^'^1- ^ 
 
TRYSTAN AC ESYLLT 
 
 A 
 
 CHANIADAU ERAILL 
 
7? SJL^ Vd<Jf^ 
 
KUri 
 
 fAMAf 
 
 Tr tdthra'Vpon 
 J, SMorris Jones, TsW,, 3ii.^{., 
 
 a 
 
 W, Le^is Jones, Ts^., SM.<iA,, 
 
 ddyUd Ptp llafur, 
 
 a pharch i\ hathrylith 
 
 a'u cariad at iaith a lien 
 
 T Cy»^ry, 
 
 y cyflffynir y gyfrol hon gan 
 
 Tr ^VodVor, 
 
 383781 
 
AT Y CYMRY. 
 
 GWAITH pleserus yw diolch i garcdigion \\6n 
 Cymru am fy nghynorthwyo i gyhoeddi'r gyfrol 
 hon ; cefnogaeth barod a serchog fy nghencdl ym Mhrydain 
 a'r Amerig a'm calonogodd i*w dodi ger bron y cyhoedd. 
 Bu Mr. Vincent Evans a Chymdeithas yr Eisteddfod 
 Genedlaethol mor hynaws a chaniatau cyhoeddi pryddest 
 arobryn Bangor. Casglodd nifer o gyfeillion cared ig 
 enwau tanysgrifwyr i'r llyfr, a rhoddasant gymorth 
 gwerthfawr wrth drefnu'r rhestr. Gwelir ei bod yn 
 hir, ond ofnaf imi anghofio rhai o'r sawl a rodd eu 
 henwau ar dafod leferydd. Ni fedraf ond diolch 
 o'm calon i bawb; a maddeuer imi fy nghof rhydwll. 
 Ceir yn y gyfrol amry w ddarnau a gyhoeddasid eisoes ; 
 OS gofynnir esgusawd am eu casglu at eu gilydd, 
 cyfFesaf na feddaf un. Wrth gynnyg goreu awen 
 anaeddfed i*m cydwladwyr lien-gar, nis gallaf fwy na 
 gobeithio y ceir rhywfaint o bleser o ddarllen fy ngwaith, 
 a dymuno yng ngeiriau'r prifardd y 
 
 " Ca nghencdl well cynghancdd." 
 
 R. S. R. 
 
 Calangauaf^ 1 904. 
 
CYNNWYS. 
 
 
 
 
 
 TUD. 
 
 At y Cymry 
 
 . 
 
 - 
 
 
 -* vii 
 
 Cynnwys 
 
 - 
 
 - 
 
 ' 
 
 ix 
 
 Trystan AC 
 
 EsYLLT, pryddest delynegol : 
 
 
 
 I. 
 
 Y Marchog Clwyfedig 
 
 - 
 
 
 ■ 3 
 
 II. 
 
 Y Llys Gennad 
 
 
 - 
 
 13 
 
 III. 
 
 Y Cwpan Swyn 
 
 - 
 
 
 - 31 
 
 IV. 
 
 Yr Alltud 
 
 
 . 
 
 45 
 
 V. 
 
 Yr Hwyl Ddu 
 
 • 
 
 
 ■ 57 
 
 Caniadau Eraill : 
 
 
 
 
 I. 
 
 Llwybrau Bywyd 
 
 
 
 73 
 
 II. 
 
 Y Crwydryn 
 
 - 
 
 
 ■ 74 
 
 III. 
 
 Bwthyn y Bardd 
 
 
 
 77 
 
 IV. 
 
 Dadl Serch 
 
 - 
 
 
 ■ 79 
 
 V. 
 
 Llatai - 
 
 
 
 81 
 
 VI. 
 
 Hiraeth am Olwen - 
 
 - 
 
 
 - 82 
 
 VII. 
 
 Gweledigaeth Olwen 
 
 
 
 84 
 
 VIII. 
 
 Cariad Ysbryd y Myny 
 
 dd - 
 
 
 - 85 
 
 IX. 
 
 Glan y Mor 
 
 
 
 87 
 
 X. 
 
 Cerdd yr Ysbryd - 
 
 - 
 
 
 - 88 
 
 XL 
 
 Ben Bowen 
 
 
 
 90 
 
 XII. 
 
 Cerdd yr Hydref - 
 
 - 
 
 
 ■ 91 
 
 XIII. 
 
 In Tir-na'n-Og - 
 
 
 
 92 
 
 XIV. 
 
 Blodau Galar 
 
 - 
 
 
 - 93 
 
 XV. 
 
 Ar Lannau'r Tawelfor 
 
 
 
 95 
 
 XVI. 
 
 Penillion 
 
 - 
 
 
 - 96 
 
 XVII. 
 
 Ar y Fordaith 
 
 
 
 98 
 
 XVIII. 
 
 Ebrill 
 
 - 
 
 - 
 
 - 99 
 
 XIX. 
 
 Deilen Hydref - 
 
 
 
 lOI 
 
 XX. 
 
 Y Bedd dan fy Mron 
 
 - 
 
 - 
 
 - 103 
 
 XXI. 
 
 Priflys y Gwyllnos 
 
 - 
 
 
 105 
 
Cynnwys. 
 
 
 
 
 TUD. 
 
 XXII. 
 
 Afon y Nos - 
 
 . 
 
 - 107 
 
 XXIII. 
 
 Y Breuddwyd - 
 
 - 
 
 109 
 
 XXIV. 
 
 Dagrau'r Nos 
 
 - 
 
 - Ill 
 
 XXV. 
 
 Llyn Geirionnydd 
 
 - 
 
 112 
 
 XXVI. 
 
 Y Ddwy Lili 
 
 - 
 
 - 114 
 
 XXVII. 
 
 Cyfrinach y Beirdd 
 
 - 
 
 115 
 
 XXVIII. 
 
 Eneth Wen fel Meillion D61 
 
 - 117 
 
 XXIX. 
 
 GorfFwys Don 
 
 - 
 
 120 
 
 XXX. 
 
 Tro yn Eryri 
 
 - 
 
 - 123 
 
 XXXI. 
 
 Arthur yn cyfodi 
 
 - 
 
 125 
 
 XXXII. 
 
 Y Gwyliwr - 
 
 - 
 
 - 127 
 
 XXXIII. 
 
 L' Envoi 
 
 . 
 
 128 
 
 Rhestr o'r Tanysgrifwyr 
 
 .-- 
 
 - 131 
 
TRYSTAN AC ESYLLT 
 PRYDDEST DELYNEGOL 
 
I. Y MARCHOG CLWYFEDIG. 
 
Ond pwy yw\ marchog ? Pam maen drist ei wedd ? 
 Paham y gwisga *i harddwch Iwydmr bedd ? 
 
TRYSTAN AC ESYLLT. 
 
 I. Y Marchog Clwyfedig. 
 
 Ar orsedd wen cadernid yr Eryri 
 
 Eistedda teyrn y gauaf didosturi, 
 
 Ei anadl oer yn deifio bywyd anian ; 
 
 Ac unig gerdd y Uwyn yw cwyn a gruddfan 
 
 Y chwaon crwydrol rhwng y brigau moelion 
 Alarant golli rhwysg eu gwisgoedd gleision; 
 
 Y ddaear drodd yn fedd iV phlant, y blodau, 
 Ei mhynwes kith yn cuddio'u clysion liwiau; 
 Ac ysbryd gweddwV haf yn torri 'i galon 
 Mewn galar dwys ar 61 ei hoU anwylion. 
 Ymdaena niwlog dawch tros lesniV nefoedd, 
 A'i fantell doa'r nentydd aV mynyddoedd ; 
 
 A thrwyddo crwydra dwfn a dieithr furmur 
 Rhaiadrau crug, hyawdledd cyfrin natur. 
 
 Marchoga awel Mawrth y tonnau geirwon 
 A rychant wyneb ewyn m6r Iwerddon ; 
 Heb fFrwyn i'w dal, mewn b^r ewynnog rhydd, 
 Ymnydda cesyg gwynion Gwyn ab Nudd. 
 Yn flin a llesg a llaith a'i hwyliau'n wlybion 
 Prysura'r Hong iV thaith ar draws yr eigion ; 
 Yr awel drythyll chwydda fronnau *i hwyliau 
 A*r morwyr diwyd blygant wrth eu rhwyfau. 
 
Try Stan ac Esyllt, 
 
 Ar gwrlid drud, mcwn gwisg o borfFor brciniol, 
 Gorwedda clwyfus wr o drem urddasol, 
 
 Y gwinau walk, lliw'r gneuen, yn modrwyog 
 Gylchynnu'i wyneb hardd, bonheddig, rhywiog; 
 Ond yn ei lygaid tristwch du deyrnasa, 
 
 A gwywder bedd ar Iwydni 'i rudd arhosa: 
 Ei glwyf a ysa 'i fy wyd tan ei ddwyfron, 
 AM wenwyn marwol fferra waed ei galon. 
 A segur ydyw'r waew fawr ei grym, 
 Yr helm o ddur, a'r cleddyf hirbraff llym ; 
 Ei fron ni wisg y gref ddihafal lurig 
 A heriodd ruthr Uawer ymwan fFyrnig. 
 GorfFwysa M delyn euraidd wrth ei ystlys, 
 A'i thannau yn anghofio *i thonau melus. 
 
 Ond pwy ywV marchog? Pam mae'n drist ei wedd ? 
 Paham y gwisga'i harddwch Iwydni'r bedd ? 
 
 Adwaenir cf wrth fflach ci rymus waew, 
 Ei gleddyf llym, a'i helm, a'i lurig gloew, 
 A'r delyn aur a gana gerddi'r nef : 
 
 Y marchog Trystan o Liwns ydyw ef. 
 
 Ei dad oedd Rolant, arglwydd tud Ermonyw, 
 
 A'i fam, Gwenalaw, ty wysoges Cernyw ; 
 
 Ac yntau aned ar y cadfaes crch 
 
 Yfasai waed ei dad, a'r dyner ferch, 
 
 Ei fam, fu farw wedi iddi 'i enwi 
 
 Yn Drystan am mai trist i'w fam ei eni. 
 
Y Marchog Clwyfedig. 
 
 Fe'i magwyd gan y gwr a garai 'i dad, 
 
 Ei hen gydymaith dewr mewn llawer cad, 
 
 Yr yswain Rhonan ; ac er diogelu 
 
 Ei fywyd rhag gelynion mynnodd gelu 
 
 Ei fon brenhinol; a'r bachgennyn, Trystan, 
 
 Feithrinodd fel etifedd iddoM hunan, 
 
 A*i enwi'n Tantrys. Ac yng ngwlad Ermonyw 
 
 Ni chafwyd ail i'r gwinau lane telediw 
 
 Ym mhob rhyw fabol gamp a gwrol gyfranc, 
 
 Nac ail i'r bysedd hudai gathlau didranc 
 
 Tclynnau swyn y bell freuddwydiol nef 
 
 I aros ar eurdannau *i delyn ef. 
 
 Gofwyodd eres hcrwlong dir Ermonyw, 
 
 Ac am ei deced dwyn y llanc telediw 
 
 A'i gludo 'mhell dros donnau gwyrdd yr eigion ; 
 
 Ond tymestl wyllt ddychrynnodd y mor ladron ; 
 
 Ai dirio wnawd ar ddifFaith benryn unig 
 
 At lannau Cernyw greigiog a phellennig. 
 
 Trwy dreigl yr oesau h^n bu'r drystiog don, 
 A holl gynddaredd Hid tymhestlog fron, 
 Yn euro meisdon arw Cernyw deg, 
 Gan wisgo ac archolli 'i thraethell freg. 
 A llawer oes ar ael yr uchel graig 
 Caer falch Tyntagel heriai ferw'r aig j 
 Urddasol sedd brenhinocdd Cernyw fti, 
 A chartrcf breninesau heirddion lu j 
 
Try Stan ac Esyllt, 
 
 O'i chylch gwroHon oesau *n ymladd gaed, 
 
 A*i sylfaen gref a fwydwyd yn eu gwaed. 
 
 Er drwg a da bu'n llochi llawer cawr ; 
 
 Ac ynddi y cenhedlwyd Arthur fawr. 
 
 Hi ydoedd sedd yr enwog frenin March, 
 
 A'r Uu marchogion dewr gyflawnai M arch ; 
 
 Ac ewythr Trystan, frawd ei fam, oedd ef ; 
 
 A nawdd a roes iV gar rhag bar y dymestl gref. 
 
 Yn rhwysgfawr lys Tyntagel 
 
 Ar Ian y gwyrddlas li, 
 Fel marchog dewr digymar 
 
 Enillodd Trystan fri ; 
 Efe fel heliwr cadarn 
 
 Oedd bennaf gwr o'r byd j 
 A chelf helwriaeth ddysgodd 
 
 I feib y llys i gyd. 
 Am ddiddan gerdd a chyfranc 
 
 Nid oedd ei ail i'w gael ; 
 A thestun awen Ccrnyw oedd 
 
 Ei anian serchog hael. 
 Melysach mewn cyfeddach 
 
 Na bias y medd a'r gwin 
 Oedd hudol odlau'r delyn aur, 
 
 Y neithdar dwyfol rin. 
 Dyrnodiau 'i gledd clodforus 
 
 A amddiffynnai'r wlad; 
 
Y Marchog Clwyfedig, 
 
 A gwenau heirdd rianedd 
 
 Oedd gwobr y marchog mad. 
 Dinasoedd ei dreftadaeth 
 
 Yn nhir Ermonyw fras 
 A'i gledd a ynillasai'n 61 
 
 Oddiar ormesdeyrn cas, 
 Y creulon Arglwydd Morgan, 
 
 Y gwr laddasai 'i dad, — 
 Barasai angau 'i dyner fam 
 
 Trwy ffiaidd waedlyd frad. 
 
 Yn nhreiglgwaith daeth Morollt 
 
 O dir Iwerddon draw, 
 A'i faith enwogrwydd lanwodd 
 
 Lys Cerny w Ion a braw : 
 Fe hawliai 'n deyrnged drichant 
 
 O fonedd blant y tir 
 Neu un a feiddiai herio grym 
 
 Ac awch ei baladr hir. 
 Dychrynnai'r tywysogion 
 
 Wrth feddwl am ei arch, 
 Teyrnasai dwys anobaith du 
 
 Ym mron frenhinol March. 
 
 Ym mroch yr helynt Trystan 
 A ddaeth o daith i'r Uys, 
 
 Ac achos Cernyw arno 'i hun 
 Gymerodd gyda brys ; 
 
lo Try Stan ac EsyllU 
 
 Nis gallai awch y cleddyf, 
 
 Na hwrdd y waew gref, 
 Na geiriau host y marchog balch 
 
 Ddychrynnu 'i galon ef ; 
 Dylosgai tan gwladgarwch 
 
 Ei fynwes wrol bur ; 
 A gwasgai 'i fysedd emog ddwrn 
 
 Ei awchlym gleddyf dur. 
 Derbyniodd her y marchog 
 
 I achub cam ei wlad, 
 Cysegrodd waed ei ieuaiic fron 
 
 I ddial ei sarhad. 
 A thrannoeth, pan y torraiV wawr 
 
 Tros ael y gribog graig, 
 Mewn badau beilchion cyrchai'r ddau 
 
 Ynysig yn yr aig. 
 A Thrystan wedi glanio 
 
 A droai 'i fad i'r Hi, 
 Tw gludo *mhell oddiwrth y Ian 
 
 Ar war y waneg ffri : 
 Ac meddai wrth ei elyn : 
 
 " Y syberw paladr hir, 
 Bydd digon un o'r badau hyn 
 I ddwyn y byw i dir." 
 
 *Roedd wyncb yr ynysig ^ 
 
 Yn weirglodd wastad las, 
 
Y Marchog Clwyfedtg, ii 
 
 Ac yno bwriwyd Morollt falch, 
 
 A'i ryfel farch a las. 
 Disgynnodd Trystan yntau 
 
 I'w gyrchu gyda'i gledd, 
 Ond yn yr ymgyrch cafodd glwyf 
 
 A Iwydodd wrid ei wedd. 
 Er gwaetha'r archoll hyrddiodd 
 
 Un dyrnod grymus mawr, 
 Nes hollti helm ei elyn 
 
 A'i fwrw'n fud i'r Uawr j 
 A darn oV glaif clodforus 
 
 A dorrodd yn y briw. 
 Anrhydedd gorsedd Cernyw Ion 
 
 A gadwodd Trystan wiw ; 
 Ac ar y traeth i'w roesaw 
 
 Holl lys y brenin oedd ; 
 Ac eco fud y creigiau pell 
 
 Ddadebrwyd gan eu bloedd. 
 
 Ond Morollt gludwyd ymaith 
 
 Tros donnau'r mor i'w wlad ; 
 A'i unig wobr ar ben y daith 
 
 Oedd bedd yn nhy ei dad. 
 A chlod a gafodd Trystan, 
 
 A chariad mab a mun; 
 A'r brenin March a'i hcnwodd 
 
 Yn etifedd iddo'i hun. 
 
12 Try Stan ac EsyllL 
 
 Ond nis gall clod a bri droi angau draw, 
 Na chadarn fraich ddychrynnu brenin braw; 
 A Thrystan wywai ; poen ei glwyf arhosai : 
 Bradwrus lafn gwenwynig a'i brathasai. 
 Er celf y meddyg, ac er ua\vn y dewin, 
 Edwinai blodyn sifalri'r gorllewin ; 
 Rhag maint ei glwyf fe giliai ei gyfeillion 
 O un i un i gyd ond Dyfnant ffyddlon. 
 
 A'r haul yn machlud ar y draethell freg, 
 Daeth ato wr o hil y Tylwyth Teg ; 
 Danghosodd Iwybyr aur ar draws y wendon, 
 A gobaith gwella'r clwyf yn llys Iwerddon. 
 A'r Ynys Werdd, trwy far y don ormesol, 
 A gyrcha'r clwyfus wr o drem urddasol ; 
 Eistedda tristwch yn ei lygaid duon 
 Ac eiliw'r bedd a wisga *i ruddiau llwydion : 
 Ei glwyf a ysa 'i fywyd tan ei ddwyfron ; 
 A*i wenwyn marwol fferra waed ei galon. 
 
II. Y LLYS GENNAD. 
 
Eistedda cysgod prudd-der blwng 
 
 Tn nwfn ei lygaid duon ; 
 Arteithia melus loesion serch 
 
 T clwyfo dan ei ddwyfron ; 
 A cherddd'r Hong ym mraich y gwynt 
 
 Nes taro glan Iwerddon. 
 
•5 
 
 Nil 
 
 Y Llys Gennad. 
 
 Scrch, cryfach yw nag angau du, 
 
 A hynach na'r mynyddoedd ; 
 Anfarwol serch yw enaid cin 
 
 Y beirdd ar hyd yr oesoedd, 
 Serch yw goleuni bywyd dyn 
 
 A dwyfol grewr hyder ; 
 Anfarwol serch yw'r bywiol waed 
 Yng ngwythiennau amser. 
 
 Ym more gwyn ieuenctid bod, 
 Ar wawr y dechreu cynnar, 
 
 Deffrodd pelydrau tan yr haul 
 Nwyd serch ym mron y ddaear ; 
 
 Ei danbaid gusan godai wrid 
 Dros harddwch ei hwynepryd, 
 
 A'i chalon fawr ddychlamodd pan 
 
 Y daeth yn fam i fywyd. 
 Ei mhilfil plant feithrina ar 
 
 Ei bronnau llawnion cynncs ; 
 A*i phennaf drysor iddynt oil 
 
 Yw cyfoeth scrch ei mhynwes. 
 Gwres serch a wrida rudd y rhos ; 
 
 Nwyd serch wna'n wen y lili j 
 A dyheadau mwynion scrch 
 
 Ddeffroa gathlau*r Uwyni. 
 
10 Try Stan ac Esyllt, 
 
 Y llyn yng ngloewder dwfn ei fron 
 Anwesa ddelw'r mynydd ; 
 
 A hoffkV cwmwl beichiog hynt 
 Ym mreichiauV gwynt aflonydd. 
 
 Ysbrydiaeth bywyd, fFynnon cin, 
 Ac anadl cinioes teimlad, 
 
 Cynghanedd fyw gyfriniol ddofn 
 Y bydoedd ydyw cariad. 
 
 I fro breuddwydion tros yr aig 
 CrwydrasaiV haul, ond cofio 
 
 Ei gusan ffarwel ar ei grudd 
 
 Wnai i'r wybren wylaidd wrido. 
 
 CysgodauV hwyr ymrithient o 
 Waelodion y dyffrynnoedd, 
 
 Gan araf ddringo'r bryniau gwyrdd, 
 A llethrau'r scrth fynyddoedd. 
 
 Diosgai'r s6r cu dillad dydd, 
 Eu gwisgocdd o oleuni, 
 
 I ddangos eu prydferthwch noeth, 
 A synnuV nef d'u tlysni. 
 
 Y dawel nos ar wisgi droed 
 A gerddai donnau*r eigion 
 
 I daenu duon lenniV gwyll 
 Dros wyneb mor Iwerddon, 
 
\ Y Llys Gennad, 17 
 
 Y dwfn dawelwch hyawdl oedd 
 
 Fel anirnadwy alaeth ; 
 A'r don yn torri ar y traeth 
 
 Fel eco cwynion hiraeth. 
 
 Yng Nghernyw Ion yn swn y Hi 
 
 Ar glogwyn uchel unig 
 Eisteddai gwr o osgedd hardd 
 
 Urddasol a bonheddig ; 
 Modrwyau ami am ei law, 
 
 Ei wisg o ball purddu, 
 A rhagdal aur rhuddemog drud 
 
 Gynhaliai 'i walk gwineuddu ; 
 Cain lafnau euraidd oedd yn cau ' 
 
 Wintasau cordwal newydd. 
 Ei ddeheu law gynhaliai bwys 
 
 Ei delyn aur ysblennydd ; 
 Ei rudd orfFwysai ar y Hall ; 
 
 A*i dywell drem freuddwydiol 
 Yn crwydro ar hiraethlon daith 
 
 Trwy wyll y nos ledrithiol 
 I oleu llys yr Ynys Werdd, 
 
 Ei gyfoeth a*i ysblander, 
 A mel acenion Esyllt wen 
 
 Yn ysbrydoli 'i londer. 
 Ystyriai'r bysedd meinion teg 
 
 Fu'n chwilio'r archoll echrys, 
 
1 8 Try Stan ac Esyllt, 
 
 A*r ddoeth wybodaeth rodd iachid 
 
 Tr prudd farsiandwr, Tantrys. 
 Hiraethai am gyfeddach fwyn 
 
 Y llys a'r diddan gerddi, 
 
 A chrwydro gydag Esyllt dros 
 Rodfeydd blodeuog crddi. 
 
 lachasai'r fam hen glwyf y cledd ; 
 Clwyfasai'r ferch ei ddwyfron; 
 
 A phrudd-der hwnnw oedd yn awr 
 Yn llenwi 'i lygaid duon. 
 
 Breuddwydiai am brydferthwch teg 
 
 Y feinwar hardd osgeddig; 
 Murmurai *i hiraeth wrth y don 
 
 Aflonydd ac aniddig. 
 Fe godai 'i ben a theimlad serch 
 
 Yn crynnu ar ei wefus, 
 A*i fysedd chwim yn defFro cathl 
 
 Y mwynion dannau melus ; 
 Ei isel lais ymdonnai*n b6r 
 
 Yn nwfn y gwyllnos tawel 
 Wrth anfon emyn weddi serch 
 Ar edyn hud yr awel : 
 
 " O dan fy mron mae cur, 
 
 Esyllt wen, Esyllt wen, 
 Am wen dy lygaid pur, 
 Esyllt wen, 
 
Y Llys Gennad, 19 
 
 Gael eto'th gwmni tirion, 
 A miwsig dy acenion, — 
 Hyn leddfa gur fy nghalon, — 
 
 Brysia i Gernyw, Esyllt wen. 
 
 " Dy fin un lliw a'r rhos, 
 
 Esyllt wen, Esyllt wen, 
 A'th walk mor ddu aV nos, 
 
 Esyllt wen, 
 Dy lygaid tyner duon, 
 A*th rudd fel alaw'r afon, 
 Sydd wedi swyno *nghalon, — 
 
 Brysia i Gernyw, Esyllt wen, 
 
 " Sisialon bloesg y Hi, 
 
 Esyllt wen, Esyllt wen, 
 Furmura'th glodydd di, 
 
 Esyllt wen ; 
 A'r awel wibiol grwydrol, 
 Dros drumau'r clogwyn oesol, 
 A sua'th enw swynol, — 
 
 Brysia i Gernyw, Esyllt wen. 
 
 " Fy ngwlad a ddenfyn w^s, 
 Esyllt wen, Esyllt wen, 
 Am danat ti i'w llys, 
 Esyllt wen: 
 
20 Trystan ac Esyllt, 
 
 Hen lys urddasol gewri 
 Arwriaeth a gwrhydri, 
 A gei yn gartref iti, — 
 
 Brysia i Gernyw, Esyllt wen." 
 
 Ar hyd y llwybr anwastad, cam, 
 
 Dros lethrau serth y clogwyn, 
 Yr araf rodiai'r brenin March ; 
 
 A chlybu glod y forwyn, 
 AV gwahodd tyner iddi ddod 
 
 I gastell h6n Tyntagel ; 
 Ac yn ei fron enynnwyd fflam 
 
 O nwyd a thraserch dirgel. 
 Ymholai am ei llun a'i lliw, 
 
 A chyfoeth gwrid ei harddwch ; 
 A hyawdl odiaeth oedd ei nai 
 
 Yn traethu am ei thegwch : 
 O'r merched heirdd fuasai gynt 
 
 Ni welsid ei hefelydd j 
 Ni feddai beirdd hoU oesau'r byd 
 
 Y crebwyll na'r darfelydd 
 Ddisgrifiai'n llawn y filfed ran 
 
 O gyfoeth ei grasusau \ 
 Anwyled oedd a Gwener glaer, 
 
 A blodyn breninesau, 
 Serchocach oedd na Lalage, 
 
 Na Chloris fwyn, na Lesbia; 
 
y Llys Gennad, 21 
 
 A milwaith cryfach hud ei serch 
 
 Na swynion Helen Troia. 
 Gwyw ydoedd harddwch Olwcn deg 
 
 A Branwen a Rhiannon 
 Yn ymyl dwyfol dlysni swyn 
 
 Y lili o'r Iwerddon. 
 
 Gwrandawai March yn fud a syn, 
 
 Rhyfeddai wrth y geiriau ; 
 A chyniweiriai iasau gw^n 
 
 Ar hyd ei wythiennau. 
 Ymholai ai prydferthach hon 
 
 Na'r fanon wech, Gwenhwyfar, 
 Ysbrydiaeth arwyr y Ford Gron, 
 
 Brenhines hardda'r ddaear. 
 
 Atebai Trystan na wnaeth Ion 
 
 Ail na hefelydd iddi, 
 Mai purach gwynder glAn ei phryd 
 
 Nag ewyn balch y weilgi. 
 
 Fc rodiai'r ddau yn 61 i'r llys 
 
 Yn llawn o serch y forwyn, 
 March yng Ngorffennaf aeddfed nerth, 
 
 A Thrystan yn ei wanwyn. 
 Gwrandawai'r brenin ; traethai'r nai 
 
 Ei helynt yn Iwerddon, — 
 
22 Try Stan ac Esyllt. 
 
 Mai fel marsiandwr gawsai glwyf 
 
 Gan reibwyr ar yr eigion, 
 Cyrchasai'r llys, ac iasau pocn 
 
 Yn oeri gwaed ei galon. 
 Ei delyn enillasai fFafr 
 
 Y brenin aV frenhines ; 
 A'i enwi wnaed yn athro cerdd 
 
 I Esyllt dywysoges. 
 Disgrifiai'r oriau hirddydd haf 
 
 Bu'n dysgu 'i bysedd meinion 
 I gywir oglais awen swyn 
 
 M^l odlau'r tannau tynion ; 
 Canmolai 'i llais, a*r findlws wen 
 
 Chwareuai ar ei gwefus, 
 Oedd fil mwy tlws na'r ieuanc ros, 
 
 A'i lliw fel aeddfed fefus. 
 Cryfhau wnai'r nwyd ym mynwes March, 
 
 A thyngai yn ei galon, 
 Y mynnai ar ei fron ei hun 
 
 Flodeuyn hardd Iwerddon ; 
 Hi lanwai 'i fryd ar hyd y dyddj 
 
 Breuddwydiai'r nos am dani ; 
 Dygyfor cryf oedd dan ei fron 
 
 Yn chwyddo ac ymdonni. 
 Ond sut i'w chad ? Cyfrifai 'i thad 
 
 Yn elyn marwol iddo. 
 Pwy gymrai 'i einioes yn ei law 
 
 I groesi'r mor i'w cheisio ? 
 
\ 
 
 Y Llys Gennad. 23 
 
 A galw 'i w^r ynghyd a wnaeth 
 
 Er mwyn cymeryd cyngor, 
 A gofyn pwy anturiai*n ddewr 
 
 I geisio'r werthfawr drysor. 
 
 Gelynion Trystan yn y llys 
 
 Ni fynnent mono'n frenin ; 
 Eiddigcdd creulon fel y bedd 
 
 Wenwynai 'u geiriau gerwin ; 
 A chredent na ddychwelai'n fyw 
 
 Os elai i'r Iwerddon : 
 Ac OS dychwclai codid had 
 
 I Farch o'r ieuanc fanon. 
 A chafwyd yn y cyngor fynd 
 
 O'r gwinau lane telediw 
 I geisio rhiain dcca'r byd 
 
 Yn wraig i frenin Cernyw. 
 
 "Dos," ebr March, "a heria wyn 
 
 A dig yr eigion gorwyllt, 
 A dwg drysorau aur fy llys 
 
 I ennill cariad Esyllt ; 
 Adrodda iddi hanes h^n, 
 
 Ac urddas llys Tyntagel, 
 A'r teimlad byw sy 'mynwes March 
 
 Yn llosgi'n draserch dirgeU 
 
24 Try Stan ac Esyllt, 
 
 Boed chwim dy daith, a doeth dy air, 
 Goleued fFawd dy Iwybrau 
 
 I ddwyn y dlos dros frig y don 
 I 'i chartref yn ^y mreichiau." 
 
 Ac unwaith eto tros yr aig 
 
 Ar antur drom beryglus 
 Mordwya'r hardd osgeddig wr 
 
 Oedd gynt mor drist a chlwyfus. 
 Nis gwyr ei fynwes beth yw ofn, 
 
 Ond cymysg yw ei deimlad: 
 Gwresoga 'i waed wrth feddwl gwcld 
 
 Prydferthwch mun ei gariad ; 
 Ond ias y bedd i V fron rydd mynd 
 
 I geisio hon i arall. 
 Dyhead serch fel newyn du 
 
 Ncu syched cryf aniwall 
 A'i gyr i geisio neithdar nef 
 
 Ym mhresenoldeb Esyllt : 
 Ond colli hon ! Dymuna fedd 
 
 Dan donnau'r eigion hydrwyllt. 
 Eistedda cysgod prudd-der blwng 
 
 Yn nwfn ei lygaid duon -, 
 Arteithia melus loesion serch 
 
 Y clwyf o dan ei ddwyfron ; 
 A cherdda'r Hong ym mraich y gwynt 
 
 Nes taro glan Iwerddon. 
 
Y Llys Gennad, 25 
 
 Fr llys anfonwyd rhoddion heirdd 
 
 I'r brenin a'r frenhines, 
 A thlysau aur a gemau drud 
 
 I Esyllt dywysoges. 
 A'r gennad glybu am y ddraig 
 
 Ormcsol ac echryslon 
 Oedd yno'n ysu cnwd y wlad, 
 
 A difa ei thrigolion ; 
 Addawai'r brenin, am ei lladd 
 
 A gwared rhag ei gormcs, 
 Hanner ci gyfoeth gyda llaw'r 
 
 Frenhinol dywysoges. 
 Mynegi hyn i Drystan wnaed ; 
 
 Ac yntau wisgodd arfau; 
 Ac wedi ymladd hir a blin 
 
 Fe las h^n ddraig y creigiau. 
 
 Yng nghanol bloedd gorfoledd gwlad 
 
 Fr llys arweiniwyd Trystan, 
 Yn Uesg a blin a rhudd ei wisg 
 
 Gan waed yr ellyll aflan. 
 Y brenin barai arlwy gwledd 
 
 A diddan gerdd a chroeso 
 Fr gwron waredasai'r wlad, 
 
 A llawen fuwyd wrtho ; 
 A galw Esyllt deg a'i mham 
 
 I ddiarchennu'r marchog, 
 
26 Try Stan ac EsyllU 
 
 I ymgelcddu 'i gleisiau ami 
 A*i wisgo'n ddrud ardderchog. 
 
 Er cuddio o'r Uaid ei wyneb hardd, 
 
 A'i bryd yn waedlyd echrys, 
 Amhcuai Esyllt ai nid hwn 
 
 Oedd ei hen athro, Tantrys ; 
 Ymchwyddai 'i bron wrth gofio am 
 
 Y dyddiau haf hirfclyn 
 Dreuliasai gyda Thantrys hofF 
 
 AM gyfareddol delyn. 
 Hi chwiliai *i wisg a'i arfau am 
 
 Ry w arwydd i'w adnabod j 
 A mynnai 'i chalon fod ei h6n 
 
 Gydymaith wedi dyfodj 
 Hi dynnai 'i gledd oV wain, — y bwlch 
 
 A welai 'n eglur ynddo ; 
 A synai wrth ei hyd a'i led, 
 
 AV ffurf arbennig arno : 
 Fflachiodd goleuni'r fFaith i'w bryd 
 
 Yn sydyn fel taranfoUt : 
 Cofiodd y darn dynesid gynt 
 
 O ben clwyfedig Morollt. 
 Dial gynheuai yn ei gwaed ; 
 
 A rhuthrai i daro'r gelyn 
 Oedd yn y baddon marmor gwyn 
 
 Yn llesg a diamddifFyn. 
 
Y Lfys Gennad. ^J 
 
 " Tydi dy welltaist waed fy nghir," 
 
 Dolefai'r ferch yn Uidiog, 
 " Tydi yw gelyn penna 'ngwlad, 
 
 Y gwaedlyd Drystan farchog.'* 
 A chyda'r gair dyrchafai'r cledd 
 
 I drychu Trystan fradus ; 
 Ond gwelai wen, a llygaid du, 
 
 A gwallt gwineuddu Tantrys. 
 Petrusodd ; a defFrodd ei serch, 
 
 A'r h^n atgofion cynnes ; 
 Ac ymdrech gerth rhwng serch a chas 
 
 Derfysgai yn ei mhynwes ; 
 Yr enwog Drystan a gashai ; 
 
 A Thantrys garai'n dyner ; 
 A rhwng y ddau disgynnai'r cledd 
 
 Heb waed i bylu 'i loewdcr j 
 A ffoi o*r Ik i unig fan 
 
 I arllwys ei theimladau, 
 Fel pob genethig ddeunaw oed, 
 
 Trwy wylo'n hidl ei dagrau. 
 MaeV icuanc fron mewn gofid fel 
 
 Nen haf dan gymyl duon, 
 A'r glesni'n lanach pan y syrth 
 
 Y pur ddefnynnau gloewon ; 
 Diflanna cwmwl Hid yn llwyr 
 
 Yng ngwres y serchog anian j 
 
28 Trystan ac Esyllt, 
 
 Anghofiai Esyllt farw 'i chir 
 
 Wrth gofio mwynder Trystan. 
 Dymunai cto wrando 'i lais 
 
 Yn adrodd ystoriau 
 Marchogion arwrol y Ford Gron 
 
 A'u rhyfedd anturiaethau ; 
 A chlywed clod Gwenhwyfar hardd, 
 
 A'r ymherawdyr Arthur, 
 Am enau euraidd Gwalchmai fyg, 
 
 A phaladr hir Peredur. 
 
 Breuddwydiai Esyllt ieuanc am 
 
 Y gwr a garai orau, 
 A'r dagrau'n perlio ar ei grudd 
 
 dan ei mhuchudd aeliau ; 
 Glan a diniwed oedd ei serch 
 
 Fel gwynder blodauV gwanwyn, 
 A'i theimlad tyner mor ddi-nwyd 
 Ag awel Mai mewn irlwyn. 
 
 Breuddwydiol ledrith gwrid y wawr 
 Yn crynnu ar fron y dwyrain 
 
 Yw tlws ddatguddiad cyntaf serch 
 Ym mynwes prydferth riain, 
 
 Cyn dyfod gwres a goleu'r haul 
 
 1 ymlid y cysgodion, 
 
 Cyn mynd o chwerwder bywyd dyn 
 Yn gymysg a'i felusion. 
 
Y Llys Gennad, 29 
 
 O ddwyfol serch, anfarwol serch, 
 
 Ysbrydiaeth wen y nefoedd, 
 Paham na chaifF yr ieuanc fod 
 
 Yn ieuanc yn oes oesoedd ? 
 Pam caifF drychiolaeth hagr y byd 
 
 Droi'n hunlle freuddwyd cariad ? 
 Pam caiff Uysnafedd brwnt y llawr 
 
 Wenwyno cwpan teimlad ? 
 Pam ca*r dwyreinwynt miniog ladd 
 
 Yr afal yn ei flodyn, 
 A rhwystro i wrid yr aeddfed fFrwyth 
 
 Addurno'r llwythog frigyn i 
 Ystaenir edyn gwynion serch 
 
 Tros byth yn Uaid y corsydd ? 
 Ai ni chant hedfan hwnt i*r nos 
 
 Tr bythol wyrddion lennydd 
 Lie na osodir maglau deddf 
 
 Ar Iwybrau eang rhyddid, 
 Lie na ddaw niwloedd anair byth 
 
 Dros wybren las ieuenctid ? 
 
 Anfarwol serch herfeiddia rwyd 
 
 Rhagfarnau cyfyng dynion ; 
 Enilla nerth mewn poen a gwae; 
 
 Dirmyga angau creulon ; 
 Dyhea am eangach byd, 
 
 A gloewach nen i'r ysbryd ; 
 
30 Try Stan ac Esyllt, 
 
 A chyfyd ddyn o laid y llawr 
 I awyr dwyfol wynfyd. 
 
 Ysbrydiaeth lawen, rhuddgoch wawr 
 Tu hwnt i'r ddunos anfad, 
 
 Cynghanedd ddofn gyfriniol drist 
 Dynoliaeth ydyw cariad. 
 
III. Y CWPAN SWYN. 
 
Melyswin serchy cyfriniol wltth y nefy 
 Mae bywyd a marwolaeth ynddo ef. 
 
33 
 
 III. Y CWPAN SWYN. 
 
 A milfil ddawns goleuni ar yr aig 
 
 Yn goglais milfil chwerthin distaw'r Hi, 
 Yr awel yn breuddwydio ar y graig 
 
 A thrwmgwsg yn cusanu 'i hemrynt hi, 
 CyfeiriaiV Hong yn 61 i'r glennydd hyn ; 
 
 Ar bwys ei rhwyfau cerddai 'i llwybyr llaith, 
 Fel teithiwr blin yn pwyso ar ei ffyn, 
 
 Bron anobeithio gweled pen ei daith. 
 O lys Iwerddon cychwynasai i ffwrdd, 
 
 O ganol moethau ami, rhwysg a pharch ; 
 Eisteddai Trystan ac Esyllt ar ei bwrdd : 
 
 Llwyddasai llys genhadau'r brenin March. 
 
 Eisteddai Trystan hardd ac Esyllt deg : 
 
 O'u blaen ymledai ceinder Cymru wen, 
 Ei rhosydd grug a'i dolydd meillion chweg, 
 
 A*r bryniau oesol garant lesni'r nen. 
 Mud oedd y ddau, ond nid anedwydd chwaith : 
 
 Rhyw bell ddymuniad rhwng y Hon a'r prudd 
 A lanwai'r fynwes i felysuV daith, 
 
 A'i gysgod yn swynoli gwen y rudd. 
 
 Distawrwydd ar yr eigion, — hyawdl yw 
 Gan drist alawon y morwynol gor 
 
34 Try Stan ac Esyllt. 
 
 O'r dyfnder yn galaru am y byw 
 
 Wrth eilio cathl cyfarcdd ddofn y m6r. 
 
 Fe wenai dolydd meillion Gwalia wen ; 
 
 A chwarddai myrdd o'i fFrydiau gloewon hi ; 
 Tangnefedd oedd lleferydd glesni'r nen 
 
 Ond tristwch gwyll y bedd oedd iaith y Hi. 
 
 DihangaiV dydd, a rhawdrydd frenin mad 
 
 Y nef a blygai i'w orfFwysfa dlos ; 
 
 Yr hwyr gysgodion grwydrent tros y wlad 
 I daenu llenni glasddu llys y nos. 
 
 Eisteddai Trystan ac Esyllt fyth yn syn 
 
 Mewn myfyr melus am yr amser fu : 
 Machludai'r haul ar eu gorfFennol gwyn ; 
 
 A chysgod guddiai eu dyfodol du. 
 Ond dall yw'r llygaid i'r dyfodol du 
 
 Pan chwydda anadl serch o dan y fron ; 
 Cynhesa'r galon yn yr heulwen gu ; 
 
 A'i thragwyddoldeb ydyw'r funud hon. 
 
 Murmurai Esyllt : 
 
 " Trystan, mae dy gerdd ? 
 Mae odlau mel tyn dannau'r delyn aur ? 
 I'm bron mae hiraeth, — am yr Ynys Werdd, 
 
 Y dyddiau gynt, a'u mwyn freuddwydion claer. 
 
Y Cwpan Swyn, 35 
 
 Cdn imi gerdd fel suon chwaon gwynt, 
 
 Un dyner fel deflProad cyntaf serch, 
 Henafol gainc o'r hen amseroedd gynt 
 
 Am wiw ddyhead mab a breuddwyd merch." 
 
 Ac meddai Trystan : 
 
 '* Can i mi nid oes, 
 
 Namyn ochenaid drom y galon friw. 
 Dehongla, delyn, freuddwyd serchog loes." 
 
 A dawnsiai 'i fysedd dros ei thannau gwiw. 
 
 " Tywysog y tes yn ei briflys gwyn, 
 Tu hwnt i geulannauV bedd, 
 Fedyddia wyrddlesni dol a bryn 
 
 Mewn diluw o oesol hedd ; 
 A chroeso rydd iarlles y llys i'r sawl 
 A egyr byrth enfys bri ; 
 \ A dengys ei gwisg o sidanwe*r gwawl 
 Ei thegwch morwynol hi. 
 
 " Mae llwybyr paradwys mab a merch 
 
 Trwy ddrain yr anialdir mawr ; 
 Rhaid llosgi'r byd ar allorau serch 
 
 Cyn cychwyn am byrth y wawr. 
 Ond yn y broydd tu hwnt i'r don, 
 
 Mewn cynncs wanwynol hin, 
 Diwellir newyn y serchog fron 
 
 Yng ngwleddoedd y manna a'r gwin. 
 
36 Tfystan ac EsyllL 
 
 " Bydd Haw re wily d angau, ei hofn a'i phoeiij 
 
 Byth bythol tu allan iV drws ; 
 Breuddwydiol ddyhewyd a newydd hoen 
 
 Wna bawb yn ifanc a thlws ; 
 Cariadon yn trydar emynau mawl 
 
 Melyslais gwanwynol wrcs, 
 Dan wcnau arglwyddes sidanwe'r gwawl 
 
 Ym mhriflys tywysog y tes." 
 
 Distawai'r gerdd ; a thawcl oedd y gwyllnos ; 
 A myfyr mud yn liygaid Esyllt wendlos ; 
 
 Y morwyr llesg orfFwysent ar eu rhwyfau, 
 
 Y gwres a'r lludded wedi blino'u breichiau. 
 Ac meddai Trystan : 
 
 " W^r, goriFwyswch, weithion ; 
 A gwyliaf finnau'ch hun ar fron yr eigion," 
 
 Gafaelai yn y rhwyfau hir anhyblyg, 
 0*i ncrth ystwythent megys gwiail helyg ; 
 Ei rym digymar yrrai'r Hong iV thaith ; 
 Fel gwisgi gysgod cerddai *i Hwybyr llaith. 
 
 Eisteddai Esyllt ; a'i llaw-forwyn, Branwen, 
 Yn gweini arni mewn iFyddlondeb llawen ; 
 Ei geiriau arab oedd yn llawn digrifwch, 
 Ac enwog yn Iwerddon ei phrydferthwch. 
 
y Cwpan Swyn, 37 
 
 Doeth oedd y ferch, a fFyddlon fel goleuni, 
 I'r lili dyner y gweinyddai arni. 
 Cyfrinach ddofn a gadwai yn ei mhynwes 
 Am rinwedd gwin aur ffiol y frenhines : 
 Gwin a wasgesid o'r planhigion tyner 
 Flodeuant, ffrwythant yn Uywodraeth Gwener : 
 Melyswin swyn dewinol serch wybodaeth 
 A lyncwyd gan ddifancoU nos gwyddoniaeth. 
 Ei gynneddf oedd gwallgofi'r mab a'r ferch 
 A'i hyfai a chyfarcdd dwyfol serch. 
 Brenhincs yr Iwerddon a'i gwasgasai 
 I ffiol aur; i Franwen y'i rhoddasai; 
 Ac fel y Gwin Bendigaid cadwai*r trysor 
 Ar gyfer March ac Esyllt nos eu neithior. 
 
 Melyswin serch, cyfriniol wlith y nef, 
 Mae bywyd a marwolaeth ynddo ef. 
 
 Gadawsai pelydr olaV ha ul yr wybren ; 
 
 A myrddiwn ser dryfrithent y fFurfafen ; 
 
 Y dawel nos deyrnasai trwy'r eangder ; 
 
 A thrwst nid oedd tros wyneb llyfn y dyfnder 
 
 Namyn y rhwyfau 'n siglo ac yn gwegian 
 
 Dan ddirfawr bwysau breichiau breisgion Trystan ; 
 
 Eu swn rheolaidd gwastad mesuredig 
 
 A suai gwsg y morwyr llesg lluddedig. 
 
38 Try Stan ac Esyllt, 
 
 Ac meddai Esyllt : 
 
 " Branwen, huna dithau, 
 Mae cwsg yn llercian eisoes dan d' amrantau." 
 A Branwen gyrchai leithig is y nenglwyd 
 I suddo i freichiau cwsg di-boen, di-freuddwyd. 
 
 Distawrwydd ar y dyfnder, — gwrando, gwrando, 
 Mae calon tragwyddoldeb ynddo'n euro ! 
 
 Sibrydai Esyllt : 
 
 " Trystan, gad dy rwyfo ; 
 Ac eistedd yma ennyd i orfFwyso. 
 Cei adrodd imi hanes serch Gwenhwyfar 
 A Lanselot, ei mharchog dewr digymar.*' 
 
 Y ser a wenent gariad tragwyddoldeb, 
 Fel gwynion ofFeiriadon anfarwoldeb. 
 
 A Thrystan ufuddhai ; ei waith adawai; 
 Ac ar y bwrdd wrth draed y ferch eisteddai ; 
 Yng ngoleu'r ser y gwelai 'i gruddiau gwynion ; 
 Ac yfai serch fFynhonnau 'i llygaid duon. 
 
 Gwrandawai hithau ddistaw iaith y nos . 
 Yn dehongl iddi ei chyfrinach dlos; 
 Ni chly wsai air gan Drystan am ei serch ; 
 Ond nid oes eisiau dweyd wrth galon merch. 
 
 Tangnefedd dwfn y nos ar fron yr eigion, 
 Dygyfor dwyfol serch yn llond dwy galon ; 
 
Y Cwpan Swyn, 39 
 
 Am ysbaid ni ddaeth gair tros eu gwefusau : 
 Rhy ddwfn y teimlad i barablu geiriau. 
 
 Addolai Trystan brydferth fun ei gariad 
 A pheraroglau serch yn meddwi 'i deimlad. 
 Trwy wythiennau llosgai tin y duwiau : 
 A chrynnai neges serch ar ei wefusau, 
 Ond gwelai hefyd ddiwedd erch y fordaith, 
 A bedd agorcd ei anwylaf obaith ; 
 Gwenwynig chwa barlysai ynni 'i galon ; 
 Gorweddai hunlle annwn ar ei ddwyfron. 
 
 Ei mhynwes hithau'n llawn o dyner din, 
 A*i wres yn araf wrido 'i gruddiau glan ; 
 Pelydrai 'i Uygaid fel dwy seren befr : 
 Agosrwydd Trystan deimlai megis gwefr ; 
 Disgynnai llesmair serch ar ei haelodau 
 AM ddwys ddyhead byw yn llenwi *i bronnau ; 
 Ei hanadl ddofn ddehonglai ei theimladau. 
 
 Breuddwydiol ydyw cariad plentyn ieuanc ; 
 Dim namyn cysgod y teimladau didranc 
 Yn aflonyddu ar ei gwsg digyfFro 
 Yr orig olaf cyn i*r ysbryd ddefFro. 
 
 Profasai Esyllt serch trwy 'i hun ddigonedd ; 
 
 Ond daethai'r awr i'r breuddwyd droi'n wirionedd. 
 
40 Trystan ac Esyllt, 
 
 Y plentyn ynddi laddwyd trwy'r datguddiad; 
 A'r wraig ddifrifol anwyd mewn amrantiad. 
 Deffrodd, a gwelai serch, y duw eiddigus, 
 Ag agoriadau ufFern wrth ei wregys. 
 Hi welodd werth ac ystyr bydol barch, 
 A'r pris a dalai am orseddfainc March. 
 Brenhinol glod ac aur a pherlau'r cread, — 
 Ni phwysai*r cyfan ddim yng nghlorian cariad. 
 Ni phrynnai coron bri mo allwedd serch, — 
 Yr allwedd ddetyd glo dwyfoldeb merch ; 
 Ni chaifFond cariad weld ei thrysor pennaf, — . 
 Shecinah gldn ei chysegr sancteiddiolaf ; 
 A gwae i'r dyn a geisia dreisio gwynfyd : 
 Mae serafF tin ar Iwybyr prcn y bywyd. 
 Dychrynnai Esyllt pan y cofiai 'i thynged ; 
 Cashai y brenin cyn erioed ei weled; 
 las oer iV bron oedd iddo ei hanwesu, 
 A'i hufFern afFwys meddwl ei fynwesu. 
 Anfarwol lanw serch trwy 'i bron yn chwyddo, 
 A chroeswynt amgylchiadau'n chwerw wrtho. 
 RhosynnauV haf yn gwrido ar ei gruddiau ; 
 A'i hirwallt sidan fel y nos gysgodau : 
 
 Dymunai Trystan sugno mel y rhos; 
 A chuddio 'i ben am byth tan lenni'r nos. 
 
 Fe blygai Esyllt ar y cwrlid purddu ; 
 A'i lili law roi ar ei walk gwineuddu ; 
 
Y Cwpan Swyn, 41 
 
 A phwysai 'i ben i orwedd ar ei gHniau ; 
 A theimlai'r gwres ennynai 'i wythiennau. 
 
 « GorfFwys," eb Esyllt, " oddiwrth dy ludd ; 
 Mac gwres y rhwyfo eto'n llosgi'th rudd. 
 Cei adrodd hanes Lanselot ddigymar, 
 A gofid prudd ei gariad at Wcnhwyfar. 
 Ai ni ddiffoddir byth mo dan ei fynwes ? 
 A leddfir pocnau melus y frenhines ? 
 Paham caifF rhagfarn dyn wenwyno teimlad, 
 A deddfau man y byd gadwyno cariad ? 
 Darostwng duw yn gaethwas i arferiad ! 
 Ai nid oes man i Lanselot a Gwenhwyfar 
 I fFoi rhag baldordd tafod brwnt y ddaear, — 
 Cartrefle heulwen dcsog serch difesur 
 Heb gwmwl byth i dduo 'i hwybren asur, — 
 Lie caifF Gwenhwyfar ddisychedu 'r marchog 
 A fFrydiau melus llawn ei mhynwes serchog, — 
 Ac yntau weini mewn disglcirwisg gannaid, 
 Thus peraroglus allor mun ei enaid." 
 
 " O Esyllt," ebyr Trystan, « mae iy nghalon 
 Yn ofni ceisio ateb dy ofynion : 
 Rhy gyfyng gwely'r mor i lanw'r eigion ; 
 A rhwyga'r dwfn ddygyfor furiau'r galon. 
 Arteithiau serch sy'n minio ei feluster. 
 Nis diffydd ocsol nos mo oleu 'i hydcr. 
 
42 Try Stan ac Esyllt, 
 
 Y boen wrth wreiddyn cariad sy'n amddiflfyn 
 A chadw 'i fywyd, megys draen y rhosyn ; 
 Ond dioer fod y gwyntoedd croes ystormus 
 Yn peri iV ddraen wneud bron y pren yn glwyfus. 
 
 Esyllt, dyro im' a dyr fy syched ; 
 Neithdaraidd win y duwiau fynnwn yfed ; 
 Mae 'nghalon mor sychedig a'r anialdir 
 Hiraetha am gawodydd Alban Eilir." 
 
 Ac Esyllt godai i gcisio 'i hcuraidd gwpan 
 A gwin i'w llcnwi i ddiodi Trystan. 
 
 Mewn gwisg o sidan gwynllaes rhodiai*r ferch 
 
 1 geisio'r gwlybyr dorrai syched serch, 
 Mor Ian a gwyryf sant o'r temlau fu, 
 Dan orchudd golud llaes sidanwallt du. 
 
 Ond gwin nid ocdd iV gael ; ac Esyllt alwen 
 
 A droai i ddefFroi ei mhorwyn, Branwcn ; 
 
 A honno ar ei Ueithig oedd yv\. huno, 
 
 A'i bron mewn cwsg yn disgyn ac yn chwyddo; 
 
 A gwelai Esyllt ym mhlygiadau 'i mhynwcs 
 
 Aur ffiol swynion cyfrin y frenhines. 
 
 Gafaelai *i bysedd telaid yn y ffiol : 
 
 Agorai hi ; aroglai'r gwin dewinol. 
 
 Ar ysgafn droed hi ddawnsiai'n 61 yn Uawen : 
 
 " Ha, Drystan, wele beth guddiasai Bran wen, — 
 Grasusol win aeddfedodd hirion flwyddau, 
 A'i arogl fel neithdaraidd wlith y duwiau." 
 
Y Cwpan Swyn, 43 
 
 Tywalltai ef i'w chwpan aur godidog 
 Mor goch ei liw a gwaed y galon serchog. 
 
 " Yf o ^Y nghwpan aur, a thor dy syched ; 
 Ei riniau per bar it* anghofio'th ludded." 
 
 " Ond," meddai Trystan, " rhaid cysegru'r gwin ; 
 Melysa ef a chusan mel dy fin ; 
 Ar ymyl cwpan swyn gall pedair gwefus 
 Ddwyseiddio bias a naws ei ddawn hudolus." 
 
 I gwpan swyn edrychai'r nef ddigymyl 
 
 A gwelai bedair gwefus ar ei ymyl 
 
 Yn yfed hudwin tynged heb betrusder, — 
 
 Yn drachtio rhudd ddiodlyn gwinllan Gwener. 
 
 Gwag ocdd y cwpan, Uawnion oedd calonnau 
 Trystan ac Esyllt ; cochion eu gwefusau. 
 Dechreuai'r tan gyniwair trwy'u gwythiennau, 
 A'i wres ddechreuai losgi ar eu gruddiau. 
 
 " O Esyllt, beth yfasom ? Gwin gwenwynig ? 
 Mae'n rhuthro trwy ^y ngwaed yn iasau ysig." 
 
 Ond mud oedd Esyllt, fel y seren dlos 
 
 A wyliai uwch ei phen yng nglesni'r nos; 
 
 Hi deimlai'r tin yn ennyn yn ei chalon, 
 
 A'i wres yn gwrido 'i grudd, yn chwyddo 'i dwyfron, 
 
44 Try start ac EsyllU 
 
 Ei chorfFyn crynnu dan ei loesion melus, 
 
 A'i swynion yn parlysu ei hewyllys. 
 
 Gogwyddai 'i phen ; a cheisiai guddio 'i Uygaid ; 
 
 Ond methai 'i gwallt gymylu 'u pelydr tanbaid. 
 
 A thraserch Trystan, wedi ei wallgofi, 
 
 Fel ufel mynwes Etna yn dylosgi. 
 
 Dynesai ; ymddisgleiriai llygaid Esyllt, 
 
 Serch, dychryn, nwyd yn llenwi 'u dyfnder trywyllt; 
 
 Dychlamai bronnau'r ddau ; ymwelwai 'u gruddiau ; 
 
 Byrhai, dyfnhii, cyflymai *u hanadliadau j 
 
 Dygrynnai eu gwefusau : 
 
 "Esyllt:" 
 
 "Trystan:" 
 GorfFwysai'r dawel nos ar fynwes anian. 
 
IV. YR ALLTUD. 
 
<: 
 
 Esyllt a Thrystan, cuddio'u caru'r oeddynt^ 
 A chadwyn tynged ddu'n tynhau am danynt. 
 
47 
 
 IV. Yr Alltud. 
 
 Ymleda brigau serch yn uchder gwynfyd, 
 A'i wraidd yn treiddio i afFwys dyfnder adfyd. 
 Grymusder serch a droa'r dyn yn dduw ; 
 Rhy gyfyng terfyn daear iddo i fyw; 
 Hiraetha am heulwen desog broydd hedd : 
 Ond creulon yw eiddigedd fel y bedd. 
 
 Ymwisgodd serch yng nghochl halog ystryw 
 
 Pan sangodd Esyllt ar arfordir Cernyw ; 
 
 Fe 'i darostyngwyd i briodas aflan : — 
 
 'Chadd March ond Haw, y galon gawsai Trystan. 
 
 Ond byr fu hedd y llys cyn torri o'r ddrycin : 
 
 Meiriadog grafF wenwynodd fryd y brenin : 
 
 Ymchwerwai 'i fron mewn blwng eiddigedd creulon ; 
 
 A gorfu i Drystan adael llys ei galon, 
 
 A chludo *i ing i ogof yn y coed 
 
 Mewn unig fan na welsai dyn erioed ; 
 
 Ei farch, ei gledd, a'i delyn yn gymdeithion 
 
 I'r hiraeth trwm a feichiai'r oriau meithion. 
 
 A dybryd ydoedd tristwch Esyllt finfel ; 
 
 Cashii, ffieiddiai furiau hen Tyntagel ; 
 
 A mynnai adael castell balch y penryn 
 
 A byw mewn hafod dawel yn y dyiFryn. 
 
48 Try Stan ac EsyllU 
 
 O'r goedwig heibio'r hafod llifai afon ; 
 A Thrystan droes ei thonnau yn llateion 
 I gludo cwynfan loes ei fron hiraethlon 
 Yn gathlau serch at riniog mun ei galon. 
 
 A'r ferch yn gwrando murmur tonnau'r Hi, 
 Tusw rhosynnau ddygent iddi hi ; 
 Gwelodd ysgrifen Trystan rhwng y blodau ; 
 Ac mewn amrantiad cododd hwy o'r tonnau. 
 GwasgaiV rhosynnau rhwng ei serchog ddwyfron 
 Darllennai'r gerdd i ddofi cur ei chalon. 
 
 " Aeth wythnos i wyll y gorfFennol 
 
 Er pan y cuscnais iy merch ; 
 A chreulon filldirocdd a'm gyrrodd 
 
 Ym mhell oddiwrth riain iy scrch. 
 Y corwynt fel ysbryd gorfFwyllog 
 
 Ruddfanna ar riniog iy nrws ; 
 Ond goleu anobaith {y mynwes 
 
 Wna cofio cusan fy nhlws. 
 
 " Bygythiol yw iaith y gogleddwynt, 
 
 A chwynfan ac ochain y mac 
 I geisio fy nenu i wrando 
 
 Darogan gofidiau a gwae ; 
 Ei oergri ddolefus a wana 
 
 Fy nghalon ag iasau o fraw : 
 Myn daeru fod diwrnod fFarwelio 
 
 Am byth gydag Esyllt gerllaw. 
 
Yr A mud. 49 
 
 " Orchfygir y cariad sy*n llosgi 
 
 Nes llenwi fy mywyd a chur ? 
 Fyn Duw fy ngorfodi i adael 
 
 Y wendlos a gerais mor bur ? 
 O, Esyllt, hudoliaeth fyw ydwyt, 
 
 'Dall neb beidio'th garu, fy merch ; 
 Ond nid oes a'th gir fel dy Drystan 
 
 Roi 'i enaid am swynion dy serch. 
 
 " Fy ngeneth mae 'nghalon yn torri 
 
 Mewn hiraeth am weled dy wedd ; 
 Ocheneidiau fy mynwes dromlwythog 
 
 Sy'n pwyso fy ysbryd iV bedd. 
 O, Esyllt, r anwylyd, fy mhrydferth, 
 
 Fy lili oleuwen a hardd, 
 Dod heibio dy goron, a brysia 
 
 Fth gartref ym mynwes dy fardd." 
 
 DarllennaiV gan, a'r gwaed yn gwrido *i gruddiau, 
 
 A'i dwyfron deg yn chwyddo dan y blodau. 
 
 Er rhwymo 'i chorfFyng nghadwyn rydlyd deddf 
 
 Moesoldeb gau, nis gellid rhwymo greddf 
 
 Y galon a brofasai flas eiriasdan 
 
 Yr ufel fFrwd a losgai fywyd Trystan, 
 
 Ond er nas gall y byd garcharu'r ysbryd, 
 Gall rhwd y gadwyn gancro craidd ei fywyd ; 
 
50 Try Stan ac Esyllt, 
 
 A gwisgo'r gwir yn IHwiau angenrheidrwydd 
 Wenwyna ffynonellau diniweidrwydd. 
 Esyllt a Thrystan, cuddio'u caru'r oeddynt, 
 A chadwyn tynged ddu'n tynhau am danynt. 
 Bob dydd cyn wired ag fod dydd yn dyfod, 
 Doi blodau gydaV dwr at ddrws yr hafod ; 
 A llawer cerdd ym mynwes y llateion ; 
 A chynllun llawer oed ar donnau'r afon. 
 
 Daeth marchog o Iwerddon, 
 
 Garasai Esyllt gynt, 
 Yn niwyg crythor crwydrol 
 
 Tr hafod ar ei hynt; 
 CyfFyrddodd ar ei dannau 
 
 Ryw gainc gyfriniol bell, 
 Gynhyrfai ddwfn ddyhead 
 
 Y fron am bethau gwell. 
 Ond ber ei gerdd : bron ddigon 
 
 I ennyn nerthol chwant 
 Am fwy o'r gain beroriaeth 
 
 A grynnai ar y tant. 
 
 " Moes, gerddor, fwy o'th gathlau 
 Perseiniol," meddai March, 
 
 " Pencrythor imi fyddi, 
 
 Cei urddas, ced, a pharch." 
 
 " Dy barch ni'm dawr," medd yntau, 
 " Nac urddas undyn byw ; 
 
Yr A mud. 51 
 
 Os caf a archaf, canaf, 
 Gwnaf erof fi a Duw." 
 
 A chymaint gwallgof awydd 
 Y brenin am y gerdd, — 
 
 Fe roisai nef ei enaid 
 
 Vr gwr o'r Ynys Werdd. 
 
 " Dygaf i Dduw fy nghyfFes," 
 
 Atebai gyda brys, 
 " Y cei y pcth a fynnych," 
 
 Ei gin ddiddanai'r llys 
 Trwy gydol y nos honno ; 
 
 Llawenai calon March ; 
 Ac cb ef wrth y crythor, 
 
 " Ha, enaid, mae dy arch ? 
 Fei cei os yn fy ngallu 
 Ar wyneb tir neu aig." 
 
 " Fy arch," atebai yntau, 
 
 " Yw Esyllt deg, dy wraig." 
 
 Syfrdanwyd March a dychryn j 
 A safai oerllyd chwys 
 
 Yn ddafnau ar ei dalcen : 
 Rhyfeddai gwyr y llys : 
 
52 Trystan ac Esyllt. 
 
 Ymwingai i geisio rywfFordd 
 Ddod o'i gyfyngder certh 
 
 Trwy gynnyg aur a pherlau, 
 A gemau uchel werth. 
 
 A dirmyg ar ei wefus, 
 Diysgog fel y graig 
 
 Atebai'r crythor : " Dewis 
 D'anrhydedd neu dy wraig.'* 
 
 A chawsant yn eu cyngor 
 
 Roi Esyllt wen i'r gwr ; 
 A chydag ef cychwynnodd 
 
 I lawr at Ian y dwr, 
 Lie dawnsiai 'i long brydweddol 
 
 Yn rhigyl ar y Hi, 
 A chyrchu 'i bwrdd yn ebrwydd 
 
 I adaw'n hynys ni. 
 
 Ond Trystan glybuV gyfranc 
 
 O'i ogof yn y coed ; 
 A'i farch, ei gledd a'i delyn 
 
 Gymerodd yn ddioed. 
 Cyrhaeddodd fin y feisdon 
 
 Mewn unig anial fan ; 
 A thannau 'i delyn seinber 
 
 Gwynfannai ar y Ian. 
 
Vr Alltud, 53 
 
 Ac Esyllt glybu'r seiniau'n 
 
 Cwhwfan dros y don \ 
 A'i chalon a lesmeiriodd 
 
 Yn swn mclodus hon ; 
 A thyngai wrth y marchog 
 
 Mai marw fyddai 'i rhan 
 Os coUai gwmni'r delyn 
 
 A ganai ar y Ian. 
 
 Ac yntau heb amheuaeth brad 
 
 A droai'r Hong yn 61, 
 Ar feddwl ennill serch y fun 
 
 Trwy borthi *i mhympwy fFol. 
 Dychwelodd i berswadio'r 
 
 Telynor medrus mad 
 I dderbyn ei wasanaeth 
 
 A chefnu ar ei wlad. 
 
 Ac Esyllt a ymbiliai : 
 
 " O, tyred gyda ni ;" 
 Ond " gwared fi o'i ddwylaw " 
 
 Oedd iaith ei llygaid hi. 
 A fflachiodd cilwg Trystan : 
 
 " Ymaith, anghenfil rhwth, v 
 
 Fy nhelyn aur a bia'r ged 
 Enillaist ti a'th grwth." 
 
54 Try Stan ac Esyllt, 
 
 Ag Esyllt yn ei freichiau x 
 
 Rhoi lam ar hoew droed 
 I'w gyfrwy mewn munudyn, 
 
 A gwanu tua'r coed. 
 Y marchog mewn syfrdandod 
 
 A safai ar y traeth ; 
 Ond Trystan gyda'i drysor 
 
 Fw ogof gudd a ddaeth. 
 
 Mor ddedwydd ail gyfarfod 
 
 Ar 61 gwahanu erch ; 
 Mor felus ymanwylo 
 
 Ac yfed iFrydiau scrch 
 Ar ol unigrwydd llethol 
 
 Heb neb i wrando cwyn: 
 Ond ni raid adrodd hanes hyn 
 
 Fr sawl adnabu 'i swyn. 
 
 Gorweddai, hunai Trystan, 
 
 A'i rudd ar fron ei fun ; 
 A'i nefoedd hi oedd gwylio 
 
 Yn dyner dros ei hun ; 
 Anwylai 'i walk gwineuddu, 
 
 A harddwch teg ei bryd : 
 Ond cuddier hanes cywir scrch 
 
 Rhag llygad oer y byd. 
 
Yr Alltud. 55 
 
 Cyflymai'r dyddiau heibio 
 
 Ar edyn euraidd chwim : 
 O derfynedig wynfyd, 
 
 Nid ydyw'n para dim. 
 Bradychwyd eu cyfrinach ; 
 
 A chyrchu Esyllt wnaed j 
 A Thrystan yn ffoadur 
 
 A gwobr am ei waed. 
 Ond cawsant orig ddwyfol 
 
 Yn nwyfiant ieuanc hoen ; 
 A mynnai serch fod honno'n 
 
 Gorbwyso bythol boen. 
 
V. YR HWYL DDU. 
 
" Esylit, goleu^m llwybyr a dy wenau^ 
 Rho inC dy law yn niwloedd cysgod angau, 
 O Esyllty Esyllty croesaW eigion garw^ 
 Cusana dy anwylyd cyn ei farw,''^ 
 
59 
 
 V. Yr Hwyl Ddu. 
 
 Blinedig donnau eigion mor Iwerydd 
 
 O'u maith grwydriadau geisient eu dihenydd 
 
 Lie safai priflys yn eu dwndwr distaw 
 
 Ar greigiau geirwon heulog feisdon Llydaw. 
 
 A brcnin drigai yn y caerau beilchion 
 
 Ac un fcrch iddo, Esyllt Ddwylo Gwynion. 
 
 Vr priflys hwn y daethaiV alltud, Trystan, 
 A chalon drom o grwydro'r ddaear lydan. 
 Tu fewn i ddyn mae ufFern, nid tu allan ; 
 I ble y iFoa gwr oddiwrtho 'i hunan ? 
 Er croesi tir a mor ei boen ocdd fFyddlon ; 
 DdifiFoddai Hid y don mo din ei galon. 
 
 Er pan yn Llydaw gorchfygasai alon 
 Y Uys, a chawsai scrch yr holl farchogion. 
 Ymboenai'r brenin weld ei wyneb prudd, 
 A nychdod gwelw anobaith ar ei rudd. 
 Ac Esyllt wyliai ing ei ddirgel drallod, 
 A*i chalon roddes iddo heb yn wybod : 
 Nis gall y tafod Uyfn ond goglais serch ; 
 Cudd boen y dewr sy'n cyfFwrdd calon merch. 
 Ond dall oedd ef i ieuanc wrid ei gruddiau, 
 A*r tresi aur a guddiai ei hysgwyddau, 
 
6o Try Stan ac Esyllt 
 
 Ei dwsmel lais, a hedd ei llygaid gleision : 
 NaV melyn haul mwy swyn y nos gysgodion. 
 A thua Chernyw bell y crwydrai 'i dremyn 
 Wrth suo cynni 'i fron yng nghlust ei delyn : 
 
 " Mewn priflys ar glogwyn yn ymchwydd y don 
 
 Mae*r rhiain a garaf fi ; 
 Fy nghalon sy'n friwdoll o hiraeth am hon ; 
 A dwyfol baradwys dymuniad iy mron 
 
 Yw priflys murmuron y Hi, — 
 
 Yw'r castell yn suon y Hi. 
 
 " Grasusol yw gosgedd, melodus y w lief 
 Mireinferch iy enaid i 
 Fel sifFrwd adenydd angylion y nef 
 Wrth wylio cynddaredd y dymestl gref 
 Ym mhriflys cyfaredd y Hi, — 
 Yn y castell yn suon y Hi. 
 
 " Fy ngofid a gwyna iy nhelyn, a'i bwys 
 
 Sy'n llethu ei thannau hi ; 
 A denfyn iy ysbryd ochenaid ddwys 
 Am heulwen y gwenau genethaidd a glwys 
 
 Sy 'mhriflys hafdesog y Hi, — 
 
 Yn y casteH yn suon y Hi. 
 
 " Gorchuddiodd cymylau anobaith fy mhen ; 
 Machludodd seren iy mri ; 
 
Yr Hwyl Ddu. 6i 
 
 Unigrwydd yr alltud ogwyddodd ^y mhen, 
 Ond methodd ladd traserch am fanon wen, wen, 
 
 Y priflys wrth ewyn y Hi — 
 
 Y castell yn suon y Hi. 
 
 " Mae anadl marwolaeth yn Uwydo iy ngwedd ; 
 Edwina iy mywyd i ; 
 Diflasodd melusder y cerddi a'r medd 
 O'm traserch am EsyHt deyrnasa ar sedd 
 Urddasol h6n briflys y Hi, — 
 
 Y casteH yn suon y Hi. 
 
 " Mae anadl marwolaeth yn oeri iy ngwedd, 
 A'm can sy*n angeuol gri ; 
 Dduw'r gloewnef, dychwel fi i orfFwys mewn hedd 
 I ddagrau fy EsyHt gael gwlychu (y medd 
 Ym mhriflys murmuron y Hi, — 
 Yn y castell yn suon y Hi." 
 
 Gwrandawai Esyllt o*i hystafell gudd 
 Ar acen calon drom y marchog prudd ; 
 A'i mhynwes ddidwyll gredodd mai hyhi 
 Oedd Esyllt wen y priflys wrth y Hi. 
 Gofidiai weld ei chariad yn dihoeni; 
 Cashai ei hun am iddi erioed ei boeni. 
 Llawenydd serch a ganai yn ei chalon j 
 A pherliai dagrau yn ei llygaid gleision. 
 
62 Try Stan ac Esyllt, 
 
 Nid hir y medrodd gadw M chyfranc fad, 
 Yn gynnil iawn mynegodd hi i V thad ; 
 A meddwl syml y brenin lawenychodd : 
 Priodas Trystan gyda'i ferch gyhoeddodd. 
 Mewn pcmbleth yntau ofnai, trwy naciu, 
 Ddirmygu ei garennydd a'i sarhau ; 
 A merch y castell teg ar fron y graig 
 Gymerodd iddo'n briod, — nid yn wraig: 
 Aur fodrwy Esyllt Cernyw, yn y Uys, 
 Fel cylch o ddn a losgai am ei fys ; 
 Yr haul a ddifFoddasai yn ei nef; 
 Ac yn y neithior tristaf gwr oedd ef ; 
 Ni ddorai ei anobaith beth a ddeuai : 
 Gorweddle laith marwolaeth a ddymunai, 
 Nid gwely cariad Esyllt Ddwylo Gwynion. 
 
 Y cefnfor ruai gollfarn tynged ddigllon, 
 
 A gruddfan dwfn y gwynt fel oergriV colledigion. 
 
 Y dyddiau chwerwon, — dafnau duon amser, 
 Arteithient enaid Trystan j ciliai cryfder 
 
 Y fraich fu gynt yn dychryn meibion brad 
 Wrth wasgar dii^istr du mewn llawer cad. 
 Esmwythai Esyllt curwallt ei obennydd, 
 
 A'i dagrau mud yn gwlychu 'i gruddiau beunydd. 
 Ond briw iV fron oedd gweld ei dwylaw gwynion 
 Am Esyllt arall y newynnai 'i galon. 
 
Yr H-voyl Ddu, 63 
 
 Ymlusgai'r dyddiau heibio yn y castell; 
 
 A phwys pob nos wnai'r marchog yn fwy musgrell; 
 
 Llwyd lenni'r bedd a wisgai 'i wyneb gl^n ; 
 
 A phylai'r llygaid gynt a fflachiai dan ; 
 
 A phan lefarai, yn ei eiriau tru 
 
 Sibrydai murmur bloesg yr afon ddu. 
 
 Ei wely wyliai 'i ffyddlon y swain, Dyfnant, 
 Na dydd na nos ni cheisiai hun i'w amrant; 
 Dymunai pe gallasai farw drosto; 
 A thonai *i galon wrth ei weld yn gwywo. 
 
 Dywedai Trystan: 
 
 " Isel yw fy mhen ; 
 Fy yswain hoff, mi garwn weld y nen 
 Lie croga'r nos uwch nwyd y drystiog don 
 Fel darlun nos anobaith ar fy mron." 
 
 A mwynder merch cymerai ef i'w frcichiau 
 A'i gynnal wrth y ffenestr a chlustogau. 
 Fr gogledd troai 'i dywell drem uchelryw 
 Fr gwyll a guddiai benryn anwyl Cernyw. 
 
 Y gwynt sisialai gerddi'r gwyn orffennol, 
 A rhuaiV mor alargan y dyfodol. 
 
 " O Esyllt, Esyllt, O, fy nghariad gannaid, 
 Anadl ^y einioes, anwyl loes fy enaid, 
 Pa le yr wyt ? A ydy w'th galon di 
 Yn llawn gobeithion mcirwon fel Pun i ? 
 
64 Try Stan ac Esyllt, 
 
 Fel cawod ar gras dywod yr anialwch 
 Fm hysbryd fyddai cwmni dy ddiddanwch. 
 O na chawn eto deimlo gwres dy wenau, 
 Mwy fyddai im' na thoriad gwawr i'r blodau. 
 O na chawn ddrachtio paradwysol rin 
 Anfarwol neithdar serch dy felus fin ; 
 A gorfFwys lie y cura'th galon gynnes, 
 A huno byth ym mheraroglau'th fynwes. 
 O Esyllt, goleu'm llwybyr a dy wenau, 
 Rho im' dy law yw niwloedd cysgod angau. 
 O Esyllt, Esyllt, croesa'r eigion garw, 
 Cusana dy anwylyd cyn ei farw." 
 
 Taranai'r m6r fygythion tynged ddofn, 
 A chrynnai'r gwynt fel calon lawn o ofn. 
 
 " Dos, Ddyfnant, yn fy Hong i benryn Cernyw ; 
 Ac fel marsiandwr danfon rodd i'r penlly w ; 
 Ac i'r frenhines anfon euraidd gwpan ; 
 A dod yng ngwaelod honno fodrwy Trystan. 
 Adnebydd hithau hi a daw i'th gcisio 
 A'th holi ; erfyn dithau arni frysio 
 I leddfu marwol gur y gwr a'i carodd 
 A serch nas dichon cysgod angau 'i ddifFodd. 
 Os daw, caf arwydd, bydd dy hwyl yn gannaid 
 Os na, — boed ddu, fel banner nos i^j enaid." 
 
Yr Ilwyl Ddu, 65 
 
 A'r yswain ufuddhai. Ond clybu Esyllt, 
 
 A'i hysbryd lanwyd ag eiddigedd nwydwyllt; 
 
 Os cryf ei chariad, creulon ei heiddigedd. 
 
 A gwenwyn lond ei bron, mewn prudd unigedd, 
 
 Hi wyliai wen cysgodau'r serch freuddwydion 
 
 Lesmeiriai ^n nyfnderau 'i lygaid duon. 
 
 Aeth nos a dydd a bron i eilnos heibio j 
 
 A'r lloer rhag ofn y dydd ddechreuai Iwydo 
 
 A chuddio'i phryd ; a chrynnaiV wawrddydd firain 
 
 Yn oerni'r nos wrth agor pyrth y dwyrain. 
 
 DefFroai Trystan o*i freuddwydion melus, 
 
 A galwai'r dy wysoges yn gynhyrfus : 
 
 " Er mwyn y nefoedd, Esyllt, dos i wylio 
 Ai nid oes Hong o*r gogledd draw yw hwylio ; 
 A dywed im' pa liw sydd ar ei hwyliau : 
 Mae'r dwyfol dan a gerdd trwy 'ngwythiennau 
 Yn dweyd fod Esvllt Cernyw yn dynes u 
 Ac y caf eto 'i gweled a'i mhynwesu." 
 
 A*r dywysoges gerddai at y ffenestr, 
 A nwyd galedai 'i chalon megys callestr. 
 Hi welai long ym mhell, a'i hwyl yn wen, 
 Fel adain alarch rhwng y mor a'r nen. 
 
 " Mi welaf long yn cerdded dros y gorwel, 
 A bron ei hwyl yn chwyddo yn yr awel.'* 
 
66 Try Stan ac Esyllt, 
 
 " O Dduw, nacddd fy Esyllt hardd mohonof, — 
 Ond beth yw lliw yr hwyl ?" ymholai'n wallgof. 
 
 Gwenwynig nwyd oedd yn ei bron eiddigus; 
 A chrynnai celwydd ar ei mhingul wefus. 
 
 "Du," meddai: soddai'r gair fel cledd iV ddwyfron; 
 A'i anadl olaf fFerrodd waed ei galon. 
 
 Prysurai'r Hong iV thaith ar frig y wendon, 
 Fel gwylan wen yn hedeg tros yr eigion ; 
 Ac Esyllt ar ei bwrdd mor wen a'r eira 
 Fantella oesol drumauV Himalaya. 
 Ciliasai ieuanc wrid ei grudd delcdiw 
 Dan bwysau bri ac urddas coron Cerny w ; 
 Gadawsai tristwch ar ei phryd ei olion, 
 A dwysder yn nyfnderau*r llygaid duon ; 
 Ond tlws ei gwefus eto fel y rhos, 
 A'i hirwallt du fel cysgod llaes y nos. 
 Rhifai funudau'r daith o awr i awr 
 A grudd mor oer a llwyd a'r ieuanc wawr 
 A lithrai'n araf dros y tonnau weithian 
 I ddangos muriau'r gaer lie trigai Trystan ; 
 Hoeliai ei llygaid arnynt yn y pellter, 
 A chariad yn serennu yn eu dyfnder ; 
 A theimlai *i thraserch yn ei angerddoldeb 
 Y funud fach mor hir a thragwyddoldeb ; 
 
Yr Hwyl Ddu, 67 
 
 Cynhesai 'i gwaed^ dychwelai gwrid i'w gruddiau; 
 A dawnsiai'r Hong yn chwimwth ar y tonnau. 
 
 Yn llwydni'r wawr tarawai'r Hong y traeth ; 
 
 Ac EsyHt hardd i berth y Hys a ddaeth. 
 
 Hi glywai yno alar ac wylofain 
 
 Ac anhrefii dybryd dychryn a dolefain ; 
 
 A theimlai anadl angau ar y rhiniog, 
 
 A chri'r galarwyr fel piceHau miniog 
 
 Yn brathu 'i bron ag iasau oer y bedd ; 
 
 A gwelwder Haith marwolaeth wisgai 'i gwedd. 
 
 Brysiai i ddringo grisiau macn y casteH ; 
 
 Fel cysgod gwyn ymlithrai i'r ystafell ; 
 
 A gwelai'r gwr a garai'n well na'i henaid 
 
 Yn farw fud ym mhlyg y cwrlid cannaid, 
 
 A thragwyddoldeb yn ei lygaid duon 
 
 Yn tremio tua chartre'r nos freuddwydion. 
 
 Murmurai'n syn uwchben ei wedd wywedig 
 Acenion dwys ei chalon drom doredig: 
 
 " Fe'm carodd mal y c^r yr haul y ddaear : 
 Bedyddiodd fi a gwres ei fynwes hawddgar; 
 Fe'i cerais ef mal cdr y 11 oer yr aig 
 Tw yrru a'i guro'n grculon ar y graig. 
 
68 Try Stan ac Esyllt, 
 
 O, Drystan, Drystan, gwrando gri {y alaeth ; 
 A derbyn fi ar genlli ddu marwolaeth." 
 
 Ymgrymodd a gorfFwysodd ar ei ddwyfron ; 
 
 A thorrodd cusan ola'i serch ei chalon. 
 
 Ei thresi duon guddiai wyneb Trystan 
 
 Fel amdoV oesol nos ar fynwes anian ; 
 
 A'r marwol wlith ar bedair gwefus oer 
 
 Mor dlws a blodau'r bedd dan gusan bell y lloer. 
 
CANIADAU ERAILL. 
 
'* Pwy sy*n nyddu yn y dyfnder 
 
 Ddefnydd holl ramantau dyn'ton ? 
 Pwy sy^n gwau holl liwiau amser 
 
 Mewn bwriadau a hreuddwydion ? 
 Beth yw^r darn o fywyd welir 
 Wrth y darn ofnadwy deimlir ? 
 Gwel'id ped agorld hron 
 Nef ac uffern byd yn hon,''^ 
 
 W. 7. Gruffydd. 
 
LLWYBRAU BYWYD. 
 
 Mae ynys werdd yng nghefnfor poen ; 
 Ac'awel falm gwanwynol hoen 
 GusanaV blodau ar ei bron 
 Yn swn galarnad prudd y don. 
 
 Ar fron y nos mae seren gu ; 
 A deilen werdd ar y wen ddu ; 
 Yn oergri'r gwynt ceir goslef hedd j 
 A blodyn gobaith dyf o'r bedd. 
 
 Tywynna'r haul yng nglesni'r nen 
 Pan ddua'r cwmwl gylch fy mhen 5 
 Ac heb gynddarcdd tymestl gref 
 Ni welid enfys yn y nef. 
 
 Try barrug llwyd y cyfnos prudd 
 Yn emau claer ar doriad dydd j 
 A pherlau gloewaV nefol wawr 
 Fydd heilltion ddagrau'r cystudd mawr. 
 
74 Caniadau ErailL 
 
 11. 
 
 Y CRWYDRYN. 
 
 Crwydro i'r mynyddoedd duon 
 
 Wnaeth y teithiwr yn y nos, — 
 Nos gymylog dywell niwlog, 
 
 Nos heb wen un seren dlos ; 
 Noethlwm greigiau miniog creulon 
 
 Yn ymgodi ar bob Haw, 
 Oergri'r corwynt -^n ei glustiau, 
 
 Ar ei ruddiau oerni'r glaw. 
 
 Gobaith gwanwyn a giliasai, 
 
 Diflanasai glesni'r ha ; 
 Cyn cynhauaf daethai'r gauaf 
 
 Gy da'i ddeifiol farwol chwa ; 
 Gweledigaeth gobaith gawsai, — 
 
 Breuddwyd hun y gwanwyn gwyn; 
 Ond y defFro ddaeth yn nhywyll 
 
 Gysgod angau ^^w y glyn. 
 
 Ffordd y glyn arweinia'r teithiwr 
 
 I oror dii'r afFwysol nos j 
 Gwisgoedd gwynion diniweidrwydd 
 
 A lychwina llaid y fFos ; 
 
F Crwydfyn, 75 
 
 Drain yr anial rwyga 'i ddwylaw ; 
 
 Min y meini edy graith ; 
 Gwaed y galon ddengys Iwybrau'r 
 
 Crwydryn unig ar ei daith. 
 
 Cenfydd gysgod tlws gwybodaeth 
 
 Draw a theimla 'i hudol swyn; 
 Cwyd ei law a'i lef i ddeisyf 
 
 Ar i'r dduwies wrando 'i gA^yn. 
 Cred yr etyb ei gwestiynnau, — ■ 
 
 Anhawsderau llwybrau'r nosj 
 DringaV graig, cofleidia wagter 
 
 Cysgod y ddrychiolaeth dlos. 
 
 Wedi'r siom, melusfwyn furmur 
 
 Dyr yn dyner ar ei gly w ; 
 Cariad merch, yng nglyn y dagrau, 
 
 Fwyned a dwyfoled yw ; 
 Esmwytha'r anialdir garw, 
 
 Planna drosto flodau lu : 
 Ust, diflanna'r Uais, a'r blodau 
 
 Wywant is yr ywen ddu. 
 
 Dyrnod damwain, cernod tyngcd, 
 Beunydd bellach glwyfa 'i ben j 
 
76 Caniadau ErailL 
 
 Ond ni phlyg er disgyn arno 
 Rym rhyferthwy bolltau'r nen. 
 
 Anweledig a gwenwynig 
 Yw'r picellau wana 'i ais, 
 
 Ond anfarwol yw ei gryfder, 
 A herfeiddiol yw ei lais. 
 
 Daw at lannau mor yr oesoedd, 
 
 Tremia i'w bellterau llaith 
 Dros y tonnau am oleuni 
 
 Ar ddyryswch llwybrau*r daith, 
 Prun ai eiliw breuddwyd maboed 
 
 GoUodd yn y ddunos hell, 
 Ynte arlliw 'r wawr dragwyddol 
 
 Lwyda wyll y gorwel pell ? 
 
Bwthyn y Bardd, 77 
 
 III. 
 BWTHYN Y BARDD. 
 
 Er lleted wyneb byd yr ocheneidiau, 
 
 Ystid neu balas balch ni feddaf un ; 
 Ond meddaf fwth mewn gardd ar fron Eryri 
 
 Sy'n eiddo llwyr a llawn i mi iy hun. 
 
 Nid moethus ac nid gwych mo hendre'r prydydd, 
 
 Syml a diaddurn yw ei bedwar mur; 
 Ni chlywir yno grechwen coeg fursendod, 
 
 Nac ochain calon drom dan Iwyth o gur. 
 
 Ei awyr sydd yn llawn o bersawr blodau 
 
 A difyr gerddi adar man y fro j 
 A rhesi meini mynor sydd o'i amgylch 
 
 A glesni ir y ddaear ar ei do. 
 
 Arweinia'r haf awelon i ymdonni 
 
 Ym mrig y glaswellt hir orchuddia'r gwrym; 
 A thaena'r gauaf fantell ei sancteiddrwydd 
 
 Fw guddio rhag dyrnodau'r corwynt llym. 
 
 Diogel a digyfFro ei breswylwyr 
 
 Yng nghadarn ofal distaw lor yr ardd j 
 
78 Caniadau ErailL 
 
 GorfFwysant a breuddwydiant am ardaloedd 
 Lie bydd yr hen yn ifanc ac yn hardd. 
 
 Blodeua'r ardd yng nglyn y dychryniadau 
 Dan gysgod llaes a syn hen ywcn gam : 
 
 Y mynor nadd yw meini mud y fynwent, 
 
 A'r bwth yw'r bcdd lie cwsg iy nhad a 'mam. 
 
Dadl Serch. 79 
 
 IV. 
 
 DADL SERCH. 
 
 Paham, fy anwylyd hardd, 
 
 Na chredi Iwon iy min ? 
 Mwy hudol dy w^n i'th fardd 
 
 Na'r neithdar dwyfol ei rin. 
 
 Nid prin mo drysorau'r gwin, 
 Pam mynni, iy nhlws, eu cloi 
 
 A'm cadw mewn syched blin 
 A chennyt gymaint iV roi ? 
 
 Yr awel gofleidia*r rhos, 
 A'r llocr sy'n cusanu'r Hi; 
 
 Paham, fy anwylyd dlos, 
 Gomeddi fwynder i mi ? 
 
 Esmwytho fy ngofid a 'nghur 
 Wna lledrith dy landeg lun; 
 
 A chusan dy wefus bur 
 Sy'n arial i 'mywyd, fun. 
 
So Caniadau ErailL 
 
 Tydi bia f'einioes i gyd, 
 A wyt yn ameu ij serch ? 
 
 Aberthais obeithion y byd 
 I brynnu dy gariad, ferch. 
 
 Nid cellwair yw serch i mi, 
 Ond gorlif ysgubol don ; 
 
 Nid chwarae mo'th geisio di, — 
 Mae'r gair yn brifo iy mron. 
 
Llatai. 8 1 
 
 LLATAI. 
 
 Dyma'r blodau, gwrando*u neges, 
 
 Gw^l eu Iliwiau hardd; 
 Gwyn a gwridog, pur a gwresog 
 
 Megys serch dy fardd. 
 
 Pwysau'r neges wywa'r blodau 
 
 Yn dy law, fy merch ; 
 Cwyno maent mor drwm a chreulon 
 
 Ydyw swynion serch. 
 
82 Caniadau ErailL 
 
 VI. 
 
 HIRAETH AM OLWEN. 
 
 Fc rua*r wendon heno 
 Rhwng Olwen deg a mi ; 
 
 Ond myn fy meddwl grwydro 
 I chwilio am dani hi. 
 
 Anfonaf awel esmwyth, 
 Tros donnau'r eigion hallt, 
 
 I wylio hun ei hemrynt, — 
 I orfFwys yn ei gwalltj 
 
 A suo cwyn felusddwys 
 Unigedd prydydd prudd, 
 
 A'r hiraeth draetha 'i hanes 
 Mewn dagrau ar ei rudd. 
 
 A'r lleuad wen sy'n caru 
 Mynyddoedd Cymru gu 
 
 GaifFwisgo breuddwyd Olwen 
 Yn lliwiau'r amser fu, — 
 
Hiraeih am Olwen» 83 
 
 Yr amser diofal dreuliwyd 
 
 Mewn llawer melus hynt 
 Ar Iwybrau grug y mynydd 
 
 Yn nwyf y dyddiau gynt. 
 
 Aeth heibio'r oriau hynny, 
 A'r beddrod ddaeth yn nes ; 
 
 Ond nis gall serch heneiddio, 
 Na chariad golli 'i wres. 
 
84 Caniadau ErailL 
 
 VII. 
 
 GWELEDIGAETH OLWEN. 
 
 A mi yn niwl un nawn yn crwydro'n brudd 
 Damweiniodd gweledigaeth ar iy oes, 
 A thrymder tristwch rhag ei glaned ffoes, 
 
 A gwrid ail fywyd ddaeth i liwio 'ngrudd. 
 
 Mi welwn gyfoeth tlysni deunaw oed 
 Ar degach pryd na blodau'r afal bren, 
 A gwallt mor ddu aV muchudd ar ei phen, 
 
 A meillion gldn yn tyfu'n 61 ei throed. 
 
 A gosgedd duwies rhoddodd im' ei llaw, 
 Ei llais fel swyn ddisgynnai ar fy nghlyw, 
 
 Mewn gw6n ymloewai *i llygaid duon hardd; 
 O flaen ei goleu ciliodd niwl a glaw, 
 A thwnnodd haul i beri imi fyw 
 
 Byth mwy i'r delediwaf ferch yn fardd. 
 
Cariad Yshryd y Mynydd, 85 
 
 VIII. 
 
 CARIAD YSBRYD Y MYNYDD. 
 
 Fe garai ysbryd y mynydd 
 
 Frenhines y tylwyth teg ; 
 A mynnai groesawu beunydd 
 
 Ei dlws ar ei fynwes freg; 
 Heb newid na chysgod eiddigedd 
 
 Y carai'r fireinfun Ion ; 
 A hyawdl fudandod unigedd 
 
 Oedd iaith cyfrinach ei fron. 
 
 Preswyliai'r forwyn frenhinol 
 
 Wyryfol briflys y llyn; 
 A gwisg ei harddwch cyfriniol 
 
 Oedd sidan y nifwl gwyn ; 
 Lluniasai Gwener ei bronnau, 
 
 Cyn wynned a blaenion y Hi ; 
 A gwamal fel tyniad y tonnau 
 
 Oedd traserch ei mhynwes hi. 
 
 Cusanodd wefusauV blodau 
 
 A dawnsiodd yng ngerddi swyn ; 
 Gwirionodd ym melus nodau 
 
 Sibrydol serchiadau'r llwyn ; 
 
86 Caniadau Eraill, 
 
 Gadawodd ei brenin tawel 
 Ym meddwol ledrith yr haf, 
 
 Ar fraich ddiofal yr awel 
 Dan w^n y melyndes braf. 
 
 Pan wywodd y blodau brig dansi 
 
 Dan anadl hydrefol wynt, 
 Atgofiodd y wamal ei fFansi 
 
 Y serchog a'i carai gynt; 
 Cashaodd ei ffals gariadau, 
 
 A thorrodd ei chalon ffol; 
 A'r ysbryd anfonodd genhadau 
 
 A chroeso iV dlws yn 61. 
 
Glan y Mbr. 87 
 
 IX. 
 
 GLAN Y MOR. 
 [O'r Almaeneg.] 
 
 Dod allan mae y Ueuad 
 
 I dwnnu ar y don ; 
 Cofleidiaf finnau 'nghariad, 
 
 A chwydda serch ein bron. 
 
 Ym mreichiau'r eneth finfel 
 GorfFwysaf wrth y IH : 
 " Beth glywi'n suon yr awel ? 
 Pam crynna'th law wen di ?" 
 
 " Nid suon yr awel mohonynt, 
 Ond canuV morwynol gor : 
 Chwiorydd imi ydynt 
 
 A lyncodd gwanc y mor." 
 
88 Caniadau ErailL 
 
 CERDD YR YSBRYD. 
 
 F'anwylyd, 'rwy'n dy weld yng nghysgod prudd 
 Yr ywen leda M brigau tros fy medd ; 
 
 A gwelaf bang dy alar ar dy rudd, 
 
 A hiraeth calon drom yn ilwydo'th wedd ; 
 
 A chlywaf ocheneidiau'th ofid trwch, — 
 
 Y gofid frithodd fuchudd mwyth dy wallt; 
 A gwyliaf di yn plygu uwch iy Uwch 
 
 I wlitho'r glaswellt gyda'th ddagrau hallt. 
 
 Hiraethu 'rwyt am ran o'm gwely oer, 
 
 Pan lithri ataf yn unigrwydd nos, 
 Heb neb yn gweled ond y wyryf loer, — 
 
 Y lloer a wyliai'n caru gynt, iy nhlos. 
 
 A minnau*th gariad, ysbryd rhydd wyf fi, 
 Ac nid y bedd y w'm cartrcf, Olwen wir ; 
 
 Diflannai cur dy fron pe gwyddet ti 
 Agosed atat ydywV neb a'th gar. 
 
Cerdd yr Ysbryd, 
 
 F'anwylyd, 'rwy'n dy weld yng nghysgod prudd 
 Yr ywen leda 'i brigau tros fy medd ; 
 
 A mynnwn weld rhosynnau ar dy rudd, 
 A gwrid ieuenctyd yn mantellu'th wedd. 
 
 89 
 
go Caniadau ErailL 
 
 XL 
 
 BEN BOWEN. 
 
 [In Memoriam.] 
 
 Wylo wna'r awen ar fin ei hawenydd 
 
 Am gauV gloewon lygaid lie iflachiai ei than : 
 
 Angau ddistawodd felysdon Hawenydd, 
 A thorrodd y delyn yng nghanol y gin. 
 
 Anadlodd y barrug ar obaith ei flwyddyn ; 
 
 Cusanodd y dail a gysgodai ei rudd ; 
 Gwridasant, a lleithder yr hydref aeth trwyddyn*: 
 
 Machludodd yr haul yn ieuenctyd y dydd ! 
 
 A minnau, ei gyfaill, alaraf gymeryd 
 O angau *nghydymaith a heriai ei fraw : 
 
 Y fynwes a'm carai sy'n oer yn y gweryd, 
 A marw yw'r bysedd a wasgai fy llaw. 
 
Cerdd yr Hydref, 91 
 
 XII. 
 CERDD YR HYDREF. 
 
 Gwywa, gwywa rhosynnau diddanwch, 
 
 A'r hydref a dry yn auaf llwm ; 
 Cilia, cilia cerddi difyrrwch, 
 
 Egwan eu heco yng nghreigiau'r cwm. 
 
 Gwyw, O mor wyw, lliw'r manddail wrth farw 
 
 Torri ei chalon wna awel swyn : 
 Cilia'r blodau oV dymestl arw ; 
 
 A thrist a distaw yw cor y llwyn. 
 
 Ataf mewn hun daeth adlais dy enw 
 Fel cusan esmwyth anadl y chwa ; 
 
 Eto fe erys atgof dy ddelw 
 
 WediV ymedy rhosynnauV ha. 
 
92 Caniadau ErailL 
 
 XIII. 
 
 IN TIR-NA'N OG. 
 
 GorfFcnnol oes sy'n mynd yn hwy o hyd, 
 A'r haul yn prysur deithio cylch y nen ; 
 Amlh^'r edafedd arian ar fy mhen ; 
 
 Ac amser gerfia 'i stori ar iy mhryd. 
 
 Ond nis gall cariad Olwen fynd yn h^n, 
 Er medi dedwydd gnwd cynhauaf llawn 
 A chywain iV ysgubor aeddfed rawn 
 
 Addawodd blodau'r gwanwyn yn eu gw6n. 
 
 Er oerni'r bedd, a phwysau oesau fyrdd, 
 Clir a digwmwl fydd ei lasliw nef ; 
 
 Ei brennau deiliog bery'n fythol wyrdd ; 
 Blodau paradwys hulia *i Iwybrau ef. 
 
 Tn nhir leuenctyd saif ei hendre werdd 
 A chyngan swyn ieuenctyd leinw 'i gerdd. 
 
Blodau Galar, 93 
 
 XIV. 
 BLODAU GALAR. 
 
 Yma mae blodau*n gwywo, 
 A rhywun o hyd yn glaf ; 
 
 Tu hwnt i'r glyn blodeuo 
 Mae'r dwyfol haf. 
 
 Gwywodd lili ddaearol 
 Yn oerion awelon y byd ; 
 
 Blagurodd lili nefol 
 Yr un pryd. 
 
 Torrodd telyn fach beraidd 
 A ganai'n felus mewn poen, 
 
 Chwanegwyd telyn euraidd 
 Yng ngh6r yr Oen. 
 
 Dros dywyll derfyngylch amser 
 Machludodd seren fach wen, 
 
 I wasgar ei goleu tyner 
 Mewn gloewach nen. 
 
94 Caniadau ErailL 
 
 Wylo dagrau hiraethlon 
 Gawn ni ar raian dy fedd; 
 
 Cei dithau byncio alawon 
 Bro'r oesol hedd. 
 
 Ond wedi'r hiraeth a'r galar 
 Cawn eto gyfarfod i fy w ; 
 
 Cyfannir rhwygiadau'r ddaear 
 Yng ngwynfa Duw. 
 
Ar lannau*r Tawelfor, 95 
 
 XV. 
 AR LANNAU'R TAWELFOR. 
 
 Ar lannau'r Tawelfor eang gwyrdd, 
 
 Lle'r heria bywyd ormes y bedd, 
 Lie tyfa'r palmwydd yn fil a myrdd 
 
 Heb hydref blwng i heneiddio*u gwedd. 
 
 Eisteddaf a theimlaf ar fy ngrudd 
 Freuddwydiol gusan y chwa ddi-lef ; 
 
 A gwelaf y nos yn gorchfygu'r dydd, 
 A gwaed y machlud ar odreu'r nef. 
 
 Copau'r Sierras ymgyfyd draw 
 Dan goron oesol o eira claer, 
 Lie llifa afonydd di-rif, di-daw, 
 Tros lydain welyau o dywod aur, 
 
 'Rwy'n Uesg ac unig a phell o'm bro, 
 Ar draeth anghysbell fy ngwallgof hynt ; 
 
 Ond egyr anian drysorau'r co, — 
 
 Melusfwyn brofiadau'r dyddiau gynt. 
 
96 Caniadau ErailL 
 
 XVL 
 PENILLION. 
 
 I angholio 'mhoen a *mlinfyd 
 Canaf bennill i f * anwylyd, — 
 Pennill serch i*r lili wenfron 
 Roes ei delw ar fy nghalon. 
 
 O 'rwy'n cofio 'i gwenau serchog, 
 Llygaid du a gwallt modrwyog, 
 Cofio'i geiriau tyner melus, 
 Cofio'r mel sydd ar ei gweftis. * 
 
 Llym yw min fy mhrofedigaeth, 
 Oer yw tonnau siomedigaeth, 
 Eto'r wefus honno'n gwenu 
 Dry fy nghwyn yn ffrwd o ganu. 
 
 Diane wnaeth pan ddaeth yr hydrcf, 
 Fel y wenol oddicartref ; 
 Blodau'r haf oedd hi yn garu, 
 A gadawodd fi i alaru. 
 
Penillion, 97 
 
 Ddoi di eto'n 61, Riannon, 
 
 I ddringo creigiau gwylltion ArFon, 
 
 I anadluV byw awelon 
 
 Ac i byncio'r h^n alawon ? 
 
 Daeth yr eirlwys at fy mwthyn 
 Ag addewid am y gwanwyn ; 
 Dwed fod haf yn dod i Gymru, 
 A chyda'r haf y ferch wy'n garu. 
 
98 Caniadau ErailL 
 
 XVII. 
 AR Y FORDAITH. 
 
 Ai helbul a siom ac adfyd 
 Yw'r cyfan sydd ar fy rhan ? 
 
 Tu hwnt i ystormydd bywyd 
 Onid oes gilfach a glan ? 
 
 Er lleidio'r dwr mae'n treiglo 
 
 I buro ei hun o hyd ; 
 A genir y blodau amryliw 
 
 Ym marw bridd y byd. 
 
 O ddyfnder y caddug oesol 
 Y pefria'r seren uwchben ; 
 
 A chysgod y cwmwl duaf 
 Yw cartref y fellten wen. 
 
 Fy Uygaid fydd ar y seren 
 Fm harwain i ben y daith; 
 
 A llewyrch y fellten iachar 
 
 GaifF ddangos fy llwybyr llaith. 
 
EhrilL 
 
 XVIII. 
 
 EBRILL. 
 
 Y gwanwyn ymwisga yng nglesni'r nef ; 
 A'r ddaear ymddiosg o'i hamdo gwyn ; 
 Blagura canghennau'r dderwen gref ; 
 A'r oenig sy'n prancio ar ddol a bryn ; 
 Mae euraidd ymylau 
 Vx duon gymylau ; 
 A'r heulwen gusana friallu'r fron ; 
 Ffodd rhewynt a barrug 
 
 Y gauaf oer sarrug 
 
 Ac anian gariadlon sy'n defFro'n lion. 
 
 Dan ormcs teyrnasiad y gauaf llwm 
 Aeth cerddi melyslais y llwyn yn fud, 
 
 Ond heddyw'r chedydd a diwnia'n y cwm, 
 A'r fronfraith a'i hetyb o goed y rhyd. 
 
 Y gwcw, a'r wenol, 
 A'r fwyalch hamddenol, 
 
 A newydd lawenydd yn llond eu bron, 
 
 Freuddwydiant am uno : 
 
 Mae serch yn dihuno 
 Defosiwn eu mynwes i'r tlws a'r lion. 
 
 99 
 
i(X) Caniadau ErailL 
 
 A meddwol brydferthwch mae blodau'r ardd 
 
 Yn swyno eu gilydd o gylch fy nrws. 
 Mae Olwen yn synnu fod Rhys mor hardd, 
 Ac yntau'n rhyfeddu fod Lol mor glws. 
 
 Er gwaethaf gofalon 
 
 Ysgafned yw'r galon 
 A dawns yr awelon ar lesni'r don. 
 
 MaeV niwl yn diflanu, 
 
 A'r adar yn canu, 
 Ac Olwen a'i chymar yn lion, yn lion. 
 
 WM. 
 
Deilen Hydref:. , ; , . ' 161' 
 XIX. 
 DEILEN HYDREF. 
 
 Crwydro wnes hyd Ian Tryweryn 
 
 Yn yr hydref llwm, 
 Heb gydymaith ond yr awel 
 
 Gwynai yn y cwm. 
 
 Gwelwn bren a'i ddail yn gochion, 
 
 Gwrid ar rudd pob un ; 
 Tynnais un, er mwyn ei thlysni, 
 
 'N anrheg i fy mun. 
 
 Wrth edmygu ei phrydferthwch 
 
 Teimlais ias o fraw, — 
 Angau roisai wrid i'r ddeilen 
 
 Ddaliwn yn iy Haw. 
 
 Anadl oer a Uym yr hydref, 
 
 Cusan angau yw, 
 Dawnsia'r awel trwy'r canghennau, 
 
 Gedy'r dail yn wyw. 
 
102 ' ' • * * « : ;'-t • < Caniadau ErailL 
 
 Gwerdd fu hon fel ei chyfoedion 
 Yn y gwanwyn lion ; 
 
 Ymbriodi gydag angau 
 Ddaeth a gwrid i hon. 
 
 Gwael a dirmygedig ydyw 
 
 Bywyd Uawer un, 
 Ond rhydd angau anfarwoldeb 
 
 Ar ei olaf hun. 
 
 Prun yw'r tlysaf, — priod liwiau 
 
 Bywyd ar ei sedd, 
 Ynte'r arliiw wrid brydfertha 
 
 Welwder y bedd ? 
 
 
Y Bedd dan fy Mr on, 103 
 
 •■ 
 
 XX. 
 
 Y BEDD DAN FY MRON. 
 
 Dan gysgod y brudd gypreswyddcn 
 
 Ymguddiaf o olwg y byd ; 
 Nos fythol heb belydr seren 
 Ordoa iy enaid i gyd. 
 Mae caddug amheuaeth ac oerni marwolaeth 
 Yn gorlenwi'r galon fu unwaith yn lion, — 
 Bedd disglair freuddwydion yw'r bedd dan iy mron, 
 
 Pan goUais gyfoedion caruaidd, 
 
 Pan wylais ar raean eu bedd, 
 
 Gobeithion a'u goleu angylaidd 
 
 Ddanghosent fro gwynfyd a hedd ; 
 Ond canmil mwy'r alaeth pan laddodd marwolaeth 
 Anwylaf obeithion y galon lawn hon, — 
 Bedd ieuainc freuddwydion yw'r bedd dan fy mron. 
 
 Rhy lawn yw dygyfor y galon 
 
 Fr awen fynegi ei haeth, 
 Mae tonnau mor bell yn yr eigion 
 
 Na chly wir mo'u llais ar y traeth \ 
 
[04 Caniadau ErailL 
 
 Acenion dyfnderau anhysbys bellterau 
 
 A dyr ar y glust ym murmuron y don, — 
 
 Bedd engyl freuddwydion yw*r bedd dan fy mron, 
 
 Ond ni ddwg un gelyn yn anrhaith 
 
 Yr ysbryd anfarwol a rhydd ; 
 Mi sarnaf ar falchder anobaith 
 A chreaf o'r nos oleu'r dydd ; 
 Fy mys?dd ar dannau melysber delynnau 
 DJeifroant alawon perseiniol a lion 
 I sxvyno'r breuddwydion o'r bedd dan iy mron. 
 
Priflys y Gwy linos. 105 
 
 XXI. 
 
 PRIFLYS Y GWYLLNOS. 
 
 I lawr i briflys 7 gwyllnos 
 
 OV byd y crwydrodd y bardd, 
 Lle'r eistedd ysbrydion breuddwydiol 
 
 Ar seddau o farmer hardd ; 
 Brenhines gororau'r cysgodion 
 
 Sydd yno'n arlwyo gwledd 
 O seigiau marwolaeth mewn bywyd, 
 
 A gwinoedd perllannau'r bedd. 
 
 Prydferthach brenhines y gwyllnos 
 
 Na'r lili yng ngerddi'r glyn, 
 Ei mynwes sydd ddwyfol luniaidd, 
 
 Ac oer fel y marmor gwyn ; 
 Pob un a welodd ei thlysni 
 
 Fyn yfed o gariad hon, 
 Er gwy bod fed swyn ei gwenau 
 
 Yn fferru ei waed tan ei fron. 
 
io6 Caniadau ErailL 
 
 Y gwanwyn yng ngwisgoedd yr hydref 
 
 Ni ^yr am wyrddlesni'r haf ; 
 A gwelw yw gruddiau'r hoU ddeiliaid, 
 
 Anobaith wna'r galon yn glaf ; 
 Heb haul yn codi na machlud 
 
 Mewn gwyll y breuddwydiant hwy. 
 O Dduw, ai priflys y gwyilnos 
 
 Fydd cartref iy ysbryd mwy? 
 
Afon y Nos. 107 
 
 XXII. 
 
 AFON Y NOS. 
 
 Trwy froydd breuddwydion hud 
 
 Y IHfa afon y nos ; 
 A fFrydiauV meddyliau mud 
 
 Ymdroellant mewn gwaen a rhos. 
 
 Ymdywallt wna'r llif di-hedd 
 
 gaddug yr oesau fu, 
 Ac aber ceulannau'r bedd 
 
 A*i gollwng i'r cefnfor du. 
 
 Fe droir yn freuddwydiwr syn 
 Pwy bynnag a ddrachtio'r dwr j 
 
 Unigrwydd cysgodauV glyn 
 Fydd bythol aneddle*r gwr. 
 
 Yn wylaidd estynna 'i law 
 
 1 chwilio'r gyfrinach ddofn, 
 Dan deyrnged i frenin braw 
 
 Yn nheyrnas y barnol ofn. 
 
^O^ Caniadau ErailL 
 
 Ond cilio wnaV gobaith cu, 
 A goleu'r addewid dlos;: 
 
 Cyfaredd y gwpan ddu 
 Sy'n nyfroedd afon y nos. 
 
Y Breuddwyd, 109 
 
 XXIII. 
 
 Y BREUDDWYD. 
 
 Mae'r ysbryd yn brudd ac yn unig 
 
 Yn nwndwr aflafar y byd, 
 Yn gwrando am ddofn gyfrinach 
 
 Y pell a'r tragwyddol o hyd: 
 Unigrwydd anghysbell ynysig 
 
 Rhwng tonnau anhysbys aig, 
 Heb lais ond dolef y dyfnfor 
 
 Ym myddar glust y graig. 
 
 Breuddwydiodd yr ysbryd fod ystyr 
 
 I furmur diddiwedd y don, 
 Ei bod yn aflonydd wrth fethu 
 
 Mynegi cyfrinach ei bron ; 
 A'i bod, wedi blino yn crwydro 
 
 Dros wyneb yr eigion pell, 
 Yn brysio i dorri ei chalon 
 
 Ar greigiau ei garchar gell. 
 
no Caniadau ErailL 
 
 A chalon doredig y moryn 
 
 Ddatguddiodd gyfrinion fyrdd 
 Am wlad lie cofleidiaV awelon 
 
 Ganghennau tragwyddol wyrdd, 
 Lie na chaifFedwinol law angau 
 
 Byth gyfFwrdd grudd wridog y rhos : 
 Ond ciliodd y breuddwyd, a rhuai 
 
 Y dyfnder anobaith y nos. 
 
Dagrau^r JVos. 1 1 1 
 
 XXIV. 
 
 DAGRAU'R NOS. 
 
 Caeodd amrant gwridog rosyn 
 Dan Y nos gysgodion prudd, 
 
 Pan ddaeth gwawr agorodd wedyn 
 Gyda deigryn ar ei rudd. 
 
 Haul belydryn a ddisgynnodd 
 
 I gusanu grudd y rhos, 
 Gwridodd yntau ac anghofiodd 
 
 Ddu anobaith dagrau'r nos. 
 
 Oer a phrudd yw oriau gwyllnos 
 Bywyd dan gysgodion bedd ; 
 
 Pan ddaw gwawr a edy'r hirnos 
 Ddagrau ar fy newydd wedd ? 
 
 Wna goleuni'r nef belydrau 
 Lwyr ddileu pob caddug trist ? 
 
 Hyn fydd ystyr sychu'r dagrau 
 Ddydd datguddiad lesu Grist ? 
 
112 Caniadau ErailL 
 
 XXV. 
 
 LLYN GEIRIONNYDD. 
 
 Hyd Iwybrau'r awelon i gartref y grug 
 
 Yn nwfwn ddistawrwydd y mynydd, 
 Mi grwydraf mewn breuddwyd i'r amser dedwydd fu. 
 
 Lie chwery glasliw don Llyn Geirionnydd. 
 Anesmwyth a niwlog gvsgodion y gwyllnos 
 
 Ordoant iy mynwes aflonydd : 
 Byth, byth ni ddawV oed im' gyfarfod a ^y nhlws 
 
 Ar lannau graean glan Llyn Geirionnydd. 
 
 Daw*r awel i ganu ar delyn y grug; 
 
 A dychwel y gwanwyn i'r dolydd ; 
 A chyfyd yr heulwen i wenu ar ei llun 
 
 Ym mynwes dawel ddofn Llyn Geirionnydd. 
 Ond tywyll a niwlog gysgodion y gwyllnos 
 
 Ordoant fy mynwes aflonydd : 
 Byth, byth ni ddaw'r oed im' gyfarfod a iy nhlws 
 
 Ar lannau graean gl^n Llyn Geirionnydd. 
 
Llyn Geirionnydd, 113 
 
 Ymlwybraf yn araf a thrist tua'r bedd 
 
 Ac yno caf hedd i fy nghalon, 
 A*m hysbryd oM gadwyn a'i holl ofidiau'n rhydd 
 
 GaifFgrwydro 'nghwmni'r haul a*r awelon. 
 Pan ddianc y niwl a chysgodion y gwyllnos 
 
 O flaen goleu dwyfol y wawrddydd, 
 Ar edyn yr awcl a gawn ni gwrdd, iy nhlws, 
 
 Ar lannau graean glan Llyn Geirionnydd ? 
 
114 Caniadau Eraill, 
 
 XXVI. 
 
 Y DDWY LILI. 
 
 Blodeuyn aur y banadl 
 
 A garodd lili wen, 
 A hithau'r lili wylaidd 
 
 Yn serchog blygai'i phen. 
 
 Pan welais i Riannon, 
 Ei charu'n union wnes, 
 
 Rhois oreu *nghalon iddi, 
 A mwynder ganddi ges. 
 
 Cusanodd angau'r lili, 
 
 A llwydodd gwawr ^i gwedd 
 Ffarwelio wnaeth Rhiannon, 
 
 A phlygu i waelod bedd. 
 
 Tros rudd y blodyn euraidd 
 Disgynna'r dagrau'n Hi ; 
 
 Ond rhewodd angau fFynnon 
 Fy nagrau heilltion i. 
 
Cyfrinach y Beirdd, 115 
 
 XXVIL 
 
 CYFRINACH Y BEIRDD. 
 
 ^^ Most wretched men 
 Are cradled into poetry by wrongs 
 They learn in suffering what they teach in SongP 
 
 Shelley. 
 
 Pwy fyth, a glybu lais yr eos fwyn 
 Ogleisia'r nos ^'i chyfareddol swyn, 
 Feddyliai, wrth ei chlywed yn telori, 
 Fod calon y gantores wedi torri ? 
 
 Ar hyd ei gyfrin Iwybrau ar y llyn, 
 Heb si na swn mordwya'r alarch gwyn ; 
 Ond gynted gwel ei fedd o dan y tonnau, 
 Fe swyna'r byd i'i felus ddieithr seiniau. 
 
 Fe guddiwyd telyn yn y cwmwl du ; 
 Adfeilion telyn ydy w'r enfys gu ; 
 Y dymestl rodd ei bysedd ar ei thannau, 
 A lief y daran ddrylliodd ei Uinynnau. 
 
ii6 Caniadau ErailL 
 
 Fe ^yx arlunydd y gyfrinach hon, 
 A lliwia'i ddarlun gyda gwaed ei fron ; 
 Er mwyn i bryd duwiesauV darlun wrido 
 Mae'n rhaid i rudd y prudd arlunydd Iwydo. 
 
 A'r prydydd cywir fel yr eos mae, 
 Ei gin felysaf draetha'i ddyfnaf wae ; 
 Medd yntau'r meddwl ysa waed y galon 
 A'r teimlad rewa'r dagrau yn eu fFynnon. 
 
 Dioddef yw cyfrinach beirdd pob oes, 
 A fFordd y goron ydyw fFordd y groes ; 
 Mae'r seiniau m6l yn gwisgoV euraidd dannau, 
 A thin y gerdd yn llosgi'r p^r delynnau. 
 
 wm. 
 
 ^T^ 
 
Eneth Wen fel Meillion DbL 117 
 
 XXVJII. 
 
 ENETH WEN FEL MEILLION DOL. 
 
 Eneth wen fel meiliion dol, 
 Dyro 'nghalon imi'n 61, 
 
 Neu bydd foddlon 
 
 I dy galon 
 Fod jYv eiddo'th brydydd fFol. 
 Dwyfol dlysni'th ieuanc rudd 
 Gin ^y awen nos a dydd. 
 Lili wen wyt, eneth hardd, 
 Yn dy lygaid swyn a chwardd, — 
 
 Llygaid gleision, 
 
 Ddwed gyfrinion 
 Serch dy galon wrth dy fardd. 
 
 Cofia fel y rhodiem gynt, 
 Gyda'n pennau yn y gwynt, 
 
 Hyd y Uwybrau 
 
 Dros y bryniau 
 Fraich ym mraich ar fel us hynt j 
 Drwy y blodau yn y glyn, 
 Dros y maes a'r gwenith gwyn,- 
 
ii8 Cantadau ErailL 
 
 Teimlo wnaem mai serch oedd sail 
 C4n yr adar rhwng y dail, 
 
 Ninnau'n trydar 
 
 Fel yr adar, — 
 Can a chusan bob y\\ ail. 
 
 Ffrwd yw'th ^kw o hudol swyn, 
 Gwell nag odlau m^l y llwyn, 
 
 Gwell na miwsig 
 
 Yr afonig 
 Eilia ganig rhwng y brwyn. 
 Pletha'r eos gyngan dlos 
 Serch a gofid ganol nos; 
 Meddi dithau oslef brudd, 
 Dan dy fron mae gofid cudd, 
 
 Gwelais ddeigryn, 
 
 Gloew wlithyn, 
 Ar y rhosyn ar dy rudd. 
 
 Nos a dydd y mae fy mron 
 Mor ddi-hedd a'r grwydrol don ; 
 
 Ddisglair seren 
 
 O'r ffurfafen, 
 Gwena arnaf, gwna fi'n Hon. 
 
Eneth Wen fel Meillion Dtl. 
 
 119 
 
 Canu yn y nos *rwy'n awr, 
 
 dy w6n y daw y wawr 
 Wenlliw deg fal meillion dol, 
 Na ro 'nghalon imi'n 61 j 
 
 Ond bydd ffyddlon 
 I roi'th galon 
 
 1 Hilarion ffyddlon fFol. 
 
I20 Caniadau ErailL 
 
 XXIX. 
 
 GORFFWYS DON. 
 
 GorfFwys, don, yn dawel, dawel ; 
 Paid a digio wrth yx awel 
 
 Sy'n cusanu ewyn gwyn dy frig ; 
 Huna'r waen a hunaV mynydd ; 
 Pam y byddi di'n aflonydd ? 
 
 Pam y curi'r Ian mor ddig ? 
 
 Teyrn y nef sydd wedi cilio ; 
 Ac anfonodd wrth noswylio 
 
 Wen tangnefedd dros flinedig fyd; 
 Ei belydr olaf dros yr eigion 
 Oedd Iwybr aur i wlad breuddwydion, — 
 
 Cyfrin fro breuddwydion hud. 
 
 Pan mae anian oil yn cysgu, 
 Pam y mynni di derfysgu 
 
 Ac ewynnu'n greulon yn y gro ? 
 
Gorjj'voys Don. 121 
 
 Ust, distawa'th don anynnad, 
 Rhag cynhyrfu hun fy nghariad, — 
 Hun y decaf yn y fro. 
 
 P4r i Olwen landeg huno'n 
 Suol sifFrwd dy furmuron, — 
 
 Dwsmel seiniau p6r y tonnog gor j 
 Dyro 'nghymlith a'i breuddwydion 
 Serch ganiadau'r mor forwynion, — 
 
 Swynol fiwsig dwfn y mor. 
 
 Boed i'w chalon bur atgofio 
 Dyddiau dedwydd aethant heibio 
 
 Pan y crwydrem gyda glannau'r llyn, 
 Pan eisteddem yn y cyfnos 
 Yng nghyfeddach cainc yr eos 
 
 Dan y dail ar ael y bryn. 
 
 Sibrwd, don, mor ddwfn a chynnes 
 Ydyw didranc serch iy mynwes, 
 Serch iy nghalon at iy lili dlos ; 
 
122 Caniadau ErailL 
 
 Paid a phoeni'r Idn forwynig 
 Gyda chAA^yn y gwyliwr unig 
 Grwydra'r forlan yn y nos. 
 
 Tyner gwsg gusana'i hamrant, 
 Gwenau ar ei min chwareuant, 
 
 Pur diiignefedd yn ei mynwes drig. 
 GorfFwySj don, yn dawel, dawelj 
 Paid a digio wrth yr awei 
 
 Ddawnsia*n ysgafn ar dy frig. 
 
 ^^^ 
 
Tro yn Eryri, 123 
 
 XXX. 
 
 TRO YN ERYRI. 
 
 A mi ar noson loergan haf, 
 
 Dan Iwyth ^y mhrudd feddyliau, 
 Yn araf grwydro'n drist fy nhrem 
 
 Hyd ddisathr wylltion Iwybrau 
 Ymdroellant rhwng y creigiau crog, 
 
 Ym mynwes lorn Eryri, 
 LleV heria eco groch y graig, 
 
 Y wen ewynnog genlli ; 
 
 Ar erch y my Ion gwylltion gant 
 
 Rhaeadrau hyfion chwarddent; 
 A thros binaclau'r trumau'n chwim 
 
 Corwyntoedd beilchion ddawnsient. 
 Urddasol lys y Wyddfa yw 
 
 Cadernid yr Eryri, 
 Lle'r eistedd mewn tragwyddol rwysg 
 
 Ar orsedd o glogwyni. 
 
124 Caniadau ErailL 
 
 I Gymro cordial wella'i gur 
 
 Yw anadl y mynyddoedd ; 
 DefFroi fy nheimlad marw, swrth, 
 
 Wnai awel iach y cymoedd ; 
 A chyda pharch y sangwn i 
 
 Ar lethrau Arfon arw, — 
 Ar hyd-ddynt arwyr Cymru gynt 
 
 Fu'n gvvaedu ac yn marw. 
 
 Ysbrydion y gwroniaid fu 
 
 Lefarent o'r awelon, 
 Gan alw ar feibion Cymru sydd 
 
 I fod i Gymru'n fFyddlon ; 
 Taranu hyn wna'r rhaeadr gwyn, 
 
 A sisial hyn wna'r afon ; 
 A dyma sibrwd blodau'r grug 
 
 Yng nghlustiauV cerryg mudion. 
 
Arthur yn Cyfodu 125 
 
 XXXI. 
 
 ARTHUR YN CYFODI. 
 
 Yng nghyfrin ogo'r tylwyth teg 
 
 Wrth odreu'r dal Elidir, 
 Yng nghanol ei farchogion dewr, 
 
 GorfFwysaV Brenin Arthur; 
 Ac addaw wnaeth wrth ado'r byd, 
 
 I wella o*i archollion, 
 Y deuai'n 61 os byddai plant 
 
 Ein gwlad iV gwlad yn fFyddlon, 
 
 Ar 61 canrifoedd chwerwon maith 
 
 O ruddfan a galaru, 
 Y dwyrain ddengys doriad gwawr 
 
 Oes euraidd hanes Cymru ; 
 Mae arfau dur ar hyd y wlad 
 
 Yn peri trws a chyfFro 
 Wrth naddu meini temlau dysg, — 
 
 Mae Arthur wedi defFro, 
 
126 Caniadau Eraill, 
 
 Llawn och a galar fu ein gwlad 
 
 Er pan y clwyfwyd Arthur, 
 A than ddyrnodiau gorthrwm du 
 
 Bu llawer Cymro'n fcrthyrj 
 Ond methodd gormes lem a grym 
 
 Gelynion ein difodi: 
 Mae Cymru'n bod, a'r iaith yn byw, 
 
 Ac Arthur yn cyfodi. 
 
Y Gwyliwr. 127 
 
 XXXII. 
 Y GWYLIWR. 
 
 " Gobeithiaw a ddaw ydd wyf,^^ 
 
 SioN Cent. 
 
 A mi yn wyliwr yn y ddunos hell, 
 
 A'r dagrau heilltion ar iy ngrudd ddi-wen, 
 
 Daeth ataf lais o wyll canrifoedd pell,-r- 
 Llais dwfn a dieithr y gweledydd h6n : 
 
 Os prysur ydyw'r oes, mewn gwaedlyd w^n, 
 Yn plethu coron ddrain i ben ei Christ, 
 
 Etifedd y dyfodol ydyw dyn, — 
 
 lor didranc obaith yn ei ddagrau trist. 
 
 Heb gwynfan na galaru am a fu, 
 
 Trwy feithion ac ystormus oriau'r nos 
 Y gwyliaf nes y gwelaf ymyl rhos 
 
 Ar odreu caddug trwm y gorwel du. 
 
 Ni pherthyn imi holi am yr awr, 
 Digon yw cofio cyfoeth lliwiau'r wawr. 
 
128 Caniadau ErailL 
 
 XXXIII. 
 
 L'ENVOI. 
 
 Sugenais fel chwa yn yr hesg 
 Acenion m61 swynion merch; 
 
 A dygaf iy odlau llesg 
 Yn ofFrwm ar allor serch. 
 
 Un gerdd sy'n fy nghalon i, 
 A methais a*i chanu'n iawn : 
 
 Mae'r gair a lefara gri 
 Dygyfor yr eigion llawn ? 
 
 Rhy gyfrin y ddwsmel sain 
 
 I dorri ar glust y byd ; 
 Nis gedy'r gynghanedd gain 
 
 Mo dannau'r telynnau mud. 
 
 Dan gysgod canghennog brcn, 
 Yng nghysegr y goedwig werdd, 
 
 Ymgrymaf wrth allor wen 
 I drydar iy nrylliog gerdd. 
 
RHESTR O'R TANYSGRIFWYR. 
 
RHESTR O'R TANYSGRIFWYR. 
 
 Anwyl, Yr Athro E., M.A., Aberystwyth 
 
 Ballard, P. B., Ysw., M.A., Tondu, R.S.O., Morgannwg 
 
 Benjamin, Isaac, Ysw. , Eurfin, Bronheulog Villas, Woodfield Terrace, 
 
 Penrhiwceibir 
 Bowen, V diweddar Ben 
 Bryan, Robert, Ysw., Caernarvon 
 
 *' Cochfarf," Maer Caerdydd, 3, Windsor Place, Caerdydd 
 
 Davies, D., Ysw., 72, Praed Street, Paddington, Llundain 
 Davies, Daniel, Ysw., 28, Arnold's Place, Dockhead, Llundain 
 Davies, David, Ysw., 2, York Terrace, Kensal Rise, Llundain 
 Davies, David, Ysw. (Eurfab), 32, Curre Street, Aberaman, Aberdir 
 Davies, Dr. M. G., Penygroes, R.S.O., Sir Caernarvon 
 Davies, D. T., Ysw., B.A., Cherry Cross, Llandilo 
 Davies, Edward, Ysw., Llythyrdy, Penmorfa, Porthmadog 
 Davies, E. R. , Ysw. , S wyddfa Addysg, Caernarvon 
 Davies, Henry, Ysw., (Eurfel), Tanrallt, Woodfield Terrace, Penrhiw- 
 ceibir 
 Davies, John, Ysw. (Neifion), Bwichgwyn, Gwrecsam 
 Davies, John, Ysw., 90, Ashbrook Road, Llundain 
 Davies, J. B. , Ysw. , Ysgol y Cyngor, Llanllyfni. 
 
 Davies, Miss L. Teify, R. A.M., 10, Willow Road, Hampstead, Llundain 
 Davies, Miss, Brocklehurst Street, Llundain 
 Davies, — , Ysw., loi, Dartmouth Park Hill, Llundain 
 Davies, Parch. D. Cunllo, Dowlais, Morgannwg 
 Davies, Parch. D. E., 34, Castle Square, Caernarvon 
 Davies, Parch. Evan, Trefriw, R.S.O. 
 Davies, Parch. John, 15, Chesterton Road, Llundain 
 Davies, Parch. J. E., M.A., Llundain 
 Davies, Parch. W. Wynn, 87, Norwood Grove, Lerpwl 
 Davies, R. Gwyneddon, Ysw., Caernarvon 
 Davies, R. J., Ysw. (Barlwydon), Dinas, Blaenau Ffestiniog 
 Davies, Rees, Ysw., 49, Harders Road, Peckham 
 Davies, Samuel, Ysw., 23, Lordship Lane, East Dulwich, Llundain 
 Davies, T., Ysw., Brocklehurst Street, Llundain 
 Davies, Thomas, Ysw., 30, Fairbridge Road, Llundain 
 Davies, Yr Athro Parch. E. O., B.Sc, Coleg Diwinyddol y Bala 
 Davies, Yr Athro T. Witton, B.A., Ph.D. (Myfyr Gwent), Bryn Haul, 
 
 Bangor 
 •' Dewi Vychan," 12, Glyn Rhondda, Caerdydd 
 *' Dyfed," Cathays, Caerdydd 
 " Dyfnallt," Bodhyfryd, Ebenezer, Caernarvon 
 
1 34 Rhestr dr Tanysgrifwyr. 
 
 Edwards, D., Ysw., 9, Taviton Street, Gordon Square, Llundain 
 Edwards, David, Ysw., 30, Norland Road, Netting Hill, Llundain 
 Edwards, Edward, Ysw., B.A., 57, Lightfoot Road, Hornsey, Llundain 
 Edwards, O. M., Ysw., M.A., Coleg Lincoln, Rhydychen 
 Edwards, Parch. Llewelyn, M.A., 5, Trouville Road, Clapham Park, 
 
 Llundain 
 Edwards, R. O. , Ysw. , 44, Park Road, West Green, Llundain 
 Edwards, W. J., Ysw., 23, Broadway Parade, Crouch End, Llundain 
 Edwards, Wm., Ysw., H.M.LS., Courtland House, Merthyr Tydfil 
 Edwards, Y Parch. Athro Ellis, M.A., Y Bala 
 Edwards, Yr Athro Edward, M.A., Coleg y Brifysgol, Aberystwyth 
 *' Eifionydd," 10, Heol Dinorwig, Caernarvon 
 "Elfed," 13, Highbury Grove, Llundain 
 Ellis, Parch. Griffith, M.A., 10, Pembroke Road, Bootle 
 Ellis, Parch. W. T., B.A., B.D., Strinmetz Strasse 10, Berlin 
 Ellis-Jones, Parch. J. , Glyn Ceiriog, Rhiwabon 
 Evans, D. J., Ysw, 17, Brunswick Square, Llundain 
 Evans, E., Ysw., 147, King's Street, Hammersmith, Llundain 
 Evans, E. Vincent, Ysw., 64, Chancery Lane, Llundain 
 Evans, E. W., Ysw., Frondirion, Dolgellau 
 Evans, G. H. D., Ysw., 9, Radipole Road, Fulham, Llundain 
 Evans, J. Winton, Ysw., 98, Marlboro' Road, Llundain 
 Evans, Parch. D. Tecwyn, B.A., 21, Heol yr Eglwys, Aberdyfi 
 Evans, Parch. E. Trevor, Llanfachreth, Dolgellau 
 Evans, Parch. J. D., B.A., Catharine Street, Lerpwl 
 Evans, Parch. J. Howell, 55, Willow Street, Croesoswallt 
 Evans, Parch. J. Roberts, 17, Spring Road, Edgbaston, Birmingham 
 Evans,. Parch. T. D. (Gwernogle), Tyrhos, Boncath, R.S.O. 
 Evans, Stephen, Ysw., 6, Wickham Gardens, Brockley, Llundain 
 Evans, T. J., Ysw., 13, Canonbury Park South, Llundain 
 Evans, T. R. , Ysw. , 2, Undercliff Road, Lewisham 
 Evans, Yr Athro David, Mus. Bac, Coleg y Brifysgol, Caerdydd 
 
 George, William, Ysw., Criccieth 
 
 George, W. W., Ysw., 41, Spring Street, Utica, N.Y., Yr Amerig 
 Glynne, Parch. William, B.A., 4, East Street, Broughton, Manceinion 
 Griffith, Arthur, Ysw., 112, Gower Street, Llundain 
 Griffith, E. J., Ysw., 26, Oxford Road, Ealing, Llundain 
 Griffith, Hugh, Ysw., A.C., Ysgol y Cyngor, Lhthfaen 
 Griffith, John, Ysw., B.Sc, T^^ Manod Road, Blaenau Ffestiniog 
 Griffith, Miss, 70, Crayford Road, Llundain 
 Griffith, Parch. Morgan, B.A., Abermaw 
 Griffith, Parch. Ivor, Llanfaircaereinion 
 Griffith, William, Ysw., B.A., Ty Newydd, Bryn Siencyn 
 Griffith, W. W., Ysw., 14, Canonbury Square, Llundain 
 Griffiths, John, Ysw., 8, Overcliff Road, Lewisham, Llundain 
 Griffiths, Parch. Peter H., 54, Lissenden Mansions, Highgate Road, 
 Llundain 
 
Rhestr df Tafiysgrijwyr. 135 
 
 Griffiths, T. Solomon, Ysw., 5, Miller Street, Utica 
 GrufFydd, W. J., Ysw,, B.A., Coleg yr lesu, Rhydychen 
 *' Gwili," Gwynfryn, Ammanford 
 
 Havard, Parch. Gwilym H., B.A., B.D., Wilton Square, Llundain 
 
 Herbert, J., Ysw., 146, Marylebone Road, LIundain 
 
 Hobley, Parch. W., Bontnewydd, Caernarvon 
 
 Holland, William, Ysw., 29, Cressida Road, LIundain 
 
 Hopkins, D. G., Ysw. (Dewi Glan Twrch),Cwm Twrch Uchaf, Abertawe 
 
 Hughes, D. L., Ysw., 102, Stondon Road, LIundain 
 
 Hughes, David R., Ysw., 49, Hailsham Avenue, Streatham Hill, 
 
 LIundain 
 Hughes, Dr. Roger, Y.H., Y Bala 
 Hughes, Henry, Ysw., Tanrallt, Talysarn 
 Hughes, li., Ysw., 24, Lynton Road, Kilburn, LIundain 
 Hughes, H. Ariander, Ysw., Blaenau Ffestiniog 
 Hughes, H. E., Ysw., Yr Ysgol Uwchraddol, Blaenau Ffestiniog 
 Hughes, John, Ysw., B.A., B.D., Coleg y Bala 
 Hughes, Miss Ceridwen, Preswylfa, Porthmadog 
 Hughes, Miss Mary, Glasfryn, Cwmyglo, R.S.O. 
 Hughes, Parch. John, M.A., Swyddfa'r Daily Chronicle, LIundain 
 Hughes, Parch. R. H., B.D., Norwich Corners, N.Y., Yr Amerig 
 Hughes, Parch. R. O., Box 1002, Kingston, Pennsylvania 
 Hughes, — , Ysw., 33, Bridge Street, Hammersmith, LIundain 
 Hughes, Richard, Ysw., 52, Brixton Road, LIundain 
 Hughes, R. J., Ysw., 641^, Salisbury Road, West Kilburn, LIundain 
 Hughes, Richard, Ysw., 44, Elm Street, Utica, N.Y. 
 Plughes, W., Ysw., 96, Keppel Street, Chelsea, LIundain 
 Hughes, W., Ysw., 36, Mostyn Gardens, Kensal Rise, LIundain 
 Humphries, Parch. J. M., Llanwddyn, Croesoswallt 
 Humphries, W. J., Ysw., 20, Park Avenue, Willesden Green, LIundain 
 ♦^ Hwfa Mon," Llys Hwfa, Rhyl 
 
 Idris, L H. W., Ysw., Y.H., C.S.LI., no, Pratt Street, Camden 
 Town, LIundain (2 gopi) 
 
 James, B., Ysw., 20, Claremont Road, Queen's Park, LIundain 
 James, John, Ysw., 'j']. Commercial Road, LIundain 
 James, John, Ysw., Llwyn, Bow Street, R.S.O. 
 Jenkins, Edward, Ysw., Gwalia Hotel, Llandrindod 
 Jenkins, Evan, Ysw., 37, Plough Road, Rotherhithe, LIundain 
 Jenkins, John, Ysw., 2, Buckingham Road, Kingsland, LIundain (3copi) 
 Job, J. T., Ysw,, 5, Southampton Buildings, LIundain 
 Job, Parch. J. T., Carneddi, Bethesda 
 Jones, Capt.'j., Baron Hill, Niwbwrch, Sir Fon 
 Jones, D. L., Ysw., 104, St. Donnatt's Road, New Cross, LIundain 
 Jones, D. Pryse, Ysw., G. & L.T.S.C, Ysgol y Cyngor, Niwbvrch, 
 Sir Foa 
 
136 Rhestr dr Tanysgrifwyr. 
 
 Jones, D. P., Ysw., Coleg y Bala 
 
 Jones-Griffith, Ellis, Ysw., A.S., 3, Natu King's Bench Walk, Temple, 
 
 Llundain 
 Jones, Edgar, Ysw., M.A., Ysgol y Sir, Barry, Morgannwg 
 Jones, Edward, Ysw., Llyfrwerthydd, 195, Gelli Road, Ton, Pentre, 
 
 R.S.O. 
 Jones, E. Clwyd, Ysw., B.Sc, Ysgol y Sir, Rhyl 
 Jones, G. W., Ysw., Lewisham, Llundain' 
 Jones, H. E., Ysw. (Hywel Cefni), Talysarn 
 Jones, H. K. , Ysw. , Coleg y Brifysgol, Bangor 
 Jones, H. Santley, Ysw., Fferyllydd, Paradwys, Lansdown Road, 
 
 Swindon (2 gopi) 
 Jones, James, Ysw., ** Madryn," George Lane, Llundain 
 Jones, John, Ysw., 89, St. Paul's Road, Llundain 
 Jones, J. , Ysw. , 2, Ascham Street, Llundain 
 Jones, J., Ysw., 239, Cornwall Road, Notting Hill, Llundain 
 Jones, J. D. , Ysw. , 99, New Oxford Street, Llundain 
 Jones, John Lloyd, Ysw., B.A., Coleg y Bala 
 Jones, J. O. , Ysw. , Coleg y Bala 
 Jones, J. Tysilio, Ysw. , Johnstown, Rhiwabon 
 Jones, Miss Annie J., B.A., Yr Ysgol Sir, Gwrecsam 
 Jones, Miss Annie, 7, Ovington Gardens, Llundain 
 Jones, Morgan, Ysw., 145, Hornsey Road, Llundain 
 Jones, M. Anwyl, Ysw., Gerynt, Nantgwynant, Beddgelert 
 Jones, Misses, Coedhelen, Clwt y Bont, Cwmyglo, R.S.O. 
 Jones, Miss Catherine, Yr Ysgol Genedlaethol, Caernarvon 
 Jones, Miss Katie, 16, Calabria Road, Highbury, Llundain 
 Jones, Miss M. A., Baladeulyn, Nantlle 
 Jones, Mrs. M. Parry, Pen Hafod Las, Llanrug, R.S.O. 
 Jones, Parch. Caradog, Utica, N.Y. 
 
 Jones, Parch. D. Charles, 119, Burton Road, Brixton, Llundsdn 
 Jones, Parch. Edmund O. , Plcerdy, Llanidloes 
 Jones, Parch. E. P., B.A., 15, Victoria Park, Bangor Uchaf 
 Jones, Parch. Eurog, Utica, N.Y., Yr Amerig 
 Jones, Parch. H. Arthur, Glanaber, Bettws, Corwen 
 Jones, Parch. J. Evans, Wionfa, Skewen, Neath 
 Jones, Parch. J. Morgan, Cerrigydruidion, Corwen 
 Jones, Parch. J. Mostyn, Efrydfa, West End, Bangor {2 gopi> 
 Jones, Parch. J. Peron, Stanley House, St. Helens 
 Jones, Parch. O. N., Gwyddonfa, Pwllheli 
 
 Jones, Parch. R. Aethwy, M.A., 19, Deane's Road, Fairfield, Lerpwl 
 Jones, Parch. R. H., B.A., Emerson, Iowa 
 Jones, Parch. R, Lloyd, City Road, Llundain 
 Jones, Parch. R. M., H[ermon, Bethesda 
 Jones, Parch. R. R., Abergynolwyn, Sir Feirionnydd 
 Jones, Parch. R. W., Aberangell, R.S.O., Trefaldwyn 
 Jones, Parch. W. Arthur, Nantgwrtheyrn, Pwllheli (4 copi) 
 Jones, Parch. W. G., Neuadd, Llanidloes 
 
Rhestr dr Tanysgrifwyr, 137 
 
 Jones, Parch. W. Morris, 94, Berkeley Street, Lerpwl 
 
 Jones, Richard Vaughan, Ysw., 99 J, Steuben Street, Utica, N.Y. 
 
 Jones, Rees, Ysw., 156, Cottenham Road. Llundain 
 
 Jones, R. E., Ysw., Boderwydd, Llanberis, R.S.O. 
 
 Jones, R. Evan, Ysw., Yr Ysgol, Gwynant, Beddgelert 
 
 Jones, Robert, Ysw., B.A., 3, Mount Pleasant, Dolgellau 
 
 Jones, Robert, Ysw., 97, High Street, Blaenau Ffestiniog 
 
 Jones, Robert, Ysw., 181, Stanhope Street, Regent's Park, Llundain 
 
 Jones, R. O., Ysw., 24, Northampton Park, Canonbury, Llundain 
 
 Jones, R. P., Ysw., Bron Menai, Dwyran, Sir Fon 
 
 Jones, Sam, Ysw., Coleg y Brifysgol, Aberystwyth 
 
 Jones, T. D., Ysw., 36, Essex Street, Strand, Llundain 
 
 Jones, T. Elias, Ysw., Railway Stores, Talysarn 
 
 Jones, T. Gwynn, Ysw., Heol Dinorwig, Caernarvon 
 
 Jones, Thomas H., Ysw., 80, Hobart Street, Utica, N.Y. 
 
 Jones, T. Owen, Ysw., Pen Hafod Las, Llanrug 
 
 Jones, W. Arthur, Ysw., Utica, N.Y., Yr Amerig 
 
 Jones, Walter O. , Ysw., B.A., 56a, Hope Street, Gwrecsam 
 
 J ones y Y diiveddar W. Cynwal, Ysw.^ Uiica^ Yr Amerig 
 
 Jones, W. G., Ysw., 2, Wnion Terrace, Dolgellau 
 
 Jones, W. Meiwyn, Ysw., Ysgol y Cyngor, Talysarn 
 
 Jones, W. Morris, Ysw. , Coleg y Brifysgol, Bangor 
 
 Jones, W. Morris, Ysw., Goruchwyliwr Chwarelau Dorothea, Nantlle 
 
 Jones, William, Ysw., A.S., Llangefni, Mon 
 
 Jones, William, Ysw. , 43, Sussex Road, Llundain 
 
 Jones, — . Ysw., 126, Junction Road, Llundain 
 
 Jones, Yr Athro E. Taylor, D. Sc, , Coleg y Brifysgol, Bangor 
 
 Jones, Yr Athro J. Morris, M.A., Coleg y Brifysgol, Bangor 
 
 Jones, Yr Athro W. Jenkyn, M. A., Coleg y Brifysgol, Aberystwyth 
 
 Jones, Yr Athro W. Lewis, M.A., Coleg y Brifysgol, Bangor 
 
 Jones-Evans, R., Ysw., 1642, West Adams Street, Chicago 
 
 Kelly, Miss Gwendoline E. , Glenwood, Moon Street, Wolverton, Bucks. 
 Knoyle, Parch. F., B.A., 37, Dewhurst Road, West Kensington Park, 
 Llimdain 
 
 Lewis, Cynghorydd J. P., Ysw., Lewisham High Road, Llundain 
 
 Lewis, D., Ysw., 14, Bramley Road, Notting Hill, Llundain 
 
 Lewis, D., Ysw., 82, Gillespie Road, Llundain 
 
 Lewis, Parch. D. J., B.A., Llandudno 
 
 Lewis, Edward, Ysw., 52, Stroud Green Road, Llundain 
 
 Lewis, Henry, Ysw., Y.H., Belmont, Bangor 
 
 Lewis, H. C, Ysw., B.A,, Coleg y Bala 
 
 Lewis, J., Ysw., 16, Belmount Terrace, Aberaman 
 
 Lewis, J. R., Ysw., Hanover Park, Peckham, Llundain 
 
 Lloyd, Edward, Ysw., Fferyllydd, Colwyn Bay 
 
 Lloyd, E. W., Ysw., 6, Avondale Square, Llundain 
 
 Lloyd, Gwilym, Ysw., 66, Wyndham Street, Treherbcrt 
 
138 Rhesfr o'r Tanysgrifwyr. 
 
 Lloyd, Hy. , Ysw. ( Ab Hevin), 39, Wind Street, Aberdar 
 Lloyd, Isaac T. , Ysw. , 267, King's Road, Chelsea, Llundain 
 *' Llew Tegid," Bangor. 
 
 Matthias, W., Ysw., loi, Bravington Road, Llundain 
 
 Morgan, David, Ysw,, Garn House, Bow Street, R.S.O. 
 
 Morgan, David, Ysw., 21, Brecknock Road, Llundain 
 
 Morgan, — , Ysw., i8a, Highgate Road, Llundain 
 
 Morgan, John, Ysw., 25, Barnsbury Grove, Llundain 
 
 Morgan, John, Ysw., Derwen Cottage, Y Wyddgrug 
 
 Morgan, R., Ysw., Llanarmon, Y Wyddgrug 
 
 Morgans, H. R,, Ysw., 44, Biscay Road, Hammersmith, Llundain 
 
 Morris, A., Ysw., F.R.Hist.S., Cwynfa, Newport, Mynwy 
 
 Morris, M. T., Ysw., Caernarvon 
 
 Morris, Parch. E. Sidney, Llithfaen 
 
 Morris, Parch. Richard, M.A., B.D., Dolgellau 
 
 Morris, Parch. R. E., M.A. , 23, Grosvenor Road, Gwrecsam 
 
 Morris, Parch. R. R., Blaenau Ffestiniog 
 
 Moses, M. R., Ysw., Coleg y Bala 
 
 Moss, T. , Ysw. , Gorsaf y Berwyn, Llangollen 
 
 " Myfyr Hefin," 4, Hermon Street, Treorci, R.S.O. 
 
 " Myfyr Machno," Coleg y Bala 
 
 Owen, David, Ysw., Deanfield, Bangor (2 gopi) 
 
 Owen, Dr. Robert, Bodnant, Penygroes, R.S.O. 
 
 Owen, Hugh, Ysw., 35, Allington Street, St. Michael's, Lerpwl 
 
 Owen, John, Ysw., Avallon, Abbey Road, Llandudno 
 
 Owen, John, Ysw., Ysgol y Cyngor, Llanfair P.G. 
 
 Owen, J. W., Ysw., 137, Junction Road, Llundain 
 
 Owen, Miss Elizabeth, B.A., Yr Ysgol Sir, Treffynnon 
 
 Owen, O. Llewelyn, Ysw., Bryncoed, Talysarn 
 
 Owen, O. Lloyd, Ysw., Bryn Gwynedd, Teignmouth Road, Brondes- 
 
 bury, Llundain 
 Owen, O. Morgan, Ysw., 55, Palace Court, Llundain 
 Owen, R. T., Ysw., 70, Crayford Road, Holloway, Llundain 
 Owen, W. T., Ysw., 28, Drayton Park, Llundain 
 Oliver, Parch. D., 12, Landseer Road, Bow, Llundain (2 gopi) 
 Owen, Parch. John, Bodhyfryd, Bettws-y-Coed 
 Owen, Parch. John, 4, Derwen Villas, Y Wyddgrug 
 Owen, Parch. J. Garnon, Llundain 
 
 Owen, Parch. O. Lilian, 7, Sybil Road, Anfield, Lerpwl (2 gopi) 
 Owen, Parch. O. G. (Alafon), Ysgoldy, Cwmyglo, R.S.O. 
 Owen, Parch. R. Ceinwenydd, 23, Normanby Street, Lerpwl 
 Owen, Richard, Ysw., TJ^ West Street, Utica, N.Y., America 
 Owen, Richard G., Ysw. (Pencerdd Llyfnwy), Talysarn 
 Owen, Samuel, Ysw., B.A., Coleg y Bala 
 Owen, T. Woodwardj Ysw., Garndyfi, Llundain 
 
Rhestr dr Tanysgrifwyt. 139 
 
 Paliatseas, Photios G., Ysw., B.Sc, Athen, Groeg 
 
 Parry, Dr. E. W. , 38, Eardley Crescent, Earl's Court, Llundain 
 
 Parry, John, Ysw., Compton House, Llanllyfni (2 gopi) 
 
 Parry, Morris, Ysw., 21, Victoria Road, Caerlleon 
 
 Parry, Parch. Griffith, Borth, Porthmadog 
 
 Parry, Thomas, Ysw., Y.H., Llys Ifor, Y Wyddgrug 
 
 Parry-Jones, H., Ysw., B.A., Wesley College, Sheffield 
 
 *' Pedr Alaw," Haldon House, Poppleton Road, Leytonstone, Llundain 
 
 PhiUips, Parch. D. M., M.A., Ph.D., Tylorstown (3 copi) 
 
 Pierce, David, Ysw., 22, Lexington Street, Golden Square, Llundain 
 
 Pierce, LI., Ysw., 43, Sussex Road, Llundain 
 
 Pierce, Parch. Edward, Llys Ifor, Llandudno Junction 
 
 Pierce, Parch. T. Mordaf, Llanidloes 
 
 Prichard, John, Ysw., B.A., B.D., Coleg y Bala 
 
 Prichard, R. O., Ysw., Talysarn Farm, Talysarn 
 
 Price, Miss Muriel, B.A., D61 Menai, Bangor 
 
 Price, Parch. Evan, 42, Tredegar Road, Ebbw Vale, Mynwy 
 
 Price, Rees, Ysw., 99, The Grove, Hammersmith, Llundain 
 
 Price, Y Prifathro J., Y Coleg Normalaidd, Bangor 
 
 Prothero, David, Ysw., 9, Taff Street, Merthyr Vale, Merthyr Tydfil 
 
 Prytherch, D. R. O., Ysw., B.A., Yr Ysgol Sir, Penygroes 
 
 Prytherch, Parch. S. E., 60, Beechdale Road, Brixton Hill, Llundain 
 
 Rees, Daniel, Ysw. , Swyddfa'r Herald, Caernarvon 
 Rees, John, Ysw. (Glan Cynon), \b, Albert Street, Aberdar 
 Rees, John, Ysw., i, Hannibal Road, Stepney, Llundain 
 Rees, f. H., Ysw., 91, Dudley Avenue, Utica, N.Y. 
 Rees, j. T., Ysw., Mus. Bac, Bow Street, R.S.O. 
 Rees, Jonathan, Ysw. (Nathan Wyn), Ystrad Rhondda, Morgannwg 
 Rees, Parch. J. Machreth, 15, Rosenau Road, Battersea Park, Llundain 
 Reichel, Y Prifathro H. R., M.A., LL.D., Coleg y Brifysgol, Bangor 
 Reynolds, Llywarch, Ysw., B.A., Old Church Place, Merthyr Tydfil 
 Richards, D. M., Ysw., Wenallt, Aberdar 
 Richards, Hugh T., Ysw., Gellidawel, Berw Road, Pontypridd 
 Richards, Miss Lizzie A., 12, Baalbec Road, Highbury, Llundain 
 Richards, Parch. D. M., Capel Coch, Llanberis 
 Richards, William, Ysw., i, Plas Llwyd Terrace, Bangor 
 Roberts, A. Rhys, Ysw., 63, Queen Victoria Street, Llundain (2 gopi) 
 Roberts, Dr. H. Jones, Y.H., Gwyddfor, Penygroes, R.S.O.^ 
 Roberts, Ellis, Ysw., 2, Undercliff Road, Lewisham, Llundain 
 Roberts, Evan, Ysw., " Beatrice," Talysarn (2 gopi)^ 
 Roberts, E. M., Ysw., Metropolitan Bank, Llangefni 
 Roberts, H. B., Ysw., Garden Cottage, Acrefair, Rhiwabon 
 Roberts, H. H., Ysw., B.A., Cwmyglo, R.S.O. 
 Roberts, J. Herbert, Ysw., A.S., Abergele (4 copi) 
 Roberts, J. H., Ysw., 79, Morden Road, Newport, Mynwy 
 Roberts, Lewis H., Ysw., 14, Willow Bridge Road, Canonbury, Llun- 
 dain, N. (2 gopi) 
 
I40 Rhestr o'r Tanysgrifwyr. 
 
 Roberts, L. J., Ysw., M.A., H.M.I.S., Tegvan, Rhyl 
 
 Roberts, Miss Kate, 147, King's Street, Hammersmith, Llundain 
 
 Roberts, Miss Maggie, 72, Philbeach Gardens, Earl's Court, Llundain 
 
 Roberts, Parch. E. L., Saltney Ferry, Caerlleon 
 
 Roberts, Parch. J. J. (lolo Caernarvon), Porthmadog 
 
 Roberts, Parch. J. Wilson, 14, Mathew's Park Avenue, Stratford, 
 
 Llundain 
 Roberts, Parch. Richard, Westbourne Grove, Llundain 
 Roberts, Parch. R. Gwylfa, Llanelli 
 Roberts, Parch. R. W., B.A., B.D., Peel Road, Lerpwl 
 Roberts, R. Cecil, Ysw., B.A., Coleg y Bala 
 Roberts, Tom, Ysw., 32, Mortimer Road, Kensal Rise, Llundain 
 Roberts, T. R., Ysw. (Asaph), Caernarvon 
 
 Roberts, William, Ysw. , M. A. , The Grove Park School, Gwrecsam 
 Roberts, W., Ysw., i, Little Argyle Street, Regent Street, Llundain 
 Roberts, W. J., Ysw., 44, Elm Street, Utica, N.Y., Yr Amerig 
 Roberts, W. \V., Ysw., 273, Sunset Avenue, Utica, N.Y., Yr Amerig 
 Roberts, Yr Henadur Richard R., Arvon, Utica, N.Y., Yr Amerig 
 Rowlands, Arthur, Ysw. (Ab Uthr), Plas Pendeuglawdd, Rhyl 
 Rowlands, A. E., Ysw., Hammersmith, Llundain 
 Rowlands, Miss E. , Ysgol Babanod Deiniolen, Clwt y Bont, Cwmyglo, 
 
 R.S.O. 
 Rowlands, R., Ysw., Bryngwran, Mon 
 
 Samuel, David, Ysw., M.A., Yr Ysgol Sir, Aberystwyth 
 Stevenson, Yr Athro W. B., M.A., B.D., Coleg Diwinyddol y Bala 
 
 Thomas, Ellis, Ysw., 82, Steuben Street, Utica, N.Y., Yr Amerig 
 
 Thomas, John, Ysw., Warwick Road, Earl's Court, Llundain 
 
 Thomas, j. O., Ysw., 66, South Street, Utica, N.Y., Yr Amerig 
 
 Thomas, Miss Mary, High Street, Lewisham 
 
 Thomas, Morris, Ysw., Coleg y Brifysgol, Bangor 
 
 Thomas, Owen, Ysw. , Coleg y Bala 
 
 Thomas, Parch. Ben, Rome, America 
 
 Thomas, Parch. Richard, B.A., Bontnewydd, Caernarvon 
 
 Thomas, Parch. T. B., Ph.D., 3, Oakland Square, Pittsburg, Pa. 
 
 Thomas, Richard, Ysw., 12, Upper Baker Street, Llundain 
 
 Thomas, R. Vaughan, Ysw., 6, Avondale Square, Llundain 
 
 Thomas, R. M., Ysw., i, Museum Street, Llundain 
 
 Thomas, Thomas, Ysw. , St. Alban's Terrace, Bedford Park, Llundain 
 
 Thomas, William, Ysw., High Street, Lewisham 
 
 Thomas, W. P., Ysw., Treorci, R S.O. 
 
 Thomas, W. R., Ysw., 137^, Howard Avenue, Utica 
 
 Thompson, S. E., Ysw., Llyfrgellydd, Llyfrfa Gyhoeddus Abertawe 
 
 Whigham, R. L., Ysw., 22, Brook Street, Llundain 
 
 Williams, B. Scott, Ysw., B.A., B.D., Y Bala 
 
 Williams, Daniel, Ysw,, 10, Clarence Road, Wood Green, Llundain 
 
Rhestr oW Tanysgrifivyr. 141 
 
 Williams, D. H,, Ysw., M. A., Yr Ysgol Sir, Pwllheli {2 gopi) 
 
 Williams, E., Ysw., 26, Mostyn Gardens, Kensal Rise, Llundain 
 
 Williams, E. O., Ysw., 145, St. Anne's Road, Llundain 
 
 Williams, Evan T., Ysw., 117, Howard Avenue, Utica, N.Y. 
 
 Williams, G. O., Ysw., 120, The Grove, Hammersmith, Llundain 
 
 Williams, John, Ysw., Blandford Street, Manchester Square, Llundain 
 
 Williams, t- M., Ysw., Cae Mawr, Penygroes, R.S.O. 
 
 Williams, J. Pentir, Ysw., B.A., Bangor 
 
 Williams, L. Roger, Ysw. (Isander), Caernarvon 
 
 Williams, Miss E., 72, Philbeach Gardens, Earls Court, Llundain 
 
 Williams, Miss Gwladys P., B.A., Caeronnen, Bangor 
 
 Williams, Miss M,, Queen's Road, Peckham, Llundain 
 
 Williams, Owen, Ysw., 37, South Street, Utica, N.Y. 
 
 Williams, Parch. D. Cynddelw, B.A., Penygroes, R.S.O. 
 
 Williams, Parch. E. Afonwy, Corris, R.S.O. 
 
 Williams, Parch. E. Isfryn, Bodawen, Hill Street, Rhos, Rhiwabon 
 
 Williams, Parch. J. Tudno, M.A., Walham Green, Llundain 
 
 Williams, Parch. Lewis, 26, Faxton Street, Utica, N.Y., Yr Amerig 
 
 Williams, Parch. Morris, Baladeulyn 
 
 Williams, Parch. Rd. J., 70, N. James Street, Rome, N.W., Yr Amerig 
 
 Williams, Parch. William, Talysarn 
 
 Williams, Parch. William (Einion), Rhostryfan 
 
 Williams, Parch. W. Curig, Rhosgadfan, Rhostryfan 
 
 Williams, Parch. W. Nantlais, Goeri, Ammanford 
 
 Williams, Rhys R., Ysw., B.A., Bryn Tawel, Pwllheli 
 
 Williams, Rowland, Ysw., Penllwyn House, Talysarn 
 
 Williams, Syr John, Plas Llanstephan, Sir Gaerfyrddin 
 
 Williams, T., Ysw., Greenwich House, Talysarn 
 
 Williams, T. W., Ysw., Gwynfa, Penygroes, R.S.O. 
 
 Williams, W. P., Ysw., Caeronnen, Bangor 
 
 Williams, W. Prydderch, Ysw., " Myfyrion," Isleworth 
 
 Williams, W. W. , Ysw. , Mount Pleasant, Dorvel Road, Bl. Ffestiniog 
 
 Williams, Y Parch. Athro Hugh, M.A., Y Bala 
 
 Williams, Yr Athro T. Hudson, M.A., Coleg y Brifysgol, Bangor 
 
 Wyn, Sior, Ysw., Gwynfryn, Ammanford 
 
 Y Llyfrgell Rydd, Caerdydd (trwy law John Ballinger, Ysw.) 
 
 Jaivis & Foster, Argraflfwyr, Lome House, Bangor. 
 
RETURN CIRCULATION DEPARTMENT 
 
 TO— #^ 202 Main Library 
 
 LOAN PERIOD 1 
 HOME USE 
 
 2 
 
 3 
 
 4 
 
 5 ( 
 
 5 
 
 ALL BOOKS MAY BE RECALLED AFTER 7 DAYS 
 
 Renewals and Recharges may be made 4 days prior to the due date. 
 
 Books may be Renewed by calling 642-3405 
 
 DUE AS STAMPED BELOW 
 
 JA:I 2 ^ 199 
 
 f 
 
 
 ,%#?m v^^ 
 
 B'^'' 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 UNIVERSITY OF CALIFORNIA, BERKELEY 
 FORMNO. DD6 BERKELEY, CA 94720 ^ 
 
U.C. BERKELEY LIBRARIES 
 
 1 
 
 CDS2bS^17^ 
 
 UNIVERSITY OF CAUFORNIA LIBRARY