
Helvetium. Nonne?
Quomodo divisi sunt Helvetius ager et Sequanus?
Quo monte divisi sunt Helvetii ab Sequanis?
Nonne Caesar dixit Juram esse inter Sequanos et
Helvetios?
Ubi est Rhodanus?
Ubi fluit Rhodanus?
Quo flumine est Romana provincia divisa ab Hel-
vetiis?
Nonne Caesar dixit Belgas longissime abesse a
Romana provincia?
Absuntne longe a provincia Helvetii?
Minime vero: flumen Rhodanus inter provinciam
et Helvetios fluit.
His rebus ficbat, ut et minus lātē vagarentur, et
minus facile finitimis bellum inferre possent; quà
ex parte homines bellandi cupidi magnò dolōre afficié-
bantur.
Quid fiebat?
Fiebat ut et minus late Helvetii vagarentur et
minus facile finitimis bellum inferre possent.
DE BELLO GALLICO.
29
Quibus rebus id fiebat?
His rebus: quod Helvetii loci natura undique
continebantur.
Helvetii minus late vagabantur et minus facile
bellum inferebant finitimis, propterea quod loci
natura undique continebantur. Nonne?
Helvetiis finitimi erant Germani, Sequani, pro-
vinciae incolae. Nonne?
Num late vagabantur Helvetii?
Nonne late vagabantur Romani?
Nonne late vagandi Helvetii cupidi erant?
Esne cupidus late vagandi?
Nonne Helvetii cupidi erant belli finitimis in-
ferendi?
Num facile bellum finitimis inferebant?
Nonne Helvetii bellum inferebant in Germanorum
fines?
Nonne Germani bellum inferebant in Helvetiorum
fines?
Nonne a Caesare dictum est Helvetios bellum
gerere in Germanorum finibus?
Ita sane; Helvetii bellum gerebant in German-
orum finibus.
Nonne Helvetii cupidi erant belli gerendi in
finitimorum finibus?
Poterantne bellum inferre in horum fines?
Non facile poterant.
Qua de causa?
Propterea quod undique loci natura continebantur.
Nonne magno dolore afficiebantur Helvetii?
30
COLLOQUIA CAESARIANA
Ita sane.
Quare?
Propterea quod, bellandi cupidi, non facile fini-
timis bellum inferre poterant.
Caesar bellandi cupidus erat. Nonne?
Proeliorum cupidus erat.
Helvetii bellandi cupidi erant. Nonne?
Et Belgae?
Et Romani ?
Nonne a Caesare dictum est Helvetios bellandi
cupidos esse?
Nonne ab eo dictum est Helvetios magno dolore
affectos esse?
Prò multitudine autem hominum, et prò glōriā bellī
atque fortitudinis, angustos se fines habere arbitra-
bantur, qui in longitudinem mīlia passuum ducenta
et quadraginta, in latitudinem centum et octoginta
patebant.
Helvetii angustos se fines habere arbitrabantur.
Nonne?
Arbitrabantur angustos se fines habere pro mul-
titudine hominum, et pro gloria belli atque fortitu-
dinis.
Helvetiorum fines in longitudinem milia passuum
CCXL patebant. Nonne?
Eorum fines in latitudinem CLXXX milia pas-
suum patebant. Nonne?
Nonne apud Helvetios hominum multitudo
magna erat?
DE BELLO GALLICO.
31
Nonne Caesar dixit Helvetios reliquos Gallos
virtute praecedere?
Nonne ab eo dictum est Helvetios fere quo-
tidianis proeliis cum Germanis contendere?
Nonne bellandi cupidi erant Helvetii?
Nonne Helvetii omnibus praestabant gloria belli?
Nonne omnibus praestabant gloria fortitudinis?
Eorum fortitudo maxima fuit.
Eorum virtus maxima fuit.
Nonne angusti erant Helvetiorum fines?
Ipsi arbitrabantur suos fines esse angustos.
Quare?
Propterea quod apud eos multitudo hominum erat
magna, atque gloria belli et fortitudinis omnibus.
praestabant.
Quot milia passuum in longitudinem patebant
Helvetiorum fines?
Quot milia passuum in latitudinem?
32
COLLOQUIA CAESARIANA
III.
His rebus adducti, et auctoritate Orgetórigis per-
mōtī, cònstituérunt ea quae ad proficiscendum perti-
nerent comparare, jūmentōrum et carrōrum quam
maximum numerum coëmere, sementes quam maxi-
mās facere, ut in itinere copia frumenti suppeteret,
cum proximis cīvitātibus pācem et amicitiam cònfir-
măre.
Helvetii constituerunt ea quae ad proficiscendum
pertinerent comparare. Nonne?
Qua de causa?
His rebus adducti, et auctoritate Orgetorigis
permoti.
Quibus rebus adducti fuerunt Helvetii?
His rebus: quod loci natura undique contineban-
tur, non late vagabantur, nec facile finitimis bellum.
inferre poterant; atque pro multitudine hominum,
et pro gloria belli et fortitudinis, se angustos fines
habere arbitrabantur.
Fueruntne Helvetii his rebus adducti ?
Ita sane.
Nonne a Caesare scriptum est Helvetios his rebus
adductos fuisse et auctoritate Orgetorigis permotos?
Apud Helvetios Orgetorigis auctoritas magna
fuit. Nonne?
Nonne scriptum est a Caesare nobilissimum fuisse
et ditissimum Orgetorigem?
Quid constituerunt Helvetii?
DE BELLO GALLICO.
33
Constituerunt ea quae ad proficiscendum per-
tinerent comparare.
Comparaveruntne ea quae ad proficiscendum per-
tincbant?
Quae res ad proficiscendum pertinent?
Nonne jumenta et carros coëmere pertinet ad
proficiscendum?
Coëmeruntne Helvetii jumenta et carros?
Haud scio.
Nonne ii constituerunt jumenta et carros coëmere?
Ita.
Quot jumenta et carros constituerunt coëmere?
Jumentorum et carrorum quam maximum nu-
merum coëmere constituerunt.
Constitueruntne sementes facere?
Quot sementes facere constituerunt?
Quam maximas sementes.
Quorsum?
Ut in itinere copia frumenti suppeteret.
Estne scriptum a Caesare Helvetios constituisse
pacem et amicitiam cum proximis civitatibus con-
firmare?
Nonne pacem et amicitiam cum proximis civitati-
bus confirmare ad proficiscendum pertinet?
Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse
duxerunt, in tertium annum profectionem lege con-
firmant.
Ad quas res conficiendas Helvetii biennium sibi
satis esse duxerunt?
2*
34
COLLOQUIA CAESARIANA
Į
Ad coëmenda jumenta et carros, ad sementes
faciendas, ad pacem et amicitiam cum proximis
civitatibus confirmandas.
Eritne satis biennium Helvetiis ad eas res con-
ficiendas?
Nescio.
Arbitrarisne biennium his satis futurum esse?
Ita arbitror vero, propterea quod ipsi biennium
satis esse ducunt.
Nonne ii profectionem confirmant?
Quomodo?
Lege confirmant.
Nonne Caesar dicit quotum in annum profec-
tionem confirment?
Dicit vero.
Quotum in annum profectionem confirmant ?
In tertium annum.
Ad eãs rês conficiendās Orgétorix dēligitur.
Helvetii Orget origem deligunt ad eas res con-
ficiendas. Nonne?
Qui deligunt Orgetorigem?
A quibus deligitur Orgetorix?
Ab Helvetiis deligitur.
Ad quas res conficiendas est Orgetorix delectus?
Orgetorix ad eas res conficiendas quae ad pro-
ficiscendum pertinerent delectus est.
Is sibi legationem ad civitates suscepit. In eō
itinere persuadet Castico, Catamantalóedis filio, Sé
quanō, cūjus pater rēgnum in Séquanīs multōs annõs
DE BELLO GALLICO.
35
obtinuerat, et à senatu populi Romānī amicus appel-
lātus erat, ut rēgnum in civitate suă occuparet, quod
pater ante habuerat; itemque Dumnórigi Haeduo,
frātrī Divitíaci, qui cò tempore principātum in civi-
tāte obtinēbat ác maximē plēbī acceptus erat, ut idem
cōnārētur persuadet, cíque filiam suam in mätri-
mõnium dat.
Orgetorix persuasit Castico ut regnum in civitate
sua occuparet.
Is persuasit Dumnorigi quoque ut conaretur reg-
num in civitate sua occupare.
Casticus Sequanus erat.
Dumnorix Haeduus erat.
Castici civitas est Sequana civitas; Dumnorigis
autem civitas est Haedua.
Quando Castico et Dumnorigi persuadet Orge-
torix ?
In suo itinere ad civitates.
Cujus filius erat Casticus?
Catamantaloedis filius erat.
Cujus frater erať Dumnorix?
Divitiaci frater erat.
Nonne Castici pater regnum in Sequanis obti-
nuerat?
Nonne a Caesare dictum est Castici patrem reg-
num in Sequanis obtinuisse?
Quamdiu regnum in Sequanis Castici pater ob-
tinuerat?
Nonne Caesar dixit eum multos annos regnum
obtinuisse?
36
COLLOQUIA CAESARIANA
Quo nomine appellatus erat a senatu populi
Romani Castici pater?
Nonne Caesar dixit eum a senatu populi Romani
amicum appellatum esse?
Castici pater regnum occupaverat in Sequanis.
Nonne?
Occupatne regnum Casticus?
Non occupat regnum.
Occupabitne regnum?
Nescio.
Nonne Orgetorix ei persuasit ut regnum occu-
pet?
Ita sane.
Nonne pater Castici regnum in civitate sua
habuerat?
Ita sane.
Habetne regnum Casticus?
Regnum non habet.
Habebitne regnum?
Nescio.
Estne Casticus regni cupidus?
Nonne arbitraris eum regni cupidum esse?
Arbitror eum regni cupidum esse.
Nonne Orgetorix Castico persuasit ut regnum
occupet?
Et Dumnorigi?
Item Dumnorigi persuadet.
Nonne Dumnorix principatum obtinebat in civi-
tate sua?
Quo tempore?
DE BELLO GALLICO.
37
Eo tempore cum Orgetorix ad civitates iter fecit.
Quis obtinebat principatum eo tempore in Se-
quana civitate?
Nescio.
Nonne Castici pater regnum obtinebat in hac
civitate?
Non obtinebat regnum eo tempore, sed multos
annos regnum obtinuerat.
Dumnorix maxime plebi acceptus erat. Nonne?
Num Caesar dicit Divitiacum maxime plebi ac-
ceptum fuisse?
Minime.
Arbitrarisne Caesarem maxime Galliae incolis
acceptum fuisse?
Nonne Orgetorix maxime plebi acceptus erat?
Nonne Orgetorix filiam suam in matrimonium
dedit?
Cui dedit?
Perfacile factú csse illīs probat cōnāta perficere,
proptérca quod ipsc suac civitatis imperium obtentūrus
esset: nõn esse dubium, quin tōtīus Galliae plūrimum
Helvēti possent; sẽ suïs cõpiīs suóque cxercitù illīs
rēgna conciliatūrum cönfirmat.
Orgetorix persuasit Castico et Dumnorigi ut
regnum in civitatibus suis occupare conarentur.
"Id perfacile factu est," inquit Orgetorix.
"Perfacile est," inquit Orgetorix, "conata per-
ficere."
Arbitrarisne perfacile fuisse ea conata perficere?
38
COLLOQUIA CAESARIANA
Non arbitror perfacile fuisse ea conata perficere.
Arbitrarisne fuisse perfacile regnum occupare?
Nonne Orgetorix Castico et Dumnorigi probat id
perfacile esse?
Probat vero; Orgetorix orator est.
Quomodo probat id perfacile esse?
"Perfacile est," inquit Orgetorix, "propterea
quod ego meae civitatis imperium obtinebo."
Obtinebitne Orgetorix imperium suae civitatis?
Nescio.
Nonne ille dixit non esse dubium quin totius
Galliae plurimum Helvetii possent?
Ita dixit.
Eratne dubium num totius Galliae plurimum Hel-
vetii possent?
Helvetii totius Galliae non plurimum poterant ;
etenim a Caesare dicitur Belgas totius Galliae
plurimum potuisse; hi fortissimi omnium fuerunt.
Nonne Orgetorix confirmat se Castico et Dumno-
rigi regna conciliaturum esse?
Ita est.
Quomodo?
Suis copiis et suo exercitu.
Fueruntne magnae Orgetorigis copiae?
Fuerunt maximae; etenim a Caesare dictum est
illum ditissimum fuisse.
Häc oratione adducti, inter se fidem et jusjurandum
dant, et régnō occupātō, per très potentíssimos āc fir-
míssimōs populōs, totius Galliae sesė potīri posse spērant.
DE BELLO GALLICO.
39
Casticus et Dumnorix Orgetorigis oratione ad-
ducti sunt.
Cujus oratione adducti sunt?
Inter se fidem et jusjurandum dant.
Orgetorix et Casticus et Dumnorix conjurationem
faciunt. Nonne?
Conjurant. Nonne?
Jurant. Nonne?
Casticus et Dumnorix ducti sunt ad jurandum.
Nonne?
Nonne cum Orgetorige jurant?
Nonne inter se fidem dant?
Helvetii, Sequani, Haedui potentissimi et fortis-
simi sunt. Nonne?
Nonne hi omnes bellandi cupidi sunt?
Occupantne regnum Orgetorix, Dumnorix, Cas-
ticus?
Regnum non occupant.
Conabunturne regnum occupare?
Conabuntur vero, et regno occupato, totius Galliae
sese potiri posse sperant.
Sperant se tota Gallia potituros esse. Nonne?
(Latine dicitur: se et sese.)
(Latine dicitur: Gallia potiri et Galliae potiri.)
40
COLLOQUIA CAESARIANA
IV.
Ea res est Helvetiis per indicium enuntiäta.
Quae res est Helvetiis enuntiata?
Scisne quae res Helvetiis enuntiata sit?
Nescio quae res iis enuntiata sit.
Dicitne Caesar quae res Helvetiis enuntiata sit?
Minime.
Erras. Nonne a Caesare dictum est Orgetorigem
sibi legationem ad proximas civitates suscepisse ?
Dictum est.
Helvetii Orgetorigem miserunt, qui pacem et
amicitiam cum proximis civitatibus confirmaret.
Nonne?
Ita sane.
Confirmavitne Orgetorix pacem et amicitiam
cum proximis civitatibus?
Minime.
Quid fecit ille?
Nonne scis quid Orgetorix fecerit?
Haud scio.
Miror te nescire. Nonne scriptum est a Caesare
Orgetorigem cum Castico et Dumnorige conjura-
visse ?
Ita scriptum est.
Nonne ea res Helvetiis enuntiata est?
Nonne de ea causa magno dolore affecti fuerunt
Helvetii?
Quid fecerunt ii, Orgetorigis conjuratione enun-
tiata?
A
DE BELLO GALLICO.
41
Moribus suis Orgetórigem ex vinculis causam dicere
coëgerunt.
Helvetii Orgetorigem causam dicere coëgerunt.
Nonne?
Quomodo?
Ex vinculis.
Helvetii Orgetorigem in vincula conjecerant.
Nonne?
Ita.
Qua de causa ?
Propterea quod cum Castico et Dumnorige con-
juraverat.
Dicetne causam ex vinculis Orgetorix?
Nescio.
Rumpetne vincla sua Orgetorix?
Haud scio.
(Latine dicitur: vincula et vincla.)
Hunc ex vinclis causam dicere Helvetii coëge-
runt. Nonne ?
Ita.
Qua de causa Orgetorigem ex vinclis causam
dicere coëgerunt?
Moribus suis.
Helvetiorum moribus, qui contra civitatem con-
juraverant ex vinculis causam dicere cogebantur.
Nonne?
Damnatum poenam sequi oportebat, ut igni cremă-
rétur.
42
COLLOQUIA CAESARIANÀ
}
Helvetiorum moribus, Orgetorigem ex vinclis
causam dicere oportebat. Nonne?
Orgetorigem damnatum poenam sequi oportebat,
ut igni cremaretur. Nonne?
Damnabiturne Orgetorix?
Nescio.
Tu nescis utrum futurum sit ut ille damnetur.
necne. Arbitrarisne fore ut damnetur?
Arbitror fore ut damnetur.
Nonne aliqua poena Orgetorigem sequetur?
Nescio utrum aliqua poena illum secutura sit,
necne.
Si Orgetorix damnatus erit, nonne aliqua poena
illum sequetur?
Ita sane.
Nonne aliqua poena damnatum Orgetorigem se-
quetur?
Ita.
Nonne aliquam poenam Orget origem damnatum
sequi oportet?
Ita.
Qualis poena damnatum Orgetorigem sequetur?
Nescio qualis poena Orgetorigem sit secutura.
Nonne igni cremabitur?
Si damnatus erit, igni cremabitur.
Optime. Helvetiorum moribus damnatum Or-
getorigem hanc poenam (ut igni cremaretur) sequi
oportebat.
Dié constitūta causae dictionis, Orgétorix ad jūdi-
cium omnem suam familiam, ad hominum milia de-
DE BELLO GALLICO.
43
cem, úndique coëgit, et omnes clientes obaeratosque
suōs, quōrum magnum numerum habebat, eodem con-
duxit; per eos, nē causam diceret, se eripuit.
Helvetii Orgetorigem causam dicere coëgerunt.
Nonne?
Ii constituerunt diem causae dictionis. Nonne?
Dies causae dictionis constituta fuit. Nonne?
Ita est.
A quibus constituta est dies causae dictionis?
Ab Helvetiis constituta est.
Bene.
Dies causam dicendi ab Helvetiis consti-
tuta est.
(Latine dicitur: dies causae dictionis, dies causam
dicendi, dies causae dicendae.)
Nonne oportebat Orgetorigem causam dicere?
Qua die eum causam dicere oportebat? ·
Die constituta.
Dicetne causam Orgetorix?
Nescio utrum causam dicturus sit, necne.
Estne dubium causam dicturus sit, necne.
Dubium est causam dicturus sit, necne; etenim a
Caesare scriptum est Orgetorigem fuisse omnium
Helvetiorum ditissimum.
Die constituta causae dictionis Orgetorix fuit ad
judicium. Nonne?
Nonne Orgetorix ad judicium magnum Helvetio-
rum numerum conduxit?
Ita.
Estne ita scriptum a Caesare?
44
COLLOQUIA CAESARIANA
"
Ita scriptum est.
Nonne Caesar scripsit Orgetorigem ad judicium
omnem suam familiam conduxisse?
Eratne magna Orgetorigis familia?
Maxima erat.
Estne scriptum a Caesare quanta esset ejus familia?
Scriptum est.
Quanta erat Orgetorigis familia?
Erat ad hominum milia decem.
Estne scriptum unde Orgetorix omnem suam fa-
miliam cogeret?
Unde coëgit eam?
Undique eam coëgit.
Quo coëgit suam familiam Orgetorix?
Ad judicium eam coëgit.
Nonne Orgetorix eodem conduxit omnes clientes
obaeratosque suos?
Dicitne Caesar quo Orgetorix eos conduxerit ?
Caesar dicit quo eos conduxerit Orgetorix.
Quo eos conduxit?
Ad judicium eos conduxit.
A Caesare non dictum est Orgetorigem ad judi-
cium conduxisse clientes obaeratosque suos.
Immo; a Caesare dictum est Orgetorigem ad
judicium suam familiam coëgisse, et eodem con-
duxisse clientes obaeratosque suos.
Recte dicis.
Fueruntne multi Orgetorigis clientes obaera-
tique?
Multi fuerunt.
DE BELLO GALLICO.
45
Num Caesar scripsit quot clientes obaeratosque
Orgetorix haberet ?
Non scripsit quot clientes obaeratosque Orgetorix
haberet.
Nonne scriptum est Orgetorigem eorum magnum
numerum habuisse ?
Ita sane.
Arbitrarisne Orgetorigem causam dicturum esse?
Minime vero.
Dicetne ille causam?
Arbitror illum causam non dicturum esse.
Quid arbitraris eum facturum esse?
Arbitror eum se erepturum esse ne causam dicat.
Quomodo se eripiet ne causam dicat?
Per suam familiam se eripiet, et per clientes
obaeratosque suos.
Estne ita scriptum a Caesare nostro?
A Caesare nostro scriptum est: "Per eos, ne
causam diceret, se eripuit."
Nonne ea re Helvetii magno dolore affecti fuerunt?
Ita sane.
Helvetiorum civitas ob eam rem incitata fuit.
Nonne?
Quae sunt Caesaris verba?
Cum civitas ob eam rem incitāta armīs jūs suum
éxsequi cōnārētur, multitúdinémque hominum ex agris
magistrātūs cōgerent, Orgétorix mortuus est; neque
abest suspicio, ut Helvetii arbitrantur, quin ipse
sibi mortem cõnscīverit.
46
COLLOQUIA CAESARIANA
Fueruntne Helvetii incitati?
Quam ob rem incitati fuerunt?
Incitati fuerunt, propterea quod Orgetorix ne
causam diceret se eripuit.
Helvetia civitas incitata fuit.
Nonne civitas ob eam rem incitata jus suum ex-
sequi conatur?
Jus suum exsequi conatur.
Quomodo?
Armis jus suum exsequi conatur.
Exsequenturne jus suum Helvetii?
Spero eos id exsecuturos esse.
Estne dubium Helvetii jus suum exsecuturi sint,
necne?
Dubium est; etenim magna erat Orgetorigis
familia et multi clientes ejus obaeratique.
Nonne magistratus multos homines coëgerunt?
Ita; i multitudinem hominum coëgerunt.
Unde?
Ex agris.
Nonne per hanc hominum multitudinem jus suum
exsequi Helvetii poterant?
Ita sane; sed eo tempore Orgetorix mortuus est.
Estne ille mortuus cum civitas incitata esset?
Ita sane.
Cum civitas jus suum exsequi conaretur?
Ita.
Cum multitudinem hominum ex agris magistratus
cogerent?
Ita sane.
DE BELLO GALLICO.
47
Conscivitne ipse sibi mortem Orgetorix?
Non abest suspicio quin ipse sibi mortem consci-
verit.
Scripsitne Caesar eum sibi mortem conscivisse ?
A Caesare scribitur non abesse suspicionem quin.
ipse sibi mortem consciverit.
Arbitrabanturne Helvetii Orgetorigem ipsum sibi
mortem conscivisse?
Ita arbitrabantur.
Estne dubium utrum ipse sibi mortem consciverit,
necne?
Arbitrarisne Orgetorigem sibi ipsum mortem con-
scivisse ?
Arbitror eum sibi ipsum mortem conscivisse.
Quare ita arbitraris ?
Quia ita arbitrabantur Helvetii.
Scisne an Caesar ita arbitratus sit?
Itane arbitratus sit nescio.
Dixitne Caesar quid ipse arbitraretur?
Minime vero.
Nonne Cato ipse sibi mortem conscivit?
Num Cato qui Censorius appellabatur ipse sibi
mortem conscivit?
Quomodo appellatur is Cato qui ipse sibi mortem.
conscivit ?
Uticensis appellatur.
Quare?
Quod Uticae ipse sibi mortem conscivit.
Nonne Cato Uticensis Caesari amicus erat?
Immo vero; Caesari inimicus erat.
48
COLLOQUIA CAESARIANA
V.
Post ejus mortem, nihiló minus Helvetii id quod
constitúerant facere conantur, ut ē fīnibus suīs ēxeant.
Nonne dictum est Helvetios constituisse ea quae
ad proficiscendum pertinerent comparare?
Nonne dictum est Orgetorigem ad eas res confi-
ciendas delectum esse?
Nonne Orgetorix mortuus est?
Quid faciunt Helvetii post ejus mortem?
Post ejus mortem, nihilo minus id quod constitue-
rant facere conantur.
Nonne firmissimi sunt Helvetii?
Exibuntne e finibus suis?
Arbitrarisne eos e finibus suis exituros esse?
Haud dubito quin e finibus suis exituri sint.
Helvetiorum fines angusti erant. Nonne?
Pro multitudine hominum, et pro gloria belli atque
fortitudinis, eorum fines angusti erant.
Comparaveruntne profectionem Helvetii?
Tenesne memoria quid ii fecerint ad profectionem
comparandam?
Id memoria teneo.
Dic mihi quid ii fecerint.
Jumentorum et carrorum quam maximum nume-
rum coëmerunt, sementes quam maximas fecerunt,
cum proximis civitatibus pacem et amicitiam con-
firmarunt.
DE BELLO GALLICO.
49
Quid fecerunt Helvetii ubi jam se ad profectionem
paratos esse arbitrati sunt?
Ubi jam sẽ ad eam rem parātōs esse arbitrātī sunt,
oppida sua omnia numerò ad duodecim, vicos ad quad-
ringentos, reliqua privata aedificia incendunt; frümen-
tum omne, praeterquam quod sēcum portātūrī erant,
comburunt, ut—domum reditiōnis spē sublātā—pară-
tiōrēs ad omnia pericula subeunda cssent; trium
mēnsium molita cibaria sibi quemque domo efferre
jubent.
Arbitrarisne eos paratos fuisse?
Arbitror eos paratos fuisse ad profectionem, prop-
terea quod ipsi ita arbitrati sunt.
Helvetii oppida sua, vicos, reliqua privata aedifi-
cia incendunt. Nonne?
Quot oppida et vicos habent Helvetii?
Diciturne a Caesare quot oppida et vicos habeant?
Scisne quot oppida incendant?
Nonne scriptum est a Caesare quot oppida et
vicos Helvetii incendant?
Dic mihi quot oppida et vicos incendant ?
Incenduntne omnia sua oppida et omnes suos
vicos?
Dicitne Caesar Helvetios omnia oppida et vicos
incendisse ?
Num sunt oppida privata aedificia ?
Nonne oppida publica sunt aedificia?
Et vici?
Vici privata aedificia sunt.
3
50
COLLOQUIA CAESARIANA
Nonne dictum est Helvetios vicos incendisse et
reliqua privata aedificia?
Quae aedificia incendunt Helvetii?
Omnia aedificia, publica et privata.
Comburuntne omne frumentum suum?
Nonne frumentum secum portaturi sunt?
Tenesne memoria eos sementes quam maximas
fecisse, ut in itinere copia frumenti suppeteret?
Num frumentum omne secum portaturi sunt?
Quo consilio Helvetii omnia aedificia sua incen-
derunt, et frumentum omne, praeterquam quod se-
cum portaturi erant, combusserunt?
Hoc consilio, ut, domum reditionis spe sub-
lata, paratiores ad omnia pericula subeunda es-
sent.
Quibus pericula erant subeunda?
Nonne pericula Helvetiis subeunda erant ?
Helvetii pericula subituri erant. Nonne?
Fueruntne Helvetii parati ad omnia pericula sub-
eunda?
Num dubitas quin parati fuerint ad pericula sub-
eunda?
Nonne memoria tenes a Caesare dictum esse
Helvetios firmissimos fuisse et belli cupidos?
Erantne Helvetii parati ad pericula subeunda?
Erant parati; at, omnibus aedificiis suis incensis,
et frumento combusto, paratiores fuerunt.
Quare?
Propterea quod domum reditionis spes sublata
erat.
DE BELLO GALLICO.
5I
Trium mensium molita cibaria sibi quemque
domo efferre Helvetii jubent. Nonne?
Helvetii frumentum moluerant. Nonne?
Moluerantne omne frumentum?
Minime vero.
Quod frumentum moluerant?
Frumentum quod secum portaturi erant; reli-
quum vero frumentum combusserunt.
Estne frumentum cibus?
Ita sane.
Nonne sibi quisque domo effert molita cibaria?
Estne ita jussum ab Helvetiis?
Ita jussum est.
Nonne a Caesare dictum est trium mensium molita
cibaria sibi quemque domo efferre Helvetios jussisse?
Persuadent Ráuracis et Tulingis et Latobrīgīs
finitimis, uti, codem usi consilio, oppidis suis vicis-
que čxustis, înă cum iis proficiscantur; Boiósque,
qui trans Rhenum incoluerant, et in agrum Noricum
trānsierant Norciámque oppugnârant, receptōs ad sē
socios sibi adsciscunt.
Fueruntne Rauraci, Tulingi, Latobrigi Helvetiis
finitimi?
Et Boii?
Ubi incoluerant Boii?
Quod flumen inter eos et Helvetios fluit?
Quid persuadent Helvetii finitimis suis?
Nonne a Caesare dicitur Helvetios finitimis per-
52
COLLOQUIA CAESARIANA
Į
suasisse ut eodem uterentur consilio quo ipsi usi
essent ?
Quo consilio usi erant Helvetii?
Aedificia sua omnia incenderant et frumentum
combusserant.
Nonne finitimis persuadent ut oppida vicosque
exurant?
Arbitrarisne Helvetiorum finitimos oppida et
vicos exusturos esse?
Ita arbitror.
Nonne Boios receptos ad se socios sibi adsciscunt
Helvetii?
Nonne Boios ad se receperunt?
Estne dictum a Caesare Boios ad Helvetios re-
ceptos fuisse ?
Dixitne Caesar ubi Boii incoluissent?
Quo transierant Boii?
Nonne dictum est quo transiissent?
Quod oppidum oppugnarant?
Nonne dictum est quod oppidum oppugnassent ?
Proficiscenturne una cum Helvetiis Boii, Rauraci,
Tulingi, Latobrigi?
Estne dubium utrum hi omnes una profecturi sint,
necne?
Estne dubium hi omnes e finibus suis exituri sint,
necne?
Quo ibunt?
Nescio quo ituri sint.
Scitne Caesar quo hi omnes ituri sint?
Haud arbitror id Caesarem nescire.
DE BELLO GALLICO.
53
VI.
Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domò
ēxīre possent: unum per Séquanos, angustum et dif-
ficile, inter montem Füram et flumen Rhodanum, vix
qua singuli carri ducerentur; mons autem altissimus
impendebat, ut facile perpauci prohibēre possent: al-
terum per provinciam nostram, multo facilius atque
ēxpedītius, proptércă quod inter finēs Helvētiōrum et
Allóbrogum, qui núper păcătī erant, Rhódanus fluit,
isque nõnnullīs locīs vadō trănsītur.
Poterantne Helvetii domo exire duobus itineribus?
Nescio.
Nonne Caesar scripsit eos domo exire potuisse
duobus itineribus?
Minime.
Estne dubium num Helvetii domo exire potuerint
duobus itineribus.
Ita sane.
Etenim a Caesare minime scriptum.
est: Erant itinera duo, quibus itineribus domo exire
poterant.
Quibus verbis usus est Caesar noster?
His verbis: "Erant omnino itinera duo, quibus
itineribus domo exire possent."
Estne dubium Helvetii domo exire velint, necne?
Non dubium est quin domo exire velint, at haud
notum est quo itinere domo exire velint.
Num dubium est quin eos Caesar prohibiturus sit?
Quae erant illa duo itinera, quibus itineribus do-
mo exire possent Helvetii?
54
COLLOQUIA CAESARIANA
I
Unum erat per Sequanos, alterum per Romanam
provinciam.
Iter per Sequanos angustum et difficile erat.
Nonne?
Eratne iter per Romanam provinciam facilius
et expeditius quam iter per Sequanos?
Caesar dicit iter per provinciam multo facilius et
expeditius fuisse.
Iter per Sequanos una ex parte monte Jura con-
tinetur. Nonne?
Quo flumine continetur altera ex parte?
Poterantne duci bini carri per Sequanos?
Minime; vix singuli carri hoc itinere duci po-
terant.
Nonne mons Jura altissimus erat?
Nonne mons Jura altissimus impendebat?
Nonne de ea causa Helvetios ab itinere perpauci
facile prohibere poterant?
Qua de causa erat per provinciam iter multo fa-
cilius et expeditius?
Ubi fluit Rhodanus?
Potestne Rhodanus vado transiri?
Potestne omnibus locis vado transiri?
Nonne dictum est a Caesare Rhodanum nonnullis
locis vado transiri?
Num Rhenus vado transitur?
Nonne memoria tenes quid supra dictum sit?
Nonne a Caesare dictum est flumen Rhenum la-
tissimum atque altissimum esse?
Ita sane.
DE BELLO GALLICO.
55
Num Rhenus vado transitur?
Rhenus nullis locis vado transitur.
Inter quorum fines fluit Rhodanus?
Inter fines Helvetiorum et Allobrogum.
Erantne pacati Allobroges?
Ita sane.
Quando pacati erant ?
Nuper pacati erant.
Extremum oppidum Allobrogum est, proximúmque
Helvetiorum finibus, Genua. Ex eo oppido pōns ad
Helvetios pertinet.
Quod oppidum est Allobrogum extremum?
Quod oppidum est Helvetiorum finibus proxi-
mum?
Nonne Genua est Helvetiorum finibus proxima?
Nonne Caesar dicit quod flumen inter Helvetios
et Genuam fluat?
Quod flumen fluit inter hoc oppidum et Helve-
tios?
Nonne dicitur a Caesare pontem ex eo oppido ad
Helvetios pertinere?
Facientne Helvetii iter per provinciam ?
Conabuntur iter facere per provinciam.
Allobrógibus sēsē vel persuāsūrōs (quod nōndum bo-
nō animō in populum Rōmănum viderentur) éxīstimā-
bant, vel vi coactūrōs, ut per suōs finēs eōs īre pate-
rentur.
Nonne Allobrogibus sese vel persuasuros vel vi
56
COLLOQUIA CAESARIANA
coacturos, ut per suos fines eos ire paterentur, Hel-
vetii existimabant?
Persuadebuntne Allobrogibus ut per suos fines eos
ire patiantur?
Nescio.
Estne dubium utrum id Allobrogibus Helvetii
bersuasuri sint, necne?
Ita vero.
Nonne patientur Allobroges Helvetios per suos
fines ire?
Dubito utrum passuri sint eos per fines sous, ire,
necne.
Nonne Helvetii existimabant sese id Allobrogi-
bus persuasuros esse?
Ita existimabant.
Qua de causa?
Quod nondum bono animo in populum Roma-
num videbantur Allobroges.
Erantne malo animo in populum Romanum Al-
lobroges?
Ita existimo.
Quare ita existimas?
Quia nuper pacati erant Allobroges.
Si Allobroges per fines suos ire non patientur,
quid facient Helvetii?
Helvetii vi cogent Allobroges, ut per suos fines
eos ire patiantur.
Omnibus rebus ad profectionem comparatis, diem
dīcunt, quả die ad ripam Rhódani omnés conveniant.
Is dies erat ante diem quintum Kalendās Aprīlēs, Lū-
cio Pisōne Aulo Gabinio consulibus.
DE BELLO GALLICO,
57
Omnes res ad profectionem comparatae sunt.
Nonne?
Helvetii ad proficiscendum parati sunt. Nonne?
Nonne diem dicunt, qua die ad ripam Rhodani
omnes conveniant?
Convenientne omnes ad ripam Rhodani?
Nescio.
Num Caesar scripsit: Helvetii ad ripam Rhodani
convenient?
Minime vero.
Estne dubium utrum hi omnes conventuri sint ad
ripam Rhodani, necne?
Dubium est.
Quid a Caesare scribitur?
Scribitur Helvetios diem dicere, qua die ad ripam
Rhodani omnes conveniant.
Helvetii diem dicunt, qua die ad ripam Rhodani
omnes conveniant; ergo omnes convenient. Nonne?
Arbitror Helvetios ad ripam Rhodani conventu-
ros esse, sed dubium est.
Convenientne die dicta Helvetii ad ripam Rhodani?
Haud scio num conventuri sint.
Quota est ea dies quam Helvetii dicunt?
Ea dies est ante diem quintum Kalendas Apriles,
L. Pisone A. Gabinio consulibus.
Quotus est is dies quem Helvetii dicunt?
Is dies est ante diem quintum Kalendas Apriles,
L. Pisone A. Gabinio consulibus.
Latine dicitur: is dies et ea dies. Nonne?
Ita sane.
3*
58
COLLOQUIA CAESARIANA
VII.
Caesari cum id nuntiatum esset, eōs per provinciam
nostram iter facere conări, matürat ab urbe proficisci,
et quam maximis potest itineribus in Galliam ulteriō-
rem contendit, et ad Genuam pervenit.
Helvetii domo exierunt.
Nonne?
Helvetii per provinciam iter facere conantur.
Nonne?
Nonne id Caesari nuntiatum est?
Cum nuntiatum est Helvetios per provinciam iter
facere conari, ubi erat Caesar?
Caesar erat in urbe.
Erras. Caesar non in urbe, sed ad urbem erat.
Quid significat ad urbem esse?
"Ad urbem esse dicebantur, qui cum potestate
provinciali aut nuper e provincia revertissent, aut
nondum in provinciam profecti essent."
Quomodo scis Caesarem non in urbe, sed ad urbem
fuisse ?
Caesar, eo tempore proconsul, nondum in pro-
vinciam profectus erat. Si in urbe fuisset, legem
perfregisset.
Nonne lingua Latina Roma Urbs appellatur?
Ita sane.
Caesari nuntiatum est Helvetios per provinciam
iter facere conari. Nonne?
Cum id nuntiatum est, Caesar erat ad urbem.
Nonne ?
Caesar ad urbem erat.
DE BELLO GALLICO.
59
Quid facit Caesar, cum nuntiatum esset Helvetios
per provinciam iter facere conari?
Ille maturat ab urbe proficisci.
Optime. Caesar maturat Roma proficisci.
Unde proficiscitur Caesar?
Caesar Roma proficiscitur.
Bene. Ille maturat ab urbe proficisci.
Quo contendit Caesar?
In Galliam ulteriorem contendit.
Bene. Caesar quam maximis potest itineribus in
Galliam ulteriorem contendit.
Nonne dicitur quo Caesar perveniat?
Dicitur quo Caesar perveniat.
Quo pervenit Caesar?
Ad Genuam pervenit.
Tenesne memoria supra dictum fuisse hoc oppi-
dum proximum esse Helvetiorum finibus?
Id memoria teneo.
Provinciac toti quam maximum potest militum
numerum imperat-erat omnino in Gallia ulteriore
legio ūna ; pontem, qui erat ad Genuam, jubet rēscindī.
Erantne multi milites in Gallia ulteriore?
Nescio.
Nonne a Caesare dictum est quot legiones essent
in Gallia ulteriore?
Ita sane.
Quot legiones erant in Gallia ulteriore?
Erat omnino in Gallia ulteriore legio una.
Imperatne Caesar milites provinciae toti?
60
COLLOQUIA CAESARIANA
Dicitne Caesar quot milites ipse imperet ?
Ita.
Quot milites imperat ?
Quam maximum potest militum numerum imperat.
Tenesne memoria a Caesare dictum fuisse pontem
ex Genua ad Helvetios pertinere?
Id memoria teneo.
Rescindeturne ille pons qui est ad Genuam?
Rescindetur sane.
A quibus rescindetur?
A Romanis militibus rescindetur.
Jubetne Caesar hunc pontem rescindi?
Ita sane.
(
Ubi dē ējus adventu Helvetii certiōrēs factī sunt, lē-
gātōs ad eum mittunt, nobilissimos cīvitātis, cūjus
lēgātiōnis Nammēius et Verudoctius principem locum
obtinebant, qui dicerent sibi esse in animo sine ullō
maleficio iter per provinciam facere, proptereà quod
aliud iter haberent nullum: rogare, ut ejus voluntate
id sibi facere liceat.'
De Caesaris adventu Helvetii certiores facti sunt.
Nonne?
Quid fecerunt Helvetii ubi de ejus adventu cer-
tiores facti sunt?
Nonne Helvetii ob Caesaris adventum incitati
fuerunt?
Ita sane.
Helvetii ejus adventu magno dolore affecti fue-
runt. Nonne?
DE BELLO GALLICO.
6I
Dicitur eos magno dolore affectos fuisse.
Quales legatos mittunt Helvetii?
Nobilissimos civitatis mittunt.
Ad quem missi sunt hi nobilissimi cives?
Ad Caesarem.
A quibus missi sunt?
.Ab Helvetiis.
Estne dictum qui hujus legationis principem lo-
cum obtinerent?
Qui principem locum obtinebant?
Quo consilio Helvetii legatos ad Caesarem mise-
runt?
Hoc consilio, ut dicerent sibi esse in animo iter
per provinciam facere, propterea quod aliud iter
haberent nullum.
Dixeruntne id legati?
Arbitror legatos id dixisse.
Scisne certe eos id dixisse?
Non certe scio.
Quare?
Quia a Caesare nostro scribitur: Helvetii legatos
mittunt qui dicerent; non qui dixerunt.
Bene.
Fuitne Helvetiis in animo sine ullo maleficio iter
per provinciam facere?
Dubium est fueritne Helvetiis in animo sine ullo
maleficio iter facere.
Estne arbitratus Caesar Helvetiis esse in animo
sine ullo maleficio iter facere?
Haud scio quid Caesar arbitratus sit.
62
COLLOQUIA CAESARIANA
Num Helvetii aliud iter nullum habebant, quo
itinere domo exire possent?
Ii aliud iter habebant.
Quod aliud iter?
Iter per Sequanos.
Num Helvetii per provinciam iter facere conan-
tur, propterea quod aliud iter habent nullum?
Nonne legati missi sunt qui dicerent "Helvetios.
per provinciam iter facere, propterea quod aliud
iter haberent nullum"?
Ita.
Qua de causa per provinciam iter facere conantur
Helvetii?
Propterea quod iter per Sequanos multo diffici-
lius erat et minus expeditum.
Iter per provinciam expeditum erat, alterum au-
tem iter impeditum. Nonne?
Quibus verbis legati usi sunt?
His verbis usi sunt: "Nobis est in animo sine
ullo maleficio iter per provinciam facere, propterea
quod aliud iter habemus nullum: rogamus, ut tua
voluntate id nobis facere liceat."
Rogantne Helvetii, ut Caesaris voluntate iter
per provinciam facere sibi liceat?
Concedetne Caesar id Helvetiis?
Haud scio utrum Caesar concessurus sit, necne.
Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulem
occisum, exercitúmque ejus ab Helvetiis pulsum et sub
jugum missum, concēdendum nõn putàbat; neque ho-
DE BELLO GALLICO.
63
minēs inimicō animo, data facultate per provinciam
itineris faciundī, temperātūrōs ab injūriă et maleficio
ēxistimabat.
Putabatne concedendum esse Caesar?
Novistine qua de causa concedendum non puta-
verit?
Nonne ab eo dictum est qua de causa conceden-
dum esse non putaverit?
Nonne scriptum est: "Caesar, quod memoria
tenebat L. Cassium consulem occisum, exercitum-
que ejus ab Helvetiis pulsum et sub jugum missum,
concedendum non putabat"?
Ita scriptum est.
Nonne scriptum est Caesarem, quod memoria te-
neret L. Cassium consulem occisum, exercitumque
ejus ab Helvetiis pulsum et sub jugum missum, con-
cedendum non putavisse ?
Ita sane.
L. Cassius consul occisus est. Nonne?
A quibus occisus est L. Cassius?
Exercitus ejus ab Helvetiis pulsus est et sub ju-
gum missus. Nonne?
Tenebatne Caesar haec omnia memoria?
Nonne dictum est Caesarem haec omnia tenuisse
memoria?
Erantne Helvetii bono animo in populum Roma-
num?
Caesar scribit eos fuisse homines inimico animo.
Num Helvetii, data facultate per provinciam iti-
neris faciundi, temperabunt ab injuria et maleficio?
64
11
1
COLLOQUIA CAESARIANA
Non existimo eos temperaturos ab injuria et male-
ficio.
Existimabatne Caesar eos ab injuria et maleficio
temperaturos esse?
Dabitne Helvetiis facultatem per provinciam iti-
neris faciundi?
Dixitne Caesar legatis se Helvetiis negare facul-
tatem per provinciam itineris faciundi?
Minime vero.
Tamen, ut spatium intercedere posset, dum militēs
quōs imperaverat convenirent, lēgātīs respondit diem
se ad deliberandum sumpturum; si quid vellent, ad
Idus Apriles reverterentur.
Quorsum non dixit Caesar legatis se Helvetiis
negare facultatem per provinciam itineris faciun-
di?
Ut spatium intercedere posset, dum milites quos
imperaverat convenirent.
Imperaveratne milites Caesar?
Ita sane; provinciae toti quam maximum poterat
militum numerum ille imperaverat.
Quid respondit Caesar legatis?
Caesar respondit se diem ad deliberandum esse
sumpturum.
Caesar diem sumet ad deliberandum. Nonne?
Minime: Caesar non deliberabit.
Nonne Caesar deliberandum putat?
Minime; ille negaturus est Helvetiis facultatem
per provinciam itineris faciundi.
DE BELLO GALLICO.
65
Mirarisne Caesaris dissimulationem?
Caesar respondit legatis, si quid vellent, ad Idus
Apriles reverterentur. Nonne?
Revertenturne legati?
Haud scio utrum reversuri sint, necne.
Quid arbitraris?
Arbitror eos reversuros esse.
Quare?
Quia aliquid volunt.
Quid volunt?
Volunt per provinciam iter facere.
Convenient milites?
Nescio utrum conventuri sint, necne.
Quid putas?
Puto eos conventuros esse.
Quare?
Quia Caesar eos imperavit.
66
COLLOQUIA CAESARIANA
++
1,
VIII.
Interea ea legione, quam secum habebat, militibús-
que qui ex pròvinciă convenerant, à lacă Lemannō,
qui in flumen Rhódanum influit, ad montem Fūram,
qui finès Séquanorum ab Helvetiis dividit, mīlia pas-
suum decem novem, mūrum in altitudinem pedum
sēdecim, fossámque perducit.
A lacu Lemanno ad montem Juram Caesar mu-
rum fossamque perducit. Nonne?
Nonne dicitur quibus militibus Caesar hunc mu-
rum et hanc fossam perducat?
Quibus militibus perducit murum et fossam?
A quo lacu perducuntur murus et fossa?
Ad quem montem perducuntur?
LORE
Nonne Caesar dicit murum et fossam ad montem
Juram perducta esse?
Scisne quod in flumen lacus Lemannus influat?
Quod in flumen influit?
Lacus Lemannus est ad Helvetios. Nonne?
Nonne memoria tenes supra dictum fuisse Hel-
vetios monte Jura, Rhodano Rhenoque fluminibus,
lacu Lemanno contineri?
Ubi est mons Jura?
Quot milia passuum murum et fossam Caesar per-
ducit?
Scisne quot milia passuum sint inter lacum Le-
mannum et montem Juram?
Scio quidem.
DE BELLO CALLICO.
67
Quot milia passuum sunt inter lacum Lemannum
et montem Juram ?-
Quanta fuit muri altitudo?
Muri altitudo pedum sedecim fuit.
Eō opere perfectō, praesidia dispōnit, castella com-
mūnit, quò facilius, sī sē invitō trănsīre cònărentur,
prohibere possit.
Postquam hoc opus perfectum est, quid facit
Caesar?
Nonne dicitur eum praesidia disposuisse, castella
communivisse?
Quare Caesar et praesidia disposuit, et castella
communivit?
Ab eo dicitur quare et praesidia disposuerit, et
castella communiverit. Nonne?
Conabunturne Helvetii transire Caesare invito?
Existimasne eos transire conaturos esse ?
Dubitasne utrum transire conaturi sint, necne?
Num transire Caesare invito perfacile factu
est?
Arbitrarisne Caesarem eos prohibiturum esse, si
transire conentur?
Muro et fossa a lacu Lemanno ad montem Juram
perductis, facile est Caesari Helvetios prohibere, si
eo invito transire conentur. Nonne?
Nonne praesidiis dispositis, castellis munitis, fa-
cilius erit Caesari Helvetios prohibere, si eo invito
transire conentur?
Ita sane.
68
COLLOQUIA CAESARIANA
Ubi ea dies quam constitúerat cum lēgātīs vēnit, et
lēgāti ad eum reverterunt, negat sẽ mōre et exemplo
populi Rōmānī posse iter ullī per provinciam dare; ct,
sī vim facere conentur, prohibitūrum ostendit.
Caesar constituerat diem cum Helvetiorum le-
gatis. Nonne ?
Ubi ea dies venit, legati ad Caesarem reverterunt.
Nonne?
Quid dixit Caesar, ubi ad eum legati reverterunt?
Concessitne Helvetiis facultatem per provinciam
itineris faciundi?
Minime vero; negavit se posse iter ulli per pro-
vinciam dare.
Poteratne Caesar more et exemplo populi Romani
iter dare?
Ab eo negatum est se more et exemplo populi
Romani posse iter ulli per provinciam dare.
Quid faciet Caesar, si Helvetii vim facere cona-
buntur?
Si vim facere conabuntur, Caesar prohibebit.
Nonne Caesar ostendit se prohibiturum esse, si
vim facere conentur ?
Ita sane.
Quid Caesar Helvetiis dixit?
Ita dixit: "Si vim facere conabimini, prohibebo."
Si Helvetii vim facere conabuntur, quomodo
prohibebit Caesar?
Muro, fossa, castellis, praesidiis prohibebit.
Quas res Helvetiis ostendit?
Ostendit murum, fossam, castella, praesidia.
DE BELLO GALLICO.
69
Conabunturne vim facere Helvetii?
Nescio utrum conaturi sint, necne.
Existimasne eos vim facere conaturos esse ?
Ita existimo; etenim memoria teneo supra dic-
tum esse Helvetios fortissimos esse, homines belli-
cosos, paratos ad omnia pericula subeunda.
Bene. Helvetii omnia sua aedificia publica et pri-
vata incenderant, et frumentum suum combusserant.
Nonne?
Ita.
Helvetii, eă spē dējectī, nāvibus junctīs ratibúsque
compluribus factis, alii vadis Rhodani, qua minima
altitūdo flūminis erat, nõnnúnquam intérdiù, saepius
noctū, sī perrumpere possent cōnāti, operis mūnītiōne
et militum concursu et tēlis repulsi, hoc cōnātu dē-
stiterunt.
Helvetii speraverant iter per provinciam facere
posse Caesaris voluntate. Nonne?
Ita supra dictum est.
Helvetii ea spe dejecti sunt. Nonne?
Ita, domine; Caesar iis negavit facultatem per
provinciam itineris faciundi.
Num Helvetii, ea spe dejecti, domum redierunt?
Minime vero; suis aedificiis incensis et frumento
combusto, domum redire non potuerunt.
Suntne conati vim facere?
Ita.
Conati sunt iter per provinciam facere, Caesare
invito?
70
リ
​T
COLLOQUIA CAESARIANA
Ita sane.
Quomodo?
Helvetii perrumpere conati sunt, alii navibus
junctis ratibusque compluribus factis, alii vadis.
Rhodani.
Possuntne perrumpere Helvetii?
Nescio utrum perrumpere possint, necne.
Nonne ii conati sunt si perrumpere possent ?
Ita vero.
Helvetii naves junxerunt. Nonne?
Ita; ab iis naves junctae sunt.
Et rates complures factae sunt. Nonne?
Nonne Helvetiorum una pars, his navibus junctis
ratibusque compluribus factis, si perrumpere possent
conati sunt?
Ita.
Nonne eorum altera pars vadis Rhodani transire
conantur?
Helvetii Rhodanum omnes transire conantur, alii
navibus ratibusque, alii vadis fluminis. Nonne?
Transiturne vado Rhodanus?
erat.
A Caesare supra dictum est Rhodanum nonnullis
locis vado transiri.
Quibus locis?
Ubi minima altitudo fluminis est.
Ubi transire conati sunt Helvetii?
Transire conati sunt qua minima altitudo fluminis
Conabanturne transire flumen interdiu?
Nonnunquam interdiu, saepius noctu.
DE BELLO GALLICO.
71
Transieruntne flumen?
Minime vero.
Sunt repulsi?
Repulsi sunt.
Quomodo?
Operis munitione et militum concursu et telis.
Memoria tenes Caesarem a lacu Lemanno ad
montem Juram murum fossamque perduxisse?
Id memoria teneo.
Hujus operis munitione et militum concursu et
telis repulsi sunt Helvetii. Nonne?
Helvetii transire conati sunt. Nonne?
Nonne hoc conatu destiterunt, postquam a Cae-
sare repulsi erant?
Ita sane.
72
COLLOQUIA CAESARIANA
IX.
Relinquebatur una per Séquanos via, quã, Séquanis
invitis, propter angustias ire non poterant.
Erant omnino itinera duo, quibus itineribus Hel-
vetii domo exire possent. Nonne?
Ita scriptum est a Caesare.
Iter per Sequanos angustum et difficile erat.
Nonne?
Alterum iter per provinciam multo facilius atque
expeditius erat. Nonne?
Nonne Helvetii constituerunt primum conari per
provinciam iter facere?
Nonne Caesar prohibuit ne iter per provinciam
facerent?
Spe sublata per provinciam itineris faciundi, Hel-
vetii domum redierunt.
Nonne?
Minime vero; etenim relinquebatur una via.
Quae via?
Per Sequanos via.
Poterantne Helvetii ea via ire, invitis Sequanis?
Quare non poterant ea via ire, invitis Sequanis?
Propter angustias; etenim supra dictum est hanc
viam angustam esse, vix qua singuli carri duceren-
tur.
Poterantne Helvetii persuadere Sequanis ut eorum
voluntate sibi iter facere liceret?
Quid scripsit Caesar?
1
1
DE BELLO GALLICO.
73
His cum sua sponte persuadere non possent, lēgātōs
ad Dumnórigem Hacduum mittunt, ut co deprecatōre
à Séquanis impeträrent.
Poterantne Helvetii Sequanis persuadere?
Sua sponte iis persuadere non poterant.
Nonne Helvetii legatos ad Dumnorigem mit-
tunt?
Dumnorix Haeduus fuit.
Nonne?
Quorsum missi sunt ad eum legati?
Ut eo deprecatore a Sequanis impetrarent fa-
cultatem itineris faciundi per eorum fines.
Deprecabiturne Sequanos Dumnorix?
Haud scio utrum deprccaturus sit, necne.
Quid existimas eum facturum esse?
Existimo eum deprecaturum esse, propterea quod
Orgetorix ei filiam suam in matrimonium dederat.
Optime.
Dúmnorix grātiā et largītiōne apud Séquanõs plū-
rimum poterat, et Helvetiis crat amicus, quod ex că
civitāte Orgetórigis filiam in matrimōnium duxerat;
et cupiditate regni adductus novis rebus studebat, et
quam plūrimās cīvitātēs suō beneficiō habere ob-
strictas volebat.
Poteratne plurimum apud Sequanos Dumnorix?
Quibus rebus?
Hic Helvetiis erat amicus. Nonne?
Quare?
Nonne Dumnorix novis rebus studebat ?
A Caesare dictum est eum novis rebus studuisse.
4
74
COLLOQUIA CAESARIANA
Nonne de ea causa quam plurimas civitates suo
beneficio habere obstrictas volebat?
Ita sane.
Pro Helvetiis deprecando eos obstrictos habebit.
Nonne?
Ita sane.
Deprccabiturne Dumnorix?
Existimo eum deprecaturum esse.
Hoc beneficio Helvetios obstringet. Nonne?
Non dubito quin hoc beneficio eos obstricturus sit.
Obstringimurne beneficiis?
Ita sane; amici nostri beneficiis nos obstringunt.
Nonne rem suscipiet Dumnorix?
Ita existimo.
Ítaque rem suscipit, et à Séquanīs impetrat ut per
finës suōs Helvetios īre patiantur, obsidesque uti
inter sēsē dent perficit: Séquanī, në itinere Helvetios
prohibeant; Helvetii, ut sine maleficio et injuria
tränseant.
Quid impetrat Dumnorix a Sequanis?
Impetrat ut per fines suos Helvetios ire patian-
tur.
Patienturne Helvetios per fines suos ire?
Ita sane.
Dumnorix perficit uti inter sese obsides dent
Helvetii et Sequani. Nonne?
A Caesare dictum est Dumnorigem id perfecisse.
Quorsum inter sese obsides dant?
Obsides dant, Sequani, ne itinere Helvetios pro-
DE BELLO GALLICO.
75
hibeant; Helvetii, uti sine maleficio et injuria
transeant.
Num Sequani itinere Helvetios prohibebunt ?
Non existimo fore ut eos itinere prohibeant.
Estne dubium utrum Helvetii transituri sint sine
maleficio et injuria, necne?
¡
76
COLLOQUIA CAESARIANA
t
X.
Caesari renuntiatur Helvetiis esse in animo per
agrum Sequanorum et Haeduorum iter in Sántonum
fines facere, qui non longe à Tolōsatium finibus ab-
sunt, quae civitas est in Provincia.
Dicitne Caesar quid sibi renuntietur de Helvetio-
rum itinere?
Quid renuntiatur?
Quid est in animo Helvetiis?
Qua via constituerunt iter facere Helvetii?
Nonne memoria tenes Dumnorigem a Sequanis
impetrasse ut per fines suos Helvetios ire paterentur?
Quo constituerunt iter facere Helvetii?
Nonne iis in animo erat iter facere in Santonum
fines? Ibuntne eo itinere?
Non puto eos perventuros in Santonum fines;
immo vero Caesarem eos prohibiturum esse existimo.
Dic mihi ubi sint Santones; num longe absunt a
Tolosatium finibus?
Ubi incolunt Tolosates?
Nonne dicitur Tolosatium civitatem esse in pro-
vincia?
Nonne Caesar Helvetios prohibebit, quominus iter
faciant in Santonum fines?
Arbitror sane eum Helvetios prohibiturum esse.
Id si fieret, intelligēbat magnò cum perīculò prō-
vinciae futurum, ut homines bellicōsōs, populi Rōmānī
DE BELLO GALLICO.
77
inimīcōs, locīs patentibus maximéque frumentāriīs
finitimos habcret.
Quare prohibiturus est Caesar, quominus Helvetii
in Santonum fines iter faciant?
Propterea quod intelligit, id si fiat, magno cum
periculo provinciae futurum, ut homines bellicosos,
populi Romani inimicos, locis patentibus maxi-
meque frumentariis finitimos habeat.
Num Helvetii late vagabantur domi?
Nescio utrum late vagati sint, necne.
Miror quidem te nescire. Nonne supra dictum
est Helvetios magno dolore affectos fuisse, propterea
quod minus late vagarentur? Nonne meministi ita
fuisse dictum a Caesare nostro?
Memini quidem.
Meministine Helvetios dolore affectos fuisse, prop-
terea quod minus facile finitimis bellum inferre pos-
sent?
Memini sane.
Vagabanturne late Santones?
Erantne Santonum fines lati et patentes?
Erantne eorum fines frumentarii?
Helvetii homines bellicosi sunt. Nonne?
Ita; supra dictum est eos bellandi cupidos esse,
Suntne ii bono animo in populum Romanum?
Immo vero; Caesar scripsit eos esse populi
Romani inimicos.
Potestne fieri sine periculo, ut provincia Helve-
tios finitimos habeat?
Id si fieret, magno cum periculo provinciae esset.
78
COLLOQUIA CAESARIANA
Nonne Caesar intelligebat, si Helvetii iter in San-
tonum fines facerent, magno cum periculo provin-
ciae futurum, ut eos finitimos haberet?
Ita sane.
Quare fieri non poterat sine periculo provinciae,
ut Helvetios finitimos haberet?
Propterea quod Helvetii bellicosi erant et populi
Romani inimici.
Prohibebitne Caesar Helvetios ne in Santonum
fines iter faciant?
Non est dubium quin Helvetios prohibiturus sit.
Ob eas causas, et munitioni quam fecerat Titum
Labienum legatum praefecit; ipse in Italiam magnis
itineribus contendit, duásque ibi legiōnēs cōnscribit,
et très, quae circum Aquilēiam hiemābant, ex hī-
bernis educit, et, qua proximum iter in ulteriorcm
Galliam per Alpes crat, cum his quinque legionibus
ire contendit.
Ut Helvetios prohiberet, quid facere constituit
Caesar?
Nonne memoria tenes Caesarem murum fossam-
que perduxisse a lacu Lemanno ad montem Juram?
Quis praefectus est ei munitioni?
Cum Caesari renuntiaretur Helvetios iter facere
per Sequanos et Haeduos in Santones conari, ipse
in Italiam contendit. Nonne?
Summa cum celeritate. Nonne?
Ita; a Caesare dictum est se in Italiam magnis
itineribus contendisse.
DE BELLO GALLICO.
79
Conscribitne legiones in Italia ?
Ibi legiones conscribit.
Quot legiones?
Duas legiones.
Quot legiones circum Aquileiam hiemabant?
Caesar has tres legiones ex hibernis educit.
Nonne?
Quo contendit ire Caesar cum his quinque legioni-
bus?
In ulteriorem Galliam.
Quo itinere?
Qua proximum iter in ulteriorem Galliam per
Alpes erat.
Caesar transiit Alpes?
Ita sane.
Et Hannibal et Napoleo?
Hi quoque Alpes transierunt.
Horum trium imperatorum quis fuit fortissimus?
Ibi Centrones et Graióceli ct Catúriges, locīs su-
perioribus occupatis, itinere exercitum prohibere
cōnantur.
Centrones et Graioceli et Caturiges loca supe-
riora occuparunt. Nonne?
Hi omnes, locis superioribus occupatis, itinere
exercitum prohibere conati sunt. Nonne?
Prohibueruntne itinere exercitum?
Minime vero.
Prohibere conati sunt. Nonne?
Ita sane.
80
COLLOQUIA CAESARIANA
1
Compluribus his procliīs pulsīs, ab Occlō, quod cst
citerioris provinciae extremum, in fines Vocontiōrum
ulterioris provinciae die septimo pervenit; inde in
Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiāvās ēx-
ercitum ducit. Hi sunt extra provinciam trans Rhó-
danum prīmi.
Contenderuntne cum Romano exercitu Centrones
et Graioceli et Caturiges?
Proeliis compluribus contenderunt.
Diciturne an hi omnes victi sint a Caesare?
Dicitur sane hos compluribus proeliis pulsos esse.
His populis pulsis, quo contendit Caesar?
Ubi est Ocelum?
Ubi sunt Vocontii?
Quoto die pervenit Caesar ab Ocelo in fines Vo-
contiorum ?
A Vocontiis quo exercitum ducit?
Et ab Allobrogibus?
Estne dictum utrum Segusiavi extra provinciam
an intra incolerent?
Incolebantne cis Rhodanum?
Num longe aberant a Rhodano?
Vocontii et Allobroges erant intra provinciam.
Nonne?
Eratne Genua in provincia?
Ita vero.
Quomodo scis Genuam in provincia fuisse?
Allobroges intra provinciam erant ; Genua erat Al-
lobrogum oppidum; ergo Genua in provincia erat.
DE BELLO GALLICO.
81
XI
Helveti jam per angustias et fines Sequanōrum
suās cõpiās tränsduxerant, et in Hacduorum finès
pervenerant, cōrúmque agrōs populābantur.
Nonne a Caesare dictum est Helvetios e finibus
suis exisse?
Nonne dictum est eos primum per provinciam
iter facere conatos esse?
Nonne dicitur eos, a Caesare repulsos, per Se-
quanos iter fecisse?
Cum Caesar in Segusiavos pervenit, quo copias
suas duxerant Helvetii?
In fines Haeduorum.
Faciebantne iter sine ullo maleficio?
Immo vero; Haeduorum agros populabantur.
Hacdui, cum sé suáque ab iis defendere non possent,
lēgātōs ad Caesarem mittunt rogatum auxilium :
'Ita sẽ omni tempore de populo Românō meritos esse,
ut pacne in conspectu čxercitūs nostrī agri vastārī,
līberî cōrum în servitutem abdūcī, oppida ēxpugnārī
non debuerint.
Haedui se suaque ab Helvetiis defendere non po-
terant.
Cum se suaque defendere non possent, legatos ad
Caesarem miserunt. Nonne?
Quorsum?
Ut auxilium rogarent.
**
82
COLLOQUIA CAESARIANA
Bene. Haedui legatos miserunt qui auxilium ro-
garent. Quibus verbis usus est Caesar noster?
"Legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxi-
lium."
Existimasne Caesarem auxilium daturum esse ?
Haud dubito quin auxilium daturus sit.
Quid dicunt Caesari Haeduorum legati?
Dicunt ita se omni tempore de populo Romano
meritos esse, ut paene in conspectu exercitus Ro-
mani agri vastari, liberi eorum in servitutem ab-
duci, oppida expugnari non debuerint.
Haedui de populo Romano bene meriti sunt.
Nonne?
Dicunt quidem se omni tempore de populo Ro-
mano bene meritos esse.
Nonne dicunt se ita meritos esse ut paene in con-
spectu exercitus Romani agri vastari, liberi eorum
in servitutem abduci, oppida expugnari non debu-
erint?
Ita sane.
Erantne vastati eorum agri?
Vastati erant paene in conspectu exercitus Ro-
mani. Nonne?
Ita quidem; etenim Romanus exercitus in Segu-
siavis erat.
Nonne Haeduorum liberi in servitutem abducti
erant, atque eorum oppida expugnata?
Eodem tempore Haedui Ambarrī, necessării et
consanguinei Haeduorum, Cacsarem certiorem faci-
DE BELLO GALLICO.
83
unt, sēsē, dēpopulātīs agrïs, non facile ab oppidīs vim
hostium prohibere. Item Allobrogès, qui trans Rhó-
danum vīcōs possessiōnésque habībant, fugă sẽ ad
Caesarem recipiunt, et dēmōnstrant sibi praeter agrī
solum nihil csse reliqui.
Qui Haeduorum Ambarrorum agros depopulati
erant?
Qui erant Haedui Ambarri?
Hi ad Caesarem legatos mittunt, qui eum certio-
rem faciant sese non facile ab oppidis vim hostium
prohibere. Nonne?
Nonne eodem tempore Allobroges fuga se ad
Caesarem receperunt?
Allobroges fugerunt. Nonne?
Fugerunt quidem et ad Caesarem se receperunt.
Agris suis depopulatis, quid reliqui erat Allo-
brogibus?
Demonstraverunt sibi praeter agri solum nihil esse
reliqui.
Nonne Allobroges citra Rhodanum incolebant ?
Ita vero; at trans Rhodanum vicos possessi-
onesque habebant.
Omnesne Allobrogum agros Helvetii erant popu-
lati?
Minime sane; agros, qui erant trans Rhodanum,
populati erant.
Quibus rebus adductus, Caesar non exspectandum
sibi statuit, dum, omnibus fortūnīs sociōrum cõnsump-
tīs, în Sántonōs Helvēti pervenirent.
84
COLLOQUIA CAESARIANA
Exspectavitne Caesar dum in Santonos Helvetii
pervenirent?
Non exspectandum sibi statuit.
Suntne omnes fortunae sociorum consumptae ?
Consumabuntur omnes, si Caesar exspectaverit
dum in Santonos Helvetii perveniant; qua de causa
non exspectandum sibi statuit.
DE BELLO GALLICO.
85
XII.
Flumen est Arar, quod per fines Hacduōrum et
Sēquanōrum in Rhódanum influit, incredibili leni-
tāte, ita ut oculis, in utram partem fluat, judicārī
non possit. Id Helvetii ratibus ac lintribus junctis
tränsībant.
A Caesare dictum est flumen esse Ararim, quod
in Rhodanum influat incredibili lenitate.
Quorum per fines fluit Arar?
In quod flumen influit?
Potestne oculis judicari in utram partem fluat?
Minime vero; hoc flumen in Rhodanum influit
incredibili lenitate, ita ut oculis, in utram partem
fluat, judicari non possit.
Transibantne Helvetii flumen Ararim?
Num vado transibant?
Quomodo transibant flumen?
Junxerant lintres et rates. Nonne?
Ratibus ac lintribus junctis Helvetii suas copias
flumen Ararim transducebant. Nonne?
Caesar certior factus est eos copias transducere
flumen. Nonne?
Ubi per explōrātōrēs Caesar certior factus cst,
trēs jam partēs cōpiārum Helvetios id flumen träns-
duxisse, quartam ferè partem citra flumen Ararim
reliquam esse; dē tertià vigilia cum legiōnibus tribus
ē castris profectus, ad cam partem pervenit, quac nōn-
dum flumen transierat.
86
COLLOQUIA CAESARIANA
Quomodo est Caesar certior factus Helvetios
transducere copias?
Estne factus certior eos omnes copias transdux-
isse?
Certior factus est eos tres partes copiarum Ararim
transduxisse.
Eratne quarta pars Helvetii populi citra flumen
Ararim reliqua?
Quarta fere pars Helvetiorum citra flumen re-
liqua erat.
Transibitne flumen ea quarta pars?
Dubium est utrum transire possit, necne.
Quare?
Propterea quod cum tribus legionibus ad eos Cae-
sar pervenit.
Quota de vigilia e castris profectus erat?
Caesar ad Helvetios contenderat quam celerrime
potuerat. Nonne?
Nonne miraris Caesaris celeritatem?
Miror sane.
Eos impeditos et inopinantes aggressus, magnam
partem cōrum concidit: reliqui sese fugae manda-
runt, atque in proximās silvās abdidērunt.
Nonne dictum est eos, qui nondum flumen tran-
sissent, Caesarem aggressum esse?
Hi impediti erant et inopinantes; quam ob rem
magnam eorum partem Caesar concidit.
Nonne?
Quid fecerunt reliqui?
Quo fugerunt et sese abdiderunt?
DE BELLO GALLICO.
87
In proximas silvas.
Hi fugientes in proximas silvas sese abdiderunt.
Nonne?
Hi sese fugae mandarunt, atque in proximas sil-
vas abdiderunt. Nonne?
Is pāgus appellābātur Tigurīnus: nam omnis ci-
vitās Helvetia in quattuor pāgās dīvīsa est. Hic
pāgus ūnus, cum domō exîssct, patrum nostrōrum
memoria Lucium Cassium consulem interfecerat, et
ejus excrcitum sub jugum miserat.
In quot pagos est divisa omnis civitas Helvetia?
Nonne a Caesare dicitur quomodo appelletur is
pagus qui nondum flumen transierit?
Quomodo appellatur?
Nonne scriptum est hunc pagum unum, cum do-
mo exisset, patrum memoria, L. Cassium consulem
interfecisse, et ejus exercitum sub jugum misisse?
Ita sīvc câsū, sīve cōnsiliō deōrum immortalium,
quac pars cīvitātis Helvetiac insignem calamitātem
populo Romano intulerat, ca princeps pocnas persolvit.
Helvetii poenas persolverunt. Nonne?
Quae pars civitatis Helvetiae princeps poenas
persolvit?
Ea pars civitatis, quae insignem calamitatem po-
pulo Romano intulerat.
Casune accidit ut primi poenas Tigurini per-
solverint?
Haud scio utrum casu an consilio deorum immor-
talium Tigurinus pagus princeps poenas persolverit
88
COLLOQUIA CAESARIANA
Persolveruntne Tigurini poenas primi, propterea
quod insignem calamitatem populo Romano intu-
lerant ?
Dixitne Caesar eos primos persolvisse poenas,
propterea quod insignem calamitatem populo Ro-
mano intulissent ?
Qua in re Caesar nōn sölum públicās, sed etiam
prīvātās injurias ultus est; quod ejus soceri L. Pisō-
nis avum, L. Pisōnem lēgātum, Tigurīnī cōdem proe-
liò quò Cassium interfecerant.
Tigurinos concidendo Caesar publicas injurias ul-
tus est. Nonne ?
Nonne, in hac re, privatas etiam injurias Caesar
ultus est?
Quomodo privatas injurias ultus est?
Concidendis Tigurinis, qui soceri ejus avum inter-
fecerant.
Quomodo appellatur ejus socer?
L. Piso appellatur.
Hic L. Piso fuit pater Calpurniae, Caesaris uxoris.
Nonne?
Ita vero; Piso Caesari filiam suam Calpurniam in
matrimonium dederat.
Quomodo appellatur Caesaris soceri avus?
Ille quoque L. Piso appellatur.
Nonne ille L. Piso legatus fuit?
Ita sane.
Quo proelio eum interfecerunt Tigurini?
Eodem proelio quo Cassium interfecerunt.
DE BELLO GALLICO.
89
XIII.
Hoc proclio facto, reliquas copias Helvetiorum ut
consequi posset, pontem in Arare faciendum curat,
atque ita exercitum transducit. Helveti, repentino
cjus adventú commoti, cum id quod ipsi diebus vi-
ginti aegerrime confecerant, ut flumen tränsirent,
illum ūnō die fecisse intelligerent, lēgātos ad cum
mittunt; cujus lēgātiōnis Dívico princeps fuit, qui
bello Cassiano dux Helvetiorum fuerat.
Tigurini a Caesare pulsi sunt. Nonne?
Tigurini a Caesare non solum pulsi, sed etiam
concisi sunt.
Hoc proelio facto, Caesar pontem in Arare faci-
endum curat, atque ita exercitum transducit. Nonne?
Scisne quorsum Caesar curet pontem in Arare
faciendum?
Helvetii ratibus et lintribus junctis copias suas
transducerant. Nonne?
Caesar repente advenit. Nonne?
Nonne dictum est Helvetios repentino ejus ad-
ventu commotos esse?
Nonne Caesar flumen transiit, quod Helvetii
transierant?
Nonne dictum est hos id aegerrime confecisse?
Quanto temporis spatio flumen transierant?
Caesar uno die transiit. Nonne?
Id quod ipsi diebus viginti aegerrime fecerant, ut
¿
90
1
COLLOQUIA CAESARIANA
flumen transirent, Caesarem uno die fecisse Helvetii
intellexerunt. Nonne?
Cum id intelligerent, legatos ad eum miserunt.
Nonne?
Quis fuit hujus legationis princeps?
Divico fuit senex. Nonne?
Haud scio ejus aetatem.
Ita vero; at scis eum fuisse senem. Nonne?
Quomodo?
Nonne dicitur Diviconem bello Cassiano ducem
Helvetiorum fuisse?
Ita.
Nonne Caesar dixit illud bellum memoria patrum
accidisse, et illo bello Lucium Pisonem, sui soceri.
avum, interfectum esse?
Ita dixit; igitur non dubium est quin Divico, le-
gationis princeps, senex fuerit.
Quomodo egit Divico cum Caesare?
Is ita cum Caesare igit: "Si pacem populus Rō-
mānus cum Helvetiis faceret, in cam partem itūros
atque ibi futūrōs Helvetios, ubi eōs Caesar cōnstituis-
sct atque esse voluisset; sin bellō perscqui persevērā-
ret, reminiscerctur et veteris incommodi populi Rō-
mānī, et pristinae virtutis Helvetiorum. Quod im-
prōvīsō únum pãgum adortus esset, cum ii, qui flumen
trānsîssent, suis auxilium ferre non possent, në ob cam
rem aut suae magnopere virtuti tribueret, aut ipsos
despiceret; sẽ ita ā patribus mājōribúsque suïs didi-
cisse, ut magis virtute quam dolo contenderent, aut
}
DE BELLO GALLICO.
91
īnsidiīs nīterentur. Quarë në committeret, ut is locus,
ubi cōnstitissent, ex calamitate populī Rāmānī et intcr-
necione excrcitus nomen caperet, aut memoriam pro-
derct."
Quibus verbis usus est Divico ?
His verbis: "Si pacem populus Romanus cum
Helvetiis facict, in eam partem ibunt atque ibi crunt
Helvetii, ubi tu eos constitueris atque esse volucris;
sin bello persequi perseverabis, reminiscitor et vete-
ris incommodi populi Romani, et pristinae virtutis
Helvetiorum. Quod improviso unum pagum ador-
tus es, cum ii, qui flumen transierant, suis auxilium.
ferre non possent, ne ob eam rem aut tuac magno-
pere virtuti tribueris, aut nos despexeris; nos ita a
patribus majoribusque nostris didicimus, ut magis vir-
tute quam dolo contendamus, aut insidiis nitamur.
Quare ne commiseris, ut is locus, ubi constitimus, ex
calamitate populi Romani et internecione exercitus
nomen capiat, aut memoriam prodat.”
Divico ita cum Caesare egit: Si pacem populus
Romanus cum Helvetiis faceret, in eam partem itu-
ros atque ibi futuros Helvetios, ubi eos Caesar consti-
tuisset atque esse voluisset. Nonne?
Ita vero.
Nonne Divico dixit Caesari: "Si pacem populus
Romanus cum Helvetiis facict, in eam partem ibunt
atque ibi erunt Helvetii, ubi eos constitucris atque
esse volucris”?
Ita dixit Divico.
Facictne pacem cum Helvetiis populus Romanus?
92
COLLOQUIA CAESARIANA
Nescio.
Ibuntne Helvetii in eam partem ubi eos Caesar
constituerit atque esse voluerit?
Eruntne in ea parte ubi eos Caesar constituerit
atque esse voluerit?
I
Nescio.
Nonne Divico dixit 'Helvetios in eam partem
ituros, ubi eos Caesar constituisset atque esse volu-
issct'?
Nonne Divico dixit' Helvetios futuros in ea parte,
ubi Caesar eos constituisset atque esse voluisset'?
Divico dixit 'si pacem populus Romanus cum
Helvetiis faceret, in eam partem ituros atque ibi fu-
turos Helvetios, ubi eos Caesar constituisset atque
esse voluisset."
Ubi Helvetios constituet Caesar?
Nescio ubi eos constituturus sit.
Ibuntne Helvetii in eam partem ubi eos Caesar
constituerit?
Nescio utrum Helvetii ituri sint in eam partem
ubi eos Caesar constituerit, necne.
Nonne Divico dixit eos eo ituros esse?
Ita sane.
Nonne a Caesare dictum est'omnium Galliae in-
colarum fortissimos esse Belgas, propterea quod a
cultu atque humanitate provinciae longissime abes-
scnt, minimeque ad eos mercatores saepe commca-
rent, atque ea quae ad effeminandos animos pertine-
rent importarent'?
A Caesare ita dictum est.
DE BELLO GALLICO.
93
Abfueruntne Belgae longissime a cultu atque hu-
manitate provinciae?
Nescio.
Nonne a Caesare ita dictum est?
Ita sane.
Nonne arbitraris Belgas a cultu atque humanitate
provinciae longissime abfuisse ?
Ita arbitror, propterea quod Caesar ita dixit; sed
ego ipse nescio.
Nonne mercatores ad Belgas minime saepe com-
meabant atque ea quae ad effeminandos animos per-
tinent importabant?
Nescio.
Nonne Caesar ita dixit?
Ita sane.
Nonne arbitraris mercatores ad Belgas minime
saepe commcavisse?
Ita arbitror, propterea quod ita a Caesare dictum
est; sed ego ipse nescio.
Nonne a Caesare dictum est Helvetios reliquos.
Gallos virtute praecedere, quod fere quotidianis
proeliis cum Germanis contenderent, cum aut suis
finibus eos prohiberent, aut ipsi in eorum finibus
bellum gererent?
Ita vero.
Praecedebantne virtute reliquos Gallos Helvetii?
Nescio.
Nonne Caesar ita dixit?
Ita sane.
94
COLLOQUIA CAESARIANA
"
Nonne Orgetorix facilius Helvetiis persuasit ut
de finibus suis exirent, quod undique loci natura
continebantur?
Nonne a Caesare dictum est 'Orgetorigem faci-
lius Helvetiis persuasisse ut de finibus suis exirent,
quod undique loci natura continerentur '?
Continebanturne undique loci natura?
Ita dictum est a Caesare.
C
Nonne dictum est Orgetorigem persuasisse Cas-
tico, Catamantaloedis filio, Sequano, cujus pater
regnum in Sequanis multos annos obtinuisset, et a
senatu populi Romani amicus appellatus esset, ut
regnum in civitate sua occuparet, quod pater ante
habuisset; itemque Dumnorigi Haeduo, fratri Divi-
tiaci, qui principatum in civitate obtineret, ac maxi-
me plebi acceptus esset, ut idem conaretur persua-
sisse, eique filiam suam in matrimonium dedisse'?
Ita dictum est.
Nonne Divico Caesari dixit, 'si bello persequi
perseveraret, reminisceretur et veteris incommodi
populi Romani, et pristinae virtutis Helvetiorum '?
Ita dixit Divico.
Nonne his verbis Divico locutus est: "Si bello
persequi perseverabis, reminiscitor et veteris incom-
modi populi Romani, et pristinae virtutis Helveti-
orum "?
His verbis locutus est.
Perseverabitne bellum persequi Caesar?
Nescio utrum Caesar bellum persequi perseveratu-
rus sit, necne.
DE BELLO GALLICO.
95
Reminisceturne veteris incommodi populi Romani?
Haud dubium est quin reminiscatur hujus incom-
modi; etenim supra dictum est Caesarem, quod
memoria teneret L. Cassium consulem occisum, ex-
ercitumque ejus ab Helvetiis pulsum et sub jugum
missum, concedendum non putavisse id quod Hel-
vetii rogavissent, ut sibi liceret per provinciam iter
facere.
Caesar memoria tenebat L. Cassium consulem oc-
cisum esse ab Helvetiis. Nonne?
Memoria tenebat L. Cassii exercitum pulsum esse
et sub jugum missum. Nonne?
Num Caesar concessit ut Helvetii per provinciam
iter facerent?
Num concedendum putabat?
Nonne Divico Caesarem admonuit ut reminiscere-
tur et veteris incommodi populi Romani, et pristi-
nae virtutis Helvetiorum?
Ita sane.
Divico Caesarem admonuit ne bello persequi per-
severaret. Nonne?
Perseverabitne Caesar bello persequi?
Nescio.
Reminisceturne pristinae virtutis Helvetiorum?
Ita arbitror.
SA
Nonne Divico etiam monuit Caesarem, quod im-
proviso unum pagum adortus esset, cum ii, qui flu-
men transissent, suis auxilium ferre non possent, ne
ob eam rem aut suae magnopere virtuti tribueret,
aut ipsos despiccret; se ita a patribus majoribusque
Į
1
96
COLLOQUIA CAESARIANA
suis didicisse, ut magis virtute quam dolo contende-
rent, aut insidiis niterentur ?
Quibus verbis locutus est Divico?
His verbis: "Quod improviso unum pagum ador-
tus es, cum ii, qui flumen transierant, suis auxilium
ferre non possent, ne ob eam rem aut tuae magno-
pere virtuti tribueris, aut nos despexeris; nos ita a pa-
tribus majoribusque nostris didicimus, ut magis vir-
tute quam dolo contendamus, aut insidiis nitamur."
Caesar unum pagum improviso adortus est. Nonne?
Quomodo appellatur is pagus quem Caesar im-
proviso adortus est?
Nonne dictum est quomodo appellaretur is pagus
quem Caesar improviso adortus esset?
Nonne Tigurini citra flumen Ararim erant, ubi
Caesar eos adortus est?
Cum Caesar Tigurinos adortus est, ubi erant reli-
qui Helvetii?
Transierant flumen.
Nonne?
Nonne Caesar Tigurinos impeditos et inopinantes.
aggressus est?
Nonne eorum magnam partem concidit?
Nonne dictum est sive casu, sive consilio deorum
immortalium, quae pars civitatis Helvetiae insignem
calamitatem populo Romano intulisset, eam princi-
pem poenas persolvisse?
Nonne dictum est Caesarem in ea re non solum
publicas, sed etiam privatas injurias ultum esse, quod
ejus soceri L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum,
Tigurini eodem proelio quo Cassium interfecissent ?
DE BELLO GALLICO.
97
Haec a Caesare dicta sunt.
Cum Caesar Tigurinos adortus est, num ii, qui
flumen transierant, suis auxilium ferre poterant?
Nonne Caesar, Tigurinorum victor, suae magno-
pere virtuti tribuit ?
Non arbitror eum suae virtuti magnopere tri-
buisse.
Num ejus victoriae causa Caesar Helvetios de-
spexit?
Non arbitror Helvetios a Caesare despectos fuisse;
etenim ipse dixit eos reliquos Gallos virtute praece-
dere.
Nonne Divico Caesarem admonuit ne Helvetios
despiceret?
Ita quidem.
Is Caesarem admonuit, quod im-
proviso unum pagum adortus esset, cum ii, qui
flumen transissent, suis auxilium ferre non possent,
ne ob eam rem aut suae magnopere virtuti tribueret,
aut ipsos despiceret.
Helvetii virtute contendebant. Nonne?
Num ii dolo contendebant ?
Num insidiis nitebantur?
Nonne Helvetii magis virtute quam dolo contende-
bant?
A Divicone dictum est eos magis virtute quam
dolo contendere.
Nonne ita a patribus majoribusque suis didicerant,
ut magis virtute quam dolo contendercnt, aut insidiis
niterentur ?
Divico dixit Helvetios a patribus majoribusque
5
98
COLLOQUIA CAESARIANA
suis ita didicisse, ut magis virtute quam dolo con-
tenderent, aut insidiis niterentur.
Contendebatne dolo Caesar?
Hic dolo contendit, cum Helvetiis legatis respon-
dit diem se ad deliberandum sumpturum.
Nonne Caesar deliberavit?
Minime vero; deliberandum non putavit.
Nonne Caesar virtute contendebat?
Is et virtute et dolo contendebat.
Mirarisne eum dolo contendisse?
Minime miror; Caesari Helvetii hostes erant.
Ita. Apud Virgilium, Coroebus dicit: "Dolus,
an virtus, quis in hoste requirat"?
Nonne Divico Caesarem admonuit ne committeret,
ut is locus, ubi constitissent, ex calamitate populi
Romani et internecione exercitus nomen caperet,
aut memoriam proderet?
Quibus verbis Divico Caesarem admonuit?
His verbis: "Ne commiseris, ut is locus, ubi consti-
timus, ex calamitate populi Romani et internecione
exercitus nomen capiat, aut memoriam prodat."
Ubi constiterunt Helvetii?
Ad ripam fluminis Araris.
Capictne nomen is locus, ubi constiterunt, ex ca-
lamitate populi Romani?
Non arbitror eum locum, ubi constiterint, nomen
capturum ex calamitate populi Romani. Immo vero,
si bello persequi perseverabunt Helvetii, fieri potest
ut ex calamitate Helvetiae civitatis et internecione
cxercitus ejus nomen capiat, aut memoriam prodat.
DE BELLO GALLICO.
99
XIV.
Quid respondit Caesar legatis?
His Caesar ita respondit : “Eō sibi minus dubită-
tiōnis darī, quod eãs rès, quàs lēgātī Helvētii comme-
moråssent, memoria teneret, atque co gravius ferre,
quò minus meritò populī Rōmānī accidissent: qui si
alicūjus injūriae sibi cōnscius fuissct, nõn fuisse diffi-
cilc cavere; sed cō deccptum, quod neque commissum
å så intelligerct quârē timēret, neque sine causă timen-
dum putaret. Quod si veteris contumeliae oblivisci
vellet, num etiam recentium injūriārum, quod eō in-
vītō iter per provinciam per vim temptâssent, quod
Haeduos, quod Ambarros, quod Allobrogas vexâssent,
memoriam depōnerc posse? Quod sua victoria tam
insolenter gloriärentur, quodque tam diù sẽ impūne
injurias tulisse admirarentur, codem pertinere. Con-
suêsse enim deōs immortālēs, quò gravius hominés éx
commutatione rerum doleant, quos prò scelere cōrum
ulcisci velint, hīs secundiōrēs intérdum rés et diùtur-
niorem impunitatem concedere. Cum ca ita sint,
tamen sī obsidēs ab iis sibi dentur, uti ea quac polli-
ceantur factūrōs intelligat, et si Haeduis de injūris
quàs ipsis sociïsquc eōrum intulerint, item si Allobrógi-
bus satisfaciant, sēsē cum iīs pācem esse facturum.”
Quibus verbis usus est Caesar?
His verbis: "Eo mihi minus dubitationis datur,
quod eas res, quas commemoravistis, memoria tenco,
atque eo gravius fero, quo minus merito populi
100
COLLOQUIA CAESARIANA
Romani acciderunt: qui si alicujus injuriae sibi
conscius fuisset, non fuit difficile cavere; sed eo de-
ceptus est, quod neque commissum a se intelligebat
quare timeret, neque sine causa timendum putabat.
Quod si veteris contumeliae oblivisci volo, num etiam
recentium injuriarum, quod me invito iter per pro-
vinciam per vim temptastis, quod Haeduos, quod
Ambarros, quod Allobrogas vexastis, memoriam
deponere possum? Quod vestra victoria tam inso-
lenter gloriamini, quodque tam diu vos impune in-
jurias tulisse admiramini, eodem pertinet. Consuc-
runt enim dii immortales, quo gravius homines ex
commutatione rerum doleant, quos pro scelere
eorum ulcisci velint, his secundiores interdum res
et diuturniorem impunitatem concedere. Cum ea
ita sint, tamen si obsides a vobis mihi dabuntur, uti
ea quae pollicemini facturos intelligam, et si Haeduis
de injuriis quas ipsis sociisque eorum intulistis, item
si Allobrogibus satisfacietis, vobiscum pacem faciam.”
Nonne Caesar eas res, quas legati commemora-
verunt, memoria tenet?
Responditne se eas res, quas legati commemora
vissent, memoria tenere?
Num Caesar dubitat quin eae res, quas legati com-
memoraverunt, ita sint?
Nonne Caesari eo minus dubitationis datur, quod
eas res quas legati commemoraverunt, memoria tenct?
Nonne Caesar dixit, eo sibi minus dubitationis
dari, quod eas res quas legati commemorassent, me-
moria teneret?
T
DE BELLO GALLICO.
ΙΟΙ
Nonne Caesar fert eas res eo gravius, quo minus
merito populi Romani acciderunt?
Caesar dixit se eo gravius ferre eas res, quas
legati commemorassent, quo minus merito populi
Romani accidissent. Nonne?
Num hoc vetus incommodum populi Romani,
quod L. Cassius interfectus erat et ejus exercitus
sub jugum missus, merito populi Romani accidit?
Minime vero.
Num Romani caverunt ne quid detrimenti cape-
rent?
Minime caverunt.
Quare?
Propterea quod nullius injuriae sibi conscii erant.
Fuitne difficile cavere, si alicujus injuriae sibi
conscii fuissent?
Nonne Caesar dixit, si alicujus injuriae sibi conscii
fuissent, non fuisse difficile cavere?
Qua de causa deceptus est populus Romanus?
Deceptus est, quod neque commissum a se intel-
ligebat quare timeret, neque sine causa timendum
putabat.
Nonne a Caesare dictum est populum Romanum
eo deceptum fuisse, quod neque commissum a se in-
telligeret quare timeret, neque sine causa timendum
putarct?
Num populus Romanus timebat ne quid detri-
menti caperet?
Minime; timendi non erat ulla causa.
Nonne populus Romanus deceptus est?
I02
COLLOQUIA CAESARIANA
די
Ita sane.
Nonne bello Cassiano contumeliam et incommo-
dum populus Romanus accepit?
Num Caesar oblitus est veteris contumeliae popu-
i Romani?
Nonne memoria tenet hanc veterem contumeli-
am ?
Num potest Caesar recentium injuriarum memori-
am deponere?
Si Caesar vult veteris contumeliae oblivisci, num
etiam recentium injuriarum, quod Helvetii eo invito
iter per provinciam per vim temptarunt, quod Hae-
duos, quod Ambarros, quod Allobrogas vexarunt,
memoriam deponere potest?
Nonne ipse legatis respondit: Si veteris contu-
meliae oblivisci vellet, num etiam recentium injuria-
rum, quod eo invito iter per provinciam per vim
tcmptassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod
Allobrogas vexassent, memoriam deponere posse ?
Helvetii sua victoria gloriantur. Nonne?
Sua victoria insolenter gloriantur.
Se tam diu impune injurias tulisse ii admirantur.
Nonne?
Ita sane.
Nonne Caesar legatis respondit: Quod sua victo-
ria tam insolenter gloriarentur, quodque tam diu se
impune injurias tulisse admirarentur, eodem perti-
nere?
Dii immortales homines ulciscuntur pro scelere
eorum. Nonne?
DE BELLO GALLICO.
103
Nonne Dii immortales secundiores interdum res
et diuturniorem impunitatem concedunt hominibus,
quos pro scelere eorum ulcisci volunt?
Quo consilio?
Quo gravius ex commutatione rerum doleant.
Nonne consuerunt dii immortales, quo gravius
homines ex commutatione rerum doleant, quos pro
scelere eorum ulcisci velint, his secundiores inter-
dum res et diuturniorem impunitatem concedere?
Ita quidem.
Cum haec ita sint, nonne Caesar pacem faciet cum
Helvetiis?
Dubium est utrum pacem facturus sit, necne.
Nonne pacem faciet, si Helvetii obsides dabunt?
Si Helvetii obsides dabunt, uti ea quae pollicentur
facturos intelligat, et si Haeduis de injuriis, quas
ipsis sociisque eorum intulerunt, item si Allobrogi-
bus satisfacient, cum iis pacem facict.
Dicitne Caesar se cum iis pacem esse facturum?
Respondit sane: si obsides ab iis sibi dentur, uti
ea quae polliceantur facturos intelligat, et si Haeduis
de injuriis, quas ipsis sociisque eorum intulerint,
item si Allobrogibus satisfaciant, sese cum iis pacem
esse facturum.
Quid pollicentur Helvetii?
Pollicentur sese in eam partem ituros atque ibi
futuros, ubi eos Caesar constituerit atque esse volu-
erit.
Quas injurias intulerant Helvetii Haeduis et eo-
rum sociis?
104
COLLOQUIA CAESARIANA
A
Eorum agros populati erant.
Qui sunt hi socii Haeduorum, quibus Helvetii
injurias intulerant?
Sunt Haedui Ambarri.
Satisfacientne Helvetii his omnibus?
Nisi his satisfacient, Caesar pacem non faciet.
Quid respondit Caesari Divico?
Dívico respondit: 'Ita Helvētiōs ā mājōribus suīs
institūtōs csse, utí obsides accipere, non dare consu-
êrint; ejus rei populum Romanum esse testem.
Quibus verbis respondit Divico?
His verbis: "Ita Helvetii a majoribus suis insti-
tuti sunt, uti obsides accipere, non dare consuerint ;
ejus rei populus Romanus cst testis.”
Dabuntne obsides Helvetii?
Minime vero.
Num consuerunt obsides dare?
Obsides accipere consuerunt.
Immo vero.
Suntne ita instituti, uti obsides dent?
uti
Immo vero; ita a majoribus suis instituti sunt,
obsides accipiant.
Divico dicit Helvetios ita institutos esse uti ob-
sides accipere, non dare consuerint. Nonne?
Fuitne hujus rei testis populus Romanus?
A Divico dicitur populum Romanum hujus rei
esse testem.
Hoc responsō datō discessit.
Mirarisne Diviconis superbiam ?
DE BELLO GALLICO.
105
XV.
Postero die castra ex eō loco movent. Idem facit
Caesar, equitatúmque omnem, ad numerum quattuor
mīlium, quem èx omni provincia ct Hacduis atque
cōrum sociis coāctum habebat, praemittit, qui videant
quas in partes hostes iter faciant.
Quo die castra movent Helvetii?
Nonne Caesar idem facit?
Nonne is omnem suum equitatum praemittit?
Unde eum equitatum coactum habebat Caesar?
Quorsum equitatum praemittit?
Ut videant quas in partes hostes iter faciant.
Quas in partes iter faciunt Helvetii?
Nescio quas in partes iter faciant.
Estne Caesar certior factus quas in partes hostes
iter faciant?
Minime vero; ab eo dictum est se equitatum
omnem, quem ex omni provincia et Haeduis atque
eorum sociis coactum habuisset, pracmisisse, qui
viderent quas in partes hostes iter facerent.
Qui, cupidius novissimum agmen insccūtī, aliēnō
locō cum equitātū Helvētiōrum proclium committunt
t;
et pauci de nostris cadunt.
Romani equites novissimum agmen hostium in-
secuti sunt. Nonne?
Nonne dicitur eos cupidius insecutos esse?
Proelium committunt cum equitatu Helvetiorum.
Nonne?
5*
106
COLLOQUIA CAESARIANA
Quali loco?
Nonne dicitur paucos de Romanis cecidisse?
Quo proelio sublati Helveti, quod quingentis equiti-
bus tantam multitudinem cquitum prõpulerant, audă-
cius subsistere nonnunquam, et novissimō agmine proe-
liò nostrōs lacessere coeperunt.
Hoc proelio Helvetii sublati fuerunt. Nonne?
Qua de causa?
Nonne Caesar scripsit qua de causa Helvetii hoc
proelio sublati essent?
Caesar scripsit hoc proelio sublatos Helvetios,
quod quingentis equitibus tantam multitudinem
equitum propulissent, audacius subsistere nonnun-
quam, et novissimo agmine proelio milites Romanos
lacessere coepisse.
Estne dictum quot equitibus Romanos equites
propulissent Helvetii?
Quot equitibus eos propulerant?
Quot equites Caesari erant?
Supra dictum est Caesarem equitatum ad nume-
rum quattuor milium coactum habuisse.
Mirarisne Helvetios hoc proelio sublatos fuisse ?
Cacsar suōs à proelio continebat, āc satis habēbat in
praesentia hostem rapīnīs, pābulātiōnibus, populātiō-
nibúsque prohibere.
Num Caesar suos in proelium mittebat?
Immo vero, eos a proelio continebat.
Nonne hostem rapinis, pabulationibus, popula-
tionibusque prohibebat ?
DE BELLO GALLICO.
107
Nihil amplius faciebat. Ipse dicit se satis habu-
isse in praesentia hostem rapinis, pabulationibus,
populationibusque prohibere.
Ita dics circiter quindecim iter fēcērunt, uti inter
novissimum hostium agmen et nostrum primum nõn
amplius quinis aut sēnīs mīlibus passuum interesset.
Inter novissimum Helvetiorum agmen et Roma-
norum primum, quot milia passuum intercrant ?
Non amplius quinis aut senis milibus passuum in-
tererat.
Ab Helvetiis Caesar discedere nolebat. Intel-
ligis?
Intelligo quidem.
Ab iis discedere nolens Caesar certiores fecit mi-
lites suos ita iter faccrent, uti inter novissimum hos-
tium agmen et suum primum non amplius quinis
aut senis milibus passuum interessct. Intelligis?
108
COLLOQUIA CAESARIANA
1
XVI.
Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod
essent públicē pollicitī, flagitare. Nam propter fri-
gora, quod Gallia sub septentrionibus (ut ante dictum
est) posita est, non modo frumenta in agris mātūra nõn
erant, scd nē pabuli quidem satis magna copia suppetē-
bat: co autem frumento, quod flumine Arare năvibus
subvexerat, proptércă minus ūtī poterat, quod iter ab
Arare Helvetii äverterant, à quibus discedere nolebat.
Caesar cotidie Haeduos frumentum flagitabat.
Nonne?
(Flagitare, flagitabat: utrumque Latine dicitur.)
Quibus verbis Haeduos frumentum flagitabat?
His verbis: "Conferte, quaeso, frumentum, quod
publice polliciti estis."
Nonne dicitur Caesarem flagitavisse Haeduos fru-
mentum, quod essent publice polliciti?
Ita dicitur.
Caesar fuit historicus. Nonne?
Ita vero; Caesar et historicus et imperator fuit.
Historicus Caesar scribit de Caesare imperatore.
Nonne?
Ita.
Affirmatne Caesar historicus Haeduos frumentum
esse pollicitos?
Ita non affirmat; affirmat tantummodo Caesarem
imperatorem frumentum Haeduos flagitasse.
Quis dixit Haeduos frumentum esse pollicitos?
DE BELLO GALLICO.
109
Caesar imperator ita dixit.
Nonne Haedui frumentum erant polliciti?
Ita vero; at historicus id non affirmat.
Nonne in agris copia frumenti erat?
Ita sane; at frumenta in agris matura non erant.
Quapropter?
Propter frigora, quod Gallia sub septentrionibus
posita est.
Num pabuli magna copia suppetebat?
Immo vero; a Caesare scriptum est, propter fri-
gora, quod Gallia sub septentrionibus posita esset,
non modo frumenta in agris matura non fuisse, sed
ne pabuli quidem satis magnam copiam suppetiisse;
eo autem frumento, quod flumine Arare navibus.
subvexisset, Caesarem propterea minus uti potuisse,
quod iter ab Arare Helvetii avertissent, a quibus
discedere nollet.
Caesar frumentum navibus subvexerat flumine
Arare. Nonne?
Ipse dicit Caesarem navibus frumentum subvex-
isse flumine Arare.
Poteratne eo frumento uti?
Quapropter?
Propterea quod iter ab Arare Helvetii averterant.
Quid Caesaris referebat utrum Helvetii iter ab
Arare avertissent, necne?
Caesar ab iis discedere nolebat.
Diem ex die ducere Haedui: conferri, comportări,
adesse, diccrc.
11Ο
COLLOQUIA CAESARIANA
Praestabantne frumentum Haedui?
Minime, diem ex die ducebant, inquit Caesar:
conferri, comportari, adesse, dicebant.
Num frumentum aderat?
Minime
quidem.
Num conferebatur aut comportabatur, ita ut Hae-
dui dicebant ?
Minime; ita quidem dicebant Haedui, ut diem ex
die ducerent.
Ubi se diutius duci intellexit, et diem instäre, quō
die frümentum mīlitibus mētīrī oporteret, convocătīs
eōrum principibus, quōrum magnam copiam in castrīs
habebat,—in his Divitíaco et Liscō, qui summō magis-
trătui pracerat, quem Vergóbretum appellant Hacdui,
qui creātur annuus, et vītae nccísque in suõs habet
potestātem,—graviter eōs accusat, quod, cum neque
emi neque ex agris sūmī posset, tam necessäriõ tem-
pore, tam propinquis hostibus, ab iis nōn sublevētur ;
praesertim cum magna ex parte eōrum precibus ad-
ductus bellum susceperit, multò etiam gravius quod sit
destitutus queritur.
Nonne diutius ducebatur Caesar?
Nonne dies instabat, quo die frumentum militibus
metiri oporteret?
Nonne se diutius duci et eum diem instare Caesar
intellexit?
Quid fecit Caesar?
Dictum est Caesarem, convocatis Haeduorum
principibus, quorum magnam copiam in castris ha-
DE BELLO GALLICO.
III
beret,-in his Divitiaco et Lisco, qui summo magis-
tratui praeesset quem Vergobretum appellarent Hae-
dui, qui crearetur annuus, et vitae necisque in suos
haberet potestatem,-graviter eos accusavisse, quod,
cum frumentum neque emi neque ex agris sumi
posset, tam necessario tempore, tam propinquis hos-
tibus, ab iis non sublevaretur; praesertim cum
magna ex parte eorum precibus adductus bellum
suscepisset, multo etiam gravius quod esset desti-
tutus qucstum esse.
Caesar Haeduorum principes convocavit. Nonne?
Nonne dicit se magnam horum copiam in castris
habuisse?
Uter summo magistratui praeerat apud Hae-
duos? Divitiacusne an Liscus?
Scriptum est Liscum summo magistratui prae-
fuisse.
Quo nomine appellabatur apud Haeduos sum-
mus magistratus?
Nonne creabatur annuus?
Nonne apud Romanos consules creabantur an-
nui?
Nonne is Vergobretus maximam auctoritatem
habebat?
A Caesare dictum est eum vitae necisque in suos
habuisse potestatem.
Habueruntne apud Romanos parem consules po-
testatem?
Initio hanc potestatem habuerunt.
Caesar Haeduos accusavit. Nonne?
I 12
COLLOQUIA CAESARIANA
Qua de re eos accusavit?
Quod tam necessario tempore, tam propinquis
hostibus, ab iis non sublevaretur.
Poteratne Caesar frumentum emere?
Poteratne ex agris frumentum sumere?
Poterat neque emere neque ex agris frumentum
sumere; qua de causa Helvetios graviter accusavit,
quod, tam necessario tempore, ab iis non subleva-
retur.
Quid Haedui a Caesare precati erant?
Supra dictum est Haeduos ad Caesarem legatos
misisse rogatum auxilium.
Quare auxilium precati erant?
Caesar, magna ex parte Haeduorum precibus ad-
ductus, bellum susceperat. Nonne?
Ita sane.
Nonne de ea causa multo etiam gravius, quod esset
destitutus, Caesar questus est?
DE BELLO GALLICO.
113
XVII.
Tum demum Liscus, ōrātiōne Caesaris adductus,
quod antea tacúerat proponit.
Liscus aliquid tacuerat. Nonne?
Diu tacuerat.
Nonne?
Nonne, cum Caesar quod sit destitutus queritur,
tum demum Liscus quod antea tacuerat proponit?
Quid Liscus proponit?
Ita quidem proponit.
“Esse nõnnullōs, quōrum auctōritās apud plēbem
plurimum valeat, qui privatim plus possint quam ipsī
magistrātūs. Hōs seditiōsä atque improba ōrātiōne
multitudinem deterrere, në frumentum conferant,
quod pracstare debeant: si jam principatum Galliae
obtinēre nōn possint, Gallōrum quam Rōmānōrum im-
peria praeferre; neque dubitare [debcant] quin, sĩ
Helvetios superāverint Rōmānī, ūna cum reliquà Gal-
lià Haeduis libertatem sint ēreptūrī. Ab eisdem nos-
tra consilia, quaeque in castris gerantur, hostibus
ēnuntiari; hōs à sẽ coërceri non posse. Quin etiam,
quod necessario rem coactus Caesarī ēnuntiärit, intel-
ligere sésẽ quantò id cum periculo fécerit, et ob cam
causam, quam diù potucrit, tacuisse.”
Quibus verbis proponit Liscus?
His verbis: "Sunt nonnulli, quorum auctoritas
apud plebem plurimum valet, qui privatim plus pos-
sunt quam ipsi magistratus. Hi seditiosa atque
improba oratione multitudinem deterrent, ne fru-
K
114
COLLOQUIA CAESARIANA
}}
mentum conferant, quod praestare debeant; si jam
principatum Galliae obtinere non possunt, Gallorum
quam Romanorum imperia praeferunt; neque du-
bitant quin, si Helvetios superaverint Romani, una
cum reliqua Gallia Haeduis libertatem sint erepturi.
Ab eisdem tua consilia, quaeque in castris geruntur,
hostibus enuntiantur; hi a me coerceri non possunt.
Quin etiam, quod necessario rem coactus tibi enunti-
avi, intelligo quanto id cum periculo fecerim, et ob
eam causam, quam diu potui, tacui.”
Suntne nonnulli qui privatim plus possint quam
ipsi magistratus?
Nonne Vergobreti auctoritas apud Haeduos plu-
rimum valet ?
Ita sane.
Nonne magistratuum auctoritas apud eos pluri-
mum valet?
Ita; sed a Lisco dicitur nonnullos esse, quorum
auctoritas apud plebem plurimum valeat, qui priva-
tim plus possint quam ipsi magistratus.
Estne Lisco amicus Haeduus populus?
Non est dubium quin Haedui, cum eum Vergo-
bretum creaverint, Lisco amici sint.
Estne ei amica Haedua plebs?
Plebs est amicior nonnullis privatis civibus quam
Lisco magistratui.
Nonne hi seditiosi sunt?
Ita sane; a Lisco dicitur hos seditiosa atque
improba oratione multitudinem deterrere, ne frumen-
tum conferant, quod praestare debeant.
DE BELLO GALLICO.
115
Debentne Haedui frumentum praestare?
Memoria teneo supra dictum eos frumentum pub-
lice pollicitos esse.
Conferentne frumentum ?
Non arbitror eos frumentum collaturos, propterea
quod ne ita faciant deterriti sunt.
Possuntne Haedui principatum Galliae obtinere?
Haud facile est iis principatum Galliae obtinere,
nam Helvetii quoque et Sequani hujus principatus
cupidissimi sunt; atque ab Orgetorige dictum non.
esse dubium quin totius Galliae plurimum Helvetii
possent memoria teneo.
Utrum Gallorum an Romanorum imperia prae-
ferunt Haedui?
Difficile dictu est utrum Gallorum an Romano-
rum imperia praeferant.
Nonne hi, de quibus supra scriptum est, multitu-
dini persuadent ut Gallorum quam Romanorum
imperia praeferant?
Ita sane.
Si Helvetios superaverint Romani, Haeduis liber-
tatem eripient. Nonne?
Arbitror quidem Romanos iis libertatem crepturos
esse una cum reliqua Gallia.
Dubitantne Haedui num res ita sit?
Dubitent, necne dubitent, haud scio; eos tamen
a nonnullis seditiosis civibus admoneri ne dubitent
quin res ita sit, id notum habeo.
Hi seditiosi cives Caesaris consilia, quaeque in
ejus castris geruntur, hostibus enuntiant. Nonne?
116
COLLOQUIA CAESARIANA
Nonne Liscus vitae necisque habet potestatem?
Coërcenturne ab eo hi improbi cives?
Ipse dicit hos a se coerceri non posse.
Nonne Liscus Caesari rem enuntiat?
Quare?
Quod necessario coactus est.
Estne Liscus coactus?
Nescio.
Nescisne hunc esse coactum Caesaris questu?
Qualis est, domine, Caesaris questus?
Miror te nescire qualis sit Caesaris questus.
Nonne supra dictum est eum questum esse quod
ab Haeduis non sublevaretur?
Ita sane.
Nonne magno cum periculo ei rem enuntiavit
Liscus ?
Ipse intelligit quanto cum periculo id fecerit.
Nonne?
Fuitne Caesari amicus?
Quis dubitare potest quin ei amicissimus fuerit?
DE BELLO GALLICO.
117
XVIII.
Caesar häc oratione Lisci Dumnórigem, Divitíaci
fratrem, designārī sentiēbat; sed, quod pluribus prae-
sentibus eās rēs jactārī nōlēbat, celeriter concilium di-
mittit, Liscum retinct. Quaerit ex solo ea quae in
conventu dixerat. Dicit liberius atque audăcius.
Quis oratione Lisci designabatur?
Dumnorix Divitiaci frater designabatur.
Nonne Caesar hunc designari sentiebat?
Caesar concilium dimittit,
dimittit, Liscum retinet.
Nonne?
Quare?
Nonne scriptum est eum quaesivisse ex Lisco
solo ea quae in conventu dixisset?
Nonne scriptum est Liscum liberius atque auda-
cius dixisse?
(C
Caesar eadem secreto ab aliis quaerit. Nonne?
Ita, domine.
Eadem secretō ab aliis quaerit; reperit esse vēra :
Ipsum esse Dumnórigem, summa audacia, magna
apud plebem propter liberalitatem gratia, cupidum
rērum novārum. Complures annos portōria reli-
quáque omnia Hacduorum vectigalia parvo pretiō
redempta habere, proptércà quod illo licente contră
licērī audeat němo. His rebus et suam rem famili-
ārem auxisse, et facultates ad largiendum magnās
comparâsse; magnum numerum equitātūs suō sumptū
118
COLLOQUIA CAESARIANA
scmper alere ct circum sẽ habēre, neque sõlum domi,
sed etiam apud finitimas civitates largiter posse;
atque hujus potentiae causă matrem in Biturigibus
homini illic nobilissimo ac potentissimo collocâsse,
ipsum ex Helvetiis uxorem habere, sororem ex matre
et propinquas suas nuptum in aliās cīvitātēs collocâsse.
Favere et cupere Helvetiis propter eam affinitātem,
ōdisse etiam suō nōmine Caesarem et Romānōs, quod
corum adventú potentia ejus dēminūta, et Divitíacus
frater in antiquum locum gratiae atque honoris sit
rēstitūtus. Si quid accidat Rōmānīs, summam în
spem per Helvetios regni obtinendi venire; imperiō
populi Rōmānī nōn modo de rēgnō, sed etiam de că
quam habeat gratia, desperare.
>>
Dic nobis quae Caesar reperiat?
Haec reperit: Ipse Dumnorix oratione Lisci de-
signatus est; is summa audacia est, magna apud ple-
bem propter liberalitatem gratia, cupidus rerum no-
varum. Complures annos portoria reliquaque omnia
Haeduorum vectigalia parvo pretio redempta habet,
propterea quod illo licente contra liceri audet nemo.
His rebus et suam rem familiarem auxit, et facul-
tates ad largiendum magnas comparavit; magnum
numerum equitatus suo sumptu scmper alit et
circum se habet, neque solum domi, sed etiam apud
finitimas civitates largiter potest; atque hujus po-
tentiae causa matrem in Biturigibus homini illic
nobilissimo ac potentissimo collocavit, ipse ex Hel-
vetiis uxorem habet, sororem ex matre et propin-
quas suas nuptum in alias civitates collocavit. Favet
↓
DE BELLO GALLICO.
I 19
et cupit Helvetiis propter eam affinitatem, odit etiam
suo nomine Caesarem et Romanos, quod eorum
adventu potentia ejus deminuta, et Divitiacus frater
in antiquum locum gratiae atque honoris est resti-
tutus. Si quid accidit Romanis, summam in spem
per Helvetios regni obtinendi venit; imperio populi
Romani non modo de regno, sed etiam de ea quam
habet gratia, desperat.
Dicitur Dumnorigem summa audacia fuisse, et
magna apud plebem gratia, et cupidum rerum no-
varum. Nonne?
Legens Caesaris narrationem de Dumnorige, quae
C. Sallustius de Catilina narraverit non possum
quin recolam.
Dic, quaeso, domine, quae narraverit?
Ita scripsit: "Lucius Catilina, nobili genere natus,
fuit magna vi et animi et corporis, sed ingenio malo
pravoque. Huic ab adolescentia bella intestina,
caedes, rapinae, discordia civilis grata fuere, ibique
juventutem suam exercuit. Corpus patiens inediae,
algoris, vigiliae, supra quam cuiquam credibile.
Animus audax, subdolus, varius, cujus rei libet simu-
lator ac dissimulator; alieni appetens, sui profusus,
ardens in cupiditatibus; satis eloquentiae, sapientiae
parum. Vastus animus immoderata, incredibilia,
nimis alta semper cupiebat."
Nonne miraris C. Sallustium, de L. Catilina scri-
bentem, eos omnes qui contra patriam conjurarent
descripsisse?
Ita sane.
120
COLLOQUIA CAESARIANA
►
Apud Haeduos ditissimus fuit Dumnorix. Non-
ne?
Nonne dictum est quibus rebus suam rem famili-
arem auxisset, et facultates ad largiendum magnas
comparasset?
Is complures annos portoria reliquaque omnia
Haeduorum vectigalia redempta habuit. Nonne?
Quo pretio ?
Illo licente, num contra licebantur reliqui Hae-
dui?
Contra liceri audebat nemo.
Nonne Dumnorix magnum numerum equitatus
suo sumptu semper alebat et circum se habebat?
Domi largiter poterat. Nonne?
Caesar scripsit eum non solum domi, sed etiam.
apud finitimas civitates largiter potuisse.
Nonne supra dictum est Dumnorigem quam
plurimas civitates suo beneficio habere obstrictas
voluisse?
Ille potentissimus fuit. Nonne?
Nonne, hujus potentiae causa, suam matrem in
Biturigibus homini illic nobilissimo ac potentissimo
collocaverat?
Ipse ex Helvetiis uxorem habuit. Nonne?
Ita; teneo quidem memoria eum Orget origis.
filiam in matrimonium duxisse.
Estne dictum in quas alias civitates sororem ex
matre et propinquas suas nuptum collocasset?
Qua de causa has affinitates junxit Dumnorix?
Dicitur eum ita fecisse suae potentiae causa.
DE BELLO GALLICO.
121
Utrum Helvetiis an Caesari favebat et cupie-
bat?
Helvetiis quidem favebat et cupiebat, Caesarem
vero et Romanos odio habebat. Nonne dictum est
eum odisse suo nomine Caesarem et Romanos,
quod eorum adventu potentia ejus deminuta, et
Divitiacus frater in antiquum locum gratiae et ho-
noris esset restitutus?
Nonne Dumnorix, si quid accidit Romanis, sum-
mam in spem venit regni occupandi?
Propter suam cum Helvetiis affinitatem, per eos
se regnum obtenturum esse sperabat.
Nonne imperio populi Romani de regno despera-
bat?
Illo imperio, non modo de regno, sed etiam de ea
quam habebat gratia, desperabat.
Quid amplius a Caesare reperiebatur?
Reperiebat ctiam in quaerendo Caesar, quod proe-
lium equestre adversum paucis ante diebus esset fac-
tum, initium ejus fugae factum à Dumnórige atque
ējus equitibus,—nam equitātuī, quem auxilio Caesarī
Haedui miserant, Dúmnorix pracerat: corum fugă
reliquum esse equitatum perterritum.
Nonne paucis ante diebus proelium cum Helve-
tiis Romani commiserant?
Ita supra dictum est.
Nonne Caesar quaesivit quare hoc proelium ad-
versum esset factum ?
Quid reperiebat Caesar?
6
4
122
t
COLLOQUIA CAESARIANA
Nonne apud Romanum equitatum initium fugae
a Dumnorige factum erat?
Nonne dictum est huic equitatui, quem auxilio
Caesari Haedui misissent, Dumnorigem praefuisse?
Nonne Dumnorigis fuga et ejus equitum reliquus
equitatus perterritus erat?
DE BELLO GALLICO.
123
XIX.
Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones cer-
tissimae rēs accederent,—quod per finès Séquanōrum
Helvētiōs transduxisset, quod obsidēs inter cōs dan-
dōs curâsset, quod ea omnia non modo injussu suō et
civitatis, sed etiam inscientibus ipsis fecisset, quod
à magistrātū Haeduorum accūsārētur, — satis csse
causae arbitrăbătur, quârē in eum aut ipse animad-
verteret, aut civitātem animadvertere jubēret.
Ad has suspiciones supra enuntiatas certissimae
res accedebant. Nonne?
Divitiacus per fines Sequanorum Helvetios trans-
duxerat. Nonne?
Memoria teneo Helvetios, eo deprecatore, a Se-
quanis itineris faciundi facultatem obtinuisse.
Obsides ut inter sese darent Helvetii et Sequani,
Dumnorix curaverat. Nonne?
Caesar scribit obsides inter eos dandos Dumnori-
gem curavisse.
Feceratne ea omnia Caesaris injussu?
Ea omnia non modo injussu Caesaris et civitatis,
sed etiam inscientibus ipsis fecerat.
Nonne accusabatur Dumnorix?
Estne dictum a quo accusarctur?
A Lisco, civitatis summo magistratu, ita uti supra.
vidimus, apud Caesarem accusabatur.
Nonne satis causae erat quare in Dumnorigem.
animadverteretur?
124
COLLOQUIA CAESARIANA
Ita sane Caesar arbitrabatur.
Quae erant causae animadvertendi?
Hae causae a Caesare imperatore repertae sunt:
quod per fines Sequanorum Helvetios transduxisset,
quod obsides inter eos dandos curasset, quod ea
omnia non modo injussu suo et civitatis, sed etiam
inscientibus ipsis fecisset, quod a magistratu Hae-
duorum accusaretur.
Jusseratne Caesar Dumnorigi ut per fines Sequa-
norum Helvetios transduceret ac obsides inter eos
dandos curaret?
Immo vero; Caesar Haeduaque civitas Dumnori-
gem ita facere haud scierant.
Animadvertetne in eum Caesar, an civitatem ani-
madvertere jubebit?
Utrum ipse animadversurus, an civitatem animad-
vertere jussurus sit, scire non possum; immo, pro
certo non habeo fore ut ullo modo in Dumnorigem
animadvertatur.
Num potest dubitari quin futurum sit ut in eum
animadvertatur?
Ita quidem; propterea quod Divitiaco, fratri ejus,
Caesar amicissimus est.
His omnibus rebus unum repugnabat, quod Divi-
tíacī fratris summum in populum Romanum studium,
summam în sẽ voluntátem, ēgregiam fidem, jūstitiam,
temperantiam cognoverat: nam nē ējus supplicio
Divittaci animum offenderet vcrēbātur.
Apud Caesarem quid unum his omnibus rebus
repugnabat?
DE BELLO GALLICO.
125
Nonne dicitur his omnibus rebus unum repugna-
visse, quod Caesar Divitiaci fratris summum in popu-
lum Romanum studium, summam in se voluntatem,
egregiam fidem, justitiam, temperantiam cognovisset:
et ob eam rem ne ejus supplicio Divitiaci animum
offenderet Caesarem veritum fuisse?
Divitiaci in populum Romanum studium sum-
Nonne?
mum erat.
Summa erat ejus voluntas in Caesarem. Nonne?
Nonne egregia erat ejus fides?
Nonne Divitiacus justitia temperantiaque valde
praeditus fuit?
Nonne dictum est Caesarem haec omnia cogno-
visse?
Nonne dictum est eum ne Dumnorigis supplicio
fratris Divitiaci animum offenderet veritum fuisse?
Ítaque prius quam quicquam cōnārētur, Divitía-
cum ad sẽ vocări jubet, et quotīdiānīs interpretibus
remotis, per C. Valerium Procillum, principem Gal-
liae provinciac, familiarem suum, cui summam om-
nium rerum fidem habebat, cum co colloquitur; simul
commonefácit quae ipso praesente in concilio Gallō-
rum de Dumnórige sint dicta; et ostendit quae së-
parătim quisque de cō apud sẽ dixerit; petit atque
hortătur, ut sine ejus offensiōne animi vel ipse dễ cō
causă cognită statuat, vel cīvitātem statúcre jubeat.
Cum res ita esset, quid fecit Caesar?
Prius quam quicquam conaretur, Divitiacum ad
sc vocari jussit.
126
COLLOQUIA CAESARIANA
Divitiacus vocatus est. Nonne?
Quis jussit eum vocari?
Num Caesar quidquam conatus est, prius quam
vocatus est Divitiacus?
Nihil conatus est, priusquam Divitiacum vocavit.
Nonne Caesar cum Divitiaco colloquitur?
Intelligebatne Caesar Divitiaci linguam?
Nonne hi lingua inter se differebant?
Ita sane.
Nonne dicitur interpretes a Caesare esse remo-
tos?
Quotidiani interpretes remoti fuerunt.
His remotis, quis erit Caesari et Dumnorigi in-
terpres ?
C. Valerius Procillus iis interpres erit.
Nonne?
Is Galliae provinciae princeps erat.
Ita sane, et Caesaris familiaris, cui summam om-
nium rerum fidem habebat.
Suntne ea omnia a Caesare scripta ?
Ab eo scriptum est se Divitiacum vocari jussisse,
et quotidianis interpretibus remotis, per C. Valeri-
um Procillum, cui summam omnium rerum fidem
haberet, cum eo collocutum esse.
Divitiacus fuerat in concilio Gallorum.
Nonne?
Supra scriptum est Caesarem principes Haeduo-
rum convocasse, in his Divitiacum.
Nonne multa de Dumnorige dicta erant?
Erantne ea omnia Divitiaco praesente dicta?
Caesar commonefacit quae ipso praesente in con-
cilio dicta sint.
Nonne?
DE BELLO GALLICO.
127
Nonne ei quoque ostendit quae separatim quisque
de fratre ejus apud se dixerit ?
Nonne Caesar Divitiacum hortatur?
Quid petit Caesar a Divitiaco?
Statuetne Caesar de Dumnorige, an civitatem
statuere jubebit?
Non arbitror fore ut faciat alterutrum.
128
COLLOQUIA CAESARIANA
¡
XX.
Divitíacus, multis cum lacrimis Caesarem com-
plexus, obsccrăre coepit, nē quid gravius in frätrem
statueret: " Scīre sẽ illa esse vēra, nec quemquam ex
cō plus quam se doloris capere, propterea quod, cum
ipse gratia plurimum domi atque in reliqua Gallia,
ille minimum propter adolescentiam posset, per se
crevisset; quibus opibus ac nervis non sölum ad minu-
endam gratiam, sed paene ad perniciem suam ūterē-
tur; sēsē tamen et amore fräterno et existimatiōne
vulgi commovèrī. Quod si quid ēī à Cacsare gravius
accidisset, cum ipse eum locum amicitiae apud cum
teneret, neminem existimätūrum non suă voluntate
factum; quà êx rè futūrum, uti tōtius Galliae ani-
mî à sẽ ăverterentur.
Postquam Caesar loquendi finem fecit, Divitiacus
multas lacrimas effudit. Nonne?
Dictum est vero eum multis cum lacrimis Cae-
sarem complexum esse.
Nonne is lacrimans Caesarem obsecravit, ne quid
gravius in fratrem statueret?
Existimasne Caesarem graviter in Dumnorigem
statuturum esse?
Immo vero, spero Caesarem ejus injuriam et ma-
leficia precibus fratris condonaturum.
Quibus verbis locutus est Divitiacus?
Ita locutus est: "Scio illa esse vera, nec quisquam
ex eo plus quam ego doloris capit, propterea quod,
cum ego gratia plurimum domi atque in reliqua
!
DE BELLO GALLICO.
129
Gallia, ille minimum propter adolescentiam posset,
per me crevit; quibus opibus ac nervis non solum
ad minuendam gratiam, sed paene ad perniciem
meam utitur; tamen et amore fraterno et existima-
tione vulgi commoveor. Quod si quid ei a te gravius
acciderit, cum hunc locum amicitiae apud te teneam,
nemo existimabit non mea voluntate factum ; qua ex
re totius Galliae animi a me avertentur."
Negatne Divitiacus esse vera quae de fratre suo
dicta fuerint?
Immo vero, agnoscit ea esse vera.
Nonne ex eo maximum capit dolorem?
Nemo est qui ex eo plus quam ipse doloris capiat.
Quare?
Nonne, fratre adolescente, domi atque in reliqua
Gallia gratia plurimum poterat Divitiacus?
Poteratne illo tempore multum Dumnorix?
Propter adolescentiam minimum poterat.
Dumnorix crevit. Nonne?
Crevit vero per fratrem suum.
Quorsum usus est his opibus et nervis a fratre
acceptis?
Condonatne praeteritas injurias Divitiacus?
Omnibus injuriis condonatis, nihil eum nisi amor
fraternus et existimatio vulgi commovet.
Ipse praeclarum amicitiae locum apud Caesarem
tenebat. Nonne?
Si gravius Caesar in Dumnorigem animadver-
terit, nonne omnes id Divitiaci voluntate factum
existimabunt?
6*
130
COLLOQUIA CAESARIANA
Cum ipse Divitiacus eum locum amicitiae apud
Caesarem teneat, non dubito quin ita existimaturi
sint.
Nonne ex ea re fieri potest ut totius Galliae animi
a Divitiaco avertantur?
Haud dubito quin ita sit.
Haec cum pluribus verbis flens à Caesare peteret,
Caesar ejus dextram prendit; consolatus rogat, finem
ōrandi faciat; tanti cjus apud sẽ gratiam esse osten-
dit, uti et reipublicac injuriam et suum dolorem ējus
voluntati ac precibus condonet.
Nonne Divitiacus flens loquebatur?
Ita sane.
Nonne plurimis verbis flens a Caesare petivit ne
quid gravius in fratrem statueret?
Nonne Divitiaci verba lacrimaeque te commo-
vent?
Estne Caesar his rebus commotus?
Quid fecit ille?
Nonne dictum est illum Divitiaci dextram pren-
disse, et finem orandi faceret, rogavisse?
Eum Caesar consolatus est. Nonne?
Nonne et reipublicae injuriam et suum dolorem
ejus voluntati ac precibus Caesar condonavit?
Dumnorigis gratia apud Caesarem magna erat.
Nonne?
Ita sane: hic ostendit tanti apud se ejus gratiam
esse, uti et reipublicae injuriam et suum dolorem
ejus voluntati ac precibus condonaret.
Nonne miraris Caesaris clementiam ?
DE BELLO GALLICO.
131
Ita vero, nec minus miror Divitiaci magnanimi-
tatem.
in
Dumnórigem ad sẽ vocat, fratrem adhibet; quae
eō reprehendat ostendit, quae ipse intelligat, quae civi-
tās querātur, proponit; monet ut in reliquum tempus
omnes suspiciones vitet; praeterita se Divitíaco fratri
condonare dicit. Dumnórigi custodes ponit, ut quae
agat, quibúscum loquatur, scire possit.
Caesar Dumnorigem ad se vocari jubet. Nonne?
Frater adhibitur. Nonne?
Cum hi duo una adsint, quid facit Caesar?
Is in Dumnorige multa reprehendit. Nonne?
Nonne quae in eo reprehendat ostendit?
Quae ille secreto egerit Caesar intelligit. Nonne?
Nonne quae ipse intelligat proponit?
Nonne civitas multa queritur?
Nonne quae civitas queratur Caesar proponit?
In reliquum tempus omnes suspiciones Dumno-
rigi vitandae sunt. Nonne?
Nonne Caesar eum monet ne causas suspicionum
det?
Condonatne praeterita?
Diciturne cui Dumnorigem condonet?
Dumnorige monito, ei custodes ponit, ut quae
agat, quibuscum loquatur, scire possit: qua in re
Caesar noster cautum et providentem se praebet,
sicuti supra eum clementem generosumque cogno-
vimus. Miramini Caesarem imperatorem. Nonne?
Caesarem imperatorem et Caesarem historicum
miramur.
C. JULII CAESARIS
COMMENTARII
DE BELLO GALLICO
FOUR BOOKS
INTRODUCTION.
CAIUS JULIUS CAESAR at the time of the Helvetian
war was over forty years of age, known as a general only
in the recent war in Spain, where his success had given
promise of his later political and military greatness. Born
in the year 100 B.C. of a patrician house, but closely
allied by marriage with the popular leaders, Marius and
Cinna, he stood with the people for both parties in the
Roman State. His temper was shown even in his eigh-
teenth year, when he dared refuse to put away his wife
Cornelia, the daughter of Cinna, at the bidding of the
great Dictator. After narrowly escaping the proscrip-
tion for Sulla declared he saw many a Marius in the
boy—he made his way from a retreat in the Sabine
Mountains to the East. After the death of Sulla, in B.C.
78, he returned from exile, and gained some distinction in
prosecuting Dolabella, an eminent patrician, for extortion
in his province. Several years went by, spent mostly in
the dissipations of the capital, but partly given to hunting
down Cilician pirates, and studying oratory in Rhodes
under Molo, Cicero's old master. It was not until 67 that
Caesar, known hitherto in Rome chiefly for his lavish ex-
penditure and wide popularity, entered directly on his po-
litical career. He was chosen quaestor, or treasurer of
the State, the first of the higher offices of Rome which
ii
INTRODUCTION.
opened the way to the consulship. At the funeral of
Julia, the wife of Marius, Caesar's aunt, he unveiled in the
procession the statue of the popular hero, and in the ora-
tion paid a tribute to his memory. As aedile, in 65, he
replaced the Cimbrian trophies of Marius in front of the
Capitol, and delighted the populace by the magnificence
of the public games. Vast sums were expended under
his direction and partly at his own cost on the great high-
ways and public buildings. In 63 he gained the office of
Pontifex Maximus, though Q. Catulus, noblest of patri-
cians, was his rival. The next year he became praetor.
He dared to defend the associates of Catiline from illegal
sentence, while he called upon Cicero in open senate to
disprove the charge that he was himself implicated in
their plans. Through the assistance of Crassus he was
enabled so far to satisfy his creditors that he was allowed
as pro-praetor to set out for Spain, from which province he
returned victorious, to form with Pompey and Crassus the
famous coalition known as the First Triumvirate. As
consul at last, in 59, he won the favor of all parties. By
general consent at the expiration of his consulship he
gained the province of his choice-Hither Gaul, nearest
of all to Rome. The Senate soon added, perhaps not
wholly as a favor, the perilous command of Gaul beyond
the Alps. There, for nine wonderful campaigns he fought
and conquered, turning upon Gaul the tide of war which
for centuries had made the Gallic name a dread in Italy.
Not content with this, he drove back the hordes of Ger-
man barbarians even from neutral territory-bridged the
Rhine in ten days to give them challenge on the verge of
their own forests-and, returning, taught the Roman colo-
nists so to connect the natural bulwarks of mountain and
INTRODUCTION.
iii
river by a line of forts as to make the whole frontier a
rampart.
The later history of Caesar is well known-his mastery
of the Roman world; the laurels won at Pharsalia, Thap-
sus and Munda; the higher honor of his political achieve-
ments, enforcing order among Roman factions, transform-
ing the city into an empire, and binding all the shores of
the Mediterranean into one unbroken realm-all this can
only be suggested here; and how he died at last at the
hand of his own friends, a sacrifice to the shade of the
Republic. The people wept, says Michelet, when they
heard the verse recited at his funeral:
"Men', men', servasse, ut essent qui me perderent."
But modern critics, while coming more and more to recog-
nize his transcendent abilities, have displayed their dis-
crimination in ascribing the loftier virtue to his assas-
sins. Montesquieu asks, “En effet, le crime de César, qui
vivoit dans un gouvernement libre, n'étoit-il pas hors d'état
d'étre puni autrement que par un assassinat? Et deman-
der pourquoi on ne l'avoit pas poursuivi par la force
ouverte ou les lois, n'étoit-ce pas demander raison de ses
crimes ? " "La vertu [des assassins d'un tyran] sem-
bloit s'oublier pour se surpasser elle-même ; elle ne voyoit
ni citoyen, ni ami, ni bienfaiteur, ni père ; et l'action qu'on
ne pouvait d'abord approuver, parce qu'elle étoit atroce,
elle la faisoit admirer comme divine." In the same way the
popular author of "Roman Imperialism" professes himself
unable to decide whether Caesar was a scourge or bene-
factor to his kind. "He destroyed," says he, "the spirit
of freedom in the Romans; and I do not feel able to cal-
culate exactly how much is lost when freedom is lost."
Certainly a difficult task. Will he, then, tell us how much
iv
INTRODUCTION.
freedom there was yet to lose in the Rome of this first
century? That would seem the first question to decide.
Roman liberty, largely a class privilege always, so far as
it was shared at all by the commons, had been extorted at
the sword's point from the tyranny of the Senate. Their
leaders, often themselves of noble birth-from the Gracchi
to Drusus-had been slain in the public streets by the dag-
ger or the club, whenever inconveniently successful. At
any hour a senatus consultum could make the consul an
absolute despot, "ne quid respublica detrimenti capiat "—
that is, the life of any citizen, if only he were considered
dangerous to the existing order, was at the consul's mercy
without appeal. The aliens and quondam bondmen who
at this time filled the places of the ancient commons, des-
titute of their greatness, could at least suffer like them.
Twice within the half century despotism with an army at
its back had desolated Rome in the frenzied massacres of
Marius, and all Italy in the systematic butcheries of Sulla.
The old Roman stock was dying fast, the people of Italy
wasting away; freemen were driven from their farms by
the slaves of the great land-owners to beggary in Rome;
the provincials were groaning under intolerable oppres-
sions, from which there was no redress, for the pro-con-
suls were themselves senators, and for the most part their
own judges. Famine threatened the masses of the capi-
tal whenever the government wheat-ships were delayed;
banditti infested the very approaches to the city, so that
the nobles needed armed retinues to pass to their coun-
try seats. These banditti were mostly armed slaves,
driven by want to plundering travelers for subsistence.
Slaves were employed by thousands as herdsmen in South-
ern Italy and Sicily; left almost destitute of clothing and
INTRODUCTION.
V
""
provisions by their masters, the knights and senators of
Rome, highway robbery was their main resource. When
this brigandage became intolerable, a Roman force was
sent against them, and they were crucified by thousands;
7,000 were so condemned at one time in Apulia, B.C. 185.
These slaves were mostly captives in war. Emilius Paulus
enslaved 150,000 from Epirus alone, and the whole na-
tion of the Bruttians was sold for adherence to Hannibal.
Still we should 'sympathize,' says Freeman, with the Sen-
ate which upheld these evils, and others not unlike, to-
ward allies, provincials, and even toward debtors of their
own city. With all its faults, the Senate was the last
assembly where a free vote could be taken. As such it
was the salt of the earth, the last abiding-place of free-
dom." So utterly was the sense of common humanity lost
among these admired supporters of "free discussion,'
that the very term servi was used alike for slaves, horses,
and mules. The horrors of two servile wars had only
served to increase the severity of the slave laws. Among
the million inhabitants of Rome itself, of whom half were
free-born, hardly two thousand, it is said, were wealthy,
but the estates of these were valued at millions, while
labor became the badge of slavery. A great part even of
the citizens of noble birth were practically enslaved by
debt, which the high interest demanded by the knights
rendered hopeless, and the more so in that the judicial
power of Rome was in their hands. "No one," says a
late writer, "who has thoroughly conceived the misery of
the Roman world, incalculable alike in amount and in-
tensity, but will draw breath more freely when he enters
upon the splendid calm of two centuries, unparalleled
hitherto in the history of the world, which followed the
vi
INTRODUCTION.
1
battle of Actium." It was in an hour of shipwreck of all
that constitutes greatness in the State that Caesar took the
helm, setting aside the forms of a dead past that he might
work such good as was possible in his own day-to what
purpose all Western Europe is even now the witness.
this stirring drama of a reinvigorated civilization the
Helvetian war is the first scene, and only when we read
it in this relation can we appreciate our privilege in
studying the very words of Caesar.
In
But before we turn to what history tells us of his work,
we may review briefly his personal qualities. A states-
man even more than a soldier, he sometimes sacrificed
military fame to political utility. Sternly cruel on oc-
casion, after the Roman fashion, it was not with the pur-
poseless cruelty that delights in bloodshed, which, on the
contrary, in the civil wars he did his best to check. The
first prize to the soldiers of Pharsalia was permission to
spare each one a Pompeian. "Caesar," says Mr. Freeman,
no admirer of the Imperator, "with all his crimes and
vices, had a heart. He was a man of battles, but not a man
of proscriptions. He was a warm friend and a generous
enemy (though Vercingetorix must not be forgotten).
At Sulla we can only shudder; Caesar one might have
loved." His matchless activity seems scarcely credible.
"Sed hoc répas horribili vigilantia, celeritate, diligentia
est," writes Cicero to Atticus. "He could be writing.
and reading," says Merivale, "dictating and listening all
at the same time; he was wont to occupy four amanu-
enses at once, and had been known to employ as many
as seven together." As a general, this same activity was
the terror of the enemy. In seven days he led five
legions across the Alps, fighting their way, while at
INTRODUCTION.
vii
}
intervals he was writing a book of scholarly criticism
on pure Latinity. That a man of such varied powers
was not above the immorality of his age is matter of
painful wonder: "in the vices of Julius Caesar," it is
well said, "the pride of our common humanity is hum-
bled." But neither dissipation nor ill-health destroyed his
bodily vigor. Even Cato said Caesar alone came sober to
the overthrow of the Republic. He walked or rode at
the head of his men, while his secretaries were borne be-
hind him in litters. He could manage his charger without
reins. At Alexandria he saved his life by swimming,
"holding up his left hand out of the water to save
wetting some papers he held in it, and pulling his gen-
eral's cloak after him with his teeth, lest it should fall
into the hands of the enemy." Twice in famous battles
his personal valor decided the fortune of the day. In the
heat of political factions his officers might desert him,
but his men, whom he loved to call fellow-soldiers, never.
They gladly suffered hardship for his sake, dying as
prisoners rather than serve against him. At Pharsalia
they scornfully threw their bread, made from the roots
of grasses, into the luxurious camp of the Pompeians,
"
We will eat the bark of trees," they cried, "rather than
suffer Pompey to escape us." Such a man was the in-
comparable Caesar. His worst traducers are those who
have borne his name; his bitterest epitaph, so-called
Caesarism, for those who will not distinguish a power
from the purpose and occasion of its exercise. All that
the world calls great he took, in Bacon's phrase, to be
his province. At once genius, orator, and statesman,
soldier and man of letters, he was indeed "the foremost
man of all this world." Tyrant and usurper, it may be,
1
"
viii
since Rome was dying for lack of Romans worthy of the
name, and even Caesar could not create them at his will;
yet none the less, more doubtless than he knew himself,
the "man of humanity."
History speaks in various tones of the work of Cæsar.
It may not be without interest to the thoughtful pupil,
reading for the first time the Gallic War, to bear in mind
these different interpretations; and first of the starting-
point, the Gallic conquest. To avoid one-sided views,
let us consult two writers-Arnold and Mommsen-differ-
ing, perhaps, as widely on this subject as able thinkers
can. It will remain for us as we come to a fuller knowl-
edge of the facts to verify these statements, and discrimi-
nate between assertion and fair deduction. "Si l'on ne doit
aux morts que la vérité, au moins leur doit-on la vérité."
We owe the truth no less to ourselves-if we are to read
history neither as dullards nor as partisans. To know the
worst, let us begin with Arnold in the scathing paragraph
that follows his tribute to the masterly abilities of Caesar:
INTRODUCTION.
"If from the intellectual, we turn to the moral character of Caesar,
the whole range of history can hardly furnish a picture of greater
deformity. Never did any man occasion so large an amount of hu-
man misery with so little provocation. In his campaigns in Gaul,
he is said to have destroyed 1,000,000 of men in battle, and to
have made prisoners 1,000,000 more, many of whom were destined
to perish as gladiators, and all were torn from their country and
reduced to slavery. The slaughter which he occasioned in the
civil wars cannot be computed; nor can we estimate the degree
of suffering caused in every part of the empire by his spoliations
and confiscations, and by the various acts of extortion and oppression
which he tolerated in his followers. When we consider that the
sole object of his conquests in Gaul was to enrich himself and to
discipline his army, that he might be enabled the better to attack
INTRODUCTION.
ix
his country; and that the sole provocation on which he commenced
the civil war was the resolution of the Senate to recall him from
a command which he had already enjoyed for nine years, after having
obtained it in the beginning by tumult and violence; we may
judge what credit ought to be given him for his clemency in not
opening lists of proscription after his sword had already cut off his
principal adversaries, and had leveled their party with the dust."-
ARNOLD, Later Roman Commonwealth, c. 9.
From Freeman's Essays we learn that "Arnold never is
unfair, though the very keenness of his moral sense may
sometimes make him unjust.” However that may be,
Caesar's clemency in the civil wars is beyond question.
Let us turn to Mommsen's reading of his aims in the
Gallic wars, not forgetting that he did not force upon
the Gauls the choice between a war for independence
and subjection to Rome. Utterly destitute of national
unity, the whole people were divided into warring tribes,
and each tribe divided against its neighbors and against
itself, their leaders calling in Germans and Romans to
fight for them against their kindred: for such a people,
no choice remained but a choice of conquerors; no alter-
native, but to surrender to civilization or to barbarism.
The interests of Rome, no less than the fate of Gaul,
hung upon the issue.
What, then, was the actual situation of the state? The
Republic had suffered rather than achieved the union of
Italy; but for the ruined nationalities that encircled the
Mediterranean, political existence was not dreamed of,
unless by such men as Caius Gracchus. They indeed
sought from time to time to unite the Hellenic states with
Rome, and colonize all others. In the East, Pompey had
now made the Euphrates the frontier; but west, beyond
X
INTRODUCTION.
3
the Alps, a world remained to conquer. Self-defence
made the conquest a necessity for Rome. Dread of the
Gaul had not yet passed away, and another enemy, more
dangerous still, was threatening an advance. At home,
new colonies offered the only prospect of relief to the
miseries of the lower class. Grand hopes led Caesar
across the Alps, not for himself alone, but for the State.
'It is an outrage on the spirit of history,' exclaims
Mommsen, 'to represent Gaul solely as the parade-ground
on which Caesar trained his legions for the Civil War.
Had it not been for him, how soon might not some Ario-
vistus have anticipated Theodoric? Caesar gained for
the Helleno-Italian culture the interval needed to civil-
ize the West. How otherwise could our civilization have
been more intimately related to the Romano-Greek world
than to that of India or Assyria?'
"That there is a bridge connecting the past glory of Hellas and
Rome with the prouder fabric of modern history; that Western
Europe is Romanic, and Germanic Europe classic; that the names
of Themistocles and Scipio have to us a very different sound from
those of Asoka and Salmanassar; that Homer and Sophocles are not
merely like the Vedas and Kalidasa attractive to the literary botanist,
but bloom for us in our own garden; all this is the work of Cæsar;
and while the creation of his great predecessor in the East has been
almost wholly reduced to ruin by the tempests of the Middle Ages,
the structure of Cæsar has outlasted those thousands of years which
have changed religion and polity for the human race, and even
shifted the center of civilization itself, and it stands erect, for what
we may term perpetuity."-MOMMSEN, V. 7 ad fin.
The immediate and remote effects of the Gallic con-
quest were so various and complicated that conflicting
opinions were inevitable. As to the former, Thierry
cites the rhetorical account of Orosius in the fifth century.
INTRODUCTION.
xi
"Conceive the languid and bloodless figure of Gaul, just
escaped from a burning fever; remark how thin and pale
she is; how she fears even to move a limb, lest she bring
on a worse relapse. Liberty was the sweet cold draught
for which she burned-which was stolen from her.”
Compare with this the terse summary of Plutarch: "He
took more than eight hundred cities by storm; worsted
three hundred nations, and encountered at different times
three millions of enemies, of whom he slew one million
in action, and made prisoners of an equal number.”
"The last blow was struck: Gaul was under the yoke beyond re-
dress; from that moment the conqueror seemed only concerned to close
the wounds his victories had made. Caesar labored to this peaceful
end with no less judgment than activity. First he made of his con-
quest a second province distinct from the Narbonese, and named
Gallia Comata-Gaul of the Long Hair. The new organization was
just and mild as that of the elder province had been severe. None
of the confiscations, the proscriptions which had marked the triumph
of Sextius, of Domitius, and later, the fatal presence of Pompey;
no colony, not even a military one, was established; the people pre-
served their lands, their cities, the essential character of their govern-
ment, but a tribute of nearly $2,000,000 was imposed on them.
This sum is large, perhaps, if we consider the impoverished state to
which Gaul had been reduced by repeated disasters, but moderate
in regard to the ordinary riches of that wide country; in deference to
the pride of a warlike people, this tribute was presented to them
under the less humiliating title of military pay. Certain towns even
were entirely exempt from taxes; on men of influence he lavished.
honors and titles, and even gave them hopes of the Roman franchise,
if fortune should ever permit him to bestow it at his will. He
avoided with extreme care everything which could wound sensitive
and haughty men; he left untouched their national monuments, re-
specting even those which recalled his own reverses. The Arverni
had suspended in one of their temples the sword which Cæsar had
lost in his great battle against Vercingetorix; he recognized it one
xii
INTRODUCTION.
day, and smiled. When his officers would have reclaimed it, he inter-
posed, saying, 'Let it alone; it is sacred.'
<
(
"It was said Caesar had conquered Gaul by Roman steel, and
Rome by the gold of Gaul; but the Gallic sword played no unim-
portant rôle in this last conquest. The proconsul organized one
legion, made up solely of Gallic veterans, known by the name
Alanda, from the lark upon their crest. This system of moderation
bore in ten years abundant fruit. See,' said Mark Antony, at Cae-
sar's funeral, see this Gaul, which but lately sent us the Cimbri,
cultivated to-day like Italy. Communications numerous and safe
are open from one end to the other; navigation is free and active,
not only on the Rhone and the Saône, but even to the ocean.'
Truth to say, there was properly no Roman government in Gaul,
the tribute excepted, which was compensated besides by the returns
for military service, and many favors to individuals and to the State.
All continued as in the time of independence, save with greater tran-
quillity, intelligence, and industry."--AM. THIERRY, Hist. des Gaulois,
VIII. 7.
The remoter consequences of the Roman conquest can
be traced throughout the history of France.
As a prov-
ince it shared the fortunes of the empire for good and
evil. The main lesson of the conquest was urged upon
the Gauls by one of Vespasian's lieutenants. Gibbon para-
phrases the account of Tacitus in these words: "The pro-
tection of the Republic has delivered Gaul from internal
discord and foreign invasion. . . For your sake we guard
the barrier of the Rhine against the ferocious Germans.
The fall of Rome would be fatal to the provinces. . . Your
imaginary freedom would be insulted and oppressed by a
savage master; and the expulsion of the Romans would
be succeeded by the eternal hostilities of the Barbarian
conquerors." While Rome was able to defend Gaul and
herself, she enriched the province with all that she had
learned of Greece or gained by her own powers. The
INTRODUCTION.
xiii
natural eloquence of the Gauls was trained by classic
masters, till the pupils became masters in their turn, and
under the Emperors, says Henri Martin, "Roman nobles.
sent their sons indifferently to the gymnasia of Athens
or Marseilles. On every side rose as by enchantment
forums, basilicas, baths, aqueducts and temples. All the
magnificence of the South passed the Alps." Gaul could
soon boast more than 1,200 cities, and was so powerful
that she could demand concessions from the Emperors
themselves, and even impose sometimes her own candi-
date for the purple on Italy. With Italy she suffered the
worst oppression and misery of later times, when slavery,
bequeathed by the Republic to the Empire, had com-
pleted the desolation of the fairest lands of Rome, and
had nearly extinguished industry itself. Land was so
burdened men would not take it as a gift; death itself was
no escape from the rapacity of the tax-gatherer, who
forced the living to make good the deficit of the dead.
No wonder the Barbarians were welcomed. So deeply
rooted, however, was the civil organization of the Em-
pire, "that the victors themselves received laws from the
vanquished." Michelet dwells forcibly on the wonderful
tenacity of the Gallic race. In Gaul alone, it has grown
to a great nation, which has subsidized even her conquer-
ors, using them as teachers or auxiliaries without losing
her individual force. Sympathize as we may with the vic-
tims of imperial misrule, we must rather admire than pity
a people which grew strong in the disorders of the Dark
Ages, which developed the earliest Romance languages and
literatures, nourished chivalry, and led all Europe in the
Crusades, and which, in modern times, long surpassed her
later conquerors in every achievement of higher civilization.
xiv
INTRODUCTION.
"Little [of Caesar's work] was finished; much was merely begun.
Whether the plan was complete those who venture to vie in thought
with such a man may decide. Caesar ruled as king of Rome for
five years and a half, not half as long as Alexander. In the intervals
of seven great campaigns, which allowed him to stay not more than
fifteen months altogether in the capital of his empire, he regulated
the destinies of the world for the present and the future, from the
establishment of the boundary-line between civilization and barba-
rism down to the removal of the rain-pools in the streets of the capi-
tal, and yet retained time and composure enough attentively to
follow the prize-pieces in the theater, and to confer the chaplet on
the victor with improvised verses. The rapidity and precision with
which the plan was executed prove that it had been long meditated
thoroughly and all its parts settled in detail; but, even thus, they
remain not much less wonderful than the plan itself. The outlines
were laid down and thereby the new state was defined for all coming
time;
the boundless future alone could complete the structure.
So
far Caesar might say, that his object was attained; and this was
probably the meaning of the words which were sometimes heard to
fall from him-that he had lived long enough. But precisely be-
cause the building was an endless one, the master as long as he
lived restlessly added stone to stone, with always the same dexterity
and always the same elasticity, busy at his work, without ever over-
turning or altering, just as if there were for him merely a to-day,
and no to-morrow. Thus he worked and created as never any mor-
tal did before or after him, and as a worker and creator he still, after
well-nigh two thousand years, lives in the memory of the nations-
the first, and the unique, Imperator Caesar.
-MOMMSEN, V. 12 ad fin.
*
C
C. JULII CAESARIS
DE BELLO GALLICO.
1. GALLIA est omnis dīvīsa in partēs très;
quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitānī,
tertiam qui ipsōrum lingua Celtae, nostra Gallī
appellantur. Hi omnes lingua, institūtīs, lēgibus
inter sẽ differunt. Gallōs ab Aquītānīs Garum-
na flūmen, à Belgis Mátrona et Séquana divi-
dit. Hōrum omnium fortissimi sunt Belgae,
proptéreǎ quod à cultu atque hūmānitāte prō-
vinciae longissime absunt, miniméque ad eōs
mercātōrës saepe commeant, atque ea quae
ad effeminandōs animos pertinent important;
proximíque sunt Germanis, qui trăns Rhēnum
incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt.
Quă de causa Helvetii quoque reliquos Gallōs
virtute praecedunt, quod fere quotidiānīs proe-
liis cum Germānīs contendunt, cum aut suïs
finibus eōs prohibent, aut ipsī in eōrum finibus
bellum gerunt.
Eōrum ūna pars, quam Gallōs
obtinere dictum est, initium capit à flumine
·
I
I
2
C. JULII CAESARIS
}
>
Rhódanō; continētur Garumnā flūmine, Ōcéanō,
finibus Belgārum; attingit etiam ab Séquanīs
et Helvetiis flumen Rhenum; vergit ad sep-
tentriōnēs. Belgae ab extremis Galliae finibus
oriuntur, pertinent ad inferiorem partem flumi-
nis Rhēnī, spectant în septentriōnem et orien-
tem sõlem. Aquitania à Garumna flumine ad
Pyrenaeōs montes et eam partem Océani quae
est ad Hispāniam pertinet, spectat inter occasum
sõlis et septentriōnēs.
2. Apud Helvetiōs longē nōbilissimus fuit
et ditissimus Orgétorix. Is, M. Messālā et M.
Pisōne consulibus, rēgni cupiditate inductus,
conjūrātiōnem nobilitātis fecit, et civitāti per-
suăsit ut de finibus suis cum omnibus copiis
exīrent: perfacile esse, cum virtute omnibus
praestārent, tōtīus Galliae imperiō potīrī. Id
hoc facilius eis persuasit, quod úndique loci
nātūrā Helvētiī continentur: ūnā ēx parte
flumine Rhēnō latissimō atque altissimo, qui
agrum Helvetium à Germanis dividit; alterā
ex parte monte Jūrā altissimo, qui est inter
Séquanos et Helvetios; tertia lacũ Lemannō
et flumine Rhódano, qui provinciam nostram
ab Helvētiīs dividit. His rebus fiebat, ut et
minus lātē vagārentur, et minus facile finítimis
DE BELLO GALLICO.
3
bellum inferre possent; quã ex parte hominēs
bellandi cupidi magno dolore afficiebantur.
Prō multitudine autem hominum, et pro glōriā
belli atque fortitudinis, angustōs sẽ finēs habēre
arbitrăbantur, qui in longitudinem mīlia pas-
suum ducenta et quadraginta, in latitudinem
centum et octogintā patēbant.
3. His rebus adductī, et auctōritāte Orgetó-
rigis permōti, constituérunt ea quae ad profi-
ciscendum pertinerent comparare, jūmentōrum
et carrōrum quam maximum numerum coë-
mere, sēmentēs quam maximās facere, ut in
itinere copia frumenti suppeteret, cum proxi-
mīs cīvitātibus pācem et amīcítiam confirmăre.
Ad eās rēs cōnficiendās biennium sibi satis
esse duxerunt, in tertium annum profectionem
lēge confirmant. Ad eas rēs cōnficiendās Or-
gétorix deligitur. Is sibi lēgātiōnem ad civi-
tātēs suscepit. In eo itinere persuadet Castico,
Catamantalóedis filio, Séquano, cūjus pater rēg-
num în Séquanīs multōs annōs obtinúerat, et à
senātū populi Rōmānī amīcus appellātus erat,
ut rēgnum in civitate sua occuparet, quod pater
ante habúerat; itémque Dumnórigī Haeduō,
frātrī Divitíaci, qui eo tempore principatum in
cīvitāte obtinebat ac maximē plebi acceptus
:
4
C. JULII CAESARIS
·
erat, ut idem cōnārētur persuadet, eique filiam
suam in matrimonium dat. Perfacile factū esse
illīs probat cōnāta perficere, proptéreã quod ipse
suae cīvitātis imperium obtentūrus esset: nõn
esse dubium, quin tōtius Galliae plurimum
Helvetii possent; sẽ suis copiis suốque exercitū
illīs rēgna conciliatūrum confirmat. Hac orā-
tiōne adductī, inter se fidem et jūsjūrandum
dant, et rēgnō occupātō, per très potentíssimōs
ac firmíssimos populōs, tōtius Galliae sesē po-
tīrī posse spērant.
4. Ea rès est Helvetiis per indicium enun-
tiāta. Mōribus suis Orgetórigem ex vinculis
causam dicere coëgerunt. Damnātum poenam
sequi oportebat, ut igni cremārētur. Die
cōnstitūtā causae dictiōnis, Orgétorix ad jūdi-
cium omnem suam familiam, ad hominum milia
decem, úndique coëgit, et omnes clientes obae-
rãtósque suōs, quōrum magnum numerum ha-
bēbat, eōdem conduxit; per eōs, nē causam
diceret, sẽ ĕrípuit. Cum cīvitās ob eam rem
incitāta armīs jūs suum éxsequi cōnārētur, mul-
titudinémque hominum ex agris magistrātūs
cōgerent, Orgétorix mortuus est; neque abest
suspicio, ut Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi
mortem consciverit.
DE BELLO GALLICO.
5
5. Post ejus mortem, nihiló minus Helvētiī
id quod constitúerant facere conantur, ut ë
finibus suis ēxeant. Ubi jam sẽ ad eam rem
parātōs esse arbitrātī sunt, oppida sua omnia
numero ad duodecim, vicōs ad quadringentos,
reliqua privāta aedificia incendunt; frumen-
tum omne, praetérquam quod sēcum portātūrī
erant, comburunt, ut-domum reditiōnis spē
sublātā parātiōrēs ad omnia pericula subeunda
essent; trium mensium molita cibaria sibi
quemque domo efferre jubent. Persuadent
Ráuracis et Tulíngis et Latobrīgis finitimis,
utī, eōdem ūsi consilio, oppidis suis vicísque
ēxustis, ūnă cum iis proficiscantur; Boiósque,
qui trans Rhenum incolúerant, et in agrum
Nōricum transierant Norēiamque oppugnârant,
receptōs ad se sociōs sibi adsciscunt.
-
6. Erant omninō itinera duo, quibus itineri-
bus domō exire possent: unum per Séquanos,
angustum et difficile, inter montem Jūram et
flūmen Rhódanum, vix qua singuli carri dūce-
rentur; mōns autem altissimus impendebat, ut
facile perpauci prohibere possent: alterum per
provinciam nostram, multo facilius atque expe-
ditius, propterea quod inter fînēs Helvetiōrum
et Allobrogum, qui nūper păcătī erant, Rhó-
6
C. JULII CAESARIS
"
danus fluit, isque nonnullis locis vadō transītur.
Extremum oppidum Allóbrogum est, proxi-
múmque Helvetiōrum finibus, Genua. Ex eo
oppidō pōns ad Helvetiōs pertinet. Allobró-
gibus sēsē vel persuāsūrōs (quod nöndum bonō
animo in populum Romānum viderentur) existi-
mābant, vel vi coactūros, ut per suos fines eōs
īre paterentur.
Omnibus rebus ad profectio-
nem comparātīs, diem dīcunt, quã die ad rīpam
Rhódani omnes conveniant. Is diês erat a. d.
v. Kal. Apr., L. Pisōne A. Gabīniō cōnsuli-
bus.
A
7. Caesarī cum id nuntiatum esset, eōs per
provinciam nostram iter facere cōnārī, mātūrat
ab urbe proficisci, et quam maximis potest
itineribus in Galliam ulteriorem contendit, et
ad Genuam pervenit. Provinciae tōtī quam
maximum potest militum numerum imperat—
erat omnino in Gallia ulteriore legio una; pon-
tem, qui erat ad Genuam, jubet rescindi. Ubi
dē ējus adventu Helvetii certiōrēs facti sunt,
lēgātōs ad eum mittunt, nobilissimos civitatis,
cūjus lēgātiōnis Nammēius et Verudoctius prin-
cipem locum obtinebant, qui dicerent 'sibi esse
in animo sine ullo maleficio iter per provinciam
facere, proptéreã quod aliud iter haberent nul-
DE BELLO GALLICO.
7
lum rogare, ut ejus voluntate id sibi facere
liceat.' Caesar, quod memoria tenebat L. Cas-
sium consulem occisum, exercitúmque ejus ab
Helvetiis pulsum et sub jugum missum, concē-
dendum non putabat; neque homines inimico
animō, dată facultate per provinciam itineris
faciundi, temperatūrōs ab injūria et maleficiō
existimabat. Tamen, ut spatium intercedere
posset, dum milites quos imperăverat convenī-
rent, lēgātīs respondit diem sẽ ad dēlīberandum
sumptūrum; si quid vellent, ad İd. Apr. rever-
terentur.
8. Interea ea legiōne, quam secum habebat,
militibúsque qui ex provincia convenerant, ā
lacũ Lemannō, qui în flūmen Rhódanum influit,
ad montem Jūram, qui fīnēs Sēquanōrum ab
Helvetiis dividit, mīlia passuum decem novem,
mūrum in altitudinem pedum sēdecim, fossám-
que perducit. Eō opere perfecto, praesidia
dispōnit, castella communit, quò facilius, sĩ sẽ
invito transire conarentur, prohibere possit.
Ubi ea dies quam constitúerat cum lēgātīs
vēnit, et lēgāti ad eum reverterunt, negat sẽ
mōre et exemplō populi Rōmānī posse iter ullī
per provinciam dare; et, sī vim facere cōnen-
tur, prohibitūrum ostendit. Helvetii, ea spē
8
C. JULII CAESARIS
dějecti, navibus junctis ratibúsque compluribus
factīs, alii vadīs Rhódanī, quà minima altitūdo
flūminis erat, nonnunquam intérdiù, saepius
noctū, sĩ perrumpere possent cōnātī, operis
mūnītiōne et militum concursū et tēlis repulsi,
hōc cōnātu dēstiterunt.
9. Relinquebatur ūna per Séquanōs via, quã,
Séquanīs invītis, propter angustias īre nōn
poterant. His cum sua sponte persuadere nōn
possent, lēgātos ad Dumnórigem Haeduum
mittunt, ut eō deprecatōre à Séquanīs impetra-
rent. Dúmnorix gratia et largitione apud
Séquanos plurimum poterat, et Helvetiis erat
amīcus, quod ex ea civitāte Orgetórigis filiam
in matrimonium duxerat; et cupiditate rēgni
adductus novis rēbus studēbat, et quam plūri-
mās cīvitātēs suō beneficio habere obstrictās
volebat. Ítaque rem suscipit, et à Séquanīs
impetrat ut per fīnēs suōs Helvetiōs īre patian-
tur, obsidésque uti inter sese dent perficit:
Séquanī, në itinere Helvetiōs prohibeant; Hel-
vētiī, ut sine maleficio et injuriă trănseant.
10. Caesarī renuntiatur Helvetiis esse in
animo per agrum Sequanōrum et Haeduōrum
iter in Sántonum fines facere, qui non longè ä
Tolōsatium finibus absunt, quae civitas est in
•
DE BELLO GALLICO.
9
Provincia. Id si fieret, intelligebat magnō
cum perīculò prōvinciae futurum, ut hominēs
bellicōsōs, populī Rōmānī inimicos, locīs paten-
tibus maximéque frumentariis finitimos habe-
ret. Ob eās causās, ēi mūnītiōnī quam fécerat
T. Labienum lēgātum praefecit; ipse in Italiam
magnis itineribus contendit, duásque ibi legi-
ōnēs cōnscribit, et très, quae circum Aquilēiam
hiemābant, ex hibernīs ēdūcit, et, quã proxi-
mum iter in ulteriōrem Galliam per Alpēs erat,
cum his quinque legionibus īre contendit. Ibi
Centrōnēs et Graióceli et Catúrigēs, locis supe-
riōribus occupātīs, itinere exercitum prohibere
conantur. Compluribus his proeliis pulsīs, ab
Ocelo, quod est citerioris provinciae extrēmum,
in fines Vocontiōrum ulterioris provinciae die
septimo pervenit; inde in Allobrogum finēs,
ab Allobrogibus in Segusiavos exercitum dūcit.
Hi sunt extra provinciam trans Rhódanum
prīmi.
II. Helvetii jam per angustias et fines Se-
quanōrum suas cōpiās transduxerant, et in
Haeduōrum fines pervenerant, eorúmque agrōs
populabantur. Haedui, cum se suáque ab iis
defendere non possent, lēgātos ad Caesarem
mittunt rogatum auxilium: Ita se omni tem-
(
*
V
I
IO
C. JULII CAESARIS
}
pore de populo Romānō meritòs esse, ut paene
in cōnspectū exercitūs nostrī agrī vastārī, līberi
eōrum în servitūtem abdūcī, oppida expugnārī
nōn debuerint.' Eodem tempore Haedui Am-
barri, necessării et consanguinei Haeduōrum,
Caesarem certiōrem faciunt, sēsē, dēpopulātīs
agrīs, nōn facile ab oppidīs vim hostium pro-
hibere. Item Allobrogēs, qui trans Rhóda-
num vicōs possessiōnésque habēbant, fugă sẽ
ad Caesarem recipiunt, et dēmonstrant sibi
praeter agri solum nihil esse reliqui. Quibus
rēbus adductus, Caesar non exspectandum sibi
statuit, dum, omnibus fortūnīs sociōrum cōn-
sumptīs, în Sántonōs Helvetii pervenirent.
12. Flūmen est Arar, quod per finēs Hae-
duōrum et Séquanōrum in Rhódanum influit,
incrēdíbilī lēnitāte, ita ut oculis, in utram par-
tem fluat, jūdicārī nōn possit. Id Helvetiī
ratibus ac lintribus junctis transībant. Ubi
per explōrātōrēs Caesar certior factus est, trēs
jam partēs copiarum Helvetiōs id flūmen trans-
duxisse, quartam fere partem citra flūmen
Ararim reliquam esse; dē tertiā vigiliā cum
legionibus tribus è castrīs profectus, ad eam
partem pervenit, quae nondum flumen tran-
sierat. Eōs impeditos et inopinantes aggres-
—
-
DE BELLO GALLICO.
II
sus, magnam partem eōrum concidit: reliqui
sēsē fugae mandârunt, atque in proximās silvās
abdiderunt. Is pagus appellabātur Tigurinus:
nam omnis civitas Helvetia in quattuor păgōs
divisa est. Hic pāgus ūnus, cum domo exîs-
set, patrum nostrorum memoria L. Cassium
consulem interfecerat, et ejus exercitum sub
jugum miserat. Ita sive căsū, sive consilio
deōrum immortalium, quae pars cīvitātis Hel-
vëtiae însignem calamitatem populō Rōmănō
intulerat, ea princeps poenas persolvit. Qua
in re Caesar nōn sölum pūblicas, sed etiam pri-
vātās injūriās ultus est; quod ējus socerī L.
Pisõnis avum, L. Pisōnem lēgātum, Tigurini
eōdem proelio quō Cassium interfecerant.
13. Hoc proelio facto, reliquas copias Hel-
vētiōrum ut cōnsequi posset, pontem in Arare
faciendum curat, atque ita exercitum transducit.
Helvētiī, repentīnō ējus adventù commōtī, cum
id quod ipsi diebus viginti aegerrime confèce-
rant, ut flūmen transirent, illum ūnō die fecisse
intelligerent, lēgātōs ad eum mittunt; cujus
lēgātiōnis Dívico princeps fuit, qui bello Cassi-
ǎnō dux Helvetiōrum fuerat. Is ita cum
Caesare ĕgit: Si pacem populus Romānus
cum Helvētiīs faceret, in eam partem itūrōs
<
<<
H
i
12
C. JULII CAESARIS
atque ibi futūrōs Helvētiōs, ubi eōs Caesar
constituisset atque esse voluisset; sin bellō
persequi persevēräret, reminiscerētur et veteris
incommodi populi Rōmānī, et prístinae virtūtis
Helvētiōrum. Quod imprōvīsō ūnum pāgum
.adortus esset, cum ii, qui flūmen transîssent,
suis auxilium ferre non possent, në ob eam
rem aut suae magnopere virtūtī tribueret, aut
ipsōs despiceret; sē ita ā patribus mājōribúsque
suis didicisse, ut magis virtute quam dolo con-
tenderent, aut insidiis niterentur. Quārē nē
committeret, ut is locus, ubi constitissent, ex
calamitate populī Rōmānī et interneciōne ex-
ercitus nōmen caperet, aut memoriam prò-
deret.'
G
14. His Caesar ita respondit: Eō sibi
minus dubitatiōnis darī, quod eās rēs, quas
lēgāti Helvetii commemorâssent, memoria tenē-
ret, atque eō gravius ferre, quò minus meritō
populi Romānī accidissent: qui sī alicūjus in-
jūriae sibi conscius fuisset, non fuisse difficile
cavere; sed eo deceptum, quod neque com-
missum à sẽ intelligeret quarē timeret, neque
sine causă timendum putaret. Quod si veteris
contumeliae oblīvisci vellet, num etiam recen-
tium injūriārum, quod eò invītō iter per prò-
DE BELLO GALLICO.
13
vinciam per vim temptâssent, quod Haeduōs,
quod Ambarros, quod Allóbrogas vexâssent,
memoriam depōnere posse? Quod sua victō-
riā tam insolenter glōriarentur, quodque tam
diū sẽ impūne injūriās tulisse admīrārentur,
eōdem pertinêre. Consuêsse enim deōs im-
mortālēs, quò gravius hominēs ēx commută-
tiōne rerum doleant, quōs prò scelere eōrum
ulcisci velint, his secundiōrēs intérdum rês et
diuturniōrem impūnitātem concedere. Cum ea
ita sint, tamen sĩ obsidēs ab iis sibi dentur,
uti ea quae polliceantur factūrōs intelligat, et
sī Haeduīs de injūriīs quas ipsis sociísque
eōrum intulerint, item si Allobrógibus satisfaci-
ant, sēsē cum iīs pācem esse factūrum.' Dívi-
co respondit: Ita Helvētiōs ā mājōribus suīs
institūtōs esse, uti obsidēs accipere, non dare
consuêrint; ējus rei populum Rōmānum esse
testem.' Hōc respōnsō datō, discessit.
(
15. Posterō die castra ex eo loco movent.
Idem facit Caesar, equitatúmque omnem, ad
numerum quattuor milium, quem ex omni prō-
vincia et Haeduis atque eōrum sociis coactum
habebat, praemittit, qui videant quãs in partēs
hostès iter faciant. Qui, cupidius novissi-
mum agmen insecūti, alieno loco cum equitatū
14
C. JULII CAESARIS
Helvētiōrum proelium committunt; et paucī
dē nostrīs cadunt. Quò proeliō sublātī Hel-
vêtii, quod quingentis equitibus tantam multi-
tudinem equitum propulerant, audacius subsis-
tere nonnunquam, et novissimō agmine proeliō
nostrōs lacessere coeperunt. Caesar suōs ā
proelio continebat, ac satis habebat in praesen-
tia hostem rapīnīs, pābulationibus, populatiōni-
búsque prohibere. Ita diès circiter quindecim
iter fēcērunt, uti inter novissimum hostium ag-
men et nostrum prīmum non amplius quinis
aut sēnīs mīlibus passuum interesset.
C
16. Interim quotidiè Caesar Haeduōs frū-
mentum, quod essent publicē pollicitī, flăgităre.
Nam propter frigora, quod Gallia sub septen-
triōnibus (ut ante dictum est) posita est, nōn
modo frumenta in agrīs mātūra non erant, sed
nē pābuli quidem satis magna copia suppete-
bat eo autem frumento, quod flumine Arare
navibus subvexerat, proptérea minus ūtī pote-
rat, quod iter ab Arare Helvētiī āverterant, ā
quibus discedere nōlēbat. Diem ex die dū-
cere Haedui conferri, comportări, adesse, dī-
cere. Ubi se diutius dūcī intellexit, et diem
înstăre, quo die frumentum militibus mētīrī
oporteret, convocātīs eōrum principibus, quò-
pla
DE BELLO GALLICO.
15
rum magnam copiam in castrīs habēbat,—in
hīs Divitíacō et Liscò, qui summō magistrātuī
praeerat, quem vergóbretum appéllant Haedui,
qui creatur annuus, et vitae necísque in suōs
habet potestatem,-graviter eōs accusat, quod,
cum neque emi neque ex agris sūmi posset,
tam necessario tempore, tam propinquis hosti-
bus, ab iis nōn sublevētur ; praesertim cum
magna ex parte eōrum precibus adductus bel-
lum susceperit, multo etiam gravius quod sit
dēstitūtus queritur.
(
17. Tum demum Liscus, ōrātiōne Caesaris
adductus, quod anteă tacúerat prōpōnit: Esse
nōnnullōs, quōrum auctōritās apud plēbem plū-
rimum valeat, qui privātim plūs possint quam
ipsī magistrātūs. Hōs sēditiōsā atque ím-
probā ōrātiōne multitudinem dēterrēre, nē frū-
mentum conferant, quod praestare debeant :
si jam principatum Galliae obtinere
possint, Gallōrum quam Romānōrum imperia
praeferre; neque dubitare [debeant] quin, sī
Helvetiōs superaverint Rōmānī, ūnă cum reli-
quă Gallia Haeduīs lībertātem sint ēreptūrī. Ab
eisdem nostra consilia, quaeque in castris ge-
rantur, hostibus ēnuntiārī; hōs à sẽ coërcëri nōn
posse. Quin etiam, quod necessario rem co-
sī
nôn
16
C. JULII CAESARIS
1
āctus Caesarī ēnuntiārit, intelligere sèsẽ quantò
id cum periculo fecerit, et ob eam causam, quam
diù potuerit, tacuisse.'
18. Caesar hac ōrātiōne Lisci Dumnórigem,
Divitíaci fratrem, designārī sentiebat; sed,
quod pluribus praesentibus eas rēs jactārī nōlē-
bat, celeriter concilium dimittit, Liscum retinet.
Quaerit ex sōlo ea quae in conventü dixerat.
Dicit liberius atque audacius. Eadem secrētō
ab aliis quaerit; reperit esse vera: 'Ipsum
esse Dumnórigem, summā audāciā, magnă
apud plebem propter līberālitātem grātiā, cupi-
dum rerum novārum. Complūrēs annos por-
tòria reliquáque omnia Haeduōrum vectīgālia
parvo pretio redempta habere, proptéreã quod
illō licente contrā licērī audeat nēmō. His
rēbus et suam rem familiārem auxisse, et facul-
tātēs ad largiendum magnas comparâsse; mag-
num numerum equitatūs suo sumptu semper
alere et circum sẽ habere, neque sõlum domi,
sed etiam apud finitimas civitātēs largiter
posse; atque hūjus potentiae causā mātrem in
Biturigibus hominī illīc nobilissimo ac potentis-
simò collocâsse, ipsum ex Helvētiīs uxōrem
habere, sorōrem ex mätre et propinquas suas
nuptum in alias civitātēs collocâsse. Favère
J
A
DE BELLO GALLICO.
17
et cupere Helvētiīs propter eam affinitātem,
ōdisse etiam suo nomine Caesarem et Rōmā-
nōs, quod eōrum adventù potentia ējus dēmi-
nūta, et Divitíacus frater in antiquum locum
gratiae atque honōris sit rēstitūtus.
Si quid
accidat Rōmānīs, summam in spem per Helvē-
tiōs rēgnī obtinendi venire; imperiō populī
Rōmānī nōn modo de règnō, sed etiam dē eă
quam habeat grātiā, dēspērāre.' Reperiēbat
etiam in quaerendo Caesar, quod proelium
equestre adversum paucis ante diebus esset
factum, initium ejus fugae factum à Dumnórige
atque ejus equitibus,-nam equitātuï, quem
auxilio Caesarī Haedui miserant, Dúmnorix
praeerat eōrum fuga reliquum esse equitatum
perterritum.
A
19. Quibus rēbus cognitīs, cum ad hās sus-
piciōnēs certissimae res accederent, quod per
finēs Sequanōrum Helvētiōs transduxisset,
quod obsides inter eōs dandōs cūrâsset, quod
ea omnia non modo injussū suō et cīvitātis,
sed etiam inscientibus ipsis fecisset, quod
ā magistrātū Haeduōrum accūsārētur,-satis
esse causae arbitrābātur, quārē in eum aut ipse
animadverteret, aut civitatem animadvertere
juberet. His omnibus rebus unum repugnā-
2
18
C. JULII CAESARIS
bat, quod Divitíacī fratris summum in populum
Rōmānum studium, summam în sẽ voluntātem,
ēgregiam fidem, jūstitiam, temperantiam cog-
nōverat: nam në ejus supplicio Divitíaci ani-
mum offenderet verebätur. Ítaque prius quam
quicquam cōnārētur, Divitíacum ad sẽ vocărī
jubet, et quotidiānīs interpretibus remōtīs, per
C. Valērium Procillum, principem Galliae prò-
vinciae, familiärem suum, cui summam omnium.
rerum fidem habebat, cum eo colloquitur;
simul commonefácit quae ipso praesente in
concilio Gallōrum de Dumnórige sint dicta; et
ostendit quae separātim quisque de eo apud
sẽ dixerit; petit atque hortatur, ut sine ējus
offensiōne animi vel ipse de eo causă cognitā
statuat, vel civitātem statúere jubeat.
20. Divitíacus, multis cum lacrimis Caesarem
complexus, obsecrāre coepit, në quid gravius
în '
in fratrem statueret: Scire se illa esse vēra,
nec quemquam ex eo plus quam se dolōris
capere, propterea quod, cum ipse grātiā plūri-
mum domi atque in reliqua Gallia, ille mini-
mum propter adolescentiam posset, per sẽ
crevisset; quibus opibus ac nervīs nōn sōlum
ad minuendam gratiam, sed paene ad perni-
ciem suam ūterētur; sēsē tamen et amōre fră-
DE BELLO GALLICO.
19
ternō et existimatiōne vulgi commovērī. Quod
si quid ei à Caesare gravius accidisset, cum ipse
eum locum amīcítiae apud eum teneret, nēmi-
nem existimātūrum nōn sua voluntate factum;
quã ex rẽ futurum, uti tōtius Galliae animī ā
sē āverterentur.' Haec cum plūribus verbīs
filēns à Caesare peteret, Caesar ējus dextram
prendit; consolātus rogat, finem ōrandi faciat ;
tantī ējus apud sẽ gratiam esse ostendit, uti et
reipublicae injuriam et suum dolōrem ējus vo-
luntati ac precibus condōnet. Dumnórigem ad
luntātī āc
sẽ vocat, fratrem adhibet; quae in eo repre-
hendat ostendit, quae ipse intelligat, quae civi-
tās queratur, prōpōnit; monet ut in reliquum
tempus omnēs suspīciōnēs vītet; praeterita sẽ
Divitíaco fratri condōnāre dicit. Dumnórigī
custōdēs pōnit, ut quae agat, quibuscum loquã-
tur, scire possit.
21. Eōdem die ab explōrātōribus certior fac-
tus hostes sub monte cōnsēdisse mīlia passuum
ab ipsius castris octo, qualis esset nātūra montis
et qualis in circuitu ascensus, qui cognoscerent
mīsit. Renuntiatum est facilem esse. De ter-
tia vigilia T. Labiēnum, lēgātum pro praetore,
cum duabus legiōnibus et iīs ducibus qui iter
cognoverant, summum jugum montis ascendere
20
C. JULII CAESARIS
i
dë
jubet; quid sui consiliī sit ostendit. Ipse de
quartā vigiliā eōdem itinere, quō hostēs ierant,
ad eōs contendit, equitatúmque omnem ante sẽ
mittit. P. Considius, qui rei militāris perītissi-
mus habēbātur, et in exercitū L. Sullae et pos-
tea in M. Crasşi fuerat, cum explōrātōribus
praemittitur.
22. Primā lūce, cum summus mōns à Labi-
ēnō teneretur, ipse ab hostium castrīs non lon-
gius mille et quingentis passibus abesset, neque,
ut postea ex captīvīs comperit, aut ipsius ad-
ventus aut Labiēnī cognitus esset, Cōnsidius
equò admissō ad eum accurrit; dicit montem,
quem à Labiēnō occupārī voluerit, ab hostibus
tenērī; id sẽ à Gallicis armīs atque insignibus
cognovisse. Caesar suas cōpiās in proximum
collem subducit, aciem īnstruit. Labiēnus, ut
erat ei praeceptum à Caesare, nē proelium
committeret, nisi ipsīus cōpiae prope hostium
castra visae essent, ut úndique ūnō tempore in
hostës impetus fieret, monte occupato nostrōs
exspectābat, proelióque abstinebat. Multō dē-
nique diè per explōrātōrēs Caesar cognovit et
montem à suis tenĕrī, et Helvetiōs castra mō-
visse, et Considium, timore perterritum, quod
nōn vidisset prō vīsō sibi renuntiâsse. Eō die,
q
DE BELLO GALLICO.
21
quò consuêrat intervallo, hostes sequitur, et
milia passuum tria ab eorum castris castra pōnit.
23. Postrīdiē ējus diei, quod omnino biduum
supererat, cum exercitui frumentum mētīrī
oporteret, et quod à Bibracte, oppidō Haeduō-
rum longe maximo et copiosissimo, non amplius
milibus passuum octōdecim aberat, reī frūmen-
tāriae prōspiciendum existimavit: iter ab Hel-
vētiīs āvertit, ac Bibracte īre contendit. Ea res
per fugitivos L. Aemilii, decurionis equitum
Gallōrum, hostibus nuntiatur. Helvetii, seu
quod timore perterritōs Römänōs discedere a
sē existimārent, eò magis quod prīdiē, superi-
ōribus locis occupātīs, proelium non commisis-
sent, sive eō quod re frūmentāria interclūdī
posse confiderent, commūtātō consiliō atque
itinere conversõ, nostrōs ā novissimo agmine
insequi ac lacessere coepêrunt.
24. Postquam id animum advertit, cōpiās
suas Caesar in proximum collem subducit, equi-
tãtúmque, qui sustineret hostium impetum,
mīsit. Ipse interim in colle mediō trīplicem
aciem înstruxit legionum quattuor veterānārum
[ita utī supra]; sed in summō jugō duās legiō-
nēs, quas in Gallia citeriore proxime conscrip-
serat, et omnia auxilia collocări, ac totum mon-
22
C. JULII CAESARIS
tem hominibus complērī, et intereā sarcinās in
ūnum locum conferri, et eum ab his qui în
superiore acie constiterant mūnīrī jussit. Hel-
vētiï cum omnibus suis carris secuti, impedi-
menta in ūnum locum contulerunt; ipsi cōn-
fertissimă acië, rejectō nostro equitatu, pha-
lange factă, sub prīmam nostram aciem suc-
cesserunt.
25. Caesar prīmum suō, deinde omnium ex
conspectu remōtīs equis, ut aequatō omnium
periculo spem fugae tolleret, cohortātus suōs
proelium commisit. Militēs ē loco superiore,
pilīs missīs, facile hostium phalangem perfrēgē-
runt. Eā disjectā, gladiīs dēstrictīs in eōs im-
petum fēcērunt. Gallis magno ad pugnam
erat impedimento, quod pluribus eōrum scūtīs
ūnō ictu pīlōrum transfixis et colligātīs, cum
ferrum se înflexisset, neque ēvellere neque sin-
istră impedită satis commodè pugnare poterant,
multī ut, diū jactātō brachiō, praeoptārent scũ-
tum manu emittere, et nūdō corpore pugnare.
Tandem vulneribus dèfessi, et pedem referre
et, quod mons suberat circiter mille passuum,
eò sẽ recipere coeperunt. Capto monte et suc-
cēdentibus nostrīs, Boii et Tulingi, qui homi-
num milibus circiter quindecim agmen hostium
A
DE BELLO GALLICO.
23
claudebant, et novissimis praesidio erant, ex
itinere nostrōs latere aperto aggressi circumve-
nire; et id conspicātī Helvētiī, qui in montem
sēsē receperant, rursus înstăre et proelium re-
dintegrare coeperunt. Rōmānī conversa signa
bipartīto intulerunt: prīma et secunda aciēs,
ut victīs āc summōtīs resisteret ; tertia, ut ve-
nientes sustineret.
26. Ita ancipiti proelio diù atque acriter
pugnātum est. Diutius cum sustinere nostrō-
rum impetūs non possent, alterī sē, ut coepe-
rant, in montem receperunt, alterī ad impedi-
menta et carrōs suōs sẽ contulerunt. Nam höc
tōtō proelio, cum ab hōră septimă ad vesperum
pugnatum sit, aversum hostem videre nēmō
potuit. Ad multam noctem etiam ad impedi-
menta pugnatum est, propterea quod prò vallō
carrōs objecerant, et è locō superiōre in nostrōs
venientēs tēla conjiciebant, et nonnulli inter car-
rōs rotásque mataras ac tragulas subjiciebant,
nostrósque vulnerabant. Diù cum esset pug-
nātum, impedimentis castrisque nostri potīti
sunt. Ibi Orgetórigis filia atque ūnus è filiīs
captus est. Ex eo proelio circiter hominum
mīlia centum et triginta superfuērunt, eâque
tōtă nocte continenter ièrunt: nullam partem
āc
24
C. JULII CAESARIS
noctis itinere intermissō, in fīnēs Língonum diê
quartò pervēnērunt, cum et propter vulnera
militum, et propter sepulturam occisōrum, nos-
trī trīduum morātī eōs sequi nōn potuissent.
Caesar ad Língonās litteras nuntiósque mīsit,
nē eōs frumentō nēve aliā rē juvārent: qui sĩ
jūvissent, sē eōdem loco quō Helvētiōs habitū-
rum. Ipse, trīduō intermissō, cum omnibus
cōpiis eōs sequi coepit.
27. Helvētiī, omnium rerum inopiā adductī,
lēgātōs dē dëditiōne ad eum miserunt. Qui
cum eum in itinere convenissent, sẽque ad
pedēs projecissent, supplicitérque locuti flentes
pācem petîssent, atque eōs in eò locō, quò tum
essent, suum adventum exspectare jussisset,
pāruērunt. Eō postquam Caesar pervēnit, ob-
sidēs, arma, servõs, qui ad eōs perfūgissent,
poposcit. Dum ea conquiruntur et conferun-
tur, nocte intermissã, circiter hominum mīlia
sex ējus pāgi qui Verbigenus appellatur, sive
timōre perterriti, nē armīs trāditīs suppliciō
afficerentur, sive spē salūtis inducti, quod in
tantă multitudine deditīciōrum suam fugam aut
occultări aut omninò ignorārī posse existimā-
rent, prīmā nocte è castrīs Helvētiōrum ēgres-
sī, ad Rhēnum finésque Germanōrum conten-
derunt.
DE BELLO GALLICO.
25
28. Quod ubi Caesar resciit, quōrum per
finēs ierant, hīs, uti conquirerent et reducerent,
sī sibi pūrgātī esse vellent, imperavit : reductōs
in hostium numero habuit; reliquos omnes,
obsidibus, armis, perfugis traditīs, in deditiō-
nem accepit. Helvetios, Tulingōs, Latobrīgōs
in fines suōs, unde erant profecti, reverti jussit;
et quod, omnibus fructibus āmīssīs, domī nihil
erat quò famem tolerarent, Allobrógibus impe-
rāvit, ut iīs frumenti copiam facerent; ipsōs
oppida vicosque, quos incenderant, restituere
jussit. Id eä maximē ratione fecit, quod noluit
eum locum, unde Helvetii discesserant, vacāre,
në propter bonitatem agrōrum Germānī, qui
trāns Rhenum incolunt, è suïs finibus in Hel-
větiōrum finēs transirent, et finitimi Galliae
provinciae Allobrogibúsque essent. Boiōs, pe-
tentibus Haeduīs, quod egregia virtute erant
cogniti, ut in finibus suis collocarent, concessit;
quibus illi agrōs dederunt, quosque posteà in
parem jūris libertatísque condicionem atque
ipsī erant recēpērunt.
29. In castris Helvētiōrum tabulae repertae
sunt litteris Graecis confectae et ad Caesarem
relatae, quibus in tabulis nominatim ratio con-
fecta erat, qui numerus domō exîsset eōrum
3
26
C. JULII CAESARIS
11
S
qui arma ferre possent, et item separātim pueri,
senēs mulierésque. Quarum omnium rerum
summa erat capitum Helvētiōrum mīlia ducenta
et sexaginta tria, Tulingōrum milia trīgintă sex,
Latobrigōrum quattuordecim, Rauracōrum vī-
ginti tria, Boiōrum trīgintā duo; ex his qui
arma ferre possent, ad milia nōnāgintă duo.
Summa omnium fuerunt ad milia trēcenta et
sexagintā octo. Eōrum qui domum rediērunt,
cēnsū habitō, ut Caesar imperaverat, repertus
est numerus milium centum et decem.
30. Bellō Helvētiōrum cōnfectō, tōtius ferē
Galliae lēgātī, principes civitatum, ad Caesarem
gratulatum convēnērunt: 'Intelligere sese, ta-
metsi pro veteribus Helvētiōrum injuriis popu-
li Rōmānī ab his poenas bello repetîsset, tamen
eam rem non minus ex ūsū terrae Galliae quam
populī Rōmānī accidisse; proptérea quod eō
consiliō, flōrentissimīs rēbus, domōs suās Hel-
vētii reliquissent, uti tōti Galliae bellum infer-
rent, imperióque potirentur, locúmque domi-
ciliō ex magnă cōpiā dēligerent, quem èx omni
Gallia opportūnissimum ac fructuōsissimum jū-
dicâssent, reliquásque civitātēs stīpendiarias
haberent.' Petièrunt, uti sibi concilium totius
Galliae in diem certam indicere idque Caesaris
DE BELLO GALLICO.
27
voluntate facere liceret: sese habere quasdam
rès, quãs éx commūnī cōnsēnsū ab eō petere
vellent. Ea re permīssā, diem conciliō constitu-
ērunt, et jurejurando, ne quis enuntiaret, nisi
quibus commūnī cōnsiliō mandātum esset, inter
sẽ sanxerunt.
31. Eō conciliō dīmīssō, îdem principēs cīvitātum,
qui ante fuerant, ad Caesarem reverterunt, petiĕrúnt-
que, uti sibi secrētō in occultō de sua omniúmque
salūte cum eō agere liceret. Eā rē impetrātā, sēsē
omnes flentēs Caesarī ad pedēs prōjēcērunt: 'Non
minus sẽ id contendere et labōrāre, nē ea quae dix-
issent enuntiarentur, quam uti ea quae vellent impe-
trärent; propterea quod, sī ēnuntiatum esset, sum-
mum in cruciatum sẽ ventūrōs vidērent.' Locutus
est prō his Divitiacus Haeduus: 'Galliae tōtīus fac-
tiōnēs esse duās; hārum alterius principatum tenere
Haeduōs, alterius Arvernōs. Hĩ cum tantopere dē
potentātū inter se multos annos contenderent, fac-
tum esse, uti ab Arvernis Sequanísque Germānī
mercēde arcesserentur. Hōrum prīmō circiter mīlia
quindecim Rhenum transisse; posteaquam agrōs et
cultum et cōpiās Gallōrum hominēs ferī āc barbarī
adamâssent, traductōs plūrēs; nunc esse in Galliā
ad centum et vīgintī mīlium numerum. Cum his
Haeduōs eōrúmque clientes semel atque iterum
armis contendisse; magnam calamitatem pulsōs
accepisse, omnem nōbilitātem, omnem senātum, om-
nem equitatum àmīsisse. Quibus proeliīs calamitā-
28
C. JULII CAESARIS
}
tibúsque fractos, qui et sua virtute et populī Rōmānī
hospitio atque amicitia plurimum ante in Gallia potu-
issent, coactōs esse Sequanis obsidēs dare nobilissi-
mōs cīvitātis, et jūrejūrandō cīvitātem obstringere,
sẽsẽ neque obsidēs repetītūrōs, neque auxilium ā
populo Romānō implōrātūros, neque recūsātūrōs
quo minus perpetuo sub illorum diciōne atque impe-
rio essent. Unum sẽ esse ex omni cīvitāte Haedu-
ōrum, qui addūcī non potuerit ut jūrāret, aut liberōs
suōs obsidēs daret. Ob eam rem sẽ ex civitāte pro-
fugisse, et Romam ad senātum venisse auxilium pos-
tulatum, quod sõlus neque jūrejūrandō neque ob-
sidibus tenērētur. Sed pējus victoribus Sequanīs
quam Haeduis victīs accidisse, propterea quod Ario-
vistus, rēx Germānōrum, in eōrum fīnibus cōnsēdis-
set, tertiámque partem agrī Sēquanī, qui esset opti-
mus tōtius Galliae, occupavisset, et nunc de alterā
parte tertia Sēquanōs dēcēdere jubēret, propterea
quod paucīs mēnsibus ante Harūdum mīlia homi-
num vīginti quattuor ad eum vēnissent, quibus locus
āc sēdēs parārentur. Futūrum esse paucis annīs,
uti omnes ex Galliae finibus pellerentur, atque om-
nēs Germānī Rhēnum trânsīrent; neque enim con-
ferendum esse Gallicum cum Germanōrum agrō,
neque hanc cōnsuētūdinem victūs cum illa compa-
randam. Ariovistum autem, ut semel Gallōrum
cōpiās proeliō vīcerit, quod proelium factum sit ad
Magetōbriam, superbe et crudeliter imperäre, obsi-
dēs nōbilissimi cujúsque liberōs poscere, et in eōs
omnia exempla cruciatúsque ēdere, si qua rēs nōn
DE BELLO GALLICO.
29
ad nūtum aut ad voluntatem ējus facta sit. Homi-
nem esse barbarum, iracundum, temerarium: nōn
posse ējus imperia diūtius sustinere. Nisi sī quid in
Caesare populóque Rōmāno sit auxilii, omnibus
Gallīs idem esse faciendum quod Helvetii fecerint,
ut domō emigrent, aliud domicilium, aliās sēdēs,
remōtās ā Germānīs, petant, fortunámque, quaecúm-
que accidat, experiantur. Haec sĩ enuntiata Ario-
vistō sint, nōn dubitare, quin de omnibus obsidi-
bus, qui apud eum sint, gravissimum supplicium
sūmat. Caesarem vel auctōritāte suā atque exerci-
tūs, vel recentī victōriā, vel nōmine populī Rōmānī,
dēterrĕre posse, nē mājor multitudo Germānōrum
Rhēnum trānsdūcātur, Galliámque omnem Ariovistī
injūriā posse dēfendere.'
32. Hāc ōrātiōne ab Divitíacō habitā, omnēs qui
aderant magnō flētū auxilium ā Caesare petere coe-
pērunt. Animadvertit Caesar unōs ex omnibus
Sequanōs nihil eārum rērum facere quas ceteri face-
rent, sed tristes, capite demissō, terram intuērī.
Ējus rei quae causa esset mīrātus, ex ipsis quaesiit.
Nihil Sequani respondere, sed in eadem tristitia
tacitī permanere. Cum ab his saepius quaereret,
ncque ullam omnino vocem exprimere posset, idcm
Divitíacus Haeduus respondit: 'Hōc esse miseriō-
rem et graviorem fortunam Sequanōrum quam reli-
quōrum, quod sōlī nē in occulto quidem queri neque
auxilium implōrāre auderent; absentísque Ariovistī
crūdēlitātem, velut si coram adesset, horrerent, prop-
terea quod reliquis tamen fugae facultas daretur, Sē
30
C. JULII CAESARIS
quanīs vērō, quï intrā fīnēs suōs Ariovistum recēpis-
sent, quorum oppida omnia in potestāte ējus essent,
omnes cruciātūs essent perferendi.'
33. His rebus cognitīs, Caesar Gallōrum animōs
verbis confirmavit, pollicitúsque est sibi eam rem
cūrae futūram; magnam sẽ habĕre spem, et beneficiō
suō et auctōritāte adductum Ariovistum finem in-
jūriīs factūrum. Hāc ōrātiōne habitā, concilium
dimisit. Et secundum ea multae rēs eum hortā-
bantur, quâre sibi eam rem cogitandam et suscipi-
endam putaret: imprīmīs, quod Haeduōs, frātrēs
consanguineósque saepenumerō ā senātū appellātōs,
în servitute atque in diciōne vidēbat Germānōrum
tenērī, eōrúmque obsidēs esse apud Ariovistum āc
Sequanōs intelligebat; quod in tanto imperiō po-
puli Romānī turpissimum sibi et reipublicae esse
arbitrābātur. Paulatim autem Germanōs cōnsues-
cere Rhenum transīre, et in Galliam magnam eōrum
multitudinem venire, populo Romano periculōsum
videbat; neque sibi homines ferōs āc barbarōs tem-
perātūrōs ēxīstimābat, quīn, cum omnem Galliam
occupāvissent, ut ante Cimbrī Teutōnique fēcissent,
in provinciam exirent, atque inde in Italiam conten-
derent; praesertim cum Sequanōs a provinciā nos-
trā Rhodanus dīvideret: quibus rebus quam mātur-
rimě occurrendum putabat. Ipse autem Ariovistus
tantōs sibi spiritūs, tantam arrogantiam sumpserat,
ut ferendus nōn vidērētur.
34. Quamobrem placuit ei, ut ad Ariovistum lēgā-
tōs mitteret, qui ab eo postularent, uti aliquem lo-
DE BELLO GALLICO.
31
cum medium utrīúsque colloquiō dēligeret: velle
sēsē dē rē pūblică et summis utrīúsque rēbus cum
eō agere. Ei lēgātiōnī Ariovistus respondit: Sī
quid ipsī ā Caesare opus esset, sēsē ad eum ventū-
rum fuisse; sĩ quid ille sẽ velit, illum ad sē venīre
oportere. Praetereă sẽ neque sine exercitū in eās
partēs Galliae venire audēre, quãs Caesar possidē-
ret, neque èxercitum sine magnō commeātū atque
mōlīmentō in ūnum locum contrahere posse. Sibi
autem mīrum vidērī, quid in sua Gallia, quam bellō
vīcisset, aut Caesarī aut omninò populo Romānō
negōtii esset.'
35. His respōnsīs ad Caesarem relātīs, iterum ad
eum Caesar lēgātōs cum hīs mandātīs mittit : Quo-
niam tantō suō populique Rōmānī beneficiō affec-
tus, cum in cōnsulātū suō rēx atque amīcus ā senātu
appellatus esset, hanc sibi populóque Romānō grā-
tiam referret, ut in colloquium venire invītātus
gravārētur, neque de commūnī rē dicendum sibi et
cognōscendum putaret, haec esse quae ab eō postu-
läret primum, ne quam multitudinem hominum
amplius trans Rhenum in Galliam transdūceret ;
deinde obsides, quos haberet ab Haeduis, redderet,
Sequanísque permitteret, ut quos illi haberent, vo-
luntate ejus reddere illis liceret; nēve Haeduōs
injūriā lacesseret, neve his sociísque eōrum bellum
inferret. Sī id ita fecisset, sibi populóque Rōmānō
perpetuam gratiam atque amīcitiam cum eō futū-
ram: sĩ nōn impetraret, sēsē,-quoniam, M. Mes-
sālā M. Pisōne cōnsulibus, senātus cēnsuisset utī
32
C. JULII CAESARIS
quicúmque Galliam provinciam obtineret, quod
commodō reipublicae facere posset, Haeduos cete-
rósque amicōs populi Romānī defenderet, — sẽ
Haeduōrum injūriās nōn neglectūrum.'
36. Ad haec Ariovistus respondit: 'Jūs esse
belli, ut qui vicissent, iis quos vicissent, quem ad
modum vellent, imperärent: item populum Rōmā-
num victīs non ad alterius praescriptum, sed ad
suum arbitrium, imperare consuêsse. Si ipse po-
Sī
pulo Romānō non praescriberet quem ad modum
suō jūre üteretur, non oportere sēsē à populo Rō-
mānō în suō jūre impedīrī. Haeduos sibi, quoniam
belli fortunam temptâssent, et armis congressī āc
superātī essent, stīpendiāriōs esse factōs. Magnam
Caesarem injuriam facere, qui suō adventù vectīgā-
lia sibi dēteriōra faceret. Haeduīs sē obsidēs reddi-
tūrum nōn esse, neque iīs neque eōrum sociīs injū-
ria bellum illātūrum, sī in eo manerent quod conve-
nisset, stīpendiúmque quotannis penderent; sī id
nōn fecissent, longē iīs frāternum nōmen populī Rō-
mānī āfutūrum. Quod sibi Caesar dēnuntiāret sē
Haeduōrum injūriās nōn neglectūrum, nēminem
sēcum sine sua pernicie contendisse. Cum vellet,
congrederetur: intellecturum quid invictī Germānī,
exercitātissimi in armīs, qui inter annos quattuor-
decim tectum non subissent, virtüte possent.'
37. Haec eodem tempore Caesarī mandāta refere-
bantur, et lēgātī ab Haeduis et à Trēverīs veniē-
bant: Haedui questum, quod Harūdēs, qui nūper
in Galliam transportati essent, finēs eōrum populā
DE BELLO GALLICO.
33
rentur: sēsē nē obsidibus quidem datīs pācem Ari-
ovisti redimere potuisse; Trēverī autem, pāgōs
centum Suēvōrum ad rīpam Rhēnī cōnsēdisse, qui
Rhēnum trānsīre cōnārentur; his praeesse Nasuam
et Cimberium frātrēs. Quibus rēbus Caesar vehe-
menter commōtus, mātūrandum sibi exīstimāvit,
nē, sī nova manus Suēvōrum cum veteribus cōpiis
Ariovistī sēsē conjunxisset, minus facile resisti pos-
set. Itaque, re frūmentāriā quam celerrime potuit
comparātā, magnis itineribus ad Ariovistum con-
tendit.
38. Cum trīduī viam prōcessisset, nuntiatum est
ei Ariovistum cum suis omnibus copiis ad occupan-
dum Vesontiōnem, quod est oppidum maximum
Séquanōrum, contendere, trīduíque viam à suīs fīni-
bus profecisse. Id ne accideret, magnopere sibi
praecavendum Caesar existimabat. Namque om-
nium rerum, quae ad bellum ūsuī erant, summa erat
in eō oppido facultas; idque nãtūrā locī sīc mūniē-
bātur, ut magnam ad ducendum bellum daret facul-
tātem, propterea quod flumen [alduas] Dūbis ut
circino circumductum paene totum oppidum cingit;
reliquum spatium, quod est non amplius pedum
sexcentōrum, qua flumen intermittit, mōns conti-
net magna altitudine, ita ut radicēs montis ex
utrâque parte rīpae fluminis contingant. Hunc
mūrus circumdatus arcem efficit, et cum oppido
conjungit. Húc Caesar magnis nocturnis diur-
nísque itineribus contendit, occupatóque oppidō,
ibi praesidium collocat.
3
34
C. JULII CAESARIS
39. Dum paucōs diès ad Vesontiōnem reī frumen-
tāriae commeātúsque causă morātur, ex percontă-
tiōne nostrōrum vocibúsque Gallōrum ac mercātō-
rum, qui ingenti magnitudine corporum Germānōs,
incrēdíbilī virtúte atque exercitātiōne in armīs esse
praedicabant,-saepenumerō sēsē cum his con-
gressōs nē vultum quidem atque aciem oculōrum
dīcēbant ferre potuisse,-tantus subito timor om-
nem exercitum occupavit, ut non mediocriter om-
nium mentēs animósque perturbaret. Hic primum
ortus est ā tribūnīs mīlitum, praefectis reliquísque,
quí, ex urbe amicitiae causā Caesarem secūtī, nōn
magnum in rē mīlitārī ūsum habēbant: quōrum
alius alia causā illātā, quam sibi ad proficiscendum
necessariam esse diceret, petēbat ut ējus voluntāte
discedere liceret; nonnulli pudore adductī, ut timō-
ris suspicionem vītārent, remanebant. Hi neque
vultum fingere neque intérdum lacrimas tenēre
poterant: abditī in tabernaculis aut suum fātum
querebantur, aut cum familiaribus suis commune
perīculum miserābantur. Volgō tōtīs castrīs testā-
menta obsignabantur. Hōrum vocibus āc timōre
paulātim etiam iĩ qui magnum in castrīs ūsum habē-
bant, militês centuriōnésque quique equitatui prae-
erant, perturbabantur. Qui sẽ ex his minus timi-
dōs ēxīstimāri volebant, nōn sẽ hostem verēri, sed
angustiās itineris, magnitudinem silvārum quae in-
tercederent inter ipsōs atque Ariovistum, aut rem
frūmentāriam, ut satis commode supportări posset,
timĕre dicebant. Nōnnulli etiam Caesarī nuntiā-
DE BELLO GALLICO.
35
bant, cum castra movērī āc signa ferrī jussisset, nõn
fore dicto audientēs mīlitēs, neque propter timōrem.
signa lātūrōs.
40. Haec cum animadvertisset, convocato cōn-
silio, omniúmque ordinum ad id consilium adhibitis.
centuriōnibus, vehementer eōs incusavit: primumy
quod aut quam in partem aut quō cōnsiliō dūce-
rentur sibi quaerendum aut cogitandum putarent.
'Ariovistum sẽ consule cupidissimě populī Rōmānī
amīcitiam appetîsse: cür hunc tam temerè quis-
quam ab officio discessūrum jūdicāret? Sibi qui-
dem persuādērī, cognitīs suīs postulātīs atque aequi-
tāte condiciōnum perspectā, eum neque suam neque
populi Romānī grātiam repudiatūrum. Quod si
furōre atque amentia impulsus bellum intulisset,
quid tandem vererentur? aut cūr dē suā virtūte aut
dē ipsius diligentia despērārent? Factum ejus hos-
tis periculum patrum nostrōrum memoriā, cum,
Cimbris et Teutonīs à Galō Mario pulsīs, nōn minō-
rem laudem exercitus quam ipse imperator meritus
vidēbātur; factum etiam nuper in Italia servīlī
tumultu, quōs tamen aliquid usus ac disciplīna,
quae à nobis accepissent, sublevarent. Ex quō jū-
dicārī posse, quantum haberet in sẽ bonī cōnstan-
tia, propterea quod, quos aliquamdiù inermōs sine
causā timuissent, hōs postea armātōs āc victōrēs
superâssent. Denique hōs esse eosdem, quibúscum
saepenumerō Helvetii congressī, nōn sōlum în suïs,
sed etiam in illorum finibus, plērúmque superârint;
qui tamen parès esse nostrō exercitui non potuerint.
36
C. JULII CAESARIS
"
Si quos adversum proelium et fuga Gallōrum com-
moveret, hōs, si quaererent, reperire posse, diutur-
nitāte belli defatīgātīs Gallis, Ariovistum, cum mul-
tōs mēnsēs castrīs sē āc palūdibus tenuisset, neque
sui potestatem fecisset, dēspērantēs jam dē pugnā
et dispersōs subitō adortum, magis ratiōne et cōn-
siliō quam virtute vīcisse. Cui ratiōnî contrā ho-
minēs barbarōs atque imperītos locus fuisset, hac ně
ipsum quidem spērāre nostros exercitus capi posse.
Qui suum timōrem in reī frūmentāriae simulātiō-
nem angustiasque itineris conferrent, facere arro-
ganter, cum aut de officio imperātōris dēspērāre
aut praescribere viderentur. Haec sibi esse cũrae:
frumentum Sequanōs, Leucos, Lingonēs subminis-
trăre, jamque esse in agris frumenta mātūra; dē
itinere ipsos brevi tempore judicatūros. Quod non
fore dictō audientēs neque signa lätūrī dicantur,
nihil sẽ eã rẽ commovērī: scīre enim, quibuscúm-
que exercitus dictō audiens nōn fuerit, aut male rē
gestă fortūnam dēfuisse, aut aliquò facinore com-
pertō avāritiam esse convictam: suam innocentiam
perpetuā vītā, felicitātem Helvetiōrum bello esse
perspectam. Ítaque se quod in longiorem diem
collātūrus fuisset repraesentātūrum, et proximā
nocte de quartā vigiliā castra mōtūrum, ut quam
primum intelligere posset, utrum apud eōs pudor
atque officium an timor valeret. Quod si praeterea
némö sequātur, tamen sẽ cum solā decima legione
itūrum, de qua non dubitaret, sibíque eam praetō-
riam cohortem futuram.' Huic legiōni Caesar et
DE BELLO GALLICO.
37
indulserat praecipue, et propter virtutem confidebat
maximē.
41. Hac ōrātiōne habitā, mīrum in modum con-
versae sunt omnium mentēs, summáque alacritās et
cupiditas bellī gerendī innāta est; princépsque de-
cima legio per tribūnōs mīlitum ei grātiās ēgit, quod
dē sē optimum jūdicium fēcisset, sèque esse ad bel-
lum gerendum parātissimam confirmavit. Deinde
reliquae legiōnēs cum tribūnīs mīlitum et prīmōrum
ordinum centuriōnibus ēgērunt, uti Caesarī satis-
facerent: sẽ neque umquam dubitâsse, neque timu-
isse, neque de summā belli suum judicium, sed
imperatoris esse existimavisse. Eōrum satisfac-
tiōne acceptă, et itinere exquisītō per Divitíacum,
quod ex aliis ei maximam fidem habebat, ut mīlium
amplius quinquagintā circuitu locīs apertīs ēxerci-
tum duceret, de quartā vigilia, ut dixerat, profectus
est. Septimo die, cum iter non intermitteret, ab
explōrātōribus certior factus est, Ariovisti cōpiās à
nostris milibus passuum quattuor et viginti abesse.
42. Cognitō Caesaris adventu, Ariovistus lēgātōs
ad eum mittit: quod anteă de colloquiō postulâsset,
id per sẽ fierī licere, quoniam propius accessisset,
seque id sine periculo facere posse existimäre. Nōn
respuit condiciōnem Caesar, jamque eum ad sānitā-
tem reverti arbitrābātur, cum id, quod antea petenti
denegâsset, ultro polliceretur; magnámque în spem
veniebat, prō suis tantis populique Rōmānī in eum
beneficiis, cognitīs suīs postulātīs, fore uti pertināciā
dēsisteret. Dies colloquio dictus est ex eo die
38
C. JULII CAESARIS
1)
quintus. Interim saepe ultrō citróque cum lēgātī
inter eōs mitterentur, Ariovistus postulavit, nē
quem peditem ad colloquium Caesar adduceret:
verērī sē, nē per insidias ab eo circumvenīrētur ;
utérque cum equitātū venīret; alia ratiōne sēsē nōn
esse venturum. Caesar, quod neque colloquium.
interposită causā tollī volēbat, neque salūtem suam
Gallōrum equitātuï committere audebat, commodis-
simum esse statuit, omnibus equis Gallis equitibus
dētractīs, eō legiōnāriōs mīlitēs legionis decimae,
cui quam maxime confidebat, imponere, ut prae-
sidium quam amicissimum, si quid opus facto esset,
haberet. Quod cum fieret, non irridicule quidam ex
militibus decimae legionis dixit, plus quam pollici-
tus esset Caesarem facere: pollicitum sẽ in cohortis
praetōriae locō decimam legiōnem habitūrum; ad
equum rēscrībere.
43. Plānitiēs erat magna, et in ea tumulus ter-
rēnus satis grandis. Hic locus aequo fere spatiō ab
castrīs Ariovistī et Caesaris aberat. Eō, ut erat
dictum, ad colloquium vēnērunt. Legiōnem Cae-
sar, quam equis dēvexerat, passibus ducentīs ab eō
tumulō constituit. Item equites Ariovistī parī in-
tervallō constiterunt. Ariovistus ex equis ut col-
loquerentur, et praeter sẽ dēnōs ut ad colloquium
adducerent, postulavit. Ubi eo ventum est, Caesar
initiō ōrātiōnis sua senātúsque in eum beneficial
commemorăvit, quod rēx appellatus esset à senātū,
quod amicus, quod munera amplissimē mīssa; quam
rem et paucis contigisse, et pro magnis hominum
DE BELLO GALLICO.
39
officiis consuêsse tribui docebat; illum, cum neque
aditum neque causam postulandī jūstam habēret,
beneficio ac liberālitāte suā āc senātūs ea praemia
cōnsecutum. Docēbat etiam, quam veterès quam-
que jūstae causae necessitudinis ipsīs cum Haeduis
intercëderent, quae senātūs
senātūs consulta, quotiēns
quamque honorifica, in eōs facta essent, ut omní
tempore tōtīus Galliae principatum Haeduī tenuis-
sent, prius etiam quam nostram amīcitiam appetîs-
sent. Populi Romānī hanc esse consuetudinem, ut
socios atque amīcōs nōn modo sui nihil dēperdere,
sed gratia, dignitate, honōre auctiōrēs velit esse:
quod vērō ad amicitiam populī Rōmānī attulissent,
id iīs ēripi quis patī posset?' Postulavit deinde
eadem quae lēgātīs in mandātīs dederat: nē aut
Haeduis aut eōrum sociīs bellum inferret; obsidēs
redderet; sĩ nullam partem Germanōrum domum
remittere posset, at në quōs amplius Rhenum trān-
sīre paterētur.
44. Ariovistus ad postulāta Caesaris pauca re-
spondit; de suīs virtutibus multa praedicāvit :
'Transisse Rhēnum sēsē nōn suā sponte, sed rogā-
tum et arcessitum à Gallīs; non sine magnā spē
magnísque praemiis domum propinquosque reli-
quisse; sēdēs habere in Gallia ab ipsis concessãs,
obsidēs ipsōrum voluntate datōs; stipendium capere
jūre belli, quod victōrēs victīs imponere consuêrint.
Nōn sēsē Gallis, sed Gallōs sibi bellum intulisse;
omnēs Galliae cīvitātēs ad sē oppugnandum vēnisse,
āc contrā sẽ castra habuisse; eas omnēs cōpiās ā sē
40
C. JULII CAESARIS
ūnō proeliō pulsās āc superātās esse. Sī iterum ēx-
perīrī velint, sẽ iterum paratum esse decertare; sī
pāce ūtī velint, iniquum esse de stipendio recūsāre,
quod sua voluntate ad id tempus pependerint.
Amicitiam populi Romānī sibi ornamento et prae-
sidiō, nōn dētrīmentō esse oportere, idque sẽ eã
spē petîsse. Si per populum Rōmānum stīpendium
remittatur, et deditīciī subtrahantur, nōn minus
lībenter sēsē recūsātūrum populī Rōmānī amīcitiam
quam appetierit. Quod multitudinem Germānōrum
in Galliam tränsdūcat, id sẽ suī mūniendi, nōn Gal-
liae impugnandae causă facere: ējus rei testimonium
esse, quod nisi rogātus nōn vēnerit, et quod bellum
nõn intulerit, sed defenderit. Sẽ prius in Galliam
vēnisse quam populum Rōmānum. Nunquam ante
hōc tempus exercitum populī Rōmānī Galliae prō-
vinciae finibus egressum. Quid sibi vellet? cür
In suas possessiōnēs veniret? Provinciam suam
hanc esse Galliam, sīcut illam nostram. Ut ipsī
concēdī nōn oportēret, sī in nostrōs fīnēs impetum
faceret, sīc item nōs esse inīquòs, quod în suō jūre
sē interpellārēmus. Quod frātrēs Haeduōs appel-
lātōs diceret, non sẽ tam barbarum neque tam
imperītum esse rērum, ut non sciret neque bellō
Allobrogum proximo Haeduōs Romānīs auxilium
tulisse, neque ipsos, in his contentionibus quas
Ḥaedui secum et cum Sequanīs habuissent, auxiliō
populi Romānī ūsōs esse. Dēbērc sẽ suspicārī simu-
lātā Caesarem amīcitia, quod exercitum in Galliā
habeat, sui opprimendī causā habere. Qui nisi dē-
DE BELLO GALLICO.
41
cedat, atque exercitum deducat ex his regionibus,
sēsē illum nōn prō amīcō, sed hoste habitūrum.
Quod si eum interfecerit, multīs sēsē nobilibus
principibúsque populi Romānī grātum esse factu-
rum: id sẽ ab ipsīs per eōrum nuntios compertum
habere, quōrum omnium gratiam atque amicitiam
ējus morte redimere posset. Quod si discessisset,
et līberam possessiōnem Galliae sibi tradidisset, mag-
nō sẽ illum praemiō remuneratūrum, et quaecúmque
bella geri vellet, sine ullō ējus labōre et periculō
confecturum.'
45. Multa ab Caesare in eam sententiam dicta
sunt, quārē negōtiō desistere non posset: et 'Neque
suam neque populī Rōmānī cōnsuētūdinem patī,
utī optime merentēs socios desereret, neque sẽ
jūdicāre Galliam potius esse Ariovisti quam populi
Rōmānī. Bellō superātōs esse Arvernōs et Rutē-
nōs ab Q. Fabiō Maximò, quibus populus Rōmānus
ignovisset, neque in provinciam redegisset, neque
stipendium imposuisset. Quod si antiquissimum
quodque tempus spectārī oporteret, populi Rōmānī
jūstissimum esse in Gallia imperium; sī jūdicium
senātūs observārī oportēret, līberam dēbēre esse
Galliam, quam bello victam suīs lēgibus ūtī volu
isset.'
G
46. Dum haec in colloquio geruntur, Caesarī
nuntiatum est equites Ariovistī propius tumulum
accedere, et ad nostros adequitare, lapides tēláque
in nostros conjicere. Caesar loquendi finem facit,
séque ad suōs recipit, suísque imperāvit, në quod
42
C. JULII CAESARIS
omninō tēlum in hostēs rējicerent. Nam etsi sine.
ullō periculō legiōnis dēlectae cum equitātū proe-
lium fore vidēbat, tamen committendum nõn putā-
bat, ut pulsīs hostibus dīcī posset eōs ab sẽ per
fidem in colloquio circumventos. Posteaquam in
vulgus militum ēlātum est, qua arrogantia in collo-
quiō Ariovistus ūsus omnī Galliā Rōmānīs interdix-
isset, impetúmque in nostros ejus equitēs fecissent,
eáque res colloquium ut dirēmisset, multō mājor
alacritās studiúmque pugnandī mājus ēxercituī in-
jectum est.
47. Bīduō post Ariovistus ad Caesarem lēgātōs
mittit: 'Velle sẽ dễ hīs rēbus, quae inter eōs agī
coeptae neque perfectae essent, agere cum eō: utī
aut iterum colloquio diem constitueret, aut, sī id
minus vellet, è suīs lēgātīs aliquem ad sẽ mitteret.'
Colloquendi Caesarī causa vīsa nōn est; et eō
magis, quod prīdiē ējus diēī Germānī retinērī nōn
poterant, quin in nostrōs tēla conjicerent. Lēgā-
tum ē suīs sēsē magnō cum perīculō ad eum mīssū-
rum, et hominibus feris objectūrum existimabat.
Commodissimum vīsum est Gāium Valērium Pro-
cillum, C. Valēriī Cabūrī filium, summā virtute et
hūmānitāte adolescentem,-cujus pater à Gaiō Va-
lēriō Flaccō cīvitāte donātus erat, et propter fidem
et propter linguae Gallicae scientiam, quã multā
jam Ariovistus longinquã cōnsuētūdine ūtēbātur, et
quod in eo peccandi Germānīs causa non esset,-
ad eum mittere, et M. Metium, qui hospitio Ario-
vistī ūtēbātur. His mandavit, ut quae diceret Ario-
DE BELLO GALLICO.
43
vistus cognoscerent, et ad sẽ referrent. Quōs cum
apud sẽ in castrīs Ariovistus conspexisset, ēxercitū
suō praesente conclāmāvit: 'Quid ad sẽ venīrent?
an speculandī causā?' Cōnantēs dīcere prohibuit,
et in catēnās conjēcit.
48. Eōdem die castra prōmōvit, et mīlibus pas-
suum sex ā Caesaris castrīs sub monte cōnsēdit.
Postrīdiē ējus diēī praeter castra Caesaris suās cō-
piās transduxit, et milibus passuum duobus ultra
eum castra fēcit, eō cōnsiliō, utī frūmentō commeā-
túque, qui êx Sequanīs et Haeduís supportārētur,
Caesarem intercluderet. Ex eo die dies continuōs
quinque Caesar pro castrīs suas copias prōduxit, et
aciem instructam habuit, ut, si vellet Ariovistus
proelio contendere, ēī potestās nōn dēësset. Ariovis-
tus hīs omnibus diebus exercitum castrīs continuit,
equestri proelio quotidie contendit. Genus hōc
erat pugnae, quo sẽ Germānī exercuerant. Equitum
mīlia erant sex, totidem numerō peditēs vēlōcissimī
ac fortissimi, quos ex omni cōpia singulī singulōs suae
salūtis causā dēlēgerant: cum his in proeliīs versã-
bantur. Ad eōs sẽ equites recipiebant: hī, si quid
erat dūrius, concurrēbant; sĩ quí, graviōre vulnere
accepto, equo deciderat, circumsistēbant; sĩ quō
erat longius prodeundum, aut celerius recipiendum,
tanta erat hōrum exercitātiōne celeritas, ut jubīs
equōrum sublevatī cursum adaequarent.
49. Ubi eum castrīs sē tenēre Caesar intellexit,
nē diūtius commeātū prohibērētur, ultrā eum lo-
cum, quò in locō Germānī cōnsēderant, circiter pas-
44
C. JULII CAESARIS
{
sūs sexcentōs ab iīs, castrīs idōneum locum dēlēgit,
aciéque triplici înstructa ad eum locum venit. Prī-
mam et secundam aciem in armīs esse, tertiam cas-
tra mūnīre jussit. Hic locus ab hoste circiter passus
sexcentōs, utī dictum est, aberat. Eō circiter ho-
minum numerō sēdecim mīlia expedīta cum omnī
equitātū Ariovistus misit, quae copiae nostrōs per-
terrērent et mūnītiōne prohibērent. Nihilō sēcius
Caesar, ut ante constituerat, duas aciēs hostem prō-
pulsāre, tertiam opus perficere jussit. Mūnītīs cas-
trīs, duās ibi legiōnēs reliquit et partem auxiliōrum,
quattuor reliquās in castra mājōra reduxit.
50. Proximo die, īnstitūtō suō, Caesar ē castrīs
utrisque cōpiās suās ēduxit, paulúmque ā mājōribus
castrīs progressus, aciem instruxit, hostibus pug-
nandi potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eōs
prōdīre intellexit, circiter merīdiem exercitum in
castra reduxit. Tum demum Ariovistus partem.
suārum cōpiārum, quae castra minōra oppugnāret,
mīsit. Acriter utrimque usque ad vesperum pug-
nātum est. Sōlis occāsū, suās cōpiās Ariovistus,
multis et illātīs et acceptis vulneribus, in castra
reduxit. Cum ex captīvis quaereret Caesar, quám-
obrem Ariovistus proelio non decertāret, hanc re-
periebat causam, quod apud Germanos ea consue-
tūdō esset, ut mātrēsfamiliae eōrum sortibus et
vāticinātiōnibus declararent, utrum proelium com-
mittī ēx ūsū esset necne; eās ita dīcere: 'Nõn esse
fãs Germanōs superāre, sī ante novam lūnam proeliō
contendissent.'
DE BELLO GALLICO
45
51. Postrīdiē ējus diēī Caesar praesidium utrísque
castris quod satis esse vīsum est reliquit, omnēs ālā-
riōs in conspectu hostium pro castrīs minōribus
constituit, quod minus multitudine militum legiōnā-
riōrum prō hostium numero valebat, ut ad speciem
ālāriīs ūterētur; ipse, triplici instructă aciē, usque
ad castra hostium accessit. Tum demum necessã-
riō Germānī suās cōpiās castrīs ēduxērunt, generā-
tímque cōnstituērunt paribus intervallīs, Harūdēs,
Marcomannos, Tribocês, Vangionēs, Nemētēs, Sedú-
siōs, Suēvōs, omnémque aciem suam rhēdīs et carrīs.
circumdedērunt, në qua spès în fugă relinquerētur.
Eō mulierēs imposuerunt, quae in proelium proficis-
centēs passīs manibus flentēs implōrābant, në sẽ în
servitutem Rōmānīs trāderent.
52. Caesar singulīs legiōnibus singulōs lēgātōs et
quaestorem praefecit, uti eōs testēs suae quisque
virtutis haberet; ipse à dextro cornu, quod eam
partem minime firmam hostium esse animadverte-
rat, proelium commisit. Ita nostrī ācriter in hostēs,
signō datō, impetum fēcērunt, itá-que hostēs repente
celeritérque prōcurrerunt, ut spatium pīla in hostēs
conjiciendi non daretur. Rejectīs pīlīs, comminus
gladiis pugnatum est. At Germānī celeriter, ex
consuetudine sua phalange facta, impetus gladi-
ōrum ēxcēpērunt. Reperti sunt complūrēs nōstrī
mīlitēs, qui in phalangās īnsilīrent, et scūta mani-
bus revellerent, et dēsuper vulnerārent. Cum hos-
tium aciēs ā sinistro cornu pulsa atque in fugam
conversa esset, à dextrò cornu vehementer multitu-
46
C. JULII CAESARIS
dine suōrum nostram aciem premebant. Id cum
animadvertisset P. Crassus adolescēns, quí equi-
tātui praeerat, quod expeditior erat quam iĩ quĩ
inter aciem versābantur, tertiam aciem labōrantibus
nostris subsidiō mīsit.
53. Ita proelium rēstitūtum est, atque omnēs
hostes terga verterunt, neque prius fugere destitē-
runt, quam ad flumen Rhenum, mīlia passuum ex
eō locō circiter quinquagintā pervēnērunt. Ibi per-
paucī aut vīribus confīsī trānāre contendērunt, aut
lintribus inventīs sibi salūtem pepererunt. In his fuit
Ariovistus, quī nāviculam dēligātam ad rīpam nac-
tus ea profūgit: reliquos omnes equitatü cönsecūtī
nostrī interfēcērunt. Duae fuērunt Ariovistī uxōrēs,
ūna Suēva nātione, quam domo secum duxerat, al-
tera Nōrica, rēgis Voctiōnis soror, quam in Galliā
duxerat ā frătre mīssam: utraeque in eă fugă peri-
ērunt. Duae filiae hārum altera occisa, altera capta
est. Gaius Valērius Procillus, cum a custōdibus în
fugā trīnīs catēnīs vinctus traheretur, in ipsum Cae-
sarem, hostēs equitātū persequentem, incidit. Quae
quidem res Caesarī nōn minōrem quam ipsa victōria
voluptatem attulit, quod hominem honestissimum
provinciae Galliae, suum familiarem et hospitem,
ĕreptum ē manibus hostium, sibi rēstitūtum vidē-
bat; neque ejus calamitāte de tanta voluptate et
gratulatione quicquam fortuna deminuerat. Is sẽ
praesente de se ter sortibus consultum dicebat,
ūtrum igni statim necārētur, an in aliud tempus
reservārētur: sortium beneficio se esse incolu-
DE BELLO GALLICO.
47
1
mem. Item M. Metius repertus et ad eum reductus
est.
54. Hōc proeliō trāns Rhēnum nuntiātō, Suēvī,
qui ad rīpās Rhēnī vēnerant, domum reverti coepē-
runt; quos Ubii, qui proxim Rhēnum incolunt,
perterritōs însecūtī, magnum ēx hīs numerum occi-
dērunt. Caesar ūnā aestāte duōbus maximīs bellīs
cōnfectīs, mātūrius paulō quam tempus annī postu-
labat, in hiberna in Sequanōs exercitum dēduxit;
hībernīs Labiēnum praeposuit; ipse in citeriōrem
Galliam ad conventus agendos profectus est.
48
C. JULII CAESARIS
1
BOOK II.
CUM esset Caesar in citeriōre Gallia [in hibernis],
ita uti suprā dēmōnstrāvimus, crēbrī ad eum rūmō-
rēs afferēbantur, litterisque item Labiēnī certior
fiebat, omnēs Belgās (quam tertiam esse Galliae
partem dixerāmus), contrā populum Rōmānum con-
jūrāre, obsidésque inter se dare. Conjurandī hās
sẽ
esse causās: primum quod verērentur nē, omnī
pācātā Gallia, ad eōs exercitus noster addūcerētur;
deinde quod ab nonnullis Gallis sollicitarentur,-
partim qui, ut Germānōs diutius in Gallia versārī nō-
luerant, ita populī Rōmānī ēxercitum hiemāre atque
inveterascere in Gallia molestē ferebant; partim quï,
mobilitāte et levitate animi, novis imperiīs studē-
bant; ab nōnnullis etiam, quod in Galliã ã potenti-
ōribus atque iis qui ad conducendos homines facul-
tātēs habēbant, vulgō rēgna occupābantur, qui minus
facile eam rem imperio nostrō consequi poterant.
2. Hīs nuntiīs litterísque commōtus, Caesar duās
legiōnēs in citeriōre Galliā novās cōnscripsit, et initā
aestāte, in interiōrem Galliam qui deduceret, Q.
Pedium lēgātum misit. Ipse, cum primum pābulī
cõpia esse inciperet, ad exercitum vēnit. Dat negō-
tium Sēnónibus reliquísque Gallīs, qui finitimi Bcl-
gīs erant, uti ea quae apud eōs gerantur cognoscant,
sēque de his rebus certiōrem faciant. Hi cōnstan-
DE BELLO GALLICO.
49
ter omnes nuntiāvērunt manūs cogī, exercitum in
ūnum locum conduci. Tum vērō dubitandum nōn
existimavit quin ad eōs proficisceretur. Rē frümen-
tāria comparātā, castra movet, diebúsque circiter
quindecim ad fines Belgārum pervenit.
3. Eō cum dẽ imprōvīsō celeriúsque omni opīni-
ōne vēnisset, Rēmī, qui proximī Galliae ex Belgīs
sunt, ad eum lēgātōs Iccium et Andocumborium,
prīmōs cīvitātis, mīsērunt, qui dicerent: Sẽ suáque
omnia în fidem atque in potestatem populī Rōmānī
permittere, neque sẽ cum Belgis reliquis cōnsēn-
sisse, neque contra populum Romānum conjūrâsse,
parātósque esse et obsidēs dare et imperāta facere
et oppidīs recipere et frumento ceterisque rēbus ju-
vāre; reliquōs omnēs Belgās in armīs esse, Germā-
nósque, qui cis Rhenum incolant, sēsē cum his con-
junxisse, tantúmque esse eōrum omnium furōrem,
ut nē Suessiōnēs quidem, frātrēs cōnsanguineosque
suōs, qui eōdem jūre et īsdem lēgibus ûtantur, ūnum
imperium ūnúmque magistrātum cum ipsīs habeant,
dēterrēre potuerint quin cum his cōnsentīrcnt.'
4. Cum ab his quaereret, quae civitātēs quantáe-
que in armis essent, et quid in bello possent, sīc
reperiebat: plērósque Belgās esse ortōs ab Germa-
nīs, Rhẽnúmque antiquitus transductos propter locī
fertilitatem ibi cōnsēdisse, Gallósque qui ea loca
incolerent expulisse, sõlósque esse qui, patrum nos-
trōrum memoria, omnī Gallia vexātā, Teútonōs
Cimbrósque intra fīnēs suos ingredi prohibuerint;
quã ex rè fieri utī, eārum rerum memoriā, magnam
3
50
C. JULII CAESARIS
sibi auctōritātem magnósque spiritūs in rē mīlitārī
sūmerent. Dē numerō eōrum omnia sẽ habēre ex-
plōrāta Rēmī dīcēbant, propterea quod propinqui-
tātibus affīnitātibúsque conjuncti, quantam quisque
multitudinem in commūnī Belgārum conciliò ad id
bellum pollicitus sit cognoverint. Plūrimum inter
eōs Bellovacōs et virtute et auctōritāte et hominum
numerō valere: hōs posse conficere armāta mīlia
centum, pollicitōs ex eo numero electa sexāgintā,
tōtīúsque belli imperium sibi postulāre. Suessiō-
nēs suōs esse finitimōs: latissimōs ferācissimosque
agrōs possidere. Apud eōs fuisse regem nostrā
etiam memoriā Divitíacum, totius Galliae poten-
tissimum, qui cum magnae partis harum regiōnum,
tum etiam Britanniae imperium obtinuerit: nunc
esse regem Galbam; ad hunc propter justitiam prũ-
dentiámque suam tōtius bellī summam omnium
voluntate deferrī: oppida habēre numerō duodecim,
pollicērī mīlia armāta quinquagintā; totidem Ner-
viōs, qui maximē ferī inter ipsos habeantur, longissi-
méque absint; quindecim milia Atrébatēs, Ambiā-
nōs decem mīlia, Mórinōs viginti quinque milia,
Menápiōs septem mīlia; Cáletōs decem mīlia; Ve-
locassés et Veromanduōs totidem; Aduātucōs de-
cem et novem mīlia; Condrūsōs, Eburōnēs, Caeroe-
sōs, Paemānōs, quī ūnō nōmine Germānī appellantur,
arbitrārī ad quadragintā mīlia.
5. Caesar Rēmōs cohortātus liberalitérque ōrāti-
ōne prosecutus, omnem senātum ad sẽ convenire,
principúmque līberõs obsidēs ād sē addūcī jussit.
DE BELLO GALLICO.
51
Quae omnia ab his diligenter ad diem facta sunt.
Ipse Divitíacum Haeduum magnopere cohortātus,
docet quanto opere rei publicae communísque salūtis
intersit manūs hostium distinērī, nē cum tantā mul-
titūdine ūno tempore confligendum sit. Id fíerī
posse, sī suās copias Haedui în finès Bellovacōrum
intrōduxerint, et eōrum agrōs populārī coeperint.
His mandātīs, eum ab sẽ dimittit. Postquam om-
nēs Belgārum cōpiās in ūnum locum coactās ad sē
venīre vidit, neque jam longè abesse ab iis quòs
miserat explōrātōribus et ab Rēmis cognovit, flūmen
Axonam, quod est in extremis Rēmōrum finibus,
exercitum transducere mātūrāvit, atque ibi castra
posuit. Quae res et latus ūnum castrōrum rīpīs
flūminis mūniēbat, et post eum quae essent tūta ab
hostibus reddēbat; et, commeātus ab Rēmīs reli-
quísque civitatibus, ut sine periculo ad eum portārī
posset efficiebat. In eo flumine pōns erat. Ibi
praesidium pōnit, et in alteră parte flūminis Q. Ti-
tūrium Sabīnum lēgātum cum sex cohortibus relī-
quit; castra in altitudinem pedum duodecim vallō
fossáque duodevīgintī pedum mūnīre jubet.
6. Ab his castrïs oppidum Rēmōrum nōmine
Bibrax aberat mīlia passuum octo. Id ex itinere
magnō impetu Belgae oppugnare coeperunt. Aegrē
eō die sustentātum est. Gallōrum éadem atque
Belgārum oppugnātiō est haec. Ubi circumjectā
multitudine hominum tōtīs moenibus úndique in
mūrum lapides jacī coepti sunt, mūrúsque défen-
sōribus nūdātus est, testudine factă, portās succē-
52
C. JULII CAESARIS
dunt mūrúmque subruunt. Quod tum facile fīēbat.
Nam cum tanta multitūdō lapidēs āc tēla conjice-
rent, in mūrō cōnsistendi potestās erat nulli. Cum
finem oppugnandi nox fecisset, Iccius Rēmus,
summā nōbilitāte et grātiā inter suōs, qui tum op-
pidō praefuerat, unus ex iis qui lēgātī de pace ad
Caesarem vēnerant, nuntium ad eum mittit: nisi
subsidium sibi submittatur, sēsē diutius sustinere.
nōn posse.
7. Eō de mediā nocte Caesar, īsdem dūcibus ūsus
qui nuntii ab Icciō venerant, Numidas et Crētās
sagittariōs et funditōrēs Baleārēs subsidiō oppidānīs
mittit; quorum adventu et Rēmis cum spē defēn-
siōnis studium propugnandi accessit, et hostibus
eādem dē causā spēs potiundī oppidi discessit.
Itaque, paulisper apud oppidum morātī, agrósque
Rēmōrum depopulātī, omnibus vicis aedificiisque
quos adire poterant incēnsīs, ad castra Caesaris
omnibus copiis contenderunt, et ab milibus passuum
minus duobus castra posuerunt; quae castra, ut
fūmō atque ignibus significābātur, amplius mīlibus
passuum octo in latitudinem patēbant.
8. Caesar prīmō, et propter multitudinem hos-
tium et propter eximiam opīniōnem virtutis, proe-
liō supersedere statuit; quotidiè tamen, equestri-
bus proeliis, quid hostis virtüte posset et quid nostrī
audērent perīclitābātur. Ubi nostrōs nōn esse înfe-
riōrēs intellexit, loco pro castrīs ad aciem instruen-
dam nātūrā opportuno atque idoneō,-quod is col-
lis, ubi castra posita erant, paululum ex planitiē
DE BELLO GALLICO.
53
ēditus, tantum adversus in latitudinem patēbat
quantum loci aciēs īnstrūcta occupãre poterat, atque
ex utráque parte lateris dējectūs habēbat, et în
frontem leniter fastīgātus paulātim ad plānitiem
redībat,—ab utróque latere ējus collis transversam
fossam obduxit circiter passuum quadringentōrum
et ad extrēmās fossas castella constituit, ibique
tormenta collocavit, nē, cum aciem instruxisset,
hostés (quod tantum multitudine poterant) ab late-
ribus pugnantēs suōs circumvenire possent. Hōc
factō, duabus legionibus quas proximē cōnscripse-
rat in castrīs relictīs, ut, si quò opus esset, subsidiō
dūcī possent, reliquas sex legiōnēs pro castrīs in
acie constituit. Hostēs item suas cōpiās ēx castrīs
ēductās instruxerant.
9. Palūs erat non magna inter nostrum atque
hostium exercitum. Hanc sĩ nostrī transirent, hos-
tēs ēxspectabant; nostrī autem, si ab illis initium
transeundī fieret, ut impedītōs aggrederentur, pa-
rātī in armis erant. Interim proeliō equestrī inter
duas acies contendēbātur. Ubi neutri transeundī
initium faciunt, secundiore equitum proelio nostrīs,
Caesar suōs in castra reduxit. Hostes prōtinus ex
eō loco ad flumen Axonam contenderunt, quod esse
post nostra castra dēmonstrātum est. Ibi vadīs
repertis, partem suārum cōpiārum transducere cō-
nāti sunt, eō consilio, ut, si possent, castellum, cui
praeerat Q. Titūrius lēgātus, expugnarent, pontém-
que interscinderent; si minus potuissent, agrōs
Rēmōrum populārentur, qui magnō nōbis ūsuī ad
54
C. JULII CAESARIS
bellum gerendum erant, commeãtúque nostros pro-
hiberent.
10. Caesar, certior factus ab Titūriō, omnem equi-
tātum et levis armatūrae Numidās, funditōrēs sagit-
tāriósque pontem transdūcit, atque ad eōs conten-
dit. Acriter in eo locō pugnātum est. Hostes
impeditōs nostrī în flumine aggressi, magnum eō-
rum numerum occīdērunt: per eōrum corpora reli-
quos audacissimē transīre conantēs, multitudine
tēlōrum repulērunt; prīmōs, qui trânsierant, equi-
tātū circumventōs interfēcērunt. Hostēs ubi et dē
expugnando oppido et de flumine transeundō spem
sē fefellisse intellexerunt, neque nostrõs in locum
inīquiōrem prōgredi pugnandi causā vīdērunt, atque
ipsōs rēs frumentaria deficere coepit, concilio con-
vocătō, constituerunt optimum esse domum suam
quemque reverti, et, quorum in finēs prīmum Rō-
mānī ēxercitum introduxissent, ad eōs defendendos
úndique convenirent, ut potius in suis quam in aliē-
nīs finibus decertarent, et domesticis copiis rei frū-
mentāriae ūterentur. Ad eam sententiam cum
reliquis causis haec quoque ratio eōs deduxit, quod
Divitíacum atque Haeduōs finibus Bellovacōrum
appropinquare cognoverant. His persuādērī ut
diutius morārentur, neque suis auxilium ferrent,
non poterat.
II. Eã rẽ cōnstitūtā, secundā vigilia magno cum
strepitu āc tumultu castrīs ēgressi, nullo certō ordi-
ne neque imperiō, cum sibi quisque prīmum itineris
locum peteret et domum pervenire properāret, fēcē-
-
DE BELLO GALLICO.
55
runt ut cōnsimilis fugae profectio vidērētur. Hāc
rē statim Caesar per speculātōrēs cognitā, īnsidiās
veritus, quod qua de causă discederent nōndum
perspexerat, exercitum equitātúmque castrīs con-
tinuit. Prīmā lūce, cōnfirmātā rē ab ēxplōrātōri-
bus, omnem equitatum qui novissimum agmen
morārētur praemisit. His Q. Pedium et L. Aurun-
culeium Cottam lēgātōs praefecit; T. Labiēnum
lēgātum cum legiōnibus tribus subsequi jussit. Hī,
novissimos adorti, et multa mīlia passuum prōse-
cūtī, magnam multitudinem eōrum fugientium con-
cīdērunt; cum ab extrēmō agmine, ad quos ventum
erat, consisterent, fortitérque impetum nostrōrum
mīlitum sustinerent, priōrēs, quod abesse à periculo
viderentur, neque ulla necessitāte neque imperio
continērentur, exaudītō clāmōre, perturbātīs ordini-
bus, omnes in fugā sibi praesidium pōnerent. Ita
sine ullō periculō tantam eōrum multitūdinem nos-
trī interfēcērunt, quantum fuit diēī spatium; sub
occasúmque sōlis dēstiterunt, seque in castra, ut
erat imperātum, receperunt.
12. Postrīdiē ējus diei Caesar, priusquam sẽ hos-
tés ex terrōre ac fugă reciperent, în finēs Suessiō-
num, qui proximī Rēmis erant, exercitum duxit, et
magnō itinere [cōnfectō] ad oppidum Noviodūnum
contendit. Id ex itinere oppugnare cōnātus, quod
vacuum ab dēfēnsōribus esse audiebat, propter lāti-
tūdinem fossae mūrique altitudinem, paucīs dēfen-
dentibus, expugnāre nōn potuit. Castrīs mūnītīs,
vīneās agere quaeque ad oppugnandum usui erant
56
C. JULII CAESARIS
comparare coepit. Interim omnis ex fugā Suessiō-
num multitūdō in oppidum proximă nocte convenit.
Celeriter vīneis ad oppidum actis, aggere jactō tur-
ribúsque constitūtīs, magnitudine operum, quae
neque viderant ante Galli neque audierant, et ce-
leritäte Rōmānōrum permōtī, lēgātōs ad Caesarem
dě děditiōne mittunt, et petentibus Rēmis, ut con-
servārentur impetrant.
13. Caesar obsidibus acceptis prīmīs civitatis, at-
que ipsius Galbae regis duobus filiis, armísque omni-
bus ex oppido traditīs, in deditionem Suessiōnēs
accepit, exercitúmque in Bellovacos ducit. Qui
cum sẽ suáque omnia in oppidum Bratuspantium
contulissent, atque ab eō oppido Caesar cum exer-
citu circiter milia passuum quinque abesset, omnēs
mājōrēs nātū, ex oppidō ēgressī, manūs ad Caesa-
rem tendere, et võce significare coeperunt sēsē in
ējus fidem ac potestātem venire, neque contrā po-
pulum Rōmānum armis contendere. Item, cum ad
oppidum accessisset, castráque ibi poneret, puerī
mulierésque ex mūrō passīs manibus suo mōre pā-
cem ab Romānīs petiērunt.
14. Prò hīs Divitíacus-nam post discessum Bel-
gārum, dīmissīs Haeduōrum cōpiīs, ad eum reverte-
rat-facit verba: 'Bellóvacōs omni tempore în fidē
atque amīcitiā cīvitātis Haeduae fuisse: impulsōs ā
suis principibus, qui dicerent Haeduōs, ab Caesare
în servitūtēm redactōs, omnes indignitātēs contu-
meliásque perferre, et ab Haeduis defecisse, et po-
pulo Romānō bellum intulisse. Qui ejus consilii
DE BELLO GALLICO.
57
principes fuissent, quod intelligerent quantam cala-
mitātem cīvitātī intulissent, in Britanniam profū-
gisse. Petere nōn sölum Bellóvacōs, sed etiam prō
his Haeduōs, ut suā clēmentiā āc mānsuētūdine in
eōs útātur. Quod si fecerit, Haeduōrum auctorită-
tem apud omnes Belgās amplificatūrum, quōrum
auxiliis atque opibus, si qua bella inciderint, susten-
tāre consuêrint.'
15. Caesar honōris Divitíaci atque Haeduōrum
causā sēsē eōs în fidem receptūrum et cōnservātūrum
dixit; quod erat civitas magna inter Belgās auctōri-
tātē, atque hominum multitudine praestābat, sexcen-
tōs obsidēs poposcit. His traditīs, omnibúsque armis
ex oppido collātīs, ab eo loco in finēs Ambiānōrum
pervenit, qui sẽ suáque omnia sine mora dediderunt.
Eōrum finēs Nervi attingebant; quorum dē nātū-
rā mōribúsque Caesar cum quaereret, sīc reperiē-
bat: Nullum aditum esse ad eōs mercātōribus;
nihil patī vīnī reliquārúmque rerum înferrī, quod iīs
rēbus relanguescere animos [eōrum] et remitti vir-
tūtem existimarent: esse homines feros magnaéque
virtutis; increpitare atque incusare reliquos Belgās,
qui se populo Romānō dēdidissent patriámque vir-
tūtem prōjēcissent; confirmare sēsē neque lēgātōs
missūrōs, neque ullam condicionem pācis accep-
tūrōs.
16. Cum per eōrum fīnēs trīduum iter fēcisset,
inveniebat ex captīvīs Sabim flūmen ab castrīs suis
nōn amplius mīlia passuum decem abesse: trans id
flūmen omnes Nervios consēdisse, adventúmque ibi
3*
58
C. JULII CAESARIS
Rōmānōrum ēxspectāre, ūnā cum Atrébatīs et Vero-
mánduīs, finitimis suis (nam his utrisque persuase-
rant, uti eandem belli fortunam experirentur); ex-
spectarī etiam ab his Aduātucōrum copias atque
esse in itinere; mulierēs quique per aetatem ad
pugnam inūtilēs viderentur in eum locum conjē-
cisse, quò propter palūdēs ēxercituī aditus nōn
esset.
17. His rebus cognitīs, explōrātōrēs centuriōnés-
que praemittit, qui locum idōneum castrīs dēligant.
Cum ex dediticiis Belgīs reliquísque Gallis com-
plūrēs Caesarem secūtī ūnā iter facerent, quidam
ex hīs, ut posteā ēx captīvīs cognitum est, eōrum
diērum cōnsuētūdine itineris nostrī exercitūs per-
specta, nocte ad Nervios pervenerunt; atque his
dēmōnstrârunt inter singulās legiōnēs impedimen-
tōrum magnum numerum intercedere, neque esse
quicquam negōtii, cum prīma legiò in castra vēnis-
set, reliquaéque legiōnēs magnum spatium abessent,
hanc sub sarcinīs adorīrī; qua pulsa impedimentis-
que direptīs, futūrum ut reliquae contra consistere
nōn auderent. Adjūvābat etiam eōrum cōnsilium
qui rem deferebant, quod Nervii antiquitus, cum
equitātū nihil possent (neque enim ad hoc tempus
el rei student, sed, quicquid possunt, pedestribus
valent copiis), quo facilius finitimōrum equitātum,
si praedandi causa ad eōs venissent, impedirent,
teneris arboribus incīsīs atque inflexis, crebrisque
in latitudinem rāmīs ēnātīs, et rubīs sentibúsque in-
terjectīs, effecerant ut înstar mūrī hae sēpēs mūnī-
1
DE BELLO GALLICO.
59
menta praebērent, quō nōn modo nōn intrārī, sed
në perspici quidem posset. His rebus cum iter ag-
minis nostrī impedīrētur, nōn omittendum sibi cōn-
silium Nerviī ēxīstimāvērunt.
18. Locī nātūra erat haec, quem locum nostrī
castrīs dēlēgerant. Collis ab summō aequaliter dē-
clīvis ad flūmen Sabim, quod suprā nōmināvimus,
vergebat. Ab eo flumine parī acclivitāte collis nas-
cēbātur adversus huic et contrarius, passūs circiter
dūcentōs infimus apertus, ab superiore parte silves-
tris, ut nōn facile introrsus perspici posset. Intra
eās silvās hostēs in occultō sẽsẽ continebant; in
apertō locō secundum flumen paucae statiōnēs equi-
tum videbantur. Flūminis erat altitūdō pedum cir-
citer trium.
19. Caesar equítātū praemissō subsequēbātur om-
nibus cõpiīs; sed ratio ordóque agminis aliter sẽ ha-
bēbat āc Belgae ad Nerviōs dētulerant. Nam quod
ad hostēs appropinquābat, cōnsuētūdine suā Caesar
sex legiōnēs expedītās dūcēbat; post eās tōtīus èxer-
citus impedimenta collocârat; inde duae legiōnēs,
quae proxime conscriptae erant, tōtum agmen clau-
debant, praesidióque impedimentis erant. Equites
nostri, cum funditōribus sagittariisque flumen trans-
gressi, cum hostium equitatū proelium commīsē-
runt. Cum sẽ illī identidem īn silvās ad suōs
reciperent, āc rursūs ēx silvā in nostrõs impetum
facerent, neque nōstrī longius quam quem ad finem
porrecta loca aperta pertinebant cedentēs insequi
auderent, interim legiōnës sex, quae primae vēne-
60
C. JULII CAESARIS
rant, opere dīmēnsō, castra mūnīre coeperunt. Ubi
prīma impedimenta nostrī ēxercitus ab iis qui în
silvis abditi latēbant visa sunt, quod tempus inter
eōs committendi proelii convenerat, ut intrā silvās
aciem ordinésque constituerant atque ipsī sēsē cōn-
firmāverant subitō omnibus cõpiīs provolāvērunt,
impetúmque in nostros equitēs fēcērunt. His fa-
cile pulsīs āc prōturbātīs, incredibili celeritate ad
flūmen décucurrerunt, ut paene uno tempore et ad
silvās et în flūmine et jam in manibus nostrīs hos-
tēs viderentur. Eadem autem celeritate adversō
colle ad nostra castra, atque eōs qui in opere occu-
pāti erant, contenderunt.
20. Caesarī omnia ūno tempore erant agenda:
vexillum prōponendum (quod erat insigne, cum ad
arma concurri oporteret), signum tubā dandum, ab
opere revocandī mīlitēs, qui paulo longius aggeris
petendi causā processerant arcessendī, aciès īnstru-
enda, milites cohortandi, signum dandum. Quārum
rērum magnam partem temporis brevitās et succes-
sus hostium impediēbat. His difficultatibus duae
rēs erant subsidiō,-scientia atque ūsus mīlitum,
quod superioribus proeliis exercitāti, quid fierī
oporteret, non minus commodē ipsi sibi praescri-
bere quam ab aliis docērī poterant; et quod ab
opere singulisque legionibus singulōs lēgātōs Caesar
discedere nisi mūnītīs castrīs vetucrat. Hi, propter
propinquitātem et celeritatem hostium, nihil jam
Caesaris imperium exspectabant, sed per sẽ quae
vidēbantur administrābant.
DE BELLO GALLICO.
61
21. Caesar, necessāriīs rēbus imperātīs, ad cohor-
tandōs mīlitēs quam in partem fors obtulit dēcucur-
rit, et ad legiōnem decumam dēvēnit. Mīlitēs nōn
longiōre ōrātiōne cohortātus, quam uti suae pristinae
virtūtis memoriam retinerent, neu perturbārentur
animō, hostiúmque impetum fortiter sustinerent,
quod non longius hostēs aberant quam quō tēlum
adjici posset, proelii committendi signum dedit.
Atque in alteram partem item cohortandi causā pro-
fectus, pugnantibus occurrit. Temporis tanta fuit
exiguitās, hostiúmque tam parātus ad dīmicandum
animus, ut nōn modo ad īnsignia accommodanda,
sed etiam ad galeās induendās scūtísque tegimenta
dētrūdenda tempus defuerit. Quam quisque ab
opere in partem cāsū dēvēnit, quaeque prīma signa
conspexit, ad haec constitit, në in quaerendis suis
pugnandi tempus dimitteret.
22. Instructō exercitu, magis ut locī nātūra dē-
jectúsque collis et necessitas temporis, quam ut rei
mīlitāris ratiō atque ordō postulabat, cum dīversīs
legiōnibus aliae alia in parte hostibus resisterent,
sepibúsque densissimīs (ut ante dēmonstrāvimus)
interjectis prospectus impediretur, neque certa sub-
sidia collocārī, neque quid in quaque parte opus
esset prövidērī, neque ab ünō omnia imperia admi-
nistrārī poterant. Itaquc, in tantā rērum inīquitāte,
fortunae quoque ēvcntūs variî sequēbantur.
23. Legiōnis nōnae et decimae mīlitēs, ut în si-
nistrā parte aciē constiterant, pīlīs ēmissīs, cursū
āc lassitūdine èxanimātōs vulneribúsque confectōs
62
C. JULII CAESARIS
Atrébatēs-nam his ea pars obvēnerat-celeriter ex
locō superiōre in flumen compulerunt, et trānsīre
cōnantēs īnsecūtī, gladiīs magnam partem eōrum
impedītam interfecerunt. Ipsi transire flumen nōn
dubitāvērunt, et in locum inīquum prōgressī, rursus
resistentes hostes redintegrato proeliō în fugam
conjecerunt. Item alia in parte diversae duae legi-
ōnēs, undecima et octava, profligātis Veromanduis,
quibuscum erant congressi, ex loco superiore in
ipsīs flūminis rīpīs proeliābantur. At tōtīs ferē ā
fronte et ab sinistra parte nūdātīs castrīs, quum in
dextro cornu legio duodecima et non magnō ab eā
intervallo septima constitisset, omnēs Nerviï cōn-
fertissimo agmine, duce Boduognātō, qui summam
imperii tenebat, ad eum locum contenderunt; quō-
rum pars apertō latere legiōnēs circumvenīre, pars
summum castrōrum locum petere coepit.
To
24. Eōdem tempore equitēs nostrī levisque armā-
tūrae pedites, qui cum iīs ūnā fuerant, quos prīmo
hostium impetū pulsōs dixeram, cum sẽ in castra
reciperent, adversīs hostibus occurrebant, ac rursus
aliam in partem fugam petebant; et cālōnēs, qui ab
decumānā portā āc summō jugō collis nostrōs victō-
rēs flūmen transîsse conspexerant, praedandi causă
ēgressi, cum respexissent et hostes in nostrīs castris
versārī vīdissent, praecipites fugae sēsē mandābant.
Simul eōrum, qui cum impedimentis veniēbant, cla-
mor fremitúsque oriēbātur, aliíque aliam in partem
perterritī ferēbantur. Quibus omnibus rēbus per-
mōtī equitēs Tréveri, quōrum inter Gallōs virtūtis
DE BELLO GALLICO.
63
opinio est singulāris, qui auxilii causă ab cīvitāte ad
Caesarem missī vēnerant, cum multitūdine hostium
castra complērī, legiōnēs premi et paene circumven-
tās tenērī, cālōnēs, equites, funditōrēs, Numidas.
diversos dissipatósque in omnes partes fugere vidis-
sent, despērātīs nostrīs rebus, domum contendē-
runt; Rōmānōs pulsōs superātósque, castrīs impedi
mentísque eōrum hostēs potītōs, civitātī renuntia-
vērunt.
25. Caesar ab decimae legiōnis cohortātiōne ad
dextrum cornu profectus, ubí suōs urgērī, signísque
in ūnum locum collātīs, duodecimae legiōnis cōn-
fertōs mīlitēs sibi ipsōs ad pugnam esse impedi-
mento vidit,-quartae cohortis omnibus centurioni-
bus occisīs, signiferóque interfecto, signo āmīssō,
reliquarum cohortium omnibus fere centuriōnibus
aut vulnerātīs aut occīsīs, in his prīmipīlō P. Sextiō
Baculō, fortissimo virō, multīs gravibúsque vulneri-
bus cōnfectō, ut jam sē sustinēre nōn posset; reliquõs
esse tardiōrēs, et nōnnullos ab novissimīs dēsertō
proelio excedere ac tēla vītāre, hostēs neque a fronte
ex inferiore loco subeuntes intermittere, et ab utró-
que latere instare, et rem esse in angustō vīdit, ne-
que ullum esse subsidium quod summitti posset,—
scūtō ab novissimīs ūnī mīliti detracto, quod ipse
eō sine scūtō vēnerat, in prīmam aciem prōcessit;
centuriōnibúsque nōminātim appellātīs, reliquōs co-
hortātus, mīlitēs signa înferre et manipulōs laxāre
jussit, quò facilius gladiīs ūtī possent. Cūjus ad-
ventů spē illātā mīlitibus, ac redintegrato animō,
64
C. JULII CAESARIS
cum pro sẽ quisque in conspectu imperatoris etiam
in ēxtrēmīs suīs rēbus operam nāvāre cuperet, pau-
lum hostium impetus tardātus est.
26. Caesar, cum septimam legiōnem, quae juxta
cōnstiterat, item urgērī ab hoste vīdisset, tribūnōs
militum monuit, ut paulatim sēsē legiōnēs conjunge-
rent, et conversa signa in hostes inferrent. Quo
facto, cum alius alii subsidium ferret, neque time-
rent nē āversi ab hoste circumvenirentur, audacius
resistere ac fortius pugnare coeperunt.
Interim
militēs legiōnum duarum, quae in novissimo ag-
mine praesidiō impedimentis fuerant, proeliō nunti-
ātō, cursū incitātō, īn summō colle ab hostibus cōn-
spiciebantur; et T. Labiēnus, castrīs hostium potī-
tus, et ex locō superiōre quae rēs in nostrīs castrīs
gererentur conspicatus, decimam legionem subsidiō
nostrīs mīsit. Qui, cum ex equitum et cālōnum.
fugã, quō in locō rês esset, quantóque in perīculō et
castra et legiōnēs et imperator versārētur, cognovis-
sent, nihil ad celeritatem sibi reliquī fēcērunt.
27. Hōrum adventū tanta rērum commūtātiō est
facta, ut nostrī, etiam qui vulneribus confectī prō-
cubuissent, scuūtīs innixī proelium redintegrārent;
tum cālōnēs, perterritōs hostes conspicātī, etiam in-
ermēs armātīs occurrerent; equitēs vērō, ut turpi-
tudinem fugae virtute dēlērent, omnibus in locīs.
pugnarent, quō sẽ legiōnāriîs militibus praeferrent.
At hostes etiam in extrēmā spē salūtis tantam virtū-
tem praestiterunt, ut, cum prîmī eōrum cecidissent,
proximi jacentibus insisterent, atque ex eōrum cor-
DE BELLO GALLICO.
65
poribus pugnarent; his dējectīs, et coacervātīs ca-
daveribus, qui superessent ut ex tumulō tēla in
nostros conjicerent, et pila intercepta remitterent:
ut non nequiquam tantae virtutis hominēs jūdicārī
dēbēret ausōs esse trânsīre lātissimum flūmen, ascen-
dere altissimās rīpās, subīre inīquissimum locum;
quae facilia ex difficillimis animi magnitūdō redē-
gerat.
28. Hoc proelio facto, et prope ad interneciō-
nem gente ac nomine Nerviōrum redactō, mājōrēs
nātū, quōs ūnā cum puerīs mulieribúsque in aestuă-
ria āc palūdēs conjectōs dixerāmus, hāc pugnā nun-
tiātā, cum victoribus nihil impeditum, victīs nihil
tūtum arbitrarentur, omnium qui supererant con-
sēnsū, lēgātōs ad Caesarem mīsērunt, sēque ei dēdi-
dērunt; et in commemorandā cīvitātis calamitāte,
ex sexcentīs ad três senātōrēs, ex hominum mīlibus
sexagintă vix ad quingentos, qui arma ferre possent,
sēsē redactōs esse dixerunt. Quōs Caesar, ut in
miserōs āc supplicēs ūsus misericordiā vidērētur,
diligentissime conservavit, suísque finibus atque
oppidīs ūtī jussit, et fīnitimīs imperāvit, ut ab injū-
ria et maleficiō sẽ suósque prohiberent.
29. Aduátuci, de quibus supra scripsimus, cum
omnibus cōpiīs auxilio Nerviīs venirent, hāc pugnā
nuntiātā, ex itinere domum revertērunt; cunctis
oppidis castellísque desertis, sua omnia in unum
oppidum egregiē nātūrā mūnītum contulerunt.
Quod cum ex omnibus in circuitu partibus altissi-
mās rūpēs dēspectúsque haberet, ūnā ēx parte lēni-
5
66
C. JULII CAESARIS
ter acclīvis aditus in latitudinem non amplius ducen-
tōrum pedum relinquebatur; quem locum duplicī
altissimō mūrō mūnierant: tum magni ponderis
saxa et praeacūtās trabēs in mūrō collocabant.
Ipsī erant ex Cimbrīs Teutonísque prōgnātī, qui,
cum iter in provinciam nostram atque Italiam face-
rent, iis impedimentis, quae secum agere ac portăre
non poterant, citra flumen Rhenum depositīs, cus-
tōdiam ex suis ac praesidium sex milia hominum
ūnā relīquērunt. Hi post eōrum obitum multōs
annōs ā fīnitimīs ēxagitātī, cum alias bellum infer-
rent, aliās illātum dēfenderent, cōnsēnsū eōrum om-
nium pace facta, hunc sibi domicilio locum dēlēgē-
runt.
30. Āc, prīmō adventu ēxercitūs nostrī, crēbrās
ex oppidō excursiōnēs faciebant, parvulisque proeliis
cum nostris contendēbant; postea vallo pedum duo-
decim in circuitu quindecim milium crebrísque cas-
tellis circummūnītī, oppidō sēsē continebant. Ubi
vīneīs āctīs, aggere exstrūctō, turrim procul cōnstituī
vīdērunt, primum irrīdēre ex mūrō, atque increpi-
tāre võcibus, quod tanta māchinātiō ab tantō spa-
tiō instrueretur: quibúsnam manibus aut quibus
vīribus praesertim hominēs tantulae statūrae—nam
plērúmque hominibus Gallis prae magnitudine cor-
porum suōrum brevitas nostra contemptui est-
tantī oneris turrim in mūrō sēsē collocare cōnfide-
rent?
31. Ubi vērō movērī et appropinquare moenibus
vīdērunt, nova atque inusitātā specie commōtī, lēgā-
DE BELLO GALLICO.
67
•
tōs ad Caesarem dē pāce mīsērunt, qui ad hunc mo-
dum locūtī: 'Nōn existimāre Rōmānōs sine ope
dīvīnā bellum gerere, qui tantae altitudinis māchi-
nātiōnēs tantă celeritate promovere possent; sẽ
suáque omnia eōrum potestātī permittere' dixērunt.
'Ūnum petere ac deprecārī: si forte prō suă clē-
mentia āc mānsuetudine, quam ipsi ab aliis audi-
rent, statuisset Aduãtucōs esse conservandōs, nē sē
armīs dēspoliāret. Sibi omnēs ferē fīnitimōs esse
inimīcōs āc suae virtūtī invidere; à quibus sẽ dēfen-
dere traditīs armis non possent. Sibi praestāre, sī
in eum căsum dēdūcerentur, quamvis fortūnam ā
populō Rōmānō patī, quam ab his per cruciātum
interfici, inter quōs dominārī cōnsuêssent.'
¿
32. Ad haec Caesar respondit: Se magis consu-
ētūdine suā quam meritō eōrum cīvitātem cōnservā-
tūrum, sī prius quam mūrum ariēs attigisset sẽ dēdi-
dissent: sed dēditiōnis nullam esse condiciōnem
nisi armīs trāditīs. Sẽ id quod in Nerviīs fēcisset
facturum, finitimisque imperatūrum, në quam de-
diticiis populi Romānī injuriam inferrent.' Rē
nuntiātā ad suōs, quae imperārentur facere dixē-
runt. Armōrum magnā multitudine dē mūrō în
fossam, quae erat ante oppidum, jactă, sic ut prope
summam mūrī aggerísque altitudinem acervi armō-
rum adaequãrent, et tamen circiter parte tertiā, ut
postea perspectum est, cēlātā atque in oppido re-
tentă, portis patefactīs, eō die păce sunt usī.
33. Sub vesperum Caesar portās claudī mīlitésque
ex oppido exīre jussit, në quam noctu oppidānī ab
68
C. JULII CAESARIS
mīlitibus injuriam acciperent. Illi, ante initō (ut
intellectum est) consilio, quod deditione factā nos-
trōs praesidia deductūrōs aut dénique indiligentius
servātūrōs crediderant,-partim cum iis quae retin-
uerant et cēlāverant armīs, partim scūtīs ēx cortice
factīs aut viminibus intextīs, quae subitō, ut tem-
poris exiguitās postulābat, pellibus induxerant,—
tertia vigilia, quâ minimē arduus ad nostrās mūnī-
tiōnēs ascēnsus vidēbātur, omnibus cōpiīs repentīnō
ex oppido ĕruptionem fecerunt. Celeriter, ut ante
Caesar imperârat, ignibus significatione factă, ex
proximis castellis eo concursum est, pugnatúmque
ab hostibus ita acriter est, ut ā virīs fortibus in ex-
tremā spē salūtis, inīquo loco, contrā eōs qui èx
vallō turribúsque tēla jacerent, pugnārī dēbuit, cum
in ūnā virtūte omnis spēs salūtis consisteret. Occi-
sīs ad hominum milibus quattuor, reliqui in oppi-
dum rejecti sunt. Postrīdiē ējus diei refractīs por-
tīs, cum jam defenderet nēmō, atque intromissis
mīlitibus nostrīs, sectiōnem ējus oppidī ūniversam
Caesar vendidit. Ab iis qui emerant, capitum nu-
merus ad eum relātus est milium quinquāgintā
trium.
34. Eodem tempore a P. Crasso, quem cum legi-
ōne ūnā miserat ad Vénetōs, Unéllōs, Osismōs, Cu-
riosolítās, Esuvios, Aulercos, Rédonês, quae sunt
maritimae civitātēs Oceanúmque attingunt, certior
factus est omnēs eās cīvitātēs in diciōnem potestā-
témque populī Rōmānī esse redactās.
35. His rebus gestīs, omni Galliā pācātā, tanta
DE BELLO GALLICO.
69
hūjus belli ad barbarōs opīniō perlāta est, utī ab iīs
nātiōnibus, quae trans Rhenum incolerent, mitte-
rentur lēgāti ad Caesarem, qui sẽ obsidēs datūrās,
imperāta factūrās pollicerentur. Quās lēgātiōnēs
Caesar, quod in Italiam Illyricúmque properābat,
initā proximă aestāte ad sē reverti jussit. Ipse in
Carnūtēs, Andēs Turonésque, quae civitātēs pro-
pinquae his locīs erant, ubi bellum gesserat, legiō-
nibus in hibernacula deductis, in Italiam profectus.
est. Ob eásque res ex litteris Caesaris dies quin-
decim supplicatiō decreta est, quod ante id tempus.
accidit nullī.
70
C. JULII CAESARIS
BOOK III.
CUM in Italiam proficisceretur Caesar, Servium
Galbam, cum legiōne duodecima et parte equita-
tūs, in Nantuātīs, Veragrōs Sedūnósque misit, qui
ab finibus Allóbrogum et lacũ Lemannō et flumine
Rhodanō ad summās Alpēs pertinent. Causa mit-
tendi fuit, quod iter per Alpes, quō magno cum
periculo magnísque cum portōriis mercātōrēs īre
consuêrant, patefieri volebat. Huic permisit, sī
opus esse arbitrārētur, utī in his locis legiōnem hie-
mandi causā collocaret. Galba, secundīs aliquot
proeliīs factīs, castellísque complūribus eōrum ēx-
pugnātīs, mīssīs ad eum úndique lēgātīs, obsidibús-
que datis et pâce factā, cōnstituit cohortēs duās in
Nantuãtibus collocare, et ipse cum reliquis ejus le-
giōnis cohortibus in vico Verāgrōrum, qui appellatur
Octodūrus, hiemāre; qui vicus, positus in valle, non
magnā adjectā plānitiē, altissimis montibus úndique
continetur. Cum hīc in duas partēs flūmine dīvide-
rētur, alteram partem ejus vīcī Gallis ad hieman-
dum concessit, alteram vacuam ab his relictam co-
hortibus attribuit. Eum locum vallo fossáque
mūnīvit.
2. Cum dies hibernōrum complūrēs transissent,
frúmentúmque eo comportărī jussisset, subito per
explōrātōrēs certior factus est ex ea parte vīcī, quam
DE BELLO GALLICO.
71
Gallis concesserat, omnes noctu discessisse, montés-
que, qui impenderent, à maximā multitudine Sedü-
nōrum et Verāgrōrum tenērī. Id aliquot de causīs
acciderat, ut subito Gallī bellī renovandī legiōnísque
opprimendae consilium caperent: primum, quod
legiōnem-neque eam plenissimam, dētractis co-
hortibus duabus et compluribus singillatim, quī
commeātūs petendi causā mīssī erant - propter
paucitātem despiciēbant; tum etiam quod propter
iniquitatem loci, cum ipsi ex montibus in vallem.
dēcurrerent et tēla conjicerent, në prīmum quidem
posse impetum suum sustinērī ēxīstimābant. Ac-
cēdēbat, quod suōs ab sẽ liberōs abstractōs obsidum
nōmine dolēbant, et Rōmānōs nōn sōlum itinerum
causă, sed etiam perpetuae possessionis culmina
Alpium occupare cōnārī, et ea loca finitimae prō-
vinciae adjungere sibi persuasum habēbant.
3. His nuntiis acceptis, Galba, cum neque opus
hībernōrum mūnītiōnésque plēnē essent perfectae,
neque de frumentō reliquóque commeātū satis
esset prōvisum, quod deditione factă obsidibúsque
acceptīs nihil de bellō timendum existimaverat,
consilio celeriter convocato, sententias exquirere
coepit. Quo in consilio, cum tantum repentīnī pe-
riculi praeter opīniōnem accidisset, ac jam omnia
ferē superiōra loca multitudine armātōrum complēta
conspicerentur, neque subsidiō venīrī neque comme-
ātūs supportārī interclūsīs itineribus possent, prope
jam dēspērātā salūte, nōnnullae hūjúsmodī senten-
tiae dicebantur, ut impedimentis relictis, eruptiōne
72
C. JULII CAESARIS
factā, īsdem itineribus quibus eō pervēnissent, ad
salūtem contenderent. Mājōrī tamen partī placuit,
hōc reservātō ad extrēmum consilio, interim reī
ēventum experīrī, et castra defendere.
4. Brevi spatio interjecto, vix ut iis rebus quas
constituissent collocandis atque administrandīs tem-
pus daretur, hostes ex omnibus partibus signō datō
dēcurrere, lapides gaesáque in vallum conjicere.
Nostrī prīmō íntegrīs vīribus fortiter repugnāre, ne-
que ullum frustrā tēlum ēx loco superiōre mittere,
ut quaeque pars castrōrum nūdāta dēfēnsōribus
premī vidēbātur, eo occurrere et auxilium ferre;
sed hoc superārī, quod diuturnitate pugnae hostēs
dēfessī proeliō excēdēbant, aliī integrīs vīribus suc-
cēdēbant: quārum rērum à nostrīs propter paucită-
tem fierī nihil poterat, ac nōn modo dēfessō ex
pugnā excedendi, sed nē sauciō quidem ējus locī,
ubi cõnstiterat, relinquendī āc suī recipiendi facúl-
tās dabātur.
5. Cum jam amplius hōrīs sex continenter pugna-
rētur, ac nōn sōlum vīrēs sed etiam tēla nostrōs dē-
ficerent, atque hostes acrius instarent, languidiōri-
búsque nostrīs vallum scindere et fossas complère
coepissent, resque esset jam ad extrēmum perducta
cāsum, P. Sextius Baculus, prīmī pīlī centūriō, quem
Nervicō proeliō compluribus confectum vulneribus
diximus, et item Gaius Volusēnus, tribūnus mīli-
tum, vir et consilii magni et virtutis, ad Galbam
accurrunt, atque unam esse spem salūtis docent, sī
ēruptiōne factā ēxtrēmum auxilium experīrentur.
}
DE BELLO GALLICO.
73
Itaque, convocātīs centurionibus, celeriter militēs.
certiōrēs facit, paulisper intermitterent proelium,
āc tantúmmodo tēla mīssa exciperent seque èx la-
bōre reficerent; post, datō signō, ex castrīs ērum-
perent, atque omnem spem salūtis in virtute pōne-
rent.
6. Quod jussi sunt faciunt, ac subito omnibus
portis eruptione facta, neque cognoscendi quid fie-
ret, neque sui colligendī hostibus facultatem relin-
quunt. Ita commūtātā fortūnā, eōs qui în spem
potiundōrum castrōrum vēnerant úndique circum-
ventōs interficiunt ; et ex hominum mīlibus amplius
trīgintā, quem numerum barbarōrum ad castra vē-
nisse constabat, plūs tertia parte interfectă, reliquōs
perterritos in fugam conjiciunt, ac ne in locis qui-
dem superioribus consistere patiuntur. Sic omni-
bus hostium copiis fūsīs, armísque exūtīs, sē in
castra mūnītiōnésque suas recipiunt. Quo proeliō
facto, quod saepius fortunam temptāre Galba nōlē-
bat, atque aliō sẽ in hīberna cōnsiliō vēnisse memi-
nerat, aliis occurrisse rebus viderat, maximē fru-
menti commeātúsque inopia permotus, posterō diē,
omnibus ejus vici aedificiis incēnsīs, in provinciam
reverti contendit, ac nullo hoste prohibente aut iter
dēmorante, incolumem legiōnem in Nantuātīs, inde
in Allóbrogēs perduxit, ibíque hiemāvit.
7. His rebus gestīs, cum omnibus de causīs Cae-
sar pācātam Galliam existimaret, superātīs Belgis,
ēxpulsīs Germānīs, victīs in Alpibus Sedūnīs, atque
ita inita hieme in Illyricum profectus csset, quod
4
74
C. JULII CAESARIS
eās quoque nãtiōnēs adīre et regiōnēs cognoscere
volebat, subitum bellum in Gallia coörtum est.
Ejus belli haec fuit causa. P. Crassus adolescens
cum legiōne septimă proximus mare Océanum in
Andibus hiemârat. Is, quod in his locis inopia fru-
menti erat, praefectōs tribūnósque militum complū-
rēs in fīnitimās cīvitātēs frumenti causā dīmīsit;
quō in numerō erat T. Terrasidius mīssus in Esuviōs,
M. Trebius Gallus in Curiosolītās, Q. Velanius cum
T. Siliō in Vénetōs.
8. Hujus est civitatis longè amplissima auctōritās
omnis ōrae maritimae regiōnum earum, quod et nã-
vēs habent Véneti plūrimas, quibus in Britanniam
nāvigāre consuêrunt, et scientia atque ūsū nautică-
rum rerum reliquōs antecedunt, et in magnō impetū
maris atque apertō paucīs portibus interjectīs, quõs
tenent ipsī, omnēs ferè, qui eō marī ūtī cōnsuêrunt,
habent vectīgālēs. Ab his fit initium retinendī
Silii atque Velanii, quod per eōs suōs sẽ obsidēs,
quōs Crassō dedissent, reciperātūrōs exīstimābant.
Hōrum auctōritāte fīnitimī adducti (ut sunt Gallō-
rum subita et repentīna consilia), eadem de causă
Trebium Terrasidiúmque retinent; et celeriter mis-
sīs lēgātīs, per suos principes inter se conjūrant,
nihil nisi commūnī cōnsiliō actūrōs, eundémque
omnis fortunae exitum esse lätūrōs; reliquásque
cīvitātēs sollicitant, ut in eã lībertāte quam ā mā-
jōribus acceperant permanere, quam Romānōrum
servitutem perferre mallent. Omnī ōrā maritimā
celeriter ad suam sententiam perducta commūnem
DE BELLO GALLICO.
75
lēgātiōnem ad P. Crassum mittunt, sĩ velit suōs re-
cipere, obsidēs sibi remittat.
9. Quibus dē rēbus Caesar ab Crassō certior fac-
tus, quod ipse aberat longius, nāvēs interim longās
aedificări în flūmine Ligere, quod influit in Océa-
num, rēmigēs ēx provincia instituī, nautās guber-
nātōrésque comparārī jubet. His rebus celeriter
administrātīs, ipse, cum primum per annī tempus
potuit, ad exercitum contendit. Véneti reliquáe-
que item cīvitātēs, cognitō Caesaris adventū [certi-
ōrēs factī], simul quod quantum în sẽ facinus ad-
misissent intelligebant, lēgātōs-quod nomen ad
omnēs nātiōnēs sanctum inviolatúmque semper fu-
isset—retentös ab sẽ et in vincula conjectös, pro
magnitudine perīculī bellum parāre, et maximē ea
quae ad ūsum nāvium pertinent providere înstitu-
unt, hōc mājōre spē, quod multum nātūrā locī cōn-
fidebant. Pedestria esse itinera concīsa aestuāriīs,
nāvigātiōnem impedītam propter inscientiam locō-
rum paucitatémque portuum sciebant, neque nos-
trōs exercitus propter frumenti inopiam diūtius
apud sẽ morārī posse confidebant: ac jam ut omnia
contra opiniōnem acciderent, tamen sẽ plūrimum
nāvibus posse, Rōmānōs neque ullam facultatem ha-
bēre nāvium, neque eōrum locōrum ubi bellum ges-
tūrī essent vada, portūs, īnsulās nōvisse; āc longē
aliam esse nāvigātionem in conclusō mari atque in
vastissimo atque apertissimo Océano perspiciebant.
His initis consiliis, oppida mūniunt, frumenta ēx
agrīs in oppida comportant, nāvēs in Venétiam, ubi
76
C. JULII CAESARIS
Caesarem primum esse bellum gesturum constabat,
quam plūrimas possunt, cogunt. Socios sibi ad id
bellum Osismos, Lexóvios, Namnētēs, Ambiliātōs,
Mórinōs, Diablintrēs, Menápiōs adsciscunt; auxilia
ex Britannia, quae contra eas regiones posita est,
arcessunt.
10. Erant hae difficultātēs belli gerendi, quās su-
prā ostendimus, sed multa Caesarem tamen ad id
bellum incitabant: injuriae retentōrum equitum
Römānōrum, rebellio facta post deditionem, dēfec-
tiō datīs obsidibus, tot cīvitātum conjūrātiō; impri-
mīs nē, hāc parte neglectā, reliquae nātiōnēs sibi
idem licere arbitrarentur. Itaque cum intelligeret
omnēs ferē Gallōs novīs rēbus studēre, et ad bellum
mobiliter celeritérque excitārī, omnēs autem homi-
nēs nātūrā lībertātī studēre et condiciōnem servitū-
tis ōdisse, priusquam plūrēs cīvitātēs conspirarent,
partiendum sibi ac latius distribuendum exercitum
putavit.
11. Itaque T. Labiēnum lēgātum in Tréverōs, qui
proximī flūminī Rhēnō sunt, cum equitātū mittit.
Huic mandat Rēmōs reliquósque Belgās adeat, at-
que in officiō contineat; Germānósque, qui auxiliō
à Belgis arcessīti dīcēbantur, sī per vim nāvibus
flūmen transire cōnentur, prohibeat. P. Crassum,
cum cohortibus legiōnāriis duodecim et magnō nu-
merō equitātūs, in Aquītāniam proficisci jubet, në
ex his natiōnibus auxilia in Galliam mittantur, ac
tantae nātiōnēs conjungantur. Q. Titūrium Sabī-
num lēgātum cum legiōnibus tribus in Unellōs, Cu-
DE BELLO GALLICO.
77
riosolītēs Lexoviósque mittit, qui eam manum dis-
tinendam cũret. Decimum Brutum adolescentem
classi Gallicisque nāvibus, quas ex Pictōnibus et
Santonīs reliquísque pācātīs regionibus convenire
jusserat, praeficit, et, cum prīmum posset, in Véne-
tōs proficiscī jubet. Ipse eō pedestribus cōpiīs con-
tendit.
12. Erant ējúsmodī ferē sitūs oppidōrum, ut, po-
sita in extrēmīs lingulis promontōriísque, neque
pedibus aditum habērent, cum ex altō sẽ aestus in-
citāvisset (quod [bis] accidit semper hōrārum duo-
decim spatio), neque navibus, quod rursus minuente.
aestū nāvēs in vadīs afflictarentur. Ita utrâque rẽ
oppidōrum oppugnātiō impediēbātur; āc sĩ quandō
-magnitudine operis forte superātī, extrūsō marī
aggere ac mōlibus, atque his oppidi moenibus adae-
quātīs suis fortūnīs desperare coeperant, magnō
numerō nāvium appulsō, cūjus rei summam facul-
tātem habebant, sua deportābant omnia, sèque in
proxima oppida recipiebant: ibi sẽ rursus īsdem
opportūnitātibus locī dēfendēbant. Haec cò faci-
lius magnam partem aestātis faciebant, quod nos-
trae nāvēs tempestātibus dētinēbantur, summáque
erat-vastō atque apertō marī, magnis aestibus,
rārīs āc prope nullīs portibus—difficultās nāvigandī.
13. Namque ipsōrum nāvēs ad hunc modum fac-
tae armātáeque erant: carinae aliquanto plāniōrès
quam nostrarum nāvium, quo facilius vada āc dēces-
sum aestūs excipere possent; prōrae ádmodum erec-
tae, atque item puppês ad magnitudinem fluctuum
78
C. JULII CAESARIS
tempestātúmque accommodatae; nāvēs tōtae factae
ex rōbore ad quamvis vim et contumeliam perferen-
dam; tränstra pedālibus in altitudinem trabibus cōn-
fixa clāvis ferreīs digitī pollicis crassitūdine; ancorae
prō fūnibus ferreīs catēnīs revinctae; pellēs prō
vēlis alūtaéque tenuiter confectae, hae sive propter
līnī inopiam atque ējus ūsūs īnscientiam, sive eō
(quod est magis vērisimile) quod tantas tempestātēs
Océani tantosque impetus ventōrum sustinērī āc
tanta onera nāvium regī vēlīs nōn satis commodē
posse arbitrābantur. Cum his nāvibus nostrae
classī ējúsmodi congressus erat, ut ūnā celeritāte et
pulsū rēmōrum praestaret; reliqua prò locī nātūrā,
prò vī tempestātum, illīs essent aptiōra et accom-
modātiōra. Neque enim his nostrae rostrō nocēre
poterant-tanta in iis erat firmitūdō-neque prop-
ter altitudinem facile tēlum adjiciēbātur, et eadem
de causă minus commode cōpulis continēbantur.
Accēdēbat ut, cum saevire ventus coepisset et sẽ
ventō dedissent, et tempestatem ferrent facilius, et
in vadīs cōnsisterent tūtius, et ab aestū relictae nihil
saxa et cautēs timērent; quārum rērum omnium nos-
trīs nāvibus cāsus erat extimescendus.
14. Compluribus expugnātīs oppidīs, Caesar, ubi
intellexit frustrà tantum labōrem sumī, neque hos-
tium fugam captīs oppidīs reprimĩ ncque iīs nocērī
posse, statuit exspectandam classem. Quae ubi
convenit ac primum ab hostibus vīsa est, circiter
ducenta et vigintī nāvēs eōrum, parātissimae atque
omni genere armōrum ornatissimae, profectae ex
DE BELLO GALLICO.
79
portū, nostrīs adversae constiterunt; neque satis
Brūtō, qui classi praeerat, vel tribūnīs mīlitum cen-
turiōnibúsque, quibus singulae nāvēs erant attribū-
tae, cōnstābat quid agerent, aut quam ratiōnem
pugnae însisterent. Rostrò enim nocērī nõn pusse
cognoverant; turribus autem excitātīs, tamen hās
altitūdō puppium ex barbarīs nāvibus superābat ;
ut neque ex inferiore loco satis commodē tēla ad-
jici possent, et missa ab Gailis gravius acciderent.
Ūna erat magnō ūsuî rēs praeparāta ā nostrīs,—
falcēs praeacutae insertae affixaéque longuriīs, nōn
absimili formā mūrālium falcium. His cum fūnēs,
qui antennas ad mālos dēstinābant, comprehensi
adductíque erant, nāvigiō rēmīs incitātō praerumpē-
bantur. Quibus abscīsīs antemnae necessăriō concī-
debant; ut cum omnis Gallicīs nāvibus spēs in vē-
lis armamentísque consisteret, his ereptīs, omnis
ūsus nāvium ūno tempore eriperetur. Reliquum
erat certamen positum in virtute, qua nostri militēs
facile superabant, atque eō magis, quod in cōn-
spectū Caesaris atque omnis exercitus rēs gerēbā-
tur, ut nullum paulo fortius factum latere posset;
omnēs enim collēs āc loca superiōra, unde erat pro-
pinquus dèspectus in mare, ab exercitu tenebantur.
15. Disjectīs (ut diximus) antemnīs, cum singu-
lās bīnae āc ternae nāvēs circumsteterant, mīlitēs
summā vī transcendere in hostium nāvēs con-
tendebant. Quod postquam barbarī fierī animad-
verterunt, expugnātīs compluribus navibus, cum ei
rei nullum reperiretur auxilium, fugă salutem pe-
80
C. JULII CAESARIS
tere contendērunt. Āc jam, conversīs in eam par-
tem nāvibus quò ventus ferēbat, tanta subitō mala-
cia ac tranquillitas exstitit, ut sẽ ex loco commovere
non possent. Quae quidem res ad negōtium con-
ficiendum maxime fuit opportuna: nam singulas
nostrī cōnsectātī ēxpugnāvērunt, ut perpaucae ex
omnī numero noctis interventu ad terram pervē-
nerint, cum ab hōră ferè quartā usque ad sõlis occa-
sum pugnārētur.
16. Quò proelio bellum Venetōrum tōtīúsque ōrae
maritimae cōnfectum est. Nam cum omnis juven-
tūs, omnēs etiam gravioris aetatis, in quibus aliquid
consilii aut dignitātis fuit, eo convenerant, tum nã-
vium quod ubique fuerat unum in locum coëgerant;
quibus āmīssīs, reliqui neque quō sẽ reciperent, ne-
que quem ad modum oppida defenderent habēbant.
Itaque sẽ suáque omnia Caesarī dēdidērunt. In
quōs eō gravius Caesar vindicandum statuit, quò
diligentius in reliquum tempus à barbarīs jūs lēgā-
tōrum cōnservārētur. Itaque, omni senātū necātō,
reliquos sub corōnā vendidit.
17. Dum haec in Vénetis geruntur, Q. Titurius
Sabīnus, cum iīs cōpiīs quās ā Caesare accēperat, in
fīnēs Unellōrum pervenit. His praeerat Virídovix,
āc summam imperiī tenēbat earum omnium cīvitā-
tum quae defecerant, ex quibus exercitum magnás-
que copias coëgerat; atque his paucis diebus Au-
lerci, Eburovīcēs, Lexoviíque, senātū suō interfectō,
quod auctōrēs bellī esse nōlēbant, portās clausērunt,
seque cum Viridóvice conjunxerunt; magnáque
of
DE BELLO GALLICO.
81
praeterea multitūdō úndique ex Gallia perditōrum
hominum latrōnúmque convenerat, quos spēs prae-
dandi studiúmque bellandi ab agricultūrā et quotīdi-
ānō labōre revocabat. Sabīnus idōneō omnibus
rēbus locō castrīs sēsē tenēbat, cum Virídovix contrā
eum duum mīlium spatio consedisset, quotidieque
productīs cōpiīs pugnandī potestatem faceret; ut
jam nõn sōlum hostibus in contemptiōnem Sabīnus
venīret, sed etiam nostrōrum mīlitum võcibus nón-
nihil carperetur; tantámque opinionem timōris.
praebuit, ut jam ad vallum castrōrum hostes acce-
dere auderent. Id ea de causā faciēbat, quod cum
tantă multitudine hostium, praesertim eō absente
qui summam imperii teneret, nisi aequō locò aut
opportunitāte aliquă dată, lēgātō dīmicandum nōn
existimabat.
18. Hac confirmātā opīniōne timōris, idōneum
quendam hominem et callidum dēlēgit, Gallum, ex
iīs quōs auxilii causā sēcum habebat. Huic mag-
nīs praemiis pollicitātiōnibúsque persuadet, uti ad
hostēs transeat, et quid fieri velit ēdocet. Qui ubi
prō perfugă ad eōs venit, timōrem Rōmānōrum prō-
pōnit; quibus angustiis ipse Caesar à Vénetīs pre-
mātur docet; neque longius abesse quin proximā
nocte Sabīnus clam ex castrīs ēxercitum ēdūcat,
et ad Caesarem auxilii ferendi causă proficiscatur.
Quod ubi auditum est, conclamant omnēs occasiō-
nem negotii bene gerendi amittendam non esse, ad
castra īrī oportere. Multae res ad hoc consilium
Gallōs hortabantur: superiōrum dierum Sabīnī
4*
82
C. JULII CAESARIS
cunctatio, perfugae confirmatiō, inopia cibāriōrum,
cui rei parum diligenter ab iis erat prōvisum, spēs
Venétici belli, et quod ferē lībenter hominēs id quod
volunt credunt. His rebus adductī, non prius Viridó-
vicem reliquósque duces ex concilio dimittunt, quam
ab his sit concessum, arma uti capiant et ad castra
contendant. Quã rẽ còncessā, laeti ut explorātā
victōriā, sarmentis virgultísque collectis, quibus fos-
sās Rōmānōrum compleant, ad castra pergunt.
19. Locus erat castrōrum editus, et paulātim ab
imō acclīvis circiter passūs mille.
Hūc magnō
cursû contenderunt, ut quam minimum spatiī ad sẽ
colligendos armandósque Rōmānīs darētur, ēxani-
mātíque pervēnērunt. Sabīnus, suōs hortātus, cu-
pientibus signum dat. Impeditis hostibus propter
ea quae ferēbant onera, subitō duabus portīs ērup-
tiōnem fierī jubet. Factum est opportunitāte locī,
hostium Inscientia ac defatīgātiōne, virtute militum.
et superiōrum pugnārum ēxercitātiōne, ut nē ūnum
quidem nostrōrum impetum ferrent, āc statim terga
verterent. Quos impeditōs integris viribus mīlitēs
nostrī cōnsecūtī, magnum numerum eōrum occīdē-
runt; reliquōs equitēs cōnsectātī paucōs, qui èx
fugā ēvāserant, reliquerunt. Sīc ūno tempore et
dē nāvālī pugnā Sabīnus et de Sabīnī victōriā Cae-
sar certior factus est; cīvitātesque omnēs sẽ statim
Titūriō dediderunt. Nam ut ad bella suscipienda
Gallōrum alacer ac promptus est animus, sic mollis.
āc minimē resistens ad calamitātēs perferendās
mēns eōrum est.
DE BELLO GALLICO.
83
20. Eōdem ferē tempore P. Crassus cum in Aqui-
tāniam pervenisset, quae pars, ut ante dictum est,
et regiōnum latitudine et multitudine hominum ex
tertia parte Galliae est aestimanda,-cum intellige-
ret in iis locis sibi bellum gerendum, ubi paucis
ante annis L. Valērius Praeconīnus lēgātus exer-
citu pulso interfectus esset, atque unde L. Mallius.
prōcōnsul impedimentīs āmīssīs profūgisset, nōn
mediocrem sibi dīligentiam adhibendam intelligē-
bat. Itaque re frumentāria prōvīsā, auxiliis equi-
tãtúque comparātō, multīs praetereā virīs fortibus
Tolōsā et Narbone (quae sunt civitātēs Galliae prō-
vinciae fīnitimae hīs regiōnibus) nōminātim ēvocā-
tīs, in Sontiatum fīnēs exercitum introduxit. Cu-
jus adventu cognito, Sontiātēs magnis copiis coāctīs
equitãtúque, quō plūrimum valēbant, in itinere ag-
men nostrum adorti, primum equestre proelium.
commīsērunt; deinde equitātū suō pulsō, atque in-
scquentibus nostrīs, subitō pedestres cõpiās, quās in
convalle in insidiis collocãvērunt, ostenderunt. Hi
nostrōs disjectōs adorti, proelium renovârunt.
21. Pugnatum est diù atque acriter, cum Sontia-
tēs, superiōribus victōriīs frētī, în suā virtūte tōtīus
Aquitaniae salutem positam putarent; nostrī autem
quid sine imperatōre et sine reliquis legionibus ado-
lescentulo duce efficere possent, perspici cuperent:
tandem confecti vulneribus hostes terga vertere.
Quōrum magnō numerō interfecto, Crassus ex itin-
ere oppidum Sontiatum oppugnare coepit. Qui-
bus fortiter resistentibus, vīneās turrésque egit.
84
C. JULII CAESARIS
Illi, alias eruptione temptātā, alias cuniculis ad ag-
gerem vīneásque āctīs (cūjus reī sunt longē perītis-
simī Aquītānī, propterea quod multis locis apud eōs
aerāriae † sectūráeque sunt), ubi dīligentiā nostrōrum
nihil hīs rēbus prōfici posse intellexerunt, lēgātōs
ad Crassum mittunt, seque in deditionem ut reci-
piat petunt. Qua re impetrātā, arma trādere jussī,
faciunt.
22. Atque in eā rē omnium nostrōrum intentīs
animīs, aliā ēx parte oppidī Adiatunnus, qui sum-
mam imperii tenebat, cum sexcentīs dēvōtīs, quōs
illī solduriōs appellant,-quōrum haec est condiciō,
uti omnibus in vītā commodīs ūnā cum iīs fruantur
quōrum sẽ amicitiae dēdiderint; si quid his per vim
accidat, aut eundem cāsum ūnā ferant, aut sibi
mortem consciscant; neque adhuc hominum me-
moriā repertus est quisquam, qui eō interfectō, cũ-
jus sē amīcitiae dēvōvisset, morī recūsāret,—cum
hīs Adiatunnus, ēruptiōnem facere cōnātus, clā-
mōre ab eă parte mūnītiōnis sublātō, cum ad arma
mīlitēs concurrissent vehementérque ibi pugnātum
esset, repulsus in oppidum, tamen uti eadem dědi-
tionis condicione uteretur ab Crasso impetravit.
23. Armīs obsidibúsque acceptis, Crassus in fīnēs
Vocatium et Tarusātium profectus est. Tum vērō
barbari commōtī, quod oppidum et nātūrā locī et
manū mūnītum paucīs diēbus, quibus eō ventum
erat, expugnatum cognoverant, lēgātōs quoque ver-
sum dīmittere, conjurāre, obsides inter sẽ dare, có-
piās parāre coeperunt. Mittuntur etiam ad cās
DE BELLO GALLICO,
85
cīvitātēs lēgātī, quae sunt citeriōris Hispaniae fīniti-
mae Aquitaniae: inde auxilia ducésque arcessuntur;
quorum adventu, magnă cum auctoritate et magnā
cum hominum multitudine bellum gerere conantur.
Ducēs vērō iī dēliguntur, quī ūnā cum Q. Sertōriō
omnes annos fuerant, summámque scientiam rei mīli-
tāris habere existimabantur. Hi consuētūdine po-
puli Romānī loca capere, castra mūnīre, commeatibus
nostrōs intercludere instituunt. Quod ubi Crassus
animadvertit, -suas cōpiās propter exiguitatem nōn
facile dīdūcī, hostem et vagārī et vias obsidère ét
castrīs satis praesidii relinquere, ob eam causam
minus commodē frumentum commeātúmque sibi
supportārī, in diēs hostium numerum augērī,—nōn
cunctandum exīstimăvit quin pugnā dēcertāret.
Hac re ad cōnsilium dēlātā, ubi omnēs idem sen-
tīre intellexit, posterum diem pugnae constituit.
24. Prīmā lūce, productis omnibus copiis, dūplicī
aciē īnstitūtā, auxiliīs in mediam aciem conjectīs,
quid hostes consilii caperent exspectabat. Illi, etsi
propter multitudinem et veterem belli glōriam pau-
citātémque noströrum sẽ tūto dimicatūrös existimā-
bant, tamen tutius esse arbitrābantur, obsessīs viīs,
commeātū interclūsō, sine ullo vulnere victōriā pō-
tīrī; et, sī propter inopiam rei frumentāriae Rō-
mānī sēsē recipere coepissent, impedītōs in agmine
et sub sarcinīs infirmiōre animo adorīrī cogitabant.
Hōc consilio probātō, ab ducibus productis Rōmā-
nōrum cōpiīs, sēsē castrīs tenebant.
Hac re per-
spectā, Crassus, cum suā cunctatiōne atque opīniōne
86
C. JULII CAESARIS
timōris hostēs nostrōs mīlitēs alacriōrēs ad pugnan-
dum effecissent, atque omnium võcēs audirentur,
ēxspectărī diūtius nõn oportere quin ad castra īrē-
tur, cohortatus suōs, omnibus cupientibus, ad hos-
tium castra contendit.
25. Ibi cum aliī fossās complērent, aliī multīs tēlīs
conjectīs dēfēnsōrēs vallō mūnītiōnibúsque dēpelle-
rent, auxiliārésque (quibus ad pugnam nõn multum
Crassus confīdēbat) lapidibus tělísque subministran-
dīs et ad aggerem cespitibus comportandīs speciem.
atque opinionem pugnantium praebērent; cum item
ab hostibus constanter ac nōn timidē pugnārētur,
téláque ex locò superiōre mīssa nōn frustrà accide-
rent, equitēs circúmitīs hostium castrīs Crassō re-
nuntiāvērunt, non eadem esse diligentia ab decu-
mānā portā castra mūnīta, facilémque aditum ha-
bēre.
26. Crassus, equitum praefectos cohortātus ut
magnis praemiis pollicitātiōnibúsque suos excita-
rent, quid fieri velit ostendit. Illi, ut erat impera-
tum, ēductīs iīs cohortibus quae praesidio castrīs
relictae intrītae ab labōre erant, et longiōre itīncre
circumductīs, nē ēx hostium castrīs conspici pos-
sent, omnium oculis mentibúsque ad pugnam inten-
tīs, celeriter ad eas quas diximus mūnītiōnēs pervē-
nērunt, atque his prórutis, prius in hostium castrīs.
cōnstiterunt quam plānē ab hīs vidērī, aut quid
rei gererētur cognosci posset. Tum vērō, clāmōre
ab ea parte audītō, nostrī redintegrātīs vīribus, quod
plērúmque in spē victoriae accidere cōnsuēvit, ācrius
DE BELLO GALLICO.
87
impugnare coeperunt. Hostes úndique circum-
ventī, dēspērātīs omnibus rēbus, sẽ per mūnītiōnēs
dējicere et fugă salutem petere intenderunt. Quos
equitatus apertissimis campis consectātus, ex mi-
lium quinquagintā numerō, quae ex Aquïtāniā Can-
tabrísque convēnisse cōnstābat, vix quartā parte
relictă, multă nocte sẽ in castra recepit.
27. Hāc audītā pugnā, maxima pars Aquītāniae
sēsē Crassō dēdidit, obsidésque ultrō mīsit; quò in
numerō fuerunt Tarbelli, Bigerriōnēs, Ptiánii, Vōcă-
tēs, Tarusātēs, Elusātēs, Gátēs, Auscī, Garumnī, Si-
buzātēs, Cocosātēs: paucae ultimae natiōnēs, annī
tempore confisae, quod hiems suberat, hōc facere
neglexerunt.
28. Eōdem ferē tempore Caesar, etsi prope ex-
ācta jam aestās erat, tamen quod, omni Galliā pā-
cātā, Mórini Menapiíque supererant qui in armīs
essent, neque ad eum unquam lēgātōs dē pāce mis-
issent, arbitrātus id bellum celeriter confici posse,
eō exercitum adduxit; qui longē aliā ratiōne āc re-
liqui Galli bellum gerere coeperunt.
Nam quod
intelligēbant maximās nātiōnēs, quae proeliō con-
tendissent, pulsãs superātásque esse, continentésque
silvās āc palūdēs habebant, eō sẽ suáque omnia con-
tulerunt. Ad quarum initium silvārum cum Caesar
pervenisset, castráque mūnīre instituisset, neque
hostis interim vīsus esset, dispersīs in opere nostrīs,
subitō ex omnibus partibus silvae ēvolāvērunt, et in
nostrōs impetum fēcērunt. Nostri celeriter arma
cēpērunt, eosque in silvās repulērunt, et complūri-
my
88
C. JULII CAESARIS
bus interfectīs, longius impeditioribus locīs secūtī,
paucōs ex suis dēperdidērunt.
29. Reliquis deinceps diebus Caesar silvās cae-
dere înstituit, et nē quis inermibus imprudentibús-
que militibus ab latere impetus fieri posset, omnem
eam māteriam, quae erat caesa, conversam ad hos-
tem collocābat, et prō vallō ad utrúmque latus ēx-
struēbat. Incredibili celeritate magno spatio pau-
cis diebus confecto, cum jam pecus atque extrêma
impedimenta ab nostrīs tenerentur, ipsi densiōrēs
silvās peterent, ējúsmodī sunt tempestātēs cōnsecũ-
tae, uti opus necessario intermitteretur, et continu-
ātiōne imbrium diutius sub pellibus mīlitēs conti-
nērī nōn possent. Itaque vastātīs omnibus eōrum
agris, vīcīs aedificiísque incensis, Caesar exercitum
reduxit, et in Aulercis Lexoviísque, reliquis item
civitatibus quae proxime bellum fecerant, in hīber-
nīs collocavit.
DE BELLO GALLICO.
89
BOOK IV.
EA quae secuta est hieme, qui fuit annus Gnaeō
Pompeiō, Marco Crasso consulibus, Usipetēs Ger-
mănī et item Tenctērī magnā cum multitūdine ho-
minum flumen Rhenum transiērunt, non longē ā
marī quō Rhēnus influit. Causa transeundī fuit
quod, ab Suĕvīs complūrēs annōs ēxagitātī, bellō
premebantur et agricultură prohibebantur. Suēvō-
rum gēns est longē maxima et bellicōsissima Germā-
nōrum omnium. Hī centum pāgōs habēre dicun-
tur, ex quibus quotannis singula mīlia armātōrum
bellandi causa ex finibus ēducunt. Reliqui, qui
domī mānsērunt, sẽ atque illōs alunt. Hi rursus in
vicem annō post in armīs sunt, illī domī remanent.
Sic neque agricultura nec ratio atque usus belli in-
termittitur. Sed privātī āc separātī agrī apud eōs
nihil est, neque longius annō remanĕre ūnō in locō
incolendi causă licet. Neque multum frumentō,
sed maximam partem lacte atque pecore vivunt, mul-
túmque sunt in vēnātiōnibus; quae rēs et cibī ge-
nere et quotidiana exercitatione et libertate vitae,
quum à pueris nullo officio aut disciplīnā assuĕfactī
nihil omninō contrā voluntatem faciant, et vīrēs
alit, et immānī corporum magnitudine hominēs ēffi-
cit. Atque in eam sẽ cōnsuētūdinem adduxērunt,
ut locīs frīgidissimis neque vestītūs praeter pellēs
*
90
C. JULII CAESARIS
haberent quicquam, quarum propter exiguitatem
magna est corporis pars aperta, et lavārentur in
flūminibus.
sē
2. Mercātōribus est aditus magis eō, ut quae
bellō ceperint quibus vendant habeant, quam quò
ullam rem ad se importārī dēsiderent. Quin etiam
jūmentis, quibus maximē Gallī delectantur, quaeque
impensō parant pretio, Germānī importātīs nōn
ūtuntur; sed quae sunt apud eōs nāta, parva atque dē-
formia, haec quotīdiānā ēxercitātiōne summī ut sint
labōris efficiunt. Equestribus proeliis saepe ex equis
děsiliunt ac pedibus proeliantur, equósque eodem
remanĕre vestīgiō assuefecerunt, ad quos sē celeri-
ter, cum ūsus est, recipiunt; neque eōrum mōribus
turpius quicquam aut inertius habetur quam ephip-
piis ūtī. Itaque ad quemvis numerum ephippiātō-
rum equitum quamvis pauci adire audent. Vīnum
ad sẽ omninō importārī nōn sinunt, quod eã rẽ ad
labōrem ferendum remollescere hominēs atque èf-
feminārī arbitrantur.
3. Pūblicē maximam putant esse laudem quam
latissimē ā suīs finibus vacāre agrōs: hac rë signifi-
cārī magnum numerum civitātium suam vim sus-
tinere non posse. Itaque una ex parte ā Suēvis
ūnā ēx
circiter mīlia passuum sexcenta agrī vacāre dīcun-
tur. Ad alteram partem succedunt Ubii, quõrum
fuit cīvitās ampla atque flōrēns, ut est captus Ger-
mānōrum, et paulo sunt ejusdem generis cēterīs
humāniōrēs, propterea quod Rhenum attingunt,
multúmque ad eōs mercātōrēs ventitant, et ipsī
-
DE BELLO GALLICO.
91
propter propinquitatem Gallicīs sunt mōribus assuē-
facti. Hōs cum Suēvī, multīs saepe bellīs expertī,
propter amplitudinem gravitātémque civitatis fīni-
bus expellere non potuissent, tamen vectīgālēs sibi
fecerunt, ac multō humiliōres infirmiōrésque redē-
gērunt.
4. In eadem causa fuerunt Usipetēs et Tenctērī,
quōs suprā diximus, qui complūrēs annōs Suēvōrum
vim sustinuērunt; ad extrēmum tamen, agrīs ēx-
pulsi et multis locis Germaniae triennium vagātī,
ad Rhenum pervēnērunt: quas regiōnēs Menápiĩ
incolebant, et ad utramque rīpam flūminis agrōs
aedificia vicósque habebant; sed tantae multitūdi-
nis aditu perterritī, ex iis aedificiis quae trāns flū-
men habuerant dēmigrāvērunt, et cis Rhenum dis-
positīs praesidiīs Germānōs transīre prohibēbant.
Illī omnia experti, cum neque vi contendere prop-
ter inopiam navium neque clam transire propter
custōdiās Menapiōrum possent, revertī sē în suās
sēdēs regiōnésque simulāvērunt, et trīduī viam prō-
gressi rursus revertērunt, atque omni hōc itinere
ūnā nocte equitātū cōnfectō, īnsciōs inopīnantésque
Menápiōs oppresserunt; qui de Germānōrum dis-
cessũ per explōrātōrēs certiōrēs facti, sine metu
trāns Rhēnum în suōs vīcōs remigrāverant. His
interfectīs nāvibúsque eōrum occupatīs, priusquam
ea pars Menapiōrum, quae citră Rhenum erat, cer-
tior fieret, flūmen transiērunt; atque omnibus eō-
rum aedificiis occupātīs, reliquam partem hiemis sē
eōrum copiis aluērunt.
92
C. JULII CAESARIS
5. His de rebus Caesar certior factus, et infirmi-
tātem Gallōrum veritus, quod sunt in consiliīs capi-
endīs mōbilēs et novis plērúmque rebus student,
nihil his committendum existimavit. Est enim hoc
Gallicae consuētūdinis, uti et viatōrēs etiam invītōs
consistere cōgant, et quid quisque eorum de quâque
rē audierit aut cognoverit quaerant; et mercātōrēs
in oppidis vulgus circumsistat, quibúsque ex regiō-
nibus veniant quãsque ibi rês cognoverint prōnun-
tiäre cōgant. His rebus atque audītiōnibus per-
mōtī dē summis saepe rēbus cōnsilia ineunt, quōrum
eōs in vestīgiō poenitere necesse est, cum incertīs
rūmōribus serviant, et plerique ad voluntātem eō-
rum ficta respondeant.
6. Quă consuetudine cognita, Caesar, nē graviōrī
bellō occurreret, mātūrius quam cōnsuêrat ad exer-
citum proficiscitur. Eō cum venisset, ea quae fore
suspicatus erat, facta cognovit: mīssās lēgātiōnēs
ab nōnnullīs cīvitātibus ad Germānōs, invītātósque
eōs utī ab Rhēnō discēderent, omniáque quae pos-
tulâssent ab sẽ fore parāta. Qua spē adducti, Ger-
mānī lātius vagābantur, et in finēs Eburōnum et
Condrüsōrum, qui sunt Treverorum clientes, per-
venerant. Principibus Galliae evocatīs, Caesar ea
quae cognoverat dissimulanda sibi existimavit, eō-
rúmque animis permulsīs et confirmātīs, equitātú-
que imperātō, bellum cum Germānīs gerere cōn-
stituit.
7. Rē frūmentāriā comparātā equitibúsque dēlec-
tīs, iter in ea loca facere coepit, quibus in locīs esse
DE BELLO GALLICO.
93
Germānōs audiēbat. Ā quibus cum paucōrum diē-
rum iter abesset, lēgātī ab iīs vēnērunt, quōrum
haec fuit ōratio: Germanōs neque priōrēs populō
Rōmānō bellum inferre, neque tamen recūsāre, sī
lacessantur, quin armis contendant, quod Germanō-
rum cōnsuētūdō haec sit ā mājōribus trādita, quī-
cumque bellum inferant, resistere neque deprecārī.
Haec tamen dīcere, vēnisse invītos, ējectōs domō;
sī suam grātiam Rōmānī velint, posse iïs ūtilēs esse
amīcōs; vel sibi agrōs attribuant, vel patiantur eōs
tenere quōs armīs possēderint: sēsē ūnīs Suēvīs
concedere, quibus ne dii quidem immortālēs parēs
esse possint; reliquum quidem in terris esse nēmi-
nem, quem nōn superāre possint.'
8. Ad haec quae visum est Caesar respondit; sed
exitus fuit ōrātiōnis: 'Sibi nullam cum his amīci-
tiam esse posse, sī in Gallia remanerent; neque vê-
rum esse, qui suōs fīnēs tuērī nōn potuerint, aliēnōs
occupãre; neque ullōs in Gallia vacāre agrōs, quî
darī tantae praesertim multitudinî sine injuria pos-
sint; sed licere, si velint, in Ubiorum finibus con-
sidere, quōrum sint lēgātī apud se et de Suēvōrum
injūriīs querantur et à sẽ auxilium petant: hōc sẽ
Ubiīs imperatūrum.'
9. Lēgātī haec sẽ ad suōs relātūrōs dixerunt, et
rē dēlīberātā post diem tertium ad Caesarem rever-
sūrōs: intereā nē propius sẽ castra moveret petie-
runt. Ne id quidem Caesar ab sẽ impetrārī posse
dixit. Cognoverat enim magnam partem equitatūs.
ab iis aliquot diebus ante praedandī frūmentandí-
(
94
C. JULII CAESARIS
que causă ad Ambivarītōs trans Mosam mīssam :
hōs exspectārī equites, atque ejus rei causā moram
interpōnī arbitrābātur.
10. Mosa prōfluit ex monte Vosegō, qui est în
finibus Lingonum, et parte quadam ex Rhēnō re-
ceptă, quae appellatur Vácalus † insulámque efficit
Batavōrum, in Océanum influit, neque longius ab
Océanō milibus passuum octoginta in Rhēnum în-
fluit. Rhenus autem oritur ex Lepontiis, qui Alpës
incolunt, et longō spatio per finēs Nantuātium, Hel-
vētiōrum, Sēquanōrum, Mediomátricum, Tribocō-
rum, Treverōrum citātus fertur; et, ubi Océano ap-
propinquavit, in plūrēs defluit partēs, multis ingen-
tibúsque insulis effectis, quarum pars magna ā ferīs
barbarisque nätionibus incolitur, ex quibus sunt qui
piscibus atque ōvīs avium vivere existimantur, mul-
tísque capitibus in Océanum influit.
II. Caesar cum ab hoste nōn amplius passuum
duodecim milibus abesset, ut erat constitūtum, ad
eum lēgātī revertuntur; qui in itinere congressi
magnopere ne longius progrederētur ōrābant. Cum
id non impetrâssent, petebant uti ad eōs equites
qui agmen antecessissent praemitteret, eosque pug-
nā prohibēret, sibíque ut potestatem faceret in
Ubiōs lēgātōs mittendi; quōrum sī principēs āc se-
nātūs sibī jūrejūrandō fidem fecisset, ea condiciōne
quae a Caesare ferrētur sē ūsūrōs ostendēbant: ad
hās rēs cōnficiendās sibi trīduī spatium daret.
Haec omnia Caesar eōdem illo pertinêre arbitrābā-
tur, ut trīduī morā interposita equites eōrum, qui
DE BELLO GALLICO.
95
abessent, reverterentur: tamen sēsē nōn longius
milibus passuum quattuor aquatiōnis causa proces-
sūrum eō die dixit; hūc posterō die quam frequen-
tissimi convenirent, ut de eōrum postulātīs cognōs-
ceret. Interim ad praefectōs, qui cum omnī equi-
tātū antecesserant, mittit qui nuntiārent nē hostēs
proelio lacesserent; et, si ipsi lacesserentur, sustinē-
rent, quoad ipse cum exercitu propius accessisset.
12. At hostēs, ubi primum nostros equitês con-
spexerunt, quōrum erat quinque milium numerus,
cum ipsī nōn amplius octingentōs equitēs habērent,
quod iī quï frümentandī causā ierant trāns Mosam
nōndum redierant, nihil timentibus nostris, quod
lēgātī eōrum paulo ante a Caesare discesserant
atque is dies indūtiīs erat ab his petītus, im-
petū factō celeriter nostrōs perturbāvērunt; rursus
resistentibus, cōnsuētūdine suā ad pedēs dēsiluë-
runt, subfossis equis compluribúsque nostris dējec-
tīs, reliquōs in fugam conjēcērunt, atque ita perter-
ritōs ēgērunt, ut nōn prius fugā dēsisterent quam in
conspectum agminis nostrī vēnissent. In eo proe-
liō ex equitibus nostrīs interficiuntur quattuor et
septuagintā; in hīs vir fortissimus, Pīso Aquītānus,
amplissimō genere nātus, cūjus avus in cīvitāte suā
rēgnum obtinuerat, amīcus ab senātū nostrō appel-
lātus. Hic cum frātrī interclūsō ab hostibus auxili-
um ferret, illum ex periculō eripuit, ipse equõ vul-
nerātō dějectus, quoad potuit, fortissimē restitit:
cum circumventus, multis vulneribus acceptis, ceci-
disset, atque id frāter, qui jam proeliō excesserat,
96
C. JULII CAESARIS
procul animadvertisset, incitātō equō sẽ hostibus
óbtulit atque interfectus est.
13. Hōc factō proelio, Caesar neque jam sibi lē-
gātōs audiendos neque condiciōnēs accipiendās
arbitrābātur ab iis, qui per dolum atque īnsidiās,
petītā pāce, ultro bellum intulissent: exspectare
vērō, dum hostium copiae augerentur equitatúsque
reverterētur, summae dementiae esse jūdicābat; et
cognitā Gallōrum infirmitate, quantum jam apud
eōs hostēs unō proeliō auctōritātis essent cōnsecūtī
sentiebat; quibus ad consilia capienda nihil spatii
dandum ēxīstimābat. His cōnstitūtīs rēbus et cōn-
siliō cum lēgātīs et quaestore commünicātō, ne
quem diem pugnae praetermitteret, opportūnissima
rēs accidit, quod postrïdie ejus diēī māne, eadem et
perfidia et simulātiōne ūsī Germānī frequentes, om-
nibus principibus mājōribúsque nãtů adhibitīs, ad
eum in castra vēnērunt: simul, ut dīcēbātur, suī pūr-
gandi causā, quod (contrā atque esset dictum, et
ipsī petîssent) proelium prīdiē commīsissent; simul
ut, si quid possent, dē indūtiīs fallendō impetrarent.
Quōs sibi Caesar oblātōs gavīsus, illōs retinērī jus-
sit; ipse omnēs copias castrīs ēduxit, equitātúm-
que, quod recenti proelio perterritum esse êxīstimā-
bat, agmen subsequi jussit.
14. Aciē trīplicī īnstitūtā, et celeriter octo mīlium
itinere confecto, prius ad hostium castra pervenit
quam quid agerētur Germānī sentire possent. Qui
omnibus rebus subito perterriti, et celeritate adven-
tūs nostri et discessu suōrum, neque consilii habendi
DE BELLO GALLICO.
97
neque arma capiendī spatiō datō, perturbantur; cô-
piásne adversus hostem ducere, an castra defendere,
an fugă salūtem petere praestaret. Quōrum timor
cum fremitū et concursū significārētur, mīlitēs nos-
trī, pristinī diēī perfidia incitātī, in castra irrupē-
runt. Quo loco qui celeriter arma capere potuě-
runt, paulisper nostrīs restiterunt, atque inter carrōs
impedimentáque proelium commīsērunt: at reliqua
multitūdō puerōrum mulierúmque-nam cum om-
nibus suīs domō excesserant Rhēnúmque transie-
rant-passim fugere coepit; ad quos consectandos
Caesar equitatum mīsit.
15. Germānī, post tergum clamōre audītō, cum
suōs intérficī vidērent, armīs abjectīs signísque mi-
litāribus relictīs, sẽ ex castrīs ējēcērunt, et cum ad
confluentem Mosae et Rhenī pervēnissent, reliquã
fugā dēspērātā, magnō numerō interfectō, reliquī sē
în flūmen praecipitāvērunt; atque ibi timōre, lassi-
tūdine, vi flūminis oppressi perierunt. Nostri ad
ūnum omnēs incolumes, perpaucis vulnerātīs, ex
tantī bellī timōre, cum hostium numerus capitum
quadringentōrum et trīgintā mīlium fuisset, sẽ in
castra recēpērunt. Caesar iīs, quōs in castrīs retinu-
erat, discedendi potestatem fecit. Illi supplicia cru-
ciātúsque Gallorum veriti, quorum agros vexāve-
rant, remanĕre sẽ apud eum velle dixerunt. His
Caesar libertatem concessit.
16. Germânico bello confecto, multīs de causīs
Caesar statuit sibi Rhēnum esse transeundem : quã-
rum illa fuit jūstissima, quod, cum videret Germa-
5
98
C. JULII CAESARIS
I
nōs tam facile impelli ut in Galliam venirent, suis
quoque rēbus eōs timēre voluit, cum intelligerent et
posse et audēre populi Rōmānī ēxercitum Rhēnum
transire. Accessit etiam, quod illa pars equitātūs Usi-
petum et Tenctērōrum, quam suprā commemorāvī
praedandi frumentandíque causa Mosam transisse,
neque proelio interfuisse, post fugam suorum sẽ
trāns Rhēnum în fīnēs Sugambrōrum recēperat, sē-
que cum iïs conjunxerat. Ad quōs cum Caesar nun-
tiōs mīsisset, qui postulārent, eōs quī sibi Galliaéque
bellum intulissent sibi dēderent, respondērunt:
‘Populi Romani imperium Rhēnum finire: sĩ sẽ in
vītō Germānōs in Galliam trânsïre nōn aequum ex-
īstimäret, cur sui quicquam esse imperii aut potes-
tātis trans Rhenum postuläret?' Ubii autem, quï
ūnī ēx Transrhēnānīs ad Caesarem lēgātōs miserant,
amīcitiam fecerant, obsidēs dederant, magnopere
ōrābant ut sibi auxilium ferret, quod graviter ab
Suēvis premerentur; vel, si id facere occupationibus
reipublicae prohiberetur, exercitum modo Rhenum
trānsportāret: id sibi ad auxilium spemque reliquï
temporis satis futurum. Tantum esse nõmen atque
opīniōnem ejus exercitus, Ariovisto pulso et hoc no-
vissimō proelio factō, etiam ad ultimās Germānōrum
nātiōnēs, uti opīniōne et amicitia populi Romānī
tūti esse possint. Nāvium magnam copiam ad
transportandum exercitum pollicebantur.
17. Caesar, his de causīs quas commemorāvī,
Rhēnum transīre dēcrēverat; sed navibus trānsīre
neque satis tūtum esse arbitrābātur, neque suae ne-
DE BELLO GALLICO.
99
que populi Romānī dignitātis esse statuebat. Ita-
que, etsi summa difficultās faciendi pontis prōpōnē-
bātur propter latitudinem, rapiditatem, altitudiném-
que fluminis, tamen id sibi contendendum, aut aliter
nōn trādūcendum exercitum existimabat. Ratiō-
nem pontis hanc instituit. Tigna bīna sesquipedā-
lia, paulum ab imō praeacūta, dīmēnsa ad altitudi-
nem fluminis, intervallo pedum duorum inter sẽ.
jungebat. Haec cum machinationibus immissa în
flūmen defixerat, fistucísque adēgerat,-nōn sublicae
modō dīrectē ad perpendiculum, sed prōnē āc fastī-
gātē, ut secundum nātūram fluminis procumberent,
-his item contraria duo ad eundem modum juncta,
intervallō pedum quadrāgēnum, ab înferiōre parte
contrā vim atque impetum fluminis conversa statu-
ĕbat. Haec útraque insuper bipedālibus trabibus.
immissīs, quantum eōrum tignōrum junctūra distā-
bat, bīnīs utrimque fibulis ab extremă parte distinē-
bantur; quibus disclūsīs, atque in contrariam partem
revinctīs, tanta erat operis firmitūdō atque ea rērum
nātūra, ut, quō mājor vīs aquae sẽ incitāvisset, hōc
artius illigāta tenērentur. Haec directā māteriā in-
jectă contexēbantur, ac longuriis crãtibúsque con-
sternēbantur; ac nihilō sẽcius sublicae et ad infe-
riōrem partem fluminis oblique agebantur, quae
prō ariēte subjectae et cum omni opere conjunctae
vim flūminis exciperent; et aliae item supra pontem
mediōcrī spatiō, ut, sī arborum truncī sīve nāvēs dēji-
ciendī operis essent à barbarīs missae, his dēfēnsōri-
bus eārum rērum vīs minueretur, neu ponti nocerent.
100
C. JULII CAESARIS
18. Diebus decem, quibus materia coepta erat
comportări, omni opere effectō, ēxercitus trādūcitur.
Caesar, ad utrámque partem pontis firmō praesidiō
relictō, în fïnès Sugambrōrum contendit. Interim
à compluribus civitatibus ad eum lēgātī veniunt;
quibus pacem atque amicitiam petentibus līberāli-
ter respondit, obsidésque ad sē addūcī jubet. Su-
gambrī, ex eo tempore quo pōns institui coeptus
est, fugă comparātā, hortantibus iis quōs ex Tenc-
tērīs atque Usīpétibus apud sẽ habebant, fīnibus
suis excesserant, suáque omnia exportaverant, seque
in solitudinem ac silvās abdiderant.
19. Caesar, paucos dies in eōrum finibus morātus,
omnibus vīcīs aedificiísque incensis, frumentisque
succīsīs, sẽ în fīnēs Ubiōrum recepit; atque iīs
auxilium suum pollicitus, si ab Suēvis premeren-
tur, haec ab iis cognovit: 'Suevos posteaquam per
explōrātōrēs pontem fieri comperissent, mōre suō
concilio habito, nuntios in omnes partes dīmīsisse,
utī dē oppidīs dēmigrārent, līberōs, uxōrēs, suáque
omnia în silvīs dēpōnerent, atque omnes, qui arma
ferre possent, unum in locum convenirent; hunc
esse dēlectum medium ferē regiōnum earum, quās
Suĕvī obtinerent; hic Romānōrum adventum ex-
spectare, atque ibi decertäre constituisse.' Quod
ubi Caesar comperit, omnibus rebus iis confectis,
quārum rērum causā trādūcere ēxercitum constitu-
erat, ut Germānīs metum injiceret, ut Sugambrōs
ulcisceretur, ut Ubiōs obsidiōne līberāret, diēbus
omnino decem et octo trans Rhenum consump-
16
DE BELLO GALLICO.
IOI
tīs, satis et ad laudem et ad útilitatem profectum
arbitrātus, sē in Galliam recēpit, pontémque rèscidit.
20. Exigua parte aestātis reliquã, Caesar, etsī in
his locis (quod omnis Gallia ad septentriōnēs vergit)
mātūrae sunt hiemēs, tamen in Britanniam profi-
cisci contendit: quod omnibus fere Gallicis bellīs
hostibus nostris inde sumministrāta auxilia intelli-
gebat; et, si tempus anni ad bellum gerendum dê-
ficeret, tamen magno sibi usui fore arbitrābātur, sī
modo īnsulam adîsset et genus hominum perspexis-
set, loca, portūs, aditus cognovisset; quae omnia
ferë Gallis erant incognita. Neque enim temerē
praeter mercātōrēs illo adit quisquam, neque iis
ipsīs quicquam praeter ōram maritimam atque eas
regiōnēs, quae sunt contră Galliās, nōtum est. Ita-
que vocātīs ad sẽ úndique mercātōribus, neque
quanta esset insulae magnitudo, neque quae aut
quantae natiōnēs incolerent, neque quem ūsum
belli haberent aut quibus institūtīs ūterentur, neque
quí essent ad mājōrum nāvium multitudinem idō-
nei portūs, reperire poterat.
21. Ad haec cognoscenda, priusquam periculum
faceret, idoneum esse arbitrātus, Gaium Volusēnum
cum nāvī longā praemittit. Huic mandat, ut ex-
plōrātīs omnibus rēbus ad sẽ quam prīmum rcvertā-
tur. Ipse cum omnibus cōpiīs in Mórinōs proficisci-
tur, quod inde erat brevissimus in Britanniam trā-
jectus. Huc nāvēs úndique ex finitimis regionibus,
et quam superiore aestate ad Veneticum bellum
effecerat classem, jubet convenire. Interim, cōn-
I02
C. JULII CAESARIS
siliō ējus cognitō, et per mercātōrēs perlātō ad Bri-
tannos, a compluribus insulae civitatibus ad eum
lēgāti veniunt, qui polliceantur obsides dare, atque
imperio populi Romānī obtemperare. Quibus audi-
tīs, liberaliter pollicitus, hortatúsque ut in ea sen-
tentia permanerent, eōs domum remittit; et cum
iīs ūnā Commium, quem ipse Atrebátibus supera-
tīs rēgem ibi constituerat, cujus et virtutem et
consilium probabat, et quem sibi fidelem esse ar-
bitrabatur, cujúsque auctōritās in his regionibus.
magni habēbātur, mittit. Huic imperat, quas
possit adeat civitātēs; hortētúrque ut populi Rō-
mānī fidem sequantur, sêque celeriter eò ventūrum
nuntiet. Volusēnus, perspectīs regiōnibus omnibus,
quantum ei facultatis dari potuit, qui nāvī ēgredī
āc sẽ barbarīs committere nōn audēret, quïntō diē
ad Caesarem revertitur, quaeque ibi perspexisset
renuntiat.
22. Dum in his locis Caesar navium parandārum
causā morātur, ex magnā parte Morinōrum ad eum
legātī vẽnērunt, qui sẽ dễ superioris temporis còn
siliō excūsārent, quod hominēs barbarī et nostrae
cōnsuētūdinis imperītī bellum populo Romānō fē-
cissent, seque ea, quae imperâsset, factürōs pollice-
rentur. Hōc sibi Caesar satis opportunē accidisse.
arbitrātus, quod neque post tergum hostem relin-
quere volebat, ncque belli gerendi propter annī
tempus facultatem habebat, neque has tantulārum
rerum occupatiōnēs Britanniae antepōnendās jūdi-
cabat, magnum iis numerum obsidum imperat.
DE BELLO GALLICO.
103
Quibus adductis, eōs în fidem recepit. Navibus
circiter octogintā onerāriīs coāctis contractísque,
quot satis esse ad duas transportandās legiōnēs ēx-
īstimabat, quod praeterea navium longārum habê-
bat, quaestōrī, lēgātīs praefectisque distribuit. Hüc
accēdēbant octōdecim onerāriae nāvēs, quae ex eō
loco ab milibus passuum octo ventō tenēbantur,
quò minus in eundem portum venire possent: hās
equitibus distribuit. Reliquum exercitum Q. Titū
riō Sabīnō et L. Aurunculēiō Cottae lēgātīs in Me-
nápiōs, atque in eōs pāgōs Morinōrum ab quibus
ad eum lēgātī nōn vēnerant, ducendum dedit; P.
Sulpicium Rūfum lēgātum, cum eo praesidio quod
satīs esse arbitrābātur, portum tenēre jussit.
23. His constitūtīs rēbus, nactus idoneam ad
nāvigandum tempestātem, tertia ferē vigiliā solvit,
equitésque in ulteriōrem portum prōgredi et nāvēs
cōnscendere et se sequi jussit. A quibus cum paulō
tardius esset administrātum, ipse hōrà circiter diēī
quartă cum prīmīs nāvibus Britanniam attigit, at-
que ibi in omnibus collibus expositãs hostium cōpiās
armātās cōnspexit. Cujus loci haec erat nātūra,
atque ita montibus angustis mare continēbātur, utī
ex locīs superioribus in lītus tēlum adigi posset.
Hunc ad egrediendum nequaquam idoneum locum
arbitrātus, dum reliquae nāvēs eō convenirent, ad
hōram nōnam in ancoris exspectavit. Interim, lē-
gātīs tribūnísque militum convocatīs, et quae ex
Volusēnō cognôsset et quae fieri vellet ostendit,
monuitque ut reī mīlitāris ratiō, maximē ut maríti
104
C. JULII CAESARIS
mae res postularent (ut quae celerem atque instabi-
lem mōtum haberent), ad nutum et ad tempus om-
nēs rēs ab iīs administrārentur. His dīmīssīs, et
ventum et aestum ūno tempore nactus secundum,
datō signō et sublātīs ancorīs, circiter milia passuum
septem ab eo locō prōgressus, apertō āc plānō lītore
nāvēs cōnstituit.
24. At barbarī, cōnsiliō Rōmānōrum cognitō,
praemisso equitātū et essedāriīs, quō plērúmque
genere in proeliis ūtī cōnsuêrunt, reliquis cōpiīs
subsecûtī, nostros navibus egredi prohibebant.
Erat ob has causās summa difficultas, quod nāvēs
propter magnitudinem nisi in alto constitui non
poterant; militibus autem, ignōtīs locis impedītīs
manibus, magnō et gravi onere armōrum oppressīs,
simul et dē nāvibus dēsiliendum et in fluctibus con-
sistendum et cum hostibus erat pugnandum; cum
illī aut ex arido, aut paulum in aquam progressi
omnibus membris expeditīs, nōtissimis locīs, audāc-
ter tēla conjicerent, et equos insuēfactōs incitarent.
Quibus rēbus nostrī perterritī, atque hūjus omnīnō
generis pugnae imperītī, nōn eadem alacritāte āc
studio quò in pedestribus ūtī proeliīs cōnsuêrant
nītēbantur.
25. Quod ubi Caesar animadvertit, nāvēs longās,
quarum et species erat barbaris inusitatior, et mō-
tus ad ūsum ēxpedītior, paulum removērī ab onerā-
riīs nāvibus, et rēmīs incitārī, et ad latus apertum
hostium constitui, atque inde fundis, sagíttīs, tor-
mentis hostes prōpellī āc summovērī jussit; quae
DE BELLO GALLICO.
105
rēs magnō ūsuī nostrīs fuit. Nam, et navium figūrā
et rēmōrum mōtū et inūsitātō genere tormentōrum
permōtī, barbarī çōnstitērunt, ac paulum modo pe-
dem retulerunt. Atque nostrīs mīlitibus cunctanti-
bus, maximē propter altitudinem maris, qui decimae
legiōnis aquilam ferebat, contestātus deōs ut ea rēs
legiōnī fēlīciter ēvenīret: Dēsilite, inquit, mīlitēs,
nisi vultis aquilam hostibus prōdere: ego certē meum
rei públicae atque imperātōri officium praestitero.
Hōc cum voce magna dixisset, sẽ ex nāvī prōjēcit,
atque in hostes aquilam ferre coepit. Tum nostri,
cohortātī inter sē, nē tantum dedecus admitteretur,
ūniversī ēx nāvī dēsiluērunt. Hōs item ex proxi-
mīs prīmīs nāvibus cum conspexissent, subsecūtī
hostibus appropinquarunt.
26. Pugnātum est ab utrisque acriter. Nostrī ta-
men, quod neque ordinēs servare neque firmiter
insistere neque signa subsequi poterant, atque alius
aliā ēx nāvī, quibuscúmque signīs occurrerat, sẽ ag-
gregabat, magnopere perturbabantur; hostēs vērō,
nōtīs omnibus vadīs, ubi ex litore aliquos singu-
lārēs ēx nāvī ēgredientes conspexerant, incitātīs
equīs impedītōs adoriebantur, plūrēs paucōs cir-
cumsistēbant, alii ab latere aperto in universōs
tēla conjiciebant. Quod cum animadvertisset Cae-
sar, scaphas longārum nāvium, item speculatōria
nāvigia mīlitibus complērī jussit, et quōs lābōrantēs
conspexerat, his subsidia submittebat. Nostrī si-
mul in aridō constiterunt, suis omnibus consecutīs,
in hostes impetum fēcērunt, atque eōs in fugam de-
5*
106
C. JULII CAESARIS
derunt; neque longius prosequi potuērunt, quod
equitēs cursum tenere atque insulam capere nōn
potuerant. Hoc unum ad pristinam fortunam Cae-
sarī defuit.
27. Hostēs proelio superātī, simul atque sẽ êx
fugā receperunt, statim ad Caesarem lēgātōs dē
pāce mīsērunt; obsidēs datūros quaeque imperâsset
factūrōs esse polliciti sunt. Ūnā cum hīs lēgātīs
Commius Atrebās vēnit, quem suprā dēmonstrāve-
ram a Caesare in Britanniam praemissum. Hunc
illī ē nāvī ēgressum, cum ad eōs ōrātōris modō Cae-
saris mandāta deferret, comprehenderant atque in
vincula conjecerant: tum, proelio facto, remīsē-
runt; et in petendā pāce ējus rei culpam in multi-
tüdinem contulerunt, et propter imprudentiam ut
ignosceretur petīvērunt. Caesar questus, quod, cum
ultrō in continentem lēgātīs missīs pācem ab sẽ pe-
tîssent, bellum sine causa intulissent, ignoscere im-
prudentiae dixit, obsidésque imperavit; quōrum
illī partem statim dederunt, partem ex longinquiōri-
bus locis arcessītam paucīs diēbus sēsē datūrōs dixē-
runt. Interea suōs remigrare in agrōs jussērunt,
principésque úndique convenire, et sẽ cīvitātésque
suās Caesarī commendare coeperunt.
28. His rēbus pāce confirmātā, post diem quar-
tum quam est in Britanniam ventum, nāvēs octō-
decim, de quibus suprā dēmōnstrātum est, quae
equitēs sustulerant, ex superiōre portū lēnī ventō
solvērunt. Quae cum appropinquarent Britanniae
et ex castrīs viderentur, tanta tempestās subitō
DE BELLO GALLICO.
107
coörta est, ut nulla earum cursum tenere posset;
sed aliae eōdem, unde erant profectae, referrentur,
aliae ad inferiorem partem insulae, quae est propius.
sõlis occāsum, magnō suĩ cum periculo dējiceren-
tur; quae tamen, ancorīs jactīs, cum fluctibus com-
plērentur, necessāriō adversā nocte in altum prō-
vectae continentem petiērunt.
29. Eadem nocte accidit ut esset lūna plēna, qui
diēs marítimōs aestūs maximōs in Ōcéanō efficere
cōnsuevit, nostrísque id erat incognitum. Ita unō
tempore et longās nāvēs, quibus Caesar exercitum
transportandum cūrāverat, quäsque in aridum sub-
duxerat, aestus complēverat; et onerāriās, quae ad
ancoras erant dēligātae, tempestas afflictābat, neque
ulla nostrīs facultās aut administrandī aut auxili-
andī dabātur. Compluribus nāvibus fractīs, reli-
quae cum essent-fūnibus, ancorīs reliquísque armā-
mentīs āmīssīs-ad nāvigandum inutilēs, magna (id
quod necesse erat accidere) tōtius exercitus pertur
bātiō facta est. Neque enim nāvēs erant aliae, qui-
bus reportări possent; et omnia déërant quae ad
reficiendās nāvēs erant ūsuī; et, quod omnibus cōn-
stābat hiemārī in Galliā oportere, frumentum hīs in
locīs in hiemem prōvīsum nōn erat.
30. Quibus rebus cognitīs, principes Britanniae,
qui post proelium ad Caesarem convenerant, inter
sẽ collocūtī, cum equites et nāvēs et frumentum
Rōmānīs déësse intelligerent, et paucitātem mīli-
tum ex castrōrum exiguitate cognoscerent, quae
hōc erant etiam angustiora, quod sine impedimen-
108
C. JULII CAESARIS
tīs Caesar legiōnēs transportāverat,—optimum factū
esse duxerunt, rebellione factă, frumento commeã-
túque nostrōs prohibere, et rem in hiemem prōdū-
cere; quod his superātīs, aut reditu interclūsis,
nēminem posteă belli inferendi causă in Britanniam
trānsitūrum confidebant. Itaque rursus conjūrā-
tiōne factă, paulatim ex castrīs discedere ac suōs.
clam ex agrīs dēdūcere coepērunt.
31. At Caesar, etsī nōndum eōrum consilia cog-
nōverat, tamen et ex ēventū nāvium suārum, et ēx
eō quod obsidēs dare intermiserant, fore id quod
accidit suspicabatur. Itaque ad omnes cāsūs sub-
sidia comparābat. Nam et frumentum ex agris
quotidie in castra conferebat, et quae gravissimē af-
flictae erant nāvēs, eārum materiā atque aere ad
reliquas reficiendās ūtēbātur; et quae ad eas rēs
erant ūsuī ēx continenti comportārī jubēbat. Ita-
que cum summō studiō ā mīlitibus administrārētur,
duodecim nāvibus āmīssīs, reliquis ut navigārī com-
modē posset effecit.
32. Dum ea geruntur, legiōne ex consuētūdine
ūnā frümentātum missã, quae appellābātur septima,
neque ulla ad id tempus bellī suspiciōne interpositā,
-cum pars hominum in agrīs remaneret, pars etiam
in castra ventitāret,-ii qui pro portis castrōrum in
statiōne erant Caesarī nuntiavērunt pulverem mājō-
rem quam cōnsuētūdō ferret in ea parte vidērī,
quam in partem legio iter fecisset. Caesar, id quod
erat suspīcātus, aliquid novī ā barbarīs initum cōn-
siliī, cohortēs quae în statiōnibus erant sēcum in
-
DE BELLO GALLICO.
109
eam partem proficiscī, ex reliquīs duās īn statiōnem
cohortēs succedere, reliquas armārī et confestim
sēsē subsequi jussit. Cum paulo longius à castrīs
processisset, suōs ab hostibus premi, atque aegrē
sustinere, et confertă legiōne ex omnibus partibus
tēla conjici animadvertit. Nam quod, omnî êx re-
liquis partibus dēmessō frūmentō, pars ūna erat
reliqua, suspicātī hostēs hūc nostros esse ventūrōs,
noctū īn silvās dēlituerant; tum dispersōs, dēpositīs
armis, in metendo occupatos, subito adorti, paucis
interfectis, reliquos incertis ordinibus perturbāve-
rant, simul equitātū atque essedīs circumdederant.
33. Genus hoc est ex essedīs pugnae. Prīmō per
omnēs partēs perequitant, et tēla conjiciunt, atque
ipsō terrōre equōrum et strepitū rotārum ordinēs
plĕrúmque perturbant; et cum se inter equitum
turmās īnsinuāvērunt, ēx essedīs dēsiliunt, et pedi-
bus proeliantur. Aurīgae interim paulatim ex proe-
liō excedunt, atque ita currus collocant, utī sī illī ā
multitudine hostium premantur, expeditum ad suōs
receptum habeant. Ita mobilitātem equitum, sta-
bilitātem peditum in proeliīs praestant; ac tantum
ūsū quotīdiānō et exercitātiōne efficiunt, utī in dē-
clīvī āc praecipitī locō incitātōs equōs sustinēre, et
brevī moderārī āc flectere, et per tēmōnem percur-
rere, et in jugō insistere, et se inde in currūs citis-
sime recipere consuêrint.
34. Quibus rebus, perturbātīs nostrīs nōvitāte
pugnae, tempore opportunissimo Caesar auxilium
tulit: namque ejus adventù hostes constiterunt,
A
IIO
C. JULII CAESARIS
nostrī sē ēx timōre recēpērunt. Quo factō ad la-
cessendum et ad committendum proelium aliēnum
esse tempus arbitrātus, suo sẽ loco continuit, et
brevi tempore intermissō in castra legiōnēs reduxit.
Dum haec geruntur, nostris omnibus occupātīs, qui
erant in agrīs reliqui discessērunt. Secutae sunt
continuos complūrēs dies tempestātēs, quae et nos-
trōs in castrīs continērent, et hostem ā pugnā pro-
hiberent. Interim barbari nuntios in omnes partēs.
dīmīsērunt, paucitatémque nostrōrum mīlitum suïs
praedicāvērunt, et quanta praedae faciendae atque
in perpetuum sui liberandī facultās darētur, sī Rō-
mānōs castrīs expulissent, dēmōnstrāvērunt. His
rēbus, celeriter magna multitudine peditātūs equi-
tātúsque coäctă, ad castra vēnērunt.
35. Caesar, etsi idem quod superioribus diebus
acciderat fore videbat,-ut, si essent hostēs pulsī,
celeritate periculum effugerent, tamen
tamen nactus
equitēs circiter trīgintā, quōs Commius Atrebās (dē
quo ante dictum est) secum transportaverat, legiō-
nēs in aciē prō castrīs cōnstituit. Commissō proe-
liō, diutius nostrōrum militum impetum hostes ferre.
nōn potuērunt, ac terga vertērunt. Quōs tantō
spatiō secūtī, quantum cursū et vīribus efficere po-
tuērunt, complūrēs ēx iīs occīdērunt; dēïnde omni-
bus longe latéque aedificiis incēnsīs, sẽ in castra
recēpērunt.
36. Eōdem die lēgātī ab hostibus missī ad Caesa-
rem dē pāce vēnērunt. His Caesar numerum obsi-
dum, quem anteā imperāverat, duplicavit, eósque
DE BELLO GALLICO.
III
in continentem addūcī jussit; quod, propinquã diē
aequinoctii, înfirmis nāvibus hiemī nāvigātiōnem
subjiciendam non existimabat. Ipse, idoneam tem-
pestātem nanctus, paulo post mediam noctem nāvēs
solvit; quae omnes incolumēs ad continentem per-
vēnērunt: sed ex iīs onerāriae duae eōsdem quõs
reliqui portus capere non potuerunt, et paulō înfră
dēlātae sunt.
37. Quibus ex navibus cum essent expositi mīli-
tēs circiter trecenti, atque in castra contenderent,
Mórini, quos Caesar in Britanniam proficiscēns pā-
cātōs relīquerat, spē praedae adductī, prīmō nõn ita
magnō suōrum numero circumstetērunt, ac, sī sēsē
intérfici nōllent, arma põnere jusserunt.
Cum illi,
orbe factō, sēsē defenderent, celeriter ad clamōrem
hominum circiter mīlia sex convenerunt. Quā rē
nuntiātā, Caesar omnem ex castrīs equitātum suīs
auxiliō misit. Interim nostri militēs impetum hos-
tium sustinuērunt, atque amplius hōrīs quattuor
fortissime pugnāvērunt, et paucis vulneribus accep-
tīs complūrēs ex his occīdērunt. Posteā vērō quam
ēx
equitatus noster in conspectum venit, hostēs abjec-
tīs armis terga vertērunt, magnúsque eōrum nume-
rus est occisus.
38. Caesar posterò die T. Labiēnum lēgātum,
cum iīs legiōnibus quas ex Britannia reduxerat, in
Mórinos, qui rebellionem fecerant, misit. Qui cum,
propter siccitātēs palūdum, quò sẽ reciperent nōn
haberent (quō superiore annō perfugio fuerant ūsī),
omnes ferē in potestatem Labiēnī pervēnērunt.
II 2 C. JULII CAESARIS DE BELLO GALLICO.
At Q. Titūrius et L. Cotta lēgātī, quî in Menapiō-
rum fīnēs legiōnēs duxerant, omnibus eorum agrīs
vastātīs, frumentis succīsīs, aedificiis incensīs, quod
Menápiĩ sẽ omnēs in dēnsissimās silvās abdiderant,
së ad Caesarem receperunt. Caesar in Belgis om-
nium legiōnum hiberna constituit. Eō duae om-
nīnō cīvitātēs ēx Britannia obsidēs mīsērunt, reli-
quae neglexerunt. His rebus gestis, ex litteris
Caesaris dierum vīgintī supplicātiō ā senātū dēcrēta
est.
C. JULII CAESARIS
COMMENTARII
DE BELLO GALLICO
NOTES ON BOOK FIRST
NOTES.
LEADING
MODERN
AUTHORITIES.
BOOK FIRST.
CAMPAIGN AGAINST THE HELVETII (1.-XXX.)—AGAINST
ARIOVISTUS (XXX.-LIV.), B.C. 58—a.u.c. 696.
AM. THIERRY,
MOMMSEN,
MERIVALE,
Histoire des Gaulois.
History of Rome.
History of the Romans.
THE HELVETIAN WAR (April-June).-The Helvetii were
the most eastern of the Gallic tribes, and therefore the most exposed
to the attacks of the Germans, from whom the Rhone alone separated
them. Shut in, too, between the Alps and the Jura, their popula-
tion was fast outgrowing the provision afforded by the scanty soil
and pasturage of their mountain valleys. They were thus attracted
to Gaul by various motives, and urged beside by the personal am-
bition of their leader, Orgetorix, who hoped to revive the earlier
monarchies of Gaul in the interest of its leading chiefs. So unstable
was all national life beyond the limits of the empire, that tribes and
nations changed their homes almost as readily as an army changes
its encampment. The Helvetii prepared for their migration with
unusual care. For two years they were busy in raising grain, col-
lecting means of transportation, and securing allies among neighbors
threatened, like themselves, with a German invasion. Orgetorix's at-
tempted usurpation of royal power cost him his life, but his plan for
the nation was not interrupted. Late in March of the year 58, the
whole people, numbering, as they claimed, 368,000, assembled on
the banks of the Rhone near Geneva. So great a migration of a
I
:
2
NOTES.
}
warlike race could not fail to awaken the apprehensions of the Roman
authorities for the tranquillity of the province. Caesar, the procon-
sul, appeared suddenly on the south bank of the river to oppose their
proposed march by the easier route through Roman territory. Under
cover of negotiation Caesar gained time to assemble the soldiers of
the legion stationed in Farther Gaul, and to cast up defenses which
the Helvetii tried in vain to storm. Forced to make their way by
the difficult route through the passes of the Jura, the Helvetii made
slow progress. Caesar meanwhile, in April, swiftly recrossed the
Alps, enrolled two new legions in Hither Gaul, and called out
three from remote winter-quarters near the Adriatic. With these
forces early in June he was again in Gaul, in time to hear the ap-
peal of the Aedui, whose lands the Helvetii were ravaging. As
allies of Rome the Aedui were formally entitled to protection as far
as the interest of the province permitted, and in this case Caesar
considered the province itself ultimately threatened. He therefore
did not hesitate to cross the frontier of the Rhone, which even
Marius had not done before. Overtaking the Helvetii at the,pas-
sage of the Arar, before the last canton had crossed the river he cut
off at one blow nearly one-fourth of their whole force. Two weeks
later came the main engagement, in which, after a desperate resist-
ance, the Helvetii were utterly defeated, leaving nearly half their
number dead upon the field. The survivors, scarce a third of their
original number, cut off from all supplies and at Caesar's command
denied assistance by the Gauls, could only surrender at discretion,
happy in meeting no worse fate than to return to Switzerland, re-
build their ruined towns, and guard under Rome the frontier of the
upper Rhine against the Germans. One town only on Lake Leman
Noviodunum (Nyon) the Romans made a colony, to serve as a fron-
tier fortress, under the name of Julia Equestris.
GAI IULI
CAESARIS
COMMENTARII. Historical
Sketches of Caius Julius Caesar.-Caius is the more cor-
rect spelling, Gaius the pronunciation. The older charac-
ter C is used for both forms "to the latest times." The
Julian Gens on its patrician side was one of the oldest in
Rome. A Julius was concerned in the story of Romulus.
NOTES.
3
:
The family came to Rome at the destruction of Alba
Longa. Caesar, probably from the same root as caesaries,
the hair of the head. Family names were generally based
on some personal peculiarity. "The house from which
Caius Caesar sprang could boast of more than one con-
sulship and a large share of other public honors."-Meri-
vale. For Roman names, see A. & G., p. 36.—Dict. of
Antiq., Art. Nomen.
Commentarii, from commentārī, an intensive form of
comminisci, to think of something on every side; root, MEN;
found also in mind and remember. The word was first
an adjective belonging to liber, book understood, then
note-book, notes; as a title it occurs chiefly in histories, in-
dicating those slightly sketched, or memoirs; with Caesar
each one tells the story of one year. Hirtius, one of
Caesar's devoted adherents, in introducing his continua-
tion of the Gallic War, says "it was published lest in-
formation on matters of so great importance should be
wanting to historians:" though sketches, he states they
are allowed by all to excel the elaborate compositions of
other writers. "The faultless style of the work others
may admire, we know beside with what ease and rapidity
he accomplished it." Cicero, who said of his age that
there was no such thing as Roman historical composi-
tion,” acknowledged that after Caesar no room remained
for a historian in that field. It is understood that the
books of the Gallic War were published at one time, as
a vindication of the conquest; probably in 51, when
Caesar was summoned to Rome to answer for his con-
duct. Others, of whom Long is one, maintain that they
were written during the campaigns; the freshness of
the style, the very inconsistencies, as they seem to us
CC
4
NOTES.
now, indicate that Caesar wrote on the spot, or when
the memory of the thing was fresh."
ce
I. Gallia. . omnis: all beyond Roman territory in dis-
tinction from Keltic Gaul alone. The position of omnis
gives it emphasis. Galli was also used for the Kelts
alone, and for all the tribes beyond the province.-Galli
appellantur: ad; PEL, drive. (1. appell-, 2. appellav-,
3. appellat-), address, name. According to Thierry, the
Greek colonists in Gaul learned two native names which
they rendered Galās and Galātes, or, by contraction, Kel-
tai, supposing them to be the same. In fact, the latter
was only a local name belonging to tribes north of the
Garonne, by the Greeks, however, applied loosely, not
only to all Gaul but to Keltic settlements everywhere,
e. g., Galatia in Asia Minor. The other term was a deri-
vative from Gādhel, later Gâl, the old name of the race,
of mythic origin, still known to us in Gael and in Argyle.
Moberly quotes Zeuss, who explains it as meaning battle.
It was so transformed in Gallus, the Latin rendering of
Talas, that the Kelts, who had also another root, gall,
a stranger, failed to recognize it; hence says Caesar
nostra Galli appellantur. (Thierry, Introd.) By a simi-
lar error the Romans applied the Epirote-name Пpainot
to all Hellenes, and the Saracens called all Europeans
Franks.
Οι
Aquitani. These tribes belonged to the ancient Ibe-
rian race, dispossessed in part by the first Keltic migra-
tion. The native tribes of the province were also Iberians.
-Belgae. The root of this name appears in the forms
Bolg, Volg, Volc; so Volcae-Tectosages of Book VI.
The name Belgae is thought by Zeuss to mean war-
(6
-
NOTES.
5
riors." (Moberly.) Thierry considers it a local name of
a military confederation belonging to the later or Kymric
branch of the Keltic race, as the Gauls to the elder
branch, which occupied Western Europe as early as 1600
B. C.-divisa: dis, apart; VID, separate.-incolunt: in;
COL, dwell, cultivate. (1. incol-, 2. incclu-, 3. —.)
lingua; tongue: in Aquitania, the Basque or Iberian ;
in Gaul proper, the Keltic; among the Belgians, the Kym-
ric, or a mixed dialect of Kymric and German. Caesar
regarded them as Germans, since they came from a Ger-
man district, and had admitted German colonists among
them. Local names, however, in Belgica have the Keltic
endings, dunum,-briva. The laws of a Belgian tribe, re-
cently found, are written in a language akin to Irish.
(Words and Places, p. 158.) St. Jerome, too, found the
languages spoken in Treves and in Galatia nearly the
same. (Thierry, i. 42.) "The Treveri and Nervii in their
eager claim to a German origin are very ambitious, as if
by this pride of birth they shut themselves off from com-
parison with the Gauls in unwarlike inertness and in ap-
pearance." (Tac. G. 28.)-institutis: institu- (in, statu-),
set-in-order; STA, stand; regulations, manners and cus-
toms-legibus: LEG, gather, collect in one's glance, read;
lex, that which is read, i. e., in a popular assembly to be
voted upon here it signifies fixed national traditions, or
the decrees passed by acclamation in the popular assem-
blies.
Compare in Northern Europe the order of national
settlements with their relative geographical positions from
west to east. The Iberians in Spain, later, in historic
times, the Kelts, Germans, Slaves.-differunt: dis, apart;
FER, bear, carry. (1. fer-, 2. tul-, 3. lāt-.)
6
NOTES:
flumen: FLU, flow.-Garumna, Matrona, Sequana; the
Garonne, the Marne, and the Seine; the two last form
one boundary, hence dividit.
fortissimi: FER, bear, endure; hence fortis, much en-
during; strong; brave: fortior, stronger.-cultu: COL,
cultivate the ground, hence, all externals of civilization.—
humanitate : humānus, homo, a human being, hence, men-
tal and moral culture.-provinciae (?): pro, before; vinc,
conquer, VIC- (Etymology of provincia uncertain, as indi-
cated by the question mark).-longissime (superlative):
longe, far; longius, farther.-minime; minus, less;
parve, little; verbal root MIN, lessen.-mercatores: mercā-,
trade; merx, thing that brings gain, merchandise; mer,
earn.—commeant: (1. commeã-, 2. meāv-, 3. meãt-): com,
the old form of the preposition cum, often has simply
an intensive force; mea, go much. These were traders
from Marseilles or Italy.
..
The province of Gaul," said Cicero ten years before, swarms
with merchants, is full of Roman citizens. No Gaul contracts any
business without a Roman, no penny changes hands without the
account books of the Romans." (Cic. de Font.) Trade and com-
merce paved the way for conquest.
The wine trade to Gaul was a
mine of gold to the Italian merchant. Costly horses were the de-
light of Gallic nobles. As the traffickers in fire-water and the
squatters led the way in the occupation of N. America, so these
Roman wine-traders and landlords paved the way for the future
conqueror of Gaul." (Momm. iv. 281.) Trade naturally followed
the great rivers of Gaul, west of the Belgians.
"
"C
The small numbers in translation that show the English order are meant gener-
ally to cover all the words bracketed, but sometimes a phrase has to be divided
in English.
effeminandos: ex; fémina. (Roby, 1374. A. and G.,
pp. 209–212, par. 300.)—pertinent (1. pertinē-, 2. tïnů-,
NOTES.
7
3. tent-): per, wholly; TEN, hold-here, in the figura-
tive sense, pertain.-important (1. importa-, 2. portāv-, 3.
portāt-): in, into; portā-, carry.-Germanis, men of war:
incolunt (1. incŏl-, 2. colă-, 3. -): in signifies presence
in a place. COL, cultivate the ground.-continenter: com,
together; těně-, hold—hence, without break.--gerunt (1.
gĕr-, 2. gess-, 3. gest-): GER, carry; manage; conduct; wage
—generally used figuratively.—praecedunt (1. praecēd-, 2.
cess-, 3. cess-): prae, before; CĚD, go.-virtute: vir, a man,
hence manliness; valor.-quotidianis: quot, how many,
every; diēs, day-contendunt (1. contend-, 2. tend-, 3.
tent-): com, intens.; TEND, stretch with one's might; exert
one's self for.—prohibent (1. prohibē-, 2. hîbü-, 3, hìbit-):
pro, before; HABE-, hold, hence, hold in front or before one;
hold off; keep at arm's length. Notice the contrast be-
tween suis, ipsi and eos, eorum.
The Helvetians, the most easterly of Keltic clans, and last in
their westward migrations, had been driven some time before from
their homes in the Black Forest across the Rhine by the German
hordes pressing west. They had joined the Cimbri in their invasion
of Italy, B.C. 107, but escaping their defeat, re-occupied Switzer-
land.
Eorum, i. e., hi omnes, Belgians, Aquitanians and Kelts;
the people named instead of their land.-obtinere: ob,
against; TEN, hold--to hold in spite of opposition—dictum
est (1. dic-, 2. dix-, 3. dict-): DIC, say.-capit (1. cap(i)-, 2.
cēp-, 3. capt-): CAP(1), take, as in the English phrase 'takes
its rise.-attingit (1. atting-, 2. tig-, 3. tact-), ad, to;
tang, touch.-ab Sequanis: ab, originally from, here in-
dicates a part, a district, derived from the use in the
line below, ab extremis finibus. The Eastern Kelts or
M
8
NOTES.
Kymry had not yet driven the Gauls entirely from the
Rhine.
Rhenum: This great river was long the boundary between Kelts
and Teutons. Caesar made it the frontier of the Empire, and by
giving the German settlers already in Gaul lands west of the Rhine,
he made them guardians of the border against their kindred tribes
in Germany. Notice how the Gauls were being hemmed in, on
the lower and in part on the upper Rhine by the Germans, also on
the south by the Romans, who had not only recovered Northern
Italy, conquered by the Gauls three hundred years before, but had
become masters of Southern Gaul, in Caesar's narrative the Prov-
ince par excellence, modern Provence.
vergit (1. verg-, 2., 3. —). This verb has only the
first stem.--septentriones: septem, seven; triōnēs, oxen
-the constellation Ursa Major or Minor.
Trio (TER, rub, crush) is an old Latin word for an ox employed in
tilling the ground. So Charles Wain, of the North, by one reading
the Churl's or countryman's wagon. According to Max Müller,
however, septem means the seven stars, from Sans. strio, scatter, as
stars the light.
By this the northern wagoner had set
His seven-fold teme behind the steadfast starre
That was in ocean waves yet never wet.
SPENSER, I. 2, I.
extremis finibus, i. e., farthest from Rome.—oriuntur (1.
ori-, 3. ort-): dep. This verb is one of a class called de-
ponent, because they lay aside the active form and passive
meaning. Many seem to have been once reflexive. They
have of course only the stems of the passive voice. OR,
rise, generally used of the sun, rivers, etc.-pertinent:
per, through; TEN, hold, hence, extend to; reach, here
literal, as figurative in first instance.-spectant (1. spectā-,
NOTES.
2. spectāv-, 3. spectāt-): an intens. from spec(i), look at ;
hence, gaze, face. Compare vergit-they look as the
land slopes and the rivers flow. So in Lycidas:
M
'Where the great Vision of the guarded Mount
Looks toward Namancos and Bayona's hold.'
ad Hispaniam, near to Spain. So in c. 7, pontem ad Ge-
nevam. 'At' or 'near' is a derived meaning of ad.-
occasum; from verbal root cĂD, fall.
II. Apud Helvetios. The position of this phrase marks
the introduction of the special subject of this book—the
Helvetian War. Nobilis, high-born, from root of nosc-,
know; hence, well-known, distinguished by birth or high
office. Nobilis, dives and dis, rich, are the positive forms
of the adjectives.-Orgetorix, "king of a hundred moun-
tains" (Thierry), or from orgiat, slayer, and rig, a king.
(Moberly, from Zeuss.)
Marco Messālā et Marco Pisone Coss., i. e., three years
before, B.C. 61, when Caesar was in Spain.-consulibus,
probably from same root as verbal consul, consult; hence,
counselor.-Coss. is the usual abbreviation for consuls, not
frequent till third century A.D. Cos. was the older form.
The year was usually designated by the names of the
consuls, but reckoned from the founding of Rome, 753
B.C., in this case A. U. C. 692 (i. e., anno urbis conditae, in
the year of the city founded, 692).—regni, rēx, king; reg,
rule.-inductus: in, into; duc, lead.-conjurationem : com,
together; jür, swear; hence, a swearing together, used
often in a bad sense, a conspiracy whose members bound
themselves by mutual oaths; distinct from conspiratio,
which expresses rather harmonious action.-nobilitatis,
the state or rank of the nobiles, a class term primarily.-
P
10
NOTES.
fecit (1. făc(i)-, 2. fec-, 3. fact-): FAC, cause to be; hence,
do; make.
In the Keltic clan-constitution, towns had no political import-
ance. The great families combined in their hands financial, mili-
tary, and political ascendency. They monopolized the leases of
the profitable rights of the State. They forced the freemen, op-
pressed by debt, to surrender their freedom, first, de facto as debt-
ors, then de jure as bondmen, whom they armed at their own cost.
Thus they were able to defy the State, and form leagues with nobles
of other clans. The law of the sword prevailed, and freemen sought
as clients from the nobles the protection the State was powerless to
give. (Mommsen, B. 5.)
-civitati, like nobilitas, a class term, the state of a citi-
zen, civis; hence, political community, the State.
In politics the Gauls never advanced beyond the cantonal consti-
tution, unlike the Greeks and Romans, whose cities were early the
centres of political life, of which citizenship was the moving princi-
ple. The popular assembly held the supreme authority (imperium);
even the prince was largely bound by it. National unity was un-
known, till the idea was partially developed of necessity in the wars
with Rome. ((
Leagues arose, but there was no leading canton for
all Gaul; no tie, however loose, combining the nation as a whole.”
(Mommsen, B. 5. See also, Merivale I. 219, and Michelet, Hist. of
France, B. 1. ad fin.)
-persuasit (1. persuādē-, 2. suās-, 3. suas-): per implies
that he not only urges but gains his point; suādē: urge,
advise. Orgetorix could not command in this matter, he
gains by means of urging on them. The direct object of
Orgetorix's persuasion is expressed by the clause ut.
exirent.―civitati, by its form names the persons on
whom he exerted his influence to this end, viz., to go
out from their country. The personal relation is that
of our English phrase, prevailed on them to go. It is a
NOTES.
I I
•
frequent construction, see eis persuasit below.—exirent
(1. éxÏ-, 2. i- or iv-, 3. it-): ex, out-of; ī, go.—ēxeo, I go
out. Notice the different construction of the two clauses
following persuasit, one denoting purpose, ut . . . exirent,
the other an assertion, perfacile esse imperio potiri.
-potiri (1. poti-, 3. potit-), dep. The phrase imperio po-
tiri is substantive, subject of esse.-potiri, "make one's
self powerful with." (Roby, 1226.)-praestarent (1. prae-
stā-, 2. stit- (stāv-), 3. stit- or stat-): prae, before; stā-,
stand; hence, stand before; excel.
Id, i. e., ut
exirent,-loci natura, by what or
how held in.-continentur, cf. continetur above.-latis-
simo. This form, the superlative, is used to express not
only the highest, but often any high degree of the quality.
-una ex parte, and the two next clauses qualify contin-
entur, indicating the place, as flumine, monte, lacu, the
instruments of the verb's action.-provinciam :
The valley of the Rhone and its tributaries, or at the north, its
south side, formed the great part of the Province. The Alps on the
east in three ranges from south to north, Maritine, Cottian, and
Gaiian, formed a wall between the Province and Cisalpine Gaul, as
far north as Mt. Blanc and the St. Bernard, whence the valley of the
Arve leads straight to Geneva, then the N. E. corner of the Pro-
vince. The Rhone formed the northern boundary to Lugdunum
(Lyon), beyond which the Cevennes formed the natural limit of the
Province as of the Rhone basin. After the Gallic conquest the
Rhine from Mt. St. Gothard to the sea became the eastern boundary.
fiebat (1. fi-, 3. fact-): FI, be; become. In the Present
stem this verb serves as passive to facere, from which
in 3d stem the rest of the verb is formed. It is called
semi-deponent.-fiebat ut . . . possent; clause of re-
sult. What was coming about? Notice the force of
the imperfect tense in fiebat, afficiebantur, arbitrabantur.
12
NOTES.
-minus late
minus facile, i. e., than they would
have liked; the second clause is often omitted when
clearly implied.-vagarentur (1. vagā-, 3. vagat-), dep.-
possent: pos-sum; pot-ui; posse (pot-esse)-from potis,
able, and esse, be.-bellandi: bellare, to fight, a verbal
noun.―afficiebantur: ad; fac.-belli atque fortitudinis, a
contrast, bellum, war, external action-fortitudo, character,
inward strength, so distinguished also from virtus, energy
of action.
•
"Fortitudo animi affectio, tum in adeundo periculo et in labore
ac dolore patiens, tum procul ab omni metu." (Cic. Ramshorn.)
A
angustos, pro multitudine, etc.-considering these too
narrow, the context implies.-habere (1. habe-, 2. habŭ-,
3. habit-): HAB, have.--arbitrabantur (1. arbitrā-, 3.
arbitrāt-), dep.-milia passuum ccxl.
The actual measurement is about 200 × 140 miles. The Roman
mile was some four hundred feet less than the English, but Caesar
spoke of course from report in general terms.
III. adducti: led to; not so strong a term as inductus
above.—auctoritate: auctor, producer; augē, produce, in-
crease; 'authority by which we exercise influence with
others.' (Ramshorn.)-permoti: per; move; move: the pre-
fix per has an intensive force.-constituerunt (1. constitu-,
2. constitu-, 3. constitut-): com, statuo; STA; cause to,
stand; determine; com implies concerted action, and this
modification of the root sta a causative force.-pertin-
erent fig. as in c. I.; pertained as the H. thought.-
comparare (1. compara, 2. -parāv-, 3. -parāt-): com, pară:
com, intens., implies completeness of preparation.-profici-
scendum: pro; fac; to begin to make forth: the letters sc
added to the root make it mean beginning and increase
of the action named.
NOTES.
13
--jumentorum; noun for jugmentum, from the verb
jung, yoke; hence an animal yoked for drawing, as armen-
tum, for ploughing.-carrorum; a Keltic root Latinized;
"the Gallic four-wheeled wagon, for baggage of war."
(Ramshorn.)-co-emere: (1. co-em-, 2. em-, 3. empt-); com;
em, buy.-quam maximum numerum: an elliptical ex-
pression for the superlative; in full, tam magnum quam
maximum potest,—as great as the greatest can be. That
is the greatest possible number; 'quam with superlative
may be rendered the very.' (Hanson.)--suppeteret; (1.
suppet, 2. petiv, (peti), 3. petit-); sub; pet, come near,
hence be at hand: PET, seek, ‘suppetere means literally to
come up to, as, utinam dictis facta suppetant,' probably
-pacem et amicitiam: not peace alone but a league of
amity implying possible assistance.-confirmare: (1. con-
firmā-, 2. firmāv-, 3. firmāt-), make strong.
conficiendas: com; fac: do thoroughly. See c. I. effemi-
nandos.-biennium; bis, annus, a two years' space.-lege:
by a formal vote of the tribe in the assembly.—deligitur:
(1. dēlig-, 2. lēg-, 3. -lect-), choose out from.-legationem :
legā- (? lex); to appoint by law, hence the act of sending an
envoy, an embassy.-suscepit: sub; capi: undertake, take on
one's shoulders. Notice the force of sub in the figure.
sibi: takes on himself the office of envoy, or goes in per-
The pronoun is used for emphasis.
son.
Regnum. Many of the noble families had been royal
houses not long before. The effects of the struggle which
displaced them were still felt, and the popular feeling
against any counter-revolution was intense.-amicus, an
honorary title, conferred by the Senate alone. The sena-
tus consultum was employed in political crises to confer
absolute power on the Consul or Dictator, ne quid res-
(4
4
14
NOTES.
publica detrimenti capiat." The highest honors of the
State were conferred by formal vote (Lex) of both Se-
natus and Comitia and entitled S. P. Q. R. Senatu
Populoque Romano.-sua refers to the subject, Casticus.
-occuparet (1. occupă-, 2. cupāv-, 3. cupât-): CAP(i),
take; ob not significant.-Dumnorigi-Divitiaci.
These brothers were leaders of the rival parties, which divided
Central Gaul; Dumnorix of the aristocracy who favored a return to
hereditary monarchy: Divitiacus of the Druid and popular party
of the large towns supporting elective magistrates. His name is
probably a Druid title. He had been in Rome, and was devoted
to Caesar. The Edui were at the head of this popular party, as
the Arverni and Sequani were of that of the military chiefs. The
Druid had been able to resist the old spirit of clanship, only by
favoring the establishment of a free population in the towns whose
chiefs were at least elective like the Druids.
Here began the
long enmity between Burgundy (the Ædui) and Franche Comté
(the Sequani). (Michelet, B. I. 2.) "This rivalry not only divided
the most powerful clans, but spread into every dependent tribe,
every village, even into every house.
As Hellas exhausted
its strength. in the internal strife of the Athenian and Lace-
demonian factions in every community, so the rivalry of Edui and
Arverni with its repetition on a smaller and smaller scale destroyed
the Keltic people." (Mommsen, iv. 276.)
"
Conaretur (1. cōnā-, 3. conāt-), dep.-principatum, pre-
eminence, not official, but due to birth, wealth and per-
sonal influence.-idem, i. e., regnum occupare.―filiam
dat (1. da-, 2. ded-, 3. dat-). These intermarriages helped
largely to secure an approach to unity in the aristocratic
party, which their rivals never attained.
Factu-verbal noun (facere)-limits perfacile, but is not
essential, cf. c. II. perfacile esse.-perficere: per; fac(i);
the third use of this root in the clause.-obtenturus esset
(obtinere). This form gives Orgetorix's opinion, not Cae-
NOTES.
15
sar's. Notice quin. . possent, after the verbal form
of doubt, esse dubium.—plurimum possent, could exercise
the greatest influence; could accomplish most-concili-
aturum (1. concilia-, 2. ciliāv, 3. ciliāt-): concilium;
com, together; cal, call, hence concilia-, unite fidem
et jusjurandum: two nouns instead of the English
idiom, noun and adjective, a pledge confirmed by oath.—
regno occupato, the condition of success.--tres
populos, i. e., the Helvetii. Ædui, and Sequani.—Galliae
potiri, cf. imperio potiri of c. II. The latter is
the more common construction, but Cicero in this sense,
it is said, generally uses the other-sperant (1. spērā-,
2. spērāv-, 3. spērāt-).
I.
IV. res often in Caesar a generic term to be defined
by the context.--enuntiata: (1. ēnuntia-, 2. nuntiav-,
3. nuntiat-): nuntius, a messenger.-indicium: index; in;
dic; tell to; testimony received from informers, a volun-
tary disclosure.
Moribus: mos is a custom established by long usage from
a remote period, as more majorum; consuetudo is formed
by repetition or by general concurrence. (Ramshorn.)-
causam dicere; the regular phrase for pleading in legal
trial.-co-egerunt (1. co-ag-, 2. ég-, 3. act-): com; ag; drive
together, to force; by sentence or in fact? Editors are
divided. Kraner and Thierry understand that Orgetorix
was in prison, but se eripuit involves escape by armed
rescue both from pleading in chains and from the hands
of the magistrate; else why was there only a suspicion of
the mode of his death? Long confirms this view. "Coege-
runt must mean that he was told that he must appear in
chains to make his defense. If Orgetorix was in prison, he
did not get his dependants together himself, yet Caesar
16
NOTES.
:
says he did; 'coëgit,'' conduxit."" Notice the phrase-
subject of oportebat.
die often feminine when naming a period or fixed
day.—ad judicium: near the place of holding the trial.--
familiam: this term among the Romans included all the
slaves of the household, not as liberi, the children only.
Here it is sometimes taken for the members of the clan.
-clientes (see note c. II. nobilitatis): retainers who ren-
dered voluntary service in return for protection. Boys
when first able to bear arms, generally in their fourteenth
year, formally gave themselves to the service of some
chief of eminent valor or position. (Martin. Hist. de
France.)-obaeratos: the oppressed, whether by personal
debt, often incurred in cultivating the soil, or by taxes or
the violence of the great, had no refuge but in servitude.
Debtors were really slaves, with whom Caesar compared
them, VI. 13.-cf. "vulgus obaeratorum." (Tac. Ann.
III. 42.)—conduxit (1. conduc-, 2. dux-, 3. duct-): lead
together.―eripuit (1. ērip(i), 2. ripu-, 3. rept-): RAP,
seize.—incitata: citā, move rapidly; rouse. Notice the
progressive force of conaretur, cogerent.
IV. quin consciverit; the dependent clause is nega-
tive, following the negative main clause, neque abest
cf. the French idiom--"je ne doutais pas que vous
n'eussiez raison." (Moberly.) (1. conscisc-, 2. sciv-, 3.
scit-); com, scisc: SCI, know, consciscere means to be
privy to; with sibi, to determine for one's self; censuit,
consensit, conscivit is a formula in Livy I. 3; sibi mortem
conscivere, to commit suicide.
V. ut
exeant = id. This fixed resolution
(nihilo minus) points to quite another cause of the emi-
gration than the ambition of Orgetorix, namely, the press-
NOTES.
17
ure of the Germans; and the insufficient crops; the special
plan was Orgetorix'.
Oppida; walled towns, distinct from vicos, villages. The
Gallic towns, however large, were mere villages in the
eyes of the Romans, since they had no political organiza-
tion. Incendunt
comburunt, set fire to,-burn
up. Motive as given in text, and also to prevent German
occupation.—incendunt (1. incend-, 2. cend-, 3. cēns-).———
comburunt (1. combur-, 2. uss-, 3. ust-).—aedificia, build-
ings of all kinds : domus, the dwelling house; vicus, a street
of houses; via, the road between them.-sublata (1. suf-fĕr-,
2. sus-tŭl-, 3. sub-lāt-): sub, TOL, raise,-subeunda: sub, i,
go (a verbal adjective called Gerundive).-effere (1.
ĕf-fér-, 2. extül-, 3. ēlāt-): ex, fér.-jubent (1. jubē-, 2.
juss-, 3. juss).
Rauracis, Tulingis, Latobrigis. These tribes were all in dan-
ger from the movements of the Germans westward. The Boii, who
in the fourth century B.C., during the invasion of the Gauls, had
made themselves homes in Etruria (Livy, 5) when driven out by
Scipio Africanus, B. C. 161, could not, on account of the Germans,
recover their first settlements in Bohemia; they were scattered in-
deed. Mommsen calls them the most harassed of Keltic people.
They were glad to make common cause with the Helvetians to
escape the general danger. From the sources of the Rhine to the
ocean the German tribes were in motion; the whole line of the
Rhine was threatened by them; it was a movement like that when
the Alemanni and Franks threw themselves on the falling empire of
the Caesars, and even now there seemed on the eve of being carried
into effect against the Kelts the very movement which was success-
ful five hundred years later against the Romans." (Mommsen, iv. 288.)
<<
usi (1. ūt-, 3. ūs-), dep.; UT, use,—exustis: ēx, ŪR,—pro-
ficiscantur (1. proficisc-, 3. fect-).-oppugnarant (1. op-
pugnā-, 2. pugnäv-, 3. pugnāt-); ob, against; PUG, fight,
18.
NOTES.
contracted from oppugnaverant,-receptos (recipere, to
take back).—adsciscunt (1. adscisc-, 2. sciv-, 3. scīt-).
VI. Itineribus: the repetition of the antecedent with
the relative adds emphasis, sometimes distinctness, like
'There were two roads, and two roads only, by which
they could go out.' (Long.) This construction is com-
mon in Caesar and Cicero.-unum: there were other
roads out of Switzerland, of course, but only two con-
venient for the Helvetians' purpose.
The northern road west of Lake Neuchatel, if open then, would
have led them across the main ranges of the Jura, where even the
valleys were likely to be obstructed in April. By the broad valleys
of the Rhone and Saone they could reach that of the Loire with
least difficulty in comparison.
-angustum. On leaving Lake Geneva the Rhone
passes through a valley, narrowing for eighteen and one-
half English (about nineteen Roman) miles, to the gorge
called Pas de l'Ecluse, now commanded by a fort of the
same name.-duceretur (1. düc-, 2. dux-, 3. duct-): DC, ·
lead.—altissimus followed by ut signifies that the moun-
tain was so high that a few could defend the pass.-vix,
emphatic by position.-impendebat (1. impendē-, 2. —,
3.-): in, over; pende, hang.-facilius: the regular com-
parative form of the neuter adjectives.-pacati erant (1.
pācā-, pācāv-, pācāt-): PAX, peace-a Roman euphemism
for 'utterly subdued;' quiet because past resistance.
Conquered fifty years before, the intolerable exactions of Roman
officials had driven the Allobroges into revolt more than once;
lately in 61 they had made a last brave struggle for their freedom,
after vainly seeking legal redress from the Senate against the in-
famous Fonteius.
—fluit (1. flū-, 2. flux-, 3. flux-): FLĔ, flow.
NOTES.
19
pada
Genua. This spelling is that of most MSS. Genava
is preferred by some editors.
Allobrogibus: see c. II. civitati.-viderentur (1. vïdē-,
2. vid-, 3. vis-): VID, see.-existimabant (1. existima-,
2. Istimăv-, 3. īstimāt-): ex, intens.-suos fines . . pate-
rentur.-suos, since the pronoun refers to the subject of
paterentur. paterentur (1. pat(i)-, 3. pass-), dep.
rebus . . . comparatis: the reason for naming the day.
-profectionem: distinct from the verbal noun proficis-
cendum (c. III.) which points to the action itself, not
merely the event.-ad ripam: so ad Hispaniam (c. I.)—
conveniant (1. convěni-, 2. vēn-, 3. vent-): com denotes
concurrent action: the form of the verb implies that
orders were given to that effect.
ante diem quintum Kalendas Aprilis: Aprilis is the
older form of the object case. Kalends, the first of the
month from which the Romans reckoned back sixteen
days inclusive to the Ides. The fifth day before April
1st, including that by Roman usage, would be March
28th. This was twelve years before Caesar's reform of
the calendar. Leverrier finds this date correspond with
March 24th, the day of the vernal equinox of the Julian
era. (Jules César.)
The Druids had some knowledge of practical astronomy by
which they regulated their festivals. The year was counted by
moons, but by proper intercalations their reckoning of the solar
and lunar revolutions corresponded every thirty years.
The equinox was determined by the Peruvians, accord-
ing to Prescott, by means of a gnomon and circle in the
temple of the Sun. (Peru. I. 126.)
VII. Maturat (1. mätürä-, 2. mätürāv-, 3. mätürāt-).
20
NOTES.
Caesar reached Geneva in eight days. He had lately received
the command in Farther Gaul from the Senate; the people had given
him the Hither Province before. He was waiting as near Rome as
his proconsular office allowed to use political influence-especially
to remove Cicero from Rome by exile, since he would neither
coöperate with Caesar or accept the honor of a distant command.
Cato, too, was given an appointment in the East, and Caesar could
be absent from Rome without hindrance to his plans.
urbe: Rome was the one city always to a Roman.-
maximis.. itineribus . . contendit.
The verb implies making the utmost efforts: cf. conten-
dit, c. I.
Suetonius says he journeyed at the rate of one hundred miles a
day. Long suggests that he may have crossed the Alps by the Gr.
St. Bernard, and so learned the dangers of the route and the heavy
tolls which hindered Italian merchants. At all events he sent Galba
a year later to open this route.
Genuam. 'In Keltic mouth, from its situation.' (Mo-
berly.)-Provinciae. . imperat: the official phrase for
raising men or money in a province.-imperat (1. im-
pěrā-, 2. pĕrāv-, pĕrāt-).—in: para.-rescindi (1. rescind-,
2. scid-, 3. sciss-).-re, away; SCID, tear.-mittunt (1. mitt-,
2. mis-, 3. miss-).—qui dicerent: clause of purpose, de-
noting the object of their mission.-sibi, dative of pos-
sessor after esse. So in French "C'est à moi ;” and in
English sometimes, as "My mind to me a kingdom is."
-rogare, see Questions in "Colloquia" on c. I. Gallos
obtinere.'—liceat (1. lice-, 2. licu-, 3. licit-): LIC, permit.-
L. Cassium.
This defeat was in the terrible Cimbric invasion of 107 B.C.,
when these barbarians for some eight years ravaged Gaul and
threatened Rome itself. Marius at last defeated them in two bat.
NOTES.
21
¿
tles with immense loss.
escaped beyond the Alps.
occisum (occid-).-pulsum (pell-).-jugum: two spears
thrust in the ground, supporting a third above, formed a
rude yoke, so low that the soldiers must bow in passing
under. Livy describes such a scene in the Samnite
Wars, 321 B.C.-concedendum (1. conced-, 2. cess-, 3.
cess-): impersonal with id.-putabat (1. putā-, 2. putāv-,
3. putat-).-faciundi: faciendi is the later form. Con-
trast this use with the English idiom, which is rather that
of a Gerund with its direct object, 'making a journey.'
-temperaturos (1. tempĕrā-, 2. tempĕrāv-, 3. tempĕrāt-),
TEM, division.-injuria et maleficio. The ideas are dis-
tinct; the one, law-breaking; the other, general wrong-
doing.
The Helvetii concerned in the invasion
intercedere: inter, between; CĚD, yield.--convenirent,
the form indicates a future possibility.-imperaverat, a
fact in the past. The tenses of the subjunctive admit
great latitude in regard to the time of the action.—re-
spondit (1. responde-, 2. spond-, 3. spōns-): re, mutually:
spondē, promise.-diem, used here indefinitely for a certain
time.-deliberandum (1. děliběrā-, 2. liběrāv-, 3. libĕrāt-):
de implies completeness; librā, poise.-sumpturum (1.
sūm-, 2. sumps-, 3. sumpt-).
quid, indefinite, ignoring a distinct reference to their
request.-vellent (1. vŏl-, 2. vŏlů-, 3. —): velle, to wish.—
Idus Aprilis: April 15th.-reverterentur (1. revert-. 3.
vers-), dep.
VIII. legione: the instrument. Contrast the verbs of
this sentence with posset, convenirent, vellent, and rever-
terentur of the preceding; the various statements of
fact with those of purpose, possibility, supposition, and
22
NOTES.
command. For the relation of these forms to verb
stems, see Appendix III.-legio: the number of sol-
diers in a legion varied considerably from 4,000 to 6,000
men. Caesar's legions were incomplete. In V. 48 he
speaks of 7,000 men in two legions. In this case, how-
ever, he had troops from the Province beside. The
legion probably had upwards of 4,000 men at least.-
decem novem: this is the real distance. The French
engineers of Napoleon III. found traces of these works
on the south bank of the Rhone.
A good part of the way the banks themselves would aid the work.
Caesar had toward 5,000 men, trained to the use of the spade in
fortifying their camps. On modern railways laborers sometimes do
more than this. The Roman fossa is reckoned usually at the utmost
at 13 feet broad when 12 deep. This instance was exceptional.
In England 5,000 railway navvies are equal to making a ditch 21
feet broad to 12 deep, and throwing up a parapet nearly three
miles long in one day. Compare Caesar's own work at Avaricum
(VII. 24), where in 25 days he raised an agger 80 feet high and 330
feet broad.
disponit (1. dispõn-, 2. pěsů-, 3. posit-) : dis signifies at
intervals; POS, put.-communit (1. communi-, 2. mūniv-,
3. mūnīt-): com gives an idea of completeness; cf. moenia,
walls.
negat (1. negã-, 2. negāv-, negat-).-more et exemplo;
in accordance with the custom of the Roman people and tra-
ditional precedent.-exemplum is a model for imitation.—
iter ulli . . . dare; a good example of the direct and
indirect objects.—ostendit (1. ostend-, 2. tend-, 3. tēns-,
and tent-) obs (ob), up to : TEN, stretch or spread out.
spe after dejecti implies that from which (de) the Hel-
vetians had been cast down.-dejecti (1. dējic (i)-, 2. jēc-,
3. ject-).-navibus . . . ratibus: the means by which
NOTES.
23
they crossed.—Helvetii. . . alii. The parties were not
at all equal, as would usually be indicated by 'alii . . .
alii;' the main body crossed by the boats,—some few
tried the fords.—qua: adverb from pronoun, as in the
phrase qua ex parte (c. II.); in its primary sense used
literally of place or 'part in which.'-perrumpere (1. per-
rump-, 2. rûp-, 3. rupt-): per: RŬP, burst.—munitione
telis indicate what?-repulsi: re:
pell-.-conatu, like spe above.-destiterunt (1. dēsist-,
2. stit-, 3. stit-): de, away; sist, set; i. e., set one's self
away from anything.
concursu
I
IX. Relinquebatur (1. relinqu-, 2. liqu-, 3. lict-): re,
behind; liq, leave.-angustias; the defiles of the Jura.-
Sequanis invitis: the condition on which ire depends;
cf. the similar idea in very different construction (in c.
VI. mons): the Helvetians, who are here the subject,
could there enter only as the object of prohibere. The
Sequani, there the subject of the final clause, are only
named here indirectly, but still as determining the move-
ments of the Helvetians. So also angustias with mons
altissimus impendebat, and ire poterant, with prohibere
possent.
sua sponte. "If this word is, as Donaldson supposes,
a collateral form of 'pondus,' we can see how the idea of
'by their own weight' would branch into the two mean-
ings of 'by their own influence' (as here) and 'of their
own accord' as usual." (Moberly). So Ariovistus said
(c. XLIV.), "Transisse Rhenum sese, non sua sponte,
sed rogatum . . . a Gallis."-cum, cf. cum here and
above, quam constituerat cum legatis; also (V.) cum iis;
and (IV.) cum civitas. . . conaretur.-mittunt ut
impetrarent. So below, impetrat ut . . . patiantur.
•
•
.
·
24
NOTES.
Notice the different forms to express the event, and the
purpose.-impetrarent (1. impetrā-, 2. petrāv-, 3. pe-
trāt-) in,; pater, hence, appoint as a father; effect.
plurimum poterat: Caesar's direct assertion.
c. II.
non esse dubium quin . . . plurimum Helvetii possent,
—O. said, there was no doubt but that the Helvetians were
the most powerful.-gratia et largitione; the former de-
notes personal popularity; the latter, the liberal gifts by
which in part it was secured, 'large distributions.'-duxe-
rat. The husband leads the wife to his house ;—of her it
is said, nubit viro, she veils herself for the husband. The
'deductio' was often a festal procession. See Becker's
Gallus, Exc. 1.-Orgetorigis; regni ;-how do these uses.
of the same case differ?-studebat (1. studē-, 2. studů-,
3.). obstrictas (obstring-).
Sequani obsides dant-ne: Sequani obsides dant-ut.
Distinguish these two constructions denoting purpose.
X. renuntiatur; the prefix re implies that Caesar had
sent to find out where the Helvetians were, and received
an answer.
Notice the frequent forms denoting possession in this
chapter, Sequanorum-Santonum-Tolosatium, but Hel-
vetiis with esse. Why is in followed by animo and Prov-
incia, in one case, and then by fines ?-absunt; ab, away;
sunt from esse.
intelligebat (1. intellig-, 2. lex-, 3. lect-): inter, between ;
LEG, choose.—futurum (esse).-locis patentibus, a modify-
ing clause following finitimos, showing that the danger
lay precisely in having such warlike enemies near these
exposed and tempting districts; or as others render it,
joined with haberet, 'should have in those places such
NOTES.
25
neighbors,' or 'such men as neighbors in those places.'
The last is the rendering adopted in the "Colloquia."
praefecit (prae, FAC-). Notice the relation of Labienum
and munitioni to praefecit, and the terse and clear, yet
crowded sentence following. ex hibernis educit, he leads
the legions forth out of winter-quarters. The force of e
in educit may have been lost in part, but in English we
find 'go out from,' 'insert in,' and the like.-conscribit
(1. cōnscrib-, 2. scrips-, 3. script-).—hiemabant (1. hiemā-,
2. hiemāv-, 3. hiemāt-): hiem (hiemps), the winter.
Compluribus his proeliis pulsis. This alternate arrange-
ment is frequent.-ab Ocelo. The site of the town is not
positively known; but as the direct road over Mt. Cenis
was not used till the time of Augustus, it is probable that
Caesar took the nearest road open from Turin, over Mt.
Genevre.
Caesar had crossed the Alps twice before in this cam-
paign; he does not mention it till he moves with the
army. It is his habit to say but little about himself. On
one of these rapid journeys he seems to have written the
treatise which Cicero commends so highly, De ratione
Latine loquendi.
i
O
u
SUMMARY OF ROMAN PRONUNCIATION.
a long in ārm,
they,
marine,
ox.
στοιι,
up.
fool,
(See Haldeman, Latin Pronunciation, and Outlines of Ety-
mology.)
46
"C
66
APPENDIX I.
"
Vowels.
short in art,
au like ow
ae
âi
oe
ō-y
ui (C
Ca
แ
"
(
<<
("
<<
eight,
deceit,
Ŏ-bey,
full,
never as in at.
ebb.
it.
A long vowel was pronounced long, and a short sylla-
ble short, whether by itself or before one or more conso-
nants, e. g., påter, påtre; mäter, mātre; amant, regŭnt.
A vowel before ns or nf was pronounced long (Cic.
Or. 159).
**
In unaccented syllables, each vowel probably had its
proper sound, instead of their being all alike reduced as
commonly in English to the sound in mention, paper,
label, turban.
"f
<<
ui may coalesce as in Fr. oui.
ei like ei in feint.
毒​者
​eu
CC
Diphthongs.
in house, Germ. haus.
"aisle.
showy (nearly).
CC
00-y [cooing]. (Haldeman.)
ĕ-00 (ě as in eight), as in Italian Europa.
I
2
APPENDIX.
The right rule for pronouncing diphthongs is to pro-
nounce the constituent vowels as rapidly as possible in
their proper order.
c like k in
g as in
ng
j like
V
(C
<<
Consonants.
kitty, not c in city.
{{
give, as in gin.
"
anger,
y in year,
CL
W wine,
""
CC
**
<¢
CC
hanger.
jeer.
vine,
or like Fr. ou in oui.
qu as in queen.
r always trilled, per as in perry, not as in pert.
sharp, as in hiss.
**
S
bs as ps, not as bz.
x always as ks, as in axe, not as gz in exact.
ti
( tee.
Ph, ch, th, were not like English f, German ch, English th, but
as p+h, kh, t + h. Sounds somewhat difficult to English-
men, but often heard from Irishmen.
;
Quantity.
A syllable is long or short, either because its vowel is
naturally long or short, or because of the position of its
vowel, e. g., generally before two consonants. Two short
syllables are considered to occupy the same time as one
long syllable.
All diphthongs are long, e. g., Belgão.
Vowels which have originated from contraction are
long, e. g., effēminandōs.
The quantity of radical syllables of a word is generally
preserved in composition or derivation, even when the
vowel is changed, e. g., mäter, maternus; cădo, incido;
caedo, incido; amīcus, inimicus.
APPENDIX.
3
Accentuation.
Monosyllables always have the accent.
Dissyllables always have the accent on the penultimate
syllable [i. e. the syllable next to the last], unless they
are enclitic, e. g., módo, but tantummodo.
Words of more than two syllables have the accent on
the ante-penultimate, if the penultimate syllable is short;
on the penultimate, if it is long, e. g., Gállia; divisa. All
compound words, whether their parts can or cannot be
used as separate words, are accented according to the
regular rules, e. g., úndique, ítaque, respública; except
in the half-compounds of facere, e. g., commonefacit,
consuĕfácit.
A few words called enclitics, always appended to other
words, caused, according to the Roman grammarians,
the accent to fall on the last syllable of the word to which
they were attached, e. g., miniméque, proximíque, qui-
búscum, itáque (and so), suổque.
Note. In this edition, ex (W. & R. Dict.) is marked
in composition, whether the first syllable is long by posi-
tion or not, since without position the initial is long, e. g.,
educo.
For the dative of the pronoun is, Roby gives ēi or el;
rare ĕí, 377.
Dein, deinde, deinceps (never uncontracted till late),
ei (also ei), eidem (dative) often, 232.
In the words huic, cui (for hoic, quoi), and interjec-
tion hui, ui is a single syllable, probably pronounced
like the French oui, or English we, 222.
(So Madvig, 'cui, huic, as dissyllables belong to a
later period.')
4
APPENDIX.
Many words no doubt had, or were supposed to have
a naturally long vowel, e. g., rēgnum from rēg (rēx), in-
stead of from règ-ĕre. Preface, lxxix.
Lachman (Lucr. p. 54) generalizing from Gellius' state-
ments (ix. 6, xii. 3), lays down these rules for the quan-
tity of the vowel in past participles. Stems in b, g, d, .
and u (for gu), lengthen the preceding vowel (e. g.,
actus, structus, from ǎgo, strůo); in c, shorten it (e. g.,
dictus from dico); in p, t, are short except missus, sēn-
sus, 151.
A long vowel before a final t was shortened, e. g.,
amās, amǎt (152), but amānt as above.
A full and clear pronunciation of the stem vowel when
long will obviate the difficulty arising from the ambiguity
of grammarians on this last point.
Words marked long in Gildersleeve's Grammar, not in
this edition adolesceo, cresco, nosco, scisco, nuptum,
sümptum, ustum, vendo, etc.
Magnus is written by Ritschl and others magnus, but the point.
is still under discussion. See Roby, Preface, lxxix.
The form quotidie is preferred to cotidie.
APPENDIX II.
Inflexions.
Inflexions are those alterations or additions, which are
made in a word in order to fit it for different functions,
as part of a sentence. Thus in Gall-i, Gall-ōs; Belg-ae,
APPENDIX.
5
Belg-is; flumen, flumin-is, flumin-e; es-t, su-nt; specta-t,
specta-nt.
That part of a word, which is essentially the same
under such different uses, is called the stem ; e. g., in the
above words-Gall-, Belg-, specta-, are stems.
root.
Different nouns and verbs and other words have fre-
quently a common part; such common part is called a
Thus the root sta- is common to sta-re, sta-tio, sta-
tuo, sta-men, sta-tūra, sta-tim, etc., to stand, standing,
stablish, standing-thread, standing-height, instantly, etc. A
root may be used as a stem, or the stem may contain the
root with alterations or additions.
Accusative
Inflexions of Nouns-Declensions.
Cases are the forms of nouns used in sentences. They
show the relation of one noun to another, the circum-
stances in which the object named is placed."
Five case-forms are employed in Latin.
and leading uses are as follows:
Nominative-subject-case. Galli ipsorum lingua Celtae ap-
(C
Genitive.
Dative. Modifiers.
Ablative.
Their names
pellantur.
object-case. Gallōs ab Aquitanis Garumna
dividit.
Gallia est divisa in partēs trēs.
A sixth form called Vocative is used for o stems in
direct address.
The Genitive is used mostly to describe persons or
things and their qualities, the others to describe actions.
The Genitive may describe by naming the origin or
possessor-e. g., cultu provinciae,-ipsōrum linguŭ—or the
6
APPENDIX.
object-rēgni cupiditate,-bellandi cupidi, or the whole
of which anything is part,-Hōrum omnium fortissimi sunt
Belgae.
The Dative is the case of the Indirect Object, that
which is affected for better or worse by an action or
quality, though not its first object, e. g., finitimis bellum
inferre possent,-civitātī persuasit ut exirent. Belgae
proximi sunt Germanis.
The Ablative denotes the source, means, or attendant
circumstances of an action or state, e. g., Celtica initium
capit a flumine Rhodano, continetur Garumnā flūmine,
Oceanō. Hi omnes lingua, institūtīs, lēgibus, inter se
differunt. Marco Messālā et Marco Pisōne consulibus,
Orgetorix fecit conjurationem. The ablative is the only
case with a true Latin name, given it by Julius Caesar
from its active idea of source (ab-latus, taken from) de-
rived from the genitive, though it also represents one
great use of the dative, involving action around not on
an object, as well as those of the once distinct forms for
place and instrument.
Case-endings are letters added to noun stems to denote
these different uses; they are not the same for all stems.
Five different sets of case-endings are usually given,
though there are properly but two forms, varied some-
what by the nature of the stem.
Vowel Declensions (I. and II.), for stems ending in ã and ō.
Consonant Declensions (III. and IV.), for stems ending in a
consonant, i or u (often semi-consonants).
Stems in ė (V.) have a mixed form, though the genitive
singular, the case usually considered the test, is like the
Vowel Declension.
APPENDIX.
7
Table of Case-endings, gen. including stem-vowel for the different
stems:
I.
a-
Nom.
Acc.
Gen. ae
Dat.
ae
Abl.
pac
am
cd
ae
Nom.
*Acc. ās
Gen. ārum
Dat. is
Abl. īs
1
II.
IH 10 10
O-
us
(fr. os) um
er
um
(fr. om)
ōs
ōrum
is
is
N.
N.
pic pic
SINGULAR.
V.
e-
ēs
em
300
és
és
Con-
sonant
s (or -?)
em
CDC mal mate
lis
PLURAL.
553
és
ēs
III.
ērum um
ēbus ibus
ēbus
Ibus
*
i- or u-
N.
us
em (im) tum
ĕ (i)
N.
ēs (īs) a (ia)
ēs (īs) a (ia)
ium
us
ui
ū
us
us
IV.
ü-
N.
ឃ
ū
13 13
ū
ū
uǎ
uă
uum
Ibus (ŭbus)
Ibus (ŭbus)
†
* Monosyllables. Neuter nouns have only the bare stem,
sometimes with the vowel modified, for nom. and acc., sing.
Stems in
Stems in o, nom. sing. us, make voc. in ě.
ĕro make nom. sing. in ĕr.
In Consonant or i stems the s of the nom. sing. is of-
ten assimilated or dropped. Euphonic laws determine
various case-forms, especially in the nom. sing.
APPENDIX III.
Inflexions of Verbs-Conjugations.
Latin verbs have inflexions to denote differences of
voice, mood, tense, person, and number.
8
APPENDIX.
!
f
There are two voices, the Active and the Passive
(sometimes called Reflexive or Middle).
Some verbs have both voices, some have only the ac-
tive, except in the third person; others, called Deponents,
have only the passive, but with the signification (appar-
ently) of the active.
The Latin verb is fully inflected, it possesses the forms
of Voice, Mood, Tense, etc., known in the English verb.
The moods are four, Indicative, Subjunctive, Impera-
tive, and Infinitive. The latter is often called an inde.
clinable substantive.
There are three Participles: Active, Present and Future.
Passive, Past.
Also a verbal substantive and adjective known as
Gerund (active) and Gerundive (classed as Passive).
Lastly two verbal nouns-Supines-in the Acc. and
Abl.
The distinctions of mood are more marked than in
English.
The Indicative is the mood of fact, though it may be
used for a supposition whose reality is assumed for the
moment.
The Subjunctive is the mood of thought and wish,
though it may state facts as the logical condition or con-
sequence of the main assertion, or as reported merely.
Tenses denote the time of the action named by the
verb, either incomplete as in the Present, Imperfect, and
Future, or as complete in the Perfect, Pluperfect, and
Future Perfect.
Tense inflexions involve two kinds of change: first, of
stem; second, of ending. The verbal stem has three
APPENDIX.
9
forms the Present, the Perfect, and the Supine stems;
known respectively as the first, second, and third.
These forms given, all parts of the verb may be devel-
oped by regular additions, called Tense and Person end-
ings.
From the Present or First stem are formed all the
tenses and verbal forms which express incomplete action,
both in Active and Passive voice.
Indicative: Present, Future, Imperfect.
Imperative: Present, Future.
Subjunctive: Present, Imperfect.
Also the following verbal forms :
Present Infinitive;
Present Participle (none in Passive),
Gerunds and Gerundive.
From the Perfect or Second stem are formed all the
tenses denoting completed action, in the Active voice.
Indicative: Perfect, Completed Future, Pluperfect.
Subjunctive Perfect, Pluperfect.
Also the Perfect Infinitive.
From the Supine or Third stem are formed the Future
Participle active, the Past Participle passive, and the
Supines.
Verb-stems have been divided into four classes since
the time of Charisius, about the fourth century, A.D.
They are distinguished by the endings of the Infinitive.
Present, e. g.:
3 rěg-ě-re (ĕ is only a connective).
4. audi-re.
I. ămă-re.
2. mone-re.
In the third are placed stems ending in u or ĭ, e. g., strů-ě-re,
stră-o, căp-ě-re, căpi-o.
Cy
IO
APPENDIX.
Formation of Tenses.
Tense forms are composed of one of the verb-stems,
perhaps a tense-ending; lastly the person ending.
Indicative.
The Present and the Perfect are formed by adding
their person-endings directly to the first and second
stems.
General Person-endings.
Sing.
I. -m or -0.
2. -S.
3. -t.
First
Stem.
Second
stem.
A short -i, or in third person plural -u, connects the
regular endings with consonant-stems, e. g., règ-ĭs, règ-ĭt,
regunt.
In tense formation the first and second, and also the
third and fourth conjugations are generally similar.
First
stem.
Second
stem.
Plur.
-mus.
-tis.
-nt.
Į
Person-endings of the Perfect.
Sing.
I. -Ï.
2. -istī.
3. -it.
Future.
Subjunctive.
This mood has but four tenses.
a- and e- stems add -b-.
cons, i- and u- stems add -e-.
a- and e- stems add
-bā-.
Imperfect. {as. i- and u- stems add -ēbā-.
cons.
Į
Future Perfect. all stems add
Pluperfect. all stems add
Plur.
-imus.
-istis.
-ērunt.
all stems add
Perfect.
Pluperfect. all stems add
-er-.
-era-.
Present.
-a stems change -a- to -e-.
other stems add
-a-.
vowel stems add
-re-.
Imperfect. {ons, and u stems add -ĕre-.
-ĕri..
-isse-.
APPENDIX.
II
For stems
ending in ă, ē, or ī.
I. -r.
2. -ris or re.
3. -tur.
The Passive Voice is marked for the tenses of incom-
plete action by distinct person-endings.
-mur.
-mini.
-ntur.
ǎmātus est,
Verb-stems in -i, take the ending of first person singular, and
third plural, from the consonant endings, capi-or, audi-untur.
he was loved.
ǎmāta est,
The deficiency of the tenses of complete action in the
Passive Voice is supplied by participles joined to certain
tenses of the verb to-be. This construction is similar to
that in an English verb, except that the Latin participles
as adjectives vary in gender and number to agree with
the subject.
she was loved.
Stems.
1st, ǎmā-
2d, ǎmāv-
3d, ǎmāt-
Indicative.
Pres. Sing.-I. ǎm-0,
I love.
3. ǎma-t,
For stems
ending in consonant, I or u.
-ĭmur.
-imini.
-untur.
ACTIVE.
-or.
-ĕris or re.
-ĭtur.
he loves.
Synopsis of Verbs of the Vowel Conjugation-ā Stem.
FINITE VERB.
Stems.
précā-
precat-
ǎmāti sumus,
we were loved.
DEPONENT.
prěc - or,
I pray.
prěcă-tur,
he prays.
Stems.
ǎmā-
ǎmāt-
PASSIVE.
ăn-01,
I am loved.
ǎmā-t ur,
he is loved.
12
APPENDIX.
Fut. Sing.-I. ǎmã-b-o,
I shall love.
3. ǎmā-b-it,
he will love.
Imp. Sing.-I. ǎmā-ba-,
I was loving.
3. ǎmā-ba- t,
he was loving.
Perf. Sing.-1. ǎmāv-ī,
I loved.
ǎmāv-it,
he loved.
Fut. Perf.-ǎmā-věr-o,
Sing.-1. I shall have
loved.
3. ǎmāv-er-it,
he will have
Subjunctive.
Pres. Sing.-1. ǎm-e-m,
Pluperf.-ǎmāv-era-m,
Sing.-1. I had loved.
3. ǎmāv-ĕra-t,
he had loved.
loved.
3. ǎm-e-t,
he love.
Imp. Sing.-I. ǎmā-re-m,
prěcă-b- or,
I shall pray.
prěcã-b-i tur,
he will pray.
I were loving.
3. ǎmā-re-t,
he were loving.
prĕcā-ba-”,
I was praying.
precã-bā-t ur,
he was praying.
prěcãt-us sum,
I prayed.
prěcăt-us est,
he prayed.
prčcăt-us ĕro,
I shall have
prěc-e-r,
I love (be loving). I pray (be pray-
ing).
prayed.
prĕcāt-us ĕrit,
he will have
prayed.
prèc-ē-tur,
he pray.
ǎmā-b-or,
I shall be loved.
ămă-b-i tu r,
he will be loved.
prěca-re-r,
I were praying.
prĕcā-rē-t ur,
he were praying.
ǎmā-ba-7,
I was being loved.
ǎmā-bā-tur,
he was being
loved.
prěcāt-us ĕram, ămāt-us ĕram,
I had prayed.
I had been loved.
precat-us erat, ămât-us ĕrat,
he had prayed.
he had been loved.
amat-us sum,
I was loved.
ǎmāt-us est,
he was loved.
ǎmāt-us ĕro,
I shall have been
loved.
ǎmāt-us ĕrit,
he will have been
loved.
ǎm-e-r,
I be loved.
ăm-e-tur,
he be loved.
ămă-re-r,
I were being loved.
ǎmā-rē-t ur,
he were being
loved.
APPENDIX.
13
Perf. Sing.-I. ǎmāv-ĕri-m,
I have loved.
3. ǎmāv-eri-t,
he have loved.
Plup. Sing.-I. ǎmāv-isse-m,
I had loved.
ǎmāv-isse-t,
he had loved.
<<
Imperative.
Pres. Sing.-2. ămā, love thou.
*
Plur.-2. ǎmă-te, love ye.
Fut. Sing.-2. ǎma-to, thou shalt love.
"
3. ǎmā-to, he shall love.
Plur.-2. ămă-tōte, ye shall love.
3. ǎmã-nto, they shall love.
((
(C
"L
**
66
PASSIVE.
Pres. Sing.-2. ǎma-re, be thou loved.
Plu.-2. ămă-mini, be ye loved.
"C
Fut. Sing.—2. ămă-tor, thou shalt be loved.
"C
"C
3. ǎmā-tor, he shall be loved.
3. ămă-ntor, they shall be loved
<<
*C
X
Pres. Sing.-2. prěcã-re, pray thou.
Plur.-2. prěcă-mini, pray ye.
**
Fut. Sing.-2. prěca-tor, thou shalt pray.
CC
LC
ǎmāt-us sim,
prěcāt-us sim,
I have prayed.
I were loved.
prěcāt-us sit,
ǎmāt-us sit,
he have prayed. he were loved.
prěcāt-us essem, ămāt-us essem,
I had prayed.
prěcāt-us esset,
he had prayed.
I had been loved.
ămāt-us esset,
he had been loved.
Infinitive. ǎmã-re,
Perfect.
Participles. ǎmā-ns,
loving.
ACTIVE.
to love.
ǎinav-isse,
to have loved.
DEPONENT.
3. prěcă-tor, he shall pray.
3. prěcă-ntor, they shall pray.
VERBAL NOUNS.
prěcă-rī,
to pray.
precat-us esse,
to have prayed.
prĕcă-ns,
praying.
ǎma-ri,
to be loved.
ǎmāt-us esse,
to have been loved.
14
APPENDIX.
Future.
Past.
Gerund.
ǎma-ndum,
loving.
Gerundive. ǎma-ndus,
ǎmāt-ūrus,
going to love.
to love, or to be loved.
Active.
(Consonant) Stems.
1st, reg.
2d, rex-
3d, rect.
prĕcăt-urus,
going to pray.
prěcăt-us,
having prayed.
Synopsis of Verbs of the Consonant-Conjugation.
FINITE VERBS.
(Short) Stems.
căpi-
cēp-
capt-
Indicative.
Present Sing.-1. rěg-0,
3. reg.it.
Future Sing.-I. règ-a*-m,
3. reg-e-t.
Imperfect Sing.—1. règ-ēbā-m,
3. reg.ēbā.t.
Perfect Sing.-I. rex-i,
3. rex-it.
Future Perfect. -I. rex-ĕr-o,
3. rex-ĕr-it.
Pluperfect.-1. rex-ĕra-m,
3. rex-ĕra-t.
Subjunctive.
Present Sing.-1. rěg-a-m,
3. rég-a-t.
prěca-ndum,
praying.
prěca ndus,
to pray, or to be prayed.
căpi-o,
căpi-t.
căpi-a*.m,
căpi-e-t.
căpi-ēbā-m,
căpi-ēbā-t.
cēp-i,
cēp-it.
cép-ĕr-o,
cép-ĕr-it.
cép-ĕra-m,
cép-ĕra-t.
ămât-us,
having been, or
being loved.
căpi-a-m,
căpi-a-1.
*(Exception in 1st Person only.)
Passive.
(Consonant) Stems.
rěg-
rect-
reg.or,
rěg-i tur.
reg-a-r,
règ-ē-t u r.
reg-ēbā-r,
règ-ēbā-tu r.
rectus sum,
rectus est.
rectus-ĕro.
rectus ĕrit.
rectus ĕram,
rectus ĕrat.
reg-a-r,
rég-ā-tur.
Į
APPENDIX.
15
Imperfect Sing -I. règ-ĕre-m, căp-ěre-m,
3. rěg-ĕre-t.
Perfect Sing.-I. rex-ĕri-m,
cặp-ěre-t.
cēp-ĕr-o,
3. rex-ĕri-t.
cép-ěri-t.
cēp.isse-m,
cép-isse-t.
Pluperfect.—1. rex-isse-m,
3. rex-isse-t.
Imperative.
Present Sing.-2, rěg-e,
Plur.-2. rég-ite.
Future Sing.-2 & 3. rěg-ĭte.
Plur. -2 rěg-itōte,
3. rěg-unto.
Infinitive.
Participles.
Present. reg-ĕre,
Perfect. rex-isse,
Future. rect-urus esse.
Present. reg-ēns,
Future. rect-ūrus.
VERBAL NOUNS.
căp-e,
căp-ite.
cặp-ito.
cặp-itote,
căpă-unto.
căp-ěre,
cēp-isse,
capt-ūrus esse.
căpi-ēns,
capt-ūrus.
Gerund.
reg-endum.
Gerundive (adj.) rěg-endus.
Supine.
rect-um.
rĕg-ĕre-r,
rěg-ĕrē-tur.
rect-us sim,
rect-us sit.
rect-us essem,
rect-us esset.
rěg.ĕre,
rěg-imini.
rég-itor.
rěg-untor.
reg-i,
rect-us esse,
rect-um-iri.
Past. rect-us.
rect u.
All matter in Appendix is taken mainly from Roby's Latin
Grammar.
APPENDIX IV.
Conjugation of the Irregular Verb es.
The tenses, etc., of the verb of being are partly from
the root es, whence es-um, Gr. etui (for eo µí), and part-
ly from the root fu- (whence fio), Gr. qúw.
16
APPENDIX.
PRINCIPAL PARTS.
Indicative.
Sing.-I. sum.
2. ĕs.
3. est.
Plur.-I. sumus.
2. estis.
3. sunt.
Sing.-1. ero.
2. eris.
3. erit.
Plur.-I. erimus.
2. eritis.
3. erunt.
Sing.-I. eram.
2. erās.
3. erat.
-I. erāmus.
2. erātis.
3. erant.
Plur.-I.
Sing.-1. fui,
2. fuisti.
3. fuit.
Plur.-I. fuimus.
2. fuistis.
3. fuerunt.
PRES. INFIN. PERF.
sum,
esse,
fui,
PRESENT.
FUTURE.
IMPERFECT.
PERFECT.
sim.
sis.
sit.
simus.
sītis.
sint.
[futurus sim.]
This form, called
Periphrastic, is
essem.
esses.
esset.
Subjunctive.
used sometimes
in place of the future,
wanting in Subj.
FUT. PART.
futurus.
essēmus.
essētis.
essent.
fuerim.
fueris.
fuerit.
fuerimus.
fueritis.
fuerint.
{
APPENDIX.
17
Indicative.
-I. fuero.
Sing.-I.
2. fueris.
3. fuerit.
Plur. -I. fuerimus.
2. fueritis.
3. fuerint.
Sing.-I.
-I. fueram.
2. fuerās.
3. fuerat.
Plur.-I. fueramus.
2. fuerātis.
3. fuerant.
Pres. Sing. ĕs.
Plur. este.
Pres. esse.
FUTURE PERFECT.
PLUPERFECT.
Imperative.
Infinitive.
Subjunctive.
Past. fuisse.
fuissem.
fuissēs.
fuisset.
Fut. Sing.-2. and 3. esto.
-2. estōte.
Plur.-2.
3. sunto.
fuissēmus.
fuissētis.
fuissent.
Fut. fore
or futurus esse.
Participle.
Pres. (s-ens or ens) only in compounds.
Fut. futurus, a, um.
HENRY HOLT & CO'S
EDUCATIONAL WORKS.
ENGLISH.
The prices are for cloth lettered, unless otherwise expressed.
Bain. Brief English Grammar. 18mo. Boards, 45c.; Key.
-Higher English Grammar...
English Grammar as based upon Composition.
College Hymnal....
Corson, Handbook of Anglo-Saxon and Early English. 12mo.
Cox. Mythology. 16mo. Cloth.
Freeman. Historical Course for Schools.
16mo.
I. General Sketch of History. By E. A. Freeman. With Maps.
II. History of England. By Edith Thompson..
III. History of Scotland. By M. Macarthur.
IV. History of Italy. By Rev. W. Hunt...
•
··
V. History of Germany.
By James Sime.
12mo..
VI. History of the United States. By J. A. Doyle. With Maps
Gostwick and Harrison. Outlines of German Literature.
Koehler. Practical Botany. 12mo..
Monday Morning. For Primary Schools. 2 Series. Each Series.
Sewell and Urbino. Dictation Exercises. 16mo. Boards..
Shute. Anglo-Saxon Manual. 12m0...
Skinner. Approximate Computations. 16mo.
Siglar. English Grammar. 12mo. Boards
Taine. English Literature. Condensed for Schools.
White. Classic Literature. Izmo...
Yonge (Miss). Landmarks of History. I. Ancient, 12mo, 95c.; II. Medi-
æval, 12m0, $1.10; III. Modern, 12mo.
·
•
·
12mo..
• •
1
• ·
FRENCH.
Esop. Fables in French. With a Dictionary. 18mo.
Bibliotheque d'Instruction et de Recréation. A collection of the best works
in French Fictitious Literature, for use in American Schools, and pub-
lished in handsome 12mos. Cloth. Those marked (1) are fitted for
readers under sixteen years, those marked (2) for older ones.
(2) Achard. Clos-Pommier, et les Prisonniers, par Xavier de Maistre
(1) Bédoliere. Mère Michel. New Vocabulary, by Pylodet....
(1) Biographies des Musiciens Célèbres.
(2) Erckman-Chatrian Conscrit de 1813. With Notes.
(1) Fallet. Princes de l'Art..
(2) Feuillet. Roman d'un Jeune Homme Pauvre.
(1) Foa. Contes Biographiques.
With Vocabulary.
(I) Petit Robinson de Paris. With Vocabulary.
(1) Macé. Bouchée de Pain. With Vocabulary.
(1) Porchat. Trois Mois sous la Neige..
(1) Pressensé. Rosa. With Vocabulary.
By L. Pylodet..
1) Saint-Germain. Pour une Epingle. With Vocabulary.
(2) Sand. Petite Fadette...
(1) Segur. Contes (Petites Filles Modèles; Les Gouters de la Grand'-Mère)
(2) Souvestre. Philosophe sous les Toits.
I
→
S
A
...
• •
.
•
·
•
$o 45
80
I 40
I 25
2 75
95
I 40
I 00
I 00
I 00
I OO
I 25
2 50
3 00
20
55
I 50
I 20
70
2 25
2 25
I 40
。 65
85
75
I 25
I IO
I 50
I IO
I 00
85
I 25
85
I 25
I OO
I 25
I 00
75
STANDARD EDUCATIONAL WORKS.
12mo..
Bôcher's Otto's French Reader. Half roan, 12mo.
Boncœur. Instructeur de l'Enfance.
Borel, Cours de Thèmes. 12m0..
Borel. Grammaire Française. 12m0..
18m0...
Corson (Mme.). Soirées Littéraires. With Notes.
Delille. Condensed French Instruction.
Fisher. Easy French Reading. With Vocabulary. 16mo...
Fleury. Histoire de France. 12mo...
+ ·
Fleury. Ancient History. Translated, with Notes.
Gasc. French-English Dictionary. 8vo..
Do.
Do.
do.
do.
....
18mo.
• •
•
12mo
Pocket edition.
Tourists' edition. 2 vols.
· ·
12m0
• • •
12mo. Paper.
Translator. (English into French).
Gengembre. French Reader. 8vo...
Gibert. Introductory French Manual.
Janes'. French Grammar. 12mo...
Le Jeu des Auteurs. (Game of Authors), in a box.
Maistre (X, de). (Euvres Complètes...
Maistre (X. de). Voyage autour de ma Chambre.
Musset. Un Caprice Comédie. 12mo. Paper.
Otto. French Conversation Grammar. 12mo. Roan, $1 60; Key
Bôcher's French Reader. 12mo. Roan…….
First Book in French. 16mo. Boards...
Introductory French Reader.
12mo. Boards.
Parlez-vous Français? or, Do You Speak French? 18mo. Boards....
Plays. College Series of Modern French Plays. With English Notes by
Prof. Bôcher. 12mo. Paper. La Joie Fait Peur, 30 cents; La Bataille des
Dames, 35 cents; La Maison de Penarvan, 35 cents; La Poudre aux
Yeux, 35 cents; Les Petits Oiseaux, 35 cents; Mademoiselle de la Sei-
glière, 35 cents; Le Roman d'un Jeune Homme Pauvre, 35 cents; Les
Doigts de Fée, 35 cents; Jean Baudry, 35 cents. The foregoing in two
volumes 12mo. Cloth. Each vol..
Modern French Comedies. Le Village, 25 cents: La Cagnotte, 35 cents;
Les Femmes qui pleurent, 25 cents; Les Petites Misères de la Vic
Humaine, 25 cents; La Niaise de St. Flour, 25 cents; Trois Proverbes,
30 cents: Valerie, 30 cents; Le Collier de Perles, 30 cents. The three
last named have vocabularies.
•
12mo..
• •
12m0.
· •
...
•
18mo..
12mo.
2
Beginner's French Reader. With illustrations. 16mo. Boards..
Second French Reader. With illustrations.
La Litterature Française Classique. 12mo..
La Litterature Française Contemporaine. 12mo,
Gouttes de Rosée. French Lyric Poetry. 18mo.
Mere l'Oie. Illustrated. 8vo. Boards....
Riodu. Lucie. French and English Conversations.
Sadler. Translating English into French.
2
• • •
► •
French Plays for Children. With Vocabularies. 12mo. Paper. La Vieille
Cousine; Les Ricochets, 25 cents; Le Testament de Madame Patural;
La Demoiselle de St. Cyr, 25 cents; La Petite Maman; Le Bracelet,
25 cents; La Loterie de Francfort; Jeune Savante, 25 cents.
Students Collection of Classic French Plays. 12mo. Paper. With full
Notes, by Prof. E. S. Joynes. Corneille. Le Cid, 50 cents. Racine.
Athalie, 50 cents. Moliere. Le Misanthrope, 50 cents. The foregoing
in one vol. 12m0. Cloth.
Pylodet's Beginning French. 16mo. Boards..
•
•
A
SI 40
75
75
I 60
75
50
95
I 40
85
3 75
I 40
I бо
I 25
I 50
85
I 20
1 00
1 40
40
30
75
I 40
40
8
I 00
50
I бо
$1 50
55
55
I IO
18050 35
I GO
I 40
65
75
I 25
STANDARD EDUCATIONAL WORKS.
12mo. Paper.
Sauveur. Introduction to Teaching.
Entretiens sur la Grammaire.
Causeries avec mes Élèves.
Petites Causeries.
V
*
•
12m0..
12mo.
Causeries avec les Enfants. 12mo
Fables de la Fontaine. 12mo.
Urbino Series (for translating English into French). 16mo.
Witcomb and Bellenger. French Conversation. 18mo..
Zender. Abécédaire. French and English Primer.
GERMA N.
The prices are for paper covers, unless otherwise expressed.
Andersen. Bilderbuch ohne Bilder. With Notes. 12m0.
Die Eisjungfrau, etc. With Notes.
Carove. Das Maerchen ohne Ende..
Evans.
Otto's German Reader. Half roan.
Deutsche Literaturgeschichte. 12mo. Cloth.
Eichendorff. Aus dem Leben eines Taugenichts.
Elz. Three German Comedies. 12m0....
Fouque. Undinc. With Vocabulary.
Goethe. Egmont. With Notes.
Iphigenie auf Tauris. With Notes.
12mo..
Half roan.
Herrman und Dorothea. With Notes. 12mo
Grimm. Venus von Milo; Raphael und Michael Angelo. Izmo.
Heness. Der Leitfaden. 12mo. Cloth...
Heyse. Anfang und Ende. 12mo.
Die Einsamen. 12mo..
Keetels. Oral Method with German.
Koerner. Zriny. With Notes..
Klemm. Lese und Sprachbuecher. 12mo. Boards. Kreis I., 30 cts. :
Kreis II., 35 cts.; Kreis III., 40 cts.; Kreis IV., 45 cts.; Kreis V., 50
cts. Kreis VI., 55 cts.; Kreis VII., 75 cts.; Kreis VIII.
Krauss. Introductory German Grammar. 12mo. Cloth....
Lessing. Minna von Barnhelm. In English, with German Notes.
Emilia Galotti. 12mo.
Boards..
Lodeman. German Conversation Tables. 12mo.
Mügge. Riukan Voss. 12mo.
T •
Signa die Seterin. 12mo
Nathusius. Tagebuch eines Armen Fraeuleins.
12mo
Otto. German Grammar. 12mo. Roan, $1.60; Key.
Evans' German Reader. With Notes and Vocab.
First Book in German. 12mo. Boards.
Introductory Lessons; or, Beginning German. 12mo.
Introductory Reader. With Notes and Vocabulary.
Translating English into German.
Prinzessin Ilse. With Notes.
12mo....
Putlitz. Was sich der Wald Erzaehlt.
Badekuren. With Notes. 12mo.
Das Herz Vergessen. With Notes. 12mo.
Vergissmeinnicht. With Notes. 12m0..
Schiller. Jungfrau von Orleans. With Notes.
Wallenstein's Lager. With Notes. 12mo.
Die Piccolomini. With Notes. 12mo..
Wallenstein's Tod. With Notes.
12mo.
3
A
12mo. Illustrated.
•
12mo.
12mo.
•
12mo.
• •
14
12mo.
· •
·· •
•
·
•
12mo
·
12mo. Boards...
1
£2m0
*
• •
• •
•
• •
• • •
•
• • •
Y
12mo. Roan.
••
12mo..
Cloth..
12mo.
Cloth.
$0 25
I 75
I 50
•
I 25
I 25
I 50
60
65
50
$0 50
50
25
I 40
I 50
75
50
50
50
35
35
75
I 50
30
30
I Go
бо
95
50
40
35
35
35
75
75
T 40
35
95
I 20
50
50
50
35
50
50
50
50
50
STANDARD EDUCATIONAL WORKS.
Schiller. Wallenstein. Complete. 12mo. Cloth...
Maria Stuart. With Notes. 12mo.
Der Neffe als Onkel. With Notes and Vocabulary...
Simonson. German Ballad Book. With Notes. 12mo. Cloth...
Sprechen Sie Deutsch? or, Do You Speak German? 18mo.
18mo. Boards.
Storme. Eaay German Reading. 16mo. Cloth
Immensee. With Notes. 12mo.
..
SPANISH AND PORTUGUESE.
•
..
Tieck. Die Elfen. Das Rothkaeppchen. With Notes. 12mo
Whitney. Prof. W. D. German Grammar. 12mo. Roan.
Prof. W. D. German Reader. 12mo Roan
German-English and English-German Dictionary. 12mo. Cloth...
German Texts:-Annotated by leading instructors and edited by
Prof. W. D. Whitney. 12mo. Cloth. I. Lessing's Minna von
Barnhelm, 95 cts.-II. Schiller's Wilhelm Tell, $1.15-III. Goethe's
Faust, $1.20-IV. Schiller's Maria Stuart
Wilhelmi. Einer muss heirathen, and Benedix, Eigensinn.
Witcomb and Otto's German Conversations. By L. Pylodet. 18mo. Cloth
12m0..
LATIN.
Cloth...
Ammen. Beginner's Latin Grammar. 12mo.
Wiley. The Ördo Series of Classics. 12mo. Cæsar's Gallic War, $1.20;
Cicero's Select Orations, $1.40; Virgil's Eneid, $1.60; Dictionary...
ITALIAN.
Half roan.
Cuore. Italian Grammar. 12.00. Roan $1.50: Key.
Ongaro. La Rosa Dell' Alpi. With Notes. 12mo. Paper.
James and Grassi. Italian-English Dictionary. 8vo.
Montague. Italian Grammar. 12mo....
Nota (Alberto). La Fiera With Notes. 12mo. Paper.
Parlate Italiano? or, Do You Speak Italian? 16mo. Boards..
Pellico. Francesca da Rimini. 12mo. Paper..
4
4
•
•
· • •
•
•
****
" .
Caballero. La Familla de Alvareda. 12mo. Paper.
Habla Vd. Español? or, Do You Speak Spanish? 16mo. Boards.
Habla Vd. Ingles? or, Do You Speak English? 18mo. Boards.
Obras Maestras.
Lope de Vega y Calderon.
12mo. Cloth..
Montague. Spanish Grammar. 12m0....
Spanish Hive; or, Select Pieces from Spanish Authors. 15mo. Cloth.
Fallais Portuguez? or, Do You Speak Portuguese? 16mo. Boards...
Fallais Ingles? or, Do You Speak English? 12m0. Boards....
··
• •
•
-
·
毎
​8g
50
I 40
50
95
35
60
I 75
2.00
3 50
35
65
$ 95
I 25
$ 75
n Kownok
75
2.00
I 25
75
50
75
$ 95
50
50
I 90
I 25
in en i
HEBREW.
8vo.
Cloth.
Deutsch. Hebrew Grammar.
Key to the Pentateuch. 3 parts (1 now published). Per part.
Fuerst. Hebrew and Chaldee Lexicon. 8vo. Half morocco
Send for a Descriptive Catalogue.
HENRY HOLT & CO., PUBLISHERS, 25 BOND ST., N.Y.
I 25
50
50
$250
I 50
9 00

TWO WEEK BOOK
1637
3 9015 06695 5512
A 65638 3

ASIA PALE!
LESEN