^LIBRARY 1 1 aN lVEf'^ OF CALIFORNIA J 1 SAN DIEGO i v.. S. AUGUSTINI CONFESSIONES. ' ^ C SANCTI AUGUSTIHI CONFESSIONUM LIBEI TBEDECIM. AUF GRUNDLAGE DER OXFORDER EDITION HEBAUSGEGEBEN UND ERLlUTERT VON KAEL VON BAUMER. OtTTEESLOH. DKUCK UND YERLAG VON C. BERTELSMANN. 1876. V R R E D E Seit vielen Jaliren pflege ich an einem Abend jeder Woche mit Studierenden ausgezeichnete Werke zu lesen. Es war im Jahre 1829, dass ich in diesen Abendstunden zum ersten male Angnstins Confes- sionen zu lesen begann. Ich selbst hatte die Bekenntnisse im December 1813 in Frankfurt kennen lernen, wo ich sie in der Bibliothek meines verewigten Freun- des Christian Schlosser fand, bei welchem ich in Quartier lag. Der Krieg ruhte in jenem Monate, die Pause gewahrte mir Musse zum lesen. Augustins Werk hatte mich sogleich sehr ergriffen, aber erst spater ward es mir klar, wie geeignet dasselbe sei mit Studenten gelesen zu werden. Es war jedoch die Frage : ob ich denn geeignet sei ihnen das Buch auszulegen. Wer weiss es nicht, wie viel schwerer es ist andere beim Lesen eines Autors zu leiten, als ihn fur sich zu lesen. Im letztern Falle sei man immerhin gewissenhaft bemiiht denselben richtig zu ver- stehen, dennoch nimmt man es, besonders mit dem Verstandnis schwie- riger Stellen, nicht immer in demMaasse genau, als wenn man andern Rede stehn soil fiber den Sinn derselben. Dazu kam ein zweites, dass mir namlich vor fftnf und zwanzig Jahren fast alle Hilfsmittel zur Auslegung noch fehlten. Die Benedic- tiner-Ausgabe bot zwar Lesarten, aber nur hin und wieder eine gele- gentliche Interpretation; in Lexicis, den Du Cange eingerechnet , war ebenfalls selten Hilfe zu finden; die mir damals bekannt gewordenen Uebersetzungen liessen mich bei schwierigen Stellen im Stich, sie urn- giengen die Schwierigkeiten. Erst spat erhielt ich den ersten Theil der ,,BibliotJieca Patrum ecclesiae catholicae," welcher 1838 zu Oxford er- schien. Dieser Theil enthalt Augustins Confessionen. Man gab den- selben, wie der Herausgeber Pusey in der Vorrede sagt, den Vortritt, quia indolent S. Patris, ingenium, vitam, mores optime declarent, turn vero quia ft'*, qui pietati graviter studuerunt, nunquam non (si modo Kcverit) VI VORREDE. in manibus versatae sint. Durch Vergleichung bis dahin noch nicht verglichener Codices berichtigte Pusey den Text und fiigte erklarende Citate aus andern Schriften Augustins hinzu, welche er meist der Edi- tion der Confessionen von M. Dubois (Paris 1776) entnahm. Nachdem ich nun im Laufe vieler Jahre mit Studierenden wieder- holt die Confessionen gelesen, so kam mir der Gedanke dieselben mit den Erklarungen zu ediren, welche ich bei jenem gemeinsamen Lesen gegeben. 1 Ich legte hierbei den Text der oxforder Edition zu Grunde; nur selten'nahm ich eine andere Lesart auf und dies nicht ohne den Grand anzugeben. Von den erwahnten Citaten, welche Dubois und Pusey gaben, deren Werth ich bei der Erklarung erprobt hatte, liess ich nur hier und da einige weg. So z. B. glaubte ich von den vielen, zur Charakterisirung des Manichaismus angefiihrten Stellen um so mehr manche beseitigen zu konnen, als der Leser aus Bauers Buche fiber diese Secte die befrie- digendste Belehrung schSpfen kann. Hin und wieder habe *ich dage- gen Parallelstellen aus Augustins Schriften hinzugefiigt. Hiebei ge- wahrte mir des Herrn Abt Gangauf: ,,Metaphysische Psychologie des h. Augustinus", die beste Hilfe, da derVerf. die in Austins verschie- denen Werken sich findenden Ausspriiche fiber die wichtigsten Gegen- stande der christlichen Dogmatik mit grossem Fleisse gesammelt und zusammengestellt hat. Zu den von Pusey angefuhrten Citaten aus der Bibel habe ich zu- weilen andere hinzugefugt. Da Augustin die Worte der Vulgaia an- fiihrt, so glaubte ich auch die Zahlung der Psalmen, vie sie die Vul~ gaia abweichend vom hebraischen Grundtext gibt, beibehalten zu mfissen. 2 1) Durchschnittlich lasen wir jedesmal etwa anderthalb Stunden und vier bis fiinf Seiten gegenwartiger Ausgabe, welche von vier bis ffinf Studierenden fibersetzt wurden. Schneller fortzuschreiten erlaubt eia so ernst tiefsinniges Buch nicht. Ein durchaus genaues Uebersetzen ist no'thig. Besonders darf bei Bildern Augustins kein Wort gebraucht werden, was dem Bilde uicht entspricht. Er, Lehrer der Rhetorik, halt ein Bild durchaus fest und springt nicht fiber auf ein zweites u. s. w., was bei uns so gewdhnlich, weil wir den Terminus a quo, das sinnliche Original des Bildes. gewohnlich gauz aus den Augen verlieren. 2) Bis zum 8. Psalm stimmen namlich beide Zahlungen uberein, dann aber verbindet die Vulrj. den 9. mit dem 10. Psalm zu einem einzigen, daher denn der 11. Psalm des Grundtextes in der Vulg. als der 10, VORREDE. VH Dankbar muss ich erwahnen, dass ich mich mit mehrern mciner verehrten Collegen, besonders auch mit meinem Sohne Professor Ru- dolph v. R. uber den Sinn mancher schwierigen Stelle besprochen babe. Zu meiner Berubigung trafen wir meist zusammen, zuweilen fand sicbs, dass eine Stelle doppelte Auslegung zuliess, zuweilen aber gab icb meine Interpretation gem fur eine mitgetheilte bessere auf. Ich war zuerst zweifelhaft: ob ich nicht bloss die zehn ersten BUcher der Confessionen aufnehmen sollte. Nur diese enthalten Be- kenntnisse. Die ersten neun Biicher berichten namlich uber die ersten 35 Lebensjahre Augustins, sie gehen bis zu seiner Bekehrung, Taufe und zu dem Tode seiner Mutter Monnica. Im 43. Lebensjahre scbrieb er die Confessionen und fflgte jenen Buchern ein zehntes Buch hinzu, welches, wie er sagt: die an ihn ergangene Frage beantwortet: wie zur Zeit, da er die Confessionen schreibe, sein Leben und seine christliche Erkenntniss beschaffen sei (guis adhuc sim, in ipso tempore tonfes- sionum mearum). Mit dieser Beantwortnng muss en naturlich Bekenntnisse abschlies- sen, die es ja nur mit der Vergangenheit und Gegenwart, nicht mit der Zukunft zu thun haben. Man begreift kaum, wie Augustin dazu kam, die letzten drei Bucher (11. 12. 13.) den Confessionen anzuschliessen, was sich aufs Bestimmteste aus dem 6. Capitel des 2. Buches seiner Retractationen ergibt. Da spricht er von dreizehn Buchern seiner Con- fessionen und fiigt hinzu :A primo usque ad dedmum de me scripti sunt: in tribus caeteris, de scriptnris sanctis ; ab eo quod scriptum est : In prin- cipio fecit Deus coelum et terram, usque ad sabbati requiem. Aus diescn eigenen Worten Augustins ergibt es sich schon, dass nur die zehn ersten Bucher von ihm handeln, Confessionen sind, die drei letzten Bucher nicht; aber zugleich, dass er dennoch diese letzten Bucher zu den Confessionen zahlte. Weil er dies that, so glaubte ich dieselben nicht weglassen zu durfen, ohne mich dem Vorwurf auszusetzen, dass ich das Werk nicht vollstandig gegeben. Die Confessionen sind eine ernste Beichte'im Angesicht Gottes vor zahlt. So ist die Zahlung der Vulg. immer um eins zuriick, der 90. Psalm ist bei ihr der 89. u. s. w. Dagegen theilt sie den 147. Psalm in zwei Psalmen, Vers t bis Vers It biidfct bei ihr den 146., Vers 12 bis Vers 20 den 147. Psalm und so geschieht es, dass der Grundtext und die Vulg. in der Zahlung der 3 letzten Psalmen wieder tiberem- stimmen. VIII VORREDE. aller Welt abgelegt. Streng die Wahrheit suchend, mit wachem Ge- wissen vertieft sich Augustin in denAbyssus seiner Siindhaftigkeit, und verfolgt die Siinden bis in die dunkelsten Schlupfwinkel, bis zu der Grenze, da der Mensch bekennen muss: wer kann merken, wie oft er fehle, vergib mir auch die verborgenen Febler. Eine solche Beichte war unerhfirt. Suchen ja die Menschen meist, seit Adam und Eva's Vorgang, statt ihre Sunden zu bekennen, dieselben moglichst zu ver- Bchweigen, zu bedecken und zu beschonigen. Augustin wollte nichts verschweigen, sondern aller Welt laut sagen, was er BSses gethan, geredet, gedacht, er wollte nichts entschuldigen, sondern seine Scbulden bekennen und Gott urn Gnade bitten. Kein Wunder, dass ein in seiner Art so einziges Buch auf alle, denen es ein heiliger Ernst war, ein gottgefalliges heiliges Leben zu fubren und selig zu werden, den tiefsten Eindruck machte, dass es ibnen zum Spiegel ward, in welchem sie ihr eigenes Leben betracnteten und zu einem Wachter und Wecker ihres Gewissens. Erst im vergangenen Jahrhundert erschienen zwei Scbriften, welcbe auf Augustins Buch zuruckwiesen, n&mlich Hamanns Bekenntnisse und Rousseaus Confessions, Es wird die Eigenthumlichkeit der Bekenntnisse Augustins klarer heraustreten, wenn wir vergleicben, was er und die zwei andern Bekenner selbst fiber ibre Confessionen aussern. 1 Rousseau beginnt sein Werk so: s lch unternebme etwas Beispiel- loses, dessen Ausfuhrung keinen Nachahmer haben wird. Ich will mei- nem Gescblechte einen Menschen in der ganzen Wahrheit der Natur zeigen, und dieser Mensch bin icb selbst." M Ich allein. Ich fable mean Herz und kenne die Menschen. Ich bin nicht geschaffen wie irgend einer von denen, welche ich gesehen; ich wage es zu glauben anders beschaffen zu sein, als irgend einer auf der Erde. Bin ich nicht besser als alle , so bin ich wenigstens anders. Ob die Natur gut oder bos daran gethan, die Form zu zerbrechen, in welcher sie mich gebildet, daruber kann man nur urtheilen, nachdem man mich gelesen hat." B M6ge die Posaune des jfingsten Gerichts erschallen, wann es auch sei; ich werde kommen und mich vor den ho'chsten Richter, mein Bach in der Hand, stellen. Laut werde ich sagen: siebe das babe ich gethan, das habe ich gedacht, das war ich. Mit derselben Freimuthigkeit habe 1) Vgl. meine Geschichte der Padagogik 2, 189 ff. VORREDE. IX ich Gutes wie Boses von mir ausgesagt. Ich habe nichts Boses ver- schwiegen, niclits Gutes zugesetzt, und wenn ich etwa irgend eine un- bedeutende Ausschmiickung anbrachte, so geschah es nur urn eine Ge- dachtnislucke auszufiillen; icb konnte wohl einmal irrigetwas als wahr annebmen, wenn ich wusste, dass es wirklich wahr sein konnte, nie etwas, wovon ich wusste, es sei falscb. Icb habe mich ganz so gezeigt, wie ich war, verachtlich und niedertrachtig wenn ich eswar; gut, gross- muthig, erhaben, wenn ich es war ; ich habe mein Inneres enthullt, so wie du es selbst gesehen hast, ewiges Wesen; versammle urn mich die zahllose Menge meiner Mitmenschen; sie rndgen meine Bekenntnisse h6ren, sie mogen seufzen uber meine Unwiirdigkeit, sie mSgen errothen fiber meine Elendigkeiten. Mdge jeder von ihnen seinerseits zu den Fussen deines Thrones mit derselben Aufrichtigkeit sein Herz aufdecken, und dann mOge auch nur ein Einziger, wenn er es wagt, zu dir spre- chen: ich war besser als dieser Mensch." Wer nur einige Selbsterkenntnis hat, wird uber diesen Eingang er- schrecken, was soil er aber erst sagen, wenn er das Buch zu Ende liest? Konnte Rousseau bei wachem Gewissen so schreiben, und wenn seinGewissen schlief, wie konnte er dann bekennen? Er erklftrt sein Unternehmen, Bekenntnisse zu schreiben, fur beispiellos. Kannte er Augustins beruhmte Confessions nicht? . . . Wie so ganz den Rousseauschen Confessions entgegengesetzt, aber im tiefsten Grunde mit Augustin harmonirend sind Hamanns n Gedanken tiber meinen Lebenslauf". w lch habe," sagt Hamann, n in denselben mit Gott und mit mir selbst geredet ; den ersten in Ansehung meines Lebens gerechtfertigt und mich angeklagt, mich selbst darin angegeben und entdeckt, alles zum Preise des allein guten Gottes. . . . Mein Sohn gib mir Dein Herz ! Da ist es, mein Gott ! Du hast es yerlangt, so blind, hart, felsig, verkehrt, verstockt es war. Reinige es, schaffe es neu, und lass es die Werkstatt Deines guten Geistes sein. Es hat mich so oft getauscht, als es in meiner Hand war, dass ich selbiges nicht mehr ftir meines erkennen will. Es ist ein Leviathan, den Du allein zahmen kannst, durch Deine Einwohnung wird es Ruhe, Trost und Seligkeit geniessen." Seine frechen Confessions in der Hand, tritt Rousseau hin in ver- blendeter, hochmfithiger Dreistigkeit Gott undMenschen herausfordernd. Der Leviathan, den Gott allein zahmen kann, ist ungezahmt Rousseaus Go"tze: sein Herz ist ihm die hdchste Instanz, an welche er wiederholt X VOREEDE. appellirt, als an den Richter uber Wahrheit und Irrthum, iiber Gnt und B6se. An ihm bewahrte sich aber das Wort: wer sicb anf sein Herz verlasst, ist ein Thor. Wie anders Augustin! Er demuthigt sich tief vor Gott und spricht mit dem Psalmisten : ein geangstetes und zer- schlagenes Herz wirst Du Gott nicht verachten. Im zehnten Buch sei- ner Bekenntnisse schreibt er: Wer die Wahrheit thut, kommt an das Licht. Ich will sie bekennend vor dir in meinem Herzen thun, in mei- ner Schrift aber vor vielen Zeugen. Und dir zwar, o Herr, vor dessen Augen der Abgrund des menschlichen Gewissens aufgedeckt ist, was kflnnteDir in mir verborgen sein, wollte ichsDir auch nicht bekennen? Ich wiirde wohl Dich vor mir, nicht aber mich vor Dir verbergen. Jetzt aber, nun ich mir selbst misfalle, da leuchtest Da mir freundlich und wirst von mir geliebt und ersehnt, dass ich fiber mich errothe, mich verwerfe, Dich erwahle, und weder mir noch Dir gefallen mochte, es sei denn durch deine Gnade. . . . Welche Frucht wird es nun bringen, o mein Herr, dem meinGewissen taglich beichtet, wenn ich vor Deinera Angesicht auch den Menschen durch diese Schrift bekenne, wie ich gegenwartig sei. Wollen sie mir Gliick wunschen, wenn sie gehort, wie weit ich mich Dir durch Deine Gnade nahere, oder wollen sie fur mich beten, wenn sie vernehmen, wie sehr ich durch meine irdische Schwere von Dir znriickgehalten werde? So Gesinnten will ich mein Inneres zeigen. . . . Das brMerliche Gemiith Hebe an mir, was Du ihm als liebenswQrdig, es bedaure an mir, was Du als bedauernswiirdig bezeich- nest; jenes bruderliche Gemuth, das, wenn es mein Thun billigt, sich zugleich uber mich frent, wenn es mich aber straft, dann zugleich iiber mich betriibt ist, weil es mich liebt, moge es mich loben oder tadeln. Was ich Gutes habe, ist Dein Werk und Geschenk, was B6"ses, ist meine Sunde und Deine gerechte Strafe. Du aber, o Herr, erbarme dich meiner nach Deiner grossen Barmherzigkeit, urn Deines Namens willen, gib nicht auf, wasDu in mir angefangen hast, vollende, was an mir noch unvollkommen." Mussten nicht so heilig ernste Bekenntnisse auf jeden heilsbedfirf- tigen Leser einen tiefen Einruck machen? Wie ich war, spricht Augu- Etinus heute noch zum Leser, das habe ich dir so aufrichtig als es mir moglich, bekannt, sage du mir nun aufrichtig wie bist du? Hat sich seit fast 1500 Jahren, seit ich beichtete, das Menschengeschlecht etwa gebessert und gereinigt, oder angstet dich die Sundhaftigkeit, verlocken dich die Versuchungen wie sie mich einst angsteten und verlockten? VORREDE. XI Wenn dann derLeser sich gewissenhaft pruft, muss er nicbt antworten : ich bin ein Mensch wie du, in Siinden empfangen und geboren, mein Leben ist ein Leben voller Anfechtnngen, voll peinlichen Irrens, und voller Unruhe. Ich bitte Gott um einen ncuen gewissen Geist, mein Herz sebnt sich durch Gottes Gnade Ruhe zu finden, wie das deinige einst Ruhe in Gott fand. Es fand Ruhe, denn Augustins Reue war keine Reue zum Tode, sondern znm Leben. Nachdem er in schmerzvoller Erkenntnis seiner Sunden demuthig gebeichtet, da ward er erst seiner grossen Naturga- ben froh, die er fruher, wie er wiederholt bekennt, von Ehrgeiz getrie- ben nur misbrauchte, indem er sich ohne Ruhe und East, bald trotzig, bald verzagt abmiihte, eitle Auszeichnungen vor andern zu erjagen. Wie oft wiederholte er aber nun des Apostels Wort: was hast du, das du nicht empfangen hast, so du es aber empfangen hast, was ruhmest du dich denn? Wie dankbar erkannte er seine Gaben als gottliche Gnadengaben, und inFrieden initGott, weihte er sie Ihm, von welchem alle gute Gabe und alle vollkommene Gabe kommt, und der Herr weihte ihn zum auserwahlten Riistzeug seiner Kirche. Kaum habe ich nach allem Gesagten noch auseinander zu setzen, warum mir Augustins Bekenntnisse so vorziiglich geeignet schienen, mit Studierenden gelesen zu werden. Ich durfte ja hoffen, das Lesen des trefflichen Buchs werde in manchem meiner lieben jungen Freunde hei- lige Gedanken und fromme Entschlusse erwecken und so beitragen ihrem Leben eine ernste Richtnng zu geben. Zudem belehrt das Buch fiber so vieles Wichtige. Wie anziehend ist die Erzahlung, welche Angustinus von seinem Bildungsgange gibt, wenn er von seinem ersten Sprechenlernen, seinen Schul- und Univer- sitats-Studien spricht; wen interessierte nicht die Art seines Auftretens als Lehrer der Rhetorik in Karthago, Rom und Mailand? Das Erzie- hungs- und Lehrwesen jener Zeit wird uns bier lebendig vor Augen gestellt. Wer lase nicht mit tiefer Theilnahme Augustins Schilderun- gen aus dem Jugendalter der christlich en Kirche, was er von ihrerVer- wicklung mit dem Heidenthum erzahlt und wie sie allmahlig frei wird nnd zur Besinnung und Einsicht kommt uber den himmelweiten Unter- schied der heidnischen Religionsphilosophie von den Lehren der heiligen Schrift! Wer folgte nicht mit ernster Spannung Augustins ebenso tief- sinnigen als frommen Betrachtungen, wenn er z. B. von Gottes wunder- barer Unbegreiflichkeit spricht, oder ein andres mal vom unergrtind- XII VORREDE. lichen Abgrund des menschlichen Gedachtnisses. Doch genug nm in der Kiirze anzudeuten was nrich bestimmte Augustins Werk mit Studie- rendea zu lesen. Aus diesem gemeinsamen Lesen giengen, wie ich schon erwahnte, die Erklarungen hervor, welche ich in dieser Ausgabe mit- theile. Ich schmeichelte mir, es konnten dieselben auch andern das Yerstehn von Augustins Werk erleichtern. Mochte ich mich nicht tauschen, mochte ich in diesen meinen Erlauterungen den Sinn der er- lauterten Stellen getroffen haben ! Wo ich aber geirrt, wunsche ich auf- richtig eines Bessern belehrt zu werden, von Mannern welche in Sinn und Sprache Augustins tiefer eingedrungen sind. Erlangen, den 25. Juli 1855. Karl y. Rfuimer. Die vorliegende neue Auflage ist im wesentlichen ein Wiederab- druck der imJahr 1855 erschienenen ersten Ausgabe. Doch sind in die Anmerkungen eine Anzahl von Verbesserungen aufgenommen worden, welche der Yerfasser in sein Handexemplar eingetragen hatte. ARGUMENTUM. LIBER PRIMUS. A Dei laudibus exorsus, recolit vitae suae primordia ad annum de- cimum quintum. Infantiae peccata agnoscit et pueritiae; atque hac aetate in lusum et puerilia quaeque oblectamenta , quam in litterarum studia procliviorem se fuisse confitetur. p. 128. Cap. 1. Deum vult laudare ab ipso excitatus. . . 1 2. Deum quern invocat in ipso esse, ipsumque in Deo 3. Deus sic ubique totus, utres nulla ipsum totum capiat 4. Dei majestas et perfectiones inexpHcabiles. 5. Petit amorem Dei, et delictorum veniam . 6. Infantiam suain describit ; laudatDei providentiam et aeternitatem 6 7. Infantia quoque peccatis obnoxia .... 10 8. Unde puer loqui didicerit . . . . . 11 9. Odium litterarum, amor lusus, et vapulandi timor in pueris 12 10. Amore lusus et spectaculorum avocatur a litterarum studio ,14 11. Morbo pressus Baptismum flagitat, quern mater certo consiUo differt 15 12. Ad litteras cpgebatur, quo tamen Deus utebatur bene. n 13. Quibus studiis potissimum sit delectatus . . . 17 14. Litteras Graecas oderat ...... 20 15. Precatio ad Deum 21 16. Improbat modum juventutis erudiendae ... 21 17. Prosequitur contra modum exercendae juventutis in re litteraria 23 18. Quod homines curant servare leges grammaticorum, et non divinorum praeceptorum .... 24 19. Pueritiae vitia quae in majores aetates transeunt . 26 20. Pro bonis sibi in pueritia collatis Deo gratias agit. 27 LIBER SECUNDUS. Ad aetatem aliam progreditur, primumque adolescentiae suae, id est, sextum decimum vitae annum, quern in paterna domo studiis inter- missis consumpserat arbitrio, proprio ac libidinibus indulgens, ad mentem revocat cum gravi dolore, in quibus maxime miratur, se furtum quod- dam gratis perpetrasse; quod contra, cor humanum non nisi aliqua boni specie in malum trahi. p. 2942. XIV ARGUMENTUM. Cap. 1. Adolescentiae aetatem et vitia recolit. ... 29 2. Annum aetatis suae decimum sextum in ardore libi- dinoso consuinptum 30 Cap. 3. De peregrinatione studiorum causa, et de parentum proposito 32 4. Furtuin cum sodalibus perpetratum .... 35 5. Neminem peccare sine causa 36 6. Omnia quae boni specie ad vitia invitant, in solo Deo esse vera et perfecta 37 7. Gratias agitDeo pro remissione peccatorum, quodque a multis servatus sit 39 8. Amavit in furto consortium simul peccantium . . 40 9. Contagiosa res sodales mali 41 10. In Deo omne bonum 42 LIBER TERTIUS. De annis aetatis illius decimo septimo, decimo octavo, et decimo nono transactis Carthagine , ubi dum studiorum gratia cpmmorabatur, spectaculis et flagitiis ultro se dedit. Ciceronis Hortensio in amorem sapientiae accenditur. Earn superbe quaerens, in Manichaeorum hae- resin incurrit, quorum dum hie obiter errores et ineptias exagitat, de flagitiis et facinpribus, et de vera justitia disserit luculenter. Uberes ac perennes pro filio lachrynias fundens Monnica de futura ejus resipis- centia certior fit, a Deo immisso, somnio, et sancti cujusdam Episcopi responso. p, 4367. Cap. 1. Amore quern venabatur capitur ..... 2. Amavit spectacula tragica 3. In schola rhetoris ab Eversorum factis abhorrebat . 4. Hortensius Ciceronis excitavit ilium ad ardorem pM- losophiae 48 5. Fastidiit sacras Ldtteras propter simplicitatem stih . 49 6. A Manichaeis quomodo captns 50 7. Doctrina Manichaeorum absurda cui sufiragabatur . 54 8. Contra Manichaeos dicit quae flagitia semper dete- standa, quae facinora . . . . . . 57 9. Discrimen inter peccata, et inter Dei jadicium et ho- minum ......... 60 10. Nugae Manichaeorum de terrae fructibus . , . 61 11. Planctus et somnium matris de filio .... 64 12. Quale responsum mater Augustini accepit a quodam episcopo de ipsius conversione 66 LIBER QUARTUS. Pudet se Manichaeorum sectae addictum fuisse per novennium, atque alios secum in eumdem errorem pertraxisse; turn etiam consu- luisse mathematicos : et amicum sibi interea morte praereptum, acer biori quamaequum esset animi dolor e fuisse prosecutum; cujus insignem conversionem memorat, et mortis cius occasione, de vana et de solida amicitia et quam fluxa sint et caduca terrena omnia, pluribus disserit. Mentionem facit librorum de Pulchro et Apto, a se anno aetatis yige- simp sexto aut vigesimo septimo conscriptorum ; necnon quam facili ne- gotio liberalium artium libros atque Aristotelis Categorias, anno aetatis ferae vigesimo, per sese intellexerit. p. 6895. ARGUMENTUM. XV Cap. 1. Quamdiu et quomodo alios seduxerit. ... 68 2. Rhetoricam docet, concubinam fovet, et aruspicem qui victoriam promittebat, contemnit ... 69 Cap. 3. Ab astrologia, cui deditus erat, per senem medicinae et rerum peritum revocatur . 71 4. Morbum et baptismum amici narrat, quern etiam suis erroribus involverat; eoque morte sublato, dolet gravissime. Mirabilis efficacia sacramenti Baptism!. 73 5. Cur fletus dulcis miseris 75 6. Quantus ex amici morte dolor .... 76 7. Impatient ia doloris mutat locum ... 77 8. Tempos et amicorum colloquia dolori medentur 78 9. De humana amicitia. Beatus qui amat in Deo 79 10. Labiles creaturae, nee in eis potest anima requies cere 80 It. Omnia creata sunt iustabilia. Solus Deus stabilis . 81 12. Amor non improbatur, mo do in his quae placeut, amemus Deum 13. Amor unde proveniat. ...... 86 14. Libri de Apto et Pulchro Hierio nuncupati. Unde huiic amaverat. 86 15. Quod corporalibus imaginibus contenebratus , non potuit capere spiritualia 88 16. Categorias Aristotelis et liberaliura artium libros per se intellexit . . . " ' .'^ . . 92 LIBER QUINTUS. Annum aetatis suae exhibet vigesimum nonum, quo scilicet, cpm- perta Fausti Manichaei iinperitia in iis, quae isti se divinitus scire jac- titabant, propositum in ilia secta proficiendi abjecit ; quo etiam Remain, ubi rhetoricam profiteretur, et deinde Mediolanum ut eamdem artem doceret, abdita Dei proridentia missus est; ubi coepit audito Ambrosio resipiscere, et Manichaeismo abdicate, catechumenus in Ecclesia Catho- lica denuo fieri decrevit. p. 96121. Cap. 1. Excitat mentem ad Deum laudandum ... 96 2. Dei praesentiam iniquos noneffugere: itaquead eum debere convert! 97 3. De Fausto manichaeo, et de philosophorum caecitate qui per creaturas Creatorem non cognoverunt 98 4. Sola Dei cognitio beat 101 5. Manichaei. de astris iinperitia indignum eum fide in caeteris faciebat . . . . . . 101 6. Faustus eloquens, sed liberalium disciplinarum expers. 104 7. Alienatur a secta Manichaeorum . . . . 106 8. Proficiscitur Romam contra matris voluntatem. . 107 9. Febri correptus periculose laborat . , . .110 10. Errores ante susceptam Evangelii doctrinam . . 112 11. Qualiter Augustinus contulerit cum catholicis . . 116 12. Fraus discipulorum Romae in praeceptores . . 117 13. Docturus rhetoricam mittitur Mediolanum; ab Am- brosio suscipitur . . . . . . . 118 14. Audito Ambrosio, paulatim ab erroribus resipiscit . 119 LIBER SEXTUS. Monnicae matria ejus, adventus, et pium erga Ambrosium obse- quium. Ainbrosii mores et vitae habitus. Aug. annum aetatis agens XVI AKGUMENTUM. trigesimum, Ambrosii condones frequentat, et doctrinam Catholicam a Manichaeis false insimulari clarius intelligit; fidei tamen naturam et ntilitates baud attingit. Alypii araici ejus mores. In diversa rapitur, dnm de vita melius instituenda deliberat; mortis quoque acjudicii metii perculsus, ad vitae conversionem in dies accenditar. p. 122149. Cap. 1. Augustinus nee Manichaeus nee catholicus , . 122 2. Epulae et synaxis apud sepulcra martyrnm . . 123 3. Occupationes et studia Ambrosii .... 125 4. Doctrinam Ecclesiae Ambrosio concionante intelligit. 127 5. De sacrorum Librorum a uctoritate et necessario usu. 129 6. De miseria ambitiosorum, adducto exemplo mendici laetantis 133 7. Alypium a Circensium insania convertit . . . 135 8. Alypius capitur insania ludorum gladiatoriorum , a quibus antea abhorruerat 137 9. Alypius ut fur apprehenditur 138 10. De integritate Alypii et adventu Nebridii . . 140 11. Anxius Augustinus de instituenda vita deliberat . 142 12. Contentio inter Alypium et Augustmum de matri- monio et caelibatu 144 13. Uxor quaeritur Augustino. . . . .. , 146 14. De vita communi agenda cum amicis deliberat . 146 15. In locum discedentis concubinae alia succedit . . 148 16. Mortis et judicii metum nunquam deposuit . . 148 LIBER SEPTIMUS. Juventutis suae exordium, id est annum aetatis trigesimum primum, ob mentis oculos reducit. Narrat se argumento quodara Nebridii valde perculsum, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi, cum de Deo non nisi corporaliter sentire potuerit; Manichaeos ergo impie sentire probe cer- nit, Ecclesiae vero fidem omnino amplecti nequit: a Mathematicorum erroribus revocatur; quaestione tamen, unde malum? misere torquetur; plurimum e Platonicorum libris proficit, neque tamen sufficiunt, cum de Cbristi incarnatione prave senserit; arreptis vero S. Scriptmis, et praesertim Apostolo Paulo, dubitationes ejus omnes concidant. p. 150-182. Cap. 1. Deum cogitat tanquam aliquid corporeum per infi- nita spatia ditfusum 150 2. Momentum quo Nebridius confutarat Mankhaeos . 152 3. Liberum arbitrium causa peccati . . . . 153 4. Deum incorruptibilem esse oportet . . . . 155 5. Quaerit iterum uude malum, et quae radix ejus . 155 6. Mathematicorum divinationes rejicit . . . . 157 7. Misere torquetur inquirens unde sit malum 8. Quomodo divina misericordia subvenerit Augustino. 162 9. In Platonicorum libris Verbi aeterni divinitatem, non incarnati humilitatem invenit. . . . 162 10. Clarius innotescunt jam Augustino divina . . 166 11. Quomodo creaturae sunt, et non sunt . . . 167 12. Omnia bona, quaecumque sunt 13. Omnia condita laudant Deum 170 14. Sanae mentis homini nihil displicet inter creatu- ras Dei 15. Quomodo veritas et falsitas in creaturis . . . 171 16. Omnia bona, licet quibusdam non apta . . . 171 ARGTJMENTUM. XVII Cap. 17. Qnae retardent a cognitione divinoram . . . 172 18. Solus Christus via ad salutem . . . . . 175 19. Quid senserit de Christ! incarnatione . . . 176 20. Ex Platonicis libris peritior, sed inflatipr evaserat . 1 78 21. Quid in sacris Libris invenerit, non inventum in Platonicis 180 LIBER OCTAVUS. Vitae ipsius partem attingit celeberrimara , annum aetatis trigesi- mum secundum, quo nempe cum Siniplicianum consuluisset, audita ab eo Victorini conversioue, ad imitandnm exarsit. Turn vero, iis quae de Antonio Aegyptio monacho et duorum aulicorum conversionc a Ponti- tiano didicit, magis magisque accensus, post vehementem luctain inter carnem et spiritum, codicom Apostoli coelesti admonitus oraculo inspexit ; lectoque qui ipsi primus occurrit versiculo, omnino immutatur , et diruptis cupiditatum vinculis totus ad Deum convenitur. p. 183 209. Cap. 1. Studio vitae melius instituendae ad Simplicianum ire statuit 183 2. De Victorino rhetore converse 185 3. Quod Deus et Angeli magis. gaudent in peccatorum conversione 189 4. Quare plus laetandum sit in conversione nobilium. 191 5. Qnae remorabantur eum a conversione . . . 192 6. Pontitianus narrat Antonii vitam . . . . 194 7. Rodebatur intus auditp Pontitiano . . . . 198 8. In hortura secedit; quid ibi egerit . . . . 199 9. Unde fit ut animus imperet sibi, et resistatur. . 202 10. Adversus Manichaeos qui ex duabns contrariis vo- luntatibus duas contrarias naturas asseverant . 203 11. Lucta spiritus et cavnis in Augustino . . . 205 12. Vocis admonitu quomodo totus conversus. . . 207 LIBER NONUS. Uni jam Deo vivere studens, Rhetoricae professionem, sed non ante transactas vindemiales ferias qnae proximo instabant, abjicere statuit. Interim rure Cassiciaco apud amicum ejus Verecundnm ad percipiendam Baptism! gratiam se parat; ac tandem cum Alypio, et filio suo Adeo- dato baptizatur. Nee multo post, Africam repetens, Ostiam venit, cum amicis et matre Monnica, cujus vitam et sanctos mores brevi compendio exhibet, quaeque ibidem defungitur. anno aetatis suae 56, Augnstmi 33. p. 210-241. Cap. 1. Laudat Dei bonitatem, agnoscena suam miseriam . 210 2. Deserere rhetorices professionem differt usque ad vindemiales ferias . , 211 3. Verecundus concedit illi rus suum . . . . 214 4. Libri apud Cassiciacum script!. Epistolae ad Nebri- dium. Qui bus co el it us perfusus gratiis, et qnam vivido pietatis sensu, dum Psalmos evolvit. Acer- rimo dolore dentium subito liberatur ... 216 5. Ambrosium consulit quid legendum , 222 6. Mediolani baptizatnr cum Alypio et Adeodato. . 222 7. Ecclesiastic! cantus institutio Mediolani. Inventio corporum S3. Protasii et Gcrvasii. ... 224 ARGUMENTUM. Cap. 8. Evodii cpnversio. Matris obitus, ejnsque a teneris edncatio 226 9. Laudabiles matris suae mores prosequitur . . 229 10. Colloquium cum matre de regno coelorum . . 231 11. De ecstasi et morte matris 234 12. Quomodo kxerit mortem matris. Sacrificium pro dcfunctis 235 13. Orat pro matre defuncta 238 LIBEE DECIMUS. Quemadmodum prioribus Libris aperuit, qnalis ante perceptam bap- tism! gratiam fuerit, in hoc scrutatur, qnalis csset quo tempore haec scribebat. Ac primum se Deum amare profitetur. Tnm quae ad ipsum cognoscendum ineunda sit via disquirens, cranes animae suae facultates lustrat; sed in pritnis memoriam, cujus vim plane stupendam exhibet, Deumque in ipsa habitare dignari ostendit. Deinde inqnirit in actus, in sensus et affectas sues, ex triplici tentatione, voluptatis, curiosi- tatis et superbiae; et quid circa unamquamque praescribat tern per ant ia Christiana, lucul enter docet. Tarn de Christo Mediatore disserit, cujus ope omnes animae suae languores sanatum iri confidit. p. 242294 Cap. 1. In Deo solo spos et gaudium 242 2. Cum Deo nota sint arcana, quid est confiteri illi . 242 3. Quo fructu confitebitur dcincops quis sit, non quia fuerit 243 4. Quod magni sint fructus hujuscemodi confessionis . 244 5. Homo sese totum non novit ..... 246 6. Quid am at, cum Deum amat; et quomodo ex crea- turis Deus cognoscitur 246 7. Corporea ant aensitiva virtute Dens non invenitur. 249 8. Memoriae vis 249 9. Memoria disciplinarum 252 10. Discipline in memoriam non introdncuntur per sensns, sed ex ejus abditiore sinu eruuutur. . 253 11. Quid sit discere 254 12. Rernm Hathematicarum memoria .... 255 13. Memoria meminisse nos meminimas .... 255 14. Quomodo memoria continet affectus animi. Laeta nou laeti quomodo recordamur .... 26C 15. Etiara quae absunt meminimus 257 18. Et oblivionis memoria est 258 17. Magna memoriae vis, sed ultra progrediendum ut attingatur Deus 260 18. Non inveniretur ea res quae excidit, nisi memoria teneretnr 261 19. Quid sit reminisci. ....... 262 20. lit beatitudinem omnes appetant, oportet earn no- verint 268 21. Quomodo memoria beatam vitam continet . . 264 22. Beata vita qnae, et ubi 265 23. Item prosequitur quae sit beata vita, et ubi . 266 24. Gratulatur quod sua in memoria Deus locum habeat 267 25. In quo memoriae gradu reperiatur Deus . . 268 26. Ubi invenitur Deus. ..... 268 27. Quomodo hominem rapiat Dei pulchritudo 28. Miseriae hujus vitae 265 29. In Deo spes tota 270 ARGUMENTUM. Cap. 30. Confitetur nt se habet ad tcntationcs carnalis libi- dinis 270 31. Ut se gerit ad tentationes gulae .... 273 32. Ut se gerit ad odorum iilecebras .... 276 33. .Ut se gerit ad voluptates aurium . . . . 277 34. Ut se gerit ad oculorum iilecebras . . . 279 35. Ut se habet ad secundum tentationis geuus, quod est curiositatis. ....... 281 36. Ut se habet ad tcrtium tentationis genus, quod est superbiae 284 37. Ut movetur lauclibus humanis 286 38. Et virtuti periculum a vana gloria .... 289 39. Amoris proprii vis ct natura 289 40. Quod in se et caeteris rebus Deum iuvcstigavit . 290 41. Triplex cupiditas 291 42. Xomuilli ad daemones tanquam redeundi ad Deum mediatores infeliciter rccurreruut . . . . 291 43. Christus verus mediator 293 LIBER UNDECIMUS. Quae ex instituto dicenda occurrebant , quo tandem modo ad Of- ficia I)ivina exeqnenda fuerit perductus, silentio praeterit, Deum ex eo laudaturus, quod Scripturae suae interiora sensim ei aperuerit. Moysen non nisi in Christo intelligendum esse fatetur, ne exordium quidem libri Geneseos, In principio fecit Deus coelwn et terram. De his disserens, occnrrit obtrectantibus, fl quid faceret Deus antequam coelura et terram conderet; et uude ei in inentem venerit tandem aliquando ea facere, cum antea non fecisset." Dum vero iis refellemlis insistit, de Tempore copiose et accurate dissent. 295318. Cap. 1. Cur confitemur Deo scicnti ..... 295 2. Petit a Deo Scripturarum sanctorum intelligentiam. 295 3. Quae scripsit Moyses de creatione coeli et terrae, iotelligere non potest nisi donante Deo. . 298 4. Creatura clamat creatorem Deum 5. Ex nihilo oonditus mundus 6. Quomodo Dens dixit, ut fieret mundus 7. Verbum Dei coaeternum Deo . 8. Verbum Dei ipsum est principium quo docemur om nem veritatem. 9. Quomodo Verbum Dei loquatur cordi 299 209 300 800 30! 302 10. Obtrectantes quid faceret Deus antequam coelum et terram conderet 302 11. Objection! respondet quod aeternitas Dei ueacit tempora 303 12. Quid Deus fecerit ante mundi creationcra . . 303 13. Quod ante tempora a Deo creata nullum tempus fuerit ......... 304 14. Temporis differentiae tres ...... 305 15. Mensura tempo ris in quo 305 16. Quale tempns metiri liceat, et quale non. . . 307 17. Ubi tempus praeteritum et futurum. , . . 307 18. Quomodo praeterita et futura tempora sint prae- sentia 303 19. Non capit modum, quo Deus docet futura . . 309 20. Differentiae temporis quomodo nominandae . . 309 21. Quomodo tempus liceat metiri 309 XX ARGUMENTUM. Gap. 22. Petit aenigmatis istius solutionem a Deo. . . 310 23. Quid sit tempos 310 24. Tempus est quo metimur motum corporis . . 312 25. Kursus Deum interpellat 312 26. Quomodo tempus metimur 313 27. Quomodo metimur tempus permanens in animo . 313 28. Animo metimur tempera 315 29. Se in temporalia distentum cupit in Deum colligi . 317 80. Coarguit rursum obtrectantes, quid fecerit Deus ante mundi creationem 817 31. Quomodo cognoscit Deus, quomodo creatura . . 318 LIBER DUODECIMUS. Primi Geneseos versiculi interpretationem prosequitur, In principio fecit Deus coelum et terram; in quo coeli nomine significari docet crea- turam illam spiritualem vel intellectualem , quae faciem Dei semper contemplatur ; terrae autem vocabulo informem materiam, ex qua rerum corporearum species fuerunt pqsthac formatae. Verum alias interpre- tandi rationes haudquaquam improbandas esse; imo ex Scripturae di- vinae profunditate sensum multiplicem erui posse et debere, quinimo, quidquid omnino veri in eius verbis iuveniri potest, id in iis revera con- tiaeri, confitetur. p. 319344. Cap. 1. Difficilis inquisitio veri 319 2. De duplici coelo et terra 319 3. Quid tenebrae super faciem abyssi .... 320 4. Quid terra invisibilis et incomppsita. ... 320 5. Cur sic appellata videtur materia informis . . 320 6. Quid olim cum Manichaeis senserit de materia in* forrni, quid moclo 320 7. Deus fecit de nibilo coelum, id est Angelos; et ter- rain, id est informem materiam . . . . 321 8. Materia informis ex nihilo: ex hac omnia visibilia. 822 9. Cur absque dierum mentione scriptum est, Deum fe- cisse in principio coelum et terram . . . 323 10. A Deo cupit edoceri 323 11. Quid a Deo didicerit 323 12. Creatura duplex carens tempore .... 325 13. Cur sine dierum commemoratione dicit Scriptura, quod in principio fecit Deus coelum et terram . 326 14. Scripturae profunditas 326 15. Quae de Deo deque Angelis et informi materia sentit Augustinus, non possunt oblocutores negare. . 327 16. Rem habere non vult cum iis qui contradicunt yeri- tati divinae 329 17. Ut coeli et terrae nominibus aliud etaliud intelligi potest 380 18. Quis error innoxius in Scripturis . . . . 882 19. Quae liquido vera 382 20. In pnndpio creavit etc. varie intellectum. . . 333 21. Terra erat invisibilis etc. varie intellectum . . 333 22. Aliquid esse a Deo conditum. de quo sileat liber Genesis, nihil repugnat . ... 334 23. Duo dissensionum genera in Scripturis interpretandis. 386 24. Ex multis yeris non debet fidenter asseri hoc aut illud sensisse Moysen 336 25. Adversus eos qui aliorum interpretandi rationem temere rejiciunt 337 ARGUMENTUM. XXI Cap. 26. Qui sermo deceat Scripturam 838 27. Scripturam decet humile simplexque verborum genus. 889 28. Ut varie intelligitur ab cruditis Scriptura. . . 840 29. Quot modis dicitur aliquid prias . . . . 841 30. Tractatores Scripturae diversa sentieutes, concordent inyicem charitate et studio veritatis . . . 343 81. Sensisse putandus eat Moyses quidquid Ten potest in ipsius verbis inveniri ...... 343 32. Veri Scripturae sensus a Spiritu sancto revelantur. 344 LIBEE DECIMUS TERTIUS. Dei bonitatera vel ex hoc xnaxime commendari docet, quod cum rebus a se creatis nullatenus indigeret, eas non tantum condiderit, sed singulas quasque in suo genere perfecerit. Trinum Deum , ipsiusque Spiritus sancti proprietatem, primis Geneseos verbis irishman ostendit; et de ejus in nobis effectibus praeclare omnino disserit. Deinde tota conditi Universi historia nobis allegorice exhiberi docet mirabilem ilium ordinem, quern in instituenda et sanctificanda Ecclesia Deus servare voluit, cum non alio plane fine condita fuerint uni versa, p. 345379. Cap. 1. Invocat Deum, cujus bonitate se praevcntum ag- noscit 345 2. Creaturae ex Dei bonitate subsistunt et perficiuntur. 346 3. Ex Dei gratia omnia. 317 4. Deus non eget rebus conditis . 347 5. Trinitas qui Deus est, ex primis verbis Geneseos in- telligitur ' . . . 348 6. Cur dictus est Spiritus superferri super aquas. . 348 7. Effectus Spiritus sancti 349 8. Intellectual! creaturae ad beatam requiem non sufficit quidquid Deo minus est . . . . 349 9. Cur solus Spiritus sanctus superferebatur super aquas. 350 10. Ex dono Dei omnia . . . . . . . 351 11. Symbola Trinitatis in homine 351 12. Mundi creatio formationem Ecclesiae praefigurat . 353 13. Renovatio hominis dum hie vivit nondum perfecta . 354 14. Fide et spe corroboramur 355 15. Explanat ver. 6. cap. 1 Gen. Fiat firmamentum etc. Quid firmamentum, quid superiores aquae . . 355 16. Solus Deus se scit omnino sicuti est. . . . 357 17. In ver. 9: Congregentur aquae, Quid mare, quid arida. Explicatur ver. 11 : Germinet terra etc. 358 18. In ver. 14: Plant luminaria etc. Quae luminaria dividentia inter diem et noctem .... 359 19. Tractat eumdem versiculum, Fiant luminaria etc. 861 20. In ver. 20: Producanl aquae etc. Quae reptilia, quae volatilia 362 21. In ver: 24: Producat terra animam vivam etc. . 363 22. In ver. 26: Faciamus hominem ad imaginem etc. Renovatio mentis 366 23. In eumdem versiculum: Et praesit pucibus maris etc. De quibus christianus judicet . . . 366 24. In ver. 28: Et benedixit eos Deus diccns, Crescite etc. 368 25. In ver. 29: Ecce dedi vobis omnem Ikerbam .... in escam etc 870 26. Voluptaset utilitas ex beneficio in proximum collate. 371 27. Quid per pieces et cetos sigiiificetur. . . . 372 XXII AKGUMENTUM. Cap. 28. In ver. 31 : Et vidit Dens omnia quaejtcit, et ecce bona valde etc. ....... 373 29. Quomodo iutelligendum quod Dens octiea vidit bona ease opera sua ....... 373 30. Manichaeornm deliria 374 31. Piis idem probatur quod Deo placuit . . . 874 32. Compendio euarrat opera Dei 375 33. Omnia de uihilo give de concreata raateria . . 376 34. Totius creationis mundi allegorica expositio . . 377 35. Optat pacem 378 36. Diem septimum vespera quarc non sequatur . . 378 37. Deus in nobis quando quiescet 378 38. Aliter Deus, aliter homo videt creata . . . 378 EXPLICIT INDEX CAPITOM. S. AOGUSTJNI CONFESSIONES. S. AUB. AUGUSTINI HIPPONENSI3 EPISCOPI CONFESSIONS S. LIBER PRIMUS. A Dei laudibus exorsus, recolit vitae suae primordia ad annum decimum quintum, Infantiae peccata agnoscit et pueritiae; atque hac aetate in lusura et puerilia quaeque oblectamenta, quam in litterarum studia procliviorem se fuiase confitetur. 1. Magnus es, Domine, et laudabilis valde: magna vir- I- tus tua, et sapientiae tuae now est numerus. 1 Et laudare terouiau. vult homo, aliqua portio creaturae tuae ; et homo circumferens ip/o mortalitatem suam, circumferens testimonium peccati sui, testimonium* quia superbis resistis : et tamen laudare te homo, aliqua portio creaturae tuae. Tu excitas, ut laudare {' p t . s, te delectet; 1 quia fecisti nos 4 ad te, et inquietum 5 est cor 6 nostrum, donee requiescat in te. 6 Da mini, 7 Domine, scire et intelligere utrum sit prius invocare te, an laudare te; et 1) Non est numerus: ist obne 5) Inquietum . . . vgl. L. 4, 12, Maass, unermesslich. 18 u. L. 6, 16, 28, auch L. 2, 2) Testimonium . . . resistis. Der 10, 18. Tod der Sunden Sold (R6m. 6, 23), 6) Tarn magnum quippe bonum daher mortalitas testimonium pec- et natura rationalis ut nullum sit cati ; zugleich bezeugt er , dass bonum quo beata sit nisi Deus. Gott den Hoffartigen widersteht, Aug. de Nat. boni, c. 7. da Adam undEva in Hoffnung zu 7) Da mini . . . praedicatus sein wie Gott, die Frucht des Bau- enim es nobis. A. untersucbt, wie mes assen, auf deren Genuss Gott der Mensch dazu kommt an Gott den Tod gesctzt. 1 Mos. 2, 17; zu glauben, ihn zu erkennen, an- 3, 5. zurufen und zu loben. Rom. 10, 3) Tu excitas, ut laudare te de- 14 legt er zn Grande, dazu Ps. lectet: ut delectet laudare te. 21, 27 u. Matth. 7, 7. Folgende Stei- 4) Ad te Rflm. It, 36; Epb. 1, gemng ergiebt sich ihm: 1. die 5; Col. l f 16. etf avrov. Predigt,%. der Glavibe aus derPre- 2 S. AUGUSTINI EPISCOPI scire te prius sit, an invocare te. Sed quis te invocat , nes- ciens te? Aliud enirn pro alio potest invocare nesciens te. om 14 An potius invocaris, lit sciaris 8 ? Quomodo autem invocabunt in quern non crediderunt? aut quomodo credent sine praedi- s. 21, cante? Et laudabunt Daminum qui requirunt eum. Quae- * 7 > rentes enim invenient eum, et invenientes laudabunt eum. Quaeram te, Domine, inrocans te; et invocem te, credens in te: praedicatus enim es nobis. Invocat te, Domine, fides mea quam dedisti mihi , quam inspirasti mihi per humanitatem 9 Filii tui, per ministerium praedicatoris tui. II. 2. Et quomodo 1 invocabo Deum ineuin, Deum et Dominum ^m meum ? Quoniam utique in me ipsuin eum vocabo, 3 cuminvo- eum Et quis locus est in me quo veniat in me Deus quo Deus veniat in me, Deus qui fecit coelum et ter- in DOO rara ? itane, Domine Deus meus, est quid quam in me quod capiat te? An vero coelum et terra quae fecisti, et in quibus me fecisti, capiunt te? An quia sine te non esset 3 quidquid est, fit ut quidquid est capiat te ? Quoniam itaque et ego sum, quid peto ut venias in me, qui non essem, nisi esses in me? Non enim ego jam in inferis, et tamen etiam ibi es. Nam etsi descender o in in- p s . 138,/Vrimw, 4 ades. Non ergo essem, Deus meus non omnino essem, nisi esses in me. An potius non essem, nisi essem in Kom. te, ex quo 5 omnia, per quern omnia , in quo o-mnia ? Etiam sic, Domine, etiam sic. Quo 6 te invoco, cum in te sun? aut unde venias in me? Quo enim recedam 7 extra coelum et ter- digt. 3. Invocare et quaerere Do- quidquid vis ut veniat ad te. Aug. minum YOU Seiten des durch die in PsaL 85. Predigt glaubig Gewordenen um 8) Non esset, nicht existirte. 4. Gott zufinden (invenire) und zu (L. 7, 20, 26). Job. 1, 3. erkennen (scire) u. 5. wenn er Gott 4) Infernum , vgl. Eph. 4 , 9 ; gefunden, ihn zu loben (laudare). Phil. 2, 10; 1 Petri 3, 19. 8) Oder ist's nicht vielmehr so, 5) In quo:R6m. 11, 38: els ttii- dass du angerufen wirst um ge- tw: in Ipso, Vulg. kannt xu werden. 6) Quo, wenn ich dich anrufe, 9) Humanitatem. Menschwer- Wohnung in mir zu machen, wohin dung. rufe ich dich, da ich ja in dir bin ? Oder unde, von woher sollst du 1) Invocabo, anrufen , und zu- zn mir kommen? gleich : vocabo in me ipsum, zu mir 7) Recedam . . . wohin sollte ich herein rufen, um Wohnung bei mir mich entfernen iiber Himmel und zu machen (Joh. 14, 28). L. 13, l. Erde hinaus? denn diese hast du 2) Invocas quidquid amasr invo- erschaffen und erfullst sie (fecisti cas quidquid in te rocas : invocas et imples). CONFESSIONUM LIBER I. 3 ram, ut hide in me veniat Deus meus, qui dixit: Coelum et terrain ego impleo? 3. Capiunt ergone te coelum et terra, quoniam tu imples ea? An iraples, 1 et restat, quoniam non te capiunt? Et quo refundis quidquid inipleto coelo et terra restat ex te? An non 2 opus habes, ut quoquam continearis, qui contines omnia ; quoniam quae imples, continendo imples? Non enim vasa quae te plena sunt, stabilem te faciunt ; quia etsi fraugantur, non effunderis. Et cum effwnderis super nos, non tu jaces, sed erigis nos; nee tu dissiparis, sed colligis nos. Sed qui imples omnia. te toto imples omnia? An quia non possunt te to turn caper e omnia, partem tui capiunt, et eamdem partem siinul omnia capiunt? An 3 singulas singula, et majores ma- jora, minores minora capiunt ? Ergo est aliqua pars tui major, aliqua minor. An ubique totus es, et res nulla te totum capit? 4. Quid es ergo, Deus meus? quid, rogo, nisi Dominus Deus? Quis enim Domirws praeter Dominum? 1 aut quis Deus praeter Deum nostrum ? Summe, 2 optime, potentissime, 23> m. capial AC*. *, iv. 1 ) Imples . . ex te, Himmel und Erde, vonGott erfiillt, wieein mit einer Flttssigkeit angefiilltes Ge- fass. Wie aber, wenn mehr Flus- sigkcit da ist, als das Gefass fasst? Quo refundis? wohin ergiessest dn den Ueberfluss? 2) An non opus . . . colligis nos : oder bedarfst du keines Gefasses, das dich fasse, zusammenhalt, du, der du selbst Alles zusammenhaltst. Denn die Gefasse , welche du er- fullst , die haltst du zusammeu, nicht diese dich; sie machen dich nicht selbstandig, denn word en sie auch zerbrochen, so wirst du da- durch nicht ausgegossen (ausge- schflttet). Wirst du fiber uns aus- fegossen (der h. Geist), so zer- fliesst du nicht, sondern richtest uns auf, du wirst nicht zerstreut, vielmehr gammelst du uns. Effun- dam de spiritu meo super omnem carnem. Apg. 2 , 17. Joel 2 , 28, auch Jes. 44, 8. 3) An singulas sc. partes singula, einzelne Creaturen. Dagegen vgl. L. 7, 1, 2. 1) Praeter dominum, neben dem einzigen wahrhaften Herrn? Ps. 17, 32. 2) Summe . . . nihil perdeus. Gottes geheimnisstiefe Unbegreif- lichkeit von A. angedeutet. H6ch- ster, Bester, Machtigster, Allmach- tigster, Barmherzigster und (dochj Gerechtester Verborgenster und Gegenwartigster SchSnster und Starketer fest stehend und doch nicht zu fassen unwandelbar und alles verwandelnd nie neu, nie alt Alles erneust dn, die Stolzen aber tibergiebst du dem Veralten, der Verganglichkeit und dem Vergessen , ohne dass sie es merken immer wirkend, immer ruhig sammelnd und doch nicht bedurftig tragend, erfiillend, be- deckend schaffend, erhaltend, vollendend suchend, da dir doch nichts fehlt. Du liebst ohne Auf- wallung, du bist ein eifriger Gott, und doch ohne (menschliche) Eifer- sucht; es gereut dich ohne dass es dich schmerzt , du 2urnst und bist doch ruhig; dn wandelst deine 1* 4 S. AUGUSTINI EPISCOPI toexpii- omnipotentissime, misericordissime et justissime, secretissime ' f>' et praesentissime, pulcherrime et fortissime, stabilis et incom- prehensibilis ; immutabilis , mutans omnia; nunquam novus, 8 nunquam vetus; innovans omnia, et in vetustatem perducens i'reJi. 5 ' superbos, 4 et nesciunt: semper agens, semper quietus; colli- gens, etnon egens ; portans, 5 et implens, et protegens; creans, et nutriens, et perficiens ; quaerens, cum nihil desit tibi. Amas, nee aestuas; zelas, 6 et securus es; poenitet te, 7 etnon doles; irasceris et tranquillus es; opera mutas, nee mutas consilium: Werke , nicht deinen Rathschluss ; du niramst auf, was du fin (lest und doch niemals vcrloren hast; nie diirftig freust du dich des Ge- winns; nie habsuchtig forderst du Zinsen. Es wird dir, o Herr, ge- liehen , und doch , wer besitzt et- was , das nicht dein ware. Du zahlst Schulden und schuldest Keinein; du erlassest Schulden ohne dadurch zu verlieren." Eigen- schaften in Gott die bei Menschen einander ausschliessen , zum Theil einander iiberhaupt widersprechen darin tritt uns Gottes wnnder- bare Unbegreiflichkeit entgegen. 3) Nunquam novus vetus, in ihm kein Futurum , kein Praete- ritum , Bin Praesens , Ein hodie ; zeitloa, ewig, Cap. 6, 10. 4) Oranis homo qui spiritum suum scquitur superb us est, Aug. in Ps. 141 , 4. cum anima seipsa delectatur auperba est; quia se pro summo habet, cum superior sit Deus. Idem. ep. 55. . 18. Vgl. Stellen der Psalmen fiber das Ende der Stolzen, so Ps. 36, 35. 36. Ps. 72, 3. 6. 7. 9. 1820. Dem B erneuen" haben wirkein entspre- chendes transitives B veraltern a , alt machen. 5) Portans, z. B. 5 Mos. 32, 11, Gott trug sein Yolk wie einAdler seine Jungen auf den Fliigeln tragt; implens (Jer. 23 , 24): coelum et terram impleo, auchPs. 138, 7. 8; protegens: in tegmine in vela- mento alarum tuarum (Ps. 35, 8; 62j 8). Sozugleich unter (portans), drinnen (implens) unddruber (pro- tegens) vgl. L. 4, 16, 31. 6) Zelas et securus es, wortlich: du eiferst und hist unbesorgt, sicher. Eos. 2, 19 heisst es: ich will mich mit dir verloben in Ewigkeit. Auf einen solchen Ehe- bund Gottes mit dem Volk Israel beziehn sich so viele Stellen der h. Schrift. Aber Israel fiel un- zahlige mal yon seinem Gott ab, andern Gottern zu, was die Bibel Ehebruch, Hurerei nennt. Gegen solchen Ehebruch zelat deus. So heisst es 2 Mos. 34, 14: Noli ado- rare deum alienum , Dominus ze- lotet nomen ejus . . . Ne ineas pactum cum hominibus illarum re- gionum: ne cum fornicati fuerint cum diis suis, et adoraverint simu- lacra eorum, vocet te quispiam ut comedas de immolatis. Nee uxorem de filiabus eorum accipies filiis tuis , ne postquam ipsae fuerint fornicatae, fornicari faciant et filios tuoa in deos suos. Aber securus es, du bisttrotz alles ehe- brecherischen Abfallens Israels (ja aller Volker) sicher, dass dein Bund in Ewigkeit besteht. Durch Christus ward er erneut und er- weitert. Eph. 6. 2332 heisst es: ,,der Mann ist des Weibes Haupt, gleichwie auch Christus das Haupt ist der Gemeinde" (des geistigen Israel, der Kirche). ^Ihr Manner liebet cure Weiber, gleichwie Christus auch geliebet hat die Ge- meinde." Das ist der neue ewige Bund zwischen Christus dem Brau- tigam und der Braut, der Kirche. Apoc. 22, 17. 7) Poenitet te, vgl. I Mos. 6, 6. Jon. 3, 10. CONFESSIONUM LIBER I. 5 recipis 8 quod invents, et nunquam amisisti; nunquam inops, et gaudes lucris; 9 nunquam avarus, et usuras exigis. Super- erogatur 10 tibi, utdebeas; etquis habet quidquam non tuum? Reddis 11 debita nulli debens, donas debita nihil perdens. Et quid dixiraus, l2 Deus meus, vita mea, dulcedo mea sancta? aut quid dicit aliquis, cum de te dicit? Et vae tacentibus de te; quoniam loquaces muti sunt. 5. Quis mihi dabit acquiescere in te? Quis mini dabit v. ut venias in cor meum, et inebries illud, ut obliviscar malamorem mea, 1 et unum bonum meum amplectar te? Quid mihi es? tates observaveris, Domine; Domine, quis sustinebit? VI. 7. Sed taraen, sine me loqui apud misericordiam tuam, 25*" we terram et cinerem. Sine tamen loqui; quoniam ecce mi- *erfbit de ~ sericordia tua est, non homo irrisor meus , cui loquor. Et i> a e da pto- tu fortasse irrides me; sed converses misereberis mei. Quid SJTit enim est quod volo dicere, Domine Deus meus, nisi quia 1 tMt'* nescio unde venerim hue? in istam dico vitam 2 mortalem, cen. is, an mortem vitalem, nescio. Et susceperunt me consolationea n*T jei. 12, miserationum tuarum, sicut audivi a parentibus carnis meae, ex quo 3 et in qua formasti me in tempore; non enim ego memini. Exceperunt ergo me consolationes lactis humani. Nee mater mea, vel nutrices meae sibi ubera implebant: sed tu mihi per eas dabas alimentum infantiae, secundum insti- tutionem tuam et divitias usque ad fundum 4 rerum dispositas. 4) Duae sunt enim origmes pec- 1) Quia nescio, dass ich nicht weiss. catorum; unaspontane&cogitatione, 2) Vitam . . . vitalem, in dieses alia persuasione alterius; quo per- sterbliche Leben, in welchem von tinere arbitror quod propheta dicit, Anbeginn der Todeskeim, oder die- Ab occultis meis raunda me, Do- sen lebendigen Tod. Ex quo esse mine , et ab alienis parce servo incipit (homo) in hoc corpore , in tuo.Aug.de Lib. Arb. 1. in. c. 10. morte est ... An potius et in 5) Servo tuo , bewahre deinen vita et in morte simul est : in vita Knecht vor fremden Sunden, dass scilicet in qua vivit , donee tota er sich nicht verfiihren lasse zur detrahatur: in morte autem, quia, Theilnahme an denselben. jam raoritur, cui vita detrahitur, 6) Credo, 2 Cor. 4, 13, nach Ps. dessen Leben in einem weg ab- 116, 10. nimmt) De civ. D. 13, 10. Seneca 7) Prolocutus . . . adversum me ep. 24 sagt: Quotidie morimur, delicta mea; habe ich dir nicht, quotidie enim demitur aliqua pavs als Zeuge gegen micb, meine Sun- vitae, et tune quoque cum cresci- den bekannt? mus vita decrescit. Infantiam ami- 8) Non judicio conteudo tecum: simus, deinde pueritiam, deinde vel. Ps. 50, 6. 142, 2 ; Jer. 12, 1. Hiob adolescentiam, usque ad hesternum 9 ? 2. 8,undvieleandereStelJengegen quicquid transit temporis periit. die Anklager Gottes wieauch gegen Vgl. not. 15. die, welche sich unterfangeu ilin 3) Ex quo - patre - in qua - matre. zu veriheidigen. Z. B. Hiob 38. 4) Ad fundum, dem tiefen Seyn 9) Nolo . . . icb will mich nicht der Dinge anerschaffen , anf den selbst tauschen (dadurch dass ich Grund ihras Seyns als energische mich entschuldige) , dass nicht Samen, Potenzen, niedergelegt, ih- meine Sunde sich selbst belugt. nen einverleibt. CONFESSIONUM LIBER I. 7 Tu etiam mihi dabas nolle amplius quain dabas; et nutrien- tibus 5 me dare mihi velle quod eis dabas. Dare enim mihi per ordinatum 6 aftectuni volebant quo ex te abundabant. Nam 7 bonum erat eis bonum meum ex eis; quod non ex eis, sed per eas erat : ex te quippe bona omnia, Deus ; et ex Deo meo salus mihi universa. Quod animadvert! postmodum, cla- mante temihi per haec ipsaquae tribuis intus 8 et foris. Nam tune sugere noram, et acquiescere delectationibus, 9 flere autem offensiones carnis meae: nihil amplius. 8. Post et ridere coepi, dormiens primo, deinde vigilans. Hoc enim de me mihi indicatum est et credidi, quoniam sic videmus et alios infantes : nam istamea non memini. Et ecce paulatim sentiebam ubi essem, et voluntates meas volebam ostendere eis per quos implerentur , et non poteram ; quia illae intus erant, foris autem illi, nee ullo suo sensu valebant introire in animam ineam. Itaque jactabam membra 10 et voces, signa similia 11 voluntatibus meis, pauca quae poteram, qualia poteram: non enim erant veri similia. Et cum mihi non obtemperabatur, vel non intellecto )2 , vel ne obesset, in- dignabar 13 non subditis majoribus, etliberis non servientibus, et me de illis flendo vindicabam. Tales esse infantes didici 14 5) Nutrientibtis me scil. dabas 8) Tribuis intns, dahin das su- velle mihi dare , du gabest ihnen gere noram , ein angebohrenes den Willen mir (Milch) zu geben. Talent. 6) Ordinatum affectum , von dlr 9) Delectationibus , sc. carnis, angeordneten Liebestrieb. was dem Fleische wohl that ' 7) Nam bonum . . . denn dass oftensiones, was ihm wehe that. mir von (aus) ihnen Gutes zufloss 10) Jactabam membra et voces: war ihnen selbst etwas Gutes (sie ich strarapelte und schrie. Hesek. hatten Freude daran); sie aber 6, 11. erzeugten jenesGute nicht, es kam 11) Similia, ahnlich; verisimilia: mir nur durch sie (per eas: matrem, nicht meinen voluntatibus ganz nutricem) zu. Wofern diese Stelle entsprechend , ihnen adaequat, so nicht vielmehr ganz physisch so dass iiber das, was ich begehrte, zu deuten ist. Sie (mater et nu- den Erwacbsenen kein Zweifel ge- trices?) wollten mir, getrieben blieben -ware, durch den von dir angeordneten 12) Intellecto, Dat. zu mihi. (ihnen eingepfianzten) Instinct die 13) Indignabar, so Srgerte ich Milch geben, an der sie Ueberflues inich iiber die mir nicht unter- hatten. Das Gute was mir von wurfigen Erwachsenen , und die ihnen so zu Theil wurde, kam ihnen Freien die mir nicht zu Dienste selbst zu Gute da sie auf solche waren. Weise vom Milchandrang befreit 14) Didici, kennen gelernt. Ipsi wurden. gc. infantes. 8 S. AUGUSTINI EPISCOP1 quos discere potui , et me talenY fuisse magis mihi ipsi indi- caverunt nescientes, quam scientes nutritores mei. 9. Et ecce infantia mea olim mortua 15 est, et ego vivo. Tu autem, Domine, (qui et semper vivis, et nihil moritur in te, 16 quoniam ante primordia saeculorum, et ante omne quod vel ante dici' T potest, tu es, et Deus es Dominusque omnium quae creasti: et apud te rerum omnium instabilium stant causae; 18 et rerum omnium mutabilium immutabiles manent origines; et omnium irrationabilium 19 et temporalium sempi- ternae vivunt rationes), die 20 mini supplici tuo, Deus, et mi- sericors misero tuo, die mihi utrum jam alicui aetati meae mortuae successerit infantia mea : an ilia est 2 ! quam egi intra viscera matris meae ? Nam et de ilia mini nonnihil indicatum est, et praegnantes ipse vidi feminas. Quid antehanc 28 etiam, dulcedo mea, Deus meus? fuine alicubi, aut aliquis? Nam quis mihi dicat ista, non habeo; nee pater nee mater potue- runt, nee aliorum experimentum, nee memoria mea. An irri- des me ista quaerentem, teque de hoe quod novi, laudari a me jubes, et confiteri me tibi? 10. Confiteor tibi, Domine coeli et terrae, laudem dicens tibi de primordiis et infantia mea quae non memini; et de- disti ea homini ex aliis de se conjicere, et auctoritatibus etiam muliercularum multa de se credere. Eram enim et vivebam etiam tune, et signa, quibus sensa mea nota aliis facerem, jam in fine infantiae quaerebam. Unde hoc tale animal 83 16) Mortua infantia. L. 7, 1: die rationes der an tich ratione mortua adolescentia. Vgl. not. 2. carentium leben in Gott die 16) Nihil moritur in te, ihm le- Ideen, Prototypen. Bei der Scho- ben sie alle. Luc. 20, 38, wofern pfung aus Nichts aussert sich der es nicht vielmehr die incorruptibi- gottliche Gedanke als Wort, das Htas dei charakterisirt. Summe esse Wort als Creatur. atoue summe vivere idipsum es, 20) Die , schliesst sich an das heisat eg weiterhin. Vgl. L. 7, vorhergehende ,,domine" und zu- 4, 6. gleich an das folgende n deus" ar 17) Ante diei . . was Vorzeit 21) Ilia est sc. aetas- genannt werden kann, 22) Quid ante hanc sc. aetatem 18) Stant causae: aller an sich intra viscera matris. Alicubi unbestandigen Binge Ursachen sind aliquis, irgendwo und irgend wer in dir fest begriindet, und aller (ein Ich). wandelbaren Dinge unwandelbare 23) Animal, beseeltes Wesen. UrsprUnge. Ps. 18. 3: das Gesetz *fn>Ytxof avi>Q. cessit 2 ilia: quo enim abiit? et taraen jam non erat. Non2it dldl enim eram infans 3 qui non farer, sed jam puerloquens eram. Et memini hoc; et unde loqui didicerim, post adverti. Non enim 4 docebant me majores homines praebentes mihi verba 6) Universitate, und alle Triebe dem Wege in mein jetziges Le- eincs lebendigen Wesens zur Er- bensalter (zunachst) in das Kna- haltung seines volleu und unver- benalter gelangt? sehrten Daseins eingepflanzt hast. 2) Discessit, die infantia ist 7) Omnis modus, jede Art des nicht vollig abgetreten (L. 4, 10. Daseyng. L. 11, 18, 23) nicht vernichtet, sie 8) Formosissirae qui formas ora- lebt im hodie Gottes (c. 6). nia, SchCnster der du alles schon 3) Infans qui non farer, ein Un- bildest miindiger der den Mund nicht 9) Piget . . . saeculo: mag ich brauchen konnte. kaum zu dem Leben rechnen, das 4) Non enim . . . memoria: ich in dieser Welt (Zeitlichkeit) denn es unterrichteten mich nicht lebe. Erwachsene, indem sie mir Wortc nach einer bestimmten Methode 1) Nonne . . . pueritiam: bin mittheilten , wie bald nachher ich nicht, aus der Kindheit auf Buchstaben, sondern ich selbst, 12 S. AUGUSTINI EPISCOPI certo aliquo ordine doctrinae , sicut paulo post litteras : sed ego ipse mente quam dedisti mihi, Deus meus, cum gemitibus et vocibus variis, et variis membrorura motibus edere vellem sensa cordis mei ut voluntati pareretur , nee valerem quae volebam omnia, nee quibus volebam omnibus, praesonabam memoria; cum ipsi appellabant rem aliquam, et cum secun- dum earn vocem corpus ad aliquid movebant, videbam et te- nebam hoc 5 ab eis vocari rem illam, quod sonabant, cum earn vellent ostendere. Hoc autem eos velle ex motu corporis aperiebatur, tanquam verbis naturalibus omnium gentium, quae fiunt vultu et nutu oculorum, caeterorumque membro- rum actu, et sonitu vocis indicante affectionem animi, in pe- tendis, habendis, rejiciendis, fugiendisve rebus. Ita verba in variis sententiis, locis suis posita, et crebro audita, quarum 6 rerum signa essent, paulatim colligebam, measque jam volun- tates edomito 7 in eis signis ore, per haec enuntiabam. Sic cum his inter quos erara, voluntatum 8 enuntiandarum signa communicavi, et vitae humanae procellosam societatem altius ingressus sum , pendens ex parentum auctoritate , nutuque majorum hominum. inm 14. Deus, Deus meus, quas ibi miserias expertus sum et i^**" ludificationes! quandoquidem 1 recte mihi vivere puero id pro- '\*' ponebatur, obtemperare monentibus, ut in hoc saeculo fiorerem, et excellerem h'nguosis artibus, ad honorem hominum et falsas In pn ffa. kraft do s Geistes , den da mein 5) H6c-ostendere : das Ding werde Gott mir gegeb<;n hast (wenn ich von ihnen mit dem (Namen) be- rait Seufzern und Gebehrden meine nannt , das (den) sie aussprachen. Herzensgedanken aussern wollte, wenn sie es zeigen wollten. H6c damit man meinem Willen ge- quod sonabant. horchte, und ich nicht im Stande 6) Quarum . . . colligebam, be- war alles und alien was ich wollte griff ich allmahlig, welche Dinge zu aussern ) sprach still innerlich die Worte bezeichneten. die Worte che ich sie laut aug- 7) Edomito, abgerichteL sprach (praesonabam memoria). 8) Voluntatum . . . communi- Das Wort musste erst innerlich cavi, so bin ich mit denen unter reifen fur das Sprachorgan. Ueber- welchen ich lebte in eine Gemein- haupt. geht der Aoyo? ivtita&ttos schaft der Bezeichnung der Wil- dem Xoyof npoyoQixos vorans. lensausserungen getreten. Memoria : es waren Worte, die das Kind von Erwachsenen gehdrt und 1) Quandoquidem . . . monen- behalten, ohne im Stande zu sein tibus ut, da mir in den Knaben- dieselben alsbald nachzusprechen, jahren als Richtschnur des Lebens dazu machte erst das praesonare empfohlenwarddeneu zugehorchen fahig. die mien ermahuten. CONFESSIONUM LIBER I. 13 divitias famulantibus. 2 Inde in scholam datus sum ut discerem litteras, in quibus quid utilitatis esset ignorabam miser, et tamen si segnis in discendo essem, vapulabam. Laudabatur enim hoc 3 a majoribus; et multi ante nos vitam istam agen- tes, praestruxerant 4 aerumnosas vias, per quas transire coge- bamur, multiplicato labore et dolore filiis Adam. Invenimus autem, Domine, homines rogantes te; et didicimus ab eis, sentientes 5 te, utpoteramus, esse magmiin aliquem, qui posses, etiam non apparens sensibus nostris, exaudire nos et subve- nire nobis. Nam puer coepi rogare te, auxilium et refugium meum; et in tuam invocationem rumpebam 6 nodos linguae meae ; et rogabam te parvus, non parvo affectu, ne in schola vapularem. Et cum me non exaudiebas, quod non erat ad** insipientiam mihi," 1 ridebantur a majoribus hominibus, usque ab ipsis parentibus, qui mini accidere mail nihil volebant, plagae meae, magnum tune et grave malum meum. 15. Estne quisquam, Domine, tarn magnus animus, prae- grandi 8 affectu tibi cohaerens ? estne, inquam, quisquam (facit enim hoc quaedam etiam stoliditas 9 ,) est ergo , qui tibi pie cohaerendo ita sit affectus granditer, l utequuleos 11 et ungu- las, atque hujuscemodi varia tormenta, pro quibus effugiendis 2) Famulantibus . . . mich auszu- Multi clamant in tribulatione , et zeichnen durch rhetoriscbe Eunste, non exaudiuntur; sed ad salutem, welche dientenEhre bei Meuschen non ad insipientiam. Clamavit zu gewinnen und trugerisclie Paulus ut auferretur ab eo stirau- (falsas, nungewisse") Reichthiimer. lus carnis, et non est exauditus 3V Hoc 8C. vapulare. ut auferretur, et dictum est ei: 4) Praestruxerant . . . Adam: Sufficit tibi gratia mea, nam virtus batten vor uns miinevolle Schul- in infirmitate perftcitur. Ergo non wege (Methoden) angelegt, welche est exauditus; sed non ad insi- eiuzuschlagen wir gezwuiigen wur- picntiam, sed ad sapientiam. Aug. den, wodurch uns Adams Eindern ad. loc. Arbeit und Schmerz vermehrt 8) Praegrandi . . , mitso Qber- wurde. Filiis: Dat. incommodi. schwenglicher Liebe dir anhan- 5) .Sentientes, ut poteramus (so gend. gut icbs als Enabe vermocbte), 9) Stoliditas . . . eine gewisse te esse . . Stumpfbcit bewirkt diess auch. 6) Rumpebam nodos linguae, 1 0) Affectus granditer, so erhaben, loste ich die Zunge. grossartig gestimmt. 7) quod, (sc. non exaudire) non 11) Equuleus , w eine holzerne mihi, mir weislich geschah, Foltermaschine in Gestalt eines ad salutem. Gebetsnichterbo'run- Pferdes , worauf Sklaven ausge- gen sind ebenso dankenswerthe spannt wurden," Ungula: Kralle, Zeicben gdttlicber Fttbrung und auch Marterinstrument. Vaterliebe wie GebetserhQrungen. 14 S. AUGUSTINI EPISCOPI tibi per universas terras com timore inagno supplicatur, ita parvi aestiniet, deridens eos qui haec acerbissime formidant, quemadmodum parentes nostri ridebant tormenta quibuspueri a magistris affligebamur? Non enim aut minus ea metueba- mus, aut minus te de his evadendis deprecabamur : et pecca- bamus tamen minus scribendo, aut Jegendo, aut cogitando de litteris, quam exigebatur a nobis. Non enim deerat, Domine, memoria vel ingenium, quae nos haberc voluisti pro ilia aetate satis; sed delectabat ludere: et vindicabatur 12 in nos ab eis qui talia utique agebant, Sed majorum' 3 nugae ne- gotia vocantur; puerorum autem talia cum sint, puniuntur a majoribus: et nemo miseratur pueros, vel illos, vel utrosque. Nisi vero approbet quisquam bonus rerum arbiter vapulasse me, quia ludebam pila puer, et eo ludo impediebar quominus celeriter discerem litteras, quibus major 14 deformius luderem: aut aliud faciebat idem ipse a quo vapulabam ; qui si in ab'qua quaestiuncula a condoctore suovictus esset, magisbile 15 atque invidia torqueretur, quam ego cum in certamine pilae a collu- sore meo superabar? m> ^' ^ taraen peccabam, Domine Deus, ordinator et creator eeu- 1 omnuim rerum naturalium, peccatorum autem tantum ordi- Domine Deus meus, peccabam faciendo contra prae- 12) Yindicabatur . . . agebant, tenebrac et factae sunt tenebrae; and es wurde an uns von solchen et tamen ipsas ordinavit. Aliud gestraft, die selbst dergleichen fecit et ordinavit; aliud aotem non trieben. fecit, sed tamen etiam hoc ordina- 13) Sed majorum . . .majoribus, vit. Jam vero tenebris signiflcari aber die Spielereien der Erwach- peccata etc. De Civ. Dei, 1. ii. c. senen nennt man Geachafte; trei- 17. Deussicut naturarum bonarum ben aber Knaben dergleichen (nu- optimus Creator, ita malarum vo- gas). so werden sie von den Er- luntatum jostissimus ordinator. c. wachsenen beatraft, deren nugae 20. sola lux placuit Creator!: tene- wcit strat'barer sind. brae autem angelicae etsi fuerant 14) Quibus major . . . mitdenen ordinandae, non tamen fuerant ich spilt er hasslicher spielen sollte. approbandae. c. 21. nee mala vo- 15) Bile . . . pilae, mehr gequalt luntas, quia naturae ordinem ser- wurde von Galle, als ich, wenn ich vare noluit, ideo justi Dei leges beim Spiele mit dem Balle von omnia bene ordinantis effugit. De meinem Mitspieler besiegt wurde. Praedestin. Sanctor. c. 16. Est in malorum potestate peccare. Ut 1) Tantum ordinator, Ordner autem peccando hoc vel hoc ilia (Lenker) daas die Silnden keine malitia faciant, non est in eorum Unordnung, nichta deinen Absichten potentate sed Dei dividends tene- widersprechendes anrichten durt'en. bras, et ordinantis eas. In Ps.' 7. v. fin. Non dixit Fiant CONFESSIONUM LIBER I. 15 differt. cepta parentum et magistrorum illorum. Poteram 2 postea bene uti litteris, quas volebant ut discerem quocumque stBllio - animo illi mei. Non enim ineliora eligens, iiiobediens eram, sed amore ludendi, amans in certammibus superbas victorias, et scalpi aures 3 ineas falsis fabellis, quo prurirent ardentius, eadem curiositate magis magisque per oculos emicante in spectacula ludosque majorum; quos taraen qui edunt, 4 ea dignitate praediti excellunt, ut hoc pene omnes optent par- vulis suis: quos tamen caedi libenter patiuntur, si spectaculis talibus irapediuntur a studio, quo eos ad talia edenda cupiunt pervenire. Vide ista, Domine, misericorditer , et libera nos jam invocantes te; libera* etiam eos qui nondum te invocant, ut invocent te, et liberes eoa. XI 17. Audieram enim ego adhuc puer de vita aeterna no- N ^bo* bis promissa per huinilitatem 1 Domini Dei nostri descendentis 2 SJJS! ad superbiam nostram ; et signabar 3 jam signo crucis ejus, et condiebar ejus sale, jam inde ab utero 4 matris meae, inultum speravit in te. Vidisti, Domine, cum adhuc 2) Poteram . . . mei. Cap. 12, 19. 3) Aures . . . spectacula; zuerst darauf versessen Mftrlein zu horen, darm A leuchtete dieselbe Neugier mir aus den auf die Scbauspiele gehefteten Augen." 4) Edunt . . . pervenire. Grosse Inconsequcnz. Die, welche Scbau- spiele geben sind so geehrt, dass fast alle Aeltern wiinschen, ibre Kleinen mochten es cinmal jenen gleicb thun. Dennoeh Ists ibnen ganz recht, dass ibre Kinder Schlage bekommen, wenu sie sicb durch solcbe Schauapiele vom Stu- dieren abhalteu lassen. Nichts desto weniger wiinschen sie dass die Kinder, eben durch solch Stu- dieron, es einmal dahin bringen mcicbten Scbauspiele zu geben. 5) Libera etiam . . . liberes eos. Befreie die, welche dich noch nicht aurufen, dass sie beten konnen und du sie die Betenden vdllig frei machst. Alles Gnade. 1) Ut enim causa omnium raor- borum curaretur, id est superbia, descendit et bu.milis factus est Filius Dei . . . Superbia quippe facit voluntatem suam; humilitaa facit voluntatem Dei. Aug. tractat, 24. in Joann. 2) Descendentis. Vgl. L. 4, 12, 19. 3) Signabar etc. Diess war das sacramentum catechumenorum oder sacramentum salis, da den Kate- chum en en Salz gegeben ward, das mit einem besondern Segen geweiht war. Augustin sagt: Nam et ca- techumenos . . . per signum Christi . . . puto sanctificari, et quod ac- cipiunt quamvia non sit corpus Christ!, sanctum est tamen et sanc- tius quam cihi quibus alimur. De peccat. merit. 2, 26. Vgl. De cat. rud. cap. 26, 50 (wo statt sacra- mento sane, sacr. salis zu lesen ist) und 3 Mos. 2, 13. Marc. 9, 49. Bingham Tom. 4. pag. 38. Ich ward ala ein Christo geweihtes Opfer mit seinem Salz gesalzen, geweiht. (Aucb Salz bei der Taufe). Thier- und Pflanzenopfer (Speis- opfer), bei alien Salz. 4) Ab utero, scitdem icb geboh- ren. 16 S. AUGUSTINI EPISCOPI essem, et quodam die pressu stomachl repente aestuarem pene moriturus ; vidisti, Deus meus, quoniam custos meus jam eras, quo motu animi et qua fide baptismum Christi tui Dei et Domini mei flagitavia pietate matrismeae, et matris omnium nostrum Ecclesiae tuae. Et conturbata 5 mater carnis meae, quoniam et sempiternam salutem meam charius parturiebat corde casto in fide tua, jam curaret festinabunda ut Sacramentis saluta- ribus initiarer et abluerer, te, Domine Jesu, confitens in re- missionem peccatorum, nisi statim recreatus essem. Dilata est itaque mundatio mea, quasi necesse esset ut adlmc sordi- darer, si viverem; quia videlicet post lavacrum illud major et periculosior in sordibus delictorum reatus* foret. Ita jam credebam, et ilia et omnis domus, nisi 7 pater solus, qui tamen non evicit in me jus maternae pietatis, quominus in Christum crederem, sicut ille nondum crediderat. Nam ilia satagebat ut tu mini pater esses, Deus meus, potius quam ille: et in hoc adjuvabas earn ut superaret virum, cui melior 8 serviebat; quia et in hoc tibi utique id jubenti serviebat. 18. Rogo te, Deus meus, vellem scire, si tu etiam velles, 9 quo consilio dilatus 10 sum ne tune baptizarer: utrum bono raeo mihi quasi laxata sunt lora peccandi, an non laxata sunt ? Unde ergo etiam nunc de aliis atque aliis sonat undique in auribus nostris, Sine ilium , faciat; nondum enim baptizatus est : et tamen in salute corporis non dicimus, >ine, vulneretur amplius; nondum enim sanatus est? Quanto 11 ergo melius 5) Et conturbata . . . abluerer: recht bezuglich meiner gegen das und meine leibliche Mutter, weil Recht der f romrnen Mutterliebe so sie auch mein ewiges (Seelen-) Heil geltead machte, dass er mich ver- als eiu theures Pfand unterm Her- hindert hatte an Christum zu glau- zen trug das im Glauben an dich ben (und getauft zu werden). geheiligt (keusch, rein) war wiirde 8) Melior, sie, als die bessere. eilend gesorgt haben . . . Ihr lag 9) Velles, wenn du es mich die Wiedergeburt A.'s durch die wolltest wissen lassen. Taufe am Herzen. 10) Dilatus sum, icli bin hinge- 6) Reatus: man glaubte die halten worden. Taufe wasche die Schuld der vor 11) Quanto . . . earn: ware es der Taufe begangenen Sunden ab, also nicht viel besser gewesen, ich Tgl. L. 6, 13, 23. Luc. 9, 6, 14 ware schnell geheilt und es ware (darum verschob Constantin seine mil mir durch der Meiuen und Taufe in Nikomedien bis kurz vor meine eigene Sorge so verfahren seinem Tode 337 p.) worden, dass das (durch die Taufe) 7) Nisi . . . crederem, nur den gesicherte (gerettete) Heil meiner V&ter ausgenommen, welcher jedoch Seele, unter deinem Schutz fortan nicht (in Kraft der ihm zustehen- geschiitzt gewesen ware. den patria potestas) aein Yater- CONFESSIONUM LIBER I. 17 et cito sanarer, et id ageretur inecum meorum meaque dili- gentia, ut recepta salus animae nieae tuta esset tutela tua, qui dedisses earn? Melius vero. Sed 12 quot et quanti fluctus iinpendere tentationum post pueritiaui videbantur, noverat eos jam ilia mater; et terrain per eos unde pastea formarer, Nee qui 3 me urgebant, bene faciebant; sed bene milii fiebat abs te, Deus meus. Illi enim uon intuebantur quo refcrrem quod me discere cogebant, praeterquam ad satiandas insatia- fciles cupiditates copiosae inopiae et ignominiosae gloriae. Tu vero cui numerati sunt capilli capitis nostri, errore omnium *** 10 ' qui mihi instabant ut discerem, utebaris ad utilitatem meam; meo autem, qui discere nolebam, utebaris ad poenam meam, qua plecti non eram indignus tantillus puer et tantus peccator. Ita de non bene facientibus tu beue faciebas mihi ; et de pec- cante meipso juste retribuebas mihi. Jussisti enim , et sic est, ut poena sua* sibi sit oinnis inordinatus animus. 20. Quid autem erat causae cur Graecas litteras oderam, 12} Sed quot . . . volebat. Sinn: cos, fur mittere? durch die Fluten die Mutter wusste vie viele und schwimmen laasen? Oder fur c. wie machtige Fluten von Versuclmn- eis: Preis geben, oder Beides: der gen ihren Sohn nach den Knabeu- Gefahr beim Durchsehwimmen jahren bedrohten, und wollte lieber Preis geben. die Erde aua welcber er spaterliin gebildet werdea sollte, ale das 1) Discerem, ich wiirde ohne (durch die Taufe wiederhergestellte) Zwang iiichts gelernt habcn. Ebenbild Gottes selbst, den Fluten 2) Bcne facit, handelt Bittlich dor Vcrsuchungen Preis gebeu. gut. Coustriiire: et volebat (malebat) 3) Nee qui ... gloriae: die micb terrain unde postea formarer com- zum lernen nothigten, handehen mittere per eos, (ductus) quam (bei ilu*er verkehrten Absicbt) auch ipaara jam effigiem. Terra: der nicbt gut, sie salien nicht daranf Erdenkloss, bevor ihm der Herr dass icb einmal das Gelernto zu den lebendigen Odem eingeblasen nicbts anwenden M-urde, ab . . . und zu seiner effigies verklkrt bat. vgl. c. 10. Hier terra: der natiirliche Mensch 4) Ut poena . . . animus, dass vor der Wiedergeburt, vor Er- jeder ungeregelte (zuchtlosej GeLat neuung der effigies (lurch das Sa- aicb aelbst zur Strafe sci. Vgl. crament der Taufe. Committere per Cap. 18, 29; L. 2, 2, 4;L. 2, 6, 13. 2 18 S. AUGUSTINI EPISCOPI tuaiis quibus puerulus imbuebar, ne nunc quidem mihi satis explo- om S sit ratum est. Adamaveram enim Latinas, non quas primi ma- utu!." gistri, 1 sed quas decent qui grammatici vocantur. Nam illas primas ubi legere et scribere et numerare discitur, non minus onerosas poenalesque 2 habebam, quam omnes Graecas. Unde Ps 77) tamen et hoc nisi de peccato et vanitate vitae , qua caro n.\ti. eram } e t spiritus ambulans* et non revertens? Nam utique ineliores, quia certiores erant priinae illae litterae, quibus fiebat in me, et factum est, et habeo 4 illud ut et legam si quid scriptum invenio, et scribam ipse si quid volo, quam illae 5 quibus tenere cogebar Aeneae nescio cujus 6 errores, ob- litus errorum meorum ; et plorare Didonem mortuam , quia. se occidit ob amorem, cum interea meipsum in his 7 a te mo- rientem, Deus vita mea, siccis oculis ferrem miserrimus. 21. Quid enim miserius 8 misero non miserante seipsum r et flente Didonis mortem, quae fiebat amando Aeneam; non flente autem mortem suam, quae fiebat non amando te, Deus lumen cordis mei, et panis 9 oris intus animae meae, et virtus 1 * maritans mentem meam 11 et sinum cogitationis uieae? Non te amabam, et fornicabar abs 12 te, et fornicanti sonabat undique, Euge, euge. Amicitia enim mundi hujus, fornicatio 1) Primi magistri: Elementar- namlich bei schlafendera Ge- lehrer des Latein A.'s Mutter- wissen und irrendem "Wissen. spraclie war bekanntlich Latein. 9) Panis: Brod des Mundes der 2) Poenales, peinlich. innen in meiner Seele, geistige 3) Ambulans, ein (auf Irrwegen) Speise. L. 2, 1. heruinschweifender und nicht (zu 10) Virtus . . . meae: Kraft die Gott) ruckkehrender Geist. mem Gernuth befruchtet und den. 4) Habeo, inne habe. Schooss meines Denkens. 5) Illae sc. litterae, worunter also 1 1) Subjugemus nobis banc/oewf- ebensowohl das Lesen der Dichter nam si viri sum us: sequainur und Prosaiker, Declamiren etc. Christum caput nostrum, ut et nos verstanden wird, als der erste Ele- sequatur cui caput sumus. Aug. de mentarunterricht, Kennenlernen der vera relig. c. 41. vid. inf. 1. xiil. Buchstaben etc. c. 32. 6) Nescio cujus: ist er cine histo- 12) Fornicabar abs te, ichhurte r rische oder eine mythische Person? trieb Ehebruch mit Andern, treu- 7) In his a te morieutem, mich, los gegen dich , und dem Ehebre- der ich vertieft in diese, von dir cher erschallte von alien Seiten, abstarb. L. 2, 2, 4. brav ! brav ! Fornicari, gewohnliches- 8; Miserius . . . was ist mitleids- Wort und Bild bei den Propheten wtirdiger als ein Lcidcnder der fur den Abfall von Gott. Hes. 16 nicht Mitleid mit sich selbst hat Jer. 3 etc. Vgl. c. 4, not. 6. CONFESSIONUM LIBER I. 19 est abs te; 18 et Euge, euge dicitur, ut pudeat 14 si non ita homo sit. Et haec non flebam, sed flebam Didonem w exstinc- tam, ferroque extrema secutam," 15 sequens ipse extrema 16 condita tua, relicto te, et terra 17 iens in terram: et si pro- hiberer ea legere, dolerem, 18 quia nonlegerem quod dolerem. Talis dementia honestiores et uberiores litterae putantur, quam illae quibus legere et scribere didici. 22. Sed nunc in anima mea clamet Deus meus, et veritas tua dicat mihi: Non est ita, non est ita; melior est prorsus. doctrina ilia prior. Nam ecce paratior sum oblivisci errores Aeneae, atque omnia ejusmodi, quam scribere et legere. At enim vela 19 pendent liminibus grammaticarum scholarum: sed non ilia magis honorem secreti, quam tegumentum erroris significant. Non clament ad versus me, quos jam non timeo, dum confiteor tibi quae vult anima mea , Deus meus , et acquiesco 20 in reprehensione malarum viarum mearum, ut di- ligam bonas vias tuas. Non clament adversum me venditores grammaticae vel emptores: quia si proponam eis, interrogans utrum verum sit quod Aeneam aliquando Carthaginem venisse Poeta dicit ; indoctiores se nescire respondebunt , doctiores autem etiam negabunt veruin esse. At si quaeram quibus litteris scribatur Aeneae nomen, omnes mihi, qui haec didice- runt, verum respondebunt; secundumid pactum 21 etplacitum, quo inter se homines ista signa firmarunt. Item, si quaeram quid horum majore vitae hujus incommodo quisque obliviscaturj 13) Recedere ab illo simplici et 18) Dolerem . . . dolerem: so singular! bono, in istam multitudi- wiirde mirs schmerzlich gewesen nem voluptatum, in amorem saeculi sein das nicht lesen zu diirfen, was corruptionemqueterrenam,fornicari mir Schmerz erregte. L. 3, 2. est a Deo. Aug. Serm. 142. c. 2. 19) Vela. .. significant: es han- 14) Ut pudeat, dass sich der gen Vorhange vor den Eingangen Mensch schame, wenn er nicht so der gelehrten Schulen, sie bedeuten geartet ist. Vgl. L. 2, 3, 7. L. 2, aber nicht so wohl ein Ehrerbie- 9, 17; L. 3, 3, 6. tung gebietendes Geheimniss als 15) Aeneid. vi. 456. vielmehr cine Hiille des Irrthums. 16) Extrema condita (auch con- 20) Adquiesco : ich finde Ruhe ditioues, L. 3, 6, 10) deine von dir im Verwerfen meiner bosen Wege. fernsten, geringsten Geschopfe. L. 21) Pactum . . . firmarunt, nach 12, 28, 38. not. 1. dem Uebereinkommen und Gutbe- '.7) Terra iens in terram: ich finden, durch welehe die Menschen Erde die zur Erde zuruckkehrt. jene Zeichen unter sich festgesetzt 1 Mos. 3, 19. donee revertaria in haben. terram de qua sumtus es. 2* 20 S. AUGUSTINI EPISCOPI legere et scribere, an poetica ilia figmenta; quis non videat quid responsurus sit, qui non est penitus oblitus sui? Pecca- bam ergo puer cum ilia mania istis utilioribus amore prae- ponebam, vel potius ista oderam , ilia amabam. Jainvero unuui et unura duo, duo et duo quatuor, odiosa cantio 22 mihi erat ; et duleissimum spectaculum vanitatis equus ligneus plenus arraatis, et Trojae incendiura, atque 23 ipsius umbra Creusae. 23. Cur ergo Graecam etiam grammaticam l oderam talia cantantein? Nam et Ilomerus peritus texere tales fabellas, et dulcissime vanus est, et milii tamen amarus erat puero. Credo etiam Graecispueris Virgilius ita sit, cum eum sic discere 2 coguntui', ut ego ilium. Videlicet difficultas, difficultas omiiino ediscendae peregrinae linguae, quasi felle aspergebat 3 omnes suavitates Graecas fabulosarum narrationum. Nulla enim verba ilia noveram, et saevis terroribus ac poenis ut nossem instabatur mihi vehementer. Nam et Latina aliquando infans utique nufla noveram; et tamen advertendo didici sine ullo metu atque cruciatu, inter etiam blandimenta nutricum, et joca arridentium, 4 et laetitias alludentium. Didici vero ilia sine poenali 5 onere urgentium , cum me urgeret cor meum ad parienda concepta sua, quae non possem, nisi aliqua verba didicissem, non a docentibus , sed a loquentibus, in quorum et ego auribus parturiebam quidquid sentiebam. Hinc satis elucet majorem habere vim ad discenda ista liberam curiosi- tatem, quam meticulosam necessitatera. Sed illius 6 fluxum haec restringit legibus tuis. Deus, legibus tuis a niagistrorum ferulis usque ad tentationes martyrum; valentibus legibus tuis 22) Odiosa cantio, ein verhasstes 5) Poenali . . . sentiebam, ohne Geleier. Vgl. cantasti, L. 2, 3, 7. peinliche Belastigungvon Drangern. und 6, 8, 13. Dae Herz drangte vielmehr Em- 23) Ipsius umbra Creusae. Aen. pfangenes zu gebti hrcn ; das geschah 2, 771. inWorten die ich Ton Spreclienden gelernt, in deren Ohren ich 1) Grammaticam, Litteratur. hrcissend zvr Welt brachte, was ich 2) Discere, verstehn lernen. dachte. 3) Felle adspergebat, rergallte. 6) Sed illius sc. curiositatis flux- 4) Arridentium alludentium: um. haec (necesshas) restringit mir zulacbten, zuspielten, wie MQt- (hemmt) Necessitas ineticulosa, ter und nutrices zu thun pflegen. Furcht einfiossender Zwang. CONFESSIONUM LIBER I. 21 miscere salubres amaritudines, revocantes nos ad te a jucun- ditate 7 pestifera, qua recessimus a te. 24. Exaiuli, Domine, deprecationera meam ne deficiat xv : anima mca sub disciplina tua; neque deficiam in confitendoaewB. tibi miserationes tuas, quibus eruisti me ab omnibus viis meis pessimis; ut dulcescas 2 mihi super omnes seductiones quas sequebar; et amem te validissime et amplexer manum tuam totis praecordiis meis, et cruas me ab omni tentatione usque in finem. Ecce enim tu, Domine, rex meus et Dens metis, tibi serviat 3 quidquid utile puer didici; tibi serviat quod loquor, et scribo, et lego, et numero: quoniam cum vana discerem, tu disciplinam dabas 4 mihi; et in eis vanis peccata 5 detectationum mearum dimisisti mihi. Didici enim in eis multa verba utilia; sed et qUae in rebus non vanis disci possunt: et ea via tuta est in qua pueri ambularent.' 25. Sed vae tibi, flumen moris humani! 1 Quis resistet improbat tibi? quandiu non siccaberis? quosque volves Evae filios injSven*- mare magnum et formidolosum r quod vix transeunt qui lig-afe'Se. num 2 conscenderint? Nonne 3 ego in te legi et tonantem Jovem et adulterantem? Et utique non posset haec dno; sed 7) Jucunditate pestifera, von der 2) Lignum conscenderint, in das verderblichen Lust durch welche Schiff der Kirche steigen, nm das wir uns von dir entfernt habcn. mare magnum et formidolosum, Dies zielt anf A.'s Lust an den das Weltmeer zn tibenschiffen. Dichteru. Folgende Stelle deutet zugleich auf das Kreuz and das Schiff. Qnare 1) Miserationes, Erbarmnngen, crucifixus est? Quia lignum tibi nicht 7 ma], sondern 77 mal 7 mal, humilitatis ejus necessarium erat. erbarmtest du dicb, vergabst du Superbia enim tumueras, et longe mir. Aebnliche Bedeutung bat der ab ilia patria projectus eras; et Plural ofters bei A. fluctibus hujus saecnli interrupta 2) Non enim expugnatur in no- est via, et qua transeatur ad pa- bis temporalium amor nisi aliqua triam non est, nisi ligno porteris. suavitate aeternorum. Aug. de Ipse factus est via, et hoc per Musica, 1. vi. c. 16. mare; tu, qui qnoroodo ipse 3) Tibi serviat. Dir diene: n dein ambulare in mari non potes, navi Geschenk nnd Gab. u portare, ligno portare: crede ia 4) Disciplinam dabas mibi,nahmst crncrfixum et poteris pervenire. du mich in Zucht. Aug. in Joan, tract, ii. . 4. 5) Peccata delectationum mearum 8) Nonne . . . legi; las ich nicht in eis vanis. zur Zeit, da ich noch von dir, o 6) Ambularent, wandeln sollten. Flnss, fortgetrieben wnrde etc. Das Folgende bezieht sich auf Ter. 1) Moris, Herkommen, Gcwehn- Eun. Act. 8. So. 5. hit. 22 S. AUGUSTINI EPISCOPI actum est, ut haberet 4 auctoritatem ad imitandura verum adulterium, lenocinante falso tonitruo. Quis autem penulato- rum 5 magistrorum audit aure sobria, ex eodem pulvere 6 ho- minem clainantem et dicentem : ,,Fingebat haec Homerus, et humana ad Deos transferebat ; divina mallem ad nos?" 7 Sed verius dicitur quod fingebat haec quidem ille; sed hominibus flagitiosis divina tribuendo, ne flagitia flagitia putarentur, et ut quisquis ea fecisset , non homines perditos , sed coelestes deos videretur imitatus. 26. Et tamen, o flumen 8 tartareum, jactantur 9 in te filii hominum, cum mercedibus ut haec discant; et magna res 10 agitur, cum hoc agitur publice in foro, in conspectu legum supra mercedem salaria decernentium ; et saxa tua percutis et sonas 11 dicens: Hinc 12 verba discuntur, hincacqui- ritur eloquentia rebus persuadendis' 3 sententiisque explicandis maxime necessaria. Ita vero non cognosceremus verba haec, imbrem aureum , et gremium , et fucum , et templa coeli, et alia verba quae in eo loco scripta sunt, nisi Terentius l4 indu- ceret nequam adolescentem proponentem sibi Jovem ad exem- plum stupri, dum spectat tabulam quamdam pictam in pariete, ubi inerat pictura haec: Jovem quo pacto Danaae misisse 4) Ut haberet : dass dieser (narn- 8) flumen sc. moris humani. lich Charea dea Terenz) eine Au- 9) Jactantar . . . mercedibus : die toritat hatte (auf die er sich be- Menschenkinder werden (von den rufen konnte), urn einen wahren Aeltern etc.) in dicb. hineingewor- Ehebrnch (einen menschlichen) fen mit Honoraren (f ur die Lehrer). nacbabmend zu begeben, wobei der 10) Et magna res . . . decernen- falxche Donnerer (tonitruus) den tium: und (man meint) ein Grosses Kuppler raachte. Aber Jupiter stebe auf dem Spiele, wenn dies k&nnte ja nicht beides, donnern (Ter. Eunucb etc.) offentlich auf und ebebrechen. dem Forum gespielt wird, angesichts 6) Paenulatorum, Paenula : ein der Gesetze, welche (den Lehrern) Oberrock, besonders im Winter fixen Gehalt, ausser den Honora- und beim Regen getragen. Ta- ren, bestimmen. Also ist die Obrig- citus (Dial. 39^ spottet iiber die keit mit der Art zufrieden, wie paenula der Redner: quantum bu- die magistri paenulati lehren. militatis putamus eloquentiae attu- 11) Sonas dicens, rauscbest and lissc paenulas istas, quibus adstricti sprichst. et velut inclusi cum judicibus fa- 12) Hinc, von bier, aus dieser bulamur. Quelle. 6) Ex eodera pulvcro hominem. 13) Rebus persuadendis, um et- Ein Menscb der Staub ist wie sie, was aufzuschwatzen, die Leute zu kein Jupiter tonans, keine gottlicbe beschwiitzen. Autoritat. namlicb Cicero. 14) Terentius, Eun. 3, 5. V. 43. 7) Cicero, Tuscul. i. c. 26. 65. A.'s Citat ist nicht ganz wortlicb. CONFESSIONUM LIBEH I. 23 aiunt in gremium quondam imbrem aureum, fucum factum mulieri?" Et vide quemadmodum se concitat ad libidinem, quasi coelesti magisterio: At quern deuin (inquit)? Qui templa coeli summa sonitu concutit. Ego homuncio id non facerem? Ego vero feci illud ita, ac lubens. 18 Non omnino per hanc turpitudinem verba ista commodius discimtur ; sed per liaec verba turpitude ista confideutius per- petratur. Non accuse verba, quasi vasa electa atque pre- tiosa; sed vinum erroris quod in eis nobis propinabatur ab ebriis doctoribus: et nisi biberemus, caedebamur, nee appellate aliquera 16 judicem sobrium licebat. Et tamen ego, Deus meus, 17 in cujus couspectu jam secura est recordatio mea, libenter haec didici, et eis delectabar miser, et ob hoc bonae spei puer appellabar. 27. Sine me, Deus meus, dicere aliquid et de ingenio r xvil> meo munere tuo, in quibus a me deliramentis 1 atterebatur. i uif " r * contra Proponebatur enim mini negotium 2 anunae meae satis mquie- m v. sorgfaltig, nicht die von dir empfan- 10) Lege infatigabili etc.: der genen ewigen. du nach einem unerniiidlich wir- 7) Cum sit homo, da er, selbst kenden Gesetze zur Strafe aus- ein Mensch, seines Gleichen hasst. giessestBlindheiten liber uneilaubte 8) Quasi . . . inimicando. Als Begierden. L. 2, 2, 4; L. 4, 9, 14. wenn er von irgend einem ihm Coecitates. Die Verblendung zeigt feindlich gesinnten Menschen ver- sich in so unsinnigem Urtneileu, derblicheres erleiden kflnnte, als dass man einen Sprechschnitzer vom Basse selbst der ihn gegen hOher anschlagt als den Hass, sich (diesen Menschen) anfbringt, oder iiber jenen mehr schamt. Ebenso als wenn einer, in.dem er den an- im Folgenden: cum homo etc. dern verfolgt diesem schwerern 26 S. AUGUSTINI EPISCOPI dilates! Cum homo eloquentiae famam quaerit, astans ante hominem judicem, circumstante hominum multitudine , ini- micura suuin odio immanissimo insectans, vigilantissirae cavet ne per linguae errorem dicat, Inter hominibus; et ne per mentis furorem hominem auferat ex hominibus, non cavet. XIX. 30. Horum 1 ego puer morum in limine jacebam miser, Pueritiae vitia et hujus arenae- palaestra erat ilia, ubi magis timebam bar- majores barismum facere, quam cavebam si facerem , non facientibus aetates . trans- mviderc. Dico haec et connteor tibi, Deus ineus, in quibus earn. p*. so, laudabar ab eis, quibus placere tune mini 3 erat honeste vivere. Non enim videbam voraginem turpitudinis in quam projectus eram ab oculis tuis. Nam in illis 4 jam quid me foedius fuit, ubi etiam talibus displicebam, fallendo innumerabilibus nien- daciis et paedagogum , et magistros , et parentes amore lu- dendi, studio spectandi 5 nugatoria, et imitandi ludicra inquie- tudine? Furta etiam faciebam de cellario parentum et de mensa, vel gula imperitante, vel ut haberem quod darem pueris, ludum suum mihi, quo pariter utique delectabantur, tamen vendentibus. In quo etiam ludo fraudulentas victorias, 6 ipse vanae excellentiae cupiditate victus , saepe aucupabar. Quid 7 autem tarn nolebam pati, atque atrociter, si deprehen- derem, arguebam, quam id quod aliis faciebam, et si depre- hensus arguerer, saevire magis quam cedere libebat? Istane est innocentia puerilis? Non est, Domine, non est: oro te, Deus meus. Nam haec 8 ipsa sunt quae a paedagogis et 1) Horum . . . miser; in limine 5) Spectandi . . . imitandi: erst horum morum: auf der Thiir- Scbauspiele (Possen) sehen, dann schwelle der Schule wo solche nachahinen, selbst spielen, mit Sitten (oder Gewohnheiten wie spielsuchtiger Unruhe (Leiden- cap. 16: n moris humaiii"). Cap. scbaft). 13: vela pendent liminibus gram- 6) Victorias aucupabar: ich er- maticarum scholarura etc. lauerte Siege. 2) Arenae palaestra: eines sol- 7) Quid autem . . . was tadelte chen Kampfplatzes Ringkunst ich so rob, wenn icb andere dar- war es. auf ertapptc, als eben das, was 3) Mibi erat: mir gleicb gait ich andern that, namlicb fraudu- mit boneste vivere. lentas victorias: Bet-rug beim Spiel. 4) In illis : in deinen Augen, was 8) Nam haec . . . succedunt. konnte scbeusslicher sein als ich, Alles dies geht aus dora Knaben- da ich auch (schon) solchen miss- alter, uur verwandelt, auf das fiel, talibus displicebam, quibus spatere hohere Alter tiber. Statt placere tune mihi erat houeste Erzieher und Lehrer hat der Mann vivere. Konige und Prafecten, statt der CONFESSIONUM LIBER I. 27 magistris, a nucibus, et pilulis, et passeribus, ad praefectos et reges, aurum, praedia, mancipia, haec ipsa omnino quae succedentibus majoribus aetatibus transeunt, sicuti ferulis majora supplicia succedunt. Huinilitatis 9 ergo signum in statura pueritiae, Rex noster, probasti, cum aisti, Talium est- 19> regnum coelomm. 31. Sed tamen, Domine, tibi excellentissimo atque optirao p^;^ conditori et rectori universitatis, Deo nostro gratias, etiamsi *^ r j t n ia me puerum tantum esse voluisses. Eram eniin etiain tune, D e " a ^ s a . vivebam atque sentiebam, meainque 1 incolumitatem, vestigium tiM '* secretissimae unitatis ex qua eram, 2 curae habebam ; custo- diebam interiore sensu integritatem sensuum uieorum, inque ipsis par vis, parvarumque reruni cogitationibus veritate delee- tabar. Falli nolebam, memoria vigebam, locutione 3 instrue- bar, amicitia mulcebar, fugiebam dolorem, abjectionem, igno- rantiam. Quid in tali animante non mirabile atque lauda- bile? At ista omnia Dei mei dona sunt; non mihi ego dedi haec: et bona 4 sunt, et haec omnia ego. Bonus ergo est qui fecit me, et ipse est bonum meum, et illi exsulto bonis omnibus quibus etiarn puer eram. Hoc enim peccabam, quod non in ipso, sed in creaturis ejus 5 , me atque caeteris, volup- tates, sublimitates, veritates quaerebam; atque ita irruebam Nvisse, Sebusser und Sperlinge hat sunt, in quantum sunt. Nam sim- er Gold, Landgiiter, .Selaven plicia per se sunt, quia una sunt; aber ebensotretcn grossere Strafen quae autem non sunt simplicia, an die Stelle der Ruthen. concordia partium imitantur unita- 9) Humilitatis . . .coelorum: du tern, et in tantum sunt, in quan- hast die Kleinheit der Knaben als turn assequnntur. Aug. de moribus ein Symbol der Demuth (?) Manich. c. 6. aber nicht ihre innocentia belobt. 3) Locutione instruebar: mit Vgl. L. 1, 7 fiber die iunocentia Sprechkunst wurde ich ausgerustet der Kinder. oder: in Sprechkunst ward ich unterwiesen. 1) Mearaque . . . habebam: und 4) Bona sunt . . . puer eram. mir lag mein unversehrtes Dasein A. sagt von seinen Gaben im Kna- am Herzen, eine Spur (Zeichen) benalter, sie waren gut, also ist der geheimnissvollsten Einheit der gut, schliesst er, der mich ge- (Vereinigung) der ich mein Dasein schaffen, sie uiir gegeben hat, er verdankte. selbst ist mein (hochstes) Gut, ihu 2} Xiliil est esse, quant unum preise ich durch alles Gute meines esse. liaquc in quantum quidque Knabendaseins, wodurch ich auch unitatem adipiscitur, in tantum als Knabe wirklich war. est. Unitatis est enim operatic 5) Vgl. L. 7, 12. not. 2. convenientia et concordia, qua 28 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER I. in dolores, confusiones, errores. Gratias tibi, dulcedo mea, et honor meus, et fiducia mea, Deus meus: gratias tibi de donis tuis; seel tu mihi ea serva. Ita enim servabis me; et augebuntur, et perficientur quae dedisti mihi, et ero 6 ipse tecum; quia et ut sim, tu dedisti mihi. 6) Ero . . . mihi : ich selbst selbst gegeben hast, das esse, die werde mit dir stin, weil du mir eesentia, sonat suhstaotia, natura. nicht bloss dona, als Accideiizen L. 7, 12, not. 2. des Daseins, sondern awch dieses LIBER SECUNDUS. Ad aetatem aliara progroditur, primuraque adolescentiae suae, id est, sextant decimum vitae aunum, quern in paterna domo studiis inter- missis consumpserat arbitrio proprio ac libidinibus indulgcus , ad rnentem revocat cum gravi dolore, in quibus maxime miratur, se 1'urtum quoddam grade perperrasae: quod contra, cor humanum non nisi aliqua boui specie in malum trabi. 1. Record art volo transactas foeditates meas, et carnales I- corruptiones animae ineae: non quod eas amem; sed ut ame te, Deus nicus. Amore amoris tui facio istud , recolens vias ..i- .. .. .1 recolit. meas nequissimas in amantudme recogitationis 1 ineae, ut tu dulcescas niihi, dulcedo non fallax, dulcedo felix et secura, et colligens me a dispersione in qua frustatim discissus sum, dum ab uno 2 te aversus in multa evanui. 3 Exarsi enim ali- quando satiari 4 inferis in adolescentia , et silvescere 5 ausus sum variis et umbrosis amoribus; et contabuit species mea; et computrui corain oculis tuis placens mini, et placere cupiens oculis hominuin. 1) Recogitationis, meines emeu- teritur, cam earn natnrasua cogit, ten, aufgefrischten Andenkens. ubique unum quacrere, et raulti- 2) Ab uno . . . evanui, von dir tudo non sinit. Aug. 1. i. deOrdine, dem Einen abgekehrt mich in die c. 2. ride inf. 1. is. c. 4. . 10. et Vielheit verier. xii. c. 16. sub fin. 3) Ut enim in circulo quantum- 4) Satiari inferis, von der HOlle vis amplo unum est medium quo gesattigt zu werden, ihre Freuden cuncta convergunt, quod centrum bis zur Sattigung bis anf die geometrae vocant, et qaamvis to- Neige zu geniessen. tius ambitus partes innumerabiliter 5) Silvescere amoribus: ich secari qneant, nihil tamen est wagte es (mil der Holle anzuhin- praeter illud unura, quo caetera den) and in wechselnden und Hcht- pariliter dimetiantnr, et qaod om- schenen Liebesgeniissen zu vervril- nibus quasi quo dam aequalitatis dern. Silyescere : ins Holz wachsen jure dominetur. Hinc vero in quam- des Weinstocks. AehnMch: ins libet partem si egredi velis, eo Kraut schiessen, nmlich ohne amittuntur omnia, quo in plnrhna FrucKte zu bringen. Vgl Cap. 2, pergitur. Sic animus a seipso not. 5: Sterilia semina. Arbns- fnsus, immensitate quadam diver- culaemntuocontactu ccmputrcscent. beratur, et rer4 mendicitate con- Colum. 5, 10, 7. 30 S. AUGUSTINI EPISCOPI II. ' Annum aetatis inae de- ciinmn f ex turn in ar- dore li- bidinoao con- sumji- tnm. 2. Et quid erat quod me delectabat, nisi amare te amari ? Sed 1 non tenebatur modus ab animo usque ad animum qua- tenus est luminosus limes amicitiae; sed exhalabantur nebulae de limosa concupiscentia carnis et scatebra pubertatis, et ob- nubilabant atque offuscabant cor meum, ut non discerneretur serenitas dilectionis a caligine libidinis. Utrumque 2 in con- fuso aestuabat, et rapiebat imbecillam aetatem per abrupta cupiditatum, atque mersabat gurgite flagitiorum. Invaluerat super me ira tua , et nesciebam. Obsurdueram 3 stridore catenae mortalitatis meae, poena superbiae animae meae; et ibam longius a te, et sinebas; et jactabar,* et effundebar, et diffluebam, et ebulliebam per fornicationes meas, et tacebas. tardum gaudiummeum! Tacebas tune, et ego ibam 5 porro longe a te in plura et plura steritia semina dolorum, superba dejectione, et inquieta lassitudine. 3. Quis mihi modularetur aerumnam meam, et novissi- marum rerum fugaces pulchritudines inusum verteret, earum- que suavitatibus metas praefigeret, ut usque ad conjugate 1) Sed . . . amicitiae: es wurde von mir nicht (im Lieben) die Weise festgehalten (eingehalten) dass es von der Seele (des Einen) bis zur Seele (des Andern) gieng, auf dem Wege der Freundschaft so weit es licht ist. Usque: so dass dieLiebe nicht am Leiblichen haften blicb, sondern zum animus eindrang. 2) Utrumque aestuabat : beide, lichte Liebe und finstere Lust wal- leten, gahrten durch einander. 3) Obaurdueram, ich war taub geworden gegen Gottes Stimme dutch das Klirren der Kette meiner Sterblichkeit, der Strafe . . . 4) Jactabar . . . meum: (ich trieb mich herum) vergeudete meine Kraft, zerfloss(ward schwach) und kochte iwallte) auf durch meine Hurereien, und du schwie- gest, o du meine zu spate Freude. L. 10, 27, 38: Sero te amavi. 5) Ego ibam . . . Domine; und ich entfernte mich weiter und weiter von dir urn mehr und mehr unfruchtbaren Samen der Schmer- zen zu saen, in stolzer Verworfen- heit uncl unruhiger Abspannung. wer meinem Elend ein Haass gesetzt und die fliichtigen Schon- heiten des steten Wechsels frucht- bar gemacht und ihren Reizen ein Ziel vorgestockt hatte, dass die Fluten meiner Jugend am Ufer der Ehe gebrandet waren, und ihnen vielleicht eine Beruhigung werden konnte, befriedigt durch den Z week des Kinderzeugens, wie dein Ge- setz yorschreibt, o Herr. ' Sterilia aemina, unfruchtbare Saat der Hurerei, aus welcher nicht Kinder aber Schmerzen ge- bohren werden. Erinnert an Eph. 5, 1 1 : roig tyyotf rots axapnoif TOV axorovf. Das Gegentheil von sterilia ist das: in usum verteret und die von Gott fine procreando- rum liberorum eingesetzte Ehe. Lex: seid fruchtbar und mehret euch. Nach Lib. 4, 2, 2 erfuhr A.: quid distaret inter conjugalis placiti modum, quod foederatum esset generandi gratia et pactum libidinosi amoris, ubi proles etiam contra votum nascitnr. CONFESSIONUM LIBER II. 31 littus exaestuarent fluctus aetatis meae, si tranquillitas in eis non poterat esse x fine procreandorum liberonim contenta, sicut praescribit lex tua, Domine , qui formas* etiam propa- ginem mortis nostrae, potens imponere lenemmanum ad tem- peramentum 7 spinarum a paradiso tuo seclusarum ? Non enim longe est a nobis omnipotentia tua, etiam cum longe sumus a te. Aut certe sonitum nubium tuarum vigilantius adver- terem: Tribulationem autem carnis hdbebunt hujusmodi; ego\ ^ r - autem vobis parco; et, Bonum est homini midierem wm ve r. i. tangere; et, Qui sine uxore est, cogitat ea quae sunt Dei, 32, quomodo placeat Deo: qui autem matrimonio junctus est, cogitat ea quae sunt mundi, quomodo placeat uxori. Has ergo voces exaudirem vigilantior, et abscisus propter regnum coelorum, felicior exspectarem 8 amplexus tuos. Sf" 19> 4. Sed efferbui miser, sequens impetum fluxus mei relicto te ; et excessi omnia legitima tua, nee evasi flagella turn: quis 9 enini hoc mortab'um? Nam tu semper aderas 10 misericorditer saevieiis, et amarissimis aspergens offensionibus omnes illicitas jucunditates meas, ut ita quaererem sine offensione jucundari ; et ubi hoc possem, non invenirem quidquam, praeter te, Domine, praeter te qui fingis ' ' dolorem in praecepto, et percutis ut sanes, o. * 8 ' 6) Qui formas: der du Kinder mas, plasmas Formas, inquit, des Todes schaffst. Auch des ge- dolorem in praecepto, i. e. de do- fallenen, sterblichen Geschlechts lore praeceptum nobis fads, ut erbarmst du dich uud schaffst ihm ipse dolor praeceptum sit nobis. Sprosslinge. Deus neque ab ipsa Quomodo nobis dolor est praccep- natura vitiata depravataque, suam turn? Quando te flagellat qui pro abstinuit bonitatem, ut auferret te mortuus est. Qui et istos filios hoiniuum foecimdidatem. De nupt. sic voluisti exercere et erudire, sic et concupisc. 2, 9. Ebenso de voluisti eis praecepta dare, ut non civ. D. 22, 24: Gott habe auch essent sine timore, ne amarent nach dem Falle nicht benedictioncm aliquid aliud, et obliviscerentur te generandi entzogen. verum bouum suum. S. Aug. ad I) Temperamentum spinarum, c. loc. Man konnte diese Stelle so 3, 6: vepres libidinum. Die con- verstehn: der du Schmerz in dein cupiscentia carnis lenkt Gott mild Gebot legst. Wie Gottes Segens- zum Guten durch Einsetzung der wort, so hat sein Fluch und die Ehe. in seinem Gesetze ausgesprochene 8) Exspectarem, hatte ich har- Strafandrohung fort und fort wir- ren sollen auf die Umarmungen kende Energie sie wirkt der himmlischen Liebe. Schmerz. Vgl. L. 4, 9, 14: Nam 9) Quis . . . denn welcher ubi non invenit legem tuam in Sterbliche eutgeht deiner Staupung poena sua? Vgl. I, 18, 29, Anm. (flagella). 10 Statt dolorem liest die Vulg. 10) Aderas, warest mir nahe. labor em. II) Fingis enim est, facis, for- 32 S. AUGUSTINl EPISCOPI ? nt 39 occidis 12 nos ne inoriamur abs te. Ubi erara, et quam longe exsulabam a deliciis domus tuae, aiino illo sexto decimo aetatis carnis meae, cum accepit in me sceptrum , et totas manus ei dedi, vesania libidmis, licentiosae' 3 per dedecus hu- manuin, illicitae autem per leges tuas ? Non fuit cura nieorum ruentem excipere me 14 matrimonio ; sed cura fuit tantum ut discerem sermonem facere quam optimum , et persuadere dictione. ill. 5. Et anno quidein illo intermissa erant studia mea, dum rLa"*" mihi reducto a Madauris, ' in qua vicina urbe jam coeperain stud?- litteraturae atque oratoriae percipiendae gratia peregrinari, c^Ta. et ionginquioris apud Carthaginem peregrinationis sumptus prae- fniTpro-parabantur, animositate 2 magis quam opibus patris, muuicipis Thagastensls admodum tenuis. Cui narro baec? Neque enim tibi, Deus meus; sed apud 3 te narro baec generi meo, generi humano, quantulacumque ex particula incidere potest in istas meas litteras. Et utquid hoc? Ut videlicet ego et quisquis p*. 129, jj aec i e git ;j cogitemus de* quam profundo clamandum sit ad te. Et quid propius auribus 5 tuis, si cor confitens et vita ex fide est? Quis enim non extollebat laudibus tune hominem 6 patrem meum, quod ultra vires rei fainiliaris suae impenderet filio quidquid etiam longe peregrinanti studiorum causa opus esset? Multorum enim civium longe opulentiorum nullum tale negotium pro liberis erat: cum interea 11011 satageret idem 12) Occidis, vgl. L. I, 6, 5: em nur sehr wenig bemittelter moriar ne moriar. Ne moriamur Burger war. abs te, dass wir dir nicht abster- 3) Apud te, vor deinem Ange- ben. sicht (sonst coram v. in conspectu). 13)Der Wahnsinn der Ausschwei- 4) De quam profuado: dieTiefe fungen welcher sich frech alles der Sunde ist so gross, dass wir erlauben darf, znr Schande der sie nicbt erkennen. Man meinte Menschen tergum, et non faciem. 1. Hei mihi! et audeo dicere tacuisse te, Deus meus, cum irem abs te longius! Itane tu tacebas tune mihi? Et cujus erant, nisi tua, verba ilia per matrem nieam, fidelem tuam, quae cantasti 13 in aures meas? Nee inde quidquam descendit in cor, ut facerem illud. Volebat enim ilia, et secrete memini ut monuerit cum sollicitudine ingenti ne fornicarer, maximeque ne adulterarem cujusquam uxorem. Qui mihi monitus muliebres videbantur, quibus obtemperare erubesce- rem. Eli autein tui erant, et nesciebani; et te tacere puta- 7) Dummodo . . . manus: ver- 10) Vinolentia . , . de vino, be- Isssen von deiner Pflege, o Gott, rauscht durch den unsichtbaren der da dereinzige . . . Herrdeines Wein etc. Ackers, meines Herzens bist. Auf 11) Exsilivit: Phil. 2, 12. dem Acker wuchsen die Dornen 12) Quam vis . . . timuit, ob ich. der Liiste, dass sie mir fiber dem gleich noch nicbt glaubig, beson- Kopf zusammenscblugen. Vgl. das ders noch nicht getauft war, und Gleichniss vom Saemann, Matth. daher in Aussicht auf Absolution 13, 3; Marc. 4, 2; Luc. 8, 5. durch die Taufe mit geringerer 8) Ex necessitate domestica Scheu sundigen konnte. L. 1, feriatus: ieh hatte Ferien weil es 11, 18. im vaterlichen Hause an Geld ge- 13) Cantasti , weicbe du mir brach, erst etwas gesammelt wer- so oft wiederholtest bis zum den musste. S. ob. Ueberdruss des unbekehrten A. 9) Pubescentem . . . Zeichen L. 1, 13, 22. OJiosa cantio. der Mannbarkeit nnd Sinnlichkeit. 8 34 S. AUGTJSTINI EPISCOPI bam, atque illam loqui, per quam mini tu non tacebas, et in p.. us, jjj a contemnebaris a me filio ejus, filio ancittae tuae, servo ttw. Sed nesciebam, et praeceps ibam tanta caecitate, ut in- ter coaetaneos meos puderet 14 me minoris dedecoris, quoniam audiebam eos jactantes flagitia sua, et tanto gloriantes magis, quanto magis turpes essent: et libebat facere non solum libi- dine facti, verum etiam laudis. Quid dignum est vituperatione nisi vitium? Ego ne vituperarer, vitiosior fiebam; et ubi non suberat quo admisso aequarer 15 perditis, fingebam me fecisse quod non feceram, ne 16 viderer abjectior quo eram innocentior, et ne vilior haberer quo eram castior. 8. Ecce cum quibus comitibus iter 17 agebam platearum Babyloniae, et volutabar in coeno ejus, tanquam in cinnamis et unguentis pretiosis, Et in 18 umbilico ejus, quo tenacius haererem, calcabat me immicus invisibilis, et seducebat me, ** 8I quia ego seductilis eram, Non enim 19 et ilia, quae jam de medio Balylonis fugerat, sed ibat in caeteris ejus tardior, mater carnis meae, sicut monuit me pudicitiam, ita curavit quod de me a viro suo audierat, jamque pestilentiosum et in posterum periculosum sentiebat, coercere termino conjugalis affectus, si resecari ad vivum non poterat. Non curavit hoc, quia metus erat ne impediretur spes mea compede uxoria; non spes ilia quam in te futuri saeculi habebat mater, sed spes litterarum, quas ut nossem nimis volebat parens uterque: ille, quia de te 20 prope nihil cogitabat, de me autern inania; 14) Pnderet me minoris dedeco- der Kirclie des h. Grabes den um- ris , ich schamte mich , wenn ich bilicus terrae, wie denn Jerusalem minder schandlich gelebt, als die und Babylon cinander entgegen- coaetanei. Vgl. L. 1, 13, 21, dazu gesetzt sind. not. 14. 19) Non enim . . . non poterat. 15) Aequarer , ichs gleich that. Meine leibliche Mutter , die zwar 16) Ne . . . innocentior, dass aus der Mitte (dem umbilicus) ich nicht (in den Augen der Al- Babels eilend geflohen war, in den tersgenossen) in dem Maasse ver- librigen Strassen (caeteris ejus sc. achtlicher erschiene, als ich un- plateis) aber langsamer gieng schuldiger war. non curavit coercere termino con- 17) Iter agebam. mich herum- jugalia affectus (id) quod . . . sen- trleb. tiebat, si resecari ad vivum non 18) Et in umbilico . . . invisi- poterat (wenn es nicht bis aufs bilis: und im Mittelpunkt derStadt Leben ausgeschnitten werden trat mich der unsichtbare Feind konnte). (mit Fussen in den Koth) , damit 20) De te etc. weil er iiber dich ich desto fester klebte. Im ent- fast gar keine Gedanken hatte. gegengesetzten Sinne zeigt man in CONFESSIONTJM LIBER IL 35 ilia autem, quia non solum nullo detrimento, sed etiam non- nullo adjumento ad te adipiscendum futura existimabat usitata ilia studia doctrinae. Ita enim conjicio, recolens, ut possum, mores 21 parentum meorum. Relaxabantur* 2 etiam mihi ad ludendum habenae, ultra temperamentum severitatis, in dis- solutionem aflfectionum variarum, et in omnibus erat caligo intercludens mihi, Deus meus, serenitatem veritatis tuae; et prodibat tanguam ex adipe z * iniquitas mea. ,' 7? 9. Furtumcerte punit lex tua, Domine, et lex scripta in IV. cordibus hominum, quara ne ipsa quidem delet iniquitas. cum T*- Quis enim fur aequo animo furem patitur? Nee copiosus l pp" adactum inopia. Et ego furtum facere volui et feci, nulla " compulsus egestate nee penuria, sed fastidio justitiae, et 2 sa- gina iniquitatis. Nam id furatus sum quod mihi abundabat, et multo melius: nee ea re volebam frui quam furto appete- bam; sed ipso furto et peccato. Arbor erat pirus in vicinia vineae nostrae pomis onusta, nee forma nee sapore illecebro- sis. Ad hanc excutiendam atque 3 asportandam, nequissimi adolescentuli perreximus nocte 4 intempesta, quousque ludum de pestilentiae more in areis produxeramus; et abstulimus inde onera ingentia, non ad nostras epulas, sed vel projicienda porcis, etiamsi aliquid hide comedimus; dum 5 taraen fieret a nobis quod eo liberet quo non liceret. Ecce cor meum, Deus, ecce cor meum quod miseratus es in imo abyssi Dicat tibi nunc ecce cor meum quid ibi quaerebat, ut essem gratis 6 malus, et malitiae meae causa nulla esset nisi malitia. Foeda erat, et amavi earn; amavi perire: amavi 7 defectum meum; 21) Mores: Charakter. schiittelten FrGchte. 22) Relaxabantur .. .variarum: 4) Nocte intempesta: n in spater man liess mir zum Spielen die Nacht bis zu der" wir gespielt. Zugel mehr schiessen, als das 5) Bum . . . liceret: nur urn reclite Maass der Strenge erlaubt, das zu thun wonach mir urn so so dass ich mich in maneherlei mehr, eo magis geliistete, weil es Geluste verier. unerlaubt war, Rom. 7, 7 sq. 23) Adipe, aus fettem Erdreich. 6) Gratis . . . malitia: dass ich urn nichts bose war , olme irgend 1) Copiosus , der Reiche der etwas dadurch erreichen zu wollen, Ueberfluss hat. ich war boshaft nur urn boshaft 2) Sagina iniquitatis dem fasti- zu sein. dio justitiae entgegengesetzt , dem 7) Amavi defectum . . . deficie- Ekel die Gier. bam: ich liebte den Abfall, die 3) Asportandam. To turn pro Sunde , nicht das , was die Sunde parte , der Baum fur die abge- veranlasste, das Object. 3* 36 S. AUGUSTINI EPISCOPI non illud ad quod deficiebam, sed defectum meum ipsum amavi: turpis anima et dissiliens 8 a firmamento tuo in exter- minium; non dedecore aliquid, sed dedecus appetens. V. 10. Etenim species est pulchris corporibus, et auro, et argento, et omnibus; et in contactu 2 caniis congruentia valet ?ine car plurimum, caeterisque sensibus est sua cuique accomodata 3 modificatio corporum; habet etiara honor temporalis, et iin- peritandi atque superandi 4 potentia suum decus, unde etiam vindictae 5 aviditas oritur : et tamen in cuncta haec adipiscenda non est egrediendurn abs te, Doniine, neque devianduni a lege tua. 6 Et vita quam hie vivimus habet illecebram suam propter quenidam modum decoris sui, et convenientiam cum his omnibus infimis puleliris. Aniicitia quoque hominum charo nodo 7 dulcis est propter unitatem de multis animis. Propter universa haec atque hujusmodi, peccatum admittitur, dum immoderata 8 in ista inclinatione cum extrema bona sint, me- liora et summa deseruntur, 9 tu, Domine Deus noster, et ve- ritas tua, et lex tua. Habent enim et haec ima delectationes, f/; 63> sed non sicut Deus meus qui fecit omnia ; quia in ipso de- lectatur Justus, et ipse est deliciae rectorum corde. 11. Cum itaque de facinore quaeritur qua causa factum sit, credi non solet, nisi cum appetitus adipiscendi alicujus iflorum bonorum, quae infima dixirnus, esse potuisse apparue- rit, aut metus amittendi. Pulchra sunt enim et decora, quan- 8) Dissiliens a firmamento tuo, Rache heissen, denn urn sich zu wie Cap. 10: devius a stabilitate rachen, deviandum est a lege tua, tua. Die Seele die, sich von clei- domine ; urn frei zu werden brauchte ner Grundfeste trennend. sich selbst der Sklave nicht Gott zu ver- verbannt. lassen (egrediendum abs te) noch von seinem Gesetz abzuweichen. 1) Species: schone Korper ge- Vgl. L. 10, 36, 58. not. 2. wahren einen schSnen , reizenden 6) Et vita . . . pulchris , auch Anblick. Reiz (Augen-) des Sicht- das irdische Leben hat seinen Reiz baren. durch eine gewisse Art seiner An- 2) Contactu . . . plurimum, fur muth und seiner Harmonic mit das Gefiihl (Beriihrung) hat fleisch- allem irdischen Schonen. liche Sympathie starken Reiz. 7) Nodo, theures Band. 3) Adcommodata modificatio, 8) Immoderata in ista inclina- entsprechende Eigenthumlichkeit. tione. 4) Superandi potentia, dieMacht 9) Animum enim peccati argui- uber andern zu sein. mus, cum eum convincimus superi- 5) Vindictae aviditas , die Be- oribus desertis ad fruendum infe- gierde nach Befreiung aus der riora praeponere. Aug. de Lib. Sklaverei. Yindicta kann nicht Arb. 1. 3. c. 1. CONFESSIONUM LIBEK II. 37 qnam prae' bonis superioribus et beatificis abjecta et jacen- tia. Homicidium fecit. Cur fecit? Adamavit ejus conjugem ant praedium, ant voluit depraedari unde viveret, aut timiiit ab illo tale aliquid amittere, aut laesus ulcisci se exarsit, Num homicidium sine causa faceret, ipso homicidio delecta- tus? Quis crediderit? Nam et de quo dictum est vecordi et nimis crudeli homine, quod gratuito potius malus atque cru- delis erat, praedicta est tamen causa: n Ne per otium, inquit, torpesceret manus aut animus." 11 Quare id quoque? cur ita? Ut scilicet ilia exercitatione scelerum, capta urbe, honores, imperia, divitias assequeretur, et careret'' 2 metu legum, et difficultate rerum, propter inopiam rei familiaris, et conscien- tiam scelerum. Nee ipse igitur Catilina ainavit facinora sua; sed utique aliud cujus causa ilia faciebat. 12. Quid ego miser in te amavi, o furtum meum, o f cinus illud meum nocturnuin sexti decimi anni aetatis meae?j ua ? boni Non enim pulchrum eras, cum furtum esses; aut vero aliquid es, ut loquar ad te? Pulchra erant poma ilia quae furati su-jj'J**' mus, quoniam creatura tua erat, pulcherrime omnium, creator ^"* omnium, Deus bone, Deus summum bonum, et bonum verum * erfee titillato corde, quod fallebamus eos qui haec a nobis fieri non * is, 13* putabant, et vehementer nolebant. Cur ergo eo 2 me delecta- bat, qua id non faciebam solus? An quia etiam nemo facile solus ridet? Nemo quidem facile; sed tamen etiam solos et singulos homines, cum alius nemo praesens est, vincit risus aliquando, si aliquid nimis ridiculum, vel sensibus occurrit, vel animo. At ego illud solus non facerem 3 , non facerem omnino solus. Ecce est corant te, Deus meus, viva recordatio animae meae. Solus non facerem furtum iflud, in quo me non libebat id quod furabar, sed quia furabar: quod me solum facere prorsus non liberet, ne facerem. nimis inimica amicitia, seductio mentis investigabilis, ex* ludo et joco nocendi aviditas, et alieni damni appetitus; nulla lucri mei, nulla ulciscendi libidine; sed cum dicitur: Eamus, facia- mus; et 5 pudet non esse impudentem. 4) Quid est . . . umbras ejos: 1) Vae, mir wars wehe. was 1st dennwahrhaft was hat 2) Eo . . . quo: deshalb mehr ein wahres Seyn? (Nor Gott und als etc. oder: deshalb weil. was in ihm wurzelt). Wer konnte 3) Omnino solus non facerem: mir das iehren ausser Gott, der ganz allein liatte ichs nicht ge- mein Herz erleuchtet and dessen than. Schatten durchschaut. 4) Ex Indo et joco: zum Spass 5) Si satis esset, wenn ich nichts nnd Scherz. weiter als das Obst gewollt, daran 5) Et pudet, wenn aufgefordert genug gehabt. wird: eamus, dann scharat man 6) Nee accenderem : hatte nicht sich , nicht unverschamt zu sein, nothig gehabt den Kitzel zu ent- der unverschamten Aufforderung zunden. entgegen zu treten. 7) Quam scil. roluptatem. 42 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER HI. boo. unit 18. Quis 1 exaperit istam tortuosissimam et implicatis- simam nodositatein? Foeda est: nolo 2 in earn intendere, nolo earn videre. Te volo, justitia et innocentia, pulchrq, et de- cora 3 honestis luminibus, et insatiabili satietate. Quies est apud te valde, et vita imperturbabilis. Qui intrat in te, Mat. 25, i n t ra t { n gaudium Domini sui; et non timebit, et habebit se optime in optimo. Defluxi 4 abs te ego, et erravi, Deus meus, nimis devius a stabilitate tua in adolescentia, et factus sum mihi regio egestatis. 1) Quis exaperit etc. wer lost diese verworrenste (gewundenste) nnd verwickelteste Verknotigung ? (welches letztere Wort Simon Dach hat). 2) Nolo etc. ich mag sie nicht fest ins Auge fassen, fixiren. S) Decora . . . satietate: herr- lich in ehrlicher Klarheit und von eiuer Sattigung der man nicht satt werden kann. 4) Defluxi . . . tua: ich habe mich von dir in zeitliches, vergang- liches verlaufen und irrte, mein Gott, auf Abwegen allzu fern Ton deiner Feste von dir , der ein- zigen ewigen Substantia. Vgl. L. 4, 11, 16. Fluxa: das zeitlich Verfliessende, Vergangliche im Ge- gensatz des unwandelbaren, ewigen Gottes. Riickblick auf Cap. 4 bis Cap. 10. A. stiehlt Birnen nicht um der Biriien wiilen , er stiehlt um zu stehlen (c. 4). An sich unsiind- liche Genflsse konnen doch zur Sunde verleiten, wenn sie auf gottlose Weise erstrebt werden. Immer lassen sich aber Griinde und Zwecke des Sflndigens nach- weisen (c. 5). WelchenReiz hatte aber jener Diebstahl fur mich? Nicht dass er reizend nnd schon gewesen ware wie es Tugenden, Geistesgaben und Creaturen sind, es feblte ihm selbst die umbratica species der Snnden , da jede sich den Schein von einer Tugend giebt. Gelustete es mir zu siindigen nur um Unerlaubtes zu thun (c. 6)? A. danktGott dass er ihm began- gene Sunden vergeben von andern ihn abgehalten habe. Alle Tu- gend, ja alles Unterlassen von Sunden, verdankt der Mensch ein- zig der Gnade Gottes (c. 7). Aber allein wiirde er, A., den Diebstahl nicht verflbt haben, nur mit Ge- nossen. nimis inimica amicitia (c. 8, 9)! Delicta quis intelligit? Ich wende mich von der wider- wartigen Betrachtung der Sunde weg zur Betrachtung der Gerech- tigkeit und Unschuld und des Friedens in Gott (c. 10). LIBER TERTIUS. De annis aetatis illius decimo septimo, decimo octavo, et decitno nono transactis Carthagine, ubi dura studiorum gratia coramorabatur, speetaculis et flagitiis ultro se dedit- Cicerouis Hortensio in amo- rem sapientiae accenditur. Earn superbe quaerens, in Manicbaeo- rum haeresiu incur rit, quorum dum hie obiter err ores et ineptias exagitat, de flagitiis et facinoribus, et de vera justitia dissent lu- culenter. Uberes ac perennes pro filio lachrymas fundens Monnica de futuru ejus resipiscentift certior fit, a Deo immisso somvrio, et sancti cujnsdam Episcopi responso. 1. Veni Carthaginem ; etcircumstrepebat l me undique sar- L __ , Amore tago flagitiosorum amorum. Nondum amabam, et amare ama- qo* venaba- bam, et secretiore 2 indigentia oderam me minus indigentem. * seductionem, secundum traditionem hominum, secundum ele- menta hujus mundi, et non secundum Christum; quia in ipso inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter. Et ego illo tempore, scis tu, lumen cordis mei, quoniam nondum nuhi haec apostolica nota erant; hoc tainen solo delectabar in ilia exhortatione, quod non illam aut illam seetam, sed ipsam, quaecumque esset, sapientiam ut diligerem, et quaere- rem, et assequerer, et tenerem atque amplexarer fortiter, excitabar 10 sermone illo, et accendebar, et ardebam; et hoc 11 sol urn me in tanta flagrantia refrangebat, quod nomen Christ! non erat ibi. Quoniam hoc nomen secundum misericordiam tuam, Domine, hoc nomen Salvatoris mei Filii tui, hi ipso adhuc lacte matris, tenerum cor meuni praebiberat, l2 et alte retinebat; et quidquid sine hoc nomine fuisset, quamvis litte- ratum, et expolitum, et veridicum, non me totum rapiebat. 9. Itaque institui animum intendere in Scripturas sanctas, V. ut viderem quales essent. Et ecce 1 video rein non comper- sa a crls tarn superbis, neque nudatam pueris; sed incessu humilem, successu excelsam et velatam mysteriis: et non erani talis ut intrare in earn possem, aut inclinare cervicem ad ejus gressus. Non enim sicut modo loquor, ita sensi cum attendi ad illam Scripturam : sed visa* est mihi indigna quam Tullianae dignitati compararem. Tumor 3 enim meus refugie- bat modum ejus; et acies mea non penetrabat interiora ejus. 10) Excitabar: quod excitabar Fortgang und verhullt in Myste- ut diligerem non illam etc. rien: ich aber war nicht so be- ll) Hoc . . . refrangebat: nur scliaffen, dass ich hatte eintreten dies stiess mich trotz meines bren- kdnnen oder mich bilckeu um ihrer nenden Enthusiasmus zuriick. Spur zu folgen. Pueris: den Kin- 12) Praebiberat: mit* der Mutter- dern am Verstande. Incessu etc. milch hatte meinHerz den Namen man denke an eine hochgewSlbte eingesogen, prae: ehe ich zu Ver- Kirche mit sehr niederm Eingang. stande kam. 2) Sed visa . . . compararem: sie schien mir unwiirdig mit der 1) Et ecce . . . gressus : and ciceronianischen Wiirde nur ver- siehe ich erblicke in ihr (der h. glichen zu werden. Schrift) ein Ding, das nicht er- 3) Tumor etc. meine Aufgebla- forscht von den Stolzen, nicht den senheit scheutc ihr Maasshalten Knaben enthilllt ist, sondern nie- (Gegentheil des tumor) und mcin drig beim Eingang, erhaben bcim Scharfblick etc. 60 S, AUGUSTINI EPISCOPI Verumtamen ilia erat quae 1 cresceret cum parvulis; aed ego dedignabar esse parvulus, et turgidus 5 fastu mihi grandis videbar. VI, 10. Incidi itaque 1 in homines superbe deb'rantes, et car- A Mani- . . chmi nales mmis et loquaces, in quorum ore laquei diaboh, et vis- quomo- do cap- cum confectum commix tione syllabarum 2 nominis tui, et Do- MI mini Jesu Christi, et Paradeti consolatoris nostri Spiritus sancti. Haec nomina non recedebant 3 de ore eorurn, sed 4) Quae cresceret, sie war der Art, dass sie mit deo Kleinen wachsen sollte. 5) Turgidus, geschwollen von Stolz dtinkte ich mir gross zu sein. 1) Nosti , Honor ate , non aliam pb causara nos in tales homines incidiase , nisi quod se dicebant terribili auctoritate separata, mera et simplici ratione eoa qui se au- dire vellent introducturos ad Deum. et^errore omni liberaturos. Quid. enim me aliud cogebat, annos fere novem, spreta religicne qnae mihi puerulo a parentibus insita erat, homines illos sequi ac diligenter audire, nisi quod nos superstitione terreri et fidem nobis ante rationem imperari dicerent, se autem nullum premere ad fidem nisi prius dis- cussa et enodata veritate? Die Manichaer yersprachen also dem A. ihn von der einschreckenden Autoritat (terribili auctoritate) der Kirche frei zu machen; die Christen, sagten sie, wurdendurch Aberglauben eingeschreckt , es werde ihnen befohlen zu glauben, vor allem Begreifen, sie aber drangten niemand zu glauben, ohne vorher die Wahrheit unter- sucht und entwickelt zu haben ( B Denkglaubige a jener Zeit. Vgl. L. 6 , 5 zu Anfang.) Quis non bis pollicitationibus illiceretur, praesertim adolescentis animus, cupidua veri, etiam nonnullorum in schola doctorum hominum dis- putationibus superbus et garrulus, qualem me tune invenerunt, sper- nentem scilicet quasi aniles fabulas, et ab eis promissum apertum et sincerum verum tenere atque hau- rire cupientem? Sed quae rursum ratio revocabat ne apud eos peaitus haererem , ut me in illo gradu quern vocant Auditorum tenerem, ut hujus mundi spem et negotia non dimitterem , nisi quod ipsos quoque animadvertebam plus in refellendis aliis disertos et copiosos esse, quam in suis probandis firmoa et certos raanere? Aug. de Utili- tate Credendi. Prooem. 2) Syllabarum: und ein Vogel- leim bereitet durch Einmischung der Sylben deines Namene; der tod ten Sylben, (Buchstabea wiirden wir sagen) statt des le- bendigen Namns. 3) Pro exemplo sit confessio Fausti famosissima afp. Aug. c. Faust. XX. 1. aNosPatris quidem Dei omnipotentis et Christi Filii ejus , et Spiritus Sancti , unum idemque sub triplici appellatione colimus numen, sed Patrem quidem ipsum lucem iucolere summam ac principalem , quam Paulus alias inaccessibilem vocat: Filium vero in hac secunda ac visibili luce consistere, qui quoniam sit et ipse gem in us, (ut eum Apostolus novit, Christum dicens esse Dei virtutem et Dei sapientiam 1. Cor. l . 30) virtutem quidem ejus in sole nabi- tare credinrus, sapientiam vero in luna: nee non et bpiritus Sancti, qui et majestas tertia, aeris hunc omnem ambitum sedem fatemur ac diversorium , cujus ex viribus ac spiritali profusione terram quo- que concipientem gignere patibilem Jesum , qui est vita ac saluu ho- minum, omni suspensus ex liguo." pHis obscoenissimis pannis," jusia indignatione ait Aug. teterriioi* CONFESSIONUM LIBER HI. 51 tenus sono et strepitu linguae; et caeterum, coir inane veri. Et dicebant, Veritas, et veritas; et muHum earn dtcebant mini, et nusquam erat in eis; sed falsa loquebantur, nou de < J 4 oh - te tantum, qui vere Veritas es, sed etiam de istis elementis huj us mundi creatura tua, de quibus etiam vera dicentes philosophos transgredi debui prae amore tuo, mi Pater summe bone, pulchritude pulchrorum omnium. Veritas, Veritas, quam intime etiam turn medullae animi mei suspirabant tibi, cum te illi sonarent mihi frequenter et multipb'citer voce sola, et libris multis et ingentibus! Et ilia erant fercula in quibus mihi esurienti te, 4 inferebantur pro te sol et luna, 5 pulchra opera tua; sed tamen opera tua, non tu, nee ipsa prima. Priora enim spiritualia opera tua, quam ista corporea, quam- vis lucida et coelestia. Ac ego nee priora ilia, sed teipsam, te, Veritas, in qua non eat commutatio nee momenti obwn-ff- 1 bratio, esuriebam et sitiebam; et apponebantur adhuc mihi quibusdam allatis, n conamini as- suere ineffabileni Trinitatem, di- centes Patrem in secreto quodam lumine habitare, Filii an tern in sole viriutem. in luna sapientiam; Spiritum vero sanctum in acre." c. Faust. 1. XX. c. 7. 4) Esurienti te, der ich nach dir Hunger hatte. 5) Ovrot zoy qlioy xai ri\y as- hr.vTiv &foi>s 6yofi(*ov9i) note per avrov anoxakovvTes X(tvttbv' nore de TrAofa teyoycee elval rag Tv#af anb trie tJAn? ct nobs TO g>eoe ovTca yaQ xaru [Acooe TWf novelets a^aA- ' Kal TI\V xui xai de Mttrea&ut an pey unori&ea&cti elf TO rptaf xai ovrto xara TO y< Theodoret Haer. Fab. i. 27. Non norunt isti Incem nisi quern carneis oqulis vident. Et ideo istum solem isti sic colunt, yrt particulam dicant ease lucis illiua in qua habitat Deus. deGen. c. Man. 1. i. c. 3. Carnalis vestra cogitatio adeo a locis cofporalibua non recedit, ut solem ilium visi- bilera ac per hoc corporeum, qui contiueri nisi corporal! loco non potest, et Deura et partcm Dei esse dicatis. C Secundin. Manich. c. 20. Quidquid vero undique pur- gatur luminis, per quasdam naves, quas esse lunam et solem volunt, regno Dei tamquam propriis sedi- bus, reddi. Quas itidem naves de substantia Dei, pura perhibent fa- bricatas. Naves autem illas, id est, duo coeli luminaria ita. distinguunt, ut lunam dicant factara ex bona aqua, solem vero ex igne bpno. c. Haeres. Repleri lunam dicnnt, sicut repletur navis, ex fu- gitiva Dei parte, quam commixtam principibus tenebrarum et eorum sordibus inquinatam credere non dubitant. Hinc ergo impleri lunam, cum eadem pars Dei magma labo- ribus ab inquinamento purgata, de toto mundo atque omnibus cloacis fugiens redditur Deo lugenti dum redeat: repleri vero per mensem dimidmm, et alio dimidio in solem refundi, velut in aliam navem. Ep. 55. c. 4. 4* 52 S. AUGUSTINI EPISCOPI in illis ferculis phantasmata 6 splendida, quibus jam melius erat amare istuin solem, saltern istis oculis verum, quam ilia falsa animo decepto per oculos. Et tamen, quia te 7 putabam, manducabam; non avide 8 quidem, quia nee sapiebas in ore meo sicuti es; neque enira tu eras figmenta ilia mania; nee nutriebar eis, sed exhauriebar magis. Gibus in somnis simil- limus est eibis Yigilantium, quo tamen dormientes non alun- tur; dormiunt enim: at ilia nee similia erant ullo modo tibi, sicut nunc mihi locuta 9 es; quia ilia 10 erant corporalia phan- tasmata, falsa corpora, quibus certiora sunt vera corpora ista quae videmus visu carneo, sive coelestia sive terrestria: cum pecudibus et volatilibus videmus haec; et certiora sunt, quam cum imaginamur ea. Et rursus certius imaginamur ea, quam ex eis suspicamur alia grandiora, et infinita, quae omnino nulla sunt, qualibus ego tune pascebar inanibus ; et non pasce- bar. At tu, amor meus, in quern 11 deficio ut fortis sim, nee ista corpora es quae videmus, quanquarn in coelo; nee ea es quae non videmus ibi, quia 12 tu ista condidisti, nee in sum- mis tuis conditionibus habes. Quanto ergo longe es. a phan- tasmatibus illis meis, phantasmatibus corporum quae omnino non sunt! quibus eertiores sunt phantasiae corporum eorum 6) Phantasmata, Hirngespinste. Wirklichkeit haben die Vorstel- 7) Te putabam, dich meinte; lungen von Korperu, die Bilder die eitlen Speisen geaoss er als derselben in uns, cum imaginamur waren sie smnliche Zeichen des ea (corpora) , sie uns einbildeu. Uebersinnlichen. Diese nennt A. phantasiae; dage- 8) Superstitio quaedam puerilis gen phantasmata sind es , wenn me ab ipsa (veri) inquisitione de- vrir ex corporibus (und phantasiis) terrcbat, et nbi factus erectior suspicamur ilia grandiora et infi- illam caliginem dispuli, mihique nita , quae omnino nulla sunt pcisuasi docentibus potius quam nach Analogic der Korper und jubentibus ease credendum , incidi Vorstellungen von Korpern geahn- iu homines quibus lux ista quae dete etc. Siehe weiterhin: Quanto oculis cer ai tur inter summa et di- ergo longe etc. und L. 7, 17, 23 vina coleuda videretur. Non assen- not. 9. ticbar, sed putabam eos magnum 11) In quern . . . sim, 2 Cor. aliquid tegere illis involucris, quod 12, 10. essent aliquando aperturL Aug. 12) Quia . . . habes. Tu ista in proeloquio libri de Vita beatfi. coelestia quae videmus condidisti, 9) Locuta es, sc. veritas. und du zahlst sie nicht zu deinen 10) Quia ilia . . . et non pasce- hochsten Schopfungen. Der Ge- bar. A. stellt 3 Grade der Wahr- gensatz der summae couditiones heit und Wirklichkeit. Am wirk- sind die extrema condita. L. 1, lichstenist die Existenz der KOrper 13, 21. die wir mit Augensehn; geringero CONFESSIONUM LIBER in. 53 quae sunt; et eis certiora corpora, quae tamen non es: sed nee 13 anima es, qiiae vita est corporum. Ideo melior vita corporum certiorque quam corpora. Sed tu vita esanimarum, vita vitarum, vivens te ipsa, et non mutaris, vita animac meae. 11. Ubi ergo mihi tune eras, et quaralonge? Et longe' 4 peregrinabar abs te, exclusus et a siliquis porcorum, quos de siliquis pascebam. Quanto enim meliores grammaticorum et } c poetarum fabellae, quam ilia decipula! Nam versus et carmen et Medea volans utiliores certe, quam quinque elementa 15 varie fucata, propter quinque antra tenebrarum, quae omnino nulla sunt, et occidunt credentem. Nam versum et carmen etiam ad vera pulmenta 16 transfero. Volantem autem Medeam 13) Sed nee . . . animae meae. Gott nicht anima oder vita cor- porum, Weltseele, sondern Leben der Seel en, Leben der Leben, Le- ben auch meiner Seele, vivens te ipsa : welches das Leben bat in ihm selber, substantiell (Job. 5, 26). Ueber if/iyy vgl. L. 7, 19 not. 6. L. 10, 6, 10. zu Ende; L. 10, 20, 21, zu Anfange. 14) Et longe . . . pascebara. Wie der verlorene Sohn war ich weit von dir, dir entfremdet (Luc. 15, 13), und ganz in manichaische Fantastereien verloren, selbst von den Trebern der Schweine ansge- schlossen , die icb mit Trebern fiitterte. (Luc. 1 5, 1 6.) (Trebern, eigentlich ausgepresste Schoten des Johannisbrotes). Offenbar be- zieht sich dies auf A.'s Lehramt. Die Siliquae sind die Klassiker, mit welchen er die porci d. i. seine Zuhorer , als Professor der Rhe- torik fiitterte. Dies ergiebt sich klar ans dem Folgenden. 15) Juxta imam vero partem ac latus illustris illius ac sauctae ter- rae erat tenebrarum terra pro- funda et immensa magnitudjne, in qua habitabant ignea corpora, genera scilicet pestifera. Hie infi- nitae tenebrae, ultra quas erant aquae caenosae ac turbidae cum suis inhabitatoribus , quarum in- terius venti horribiles ac vehemen- tes cum suo principe et genitori- bus. Rursum regio ignea et cor- ruptibilis cum suis ducibus et na- tionibus. Pari more introrsum gens caliginis ac fnmi plena, in qua morabatur immanis princeps om- nium et dux, habens circa se innu- merabiles principes , quorum om- nium ipse erat mens atque origo: haeque fuerunt naturae quinque terrae pestiferae. Manich. ap. Aug. c. Ep. Manichaei, c. 15. Quinque antra gentis tenebrarum cum suis habitatoribus in quibus Manichaei phantasmata veritatis sibi nomen ausa sunt usurpare (ib. c. 18.) novimus tenebras , aquas, ventox , ignem , fumum . novimus etiam animalia, serpentia, natantia, volantia quadrupedia, bipedia (ib. c. 81.). Quinque elementa quae genuerunt principes proprios, genti tribuunt tenebrarum; eaque ele- menta his noroinibus nuncupant, fumum , tenebras , ignem , aquam, ventum. In fumo nata animalia bipedia, unde homines ducere ori- ginem consent, in tenebris serpentia, in igne quadrupedia , in aquis na- talia, in vento volatilia. deHaeres. c. 46. 16) Vera pulmenta im Gegensatz der phantasmata, welche die Ma- nichaer auftrugen. Was er durch das Studium der Klassiker ge- wonnen an Bildung, das tibertrage 54 8. AUGUSTINI EPISCOPI etsi cantaham, non asserebam; etsi cantari audiebam, non credebam; ilia autem credidi. Vae, vae! quibus gradibus 9 ' deductus sum in profwnda in/en ?Quippe laboranset aestuans inopia veri, cum te, Deus meus (tibi enim confiteor, qui me miseratus es et nondum confitentem), cum te non secundum intdlectum mentis, quo me praestare voluisti belluis, sed se- cundum sensum carnis 17 quaererem. Tu 18 autem eras interior intimo meo, et superior summo meo. 19 Offendi illam mulie- rem 20 audacem, inopem prudentiae, aenigma Salomonis, seden- ?' tern super sellam in foribus, et dicentem: Panes occultos libenter edite, et aquam dulcem furtivam bibite. Quae me seduxit, quia invenit foris habitantem in oculo carnis meae, et talia 21 ruminantem apud me, qualia per ilium vorassem. Nesciebam 1 enim aliud vere quod est; et quasi 2 niovebar ut suffragarer stultis deceptoribus, cum a me quaererent unde malum? 8 et utrum forma corporea Deus bl". fi n i ]retur et baberet capillos et ungues ? et utrum justi existi- mandi essent qui haberent uxores 4 multas simul, et occiderent homines, et sacrificarent deanimalibus? Quibus rerum ignarus perturbabar; et recedens 5 a veritate, ire in ^am mihi vide- er aof wahre, (nicht eitraumte) (c. 6), erzeugt aus dem Buminiren geistige Speisen. dessen, n quae oculo vorassem." 17) Sansum carnis, den auch 2) Acutule movebar: es kitzelte die TMere haben. Siehe oben: mich beizupflichten, ich that mil corpora coelestia et terrestria ,,cum aberwitzig auf dies Beipflichten pecudibns et volatilibus videmus etwas zu gute. haec." 3) Ettod. Die mihi unde male 18) Tu autem eras interior in- faciamus? Aug. Earn quaestionem titno meo: auf sein Innerstes ver- moves, quae me admodum adoles- weiat A. den Gott Suchenden; foris, centem veh em enter exercuit, et fa- in der Sinnenwelt suchten ihn die tigatum in haereticos impulit atque Manichaer. dejecit. Quo casu ita sum afflic- 19) Vid. L. vii. c. 10. L. x. c. 7. tus, et tantis obrutus acerris ina- 20) Mulier audax: die Repra- nium fabularum, ut nisi mini amor sentantin des Furwitzes, und alles inveniendi Ten opem divinam im- unheimlichen, ungdttlichen, neugie- petravisset, eroergere inde, atque rigen GrUbelns und Treibens. in ipsam primam quaerendi liber- 21) Ruminantem, geistiges Wie- tatem respirare non possem. Aug. derkauen dessen, was die Augen de Lib. Arbit. 1. i. c. 2. eingeschlungen (aufgenommen). 4) Uxores . . . animalibus. Abraham. David. Judischer Opfer- 1) Nesciebam . . . eat: denn ich dienst. kannte das Andere nicht, was wirk- 5) Recedens . . . videbar : indem lich ist. A, kannte nur phantas- ich (durch manichaische Lehren) mata ,,qnae ornnino nulla aunt*' tnieh von der Wahrheit entfernte, CONFESSIONUM LIBER in. 56 bar; quia non noveram malum non esse nisi privationem 6 boni, usque ad quod omnino non est. Quod 7 unde viderem, cujus videre usque ad corpus erat oculis, et anirao usque ad phantasma? Et non 8 noveram Deum esse spirltum, non cui membra essent per longum et latum, nee cui esse moles esset: quia moles in parte minor est quam in toto suo; et si infinite sit, minor est in ah'qua parte certo spatio definita, quam per infinitum; et non est tota ubique, sicut spiritus, sicut Deus. Et quid in nobis esset, secundum quod essemus similes Deo et recte in Scriptura diceremur ad imaginem Dei f prorsus^*- l > ignorabam. 13. Et non noveram justitiam veram interiorem, non ex consuetudine judicantem, sed ex lege rectissima Dei omnipo- tentis, qua 9 formarentur mores regionum et dierumpro regio- nibus et diebus; cum ipsa ubique ac semper esset, non alibi alia, nee alias aliter; secundum quam justi essent Abraham, et Isaac, et Jacob, et Moyses, et David, et illi omnes laudati ore Dei: sed eos ab imperitis judicari iniquos, judicantibusi c**- 4 ' ex liumano die, et universes mores humani generis 10 ex parte moris sui metientibus, tanquam si quis nescius in armamentis quid cui membro accommodatum sit, ocrea velit caput contegi, et galea calceari, et murmuret quod non apte conveniat: aut wahnte ich mich ihr EU n&hern, occupet, et breviore breviorem, mi- auf sie einzugehen. nusque sit in parte quam in toto, 6) Privation em . . . non est: non est corpus anima; per totum Schmalerung des Gnten , bis es quippe corpus , quod aniroat , non zuletzt nicht mehr ist (existirt). locali diffuskme, sed quadara vital! Vgl. 7, 12 und 16. intentione porrigitur. Nam per 7) Qnod . . . phantasma. Wie omnes ejns (corporis) particulas hatte ich dies einsehn konnen, ich, tota simul adest. (Epistola 166, dessen Sehn mit leiblichen Augen cap. 2, 4, S. 444 im zweiten Tb. (oculis carnis) bis zum KOrper, mit der Antwerpner Bened. Ausgabe Geistesaugen bis zum phantasma von 1700.) trug. 9) Qua formarentur . . . aliter: 8) Et non . . . Deus, die moles, nach welch em Gesetz sich bilden die raumliche Masse ist nicht liber- sollen die Sitten der Lander und all ganz, wie der personliche Zeiten wie es deren Eigentbiim- Gott. Ganz entsprechendes sagt lichkeit gemass, vrahrend das gott- A. von der Seele des Menschen, liche Gesetz selbstuberall und im- des Ehenbildes Gottes: si corpus mer (dasselbe) ist, nicht nach Ort non est, nisi quod per loci spa- und Zeit sich wandelt. Ps. 19, 8. tuiro aliqua longitudine, latitudine, 10) Ex parte moris sui, einseitig altitudine ita sistitur vel movetur, nach der Sitte seiner Zeit und ut inajore sui parte majorem locum seines Landes beurtheilt, 56 3. AUGUSTINI EPISCOPI in tmo die 11 indicto a pomeridianis horis justitio, quisquam stomachetur non sibi eoncedi quid venale proponere, quia mane concessum est: aut in una domo videat aliquid tractari manibus a quoqam 12 servo, quod facere non sinatur qui po- cula ministrat: aut aliquid post praesepia fieri, quod ante mensam prohibeatur; et indignetur, cum sit unum habitacu- lum et una familia, non ubique atque omnibus idem tribui. 13 Sic sunt isti qui indignantur, cum audierint illo saeculo licuisse justis aliquid, quod isto non licet justis; et quia illis aliud praecepit Deus, istis almd pro temporalibus causis, cum eidem u justitiae utrique servierint: cum 15 in uno homine, et in uno die, et in unis aedibus videant aliud alii membro congruere, et aliud jamdudum licuisse, post horam non licere; quiddam in illo angulo permitti aut juberi, quod in isto juste vetetur et vindicetur. Numquid 16 justitia varia est et mutabilis? Sed tempora quibus praesidet, non pariter eunt; tempora enim sunt. Homines 17 autem quorum vita super terrain brevis est, quia sensu non valent causas contexere saeculorum priorum, alianraique gentium quas experti non sunt, cum his quas ex- perti sunt; in uno autem corpore, vel die, vel domo, facile possunt videre quid cui mernbro, quibus momentis, quibus 11) Die indicto . . , concessum Zeit wie die andere) denn sie sind est: wenn fur einen Nachmittag (wandelbare) Zeiten. Gerichte- und Handelsferien ange- 17) Homines etc. die kurze Zeit setzt sind, dass er dann nachmit- lebenden Menschen, well sie nicht tags nichts feil bieten kflnne, da Zustande fruherer Jahrhunderte es doch vormittags erlanbt ge- und anderer Vdlker die sie nicht wesen. erlebt haben durch ihrenSinn mit 12) A. quoquam , nicht von denen zu einigen (in Einklang zu einera der schmutzige Arbeit ver- bringen) vermogen , welche sie richtet. erlebt. 13) Tribui, aufgetragen und er- 18) In hoc enim sensibili mundo laubt sei. vehementer considerandum est, 14) Eidem (divinae) justitiae illi quid sit tempus et locus; ut quod et isti servierint. delectat in parte , sive loci sive 16) Cum in uno . . . vindicetur; temporis, intelligatur tamen multo Bezug auf die gegebenen Bei- esse raelius totum, cujus ilia pars spiele : armamenta, justitinm, post est : et rursus quod offendit in praesepia. parte, perspicuum sit homini docto, 16) Xumquid . . . enim sunt: ist non ob aliud offendere, nisi quia die. (gottliche) Gerechtigkeit wan- non videtur totum, cui pars ilia delbar? iNein.) Aber die Zeiten mirabiliter congruit. Aug. de Or- welcbe sie regiert verfliessen nicht dine, L. ii. c. 19. gleichformig , (es ist nicht eine CONFESSIONUM LIBER III. 57 partibus personisve congruat: in illis offenduntur, 18 his ser- viunt. 19 14. Haec ego tune nesciebam, et non advertebam; et feriebant uudique ista oculos meos, et non videbam. Et can- tabam carmina, et non mihi licebat ponere pedem quemlibet ubilibet, sed in alio atque alio metro aliter atque aliter; et in uno aliquo versu, non omnibus locis eumdero pedem. Et ars 20 ipsa qua canebam, non habebat aliud alibi, sed omnia simul. Et non intuebar justitiam cui servirent boni et sancti homines, longe excellentius atque sublimius habere simul omnia quae praecepit, et nulla ex parte variari, et tamen variis temporibus non omnia simul, sed propria distribuentein ac praecipientem. Et 21 reprehendebam caecus pios patres; non solum sicut Deus juberet atque inspiraret utentes prae- sentibus, verum quoque sicut Deus revelaret futura praenun- tiantes. 22 15. Numquid aliquando aut alicubi injustum est Deum ex toto corde, et ex tota anima, et ex tot a mente, . chaog diligere proximum tanquam seipsum? Itaque flagitia quae*"" sunt contra naturam, ubique ac semper detestanda atque p tia * J semper punienda sunt, qualia Sodomitarum fuerunt. Quae si omnes aetes- gentes facerent, eodem criminis reatu divina lege tenerentur, qa* fe ' einora. 19) Serviunt: stossen sich an ad eos quidem adtinet, qui illic jene, schicken sich in diese. erant eruditi corde in sapientid 20) Et ars etc. die Metrik , als Dei , (Ps. 89 , 12.) non solum in Gesetzgeberin fur alle und jede iis quae dicebant, sed etiam in iis Gedichte , vergleicht A. mit der quae faciebant ; quod autem ad justitia dei welche, sich gleich blei- ceteros ac simul omnes illius gentis bend, alle Gesetze enthalte , aber homines , in iis quae in illis vel den verschiedenen Zeiten das Ge- de illis divinitusfiebant, prophetia eignete zutheile und befehle. venturi Christi et Ecclesiae perscru- 21) Et reprehendebam etc. ich tanda est. Omnia enim ilia, sicut Blinder tadelte die frommen Vater, dicit Apostolus (1 Cor. 10, 6.) nicht alleiu wenn sie so wie Gott Jigurae nostrae fuerunt. S. Aug. ihncn befahl und eingab das Ge- c. Faust. 1. xxii. c. 24. Der Pro- genwartige brauchten, sondern auch pheten Wort und Leben weissagte wenn sie so weissagten, wie Gott Christum , ja das ganze judische ihnen die Zukunft enthullte. Volk war durch das, was von Gott 22) Qua in re hoc primum dico, an dem Volk und mittelst dessel- illorum hominum non tantum lin- ben geschahe , eine Weissagung guam verum etiam vitam fuisse des zukunftigen Christus. n 8cimus propheticam; totumque illud reg- autem, sicut vocibus, ita et rebus num gentis Hebraeorum magnum prophetarum , tarn dictis quam et quemdam, quia et Magni Cujusdam, factis praedicatur resurrectio." fuisse prophetam. Quocirca quod Tertull. de Resurr. Cam. c. 28. 58 S. AUGUSTINI EPI8COPI Q uae non ^ c * ec ** homines ut se illo uterentur modo. Vioia- tur 1 quippe ipsa societas quae cum Deo nobis esse debet, cum eadem natura, cujus ille auctor est, libidinis perversitate polluitur. Quae autem contra mores hominum sunt flagitia, pro morum diversitate 2 vitanda sunt;ut pactum inter se civi- tatis aut gentis consuetudine vel lege firmatum, nulla civis aut peregrini libidine violetur. Turpis enim omnis pars est suo universe non congruens. Cum autem Deus aliquid contra morem aut pactum quorumlibet jubet, etsi nunquam ibi fac- tum est, faciendum est: et si omissum, instaurandum ; et si institutum non erat, instituendum est. Si enim regi licet in civitate cui regnat, jubere aliquid quod neque ante ilium quisquain, nee ipse unquam jusserat; et non 3 contra societatem civitatis ei obtemperatur, imo contra societatem non obtemperatur, (generale quippe pactum est societatis humanae obedire regibus suis,) quanto magis Deo regnatori universae creaturae suae, ad ea quae jusserit, sine dubita- tione serviendum est! Sicut enim in potestatibus societatis humanae, major potestas minori ad obediendum praeponitur; ita Deus omnibus. 16. Item in facinoribus, 4 ubi libido est nocendi, sive per contumefiam, sive per injuriam; et utrumque vel ulciscendi causa, sicut inimico inimicus; vel adipiscendi alicujus extra 1) Violatur . . . polluitur. Die minis utebantur, neque contra mo- Gemeinsehaft, welche wir mit Gott rem, quia illis temporibus ea fac- haben sollen, wird verletzt, wenn titabantur, neque contra praecep- die Natur, deren Schopfer er ist, turn, quia null A, lege prohibeban- durch verkehrte (unnatiirlichej tur. August, de Bono Conjugali, Lust befleckt wird. c. 25. 2) Quando enim mos erat, crimen 3) Et non . . . serviendum est. non erat ; et nunc propterea crimen Befieb.lt der Konig einer Stadt est, quia mos non est : alia enim etwas (Neues) so ist es nicht gegen sunt peccata contra naturam , alia das Stadtrecht wenn man ihm ge- contra mores, alia contra praecepta. hprcht , vielmehr handelte man Aug. contra Faust. 1. xxii. c. 47. diesem Recht Buwider, wenn man Quae cum ita sint , haereticis qui- ihm nicht gehorchte ; weil der Ge- dem, sive Manicbaeis, sive quicum- borsam gegen die Konige von der que alii patribus veteris Testa- (ganzen) menschlichen Gesellscbaft menti de pluribus calumniantur anerkannt ist. Die societas hu- uxoribus, satis superque responsum mana befasst alle societates civi- est; si tamen capiunt non esse tatum. peccatum quod neque contra na- 4) Quod agit indomita cupiditas turam committitur, quia non lasci- ad corrumpendum animum, et cor- vicndi sed gigncndi causa illis foe- pus suum, Flagitium vocatur. Quod CONFESSIONUM LIBER HI. 59 commodi, sicut latro viatori; vel evitandi mali, sicut ei qiri timetur; vel invidendo, sicut feliciori miserior; aut in aliquo prosperatus, ei quern sibi aequari timet aut aequalem dolet; vel sola voluptate alieni raab', sicut spectatores gladiatorum, aut irrisores, aut illusores quorumlibet: haec sunt capita ini- quitatis, quae pullulant principandi et spectandi et sentiendi \ *$ libidine, 5 aut una, aut duabus earum. aut simul omnibus; et vivitur male adversus tria et septem, 6 psalteriwn decem chor- * *** darum decalogum tuum, Deus altissime et dulcissime. Sed quae flagitia in te qui non corrumperis? aut quae adversus te facinora, cui noceri non potest? Sed hoc vindicas quod in se homines perpetrant, quia etiam cum in te peccant, impie faciunt in animas suas, et mentitur iniguitas sibi, sive cor- f Wl rumpendo ac pervertendo naturam suam quam tu fecisti et ordinasti, vel immoderate utendo concessis rebus, vel in non concessa flagrando in eum usum qui est contra naturam;*- aut rei tenentur, animo et verbis saevientes adversus te, adversus stimulum calcitr antes ; aut 7 cum disruptis limitibus humanae societatis, laetantur audaces privatis conciliationibus autem agit, ut alter! noceat, Fa- praeceptum, id est, ad dilectionem cinus dicitur. Et haec duo sunt proximi, septem chordae : quomodo genera omnium peccatorum: sed vivatur inter homines. Haec flagitia priora sunt. Quae cum jungamus illis tribus ad dilectio- exinaniverint animum, et. ad quan- nem Dei pertinentibus, si in psal- dam egestatem perduxerint, in terio decem chordarum volumus facinora prosilitur, quo removean- cantare canticum novum. Ut tur impedimenta flagitiorum , aut autem cantet canticum novum , sit adjumenta quaerantur. Aug. de novus homo. Si dilectione faci- Doctr. Christian. L. iii. . 16. tis , canticum novum cantatis: si 5) Haec enim tria genera vitio- timore facitis , f acitis tamen , por - nun, id est, voluplas carnis et su- tatis qnidem psalterium , sed non- perbia et curiositas omnia peccata dum cantatis: si autem nee hoc concludunt. Aug. in Ps. 8. vid. L. facitis, projicitis ipsum psalterium. x. c. 30 sqq. 1 Job. 2, 16. Quo- Melins est vel port are, quam pro- niam pmne quod est in muudo, jicere: sed rursus, melius cum vo- cpncupiscentia carnis ( n libido sen- luptate cantare, quam cum onere tiendi") et concupiscentia oculorum portare. Aug. Scrm. 9. de x Chor- ( spectandi ") et superbia vitae dig, c. 5, 6, 7. (,,libido principandi"). 7) Aut cum . . . offenderit : oder 6} Decalogus enim legis decem wenn sie die ihnen gesteckten praecepta habet, quae sic sunt Granzen der menschlichen Gesell- diatributa , ut tria pertineant ad schaft durchbrechen, und kuhn an Denra , septem pertineant ad ho- gesonderten Yerbindungen oder mines Ad primum praeceptum Spaltungen ihre Freude haben, je tres chordae pertinent, quia Dens nachdem ihnen etwas gefallt oder est Trinitas. Ad alterum vero sie argert. 60 S. AUGUSTINI EPISCOPI aut diremptionibus, prout quidque delectaverit aut offenderit. Et ea fiunt cum tu derelinqueris, fons vitae, qui es unus et verus creator et rector universitatis ; et privata superbia dili- gitur in parte 8 unum falsum. Itaque pietate humili reditur in te, et purgas nos a consuetudine mala, et propitius es PI. 101. peccatis confitentium, et exaudis gemitus compeditorum, et solvis a vinculis quae nobis fecimus, si jam non erigamus ad- PS. 74. versus te cornua falsae libertatis, avaritia 9 plus habendi, et **i 0. damno totura amittendi ; 10 amplius amando proprium nostrum, quam te omnium bonum. IX. 17. Sed inter flagitia et facinora et tarn multas iniquita- ln- tes, sunt peccata 1 proficientium , quae a bene judicantibus et cat e vituperantur ex regula perfectionis, et laudantur spe frugis, sicut herba segetis. Et sunt quaedam similia vel flagitio vel . facinori, et non sunt peccata ; quia nee te offendunt Dominum Deum nostrum, nee sociale consortium: cum conciliantur aliqua in usum vitae congrua tempori, et incertum est an libidine habendi; aut puniuntur corrigendi studio potestate ordinata, et incertum est an libidine nocendi. Multa itaque facta quae homi- nibus improbanda viderentur, testimonio tuo approbata sunt; et multa laudata ab hominibus, te teste damnantur : cum saepe se aliter habet species facti, et ab'ter facientis animus, atque articu- lus occulti 2 temporis. Cum vero aliquid tu repente inusitatum et 8) Honor hominis verus est vellent , ilia medietate , per quam imago ac similitude Dei, quae non Deo subject! erant, et corpora sub- custoditur nisi ad ipsura , a quo jecta habebant, male uterentur, imprimatur. Tanto magis itaque i. e. contra legem Dei; atque ita inhaoretur Deo , quanto minus quod acceperant amitterent ; dum id diligitur proprium. Aug. de Trin. quod non acceperant, usurpare volue- xii. 11. runt. Aug. de Gen. c. Man. 1. ii. . 22. 9) Cave putes quidquam potuisse 10) Amittendi , indem wir nach verius dici quam id quod dictum mehr geizen , verlieren wir alles. est, Radicem omnium malorum esse avaritiam (1 Tim. 6, 10.) h. e. plus 1) Sed inter . . . segetis. Fla- velle quam sat est Tantum autem gitia Scbandtbaten , fleischliche sat est, quantum sibi exigit naturae Siinden besonders ; facinora , Ge- in suo genere conservaudae modus, waltthaten , wie Mord. Vgl. L. 4, Avaritia enim non in solo ar- 15 , 24. Die Siinden der For t- gento vel in nummis sed in schreitenden (in der Heiligung) omnibus rebus quae immoderate werden, mit dem Maass der Voll- cupiuntur intelligenda est, ubicun- kommenheit gemessen, getadelt, que omnino plus vult quisque quam in Hoffnung der Besserung aber sat est. de Lib. Arb. 1. iii. . 48. gelobt (?) (milder beurtheilt?). Hoc est quod persuasum est (Adamo 2) Articulus occulti temporis, der et Evae) ut suam potestatem nimis Zeitpunct dessen Eigenthtimlichkeit amarent. et, cum Deo pares esse den Menschen verborgen. Tantum CONFESSIONUM LIBER III. 61 improvisum imperas, etiara si hoc aliquando vetuisti, quam- vis causam imperil tui pro tenipore occultes, et quamvis con- tra pactum sit aliquorum hominum societatis; quis dubitet esse faciendum, 3 quando ea justa est societas hominum, quae servit tibi? Seel beati qui te imperasse sciunt. Fiunt enim omnia a servientibus tibi, vel ad exhibendum quod ad praesens opus est, vel ad futura praenuntianda. 4 18. Haec ego nesciens, irridebam illos sanctos servos et Prophetas tuos. Et quid agebam cum irridebam eos, 1 nisi irriderer abs te; sensim atque paulatim perductus ad easLmde nugas, ut crederem ficum 2 plorare cum decerpitur, et matrem frm-ti- bus. X. porro opportunitatis affort ad all- quid agendum seu non agendum temporum secreta distinctio , ut nuuc melius faciat qui nee unain duxerit , nisi se continere non possit. Tune autens, etiam plures inculpabiliter ducebant et qui fa- cilius continere possent, nisi aliud pietas illo tempore postularet. August, de Bono Conjugal! , c. 15. 3) C. Faust. 1. xxii. c. 71. Quid ergo jam de exspoliatis Aegyptiis Faustus objicit , nesciens quid lo- cuatur? Quod faciendo Moyses usque adeo non peccavit , ut non faciendo peccaret. Deus enim jus- serat qui utique novit nou solum secundum facta, verum etiam se- cundum cor hominis , quid unus- quisque, vel per quern perpeti de- beat. Divinis imperils cedendum obtemperando , non resistendum est disputando. Nee licuit Moysen aliter quara Deus dixerat facere, ut penes Dominum esset consilium jubendi, penes famulum autcni obsequium peragendi. de Civ. Dei, 1. i. c. 26. Sicut de Samson e aliud nobis fas non est credere (sc. cum divinitus jussum mortem sibi intulisse). Cum autem Deus jubet, seque jubere sine ullis ambagibus intimat, quis obedientiam in crimeu vocet , quis obsequium pietatis accuset ? 4) Vid. sup. ad . 14. not. 22. 1) Quia ergo illi obscuritatem Scripturarum irriserunt, quae prop- terea clausae erant, ut pulsantes ezercerentur , non ut parvulis ne- garentur, humiliati sunt usque ad terrain, ut cogitare amplius non possent, quam quod per terram percipitur. Per terram quid dico? Per carnem. Ut incorporalem Deum seii tire non possent, et quid- quid de Deo cogitarent , nonnisi corporaliter cogitarent. Aug. in Ps. 146. . 13. 2) TLnvrn youifrvaw e^v^ct, xai TO TIVQ, xai TO vJ'cao xai Toy (' tp , xai Ta anfQfictTa' ov dn ZUQIV ol xa).ov/uyoi_ Tefotoi itaq ttvTois OVT agtoy xkwaey, QVTS A- %avov Teftvovaiv , aJUa xai TOIS TavTtt dftooty toy p.iaiy>dvois n^o- (pavios tnaQOivTai' ca&iovai ife IpHs TU Tefj.vof.ieyn xai in xhio/uet'ce. Theod. Haer.Fab. i. 26. "Exetv tfe ey^ T$ xooutp T(oy tivo TOVTWV ao~ %wy TOIS vnoaTaafiff , xai TI]V t uev (jiiav aQxrjy neitoirixevat to rijy de \ltv%>}v elyat TTJS avTrjv (fc ftyai rijv V w / 1 7 > ' ttv&Qutnois xai ly navri 7ioif vnctQxovactv Jieyet. Tyrbo de Manete ap. Epiph. Haer. 66. . 8. Herbas enim atque arbores sic putant vivere, ut vitam quae illis inest , et sentire credant , et dolere cum laeduntur: nee aliquid inde sine cruciatu earuin quemquam posse vellere aut carpere. Prop- 62 S. AUGUSTINI EPISCOPI ejus arborum lacrymis lacteis? Quam tamen ficum si comedisset aliquis sanctus, alieno 3 sane, non suo scelere decerptam, misce- ret visceribus, et anhelaret de ilia angelos, imo vero particulas 4 ter quod, agrum etiam spinis pur- gare, nefas habeut. (Aug. de Haer.) Dicitis dolorem sentire fructum, cum de arbore carpitur, sentire cum conciditur, cum teritur, cum coquitur, cum manditur. c. Faust. vi. 4. Expedire dicunt homini foeneratorem ease quam agricolam. Qui enim in usurarn, inquiunt, dat pecuniam, non laedit crucem luini- nis: qui autem agricola est, mul- tum laedit crucem luminis. Quaeris quam crucem luminis? Membra, inquiunt, ilia Dei, quae capta aunt in illo praelio, rmxta sunt universe mundo, et aunt in arboribus, in herbis, in pomis, in fructibus. Dei membra vexat, qui terrain sulco discindit: Dei membra vexat, qui herbam de terra vellit : Dei membra vexat qui pomum carpit de arbore. Aug. in Ps. 140. . 12.Animanamque ilia quam rationalem inesse arbo- ribus arbitramini, arbore excisa vinculo solvitur; vos enim hoc di- citis. Revolutionem hominis in arborem, notum est vos, id est, auctorem ipsum vestrum pro in- genti poena, non tamen pro summa, solere minitari. Illas perhibetis et audire voces nostras, verba in- telligere, et corpora motusque cor- porum intueri, cpgitationes deni- que ipsas perspicere. De Mor. Man. 1. ii. . 55. Impietas rusti- cana plane, magisque lignea quam gunt ipsae arborea quibus patro- cinium praebet, quae dolere vitem quando uva decerpitur, et non so- lum sentire ista cum caeduntur, sed etiam videre atque audire cre- dit. Aug. de Quant. Animae, |. 71. 3) "Orttv pi&kiMHv ta&istv dqrov, os fvyoyrai nQtanov OVTGJ teyovres S TOV &QTOV' ovre ae syio e&s- , OVTS rjleoa, ovre f&faipd ae. ovze elf xMpavov e/SaAoy, c<>Ua oAAoj- enoirjae tcevra, xal qveyxs uot, eyut ctfttrtitos sgxx^ov. xai iuvzbv ein aov xai OVTO>S cKpiararui Ixelvoc. Tyrbo ap. Epiph. Haer. 66. . 28. Acta Archelai, . 9. Unde agri- culturam, quae omnium artium est innoceutissima, tamquam plnrium homicidiorum ream dementer ac- cusant: itaque ipsi Electi, nihil in agris operautes, nee poma car- pentes, nee saltern folia ulla vel- lentes, exspectant baec afferi usibua suis ab Auditoribus suis, viventes de tot ac tantis secundum suam vanitatem homicidiis alienis. (de Haer.) Vos cessantes expectatis quis Auditorum vestrorum propter vos pascendos cultello vel falcicula armatus in hortum prbsiliat, homi- cida cucurbitarum, quarum vobis offerat, mirum dictu, viva cadavera. Eas cum decerpsit vester Audi- tor, reus factus est, vestra indul- gentia liberandus. c. Faust, vi 4. 4) Ipsam partem naturae Dei dicunt ubique permixtamin caelis, in terris, sub terris, in omnibus corporibus, siccis et humidis, in omnibus carnibus, in omnibus se- minibus arborum, herbarum, homi- num, animalium: non potentia di- vinitatis sine ullo nexu incoinqui- nabiliter, inviolabiliter, incorrupti- biliter omnibus rebus administrau- dis regendisque praesentem, quod nos de Deo dicimus; sed ligatam, oppressam, pollutam, quam solvi, liberari, purgarique dicunt, non solum per discursum solis et lunae, et virtutes lucis, verum etiam per Electos suos. Per Electos autem suoa purgari dicunt eamdem ipsam commixtam partem ac naturam Dei, manducando scilicet et bi- bendo: quia cam in alimentis om- nibus dicunt ligatam teneri; quae cum ab Electis, velut sanctis, in refectionem corporis manducando et bibendo assumuntur, per eorum sanctitatera solvi, signari et libe- rari. Aug. de Nat. boni c. Man. c. 44. Ipsam vero bpni a malo purgationem ae liberationem, non CONFESSJONUM LIBER III. 63 Dei, gemendo in oratione atque ructando: 5 quae particulae eummi et veri Dei ligatae fuissent in illo porno, nisi elect! 6 sancti dente ac ventre solverentur. Et credidi miser magis ftolmn per totum mundum et de omnibus ejus element is virtuted Dei facere dicunt, verum etiam Electos :;uos per alimenta quae sumunt. Et eis quippe alimeutis, sicut universe mundo, Dei substan- tiam perhibent esse commixtam: quam purgari putant in Electis suis eo genere vitae, quo vivunt Electi Manich aeoi'um, velut sane- tius et excelleiiuas Auditoribus suis. Nam his duabus professio- nibus, hoc est Elector urn et Audi- torum, ecclesiam suam constare voluerunt. In ceteris autem homi- nibus, etiam In ipsis Auditoribus suis, hanc pattern bonac divinae- que substantiae quae mixta et col- ligata in escis et potibus detinetur, maximeque in pis qui generant filios, artius et inquinatius colligari putant. (de Haer.) Cibi qui de frugibus et pomis parantur, si ad aaoctos, id est, ad Manichaeos veniant, per eorum castitatem et erationes et psalmos quidquid in eis est luculentum et divinum pur- fatur, id est, ex omni parte per- citur, ut ad regna propria sine alia sordium difficultate referatur. de iuor. Manich. ii. 15. Nos, in- quiunt, quia fide Manichaei illumi- nati sum-as, orationibus et psalmis Bostris, qui Electi sum us, purga- mus inde vitam quae est in illo pane, et mittimus illam ad thesau- ros caelorum. Tales sunt Electi, at non sint salvandi a Deo, sed salvatores Dei. Et ipse est Chri- stuB, dicunt, crucifixus in toto mundo. Ego in Evangelic Salva- torem acceperam Christum, vos autem estis in libris vestris salva- tores Christi Aug. in Ps. L c. 5) Quod ea, quae vobis quasi purganda offeruntur ad epulas, ne- fas putatis, si quis alius praeter Electos ad cibandum tetigerit, qu&ntae turpitudinu et aliquando sceleris plenum, est ? Siquidem aaepe tarn multa dantur, at consumi fa- cile a paucis non possint. Et quo- niam sacrilegium putatur, vel aliis dare, quod redundat, vel certe abjicere, in magnas contrudimini cruditates, totum, quod datum est, quasi purgare cupientes. Jam vero distend, et prope crepantes, eos, qui sub vestra disciplina sunt, pueros ad devoranda reliqua cru- deli dominatioue compellitis, ita ut cuidam sit Romae objectum. quod miseros parvulos cogendo ad vescendum tali superstitione neca- verit. Quod non -crederem, nisi scirem , quantum nefas esse arbi- tremini, vel aliis haec dare, qui Electi uon sunt, vel certe pro- jicienda curare. Unde ilia ves- cendi necessitas restat quae ad turpissimam crudelitatem paene quotidie, aliquando tarn en potest et usque ad homicidium pervenire. Aug. de mor. Manich. c. 15 cf. c. IS. Si autem occiduntur cum decerpuntur, quomodo eis inest vita, cui purgandae atque recrean- dae manducando atque ructando vos asseritis subvenire. c. Faust, vi. 4. Ista sacrilega deliramenta vos cogunt, non solum in caelo atque in omnibus stellis, sed etiam in terra, atque in omnibus quae nascuntur in ea, confixum atque concretum Christum dicere non jam Salratorem vestrum, sed a vobis salvandum, cum ea manduca- tis atque ructatia. ib. ii. 5. cf. v. 10. etc. 6) Nostis Fratres, quod non est praetermittendum, quasi justos, eroinentiores , in se tenentes velut primum gradum justitiae, Electos vocari apud Manichaeos. Electi quidem Dei sunt omnes sancti, et habemus hoc in Scripturis: sed usurparunt sibi illud no- men , et quasi familiarius sibi applicaverunt, ut tamquam proprie jam Electi appellentur. Aug. in Ps. 140. . 10. Auditores qui ap- pellantur apud eos, et carnibus 64 S. AUGUSTINI EPISCOPI XL Plonctus esse misericordiam praestandam fructibus terrae, quam homi- nibus, propter quos nascerentur. Si quis enim esuriens 7 pete- ret, qui Manichaeus non esset, quasi capitali supplicio dam- nanda buccella videretur, si ei daretur. 19. Et mi&isti manum tuam ex alto, et de hac profunda - caligine eruisti animam meam, cum pro me fleret ad te ma- ter mea fidelis tua, amplius quam flent matres corporea funera. PS. 143; Videbat enim ilia mortem meam ex ' fide et spiritu, quern PS. ss, habebat ex te: et exaudisti earn, Domine. Exaudisti earn, 4O ' nee despexisti lacrymas ejus, cum profluentes rigarent terram sub oculis ejus, in omni loco orationis ejus ; exaudisti earn. Nam unde illud somnium, quo earn consolatus es, ut vivere me concederet et habere secum eamdem mensam in domo; quod nolle coeperat, aversans et detestans blasphemias erroris mei ? Vidit enim stantem se in quadam regula lignea, et ad- venientem ad se juvenem splendidum, hilarem atque arriden- tem sibi, cum ilia esset moerens et moerore confecta: qui cum causas quaesisset ab ea moestitiae suae quotidianarum- vescuntur, et agros colunt, et si voluerint, uxores habcut, quorum nihil faciunt qui vocantur Electi. Aug. Ep. 236. ad Deuter. Audito- res vocantur, quod videlicet tan- quam melioraet majora praecepta observare uon possint, quae obser- vantur ab eis quos Electorum no- mine discernendos et honprandps putant. (Aug. c. litt. Petilian. iii. 17.) Auditor ib us vestris, quos tan- quam distinctos a genere sacerdo- tum dixisti, secundum veniatn haec (carnes) edenda conceditis. (c. Faust, xxx. 5.) His dual) us pro- fessipnibus, hoc est, Electorum et Auditorum, ecclesiam suam con- stare voluerunt. de Haeres. oi xa^ovuevot refoiot nct(> UVTOIS. Theodoret 1. c. 7) Hinc est, quod mendicanti homini, qui Manichaeus non sit, panein, vel aliquid frugum, vel aquam ipsam , quae omnibus vilis est, dari prohibetis, ne membrum Dei, quod his rebus admixtum est, suis peccatis sordidatum a reditu impediat. Aug. de Mor. Mauicli. c. 15. Quae cum ita sint, etiam panem mendicanti dare prohibetis : censetis tamen propter misericor- diam vel potius propter invidiam nummos dari. Quid hie prius ar- guain, crudelitatem an vecordiam? Ib. c. 1C. Panem mendicanti non porrigit; quaeris, quare? Ne vitam quae est in pane, quam dicunt membrum Dei, substantiam divi- nam, mendicus ille accipiat, et liget earn in carne. Ergo buccella ne detur mendico, et ploret in buc- cella membrum Dei, mendicus fame mpriturus est? Falsa miseri- cordia in buccellam, facit verum homicidium in hominem. Aug. in Ps. 140. . 11. Zfapd ovx tativ, AA xa ad sari nag avroff TO Athanasius Hist, de Arian. Monach. c. 61. Tqv fe els rye elvcti Theodoret. Haer. Fab. 1. 26. 1) Ex fide et spiritu, kraft des Glaubens uud Geistes. CONFESSIONUM LIBER III. 65 que lacrymarum, docendi, ut 2 assolet, non discendi gratia, atque ilia respondisset perditionem meam se plangere ; jussisse ilium quo 3 secura esset, atque admonuisse ut attenderet et videret, ubi esset ilia, ibi esse et me. Quod ilia ubi attendit, vidit me juxta se in eadem regula 4 stantem. Unde hoc, nisi quia erant aures tuae ad cor ejus? 5 tu, bone omnipotens, qui sic curas unumquemque nostrum, tanquam solum cures; et sic omnes, tanquam singulos! 20. Unde illud etiam, quod cum mihi narrasset ipsum visum, et 8 ego ad id trahere conarer, ut ilia se potius non desperaret futuram esse quod eram; continue sine aliqua haesitatione, n Non, inquit: non euim mihi dictum est, Ubi ille, ibi et tu; sed, Ubi tu, ibi et ille." Confiteor tibi, Domine recordationem meam quantum recolo, quod saepe non tacui, 7 amplius me isto per matrem vigilantem response tuo, quod tarn vicina interpretationis falsitate turbata non est, et tarn cito vidit quod videndurn fuit, quod ego certe, antequam dixisset, non videram, etiam turn commotum fuisse, quam ipso somnio, quo feminae piae gaudium tanto post futurum, ad consolationem tune praesentis sollicitudinis , tanto ante praedictum est. Nam novem ferme anni secuti sunt, quibus ego in illo limo profundi ac tenebris falsitatis, cum saepe surgere conarer, et gravius 8 alliderer, volutatus sum: cum tamen ilia vidua casta, pia et sobria, quales amas, jam qui~ dem spe alacrior, sed fletu et gemitu non segnior, non desi- neret horis omnibus orationum suanun de me plangere ad 2) Ut adsolet, wie gewdhnlich deuten mich unterfieng, dass sic (bei solchen Erscheinungen etc.). vielmehr nicht daran verzweifeln 3) Quo secura esset, damit sie mochte, das zu werden, was icb. sich beruhigte, war. Constr.: ut ilia potias non 4) Regula; Bichtscheit; Ilmdeu- desperaret se futuram esse. tung auf die regula fidei. 7) Amplius . . . praedictum est. 5) tu . . . singulos, der du Amplius me . . . commotum fur einen jeden von uns so sorgst, fuisse. Vicina, nahe liegende, als hattest du nur ftir ihn allein Vidit quod videndum fuit: das zu sorgen, uud dicb aller so an- Richtige gesehn. Praedictum nimmst, wie jedes Einzelnen. est ... feminae piae. 6) Et ego . . . cram, und ich 8) Gravius adUderer, heftiger das Gesicht gewaltsam dahin zu hineingestossen wnrde. S. AUGUSTJLNI EPISCOPI . ** 87> XII. quodam de ipsius conver- iiono. te; et intrabant in conspectwn tuum preces ejus, et me ta- men dimittebas adhuc 9 volvi et involvi ilia caligine. 21. Et dedisti alterum responeum interim, quod recolo* "Nam et multa praetereo, propter quod 1 propero ad ea quae me inagis urgent counter! tibi, et multa non memini. Dedisti ergo alterum per sacerdotem tuum, quemdam episcopum nu- tiitum in Ecclesia. et exercitatum in Libris tuis. Quem cum ilia femina rogasset ut dignaretur mecum colloqui, et refellere errores meos, et dedocere* me mala, ac docere bona (i'aciebat enim hoc, si quos forte idoneos invenisset); noluit ille, pru~ denter sane, quantum sensi postea. Respondit enim me ad- huc esse indocilem, eo quod inflatus essem novitate haeresis illius, et nonnullis quaestiunculis 3 jam multos imperitos exa- gitassem, sicut iDa indicaverat ei. n Sed sine, inquit, ilium ibi, 4 et tantum roga pro eo Dominum; ipse legendo reperiet quis ille sit error, et quanta impietas." Simul etiam narravit se quoque parvulum a seducta matre sua datum fuisse Mani- chaeis, et omnes pene non legisse tantum, verum etiam scrip- titasse 5 libros eorum; sibique apparuisse, nullo contra dispu- 9) Vohi . . . caligine mich zu vralzen in jener Finsternis und von ihr eingehullt zu werden. 1) Propter quod, deshalb weil. 2) Dedocere . . . bona, vom Bosen abzubringen, das Gute bei- znbrmgcn . 3) Quaestiuncolis . . . exagitas- sem, mit uaseweisen Fragen beun- nihigt hatte. Vergl. den Anfang von cap. 7 ; von den Manichaern ward A. vorber durch solcbe Fra- gen unruhig nnd verwirrt gemacbt. Er sagt 1. c. ^perturbabar." Sed me duo qnaedam maxime, quae ineaatam illam aetatem facile ca- piunt, per admirabiles adtrivere circuitns, quorum est unnm fami- liaritas, nescio quomodo repens quadara imagine bonitatis tamquam sinuosum aliquod vinculum multi- pliciter eollo involtttum. Aherum quod quaedem noxia victoria pene mihi semper in disputation ib us proveniebat disserentl ctnn Christi- anis impends, sed tamen fidem suam certatim, ut quisque posset, defendere molientibus. Quo snc- cessu creberrimo gliscebat adoles- centis animositas, et impetu suo in pervicaciae magnum malum im- prudenter vergebat. Quod alter- candi genus quia post eorum au- ditionem aggressus eram, quidquid mep vel qualicumq[ue ingenio vel aliis lectionibus poteram, solis illis libentissime tribuebam. Ita ex illorum sermonibus ardor in oertamina. ex certaminura proventu amor in illos quotidie movebatur. Ex quo accidebat, ut quidqnld dicerent, miris quibusdam modis, non quia sciebam, sed quia opta- bam verum esse, pro vero appro- barem. Ita factum est, ut quamvls pedetentim atque caute, tamen diu sequerer homines nitidam stipulam viventi animae praeferentes. (vid. srrp. . 18. not 7.] Aug. de duab. anim. c. Manicb. . 11. 4) Ibi, unter den Manichaern. 5) Scriptitasse : oft abgeschrie- ben. CONFESSIONUM LIBER in. 67 tante et convincente, quam esset ilia secta fugienda; itaque fugisse. Quae cum ille dixisset, atque ilia nollet acquiescere, sed instaret magis deprecando, et ubertim flendo, ut me vi- deret et mecum dissereret; ille jam substomachans taedio, n Vade, inquit, a me; ita vivas: fieri nonpotest ut filius ista- rum lacrymarum pereat." Quod ilia ita se accepisse, inter colloquia sua mecum saepe recordabatur, ac si de coelo so- nuisset. 5* LIBER QUARTUS. Pudet ae Manichaeorura eectae addictum fuisse per novennium, atque alios secum in eumdem errorem pertraxisse; turn etiam consuluisse mathematicos : et amicum sibi interea morte praereptura , acerbiori quam aequum esset anitni dolore fuisse prosecutum; cujus insignem conrersionem memorat, et mortis ejua occasione, de vana et de BO- lida ainicitia et quam fluxa sint et caduca terrena omuia, pluribus dissent. Mentionem facit Hbrorum de Pulchro et Apto, a se anno aetatis vigesimo sexto aut vigesimo septimo conscriptorum; necnon quam facili negotio liberalium artium libros atque Aristotelis Gate* gorias, anno aetatis ferme vigesimo, per sese intellexerit. 1. Per idem tempus annorum novem, ab undevigesimo anno aetatis meae, usque ad duodetrigesimum, seducebamur Se.et seducebamus, falsi atque 1 fallentes in variis cupiditatibus; et palam per doctrinas quas liberates vocant, occult e autem falso nomine religionis. Hie superbi, 2 ibi superstitiosi, ubique vani. Hac 3 popularis gloriae sectantes inanitatem, usque ad theatricos plausus, et contentiosa* carmina, et agonem corona- rum fenearum, et spectaculorum nugas, et intemperantiam libidinum: iliac autem purgari nos ab istis sordibus expeten- tes, cum 5 eis qui appellarentur electi et sancti, afferemus escas, de quibus nobis in officina 6 aqualiculi sui fabricarent 1) Falsi atque fallentes, betro- Preisgedichte;Kampfum(wplkende) gen und betrugend, tauschend. Heukronen. Falso nomine. 6) Cum eis adferreraus etc. 2) Superbi, auf Seiten der doc- 6) Officinam aqualiculi vestri, trina, die grammatici; superstitiosi j ubi Deum ve strum illo praelio con- die Manichaer. fractum, reformare possetis, c. 3) Hac (parte) die grammatici. Faust, vL 4. 4) Contentiosa carmina: (Wett-) S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER IT. 69 angelos et decs per quos liberaremur ; 7 et sectabar 8 ista atque faciebam cum amicis meis, per me ac mecum deceptis. Irri- deant me arrogantes, et nondum salubriter prostrati et elisi a te, Deus meus; ego tamen confitear tibi dedecora 9 mea in laude tua. Sine me, obsecro, et da mini circumire 10 prae- senti memoria praeteritos circuitus erroris mei, et immolare** - 49 < tibi hostiam jubilationis. Quid enim sum ego mihi sine te, nisi dux 11 in praeceps? Aut quid sum cum mihi bene est, nisi sugens lac'* tuum, aut fruens 18 te cibo qui non corrwn-ff- 9 ' pitur? Et quis 14 homoest quilibet homo, cum sit homo? Sed irrideant nos fortes et potentes; nos autem infirmi et inopes**- "**> confiteamur tibi. 2. Docebam in Ms annis artem rhetoricam, et victorio- H. sam loquacitatem victus cupiditate vendebam. Malebam tamen, cam do- Domine, tu scis, bonos habere discipulos, sicut 1 appellantur 'ubinam boni: et eos sine 2 dolo docebam dolos; non quibus 3 contra Wi- cm qui caput mnocentis agerent, sed aliquando pro capite nocentis. victo- 7) Suis Anditoribus ideo haec (homiciclia vid. sap. L iii. 10, not. 2) arbitrantur ignosci, qnia prae- bent inde alimenta Electis suis; ut divina ilia substantia in eorum ventrc purgata, impctret eis veniam, quorum traditnr oblatione parganda. Animas Auditomm suorum in Elec- tos revolvi arbitrantur, aut feliciore compendio in escas Electorum suo- rum, nt jam inde purgatae in nnlla corpora revertantur. Ceteras autem animas et in pecoraredire putant, et in omnia quae radicibus fixa sunt atque aluntur in terra, (de Haer.) Poma ipsi non decerpitis, berbamque non vellitis, sed tamen ab aaditoribus vestris dccerpi et evclli atque afferri vobis jubetis, non ut iis quiafferunt tantum, sed ut iis etiam quae afferuntur, pro- desse possitis. Aug. de mor. Manich. 1. ii . 57. vid. sup. 1. iii. c. 10. not. 3. Auditores, ante Electos gonna figunt, ut eis raanus suppli- cibus imponantur non a solis pres- byteris vel episcopia aut diaconi- bus eorum, sed a quibuslibet Elec- tis. Aug. Ep. 236. ad Deuter. 8) Sectabar . . .faciebam: ich hieng dem an und trieb es mit meinen Freunden. 9) Dedecora mea, meine Schand- lichkeiten. 10) Circumire circuitus erroris mei, meine fruberen Irrwege in meinem gegenwartigen Gedacbtnis zu verfolgen. 11) Nullo regente, per snam potestatem beatus esse solus Deus potest. Aug. de Gen. c. Manich. ii 15. 12) Lac. Hebr. 5, 12. 13. l Cor. 3, 2. l Petr. 2, 2. 13; Fruens te cibo. L. 3, 1 : fa- mes mihi erat ab interiore cibo, te ipso, Deus meus. 14) Quis . . .homo (qualis), wie ist doch jeglicher Mensch geartet, in so fern er ein Mensch ist? 1) Sicut adpellantur boni, was man so gute nennt. 2) Sine dolo . . . dolos: ohne Trug (bona fide) lehrte ich ihnen Trugkiinste. 3) Contra . . . agerent, gegen einen Unscbuldigen (dessen Leben und Wohl) auftreten konnten. 70 8. AUGUSTINI EPISCOPI , vidisti de loginquo lapsantem in lubrico, et m muito eontem- f umo scintillantem fidem meara, quam exhibebam in illo ma- Jj- at 42 - 3 gisterio diligentibus vanitatem, et quaerentibus mendacium, PS' 4 s soc i us eorum. In illis annis unam habebam, non eo quod legitimum vocatur, conjugio cognitam, 4 sed quam indagaverat 6 vagus ardor, inops prudentiae; sed 6 unam tamen, ei quoque servans tori fidem; in qua sane experirer exemplo ineo, quid distaret inter conjugalis placiti modum quod foederatum esse* generandi gratia, et pactum libidinosi amoris, ubi proles etiam contra votum nascitur, quamvis jam nata cogat se diligi. 3. Recolo etiam, cum mini theatrici carminis certamen inire placuisset, mandasse mihi nescio quern aruspicem, quid ei dare mercedis vellem ut vincerem; me autem foeda ilia sacramenta 7 detestatum et abominatum respondisse, nee si corona ilia esset immortaliter aurea, muscam 8 pro victoria mea necari me sinere. Necaturus enim erat ille in saerificiis suis animantia, et illis honoribus invitaturus mihi suffragatura daemonia videbatur. Sed hoc quoque malum non ex tua castitate 9 repudiavi, Deus cordis mei. Non enim amare te 4) Cognitam. 1 Mos. 4, 1. Adam Deurn habet. Quisquis a Deo cognovit uxorem suam. praeter Deum aliquid quaerit, non 5) Indagaverat, welche eine um- caste Deum quaerit. Si uxor amet schweifende Brunst ausgespiirt. raaritura quia dives eat , non est 6) Sed unam . . . diligi: aber casta. Non enim maritam amat es war doch nur eine, der ich sed aurum mariti. Serm. 137. de tren. war, an der ich aber erfahren verb. ET. Joan. c. 10. Qui aliud aollte , welch grosser l/nterschied praemium petit a Deo, et prppterea sei, zwischen einem (legitimen) vult servireDeo; carius facit quod Eiobunde, geschlossen um Kinder yult accipere, quam ipsum a quo zu zeugen, und einer Verabredung vult accipere. Quid ergo , nullum zu wolliistiger Liebe, aus welcher praemium Dei? Nullum, praeter Kinder auch gegen den Wunsch ipsum. Praemium Dei, ipse Deus gebohren werden ; doch wenn sic est. Hoc amat , hoc diligit : si einraal gebohren sind, die Aeltern aliud dilexerit , non erit castus zwmgen sie zu lieben. amor. Recedis ab igne immortali, 7) Sacramenta des Teuf els, Zau- f rigeeces , corrumperis. Noli rece- bereien. dere, corruptio tua erit, fornicatio 8) Muscam: eine manichaische tua erit. Aug. in Ps. 73. . 32. Gewissenhaftigkeit, Scheu ein Thier Timoris casti nomine ea voluntaB KU todten . . . non ex tua casti- significata est, qua nos necesse erit tate repudiavi. Bolle peccare, et non sollicitudinc b] Ille est vere castus, qui Deum intirmitatis, ne forte peccemua, sed attendit, et ad ipsum solum se te- tranquillhate caritatie cavere pec- net. Aug. de vita beata, . 18. catum. De Civ. Dei, xiv. c. 9, Si Deum quaereret, castus esset, . 5. quia legitimum maritum anima CQNFESSIONTJM LIBER IV. 71 noveram, qui nisi fulgores corporeos 10 cogitare non noveram. Talibus enim figmentis suspirans anima, nonne fornicatur abs te, et fidit in falsis, 11 et pascit ventos? Sed 12 videlicet sacri- ficari pro me nollem daemonibus, quibus me ilia superstitione ipse sacrificabam. Quid est enim aliud, ventos pascere, 13 ^ 12 - quam ipsos pascere; hoc est, errando eis esse voluptati atque derisui ? 4. Ideoque illos pianos, ' quos mathematicos vocant, plane ni. consulere non desistebam, quod quasi nulluin eis esset sacri- troika, ficium, et nullae preces ad aliquem spirit-urn ob divinationem"^ 1 erat, dirigerentur: quod tamen Christiana et vera pietas consequen- ne me- ter * repellit et damnat. Bonum est enim confiteri tibi, Do-** ,. . . perftuai mine, et dicere, Miserere met; cur a animam meam, quomam*- peccavi tibi; neque ad licentiam peccandi abuti indulgentia tua, sed meminisse dominicae vocis, Ecce sanus foetus s;*' 40 ' jam noli peccare, ne quid tibi deterius contingat. Quam 8 ^ 5> 10) Volentes intelligere Deum, usque ad lucis istius visibilis cogi- tationem venerunt , ultra ire non potuerunt: et tales campos lucis fecerunt in regno Dei , qualem vi- debant hunc solem, quasi fructura lucis illius. Aug. in Ps. 146. . 13. Quia non distinguunt (Mani- chaei) inter lucem quod est Deus, et lucem quam fecit Deus etc. (Aug. c. Faust, xxii. 8.) Alii Deum esse non posse, nisi corpus igneum putaverunt. Alii (Manichaeij can- dorem lucis immensae per infinita spatia usquequaque porrectum, ex una tamen parte quasi nigro quo- dam cuneo tissum , duo adversa regna opinantes, et talia rebus constituentes principia , cum suis phantasmatis fabulati sunt. De verfi, relig. . 96. Sed nee iterum ideo tibi non videatur Deus quod sol, quia sol tamquam rota quae- dam est, non immensum lucis spa- tium ; et dica8 tibi , Ergo Deus fnfinitae lucis eat et immensae: nt quasi tendas ipsum solem, et facias ilium non habere finem , ncc hac nee iliac, nee sursurn nee deorsum ; et tamen lucem tibi immensam propouas Deum : nee hoc est Deus. 'Aug. Serm. iv. . 5. 11) Quis diligit quod ignprat? Et quid est Deum scire nisi eum conspicere firmeque percipere? Ni- mirum autcrn cavendum est, ne credens animus id quod non videt, fingat sibi aliquid quod non est, et speret diligatque quod falsum est. Quod si sit, non erit caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta. De Trio. \iii. . 6. 12) Sed . . . sacrificabam. Ich hatte nicht gewollt dass fiir mich den Dmonen geopfert wurde, wahrend ich selbst mlch ihnea (lurch jenen Aberglauben opferte. 13) Ventos pascere. Hos. 12, l: Ephraim pascit ventos, treibt Winde auf die Weide, lauft ihnen nach. Spruchw6rtlich wie : Wind saen, den Bock melken. 1) Pianos . . . plane. Betruger, planetarius: Astrolog = Mathe- maticus. Vgl. L. 7 , 6. Plane : irrend ? 2) Quod sc. consulere repellit consequenter , consequent , ihreai Wesen nach. 3) Quam . . . conantnr: welche gesunde (heilsame) Ansicht jcne zu vernichten sich uuterfangen, 72 S. AUGUSTINI EPISCOPI totam illi salubritatem interficere conantur, cum dicunt: De coelo tibi est inevitabilis causa peccandi; et, Venus hoc fecit, aut Saturnus, aut Mars. Scilicet, ut homo sine culpa sit, caro et sanguis et superba putredo ; culpandus est autem coeli ac siderum creator et ordinator. Et quis est hie, nisi Deus Jj^Jf noster, sua vitas et origo justitiae, qui reddis unicuigue se- ft* so, M W ^ WW opera eju$> et cor contritum et humiliatum non . spernis ? 5. Erat eo tempore vir sagax, 4 medicae artis peritissimus, atque in ea nobilissimus, qui pro consule manu sua coronam illam agonisticam imposuerat non sano capiti meo, sed non i. Pet5,ut medicus. Nam illius morbi tu sanator, qui resistis super- JM. 4, bis, humilibus autem das gratiam. Numquid 5 tamen etiam per ilium senem defuisti mini, aut destitisti mederi animae meae? Quia enim factus ei eram familiarior, et ejus sernioni- bus (erant 6 enim sine verborum cultu, vivacitate sententiarum jucundi et graves) assiduus et fixus inhaerebam; ubi cognovit ex colloquio meo libris 7 genethliacorum esse me deditum, be- nigne ac paterne monuit ut eos abjicerem, neque curam et operam rebus utilibus necessariam, illi vanitati frustra impen- derem: dicens ita se illam didicisse, ut 8 ejus professionem primis annis aetatis suae deferre voluisset, qua vitam dege- ret; et si Hippocratem intellexisset, et illas utique litteras potuisse intelligere: et tamen non ob aliam causam se postea, illis relictis, medicinam assecutum, nisi quod eas falsissimas comperisset, et nollet vir gravis decipiendis hominibus victum quaerere. n At tu, inquit, quo te in hominibus sustentas, rhetoricam tenes; hanc autem fallaciam libero studio, non necessitate rei familiaris sectaris; quo magis mihi te oportet die Ansicht, dass der Mensch nicht du ab meiner Seele (als medicus) durch die Sterne zum Sundigen beizustehen ? genothigt werde, sondern selbst 6) Erant . . . graves, sie waren dafur verantwortlich sei. onne Wprtschmuck (zwar, doch) 4) Scilicet, Vindicianus ex no- darch die Lebendigkeit der Ge- mine postea designates lib. 7. cap. danken angenehm und gewichtig. 6 et ab Augustino laudatus in 7) Libris genethliacorum, Biicher Epist. 138. ad Marcellinura , n. 3, iiber Nativitatsstellerei , Sterndeu- (Ben.) terei. 5) Numqnid . . . meae: warest 8) Ut . . . voluisset, dass er du mir nicht nahe, standest mir (beim census) die Beschaftignng bei durch jenen Greis, oder liessest mit dieser eiteln Kunst als sein CONFESSIONUM LIBER IV. 73 de ilia credere, qui earn tarn perfects discere elaboravi, quam ex ea sola vivere volui." A quo ego cum quaesissera quae causa ergo faceret ut raulta inde vere pronuntiarentur; res- pondit ille, ut potuit, vim 9 sortis hoc facere in rerum natura usquequaque diifusam. Si 10 enim de paginis poetae cujuspiam longe aliud canentis atque intendentis, cum forte quis con- sulit, mirabiliter consonus negotio saepe versus exiret ; miran- dura non esse dicebat, si ex anima humana, superiore aliquo instinctu, nesciente quid in se fieret, non arte sed sorte so- naret aliquid quod interrogantis rebus factisque concineret. 6. Et hoc quidem 11 ab illovel per ilium procurasti mihi. Et quid ipse postea per meipsum quaererem, in memoria mea delineasti. Tune autem nee ipse, nee charissimus meus Ne- bridius, adolescens valde bonus et valde castus, 13 irridens to- tum illud divinationis genus, persuadere mihi potuerunt ut haec abjicerem: quoniam me amplius ipsorum auctorum 13 movebat auctoritas; et nullum certum quale quaerebam docu- mentum adhuc inveneram, quo mihi sine ambiguitate appare- ret, quae 14 ab eis consultis vera dicerentur, forte vel sortei non arte inspectorum siderum dici. 7. In illis annis, quo primum tempore in municipio quo W. natus sum docere coeperam, comparaveram amicum societatej* b p- studiorum nimis charum, coaevum mihi et conflorentem ficre**" 01 adolescentiae. Mecum puer creverat, et pariter in scholam ' . leramus, panterque luseramus. Sed nondum erat sic amicus, ui * ' roribus Gewerbe habe anzeigen wollen, Thun des Fragenden ubereinstimme. von dem er leben wolle. Vgl. L. 7, 6. 9) Vim sortis, die Kraft der Weis- 11) Ab illo . . . delineasti. Du sagung. hast mir durch Vindicianus dies 10) Si enim . . . concineret. zukommen lassen. L. 1, 6, 7: tu Wenn jemand Rath holt bei einem mihi per nutrices dabas alimentum. Dichter, der etwas (dem Gegen- In Allem soli deo gloria. stand der Anfrage) ganz Fremdes 12) Cautus, eine andere Lesart, singt und bezweckt, und dann oft scheint besser zu dem irridens zu ein zu der Angelegenheit wunder- stimmen. Ueber castus vgl. cap. bar passender Vers hervorgienge 2, 3, not. 9. (exiret, wie ein Loos?), so sei es 13) Auctorum: mathematicorum. nicht zn verwundern, wenn aus der 14) Quae . . . dici, was von den menschlichen Seele durch einen Befragten Wahres gesagt wurde, h6hern Instinct, so dass sie selbst ob das durcb Zufall (forte) oder nicht wisse, was in ihr geschehe, sorte: ^superiore instinctu", pro- nicht durch Kunst, sondern orakel- phetische Gabe, aber nicht auf missig etwas ausgesprochen wurde, Grund astrologischer Beobachtung was init der Lage (rebus) und dem gesagt werde. ;acra- menti 74 S. AUGUSTINI EPISCOPI ralfeo- quanquam ne tune 1 quidem sicuti est vera amicitia; quia non morte est vera ' s * cum eam tu a ggl utma s inter inhaerentes tibi. do"t at ' charitate diffusa in cordibus nostris per Spiritum sanctum ?**" qui datus est nobis. Sed tamen dulcis erat nirais, cocta 2 S1IU9 * la ^ ervore P ar ilium studiorum. Nam et a fide vera, quam non germanitus 3 et penitus adolescens tenebat, deflexeram ego eum in superstitiosas fabellas et perniciosas, propter quas plange- bat me mater. Mecum 4 jam errabat in animo homo ille, et non poterat anima mea sine illo. Et ecce tu imminens 5 dorso Rom. s. fugjtivorum tuorum, Deus ultionum et fons misericordiarum * 93> simul, qui convertis nos ad te miris modis ; ecce abstulisti hominem de hac vita, cum vix explevisset annum in amicitia mea, suavi mini super omnes suavitates illius vitae meae. PS. 105. g. Quis laudes tuas enumerat 6 unus, in se uno quas FS. 35, expertus est? Quid tune fecisti, Deus meus, et quam investi- gabilis abyssus judiciorum -tuorum? Cum enim laboraret iDe febribus, jacuit diu sine sensu in sudore letali. Et cum de- speraretur, baptizatus est nesciens, me non curante, et prae- suraente id retiuere potius animam ejus quod a me acceperat, non quod in nescientis corpore fiebat. Longe autem aliter erat; nam recreatus est et salvus factus. Statimque ut pri- mum cum eo loqui potui (potui autem mox ut ille potuit, quando non discedebam, et nimis pendebamus ex invicem), tentavi apud ilium irridere, tanquam et illo irrisuro 7 mecum 1) Ne tone, aoeh nicht in der weichung Torn rechten Glauhen) spatern Zeit (da ich zu lehren be- und raeine Seele (in ihr die leiden- gonnen) war es eine achte P'reund- schaftliche, fast sinnliche Fretrnd- schaft. schaft) konnte nicht ohne ihn leben. 2) Cocta fervore, (zusammen?) Non poterat; ebensoS, n,not. 16. geschmolzeo in der Hitze gleicher Putasne sine istis poteris? Studien. Andere Lesart: coacta 5) Imrainens dorso fugitirorura Freundschaft vereinigt durch etc. tuorura. Vgl. L. 2, 6, 14. Das jjZusammen" musste man bei 6) Quis laudes etc. : wer kann cocta willkuhrlich suppliren , wo- alle deine Wohlthaten preisend fern cocta nicht vielraehr heisst: aufzahlen, dif; ihm, einem Einzelnen gereift in der WSrme gleicher zu Theil wurden , ihin dem Einen Studien. So sagt Plin. hist. nat. (von den Millionen die gleiche 12, 5, II coctus solibus fructus. Wohlthaten von dir emptiengent 3) Germanitus et penitus , iicht 7) Baptismum enim Manichaei, und ganz durchdrungen ron ihm (qualis tune temporis erat Aug.) (dem Glauben). pro nihilo habuerunt. ^Manichaei 4) Mecum . . . illo, mit mir irrte la vacrum regenerations , id est, er schon im Geiste, (durch Ab- aquam ipsam . dicunt esse super- CONFE8SIONUM LIBER IV. 75 Baptisinum quern acceperat mente atque sensu 8 absentissimus, sed tamen jam se accepisse didicerat. Ad ille ita me exhor- ruit ut inimicum, admonuitque mirabili et repentina libertate, ut si amicus esse vellem. talia sibi dicere desinerem. Ego autem stupefactus atque turbatus, distuli omnes motus meos, ut convalesceret prius, essetque idoneus viribus valetudinis cum quo 9 agere possem quod vellem. Sed ille abreptus de- mentiae ineae, ut apud te servaretur consolationi meae, post paucos dies, me absente, repetitur febribus et defungitur. 9. Quo dolore eontenebratum est cor ineum; et quidquid aspiciebam, mors erat. Et erat mini patria supplicium, et paterna domus mira infelicitas ; et quidquid cum illo commu- nicaveram, sine illo in cruciatum immanem verterat. Expete- bant eum undiqueoculi mei, et non dabatur mini; et oderam omuia, quia nonhaberent eum, necmihi jam dicere poterant: Ecce veniet, sicut cum viveret, quando absens erat. Factus eram ipse mihi magna quaestio, et interrogabam animamf-*' meam qua/re tristis esset, et guare conturbaret me valde ; et I* 42> nihil noverat respondere mihi, Et si dicebam, Spera in Deuvn: juste non obtemperabat : quia verior erat et melior homo quern charissimum amiserat, quam phantasraa 10 in quod sperare jubebatur. Solus fletus erat dulcis mihi et successerat amico meo in deliciis animi mei. 10. Et nune, Domine, jam ilia transierunt, et tempore V. lenitum est vulnus meum. Possumne audire abs te qui veri-tnYdui tas es, et admovere aurem cordis mei ori tuo, ut dicas mihii* 1 eur fletus dulcis sit miseris? An 1 tu, quamvis ubique adsis, longe abjecisti a te miseriam nostram? Et tu in te manes; nos autem in experimentis 2 volvimur. Et tamen nisi ad aures fluam , nee prodesse aliquid , pro- 8) Sensu absentissimus. Wie f ano corde contondunt . Mankhaei fern steht A. den Baptisten ; da visibile destruunt elementum, Pela- er selbst eine auf sensu absentes giani autem etiam invisibile Sacra- wirkeude Taufgnade anuimmt. mentum." Aug. c. 2. Epp. Pelag. 9) Agere :verhandeln,besprecheii. 1. ii. c. 2. w Quid eis (Pelagianis) 10) Sup. L. iii. . 10 et 12 inf. prodest, baptismura omnibus aeta- . 12. tibus necessarium confiteri, quad Manichaei dicunt in omni aetate 1) An ... nostram? Antvrort: superfluum." ib. iv. 4. ^Baptia- Joh. 3, 16; 11, 35 etc. mum in aqua nibil cuiquam perni- 3} Experiments volviraur, wir bent salutis afferre: nee quemquain werden in mannigfaltigen Erfah- eorum quos decipinnt, baptizandum rungen (Anfechtungen) berumge- putant." de Hacres. trieben. 76 8. AUGUSTINI EPISCOPI tuas ploraremus, nihil residui de spe nostra fieret. Unde 3 Igitur suavis fructus de amaritudine vitae carpitur, gemere et flere, et suspirare et conquer!? An hoc ibi dulce est, quod speramus exaudire te? Recte istud in precibus, quia deside- rium 4 perveniendi habent. Numquid 5 in dolore amissae rei et luctu quo tune operiebar ? Neque enim sperabam reviviscere ilium, aut hoc petebam lacrymis; sed tantum dolebam et fle- bam. Miser 6 enim eram, et amiseram gaudium meum. An et fletus 7 res amara est, et prae fastidio 8 rerum quibus prius fruebamur, et tune dum ab eis abhorremus, delectat? 11- Q 11 ^ autem ista loquor ? Non enim tempus quaerendi nc est, sed confitendi tibi. Miser eram, et miser est omnis * olor - animus vinctus araicitia rerum mortalium; et dilaniatur cum eas amittit, et tune sentit miseriam qua miser est et ante- quam amittat eas. Sic ego eram illo tempore. et flebam amarissime, et requiescebam in amaritudine. Ita miser eram, et habebam chariorem illo ainico meo vitam ipsam miser am. 1 Nam quamvis earn mutare veflem, nollem tamen amittere magis quam ilium. Et nescio an vellem vel pro illo, sicut de Oreste et Pylade traditur, si non fingitur, qui vellent pro invicem vel simul mori, quia morte pejus eis erat non simul vivere. Sed in me nescio quis affectus nimis huic contrarius ortus erat; et taedlum vivendi erat in me gravissimum, et moriendi metus. Credo quo magis ilium amabam, eo magis mortem, quae mini eum abstulerat, tanquam atrocissimam inimicam, oderam et timebam; et earn repente consumpturam omnes homines putabam, quia ilium potuit. Sic 2 eram omnino, 3) Unde . . . conquer! ? Wie wird Weinen nur lieb , gehalten gegen doch das Seufzen , Weinen , Stoh- den Ekel an dem was uns fruher nen und Klagen als liebe Frucht Genuss gewabrte , was nun aber der Lebensbitterkeit gepfluckt. von uns verabschent wird. (Die 1st das suss im seufzen, flere . . . Leiche des Freundes?) dass wir ErhSrung hoffen? Nein. 1) Si quis dixerit: Non esse, Solas fletus dulcis erat mihi (cap. quam miser um me esse mallem: 4 zu Ende). respondebo, Mentiris. Nam et 4) Desiderium perveniendi, Sehn- nunc miser es, nee ob aliud mori sucht nach ErfQilung. non vis, nisi ut sis : ita cum miser 5) Numquid sc. desiderium per- nolis esse, esse vis tamen. Age veniendi? . . . Nein. igitur gratias ex eo quod esvolena, 6) Miseram . . . amiseram. ut quod invitus es auferatur. Volens 7) Fletus res amara und kein enim es, et miser invitus es. Aug. suavis fructus amaritndinis vitae. de lib. Arb. iii. . 18. 8) Prae fastidio : ist uns das 2) Sic eram . . . immunditia. So CONFESSIONUM LIBER IV. 77 memini Ecce cor meum, Deus meus: ecce intus vide quia memini, spes mea, qui me mundas a talium affectionum iin- munditia, dirigens oculos meos ad te, et evellens de laqueo * ** pedes meos. Mirabar enim caeteros mortales vivere, quia ille, quem quasi non moriturum dilexeram, mortuus erat; et me magis, quia 3 illi alter eram, vivere illo mortuo mirabar. Bene quidam 4 dixit de amico suo: n Dimidium animae meae. u Nam ego seusi animam meam et animam illius unam fuisse animara in duobus corporibus: 5 et ideo mihi horrori erat vita, quia nolebam dimidius vivere; et ideo forte mori metuebam, ne totus ille moreretur quem multum amaveram.' 12. dementiam nescientem diligere homines humaniter! VH- o stultum hominem immoderate humana patientem, quod ego ^ tune eram! Itaque aestuabam, 1 suspirabam, flebam, turbabar ; MW nee requies erat, nee consilium. Portabam* enim conscissam et cruentam animam meam, impatient em a me portari; et ubi earn ponerem non inveniebam. Non in amoenis nemori- bus, non in ludis atque cantibus, nee in suave olentibus locis, nee in conviviis apparatis, neque- in voluptate cubilis et lecti, non denique in libris atque carminibus acquiescebat. Horrebant omnia, et ipsa lux; et quidquid non erat quod ille erat T im- probum et odiosum erat, praeter gemitum et lacrymas. Nam 4 war ich , dessert erinnere ich mori metuebam , ne totus ille mo- mich . . . Siehe mem Inneres, wie reretur, quem multum amaveramt" ich mich dessen (als eines Vergan- (c. 6.) quae mihi quasi declamatio genen) erinnere, (sic eram) du levis, quam gravis confessio vide- meine Hoffnung reinigst mich von tur; quam vis utcumquc temperata der Unreinheit solcher Leiden- sit haec ineptia in eo quod addi- schaften. turn est, n forte. u 3) Quia illi alter sc. ego, well ich ihm ein zweites Ich war. 1) Aestuabam: ich war in innerm 4) Quidam sc. Horaz Od. 1, 3: Aufruhr. Navis . . . Virgilium 2) Portabam . . . inveniebam. Beddas incolumem, precor Ich trug meine zerrissene blutende Et serves animae dimidium Seele, die ungeduldig war, dass sie meae. von mir getragen wurde, (nicht 5) Qui duo corporibus, mentibus yon Gott. Deus vita animae.) und unus erant. Ovid. Trist. 1. iv. ich fand keinen Ort, wo ich sie Eleg. iv. 72. hatte zur Rube legen konnen. 6) Retract, lib. Hi. c. 6. In 3) Nam in ... miseriae; nur quarto libro, cum de amici morte in Thranen fand die Seele einige animi mei miseriam confiterer, Rube, wurde sie von dies em Ruhe- dicens quod anima nostra una punkt weggetragen, so druckte sie quodammodo facta fuerat ex dua- mich, wie eine grosse Elendslast bus, ,,Et ideo," inquam, n forte (Portabam animam), 78 B. AUGUSTINI EPISCOPI in eis soils aliquantula requies. Ubi autem inde auferebatur anima mea, onerabat ne grandis sarcina miseriae. Ad 4 te, Domine, levanda erat et curanda, sciebam; sed nee volebam, nee valebam, eo magis quia non mihi eras aliquid solidum et firmum, cum de te cogitabam. Non 5 enim tu eras, sed vanura phantasma, et error meus erat Deus meus. Si conabar earn ibi ponere ut requiesceret, per inane labebatur, et iterum ruebat super me; et ego niihi renianseram infelix locus, ubi nee esse possem, nee inde recedere. Quo enim cor meum fugeret a corde meo? quo a me ipso fugerem? quo me non sequerer? Et tamen fugi de patria. Minus enim eum quae- rebant oculi mei, ubi videre non solebant; atque a Thagas- tensi oppido veni Carthaginem. VIII. 13. Non 1 vacant tempora, nee otiose volvuntur per sen* Tempu* f et ami- g u nostros, faciunt in ammo mira opera. Ecce veniebant et coram "uliTdo P raeter i Dant de die in diem, et veniendo et praetereundo in- ( ^- serebarit 2 mihi species alias et alias memorias, et paulatim resarciebant me pristinis generibus delectationum, quibus cede* bat dolor meus ille; sed succedebant non quidem dolores alii, causae tamen aliorum dolorum. 3 Nam unde me facillime et in intima dolor ille penetraverat, nisi quia 4 fuderam in are- nam animam meam, diligendo moriturum ac si non moritu- 4) Ad te . . . cogitabam. Ad 1) Non vacant . . . nostros. Die te levanda erat (anima sarcina) et Zeiten sind nicht leer, (die Zeit- curanda (anima eonscissa et wogen) walzen sich nicht mlisaig cruenta): zu dir hatte ich die durch unsre Sinne. Seele erheben (sie dir aufladen) 2) Inserebant . . . delectatio- sollen, aber das wollte ich nicht num: sie pflanzten mir neue Ge- noch vermochte ich3 , urn so we- stalten und Erinnerungen ein, und niger als ieh dich nicht als fest stellten mich allmahlig durch die and unbeweglich dachte. So botest fruhein Vergnugungsweisen her, du keinen Ruhepunkt fiir meine 3) Vid. c. 10 et 12. . 18. et Seele. vi. 16. 5) Non enim . . . recedere. Denn 4) Fuderam etc. Auf Sand ge- nicht du warst mein Gott, sondern gossenes sickert ein und versiegt. ein cities Hirngespinnst. Versuchte A. liebte den sterblichen Freund ichs meiner Seele auf diesem eine so , als stiirbe er nicht. Er ver- Ruhestatte zu geben so fiel sie gleicht nun seine (liebende) Seele hinunter ins Leere und sturzte auf einer Fliissigkeit , die er in den mich zuriick , und ich war mir Freund geschiittet, als in ein un- (fur meiue Seele) zuletzt nur ein zerstorbares Gefass; sie war aber unglucklicher Ort , wo ich weder auf Sand ausgegosaen, in welchem sein (bleiben) noch den ich ver- sie keinen Halt hatte, da der lassen (mich von Dim entfernen) Freund starb. konnte. Vgl. Cap. 4, 9. COFFESSIONUM LIBER 1Y. 79 rum ? Maxime quippe me reparabant atque recreabant alio- rum amicorum solatia, cum quibus amabam quod pro te ama- bam: et hoc erat ingens fabula et longum mendacium, cujus adulterina 6 confricatione corrumpebatur mens nostra pruriens in auribus. Sed ilia mihi fahula non moriebatur, si quis amicoruin meorum moreretur. Alia 6 erant quae in eis amplius capiebant animum: colloqui et corridere, et vicissirn benevole obsequi; simul legere libros dulciloquos, simul nugari, et si- mul honestari; dissentire interduni sine odio, tanquam ipse homo secum, atque ipsa rarissima dissensione condire consen- siones plurimas ; docere aliquid invicem, aut discere ab invicem ; desiderare absentes cum molestia, suscipere venientes cum laetitia: his atque hujusmodi signis a corde amantium et re- damantium procedentibus per os, per linguam, per oculos, et mille motus gratissimos, quasi fomitibus conflare 7 animos, et ex pluribus unum facere. 8 14. Hoc est quod diligitur in amicis; et sic diligitur, utce^ rea 1 sibi sit humana conscientia, si 2 non amaverit redamantem, ^"clti* aut si amantem non redamaverit, nihil quaerens ex ejus cor- qai Rt ^a in Deo. 5) Adulterina confricatione sc. dass der Freund nichts leibliches mer.Jacii quod pro te amabam vom Freunde verlangt, als nur (treulos gegen Gott). Zeichen des Wohlwollens. Es C) Alia . . . laetitia. Schilde- ist von einem Wechselverhaltniss rung des geselligen Zusammen- zwischen zwei Freunden, A und lebens s. g. Gebildeter. Vicissim B. die Rede, und A.'s Satz wiirde obsequi: gegenseitiges willfahren, go lauten: si non amaverit A re- (nachgeben). Simul honestari, danuntem B , aut si amantem A Bich unter einander Komplimente non redamaverit B. Man kounte machen. Dissensione . . . con- anPlatos Symposion erinnert wer- sen.siones: und dutch die hochst den. Dass Aug. aber bimmclweit seltne Verschiedenheit der Ansich- entfernt ist auf griechische Weise ten (Urtheile) selbst, die veit vor- unter A einen Mann unter B einen herrschende Uebereinstimmung Knaben zu verstehen, das ergiebt wiirzen. Desiderare . . . molestia, sich wenn es eines Beweises be- die Abwesenden ongern verraissen. durfte recht klar aus seiner schar- 7) Conflare etc. Die Gemuther fen Venrerfung der flagitia contra wie durch mancherlei Ziindstoff naturam (L. 3,8, 15), die ganz zusatnmenschmelzen. mit Rom. 1,24 28 ubereinstimmt. 8) Facere: alles dies B capiebat Das Wort redamare ist wohl zu- animum." erst von Cicero (de amic. 14 , 4ft) gebraucht, wo es heisst : quid enini 1) Rea sibi sit: sich Vorwiirfe tarn absurdum, quam delectari macht. multis inanibus rebus . . . animo 2) Si non . . . benevolentiae. autem , virtute praedito , eo , qui Vgl. Platos Phaedrus : i'otof und vel amare. vel (ut ita di&am) avrepaif , dieser: die ^erwiederte redamar& possit, non admodum Liebe" , hier redamare , doch so, delectari. 80 S. AUGUSTINI EPISCOPI pore praeter indicia benevolentiae. Hinc 3 ille luctus, si quis moriatur: et tenebrae dolorum, et versa dulcedine in amari- tudinem cor 4 madidum, et ex amissa vita morientimn mors Yiventium. Beatus qui amat te, et amicum in te, et inimi- cum propter te. Solus enim nullum charum amittit, cui om- nes in illo cbari sunt, qui non amittitur. Et quis est iste, J e ; J; nisi Deus noster, Deus qui fecit coelum et terrain, et implet J ' 28f ea, quia implendo ea 5 fecit ea ? Te nemo amittit , nisi qui f^. 118 ' dimittit: et qui dimittit, quo it, aut quo fugit, nisi a te pla- joh. i4, Q ft a( j te jjatmn ? Nam um * non invenit legem tuam in poena sua? Et lex tua veritas, et veritas tu. . X. 15. Deus virtutum, 1 converte nos.* et ostende faciem Lb4ei . . ' creat. tuam et salvi enmus. Nam quoquoversum se verterit anima rae, nee ** eis hominis, ad dolores 3 figitur alibi praeterquam in te, tametsi l figitur in pulcbris extra te et extra 4 se. Quae tamen nulla cere, essent nisi essent abs te, quae oriuntur et occidunt, et oriendo P. 79, 2 . quasi 5 esse incipiunt, et crescunt ut perficiantur, et perfecta senescunt et intereunt: et non omnia 6 senescunt, et omnia intereunt. Ergo cum oriuntur et tendunt 7 esse, quo 8 magis celeriter crescunt ut sint, eo magis festinant ut non sint: sic est modus eorum. Tantum 9 dedisti eis, quia partes sunt re- 8] Hinc ille luctus: im Tpde 3) Sup. . 13. sind der Leib und seine indicia 4) Extra se , ganz ausscrliche : benevolentiae verschwunden. Bezug auf das rnanichaische, einn* 4) Cor madidum: blutendesllerz, liche sich in die sichtbare Welt 5) Implendo ea, Jer, 23, 24. Er verlieren. b dem Himmel und der Erde 5) Quasi esse incipiunt, gleich- s Dasein, indem er sie erfullte, sam zu sein Beginnen fur uns; weil ohne ihn keine Kreatur Exi- den wahren Anfang ihres Seins stenz (esse) bat. Vgl. L. 1, 2. kennen wir nicbt, kennt nur Gott. 6) Nam' . . . sua, wo stosst der Vgl. A.'s Gedanken tiber die Zeit. Fliehcnde nicht auf dein Gesetz, L. 11 Cap. 10 28 , besonders das sich in seiner Strafe energiscb., c. 18. (wirksam) offenbart. Vgl. Ps. 93, 6) Non omnia senescunt, die in 20 : qui fingis dolorera in praecepto. der Jugend eterben, nicbt. L. 2, 2, 4. 7) Tendunt esse , zur Vollkom- menheit ihres Seins streben im 1) Deus virtutum, Gott Zebaoth, Gegeusatz des esse incipiunt. Aber Gott der Heerschaaren; 5 #er perfecta senescunt. tajy dvrctfieaoy* VgL Ps. 79, 15. L. 8) Quo . . . non sint, Symmetric 2, 2, 4. des Wachsens und Alterns, 2) Converte . . , tuam Converte 9) Tantum . . . partes sunt nos fugientes a te, bekehre uns, Partes in doppeltem Sinn: Theile die von dir fliehend, dir den Biicken und Bollen. Decedendo etc. indem zukehren, Conversi, zur facies del die einen abtreten, andre nach gewendet, diesen auftreten fuhren sie das CONFESSIONUM LIBER IV. 81 rum, quae non sunt omnes simul; sed decedendo ac succe- dendo agunt omnes universum, cujus partes sunt. Ecce sic 10 peragitur et sermo noster per signa sonantia. Non enim erit totus sermo, si unum verbum non decedat cum sonuerit 11 partes suas, ut succedat aliud. Laudet te ex illis anima mea, Deus creator omnium; sed non in eis infigatur glutine amo- ris per sensus corporis. Eunt 12 enim quo ibant, ut non sint, et conscindunt earn desideriis pestilentiosis ; quoniam ipsa esse 13 vult et requiescere amat in eis quae amat. In illis autem 14 non est ubi: quia non stant, fugiunt; et quis ea se- quitur sensu carnis? aut quis ea 16 comprehendit, vel cum praesto sunt? Tardus est enim sensus carnis quoniam sensus carnis est, et ipse 16 est modus ejus. Sufficitad aliud ad quod factus est: ad illud autem non sufficit, ut 17 teneat transcur- rentia ab initio debito usque ad finem debitum. In verbo 18 enim tuo per quod creantur, ibi audiunt: Hinc, l9 ethucusque. 16. Noli 1 esse vana, anima mea, et obsurdescere in aure cordis, tumultu vanitatis tuae. Audi et tu: 2 Verbum ipsum clamat ut redeas; et ibi est locus quietis imperturbabilis, ubi Ganze auf, dessen Theile, o. dessen act ores (Schauspieler , qui agunt universum) sie sind. 10) Peragitur ganz aufgefuhrt, durchgefuhrt. 11) Cum sonuerit partes suas, wenn es seine Rolle, seinen Part liat horen lassen. 12) Eunt . . . non sint: sie ge- hen fort und fort dahin, wohin sie seit ihrera Entstehen giengen, dent Nichtsein zut 13) Esse vult, scil. in eis. In hac vita homines magnis laboribus requiem quaerunt et securitatem, sed pravis cupiditatibus non inve- niunt. Volunt enira requiescere in rebus inquietis et non permanen- tibus: etquia illaetemppre subtra- huntur et transeunt, timoribus et doloribus eos agitant, nee quietos esse permittunt. Aug. de Cat. Rud. . 24. 14) Non eet ubi, ist keine blei- bendc Sttttte; dem ubi entgegen- gesetzt ist (Cap. 11) ibi, die blei- bende sichere Statte bei Qott. 15) Comprehendit, wer ergreift und begreift sie sensu carnis, selbst wenu sie gegenwartig sind. 16) Ipse est modus ejus, seine Natur selbst setzt ihm die Schranke. Vgl. C. 11 Anm. 9. 17) Ut ten eat . . . debitum : dass er das Voriibereilende festhalte (als ein Gauzes auffasse) vom ver- hangten Aufang bis zum rerhang- ten Elide. 18) In verbo: Aoy. Hiob. 38, 11. Ps. 89, 10. 19) Hinc ethuc usque: terminus a quo, (initium debitum) und ad quera (finis debitus). 1) Noli obsurdescere, lass dich nicht betauben. 2) Verbum . . . deserat: das Wort selbst ruft dir zu: zuruck- zukehren zu ihm und da, bei ihm, ist der Ort unstOrbarer Ruhe. Im Gegensatz des ibi hiess es im vo- rigen Cap.: In illis (den Krea- turen) autem non est ubi, ist keine bleibende Statte sicherer Roh. XI. Omnia creata sunt la- st abilia. Solus Deo i stabilis. 82 S. AUGUSTINI EPISCOPI non deseritur amor, si ipse non deserat. Ecce ilia discedunt, ut alia succedant, et omnibus suis partibus constet infima 3 universitas. Numquid ego aliquo discedo? 4 ait Verbum Dei. Ibi 5 fige mansionem tuam; ibicommenda quidquid inde habes, anima mea, saltern fatigata fallaciis. Veritati commenda quid- quid tibi est a veritate, etnon perdes aliquid; et reflorescent I* 10?> putria tua, et sanabuntur omnes languor es tui, et fluxa 8 tua reformabuntur, et renovabuntur, et constringentur ad te: et non 7 te deponent quo descendunt; sed stabunt tecum, et i^pet. i, permanebunt ad semper stantem ac permanentem Deum. 17. Utquid 8 perversa sequeris carnem tuam? Ipsa te se- quatur conversa. Quidquid? per illam sentis, in parte est; et ignoras totum cujus hae partes sunt; et delectant te tamen. Sed si ad totum comprehendendum esset idoneus sensus car- nis tuae, ac non et ipse in parte universi accepisset pro poena tua justum modum, velles ut transiret quidquid existit in praesentia, ut magis tibi omnia' placerent. Nam et quod loquimur, per eumdum sensum carnis audis ; et non vis utique stare syllabas, sed transvolare, ut aliae veniant, et totum au- dias. 11 Ita, semper omnia 12 quibus unum aliquid constat, et non simul sunt omnia ea quibus constat; plus delectant omnia quam singula, si possint 13 sentiri omnia. Sed longe his me- 3) Infima universitas, irdisches Fleische, vielmehr moge dieses be- Ganze. kehrt dirFolge leisten. Vgl. Rom. 4) Discedo, entferne ich mich 7. 8. u. Gal. 5, 16. 17. irgendwohin? Jer. 23, 23. 9) Quidquid . . . placerent. Caro 5) Ibi ... fallaciis : da grunde d. i. die leiblichen Sinne empfinden dcine bleibende Wohnung , dem nur einen Theil des Ganzen. Konn- Worte (Aoyo nvevfj.au Tj/uwt'') sie gehort selbst zu jenem Secre- tum , auch auf Erden gehort der nvevuanxos av&Qfotiof zur Geister- gemeinde. 16) Perversa celsitudo est, de- serto co cui debet animus inhae- rere principio, sibi qupdam modo fieri atque esse principiurn Est igitur aliquid humilitatis miro modo quod sursum faciat cor, et est aliquid elationis quod deorsum faciat cor Pia humilitas facit subditum superior!; nihil est au- tem superius Deo: et ideo exaltat humilitas , quae facit subditum Deo. Elatio autem quae in vitio est, eo ipso quo respuit subjectio- nem , et cadit ab illo , quo non est quidquam snperius , et ex hoc erit inferius. Aug. de Civ. Dei, xiv. 13. 17) Poenitendi hamilitate altitu- dinem suam accipit auinia. Aug. de Lib. Arb. 1. iii. c 5. Viam nobis fecit per humilitatem: quia per superbiam recesseramns a Deo, redire ad euro nisi per humilitatem non poteramus, et quern nobis prae- poneremus ad imitandum, non ha- bebamus. Omnis enim mortalitas hominum superbia tumuerat. Ne ergo dedignaretur homo irnitari hominem humilem, Deus factus est humilis, ut vel sic superbia generig humani non dedignaretur sequi vestigia Dei. Aug. in Ps. xxxiii. Enarr. 1. . 4. cf. de Fide et Symbolo, . 6. Ygl. L. 5, 3, 5. L. 10, 36, 58. 86 S. AUGUSTINI EPISCOPI 20. Haec tune non noveram. et amabam pulchra inferiora. Amor inde et ibam in pf ofundum, et dicebam amicis meis : Num amamus wat. aliquid, nisi pulchrum? Quid est ergo pulchrum? et quid est pulchritude? Quid est quod nos allicit et conciliat 1 rebus quas amamus? Nisi enim esset in eis decus et species, nullo modo nos ad se moverent. Et animadvertebam 2 et videbarn in ipsis corporibus aliud esse quasi totum, et ideo pulchrum; aliud autem quod ideo deceret, quoniam apte accommodaretur alicui, sicut pars corporis ad universum suum, aut calceamen- turn ad pedem, et similia. Et ista consideratio scaturivit in animo meo ex intiino corde meo; et scripsi libros de Pulchro et Apto; puto, duos aut tres. Tu scis, Deus: nam excidit mini. Non enim habemus eos; sed aberraverunt a nobis, nescio quomodo. XIV. 21. Quid est autem quod me movit, Dornine Deus meus, Apto et ut ad Hierium Romanae urbis oratorem scriberem illos libros, Palehre Hiio quern non noveram facie, sed amaveram hommem ex doctrmae ttQQCU- patj- fama quae illi clara erat. et quaedam verba eius audieram, U&Q6 imae et placuerant mihi? Sed magis quia placebat aliis, et effere- nt/ bant eum laudibus, stupentes quod ex hoL-^o syro, docto prius Graecae facundiae, postea in Latina etiam dictor mira- bilis exstitisset, et esset scientissimus rerum ad studium sa- pientiae pertinentium, mihi placebat. Laudatur homo, et ama- tur absens. Utrumnam 1 ab ore laudantis intrat in cor audi- . entis amor ille? Absit: sed ex amante alio accenditur alius. Hinc enim amatur qui laudatur, dum non fallaci corde lau- datoris praedicari creditur; id est, cum amans eum laudat. 22. Sic enim tune amabam homines ex hominum judicio ; non enim ex tuo, Deus meus, in quo nemo fallitur. Sed ta- men, cur non sicut auriga nobilis, sicut venator* studiis po- 1) Conciliat nos: befreondet uns wenn wir jemanden nicht bios mit mit den Dingen. dem Munde loben horen , sondern 2) Et animadvertebam etc. A. aus aufrichtig liebendem Herzen, nnterschied die Schonheit eines werden wir durch solch Lob be- Korpers in seiner Totalitat und wegt: den Gelobten auch zu lieben. Einheit, von der SchOnheit ein- Non fallaci und nemo fallitur: zelner Theile eines Ganzen , vom our Gottes Urtheil tauscht nie. aptum derselben, insofern sie ihrem 2) Venator: der zur Strafe im Ganzen entsprechen, mit ihm bar- Circus mit wilden Thieren kainpfte. moniren. Vgl. c. 15. Studiis etc. durch Volksgunst 1) Utrumnam . . . fallitur. Nur hekannt, im Munde der Menscben. CONFESSIONUM LIBER IV. 87 pularibus diffamatus; sed longe aliter et graviter, 3 et ita quemadinodura et me laudari vellera? Non autem vellem ita laudari et amari me, ut histrioues; quanquara eos et ipse laudarern et amarem: sed eligens 4 latere, quam ita notus esse; et vel haberi odio, quam sic amari. Ubi 5 distribuuntur ista pondera variorum et diversorum amorum in anima una? Quid est quod amo in alio, quod rursus, nisi odissem, non a me detestarer et repellerem, cum sit 6 uterque nostrum homo ? Non enim, sicut equus bonus amatur ab eo qui nollet hoc esse, etiam si posset; hoc et de histrione dicendum est, qui naturae nostrae socius est. Ergone amo in nomine quod odi esse, cum sim homo ? Grande profundum est ipse homo, cujus ^ 10< etiam capillos tu, Domine, numerates habes, et non minuun- tur in te: 7 et tamen capilli ejus magis numerabiles sunt, quam affectus ejus, et motus cordis ejus. 23. At ille rhetor ex eo erat genere, quern sic amabam, ut vellem me esse talem; et errabam typho, et circumferebar^ 4 ' onvni vento, et nimis occulte gubernabar abs te. Et unde scio, et unde certus confiteor tibi quod ilium in amore lau- dantium magis amaveram, quam in rebus ipsis de quibus lau- dabatur? Quia si non laudatum vituperarent eum iidem ipsi, et vituperando atque spernendo ea ipsa narrarent, non accen- derer in eum et non excitarer. Et certe res non aliaeforent, nee homo ipse alius; sed tantummodo alius affectus narran- tium. Ecce ubi jacet 8 anima infirma, nondum haerens solidi- tati veritatis. Sicut aurae linguarum flaverint a pectoribus opinantium; ita fertur 9 et vertitur, torquetur ac retorquetur, 3) Graviter sc. laudabatur Hie- 7) In te Da das: capilli etc. rius. Citat von Matth. 10, 30, so draugt 4) Eligens latere etc. lieber un- sich's auf statt in te : sine te zu bekannt bleiben . . . ja selbst lesen, entnommon aus dem unmit- lieber gehasst werden etc. telbar vorangehenden V. 29 (sine 5) Ubi . . . una: woher stammen patre). Doch bin ich zweifelhaft, diese (verschiedenen) Gewichte ob w in" nicht bleiben und die (Maasse , Wurdigungen) der ver- Stelle analog erklart werden miisse, schiedenen Arten der Liebe in ein wie: nihil moritur in te. Lib. 1, und derselben Seele? 6, 9. not. 16. 6) Cum . . . homo, da wir beide 8) Jacet . . . infirma : schwach docb Menschen. Man liebt also darnieder liegt. den Nachsten nicht wie sich selbst, 9) Ita fertur et vertitur, getrieben nicht als Zweck sondern als Mittel und umgetrieben. will man ihn. 88 S. AUGUSTINI EPISCOPI et obnubilatur ei lumen, et non cemitur veritas. Et ecce est ante nos. Et magnum quiddam mihi erat, si sermo meus et studia mea illi viro innotescerent. Quae si probaret, flagra- rem magis; si autem improbaret, sauciaretur cor vanum et inane 10 soliditatis tuae. Et tamen pulchrum illud atque ap- tum, unde ad 11 eum scripseram, libenter animo versabam, ob os contemplationis meae, et nullo collaudatore mirabar. xv. 24. Sed 1 tantae rei cardineni in arte tua nondum vide- corpora-bam, Oninipotens, qui fads mirabilia solus: et ibat animus ima?ini- meus per formas corporeas; et pulchrum, " 2 quod per seip- Jn'ebra- sum, ,,aptum" autem, quod ad aliquid accommo datum, dece- yomt ret, definiebam et distinguebam, et exemplis corporeis 3 astrue- s'pfri'u- bam. Et converti me ad animi naturam; et non me sinebat p a i35, falsa opinio quam de spiritualibus habebam. verum cernere. Et irruebat in oculos ipsa vis veri, et avertebam palpitanteni mentem ab incorporea re ad lineamenta, et colores, et tumen- tes 4 magnitudines. Et'quia non poteram ea videre in animo, putabam me non posse videre animum meum. Et cum in virtute pacem amarem, in vitiositate autem odissem discor- diam; in ilia unitatem, in ista quamdam divisionem notabam. 6 Inque ilia unitate mens rationalis 7 et natura veritatis ac summi 10) Inane soliditatis tuae: das 4) Tumentes magnitudinea vgl. deiner Festigkeit ermangelte, kei- c. 2, not. 10 u. c. 16, 31: (Pu- nen Halt an dir hatte. tanti) quod tu, Domine deus, veri- 11) Unde . . . mirabar, woruber tas, corpus esses lucidum et im- ich dem Hierius geschrieben , das mensum. Tumens sol. wandte ich gem im Geiste bin Schwellende Grflssen. und her vor den Augen meiner 5) Etquia . . . meum: und weil Betrachtung (icb betrachtete es ich nicht am Geiste (mit leib- gern von alien Seiten im Geiste lichem Auge) Umrisse, Farben mit dem innern Auge) und be- und Grosscn sehen konnte , so urunderte es, war gleicb kein Lo- meinte ich meinen Geist (iiber- ber zugegen. Der Gegenstaud an liaupt) nicht sehen zu konnen sich ergriff den A. (auch nicht mit geistigem Aiige). 6) Divisionem notabam, den 1) Sed . . . solus: aber noch Zwiespalt gab ich an, als charak- erkannte ich nicht den Grund teristisches Merkmal. (das Princip, Wesentliche) dieses 7) Licet subtilissime disseratur, grossen Gegenstandes (der Aesthe- ipsam mentem hominis in qua tik) in deiner (Schopfer-) Kunst, factus est ad imaginem Dei, o Allmachtiger, der du allein Be- quamdam scilicet rationalem vi- wundernswiirdiges schaffst. Mira- tarn, distribui in aeternae contem- bilia; ^mirabar" schloss Cap. 14. plationis veritatem, et in rerum 2) Pulchrum etc. vgl. C. 1 3. temporalium administrationem, 3) Adstruebam, belegte ea. atque ita fieri quasi masculum et CONFESSIONUM LIBER IV. 89 boni mihi esse videbatur : in ista 8 vero divisione irrationabilis vitae nescio quara substantiam et naturam summi mali, quae non solura esset substantia, sed omnino vita esset, et tamen abs te non esset, Deus meus, ex quo sunt omnia, miser opi- nabar. Et tamen illam monadem 9 appellabam, tanquam sine ullo sexu 10 mentem; hanc vero dyadem, iram in facinoribus, libidinem in flagitiis, nesciens quid loquerer. Non enim nove- ram neque didiceram, nee ullam substantiam 11 malum esse, ne ipsam mentem nostram summum atque incommutabile bonum. 25. Sicut 12 enim facinora sunt, si vitiosus est ille animi motus, in quo est impetus, et se jactat insolenter ac turbide; et flagitia, si est immoderata ilia animae affectio, qua carna- les hauriuntur voluptates : ita errores et falsae opiniones vitam contaminant, si rationalis mens ipsa vitiosa est; qualis in me tune erat, nesciente alio lumine illam illustrandam esse ut sit particeps veritatis, quia non est ipsa natura veritatis. Quo- niam tu illuminabis lucernam meam, Domine; Deus meus,*l 17f illuminabis tenebras meas: et de plenitudine tua nos omnes\l*^' accepimus. Es enim tu lumen verum quod illuminat omnem{* c * hominem venientem in hunc mundum; quia in te non est transmutatio, nee momenti obumbratio. feminara, ilia parte consulente, hiess. Vgl. J. Meursii denariuB hac obtemperante: in hac tamen Pythagoricus. distribution non recte dicitur 11) Nee ullara substantiam ma- imago Dei , nisi illud quod inbae- lum esse : dass kein boses Wesen ret contemplandae incommutabili exist ire. Lesart: malum: dass verit&ti. Aug. de Gen. ad lit. 1. das Bose keine Substanz, kein iii. c. 22. selbstandiges Wesen sei. Fur diese 8) In ista . . . opinabar. Miser Lesart spricbt L. 2, 2, 2. de mor. opinabar in ista . . . mali sc. esse. Man. wo es heisst: vos asseritis 9) Monadem-unitatem. quamdam naturam atque substan- 10) Haud scio an legendum sit tiam malum esse. n sensu". Pusey. Es muss sexu 12) Sicut . . . voluptates: denn heissen. Die Pythagoraer nannten so wie Gewalttbaten entstehn, wenn die Monas v'vv. mentem; Macro- die Geistesbewegung siindlich ist, bius in Somn. Scip. 1 , 6 sagt : in welcher ein heftiger Trieb, und fjiofnf mas idem et femina , ein diese Bewegung sich anroaassend anderer: decidebam. Non enim ddbas auditui meo gaudium et laeti- tiam, aut exsultabant ossa mea, quae humiliata non erant. XVi. 28. Et quid mihi proderat quod anuos natus ferine vi- Catego- . . * rias gmti, cum m manus meas vemssent Aristotehca quaedam, ArUtote- us et li- q U as appellant, decem Categorias, (quarum nomine, cum eas beralinm , anium rhetor Carthaginensis magister meus buccis typho crepantibus per se commeiiioraret, et alii qui docti habebantur, tanquam in nes- lexit. cio quid magnum et divinum suspensus iuhiabam,) legi eas solus et intellexi? Quas cum contulissem cum eis qui se dice- bant vix eas, magistris eruditissimis, non loquentibus tantum, sed multa in pulvere depingentibus, intellexisse, nihil inde aliud mihi dicere potuerunt, quam ego solus apud meipsum legens cognoveram. Et 1 satis aperte mihi videbantur loquen- tes de substantiis, sicuti est homo; et quae in illis essent, sicuti est figura hominis, qualis sit; et statura, quot pedum sit; et cognatio, cujus frater sit; aut ubi sit constitutus; aut quando natus; aut stet, aut sedeat; aut calceatus vel arma- tus sit; aut aliquid faciat; aut patiatur aliquid: et quaecum- que in his novem generibus, quorum exempli gratia quae- dam posui, vel in ipso substantiae genere innumerabilia repe- riuntur. 29. Quid hoc mihi proderat, quando et oberat? cum etiam te, Deus meus, mirabiliter simplicem atque incommu- tabilem, illis decem praedicamentis putans quidquid esset omnino comprehensum , sic intelligere conarer, quasi et tu subjectus 3 esses magnitudini tuae aut pulchritudini, ut ilia essent in te quasi in subjecto, sicut in corpore; cum tua 1) Et satis . . . reperiuntur. t. telischc Kategorie Substanz. ovoia ^Substantiis: ovaia. 2 Qualis: trennt Augustin von den Acciden- TO noiw. 3. Statura, quot pe- zen, (quae in illis substantiis es- dum sit: TO noaov. 4. Cog- sent) der 9 folgenden Kategorieen natio: ngos n. 5. Ubi: nov. des Aristoteles , fiigt aber hinzu : 6. Quando : note. 7. Stet etc. : an der Substanz konnten nicht 9, xtla&tti. 8. Aut calceatus vel sondern unzahlige Accidenzen auf- armatus sit : sxtiv (ob er Stiefeln gefunden werden. Oder Waffen hatV). 9. Faciat: noielv 1 0.. Patiatur : n" <*- f ugere : in quo imperium tuum dehonestaverunt, 4 a coelis usque huaque novissima 5 justum et integrum? Quo enim fugerunt, cum fu-debere* convert!. gerent a facie tua? aut ubi tu non invenis eos? Sed fuge-p*. JIB, runt, ut non viderent te videntem se, atque excaecati in te^en. ie, offenderent ; quia non deseris aliquid eorum guae fecisti; inSa*. n, te 8 offenderent injusti, et juste vexarentur; subtrahentes se lenitati tuae, et ofifendentes in rectitudinem tuam, et cadentes in asperitatem suam. Videlicet nesciunt quod ubique sis, quern nullus circumscribit locus, et solus 7 es praesens, etiam iis qui longe fiunt a te. Convertantur ergo et quaerant te, quia non sicut ipsi deseruerunt creatorem suum, ita et tu deseruisti creaturam tuam. Ipsi convertantur, et quaerant te; et ecce ibi es in corde eorum, in corde confitentium tibi, et projicientium 8 se in te, et plorantium in sinu tuo post 9 vias suas difficiles: et tu facilis tergens lacrymas eorum; et magis plorant et gaudent in fletibus, quoniam tu, Domine, non aliquis homo caro et sanguis, sed tu, Domine, qui fe- non est necesse. Aug. de vera certi et congrui limites potestatum, Relig. c. 24. Vgl. meine Gesch. der et ponder a meritorum , at etiam Padag. 3, 1. 8. 175. cum ipsis convenienter justeque ordinatis universitas pulchra sit. 1) Distinguis umbras, vgl. L. 2, Aug. de Gen. ad lit. 1. xL c. 21. 6, 14. not. 4 u. 16. 5) Novissima, wie L. 1 , 13, 21. 2) Sicut pictura cum colore extrema condita tua, deine ausser- nigro, suo loco posito, ita univer- sten, von dir fernsten, letzten Ge- sitas return, si quis possit iutueri, schopfe. Vgl. L, 11, 28, 38. etiam cum peccatoribus pulchra 6) In te ... suam: dass die est, quamvis per se ipsos conside- Ungerechten mit Recht geplagt ratos sua deformitas turpet. Aug. wurden, wennsie sich deiner Milde de Civit. Dei, 1. xi. c. 23. entziehn , gegen deine Rechtwei- 3) Dicuntur in Scripturis inimici sung (deinen ausgereckten Arm) Dei, qui non natura, sed vitiis ad- anlaufen und (fallen), ihrer eigenen versantur ejus imperio: nihil ei Hdrte verfallen. valentes nocere, sed sibi. Inimici 7) Solus . . . a te: du allein enim sunt resistendi voluntate, non bist (alien) gegenwartig auch potestate laedendi. Ibid. xii. 3. denen , die sich weit von dir ent- 4) Non efficiunt malitia sua ut fernen. sub Dei administratoris imperio, 8) Projicientium se in te, die virtute, sapientia, et decus et ordo sich in deine Anne werfen. universitatis aliqua ex parte tur- 9) Post . . . facilis: nach ihren petur ; cum suis quibuscumque vo- miihseligen Wegen , und du leut- luntatibus etiam raalis tribuantur selig etc. 98 S. AUGUSTINI EPISCOPI cisti, 10 reficis et consolaris eos. Et ubi ego eram, quando te quaerebam? Et tu eras ante me; ego autem et a me 11 dis- cesseram, nee me inveniebam; quanto minus te! Hi. 3. Proloquar in conspectu Dei mei annum ilium undetri- to M- gesimum aetatis meae. Jam venerat Carthaginem quidam ttichaeo, . et.de Manichaeorum episcopus, Faustus 1 nomine, magnus laqueus phor^m diaboli : et multi implicabantur in eo per iUecebram suavilo- utequi quentiae; 2 quam ego tametsi laudabam, disceraebam tamen percrea- x tons a veritate rerum, quarum discendarum avidus eram; nee quali rem nou yasculo sermonis, sed quid mihi scientiae comedendum appo- cogno vemnt. neret nominatus 3 apud eos ille Faustus, intuebar. Fama 4 eniin de illo praelocuta mihi erat quod esset honestarum 5 omnium doctrinarum peritissimus , et apprime disciplinis liberalibus eruditus. Et quoniam multa philosophorum legeram, memo- riaeque mandata retinebam, ex eis quaedam comparabam illis Manichaeorum longis fabulis: 6 et mihi probabihora ista vide- sp. ll 'jj an t urj quag (iixerunt illi, qui 7 tantum potuerunt valere, ut I*' 13 invenerint. Quoniam magnus es, Domine, et humilia re~ fa.' 60 ' spicis; excelsa autem alonge 9 cognoscis: nee propinquas nisi obtritis corde; nee inveniris a superbis, nee si illi curiosa* 10) Qui fccisti reficis, der du sie faut que cet agreable soit reel, geschaffen, sehaffst sie neu , er- Pascal. neust sie. 3) Norainatus, bei ihaen fur 11) A me discesseram. Vgl. ob. namhaft geltende, geruhmte. ibi es in corde eorum, so hatte 4) Fama . . . praelocuta, der ich mich and dich verlassen. Bui war ihm vorausgegangen. 5) Honestarum , ehrlicher , im 1) Faustus quidam fuit, gente Gegensatz zu den doctrinis der Afer, civitate Milevitanus , eloquio mathematici, zu unheimlicben ma- suavis, ingenio callidus. Aug. c. gischen Doctrincn und Kiinsten. Faust. 1. i. init. Deliciarum af- 6) Vid. e. g. sup. L. iiL c. 6. fluentia non solum Mattarios not. 1. (Manichaeos ita dictos quia in 7) Qui tantum . . . saeculum, mattis dormierunt) fastidiebat, die im Stande waren iiber die sed etiam domum patris sui homi- Welt SchSpfung, tov aliava nis pauperis Milevitani (ib. v. 5). treffend zu urtbeilen ( Anspie- nicht dir opfern. Dem Folgenden long auf Hor. Od. l, 28, wo liegt 1 Job. 2, 16 zu Grande: Archytas mensor numero carcntis Quoniam omne quod est in muudo arenae heisst. coucupisccntia carnis est et concu- 11) Sidereas plagas: Sternen- piscentia oculorum et super bia himmel. vitae. Vgl. L. 10, cap. 3041 12) Quanta ex parte, jetzt sagt und L. 3, 8, 16. Curiositates, man: wie viel Zoll , da man den Furwitz. Consumas mortuas . . . Durchmesser der Sonnen- und recreans immortaliter ; Gegensatz. Mondscheibe in 12 Theile (Zoll) 17) Pecora campi congruentis- theilt, und angiebt, wie viele sime accipiuntur homines in carnis solcher Zoll bei der Finsterniss be- voluptate gaudentes , ubi nihil ar- scbattet sind. duum, nihil laboriosum adscen- 13) Recedentes . . . tuo, sicb dunt. Vide nunc etiam volu- von dir entfernend deinem Licbte cres coeli, superbos, de quibus di- sich entziebn, sicb. verfinstern. citur, posuerunt in cotlum os suum, 14) Tanto ante ... in prae- Vide quam in altum vento porten- sentia , so lange voraus . . .. und tur , qui dicunt , linguam etc. Ps. ihre gegenwartige Verfinsterung xi. 5. Intuere etiam pisces etc. marls , h. e. curiosos , qui peram- 16) Unde. 1 Cor. 4, 7. bulant semitax mans i. e. inqui- 16) Et invenieiites . . . immor- runt in profundo bujus saeculi taliter. Quales se ipsi fecerant, temporalia, quae tanquam semitae was sie selbst aus sicb gemacbt in mari tarn cito evanescunt et 7* 100 S. AUGUSTINI EPISCOPI 4, j)^^ ignis edax, consumas mortuas curas eomm recreans Hebr. 12, eos immortalitcr. 29 joh. 1,3. 5. Sed non noverunt viam, Verbum tuum, per quod ib. U't-fetisti ea quae 18 numerant, et ipsos qui numerant, et sensum ' quo cernunt quae numerant, et mentem de qua numerant; et \ c ^' sapientiae tuae non est numerus. Ipse autem Unigenitus ^ 2 7 7> f ac ^ U8 es * n bw sapientia, et justitia, et sanctificatio ; et is i4, numeratus 19 est inter nos, et solvit tributum Caesari. Non Apoe .12 ( noverunt hanc viam, 20 qua descendant ad ilium 21 a se, et per eum ascendant ad eum. Non noverunt hanc viam, et putant Rom. 1, 2*. se excelsos esse cum sideribus et lucidos; et ecce ruerunt in terram, et obscuratum est insipiens cor eorum. Et multa vera de creatura dicunt, et Veritatem, creaturae Artificem, non pie quaerunt, et ideo non inveniunt: aut si inveniunt, ""^ cognoscentes Deum, non sicut Deum honorant, aut gratias agunt; sed evanescunt in cogitatimibus suis, et dicunt se esse sapientes, sibi tribuendo quae tua sunt, ac per hoc stu- dent perversissima caecitate etiam tibi tribuere quae sua sunt, rer. sa. mendacia scilicet in te conferentes , qui veritas es, et immu- tantes gloriam incorrupti Dei in similitudinem imaginis ver. 26. gprriiptibilM hominis, et volucrum, et quadrupedum, et ser- pentum, et convertunt veritatem tuam in mendacium; et co- lunt, et serviunt creaturae potius quam Creatori. 6. Multa tamen ab eis, ex ipsa 22 creatura, vera dicta retmebam ; et occurrebat 23 mihi ratio per numeros et ordinem inter eunt, quam rursus aqua con- deducit (nos) tarn quam dux, et in fundatur, postquam transeuntibns se ducit, tanquatn via, et ad se locum dederit. Non enim ait perducit, tanquam patria. Ang. in tantum ^ambulant" sed r peram- Ps. Ix. . 4. bulant" dixit , ostendens pertina- 21) Descendant a se, von inrer cissimum studium inania et praeter- (eingebildeten) Hohe herabsteigen. fluentia requirentium." Aug. inPs. L. 4. 12, 19. L. 10, 36, 58. viii. . 13. 22) Ex ipsa creatura, durch Be- 18) Quae (accus.) numerant. trachtung der Kreatur selbst ge- 19) Numeratus . . . Caesari funden, im Gegensatz der ma- Die Menschen so stolz , Christus nichaischen astronomiscben delira- BO demuthig. menta , welche jeder empirischen 20) Ipse patria quo imus, ipse Begrundung und Erprobung er- ria qua imus; peripsum ad ipsum mangelten. eamus, et non errarous. Aug. 23) Occnrrebat etc. und die Ser. 92. Deus Christus patria est wissenschaftliche Begrundung ihrer quo imus; homo Christus via est Aussagen leuchtete mir ein durch qua imus. Ib. 123. . 3. (Christus) Berechnung etc. CONFESSIONUM LIBER V. 101 temporum, et visibiles attestationes siderum, et conferebam cum dictis Manichaei, 24 quae de his rebus multa scripsit copio- sissime delirans; et non mihi occurrebat ratio nee solstitiorum et aequinoctiorum, nee defectuum luminarium, nee quidquid tale in libris saecularis 25 sapientiae didiceram. Ibi autem credere jubebar, et ad illas rationes numeris et oculis meis exploratas non occurrebat, et longe diversum erat. 7. Numquid, Domine Deus veritatis, quisquis novit ista, IV. jam placet tibi? Infelix enim homo qui scit ilia omnia, te au- co^ao 1 tern nescit: beatus autem qui te scit, etiam si ilia nesciat. 1 Qui vero et te et ilia novit, non propter ilia beatior, sed propter te solum beatus est, si cognoscens te, slcut Deum^ * glorificet, et gratias agat, et non evanescat in cogitationibus suis. Sicut enim melior est qui novit a possidere arborem, et de usu ejus tibi gratias agit, quamvis nesciat vel quotcubitis alta sit, vel quanta latitudine diffusa; quam ille qui earn me- titur, et omnes ramos ejus numerat, et neque possidet earn, neque creatorem ejus novit aut diligit: sic fidelis homo, cujus totus mundus divitiarum est, et quasi nihil habens, omnia J ^ r - possidet, inhaerendo tibi cui serviunt omnia, quamvis nee 3 saltern septentrionum gyros noverit; dubitare stultum est quin utique melior sit quam inensor 4 coeli, et numerator siderum, et pensor elementorum, et negligens tui, qui omnia in wen-f* p - " sura et numero et pondere disposuisti. S. Sed tamen quis quaerebat 1 Manichaeum nescio quem^- etiam ista scribere, sine quorum peritia pietas disci poterat? ch id 84) Manichaeus bei den Latei- 2) Qui novit possidere , der es nern 1st identisch mit dem persi- versteht einen Baum zu besitzen, schen Namen Mani , dem griechi- von dem Besitz Nutzen zu ziehen. sch.cn Manes. Aber Manichaeus 3) Nee saltern . . . noverit, der heisst aucb: ein Manichaer. Ygl. nicht einmal das Kreisen des Wa- cap. 5. not 1. gens (grossen Baren) kennt des 25) Saecularis sapientiae: Welt- Sternbildes, das als ein solches veisheit. vorzuglich in die Augen fallt. 4) Mensor mensura: nume- 1) Laudabilior est animus, cui rator numero; pensor poii- nota est vel infirmitas sua , qaam dere. qui ea non respecta, vias siderum scrutator etiam cognitnrus , aut l) Quis quaerebat . . . scribere: qui jam cognitas tenet , ignorans wer verlangte vom Manichans, ipse qua ingrediatur ad salutem dass er dergleichen schriebe. Nescio ac firmitatem suam. Aug. deTrin. quern: ein obscurer Mensch, von iv, prooem. dein ich nicbts naheres weiss. 102 S. AUGUSTINI EPISCOPI emm horaini, Ecce pietas et sapientia; quam* ille ignorare posset, etiamsi ista perfecte nosset: ista vero quia novera k> impudentissime and ens docere, prorsus illam non posset. Vanitas 3 est enim mundana ista etiam no * a P r fiteri, pietas autem tibi confiteri. Unde 4 ille devius, ad hoc ista 5 multum locutus est, ut convictus ab eis qui ista vere didicissent, quis esset ejus sensus in caeteris quae abdi- tiora sunt, manifesto cognosceretur. Non enim parvi existi- mari se voluit, sed Spiritum sanctum consolatorem et ditato- rem fid el him tuorum, auctoritate plenaria personal! ter 6 in se esse persuadere conatus est. Itaque, cum de coelo ac stellis, et de solis ac hinae motibus falsa dixisse deprehenderetur, quamvis ad doctrinam religionis ista non pertineant, tamen ausus ejus sacrileges fuisse satis emineret ; cum ea non solum ignorata, sed etiam falsata, tarn vesana superbiae vanitate diceret, ut ea tanqnam dMnae personae 7 tribuere sibe nite- retur. Eben so L. 1 , 13 , 20. Aeneae nescio cnjas. Es kann nach dem was in der Folge vom Manichaus gesagt wird, z. B. cr habe sich fur den h. Geist ausgegeben, cur Ton der Person des Manes verstan- den werden, nicht a her so: B dass, ich weiss nicht welcher Manichaer." Einen seltsamen Aufschluss liber den Namen Manichaus, giebt A. in scinem Lib. de haeresibus cap. 46: Manichaei a qnodam Persa exstiterunt, qui vocabatnr Manes: quamvis et ipsum, cum ejus in- sana doctrina coepisset in Graecia praedicari, Manichaenm discipuli ejns appellare maluerunt, devi- tantef nomen insaniae. Unde qui- darn eorum quasi doctiores et eo ipao mendaciores, geminata littera, Mannichaeum vocant, quasi manna fnndentem. Maoris Sklavenname, dem der Sklarinnenname Maria (Wahnsinn)entspricht. Mannichaeus von Manna und %eta: ergiessen, regnen lassen. 2) Quam . . . non posset. Quam se. pietatem ista: jenes Astronomische Prorsus . . . posset, da Manes Ton der Astro- noraie nichts vergtand und doch aafs Unverscbamteste sie za leh- ren sich nnterfieng, so ergab sich hierans, dass er dnrchaus nichts Ton FrOmmigk"'. (illam sc. pieta- tem) wissen konnte, sie musste ihra ganz fremd sein. Ein from- mer Mann konnte ja nicht so frech Iflgen. 3) Vanitas . . . profited, wofern namlich die Lehrer so sind wie sie cap. S , 4 geschildert werden, pralerisch (exsultant) and gottes- Tergessen. 4) Unde, Ton der pietas ab- irrend. 5) Ista sc. mundana, denen die abditiora (doctrina religionis) ent- gegen etehen. 6) Promissionem Domini Jesu Christi de Paracleto Spiritu-sancto in suo haeresiarcha Manichaeo dkunt esse completam. Unde se in suis litteris Jesu Christ! apostolnm dicit, eo quod Jesus Christus se missurum esse promi- serit, atque in illo miser it Spi- ritum Sanctum. Propter quod etiam ipse Manichaus duodecim discipulos habnit , ad instar apo- stolici nuraeri, quern numerum Ma- nichaei hodieqne custodian t Aug. de Haerea. 7) Ob has scilicet fabulas astro- CONFESSIONUM LIBER V. 103 9. Cum enim audio christaanum aliquem fratrem, ilium aut ilium, ista 8 nescientem, et aliud 9 pro alio sentientem, patienter intueor opinantem hominem; nee ifli obesse video, cum de te, Domine creator omnium, non 10 credat indigna, si forte situs et habitus creaturae corporalis ignoret. Obest 11 autem si hoc ad ipsam doctrinae pietatis formam pertinere arbitretur, et pertinacius affirmare audeat quod ignorat. Sed etiam talis infirmitas in fidei cunabulis acharitate matre sus- tinetur, donee aesurgat novus homo in virum perfectum, et EJ*. , circumferri non possit omni vento doctrinae. In illo autem qui 12 doctor, qui auctor, qui dux et princeps eorum quibus ilia suaderet, ita fieri aususest, ut qui eum sequerentur, non quemlibet hominem, sed Spiritum tuum sanctum se sequi ar- bitrarentur; quis 18 tantam dement lain, sicubi falsa dixisse convinceretur, non detestandam longeque abjiciendam esse judicaret? Sed 14 tamen nondum liquido compereram utrum etiam secundum ejus verba, vicissitudines longiorum et bre- nomicas Manichaeum Paracletum fuisse crediderunt sectatores ejus, teste Felice ap. Aug. Acta c. Fel. Man. i. 9. n Paulus enim dicit, 'ex parte scimns, et ex parte pro- phetamus: cum venerit autem quod perfectom est, abolebnntur ea quae ex parte dicta sunt' Nos audiec- tes Paulum hoc dicere, venit Ma- nichaeus cum praedicatione sua, et suscepimus eum secundum quod Christus dixit, 'Mitto vobis Spi- rituir. sanctum:' et Paulus venit et dixit, quia et ipse venturus est, et postea nemo venit: ideo snsce- pimns Manichaeum. Et quia ve- nit Manichaeus, et per suam prae- dicationem docuit nos initium, me- dium, et finera; docuit nos de fa- brica mnndi , quare facta est , et nnde facta est , et quia fecerunt (zwei SchOpfer, das gute und bose Princip); docuit nos quare dies, et quare nox; docuit nos de cursu solis et lunae : quia hoc in Paulo non andivimns, nee in ceterorum Apostolorum scripturis- hoc credi- mus, quia ipse est Paracletus." 8) I*-!* sc. mundana. 9) Aliud pro alio, etwas unrich- tiges statt des Richtigen d&chte sich irrte. 10) Non credat, wofern er trar von dir nichts unwurdiges glanbt 11) Oh est autem . . . ignorat. Naturwissenschaftliche Irrthumer schaden nur dann dem Irrenden, wenn er meint, derlei gehdre ra den Bereich (Begriff) der doctrina pietatis. 12) Qui doctor .. est Qui ausus est ita fieri doctor . . . eorum, quibus ilia suaderet: denen er aolche Irrlehren auf band. 13) Quis . . non . . judicaret . . tamtam etc. Sicubi, wo, in welehem Punkt nur immer. 14) Sed tamen . . . praeponerem. Dem A. war cs noch nicht klar, ob die Erscheinungen am Hiramel nicht auf doppelte Weise erklfirt werden konnten, nach der Lehre des Manes ebensowohl , als nach der der heidoischen Astronomen. Dann wflrde er aber der Autori- tat des Manes darum mehr Glauben ^eschenkt haben, well er an deeien Heiligkpit glaubte. ' 104 S. AUGUSTINI EPISCOPI viorum dierum atque noctium, et ipsius noctis et diei, et de- liquia luminum, et si quid ejusmodi in aliis libris legeram, posset exponi ; ut, si forte posset, incertum quidem mihi fieret utrum ita se res haberet, an non ita; sed ad fidem meam illius auctoritatem, propter creditam sanctitatem, praeponerem. vi. 10. Et per annos fenne ipsos novem, quibus eos animo Faust vagabundus audivi, nimis 1 extento desiderio venturum exspec- tabam istum Faustum. Caeteri enim eorum, in quos forte incurrissem, qui talium remm quaestionibus a me objectis de- ficiebant, 8 ilium mihi promittebant, cujus adventu collatoque colloquio facillime mihi haec, et si qua forte majora quaere- rem, enodatissime 9 expedirentur. Ergo ubi venit, expertus sum hominem gratum et jucundum verbis, et ea ipsa quae illi solent dieere, multo suavius garrientem. Sed quid ad meam sitim pretiosiorum poculorum decentissimus 4 ministrator ? Jam rebus talibus satiatae erant aures meae : nee ideo mihi meliora videbantur, quia mefius dicebantur ; nee ideo vera quia diserta: nee ideo sapiens anima, quia vultus 5 congruus et decorum eloquium. HH autem qui eum mihi promittebant. non 6 boni renun existimatores erant; et ideo illis videbatur prudens et sapiens, quia delectabat eos loquens. Sensi autem aliud genus hominum etiam veritatem habere suspectam, et ei 7 nolle ac- quiescere si compto atque uberi sennone promeretur. $fe 8 autem jam docueras, Deus meus, miris et occultis modis; et propterea credo quod tu me docueris, quoniam verum est, nee quisquam praeter te alias est doctor veri, ubicumque et undecumque claruerit. Jam 9 ergo abs te didiceram, nee eo 1) Nimis etc. zu lange hinge- 7) Ei (veritati) nolle adquies- haltenea Sehnsucht. L. 6, 11, 18. cere, sich nicht bei der Wahrheit 2) Deficiebant , nicht gewachsen beruhigen, ihr nicht trauen well ten. waren. 8) Me autem . . . claruerit. Ubi- 3) Enodatissime expedirentur. cumque et undecumque: wo auch auf s Beste entwickelt werden immer und durch welche Menschen konnten. (auch immer) das Wahre ans 4) Decentissimus ministrator, Licht kam. So: durch heidnische der artigste (zierlichste) Mund- Philosophen. L. 7, 9, 15 not. 12. schenk. 9) Jam ergo . . . ministrari. 5) Vultus congruus, entsprechen- Der Vortrag allein begrundet des Minenspiel. keine Prasumtion fur oder gegen 6) Non boni . . . erant, waren die Gate des Vorgetragenen , des keine guten Wiirdiger des Sacn- Inhalts. gehalts (der Reden). CONFESSIONUM LIBER V. 105 debere videri aliquid verum dici, quia eloquenter dicitur ; nee eo falsum, quia incomposite sonant signa labiomm: rursus, nee ideo verum, quia impolite enuntiatur; nee ideo falsum, quia splendidus senno est: sed perinde esse sapientiam et stultitiam, sicut sunt cibi utiles et inutiles; verbis autem ornatis et inornatis, sicut vasis urbanis et rusticanis, utrosque cibos posse ministrari. 11. Igitur aviditas mea, qua ilium tanto tempore exspec- taveram hominem, delectabatur quidem motu affectuque dis- putantis, et verbis congruentibus, atque ad vestiendas senten- tias facile occurrentibus. Delectabar autem et cum multis, vel etiam prae multis laudabam ac efferebam; sed moleste habebam quod in coetu audientium non sinerer illi 10 ingerere et partiri cum eo curas quaestionum mearum, conferendo familiariter, et accipiendo ac reddendo sermonem. Quod 1 ' ubi potui, et aures ejus cum familiaribus meis eoque tempore occupare coepi, quo non dedeceret alternis disserere, et pro- tuli quaedam quae me movebant; expertus la sum prius homi- nem expertem liberalium disciplinarum , nisi grammatical at- que ejus ipsius usitato modo. Et quia legerat aliquas Tullia- nas orationes, et paucissimos Senecae libros, et nonnulla poe- tarum, et suae sectae si qua volumina Latine atque compo- site ' 3 conscripta erant, et 14 quia aderat quotidiana sermocinandi exercitatio; inde suppetebat eloquium, quod fiebat acceptius magisque seductorium moderamine ingenii, et quodam lepore naturali. Itane est ut recolo, Domine Deus raeus, arbiter conscientiae meae? Coram 15 te cor meum et recordatio mea, qui me tune agebas abdito secreto providentiae tuae, et inho- 10) 111! ingerere et partiri, gegen ich in ihm zuerst eincn Mann, der ihn vorzubringen und mit ihm die unbekannt war mit den freien mich drdckenden Zweifel za theilen Eiinsten , die Gramraatik ausge- (sie ihm mitzutheilen). nommen; aber auch diese hatte 11) Quod ubi . . . disserere: als er nur anf gewdhnliche Weise ge- ich dies konnte und anfieng sein trieben. Gehor mit meinen Freunden zu 13) Composite conscripta: gut einer Zeit in Anspruch zu nehmen, stylisirt. da es nicht unschicklich war mit 14) Et quia . . . eloquium: und ihm zu conversiren. Alternis dig- well er Gelegenheit hatte taglich serere, Wechselrede. Die decla- Reden zu halten, so gewann er matio war also Regel. dadurch eine Redefertigkeit. 12) Expertus . . . modo : fand 15) Coram cor recordatio. 106 S. AUGTJSTINI EPISCOPI JJ- * 9> nestos errores meos jam convertebas 16 ante faciem raeam, ut viderem et odissem. VII. 12. Nam posteaquam ille mihi imperitus earum artium, Alim- .. ,. * tn a quibus eum excellere putaveram, satis apparuit, desperare MM* coepi posse eum mihi ilia quae me movebant aperire atqne m e *~ dissolvere; quorum quidem ignarus posset veritatem tenere pietatis, 1 sed si manichaeus non esset. Libri quippe eorum pleni sunt longissimis fabulis, 2 de coelo et sideribus, et sole et luna: quae 3 miM eum, quod utique cupiebam, coDatis nu- merorum rationibus, quas alibi ego legeram, utrum potius ita essent ut Manichaei libris continebantur, an certe vel par etiam inde ratio redderetur, subtiliter explicare posse jam non arbitrabar. Quae tamen ubi consideranda et discutienda protuli, modeste sane ille nee ausus est subire 4 ipsam sarci- nam. Noverat enim se ista non nosse, nee eum puduit con- fiteri. Non erat de talibus quales multos loquaces pass us eram, conantes ea me docere, et dicentes nihil. Iste vero cor habe- bat, etsi non rectum ad te, nee tamen nimis incautum ad seipsum. Non 5 usquequaque imperitus erat imperitiae suae, et noluit se temere disputando in ea coarctari, unde nee exitus ei ullus, nee facilis esset reditus: etiam hinc mihi am- plius placuit. Pulchriorest enim temperantia confitentis animi, quani ilia 6 quae nosse cupiebam ret eum in omnibus diffieilio- ribus et subtilioribus quaestionibus tatem inveniebam. 13. Refracto 7 itaque studio quod intenderam inManichaei littcras, magisque desperans de caeteris eorum doctoribus, quando in multis quae me movebant, ita ille nominatus ap- 16) Convertebas, Ps. 90, 8. sich XVL laden , der achweren Auf- gabe sich zu unterzieben. 1) Sed si, wenner nur nicht ein 5) Non nsqnequaque . . . placuit: Manlchier gewesen ware. er war Qberhanpt nicnt unbekannt 2) Vid. sup. ad L. iii. c. 6. mit seiner Unkenntniss (er kannte . 10. seine Unwissenkeit) , und wolhe 3) Quae . . , arbitrabar: quae nicht durch dummdreistes Digpu- jam non arbitrabar eum mihi sub- tiren in eine Enge (Sackgasse) tilityr explicare posse, Collatis getrieben werden , von der aus numerorum rationibus, durch Ver- weder irgend ein Ausgang (vor- gleichung der (astronomischen) warts) mdglich noch eine Riickkehr Berechnungen. -* Par etiam inde, leicht ware. eine gleich richtige vom Manichaus 6)Qnamilla: das Astronomiacbe. gegeben werde. 7) Refracto studio, da mein 4) Subire sarcinam, die Last auf eifriges Studium gebrochen war. CONFESSIONUM LIBER V. 107 paruit; coepi 8 cum eo pro studio ejus agere vitam, quo ipse flagrabat in eas litteras, quas tune jam rhetor Carthagini adolescentes docebam; et legere cumeo, sive quae* ille audita desidcraret. sive quae ipse tali ingenio apta existimarem. Caeterum 10 conatus omnis meus, quo proficere in ilia secta statueram, illo homine cognito prorsus intercidit: non ut ab eis omnino separarer, sed quasi melius quidquam non inve- niens, eo quo jam quoquo modo irraeram, contentus interim esse decreveraiu, nisi aliquid forte quod magis eligendura esset eluceret. Ita ille Faustus, qui multis laqueus mortis exstitit, meum quo captus eram relaxare jam coeperat, nee volens nee sciens. Manus enim tuae, Deus meus, In abdito providentiae tuae, non deserebant animam meam; et de san- guine cordis matris meae. per lacrymas ejus diebus ac nocti- bus pro me sacrificabatur tibi ; et egisti mecum miris modis. j J* 1 J Tu illud egisti, 11 Deus meus. Nam a Domino gressus fowni-J*- 86 - nis diriguntur; et viam ejus volet. l2 Aut 15 quae proeuratio salutis. praeter manum tuam, reficientem quam fecisti? 14. Egisti ergo mecum ut mini persuaderetur Romam vm. pergere, et potius ibi docere quod docebam Carthagine. Eteitt/" hoc unde mini persuasum est, non praeteribo confiteri tibi ; , . . .. , A . . . A , . nnrii quomam 1 et in nis altissmu tui recessus, et praesentissima mi<- nos misericordia tua cogitanda et praedicanda est. Non ideo Romam pergere volui, quod majores quaestus, majorque mihi dignitas ab amicis, qui hoc suadebant, promittebatur ; quan- quam et ista ducebant animum tune meum: sed ilia erat causa maxima et pene sola, quod audiebam quietius ibi stu- dere adolescentes, et ordinatiore* disciplinae coercitione sedari, 8) Cocpi . . . ritam , fieng kh 13) Att . . . fccirti: gibts e!n an , mien seinem Studinm an- Heilmittel ansser deiner Hand, schliessend, mit ihm zu verkehren. die neu gchafft was da geschaffen. 9) Qaae audita desideraret, Bother die or nach Hdrensagen 1) Quoniam . . . praedicanda xennen zu lercen wunschte. est, weil hierin (in dieseo Leitun- 10) Caeterntn , . . statueram : gen) deine tiefsten Verborgen- aller Eifer (AnlaoJ*) durch welchen heiten und (zugleich) deine gegen- ich es in der Sectc zu etwas zu wartigste Bannheragkeit gegen bringen . mir Torgenommen hatte. una zu bedenken und zu preisen 11) Egisti rnecum, bist wunder- irt. Vita hominum altos recessus bar mit mir verfahrei (hast mich inagnasque latebras habet. Plin. vunderbar geleitet\ ep. 3, 3 . 6. 12) Viam ejus Tolet: Tia ejus S) Ordmatiore . . . irruant, sie delectatnr. wflrden durch eine festere Strenge 108 S. ATJGUSTINI EPISCOPI ne in ejus scholam quo magistro non utuntur, passim et pro- terve irruant; nee eos admitti omnino, nisi ille permiserit. Contra, apud Carthaginem foeda est et inteinperans 3 licentia scholasticorum. Irrumpunt 4 impudenter, et prope furiosa fronte perturbant ordinem, quern quisque discipulis ad profit- ciendum instituerit. Multa injuriosa faciunt mira hebetudine, et punienda legibus, nisi consuetude patrona sit ; hoc 5 miserio- res eos ostendens, quo jam, quasi liceat, faciunt quod per tuam aeternam legem nunquam licebit; et impime se facere arbitrantur, cum ipsa faciendi caecitate puniantur, et incom- parabiliter patiantur pejora, quam faciunt. Ergo quos mores, cum studerem, meos esse nolui; eos, cum docerem, cogebar perpeti alienos: et ideo placebat ire ubitalia non fieri, omnes p. 141. q^^ nov erant, indicabant. Verum autem tu, spes mea et por- f|- J6 t'io mea in terra viventium, ad mutandum terrarum locum pro salute animae meae, et Carthagini stimulos 8 quibus inde avellerer, admovebas, et Romae illecebras quibus attraherer, proponebas mini per homines qui diligebant vitam mortuam, hint- insana facientes, inde vana pollicentes ; et ad corrigendos gressus meos utebaris occulte et illorum et mea perversitate. Nam et qui perturbabant otium meum, foeda rabie caeci erant; et qui invitabaiit ad aliud, terrain sapiebant. 7 Ego autem qui detestabar hie veram miseriam, illic falsam felicita- tem appetebam. 15. Sed quare hinc abirem, et illuc irem, tu sciebas, der Disciplin in Ordnung gehalten, tate, da sie doch durch die Blind- dass sie sich nicht bald bei dem, belt ihres Thuns selbst bestraft bald bei jenem Lehrer eindrangen, werden. Gericht der Verblendung. wiewohl sie nicht bei ihm horten. Vgl. L. l, 18, 29: poenales coeci- 3) Intemperans licentia: maass- tates. lose Frechbeit. 6) Stimulos . . . pollicentes: 4) Irriunpunt . . . instituerit: liessest du mich in Karthago sie brechen (stiirmen) unverschamt stacheln urn mich von da loszu- herein und wie rasend st8ren sie reissen und in Rom Lockspeisen die Ordnung welche jeder seinen vorhalten (Beides) durch Menschen Schulern fest gestellt hat, um sie welche ein todtes Leben liebten; ^n ihren Studien) zu fo'rdern. dort (in Karthago) durch solche 5) Hoc . . . faciunt : was sie als die heillos handelten , andrerseits um so Elendere herausstellt (osten- (in Rom) von solchen die Eitlea dens) als sie das, wie wenn es er- verhiessen. laubt ware thun , was doch nach 7) Terrain sapiebant: waren deinem ewigen Gesetz nie erlaubt irdisch gesinnt. sein wird fL. 2 , 2 , 4). Caeci- CONFESSIONUM LIBER V. 109 Deus ; nee indicabas mihi nee matri, quae me profectum atro- citer planxit, et usque ad mare secuta est. Sed fefelli earn yiolenter me tenentem, ut aut revocaret, aut mecum perge- ret; et finxi me amicum nolle deserere, donee vento facto navigaret. Et mentitus sum matri, et illi matri, et evasi: quia et hoc tu dimisisti raihi misericorditer, servans me ab aquis maris, 8 plenum exsecrandis sordibus, usque ad aquam gratiae tuae, qua me abluto siccarentur flumina maternorum oculorum, quibus pro me quotidie tibi rigabat terram sub Yulto suo. Et tamen recusanti sine me redire, vix persuasi ut in loco, qui proximus nostrae navi erat Memoria 9 beati Cypriani, maneret ea nocte. Sed ea nocte clanculo ego pro- fectus sum: iDa autem remansit orando et flendo. Et quid a te petebat. Deus meus, tantis lacrymis, nisi ut navigare me non sineres? Sed tu alte consulens, 10 et exaudiens cardinem desiderii ejus, non curasti quod tune petebat, ut me faceres quod semper petebat. Flavit 11 yentus, et implevit vela nos- tra, et littus subtraxit aspectibus nostris: in quo mane ilia insaniebat dolore, et querelis, ac gemitu implebat aures tuas contemnentis ista; cum w et me cupiditatibus meis raperes ad finiendas ipsas cupidifcates, et illius carnale desiderium justo dolorum flagello vapularet. Amabat enim secum praesentiam meam more matrum, sed multis multo amplius; et nesciebat quid tu illi gaudiorum faeturus esses de 13 absentia mea. Ne- seiebat; ideo flebat et ejulabat, atque illis cruciatibus argue- batur 14 in ea reliquiarium Evae, cum gemitu quaerens quod 8) Aquis mans . . . aqnam gra- 10) Alte consulens, nach deinem tiae. Gnadenwasser der Taufe. hohen Rathschluss. Flumina oculorum Thranenstrdme. 11) Flavit . . . ista. Erinnert Meer-, Tauf-, Tbranen-Wasser. an Aen. 4, 409. an die B errores 9) Memoriae, Oratoria, in qui- Aeneae nescio cnjns." L. 1, bus recondnntur Sanctorum cor- 13, 20. pora. Aug. c. Faust. Manich. xx. 12) Cum et . . . cupiditates, da 21. Populus Christianus Memorias du mich durch meine Gelftste fort- Martyrura religiosa solennitate rissest urn diesen Gelflsten selbst concelebrat, et ad excitandam imi- ein Ende zu raachen. tationem, et ut meritis eoruui con- 13) De absentia mea , welche societur atque orationibus adjuve- Freuden du ihr aus meiner Abwe- tnr : ita tamen ut nulli Martyrum, senheit scbaffen wftrdest : namlich sed ipsi Deo Martyrum sacrifice- die Freude iiber des Sohnes Be- ams, quamvis in Memoriis Mar- kehrung fern von der Heimath in tyrum constitnamns altaria. Du Mailand. Cange, sub v. 14) Arguebatnr , . . Evae, ver- 110 S. AUGUSTINI EPISCOPI IX. Febri corep- t'Js peri cnlose laborat 1 Co . 15, 22, Epk. 2, 14. Pi .58, 9, Heb. cum gemitu pepererat. Et tamen post accusationem fallacia- rum et crudelitatis meae, conversa rursus ad deprecandum te pro me, abiit ad solita, et ego Romam. 16. Et ecce excipior ibi flageilo aegritudinis corporalis, et ibam ad interos, portans omnia mala quae commiseram et in te, et in me, et in alios, multa et gravia, super originalis peccati vinculum quo omnes in Adam morimur. Non enim quidquam eorum mihi donaveras in Christo; nee 1 solver at itte in cruce sua inimicitias quas tecum contraxeram peccatis meis. Quomodo enim eas solveret in eruce phantasmatis,* quod de illo eredideram? Quam ergo falsa mini videbatur mors carnis ejus, tarn vera erat animae meae: et quam vera erat inors carnis ejus, tarn falsa vita animae meae, quae id non credebat. Et ingravescentibus febribus jam 3 ibam et peribam. Quo enim irem, si tune hinc abirem, nisi in ignem rieth sich in ihr das Erbtheil der Eva. 1) Solverat . , . contraxeram, er hatte nicht an seinem Kreuz die Feiudschaften weggenommen, welche ich mir durch meine Sun- den gegen dich zugezogen oder: die (feindseligen) Schulden bezaklt. welche ich dir durch meine Son- den schuldote. 2) Christum novissimia tempori- bus venisse ad animos, non ad corpora liberanda. Nee fuisse in came vera, sect simulatam speciem carnis ludificandia humanis sensi- bui praebuiase, ubi non solum mortem, verum etiam resurrectionem similiter mentiretur. Aug. de Hae- res. Vid. inf. c. 10. fin. 1. ix. c. 3. . 6. ^Aniij fpvaif olx ano&vrp- XEI, xai axiu aaQXog oil azcevQoviai' uiav ovy e)f SfJ,stve rrp q>wtiv xai sve'pyetay TO aro aagxof (TO strant. Aug. c. Ep. Manich. c. 21. [X^taroe ] AJla ouona^an xai 16) Catholica etc. der kirchliche pan aaQxos eaxiao&T) iva Glaube war nicht so, wie ich meinte, *y&fi fa<* rfc ovoias rr t s dass er sei. xai nu&w xai vd-ap&fi t7s 17) Et magis . . . finiri. Vgl. L. yt^ftQovorjs avrov TYJV 3, 7, 12. TJJV qwtsivriv (Manes Ep. ad Ze- 18) 'Anootutelaav jvvauiv rov ben. ap. Fabric. B. G. v. 284). v, oixen y>ojf aia&r}zw, oAX' Incoinquinabilis subatantia non 8* 116 8. AUGUSTINI EPISCOPI XL Qnaliter Aufn- tinus contule- rit cam catho- lieli. NUDC spirituals tui blande et amanter ridebunt me, si has confessiones meas legerint: sed tainen talis eram. 21. Deinde quae illi in Scripturis tuis reprehenderant, defend! posse non existimabam : sed aliquando sane cupiebam, cum aliquo illorum librorum doctissimo conferre singuk, et experiri quid inde sentiret. Jam enim Helpidii cujusdam ad- versus eosdem Manichaeos coram loquentis et disserentis ser- mones, etiam apud Carthaginem movere me coeperant, cum talia de Scripturis proferret, quibus resisti facile non posset, et imbecilla mihi responsio videbatur istorum. Quam quidem non facile palam promebant, sed nobis secretius, cum dicerent scripturas Novi Testament! falsatas 1 fuisse a nescio quibus, qui Judaeorum 2 legem inserere Christianae fidei voluerunt, ideo non coinquinatur , quia nihil attingit, sed quia permanet in sua munditia, qualecunque sit, quid attigerit. Sicut corpus invulnera- bile aut impenetrabile numquid illud dicimus, quod non percutitur ferro, sed potius, quod etiam, cum percutitur, non penetratur? Et ideo magis probatur filius Dei non posse de sanguine feminae coinquinari, quia per feminam na- tus est, quam si non per feminam nasceretur , et membra ilia devi- tasset; videretur enim judicasse, posse se inde pollui, et minus a nobis incoinquinabilis diceretur. Euod. de fide c. 24. 1) Non decipiunt, nisi cum scien- tiam quam non exhibent pollicen- tur, et adversantes Legi et Pro- phetis, quaecumque de ill is Apo- stolus sermoni suo inseruit , falsa et a corruptoribus immissa esse criminantur. Aug. deDiv. Quaest. 88. qu. 68. Qupniam privilegio quodam vos tuemini, ut de Scrip- turis opprimi nequeatis , dicendo eas esse falsatas. De mor. Manich. 1. ii. . 56. cf. c. Faust, xiii. 5. xxii. 15. Manich aeus impiam te docuit perversitatem , ut ex evan- gelio quod haeresin tuam non impedit, accipias, quod autem im- pedit, non accipias. c. Faust, xviii. 7. Haec illi solent a cprruptori- bus Scripturarum immiasa esse dicere; usque adeo nihil habet quod contradicant , ut haec miseri respondere cogantur. Sed quis non intolligat convictorum ho- minum aliam nou esse potuisse ultimam vocem? Aug. de mor. Eccl. Gath. 1. i. c. 9. De Testa- mento novo sola accipientes ea, quae in honorem et laudem filii majestatis vel ab ipso dicta com- perimus , vel ab ejus Apostolis, sed jam perfectis ac fidelibus, dis- simulavimus cetera, quae aut sim- pliciter tune et ignpranter a rutli- bus dicta, aut oblique et malign e ab inimicis objecta, aut impru- denter a scriptoribus affirmata sunt, et posteris tradita; dico au- tem hoc ipsum ; natum ex foemina etc. Faust, xxxii. 7. cf. ib. c. 1. 2, 6. Videtis ergo (optime respon- det Aug. c. 19.) id vos agere, ut omnis de medio bcripturarum aufe- ratur auctoritas, et suus cuique animus auctor sit, quid in quaque Scriptura probet, quid improbet, id est, ut non auctoritati Scriptu- rarum subjiciatur ad fidem , sed sibi Scripturas ipse subjiciat: non ut ideo illi placeat aliquid , quia hoc in sublimi auctoritate scriptum legitur; sed ideo recte scriptum videatur, quia hoc illi placuit. 2) Nee immerito nos ad hujus- modi scripturas, tarn inconsonantes et varias, nunquam sane sine judicio ac ratione aures affedmus. CONFESSIONTTM LIBER V. 117 atque ipsi incorrupta 3 exemplaria nulla proferrent. 4 Sed me maxinie captum et offocatum quodammodo deprimebant cor- poralia cogitantem moles illae, sub quibus anhelans in auram tuae veritatis liquidam et simplicem respirare non poteram. 22. Sedulo ergo agere coeperam, propter quod veneram, XII. ut docerem Romae artem rhetoricam, et prius domi congre- j^jpa- gare aliquos, quibus et per quos innotescere coeperam; etj ecce cognosco alia Romae fieri, quae non patiebar in Africa, Nam revera illas eversiones' a perditis adolescentibus ibi non fieri manifestatum est mini. Sed n subito, u inquiunt, n ne mercedem magistro reddant, conspirant multi adolescentesi et transferunt se ad alium" ; desertores 2 fidei, et quibus prae sed contemplantes omnia, et cum aliis alia conferentes, perpendimus, utrum eorum quidque a Christo dici potuerit necne, multa enim a majoribus vestris eloquiis Do- mini nostri inserta verba sunt, quae nomine signata ipsius cum ejus fide non congruant; praeser- tim quia, ut jam saepe probatum a nobis est, nee ab ipso haec sunt, nee ab ejus Apostolis scripta, sed , multo post eorum assump- tionem a nescio quibus, et ipsis inter se non concordantibus, semi- Judaeis , per famas opinionesque comperta sunt. Faustus 1. xxxiii. c. 3. Indeficientes ego praeceptori meo refero gratias, qui me simi- liter labentem retinuit, ut essem hodie Christianus. Nam ego quoque cum capitulum (Matt. 5, 17.) hoc imprudens legerem, quemadmodum tu , paene ieram in .consilium Ju- daeus fieri. Nee immerito; etenim si Christus legem non venit solvere sed adimplere vide, si quid im- pedire jam poterat , quin factus essem Judaeus. Sed huic periculo me Manichaei veneranda fides eripuit. Id. xix. 5. Et tamen me quidem jam adversus capituli hujus necessitudinem Manichaea fides reddidit tutum, quae principio mihi non cunctis, quae ex Salvatoris nomine scripta legnntur passim credere persuasit, sed probare si sint eadem vera, si sana, si incor- rupta ; esse enim permulta zizania, etc. Id. xviii. 3. Volunt nescio quos corruptores divinorum librorum ante ipsius Manichaei tempora fuisse; corrupisse autem illos, qui Judaeorum legem Evangelic miseere cupiebant. Aug. de Utfl. Credendi, c. 3. 3) Proferendus est namque tibi alius codex eadem continens, et tamen incorruptus et verier, ubi sola desint ea quae hie immissa esse criminaris. Non faciam, in- quis. ne ipse corrupisse credar. Hoc enim soletis dicere. Aug. de mor. Eccl. Oath. c. 19, . 61. Cum ex adverse audieris n proba, M non confugias ad exempla veriora, vel plurium codicura, vel antiquorum, vel linguae praecedentis, unde hoc in aliam linguam interpretatum est, sed dicas K inde probo hoc illius esse, illud non esse, quia hoc pro me sonat, illud contra me." Tu es ergo regula veritatis? c. Faust, xi. 2. cf. xxxii. 16. deUtil. Credendi, c. 3. . 7. Ep. 82 , . 6. 4) Sed me ... poteram: mich, der ich wieerstickt war, druckten jene Massen, unter denen ich, schnaubend (schnaufend, ouxath- mend) gegen die reine einfache Luft deiner Wahrheit, diese Luft (die ich wegblies) nicht emathmen konnte. 1) Vid. sup. ad. 1. iii. . 6. 2) Desertores . . . vilis est. WortbrQchige , denen virtus post nummos. 118 S. AUGUSTINI EPISCOPI p. 138, peeuniae charitate justitia vilis est. Oder at etiam istos cor meum, quamvis non perfecto odio.* Quod enim 4 ab eis pas- sunis eram, magis oderam fortasse, quam eo quod cuilibet illicita faciebant. Certe tamen turpes sunt tales, et fornican- tur abs te, amando volatica 5 ludibria tempomm et lucnun luteum, quod cum apprehenditur, manura inquinat ; et amplec- tendo mundum fugientem, contemnendo te manentem, et re- vocantem, et ignoscentem redeunti ad te meretrici aniraae humanae. Et nunc tales odi pravos et distortos, quamvis eos corrigendos 6 diligam, ut peccuniae doctrinam ipsam, quam discunt, praeferant, ei vero te Deum veritatem et ubertatem certi boni et pacem castissimam. Sed tune eos magis pati nolebam malos propter me, quam fieri propter te bonos vole- bam. XIII. 23. Itaque posteaquam missura est a Mediolano Romam Tn c the- ad praefectum urbis, ut illi civitati rhetoricae magister provi- t or (cam mittftw deretur, impertita etiam evectione publica; 1 ego ipse 2 ambivi per lanua; eosdem ipsos manichaeis vanitatibus ebrios, quibus ut carerem, broio~ ibam, sed utrique nesciebamus, ut dictione pr r :^sita me pro- tune Symmachus mitteret. Et veni Medio- lanum ad Ambrosium episcopum, in optimis notum orbi ter- rae, pium cultorem tuum ; cujus tune eloquia 3 strenue minis- adipem frumenti tui, et laetitiam olei, et sobriam vini 3) Perfecto odio , um Qottes veneratipne dlscedit" Narrat Ju- willen. lius Capitolinus, in Pertinace, quod 4) Quod . . . faciebant: denn is ? tunc praefectus cohortis , in weil ich von ihnen dergleichen er- Syriam profectns ? T. Aurelio impe- leiden sollte hasste ich sie viel- ratore , a praeside Syriae , quia menr, als weil sie thaten, was nie- sine diplomatibus cursum usurpa- mandem erlaubt ist. verat, pedibus ab Antiochia ad 5) Volatica . . . temporum, legationem suam iter facere coactus flfichtigen Zeitrertreib. est." Ed. Ben. 6) Corrigendos, als solche die 2) Ainbivi . . . mitteret, ich be- zu bessern seien, damit sie fortan warb mich, dass Symachos mich, etc. Sprflchw. 8, 10. sobald ich mich durch eine aufge- gebene (Probe) Rede ausgewiesen, 1) Evectio, qnod aliis diploma, nach Mailand schicken mochte. facultas erat utendi equis cursui 3) Eloquia . . . tuo. Dessen publico destinatis, quod privato (Arabrosii) Predigten deinem Volke haud licuit. Unde lex ab Honorio kraftig darreichten deinen beaten data ferebat-. B Ne quis sibi dein- Weizen und Freudenol und des ceps cursum publicum privatus (deines) Weines niichterne Trun- usurpet, nisi cum ant a nobis evo- kenheit. Ps. 4, 8. 44, 8. 34, 9. catnr, aut a clementiae nostrae 80, 17. CONFESSIONUM LIBER V. 1 19 ebrietatem populo tuo. Ad eum autem ducebar abs te ne- sciens, 4 ut per eum ad te sciens ducerer. Suscepit me paterne ille homo Dei, et peregrinationem 5 meam satis episcopaliter dilexit. Et eum amare coepi, primo quidem non tanquam doctorem veri, quod in 6 Ecclesia tua prorsus desperabam, sed tanquam hominem benignum in me. Et studiose audiebam disputantem in populo, non intentione qua debui, sed quasi explorans ejus facundiam ; utrum conveniret famae suae, an major minorve proflueret, quam praedicabatur : et verbis 7 ejus suspendebar intentus; rerum autem incuriosus et contemptor astabam; et delectabar suavitate sermonis, quanquam erudi- tions, minus tamen hilarescentis atque mulcentis quam Fausti erat, quod attinet ad dicendi modum. Caeterum rerum ipsa- rum nulla comparatio: nam ille per manichaeas fallacias aber- rabat; iste autem saluberrime docebat salutem. Sed longe a peccatoribus salus, qualis ego tune aderam: et tamen pro- pinquabam sensim et nesciens. 24. Cum enirn non satagerem discere quae dicebat, sed tantum quemadmodum dicebat audire (ea 1 mihi quippe jam A .i>ro- desperanti ad te viam patere ho mini, inanis cura remanserat), j * veniebant in animum meum simul cum verbis quae diligebam. - 1 sipiclt. res etiam quas neghgebam. Neque enun ea dinmere poteram. Et dum cor aperirem ad excipiendum 2 quam diserte diceret, panter intrabat etquam vere diceret, gradatim quidem. Nam primo etiam ipsa defendi posse mihi jam coeperant videri ; et fidem catholicam, pro qua nihil posse dici adversus oppugnan- tes Manichaeos putaveram, jam non 3 impudenter asseri existi- 4) Nesciens . . . scions, durch 7) Verbis . . . adstabam: auf mir verborgene Leitung Gottes seine Worte hOrte ich gespannt, kam ich zu Ambrosias, damit ich bekiimmerte mich aber nicht um durch ihn zu dir gefiihrt wurde den Inhalt, den ich verachtete. A. urid zwar sciens, d. i. so dass mir hatte nur ein rhetoriscb.es Interesse. nun die Augen aufgiengen iiber Vgl. c. 14. die geheime gflttliche Lebens- fiihrung. 1) Ea mihi: ea cura inanis re- 5) Peregrinationem dilexit, und manserat mihi desperanti viam an meiner Uebersiedlung hatte er patere homini ad te. ein bischfifliches Wohlgefallen, als 2) Ad excipiendum: um aufzu- Seelsorger der Glieder seiner Ge fassen. meinde, zu der sich jetzt auch Au- 3^ Non impudentur adseri existi- gustinus hielt. mabam, es sei nicht unverschamt 6) Quod sc. verum etc. welches die Wahrheit des kirchlichen in deiner Kirche zu finden, ich Glaubens zu behaupten. Vgl. L. ganz aufgegeben hatte. 6, n, 18: possunt honeste intelligi. 120 S. AUGUSTINI EPISCOPI mabam; maxime audito uno atque altero, et saepius aenig- mate soluto de Scriptis veteribus; ubi, cum ad litterara acci- perem, occidebar spiritaliter. Itaque plerisque illorum libro- rum expositis locis, jam reprehend ebam desperationem meam, illam duntaxat qua credideram Legem et Prophetas detestan- tibus atque irridentibus* resisti omnino non posse. Nee tamen jam ideo mihi catholicam viam tenendam esse sentiebam, quia et ipsa poterat habere doctos assertores suos qui copiose et non absurde objecta refellerent; nee ideo jam damnandum illud quod tenebam, quia defensionis partis aequabantur. Ita enim 5 Catholica non mihi victa videbatur, ut nondum etiam victrix appareret. 25. Tune vero fortiter intendi animum, si quo modo possem certis aliquibus documentis Manichaeos convincere falsitatis. Quod si possem spiritualem substantiam cogitare, statim machinamenta ilia omnia solverentur et abjicerentur ex animo meo ; sed non poteram. Verumtamen de ipso mundi hujus corpore, omnique natura quam sensus carnis attingeret, inulta probabiliora plerosque sensisse philosophos, magis ma- gisque considerans atque comparans, judicabam. Itaque Aca- demicorum more, sicut existimantur, 6 dubilans de omnibus atque inter omnia fluctuans, Manichaeos quidem relinquendos esse decrevi: non arbitranseo ipso tempore dubitationis meae in ilia secta mihi permanendum esse, cui jam nonnullos phi- losophos praeponebam; quibus tamen philosophis, quod sine nomine salutari Christi essent. curationem languoris animae meae committere omnino recusabam. Statui ergo tamdiu esse catechumenus in catholica Ecclesia mihi a parentibus eommendata, donee aliquid certi eluceret quo cursum dirigerem. 4) Vid. sap. ad 1. iii. c. 7. p. chaeorum , accept as Scriptnras et 36. Irrisione foeda tanquam pro- lectas irrisit; reprehendere voluit prio quodam telo, contra Eccle- quod non intelligebat , et exagi- siam utebantur Manichaei. Vid. tando et reprehendendp non intel- sup. . 16. et 1. iii. c. 10. et not. lecta, multos illaqueavit." Aug. in ibid, et alibi passim, quod reli- Ps. 146. quiae Faust, et Secundini raisera- 5) Ita . . . adpareret. Catho- biliter confirmant. n Bene nosti, lica ita non victa mihi videbatur quod reprehendentes Manichaei ut etc. die kirchliche Sache er- catholicam fidem , et maxime V. schien mir nur in so weit als nicht T. discerpentcs et dilaniantes, besiegte, dass sie mir doch noch commovent imperitos." Aug. de nicbt als Siegerin erschien. Util. Credendi, c. 2, . 4. B Exstit 6) Vid. sap. ftd . 19. quaedam perditissima secta Mani- CONFESSIONUM LIBER V. 121 flane vitae partem summatim recenset Aug. in lib. de util. cre- dcndi (c. 8.) si forsan Honorato viam eandem inire persuadeat: quaedam autem habet ilia narratio, quae huiclucem affundant. n Edam tibi ut possum , cujusmodi viam usus fuerim, cam eo animo quae- rerem veram religionem, quo nunc exposni esse quaerendam. Ut enim a vobis trans mare ahscessi, jam cunctabundus atque haesitans, quid mihi tenendum , quid dimit- tendum esset: quae mihi cunctatio in dies major oboriebatur, ex quo ilium hominem (sc. Faustum. c. 3. c. 6.), cujus nobis adventus , ut nosti , ad explicanda omnia quae nos movebant. quasi de coelo pro- mittebatur, audivi, eumque excepta quadam eloquentia talem quales ceteros easecpgnovi; rationem ipse mecum habui magnamque delibe- rationem jam in Italia constitntus, non utrum manerem in ilia secta, in quam me incidisse poenitebat, sed quonam modo verum invenien- dum esset, in cujus amorem sns- piria mea nulli melius quam tibi nota sunt. Saepe mihi videbatur non posse inveniri, magnique fluctus cogitationum mearum in Academi- corum suffragium ferebantur. Saepe rnrsos intuens quantum ppteram, mentum hum an am tarn vivacem, tarn sagacem , tarn perspieacem, non pntabam latere veritatem, nisi quod in ea quaerendi modus la- teret, eundemque ipsum modum ab aliqua divina auctoritale esse su- mendam. Restabat quaerere, quae- nam ilia esset auctoritas; cum in tantis dissensionibns se quisque ill am traditurum polliceretur. Oc- currebat igitur inexplicabilis silva, cui demnm inseri multum pigebat; atque inter haec sine ulla requie, cupiditate reperiendi veri animus agitabatur. Dissuebam me tamen magis magisque ab istis, quos jam deserere proposueram. Restabat autem aliud nihil in tantis peri- culis, quam ut divinam providentiam lacrymosis et miserabilibus vocibus, ut opem mihi ferret, deprecarer. Atque id sedulo faciebam: et jam fere me commoverant nonnullae disputationes Mediolanensis epis- copi, ut non sine spe aliqua de ipso vetere Testamento multa quae- rere cuperem, quae, ut scis, male nobis commendata exsecrabamur. Decreveramque tamdiu esse cate- chumenus in Ecclesia, cui traditus aparentibus eram, donee aut inve- nirem quod vellem, aut mihi per- suaderem non esse quaerendum. Opportunissimum ergo me ac valde docilem tune invenire posset , si fuisset qui posset docere. LIBER SEXTUS. Monnicae matris ejus, adventue, et pium erga Ambrosium obsequium. Ambrosii mores et vitae habitus. Aug. annum aetatis agens trige- simum, Ambrosii conciones frequentat, et doctrinaui Catholieam a Manichaeis falso insimulari clarins intelligit : fidei tamen naturam et utilitates baud attingit. Alypii amici ejus mores. In diversa rapi- tur, dum de vita melius instituenda deliberat; mortis quoque ac judicii metu perculsus, ad vitae converaonem in dies accenditur. mea a J uveQ tute mea ubi mihi eras, et quo 1 recesseras? An vero non tu feceras me, et discreveras me a quadrupedibus et volatilibus coeli? Sapientiorem me feceras, et ambulabam per tenebras et lubricum, et quaerebam te " foris 2 a me, et non inveniebam Deum cordis mei ; et veneram in profundum maris, et diffidebam 3 et desperabam de inven- tione veri. Jam venerat ad me mater pietate fortis, terra marique me sequens, et in periculis omnibus de te 4 secura. Nam et per marina discrimina ipsos nautas consolabatur, 6 a quibus rudes 6 abyssi viatores, cum perturbantur, consolari solent; pollicens 7 eis perventionem cum salute, quia hoc ei tu per visum pollicitus eras. Etinvenit me periclitantem quidem graviter desperatione indagandae veritatis. Sed tamen ei cum 11 Quo recesseras , L. 3 , 3 , 5 : 5) Consolabatur. Consolari. De- circumvolabat a longe. pon. nnd Passiv. Gellius 15, 13 2) Noli foras ire; in teipsum sagt: utor . . . et consoler com- redi, in interior! homine habitat munia verba sunt, ac dici utroque veritas. Aug. de Vera Relig. c. versum possunt: consolor te et 39. Vide inf. 1. vii. c. 7 et 10. consolor abs te, id est tu me con- 3) Diffidebam et desperabam, Solaris. ich zweifelte und verzweifelte das 6) Rudes abyssi viatores: Neu- Wahre zu finden. linge im Seereisen. 4) De te secura, deiner gewiss 7) Pollicens etc. erinnert an furchtlos im Yertrauen auf Paulus Schifffahrt. Ap. Gesch. 27, dich. 2124. S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER VI, 123 indicassem, non mequidem jam 8 esse manichaeura, sed neque catholicum christianum, non, quasi inopinatum aliquid audie- rit, exsilivit laetitia ; cum 9 jam secura fieret ex ea parte mi- seriae meae, in qua me tanquam mortuum sed resuscitandum tibi flebat, et feretro cogitationis efferebat, ut diceres filio viduae: Juvenis, tibi dico, surge \ et revivisceret et inciperet loqui, et traderes ilium matri suae. Nulla ergo turbulenta exsultatione trepidavit cor ejus, cum audisset ex tanta parte jam factum quod tibi quotidie plangebat ut fieret; veritatem me nondum adeptum, 10 sed falsitati jam ereptum: imo vero quia certa erat, et quod restabat te daturum, qui totum pro- miseras; placidissime et pectore plenofiduciae respondit mihi, credere se in Christo, quod priusquam de hac vita emigraret, me visura esset fidelem catholicum. Et hoc quidem mihi. Tibi autem, fons misericordiarum, preces et lacrymas densiores, ut accelerares adjutorium tuum et illuminares tenebras meas; et studiosius ad Ecclesiam currere, et in 11 Ambrosiam ora sus- pendi, ad fontem salientis aquae in vitam aeternam. Dilige- bat autem ilium virum sicut angelum Dei, quod 12 per ilium cognoverat me interim ad illam l3 ancipitem fluctuationem jam esse perductum, per quam transiturum me ab aegritudine ad sanitatem, intercurrente arctiore periculo, quasi per accessio- nem quam criticam medici vocant, certa praesumebat. 2. Itaque cum ad Memorias 1 sanctorum, sicut in Africa 8) Jam, ich seizwar nichtmehr. 1) Nee taraen nos eisdem Mar- 9) Cum jam . . . flebat , da sie tyribas templa , sacerdotia , sacra, schon hinsichtlich dieses Thefts et sacrificia constituimus: quoniam meines Elends (der Anhanglichkeit non ipsi, sed Deus eorom nobis est an die manichaische Lehre) sicher Deus. Honoramus sane Memorias gestellt, beruhigt ward. eorum tamquam sanctorum homi- 10) Adeptum . . . ereptum: die num Dei, qui usque ad mortem Wahrheit noch nicht gewonnen, corporum snorum pro veritate aber der Falschheit entronnen. certarunt, ut innotesceret vera re- l i) In . . . suspendi , dem Am- ligio , falsis fictisque convictis : brosins den (offenen)Mund erwar- quod etiamsi qui antea sentiebant, tnngsvoll) hinhalten. Ora fur os. timendo reprimebant. Quis autem Aen. 1, 354; 6, 102. 496. audivit aliquando fidelium stantem 12) Quod per, constr. quod cog- sacerdotem ad altare etiam super noTerat me ... jam esse perdue- sanctnm corpus Martyris ad Dei turn per ilium etc. honorem cultumqne constractam, 13) Ad illam . . . praesuraebat. dicere in precibus, offero tibi sa- Accessio ct decessio febris: Anfall crificium, Petre vel Paule, vel Cy- und Aussetzen des Fiebers. Ac- priane ; cum apud eorum Memorias r.essio critica: Paroxysinus. offeratur Deo, qui eos et homines 124 8. AUGUSTINI EPISCOPI solebat, pultes 2 et panem et merum attulisset, atque ab osti- ario prohiberetur ; ubi hoc episcopum vetuisse cognovit, tarn pie atque obedienter amplexa 3 est, ut ipse mirarer quam facile accusatrix potius consuetudinis suae, quam disceptatrix 4 illius prohibitionis effecta sit. Non enim obsidebat spiritum ejus vinolentia, eamque stimulabat in odium veri amor vini, sicut plerosque mares et feminas, qui ad canticum 5 sobrieta- tis, sicut ad potionem 6 aquatam madid i nauseant. Sed ilia cum attulisset canistrum cum solemnibus epulis praegustandis 7 atque largiendis, plus etiam quam unum pocillum pro suo palato satis sobrio temperatum, unde dignationem 8 sumeret, non ponebat. Et si multae essent, quae illo modo videbantur honorandae, memoriae defunctorum; idem ipsum unum, quod ubique poneret, circumferebat ; quo jam non solum aquatis- et Martyres fecit, et sanctis suis Angelis caelesti honore sociavit; ut ea celebritate et Deo vero de illorum victoriis gratias agamus, et nos ad imitationem talium coro- narum atque palmarum , eodem invocato in auxilium, ex illorum memoriae renovatione adhortemur ? Quaecumque igitur adhibentur re- ligiosorura obsequia in Martyrum locis, oruamenta sunt Memoriarum, non sacra vel sacrificia mortuorum tamquam deornm. Quicumque etiam epulas suas eo deferunt, qnod quidem a Christianis melio- ribus non fit, et in plerisque ter- rarum nulla talis est consuetude; tamen quicumque id faciunt, (quas cum apposuerint , orant , et auf e- runt, ut vescantur, vel ex eis etiam indigentibus largiantur,) sanctificari sibi eas volunt per merita Martyrum in nomine Do- mini Martyrnm. Non autera esse ista sacrificia Martyrum novit, qui novit unum, quod etiam illic offer- tur sacrificium Christianorum. De Civ. Dei, 1. viii. c. 27. 2) Pultes. Puls: Brei aus Mehl, Hulsenfruchten ; auch bei Gottes- diensten oder Opfern gebraucht. 3) Amplexa est: nahm es an, fijgte sich. 4) Disceptatrix : Richterin. 5) Canticum sobrietatis, etwa : Nuchternheitspredigt, wiederholtes Ermahnen zur Nflchternheit. 6) Potionem aquatam : Gegensatz von merum; nachher: pocillum temperatum. 7) Praegustandis : vorkosten, kre- denzen. 8) Dignationem sumeret. n Dig- natio : misericordia , liber alitas, humanitas vox f requens Tertulliano et Cypriano." (DufresneK Diese eigentliche Bedeutung von dignatio also bei 2 afrikanischen Vatern, Augustin scheint sich als dritter ibnen anzuschliessen. Den Aus- druck dign. sumere konnte ich sonst nirgends finden. Ein ausge- zeicbneter Kenner schrieb mir: dignatio, gleich caritas, benedictio bedeutet dasselbe wie refectio, also dignationem sumere: eineEr- frischung einnehmen. Dignatio erinnert sogar an dignerium, diner." Dignerium, auch disnerium: prandium (Dufresne s. v. digne: rium). Nach unserer Stelle scheint das dignationem sutnere. darin be- standen zu haben, dass Monnica aus dem Pocillum trank und zu- gleich den Wein mit den Ihrigen theilte, als Zeichen der Gremein- schaft in Liebe. Vgl. 1 Cor. 11, 22. Der Sacramentsgenuss verei- nigt die Abendmahlsgenossen mit ' Christo, die Agape unter einander. CONFESSIONUM LIBER VI. 126 simo, sed etiam tepidissimo cum suis praesentibus per sorbi- tiones exiguas partiretur: quia pietatem ibi quaerebat, non voluptatem. Itaque ubi comperit 9 a praeclaro praedicatore atque antistite pietatis praeceptum esse ista non fieri, nee ab eis qui sobrie faeerent, ne ulla occasio se ingurgitandi daretur ebriosis, 10 etquia ilia quasi parentalia 11 superstition! gentilium essent simillima; abstinuit se libentissime : et pro canistro pleno terrenis fructibus, plenum purgatioribus votis pectus ad uiemorias martyrum afferre didicerat; ut et quod posset da- ret egentibus, et sic communicatio 18 Dominici corporis illic celebraretur, cujus passionis imitatione immolati et coronati sunt martyres. Sed tamen videtur mihi, Domine Deus meus, et ita est in conspectu tuo de hac re cor 13 meum, non facile fortasse de hac amputanda consuetudine matrem meamfuisse 14 cessuram, si ab alio prohiberetur, quern non sicut Ambrosium diligebat, quern propter salutem meam maxime diligebat ; earn vero ille 15 propter ejus religiosissimam 16 conversationem, qua in bonis operibus tam fervens spiritu frequentabat ecclesiam: Jf ita ut saepe erumperet, cum me videret, in ejus praedieatio- nem, gratulans mihi quod talem matrem haberem; nesciens qualem ilia me filium, qui dubitabarn de illis omnibus, et in- veniri posse viam vitae minime putabam. 3. Nee 1 jam ingemiscebam orando ut subvenires mini- nl * Occupa- sed ad quaerendum intentus, et ad disserendum inquietus 9) Comperit praeceptum esse a 14) Cessuram, wiirde nachgege- praeclaro etc. ben haben. 10) lisdem rationibus adductus 15) Ille sc. diligebat. Augustinus ipse, nondum Episco- 16) Religiosissimam . . . cccle- pus, Hipponensibus persuasit mo- siam: wegen ihres so frommen rem istum ultro abolere (vid. ejus haufigeu Kirchenbesuchs. Ep. 29.) Aurelium etiam , Epis- copum Carthaginensem, obtestatur 1) Nee . . . animus meus: ich ut eundem e sede bac primaria seufzte nicht mebr betend nach pelleret, quam caetcrae baud du- deiner Iliilfe, sondern mein Geist bie imitarentur. Ep. 22. strengte sich an zu forschen, und 11) Parentalia: Todtenopfer, sebnte sich unrubig nach Be- Todtenfeste zu Ehren der Eltern. sprechung mit andern (fiber das, 12)Eucharistiam enim inter an- was in ihm gahrte). S. unten: niversariam Martyrum commemo- non enim quaerere ab eo (Ambro- rationem apud ipsorum coemeteria sio) poteram , quod volebam. A. celebrare ubiqne mos erat. Vid. will, wie so viele, durch eitle in- Bingham xiii. 9. 6. xx. 7. 7. tellectuelle Anstrengung, (Specu- 18) Cor meum meine Herzens lation) ohne nach Gottes Bei stand Meinung. zu fragen, die tiefsteu Geheim- 126 S. AUGUSTINI EPISCOPI Abrc- an i m us meus. Ipsumque Ambrosium felicem quemdam homi- nem secundum 2 saeculum opinabar, quern sic tantae potesta- tes 3 honorarent; caelibatus tantum ejus mini laboriosus vide- batur. Quid autem ille spei gereret. et adversus ipsius excel- lentiae tentamenta quid luctaminis haberet, quidve solaminis in adversis, et occultum 4 os ejus quod erat in corde ejus, quarn sapida gaudia de pane tuo ruminaret; 5 nee conjicere noveram, nee expertus eram : nee ille sciebat aestus meos, nee foveam periculi mei. Non enim quaerere ab eo poteram quod volebam, sicut volebam, secludentibus me ab ejus aure atque ore catervis negotiosorurn hominum, quorum infirmitatibus serviebat. Cum quibus quando non erat, quod per exiguuin temporis erat, aut corpus reficiebat necessariis sustentaculis, aut lectione aninium. Sed cum legebat, oculi 6 ducebantur per paginas, et cor intellectum rimabatur, vox autem et lin- gua quiescebant. Saepe cum adessemus, non enim vetabatur quisquam ingredi, aut ei venientem nuntiari 7 mos erat, sic eum legentem vidimus tacite, et aliter nunquam: sedentesque in diuturno silentio (quis enim tarn intento esse oneri aude- ret ?) discedebamus, et conjectabamus eum parvo ipso tempore, quod reparandae menti suae nanciscebatur, feriatum ab stre- pitu 8 causarum alienarum, nolle in aliud avocari; et cavere fortasse ne 9 auditore suspense et intento, si qua obscurius nisse ergrunden. Die Furcht des est aliud quam spiritaliter quodam- Herrn ist der Weisheit Anfang. modo ruminare? Quod qui non 2) Secundum saeculum, in welt- faciunt, illorum animalium genere licher Hinsicht , nach weltlichem figurantur : uncle ipsa a talibus Maassstab. carnibus abstineutia tale vitium 3) Potestates, obrigkeitliche Per- nos cavere praemonuit. Cum enim sonen. thesaurus desiderabilis sit ipsa 4) Occultum . . . ruminaret. sapientia, de hac munditia rumi- Offenb. 2 , 17. VgL L. 3 , 1 ; L. nandi , et immunditia non rumi- 1, 13, 21 ; L. 4, 12, 18. nandi alio loco scriptum est, The- ft) Immundum illud animal in saurus desiderabilis requiescit in lege positum est, eo quod non ru- ore sapientis, vir autem stultns minet; non autem hoc ejus vitium, glutit ilium, c. Faust, vi. 7. sed natura est. Sunt autem ho- 6) Oculi . . . paginas. Die Augen mines qui per hoc animal signi- liefen uber die Seiten. ficantur, immundi proprio vitio, 7) Nuntiari, angemeldet werden. non natura; qui cum libenter au- 8) Strepitu, vom Larmen (Un- diant verba sapientiae, postea de ruhe) fremder Angelegenheiteu. his omnino non cogitant. Quod 9) Ne . . . esset: ne necesse enim utile audieris, velut ab in- esset etiam exponere. Ambrosius testino memoriae ad os cogitationis las nicht laut, weil er es vielleicht recordandi dulcedine revocare, quid vermied geuo'thigt zu werden einem CONFESSIONtTM LIBER VI. 127 posuisset ille quern legeret, etiam exponere necesse esset; aut de aliquibus difficilioribus disceptare quaestionibus, atque huic operi temporibus impensis, minus quam vellet voluminum evol- veret: quanquam et causa servandae vocis, quae illi facillime obtundebatur, 10 poterat esse justior tacite legendi. Quolibet tamen animo id ageret, bono utique ille vir agebat. 4. Sed certe mihi nulla dabatur copia sciscitandi quae cupiebam de tarn sancto oraculo tuo pectore illius, nisi cum aliquid breviter esset audiendum. Aestus autem illi mei otio- sum eum valde, cui refunderentur, requirebant, nee unquam inveniebant. Et eum quidem in populo verbum veritatis recte\ tractantem omni die dominico audiebam; et magis magisque mihi confirmabatur omnes versutaruni calumniarum nodos, quos illi deceptores nostri adversus divinos Libros innectebant, posse dissolvi. Ubi vero etiam comperi ad imaginem tuam hominem a te factum, a spiritualibus filiis tuis quos de matre Catholica per gratiain regenerasti, non sic intelligi ut humani corporis forma te terminatum crederent atque cogitarent: quanquam quomodo se haberet spiritualis substantia, ne qui- dem tenuiter atque in aenigmate suspicabar; tamen gaudens erubui non me tot annos adversus catholicam fidem, sed con- tra carnaliuin cogitationum figmenta latrasse. Eo quippe temerarius et impius fueram, quod ea quae debebam quae- rendo dicere accusando dixeram. Tu 1 ' enim, altissime et proximo, secretissime et praesentissime, cui membra non sunt alia majora et alia minora, sed ubique totus es, et nusquarn locorum es; non es utique forma ista corporea : tamen fecisti' *' hominem ad imaginem tuam; et ecce ipse a capite usque ad pedes in loco est. 5. Cum 1 ergo nescirein quomodo haec subsisteret imago ^ tua, pulsans proponerem quomodo credendum esset, non insul- "j 1 ^ " tans opponerem quasi ita creditum esset: tanto igitur acrior Ambr - sio con- cura rodebat intima mea quid certi retinerem, quanto nieJj*J binhorcbenden, gespannten Zahorer ans) Erbabenster und dennoch uns den Autor welcben er las, zu er- Nachster. klaren, wenn dieser Autor sicb minder klar ausgedrQckt. 1) Cum . . . creditum esset: da 10) Obtundebatur , heiser ward, icb also nicbt wusste , wie dieses aasgieug. dein Ebenbild beschaffen sei, so 11) Tu . . . proximo: du (fiber hatte icb anklopfend die Frage 128 8- AUGUSTINI EPI8COPI magis pudebat tarn diu illusum et deceptum promissione cer- torum, puerili errore et animositate, tarn multa incerta quasi certa garrisse. Quod enim falsa essent, postea inihi claruit. Certum tamen erat quod incerta essent, et a me aliquando pro certis habita fuissent, cum Catholicam tuam caecis con- tentionibus accusarem, etsi 2 nondum compertain vera docentein, non tamen ea docentem quae graviter accusabam. Itaque confundebar, et convertebar: et gaudebam, Deus meus, quod Ecelesia unica corpus Unici tui, in qua mini nomen Christ! infant! est inditum, non 3 saperet infantiles nugas; neque hoc haberet in doctrina sua sana, quod te creatorem omnium in spatium loci quamvis summura 4 et amplum, tamen undique terminatum membrorum humanorum h'gura contruderet. 6. Gaudebam etiam quod vetera scripta Legis et Prophe- tarum jam non illo oculo mihi legenda proponerentur, quo 5 antea videbantur absurda, cum arguebam tanquam ita sen- tientes sanctos tuos; verum autem non ita sentiebant: et 6 tanquam regulam diligentissime commendaret, saepe in popu- laribus sermonibus suis dicentem Ambrosium laetus audiebam, * Littera occidit, spiritus autem vivificat: cum ea quae ad litteram perversitatem docere videbantur, remoto mystico ve- lamento spiritualiter aperiret, non dieens quod me offenderet, quamvis ea diceret, quae utrum vera essent adhuc ignorarem. Tenebam 7 enim cor meum ab omni assensione, timens prae- cipitium; et 8 suspendio magis necabar. Yolebam enim eorum quae non viderem ita me certum fieri, ut certus essem quod septem et tria decem sint. Neque enim tarn insanus eram, ut ne hoc quidem putarem posse comprehendi; sed sicut hoc, ita caetera cupiebam, sive corporalia quae coram sensibus meis non adessent; sive spiritualia, de quibus cogitare nisi vorlegen sollen : was zu glauben 4) Summum sc. spatium. gel, nicht hohnend widerlegen als 5) Quo sc. oculo lecta. glaube die Eirche so (wie A. sichs 6) Et . . . liter a. Et laetus au- einbildete). diebam Ambrosium saepe . . . di- 2) Etsi . . . docentem: von centem (quod) tamquam regulam welcher (der Kirch e) ich zwar diligentissime commendaret: Li- noch nicht mit Gewissheit wussto, tera etc. dass sie wahres lehre. 7) Tenebam, retinebarn. 8) Non . . . nugas, keinen Ge- 8) Et . . . necabar, und durch Bchmack babe an kindischen Al- die Ungewissheit ward ich noch bernheiten. mehr verstimmt, gequalt. CONFE88IONUM LIBER VI. 129 corporaliter nesciebam. Et sanari credendo poteram, 9 ut purgatior acies mentis meae dirigeretur aliqub modo in veri- tatem tuam semper manentem, et ex nullo 10 deficientem. Sed sicut evenire assolet ut malum medicum expertus, etiam bono timeat se committere; ita erat valetudo 11 animae meae, quae utique nisi credendo sanari non poterat, et ne falsa crederet, curari r ecusabat ; resistens manibus tuis, qui medicamenta fidei confecisti, et sparsisti super morbos orbis terrarum, et tantam illis 12 auctoritatem tribuisti. 7. Ex 1 hoc tamen quoque jam praeponens doctrinam catholicam, modestius ibi minimeque fallaciter sentiebam juberi ut crederetur quod non demonstrabatur (sive esset 9) Yera religio , nisi credantur ea quae quisque postea, si se bene gesserit dignusque fuerit, assequa- tur atqae percipiat, et omnino sine quodam gravi auctoritatis imperio, iniri recte nullo pacto potest. Aug. de util. credendi, c. 9. Neque quisquam inveniendo Deo fit ido- neus, nisi antea crediderit. quod eat postea cogniturns; de lib. arb. ii. 2. . 6. Initium honae vitae, cud vita etiam aeterna debetur, recta fides est. Est autem fides, credere quod nondum vides, cujus fidei merces est, videre quod ere- dis. Aug. Serm. 43. init. Intel- lige, ut credas, verbum meum; erode, ut intelligas , verbum Dei. ib. fin. Nonne superbns iuveniris, cum dicis , primo videam et sic ere dam? Ipsa se lux ostendere vult. Cui? Caeco non potest, non videt. Undo non videt? Gravato oculo multis peccatis. Kerao- veantur ergo iniqui tales, dimittan- tur peccata , levetur pondns ab oculo , sanetur quod saucium est, adhibeatnr mordax praeceptum quasi collyrium. Prius effice quod tibi praecipitur, sana cor. munda cor. B Beati mundo corde, quo- niam ipsi Deum videbunt." Aug. in Ps. xxxix. 13. Proinde substan- tiam Dei , sine ulla sui commuta- tione mntabilia facientem, et sine ullo suo temporal! motu tcmpora- lia creantem, intueri etplenenosse difficile est; et ideo est necessaria V. purgatio mentis nostrae, qua Iliad inenabile ineffabiiiter vidcri possit: qua nondum praediti, fide nutri* mur, et per quaedam tolerabiliora, ut ad illud capiendum apti et ha- biles efficiamur, itinera ducimur. Aug. de Trin. 1. i. . 3. cf. etiam not. 2 proxime seq. 10) Ex nullo deficientem; in keiner Hinsicht abweichenden, irrenden. 11) Valetudo: Gesundheitszu- stand Krankheit, vie sanari zeigt. 12) Illis sc. medicamentis. 1) Ex hoc . . . imperari. Seit- dem die kirchliche Lehre schon vorziebend (der manicbaiscben) sab icb, dass in der Kirch e sehr be- scheiden und obne alien Hinterhalt (gerade heraua) befohlen (verlangt) werde zu glauben , was nicbt be- wiesen wurde, entweder in dem Falle, dass etwas wirklich ware, aber fur jemand keine Wirklich- keit batte, ihm nichtwabr zu sein schiene oder in dem Fall dass etwas (z. B. von Haretikern fttr wabr und wirklicb ausgpgebenes) nicbt als wirklich und wabr gelten solle. Also einmal Gebot etwas zu glauben, dann Gebot etwaa nicbt zu glauben. Modestius quam illic. Dies kirchliche Verfahren (ibi) viel bescheidener als das der Manichaer (illic) welche durch dreistes Verheissen der Wissen- 9 130 AUGUSTINI EPISCOPI , sed cui forte non esset, sive ne quid esset), quam illic temeraria pollicitatione scientiae credulitatem irrideri; et postea tarn multa fabulosissima et absurdissima, quia demon- strari non poterant, credenda imperari. 2 Deinde paulatim schaft die Leichtglaubigkeit zum Besten baben and spiiter dann befeblen vieles ganz Fabelbafte und Absurde zu glauben, well sie 8 nicht beweisen konnen. Vgl. L. 3,6, 10. Not. 1. Statt: ne quid esset liest die oxforder Ed.: nee quid esset, und bemerkt: Sub- intellige .quod demonstraretur." Ne quid lesen die Benedictiner ; diese und die oxforder Ed. citiren keinen Cod. fur nee quid. Auch die ed. von Bruder liest ne. Bei dtf Annahme von nee erklarte mein verehrter Freund und Col- lege Nagelsbach die Stelle so: crede quod uon demonstratur, sire est aliquid demonstrable, sed non cuivis, eive ne est quidem ex ulla parte deraonstrabile. Die Ueber- einstimmung der Codd. binsicbtlich der Lesart ne lasst aber die Con* jectur nee nicht wohl zu. 2) Yos nostis tamen credentibus quam vehementer insultare solcatis, praesertim cum ipse, qui jam coe- pit inecrta narrare , plenam ac firmam scientiam paullo ante pro- miserit. Quapropter , aut ea quae dicit proba mihi vera esse, ut ostendas quae non possum cre- dere, aut eum qui dicit, proba mihi Spiritum Sanctum esse, ut credam quae uon potes ostendere. Ego namque catholicam fidem profiteer, et per iilam me ad certain scien- tiam perventurum esse praesumo; tn vero, qui fidem meam labefac- tare conaris , certam scientiam trade, si potes ; ut id , quod cre- didi, teraere me credidisse convincas. Duo sunt quae mihi prefers ; unum, cum dicis Spiritum Sanctum esse qui loquitur, et alterum, cum dicis manifest* esse quae loquitur. Sed tu nee hoc nee illud vales osten- dere. Nihil aliud elegisti nisi laudare quae credis, et krulere quod credo. Cum igitnr ego vicis- sim laudavero quod credo, et quod credis irrisero , quid putas nobis esse judicandum, quidve faciendum t nisi ut eos relinquamus, qui nos invitant certa cognoscere, et postea imperant ut incerta credamus, et eos sequamur, qui nos invitant prius credere quod nondum vale- mus intueri, ut ipsa fide valentio- res facti quod credimus intelligere mereamur, non jam hominibus, sed ipsoDeo intrinsecus mentem nostram illuminante atque firman te? Et quoniam quaesivi unde mihi probet, nunc quaero unde. ipse cognoverit. Si dicit sibi revelatum a Spiritu Sancto, suamque mentem divinitug illustratam, ut ea quae dicit cert* et manifesta cognosceret, ipse sig- nificat quid iutersit inter cognos- cere et credere. Ipse enim cog- noscit, cui apertissime ista mon- strantur; eis autem quibus haec narrat, non cognitionem insinuat, sed credulitatem suadet Cui qnis- quis temere consenserit, Manichaeus efficitur , non certa cognoscendo sed incerta credendo; quales nos imperitos adolescentulos aliquandp decepit. Debuit ergo non nobis polliceri scientiam , neque mani- testam cognitionem, neque ad id quod quaeritur sine ulla ambigui- tate perventionem , sed dicere po- tius sibi ista esse monstrata, illos autem quibus narran.tur credere sibi debere quae nesciunt. Sed si hoc diceret, quis non ei respon- deret: w Si ergo incognita creditu- rus sum , cur non ea potius cre- dam , quae jam consensione doc- torum mdoctorumque celebrantur, et per omnes populos gravissima auctoritate firmata sunt?" Hoc ille metuens ne sibi diceretur, offundit nebulas imperitis, primo pollicens rerum certarum cogni- tionem , et postea incertarum im- perans fidem. Cui tamen si hoc dicatur, ut saltern vel sibi haec doceat esse monstrata, similiter CONFES8IONUM LIBER VI. 131 til, 3 Domine, manu mitissima et misericordissima pertractans 4 et componens cor meum , consideranti quam innumerabilia crederem quae non viderem, neque cum gererentur adfuissem; sieut tarn multa in historia gentium, 6 tarn multa de locis atque urbibus quae non videram, tarn multa amicis, tarn multa medicis, tarn multa hominibus aliis atque aliis: quae nisi crederentur, omnino in hac vita nihil ageremus * postremo, quam inconcusse fixum fide retinerem, de quibus parentibus ortus essem, quod scire non possem, nisi audiendo credidis- sem: persuasisti mini, non qui crederent 7 Libris tuis, quos tanta in omnibus fere gentibus auctoritate fundasti; 8 sed qui deficit, et hoc quoque ut credamus jubet. Aug. c. Ep. Manich. c. 14. Si ergo ad millia, fabnlosorum phantasmatum, te auctoritati igno- tissimae et furiosissimae subdidisti, ut ideo haec pnmia crederes, quia in illis conscripta aunt libris , qui- lua miserabili errore eredendum ease censuisti , cum tibi nulla de- monstrentur ; cur non potiusEvan- gelicae auctoritati , tarn fundatae, tarn stabilitae, tanta gloria diffa- matae, atque ab Apostolorum tem- poribug usque ad nostra tempora per successioncs certissimas com- mendatae, non te eubdis, ut ere- das , ut videas , ut discas etiam omnia ilia quae te offendunt , ex vana et perversa opinione te offendere? Aug. c. Faust, xxxii. 19. 3) Tn Domine , sc. persuasisti mihi consideranti etc. 4) Pertractans et componens, be- riihrtest und still test. 5) Consequetur omnium librorum summa perversio, et omnium, qui memoriae mandati aunt, librorum abolitio, si quod tanta populorum religione roboratum est, tanta ho- minum et tempo rum- consensione firmatum , in hanc dubhationem inducitur, ut ne historiae quidem vulgaris fidem possit gravitatemque obtinere. De mor. Eccl. Oath. c. 29. . 60. cf. c. Faust, xxxii. 21. et pluribus xxxiit c. 6. quod Ms claudit n quae cum ita sint, quis tandem tan to furore caecatur qni dicat hoc meren nou potuissc Apostolorum Ecclesiam, tarn fidam, tarn numerosam fratrnm concor- diam, ut eorum scripta fideliter ad posteros trajicerent, cum eorum cathedras usque ad praesentes Episcopos certissima successione servaverint, cum hoc qualiumcun- que hominum scriptis , sive extra Ecclesiarn, sive in ipsa Ecclesia, tanta facilitate proveniat?" 6) Si auferatur haec fides de rebus humanis, quis non adtendat quanta earum perturbatio et quam horrenda confusio subsequatur? Quis enim mutua caritate .diligetur ab aliquo, cum sit invisibilis ipsa dilectio, si, quod non video, cre- dere non debeo? Si ergo non ere- dentibus nobis quae videre non possumus, ipsa humana societas, concur dia pereynte, HOD stabit; quanto magis est fides, quamvis quae non videntur, rebus adhibenda divinis: quae si non adhibeatur, non amicitia quorumlibet hominum, sed ipsa summa religio violatur, ut summa miseria consequatur. Aug. de fide rernm quae non vi- dentur, . 4. 7) Crederent . . . fundasti, vgl. c. 4 zu Ende, wo die libri als me- dicamenta bezeichnet werden, qui- bus auctoritatem tribnisti. 8) De quo libro certnm erit cujus sit, si litterae , quas Apostolorum dicit et tenet Ecclesia ab ipsis Apostolis propagata et per omnes gentes tanta eminentia declarata, utrum Apostolorum sint, incertum est, et hoc erit cert-am scripsisse 9* 132 S. AUGU8TINI EPISCOPI non crederent esse culpandos, nee audiendos esse, si qui forte mihi dicerent : Unde scis illos Libros unius veri et veracissimi Dei spiritu esse humano generi ministratos ? Idipsum 9 enim maxime credendum erat, quoniam nulla pugnacitas calumnio- sarum quaestionum, per tarn multa quae legeram inter se confligentium philosophoruin, extorquere mihi potuit ut all- quando non crederem, te esse, quidquid 10 esses, quod ego nescirem ; aut administrationem rerum humanarum ad te per- tinere. 8. Sed id credebam aliquando robustius, aliquando exi- lius; semper tamen credidi et esse te, et curamnostri gerere; etiamsi ignorabam vel quid sentiendum esset de substantia tua, vel quae via duceret aut reduceret 11 ad te. Ideoque cum essemus infirmi ad inveniendam liquida 11 ratione verita- tem, et ob hoc nobis opus esset auctoritate sanctarum Litte- rarum; jam credere coeperam nullo modo te fuisse tributurum tarn excellentem illi Scripturae per omnes jam terras auctori- tatem, nisi et per ipsam tibi credi, et per ipsam te quaeri voluisses. Jam enim absurditatem quae me in illis Litteris solebat offendere, cum multa ex eis probabiliter exposita au- dissem, ad sacramentorum 13 altitudinem referebam; eoque mihi ilia venerabilior et sacrosancta fide dignior apparebat auctoritas, quo et omnibus ad legendum esset in promptu, 14 et secreti sui dignitatem in intellectu profundiore servaret; verbis apertissimis et humillimo genere loquendi se cunctis praebens, et exercens 15 intentionem eorum, qui non sunt Apostolos, quod huic Ecclesiae con- welcher Art auch dein Wesen sein trarii haeretici prpferunt , . aucto- mochte , was mir immerhin unbe- rum suorura nominibus appellati kannt scin konnte ohne dass longe post Apostolos exsistentium ? namlich deshalb mein G laubc dass c. Faust, xxxiii. fi. du seist dadurch erschiittert za 9) Idipsum . . . pertinere. Idip- werden brauchte. Ebr. 11, 6. sum: der Glaube an die gottliche 11) Reduceret, namlicb. den, der Inspiration und Verbreitung der sich von dir verirrt. heiligen Schrift fehlte dem A., 12) Liquida ratione, auf unzwei- nicht aber der Glaube an Gott felhafte Weise, mit voller Ge- und seine Eegierung. Nulla etc. wissheit. denn keine Angriffe dnrch bos- 13) Sacr amen tor um altitudinem, willige Zweifel die ichiu so vielen Tiefe der heiligen Gebeimnisse. Bttchern sich unter einander be- 14) In promptu, zuganglich. kampfender Philosophen gelesen 15^ Exercens . . . corde, und . . . konnten mirs abndthigen etc. das angestrengte Forschen ernster 10) Quidquid . . . nescirem, Manner in Anspruch nahm. CONFESSIONUM LIBER VI. 133 leyes corde: ut 1 * exciperet omnes popular! sinu, et per an- gusta foramina paucos ad te trajiceret, multo tamen plures, quam si nee tanto apice auctoritatis emineret, nee turbas gremio sanctae humilitatis hauriret, Cogitabam haec, et ade- ras mihi; suspirabam, et audiebas ine: fluctuabain, et guber- nabas me; ibam per viam saeculi latam, nee deserebas. 9. Inhiabam honoribus, lucris, conjugio; et tu irridebas. Patiebar in eis cupiditatibus amarissimas 1 difficultates, tejjj* propitio tanto magis, quanto minus sinebas mihi dulcescere quod non eras tu. Vide cor meum, Domine, qui voluisti hoc recordarer et confiterer tibi. None tibi mhaereat anima 1 ****" 11 - mea, quam de* visco 2 tarn tenaci mortis exuisti. Quam misera erat! et 3 sensum vulneris tu pungebas, ut relictis omnibus converteretur ad te qui es super omnia, et sine quo nulla essent omnia; converteretur, et sanaretur. Quam ergo miser eram, et quomodo egisti ut sentirem miseriam ineam, die illo quo cum pararem recitare Imperatori laudes, 4 quibus plura mentirer, et mentienti faveretur ab 5 scientibus, easque curas anhelaret 6 cor meum, et cogitationum tabificarum febribus aestuaret; transiens per quemdam vicum Mediolanensem, ani- madvert! pauperem mendicum, jam 7 credo saturum, jocantem atque laetantem: et ingemui, et locutus sum cum amicis qui mecum erant, multos dolores insaniarum nostrarum; quia omnibus talibus conatibus nostris, qualibus tune laborabam, sub stimulis cupiditatum trahens infelicitatis meae sarcinam, 16) Ut exciperet . . . hauriret. erat consti tutus," cum ibi rhetori- Popular! sinu: im leutseligen cam profitebatur Augustinus; qui Schooss. Angusta foramina : praeterea lib. 3 contra Petiliani enge P forte des V erst eh ens. Litt. cap. 25 , scribit se in eadem urbe M Bautoni consuli , calendia 1) Amarissimas und dulcescere: Januarii , laudem pro sua tune dass mir irgend etwas siiss wiirde rhetorica professione recitasae." ausser dir. Ed. Ben. 8) Visco tenaci, zahem Vogelleim, 5) Scientibus , von solchen die in welchem die Fiisse der Vogel wussten dass ich log. kleben bleiben. A. gebraucht den 6) Anhelaret . . . aestuaret: und Vergleich dfters. mein Herz diese Sorgen ausath- 8) Et . . . pungebas, du heriihr- mete , ( ausseufzte) und durch Fie- test empfindlich die schmerzende beranfalle auszehrender Gedanken Wunde. aich angstete. 4) Forte an Yalentiniano minori, 7) Jam saturum , der schon ge- quia ejus n comitatus apud Medio- nug hatte, angetrunken war. ianum," ex Poseidio, cap: 1, n tum 134 S. AUGUSTINI EPISCOPI et trahendo exaggerans, nihil vellemus aliud nisi ad securam laetitiam pervenire, quo nos mendicus ille jam praecessisset, nunquam fortasse illuc ventures ! Quod enim jam ille pauculis et emendicatis nummulis adeptus erat, ad hoc 8 ego tam aerumnosis anfractibus et circuitibus ambiebam, ad laetitiam scilicet temporalis felicitatis. Non enim verum gaudium ha* bebat, sed et ego illis ambitionibus multo falsius quaerebam. Et certe ille laetabatur, ego anxius eram; securus ille, ego trepidus. Et si quisquam percontaretur me, utrum mallem exsultare an metuere; responderem, Exsultare. Rursus si interrogaret, utrum me talem mallem qualis ille, an qualis ego tune essem ; meipsum curis timoribusque confectum elige- rem: sed perversitate ; numquid veritate? Neque enim eo me praeponere illi debebam, quo doctior eram, quoniam non inde gaudebam, sed placere inde quaerebam hominibus; non ut eos docerem, sedtantum ut placerem. Propterea et tu baculo iff; 4i ' disciplinae tuae confringebas ossa mea. 10. Recedant ergp ab anima mea qui dicunt ei: Interest unde quis gaudeat. Gaudebat mendicus ille ^inolentia; tu gaudere cupiebas gloria. Qua gloria, Domine? Quae non est in te. Nam sicut illud verum gaudium non erat, ita nee ilia vera gloria; et amplius vertebat mentem meam. Et ille ipsa nocte digesturus erat ebrietatemsuam; ego cum mea dormie* ram et surrexeram, et dormiturus et surrecturus eram; vide quot diebus. Interest vero unde quis gaudeat, scio, et gau- dium spei fidelis incomparabiliter distat ab ilia vanitate; sed et tune distabat inter nos. Nimirum quippe ille felicior erat, non tantum quod hilaritate perfundebatur, cum ego curis 10 eviscerarer ; verum etiam, quod ille bene optando acquisiverat vinum, ego mentiendo quaerebam typhum. 1 * Dixi tune multa in hac sententia charts meis, et saepe advertebam in his quo- modo mini esset; et iuveniebam male mihi esse, et dolebam et conduplicabam ipsrim 12 male. Et si quid arrisisset prospe- 8) Ad hoc ... ambiebam, daa 10) Cans eviscerarer- Sorgen guchte ich auf so muhseligen krum- mir daa Herz abfrassen. men Wcgen and Umwegen 2u er- 11) Typham: Befriedigang des Igngen. Stolzes. 9) Yertcbat, verkehrte er (dor 12) Ipsum sc. fl male esse" male, falache Buhm) mem Geintith, CONFESSIONUM LIBER VI. 135 rum, taedebat apprehendere, quia pene priusquam teneretur, avolabat. 11. Congemiscebamus in iis qui simul amice vivebamus, VII. et maxime ac familiarissime cum Alypio et Kebridio ista col-pio* CIrcn- loquebar: quorum Alypius ex eodem, quo ego, ortus eratv a inunicipio, parentibus primatibus 1 municipalibus, me minor conrer- natu. Nam et studuerat apud me, cum in nostro docere coepi oppido, et postea Carthagini : et diligebat me multum, quod ei bonus et doctus viderer; et ego ilium, propter mag- nam virtutis indolem, quae in non magna aetate satis emine- bat. Gurges tamen morum Carthaginensium, quibus 1 nugato- ria fervent spectacula, absorbuerat eum in insaniam Circen- sium: sed cum in eo s miserabiliter volveretur, ego autem rhetoricam ibi professus publica schola uterer, nonduni me audiebat ut magistrum, propter quamdam simultatem quae inter me et patrem ejus erat exorta, et compereram quod circum exitiabiliter araaret, et graviter angebar, quod tantam spem perditurus, vel etiam perdidisse mihi videbatur. Sed monendi eum et aliqua coercitione revocandi nulla erat copia, vel amicitiae benevolentia, vel jure magisterii. Putabam enim eum de me cum patre sentire; ille vero non sic erat. Itaque postposita in hac re patris voluntate, salutare me coeperat, veniens in auditorium meum, et audire aliquid atque abire. 12. Sed enim 4 de memoria mihi lapsum erat agere cum illo, ne vanorum ludonnn caeco et praecipiti studio tarn bo- num interimeret ingenium. Yerum autem, Domine, tu qui praesides gubernaculis omnium quae creasti, non eum oblitus eras futurum inter filios tuos antistitera 5 sacrament! tui; et ut aperte tibi tribueretur ejus correctio, per me quidem illam, sed nescientem operatus es. Nam quodam die cum sederem loco solito, et coram me adessent discipuli, venit, salutavit, 1) Primatibus, Honoratioren des den Gladiatorenspielen fervebant Orts. omnia immanissimis voluptatibus. 2) Quibus so. moribus , fervent 3) In eo sc. gurgite. spectacula. Die Sittenlosigkeit 4) Sed enim . . . oblitus eras: der Carthaginenser , welche in ich hatte den Einen vergessen, du den nichtsnutzigen (circensischen) aber, der du doch Alles regierst, Schauspielen wild hervorbricht, hattest ihn nicht vergessen. hatte ihn in den Strudel dieses 5) Antistitem sacramenti tui : den Wahnsinns hinuntergezogen. Priester deines Sacraments. Im folgenden Cap. heisst es: bei 136 S. AUGUSTINI EPISCOPI sedit, atque in ea quae agebantur animum intendit: et forte lectio m manibus erat, quam dum exponerem, et opportune mihi adhibenda videretur similitude Circensium , quo illud quod insinuabam et jucundius et planius fieret, cum irrisione mordaci eoruin quos ilia captivasset insania; tu scis, Deus noster, quod tune de Alypio ab ilia peste sanando non cogi- taverim. At ille in se* rapuit, meque illud non nisi propter se dixisse credidit. Et quod alius 7 acciperet ad succensen- dum mihi, accepit honestus adolescens ad succensendum sibi, et ad me ardentius diligendum. Dixeras enim tu jam dim, 8 9. e t innexueras Litteris tuis : Corripe sapientem, et amabit te. At ego ilium jam non corripueram; sed utens tu omnibus, et scientibus et nescientibus, ordine quo nosti, et ille ordo Ju- stus est, de corde et lingua mea carbones ardentes operatus es, quibus mentem spei bonae adureres 9 tabescentem, ac sana- res. Taceat 10 laudes tuas qui miserationes tuas non conside- rat, quae tibi de medullis meis confitentur. Etenim 11 ille post ilia verba proripuit se ex fovea tarn alta, qua libenter demergebatur, et cum miserabili voluptate caecabatur; et excussit animum forti temperantia, et resiluenmt omnes Cir- sensium sordes ab eo, ampliusque ilhic non accessit. Deinde 12 pattern reluctantem evicit, ut me magistro uteretur: cessit 1 * ille atque concessit. Et audire me rursus incipiens, ilia ine- cum superstitione involutus est, amans in Manichaeis osten- tationem 14 contra entiae, quam veram et germanam putabat. 6) Rapuit, bezogee sogleich auf hangt, abschuttelt. (Man kdnnie sich. elauben A. babe das Bild von Hun- 7) Adciperet: so wurde aufge- den entnommen.) nommen haben. l2)Deinde . . . evicit : setzte es 8) Innexueras Hteris. Dat. beim widerstrebenden Vater durch. 9) Adureres tabescentem: das 13) Cessit . . . concessit, gab Faulende des Gemuths ausbrann- nach und gab es zu. test. 14) AlsBeispiel dieser ostentatio 10) Taceat . . . confitentur: folgendes. Accipis evangelium? deine (unzahligen) Erbarmungen Tu me interrogas, utrum accipiam, treiben mich zum Loben und zum in quo id ipsum accipere apparet, Bekennen aus innerstem Her/en. quia, quae jubet, observe? Ego 11) Etenim . . . adcessit. Bild patrem dimisi et matrem, uxorem, von einem, der in eine Schlamm- filios et cetera, quae evangelium grube hiuabgelassen die so tief jubet, et interrogas, utrum acci- dass es drin dunkel, und der sich piam evangelium? Ego argen- dann mit einem Schwung aus der- turn et auruin rejeci, et aes in sclben schwingt und den Schlamm zonis habere destHi , quotidiano der sich ihui in der Grube ange- contentus cibo , nee de erastino CONFESSIONUM LIBER VI, 137 Erat 15 autem ilia vecors et seductoria, pretiosas animas J T - captans, nondum virtutis oltitudinem scientes tangero, et superficie decipi faciles, sed tamen adumbratae simulataeque virtutis. 13. Non sane relinquens incantatam 1 sibi a parentibus VIII. terrenam viam, Romam praecesserat, ut jus disceret; et ibi gladiatorii spectaculi hiatu 2 incredibili et incredibiliter abrep- tus est. Cum eniin aversaretur et detestaretur talia, q uidam o "m a cjuibu ejus amici et condiscipuli , cum forte de prandio redeuntibus pervius esset, recusantem vehementer, et resistentem, familiari viotentia duxerunt in amphitheatrum, crudelium et funestorum ludoruui diebus, haec dicentem: Si corpus meum in ilium glocum trahitis, et ibi constituitis ; numquid et aniinuni et n oculos meos in ilia spectacula potestis intendere? Adero n itaque absens, ac sic et vos et ilia superabo." Quibus audi- tis, illi nihilo secius eum adduxerunt secum, idipsum forte explorare cupientes, utrum posset efficere. 8 Quo 4 ubi ventum est, et sedibus quibus potuerunt locati sunt, fervebant omnia immanissimis voluptatibus. Hie clausis foribus oculorum, in- terdixit animo ne in tanta mala procederet; 5 atque utinam et aures obturavisset ! Nam quodam pugnae 6 casu, cum cla- mor ingens totius populi vehementer eum pulsasset, curiositate victus, et quasi paratus quidquid illud esset, etiam visum curans, nee unde venter impleatur Tugend, sondern) eines Schattens aut corpus operiatur, solicitudinem von geheuchelter Tugend 1st. Vgl. gerens, et quaeris a me, utrum L, 2, 6, 13: quaedam defectiva accipiam evangelium ? Vides in me species et umbratica vitiis fallen- Christi beatitudines illas, quae tibus. evangelium faciunt, et interrogas, utrum illud accipiam? Yides pau- 1) Incantatam: eingeredet (wie- perem, vides mitem, vides pacificum, der und wieder). puro corde lugentem , esurientem, 2) Hiatu , Hiustarren , sich in sitientem , persecutiones et odia etwas ganz verlierend. sustinentem propter justitiam , et 3) Efficere, (das Gesagte) durch- dubitas, utrum accipiam evange- setzen konnen. liura? Faustus 1. v. 4) Quo . . . voluptatibus: sie 15) Erat . . . virtutis. Die ma- setzten sich, wo (bei der Menge nichaische continentia nahm theure der Zuschauer) noch ein Flatz Seelen fur sich ein , welche noch offen war. Fervebant voluptatibus. nicht die Tugend bis in ihre Tiefo Cap. 7 : fervebant moribus. ergriinden und daher leicht durch 5) Procederet, sich hinauswagte. ihre Oberfliiche getauscht werdeu 6) Pugnae casu, da einer im konnten, wiewphl es doch nur die Kampfe h'el; weiterhin: o^uo ca- Oberflache (nicht einer wahren dente. 138 S. AUGUSTINI EPISCOPI contemnere et vincere, aperuit oculos; et percussus est gra- viore vulnere in anima, quam ille in corpore, quern cernere concupivit; eeciditque miserabilius quam ille quo cadente fac- tus cst clamor qui per ejus aures intravit, et reseravit ejus lumina, ut 7 esset qua feriretur et dejiceretur audax adhuc potius quam fortis animus, et eo Infirmior quo de se prae- sumpserat, qui debuit de te. Ut enim vidit ilium sanguinem, immanitatem simul ebibit, et non se avertit, sed fixit aspec- tum; et hauriebat 8 furias, et nesciebat, et delectabatur scelere certaminis, et cruenta voluptate inebriabatur. Et non erat jam ille qui venerat, sed unus de turba ad quam venerat, et Yerus eorum socius, a quibus adductus erat. Quid plura? Spectavit, claraavit, exarsit, abstulit inde secum insaniam qua stimularetur redire, non tantum cum illis a quibus prius ab- stractus est; sed etiam prae illis, et alios trahens. Et inde tamen manu validissima et raisericordissima eruisti eum tu, et docuisti non sui habere, sed tui fiduciam; sed longe postea. AiJJiM ^' Verumtamenjam hoc ad 1 medicinam futuram in ejus ut ta memoria reponebatur. Nam et illud, 2 quod cum adhuc stu- *ppr- ere t jam me audiens apud Carthaginem, et medio die cogi- taret in foro quod recitaturus erat, sicuti exerceri scholastic! solent, sivisti eum comprehendi ab aeditimis 9 fori tanquam furem. Non arbitror aliam ob causam te permisisse, Deus noster, nisi ut ille vir 4 tantus futures jam 5 inciperet discere, quam non facile in dignoscendis causis homo ab homine dain- 7) Ut esset . . . de te: class eine manait, ut exemplo sit fratribus Blosse entstand , (lurch welche er curas mundi hujus vitare cupienti- getroffen und niedergeworfen wer- bus. Aug. Ep. 22. (Romanianus) den konnte (wie ein Fechter; ein est cognatus venerabilis et vere Gemuth mehr dreist als atark und bead Episcopi Alypii, quern toto urn ao schwacber als es auf sich pectore amplecteris et merito; vertraute, nicbt, wie es gesollt, auf nam quisquis de illo rirp benigne dich. cogitat, de magna Dei misericordia 8) Hauriebat furiaa, schlang die et de mirabilibus Dei muneribus Wuth in sicb. cogitat Cito, si Dominua adju- verit ; totum Alypium inseram prae- 1) Medicinam futuram : um ihn cordiis tuis ; nam boc sum maxime fiir die Zukunft zu heilen, vor veritus, ne ille vereretur aperire Irrthumern zn bewahren. omnia, quae in eum Dominus con- 2) Et illud sc. ad medicinam. tulit, ne alicui minus intelligent! 3) Aeditimis (v. aedituis) fori, non divina munera concessa bomi- Hiiter des Forums; aedituus, ein nibus, sed ipsum praedicare vide- Tempelhuter. retur/ Id. Ep. 27. . 5. ad Paulin. 4) Alypiua in nostra conjuuctione 6) Jam, schon frflhe. CONFESSIONUM LIBER VI. 139 nandus esset temeraria credulitate. Quippe ante tribunal deambulabat solus cum tabulis ac stilo, cum ecce adolescens quidam ex numero scholasticorum fur verus, securim clanculo apportans, illo non sentiente ingressus est ad cancellos* plum- beos qui vico argentario desuper praeminent, et praecidere plumbum coepit. Sono autem securis audito submurmurave- runt argentarii qui subter erant, et miserunt qui apprehen- derent quern forte invenissent. Quorum vocibus auditis, relicto instrumento ille discessit, timens ne cum eo teneretur. Aly- pius autem qui non viderat intrantem, exeuntem sensit, et celeriter vidit abeuntem : et causam scire cupiens ingressus est locum, et inventam securim stans atque admirans consi- derabat. Cum ecce illi qui missi fuerant, reperiunt eum so- lum ferentem ferrum cujus sonitu exciti venerant: tenent, attrahunt; congregatis inquilinis fori, tanquam furem mani- festum se comprehendisse gloriantur, et inde offerendus judici ducebatur. 15. Sed hactenus docendus fuit. Statim enim, Domine, Subvenisti innocentiae cujus testis eras tu solus. Cum enim duceretur vel ad custodiam, vel ad supplicium, fit eis obviam quidam architectus cujus maxima erat cura publicarum 7 fabri- carum. Gaudent illi eum potissimum occurrisse, cui solebant in suspicionem venire ablatarum rerum quae perissent de foro, ut quasi tandem ille cognosceret a quibus liaec fierent. Yerum autem viderat homo saepe Alypium in domo cujusdam sena- toris ad quern salutandum ventitabat: statimque cognitura manu apprehensa semovit a turbis, et tanti mail causam quaerens, quid gestum esset audivit; omnesque tumultuantes qui aderant et minaciter frementes jussit venire secum. Et venerunt ad domura illius adolescentis qui rem commiserat. Puer vero erat ante ostium, et tarn parvus erat ut nihil exinde 8 domino suo metuens, facile posset totum indicare : cum eo quippe in foro fuit pedissequus. Quern posteaquam recoluit Alypius, architecto intimavit. At ille securim demonstravit puero, quaerens ab eo cujus esset. Qui confestim, Nostra, 6) Cancellos . . . praeminent: 7) Publicarum fabricarum: Bleigitter, welche die (tiefer lau offentlicher Bauten. fende) Wechslergasse aberragcn. 8) Exinde: (lass er atts elner rt- 140 8. AUQUSTINI EPISCOPI inquit: deinde interrogatus aperuit caetera. Sic in illam do- mum translata causa, confusisque turbis quae de illo trium- phare jam coeperant; futurus dispensator 9 verbi tui, et mul- tarum in Ecclesia tua causarum examinator, experientior instructiorque discessit. X. 16. Hunc ergo Romae inveneram, et adbaesit mihi for- ce mtfi- gritate tissimo vinculo, mecumque Mediolanum profectus est, ut nee e* ad- me desereret. et de jure quod didicerat aliquid 1 ageret. secun- ventu * dum votum magis parentum quam suum. Et ter jam asse- derat 2 mirabili continentia caeteris, cum ille magis miraretur eos qui 8 aurum innocentiae praeponerent. Tentata est quoque ejus indoles, non solum illecebra cupiditatis, sed etiam stimulo timoris. Romae assidebat comiti largitionum Italiciananun. 4 Erat eo tempore quidam potentissimus senator, cujus et be- neficiis 5 obstricti multi et terrori subditi erant. Voluit sibi licere nescio quid ex more potentiae suae, quod esset per leges illicitum; restitit Alypius: promissum et praemium; irrisit animo: praetentae minae; 7 calcavit: mirantibus omni- bus inusitatam animam, quae hominem tantum, et innumera- bilibus praestandi nocendique modis ingenti fama celebratum, vel amicuin non optaret, vel non formidaret inimicum. Ipse dicatio nichts fur seinen Herrn in Occidente. Thesauros, vectiga- furchtete. lia Imperii, etcudendam raonetam 9) Episcopus Thagastensis postea curabant; dona, stipendia, et ne- fuit, (Aug. de gestis c. Emerito . cessarias impensas erogabant. 1 et 5.) adepque litinm, ai quae Orientalis ille sex sub ipso n co- inter Christianoa obortae essent, mites largitionum iuferiores" ha- judex et diremtor. buit per sex dioeceses subraini- strantes. Occidentalis item sex, 1) Ageret: praktizirte. Paren- et uterque plures alios ministros. turn, vgl. c. 8: incantatam viam. Formula hujus muneris exstat 2) Continentia mirabili caeteris. apud Cassiodor. Varr. L. v. c. 40, 3) Aurum etc. Virtus post num- SpeJman Glossar. s. v. mos. Hor. ep. l, l, 54. 5) Beneficiis obstricti, durch 4) Comites Italiciani et Galli- ihnen geleistete Dienste verbunden. ciani, sunt Comites Largitioi/alium 6) Ex more potentiae suae, wie titulorum , reiqne tributariae et er seine Macht zu miasbrauchcn thesaurorum per Praefecturam gewob.nt war, oder: nach Art wie Praetorianam Italiae et Galliarum. eine Amtsgewalt , wie die seine, Comes Sacrarum Largitionum. Qui gemissbraucht zu werden pflegt, thesauris sacris ac publici.? praee- 7) Praetentae minae : man suclite rat et largitionibus Principis quas ilin dann durch Drohungen einzu- ille Magistratibus , militibus, et schuchtern; wortlich: Drohungen subditis erogabat. Du Cange, s. v. wurden vorgespannt (oder vorge- Comites sacrarum largitipnem. Viri lialteu). illustres duo, alter in Orieute, alter CONFE8SIONUM LIBER Vt 141 autem judex, 9 cui consiliarius erat, quamvis etipse fieri noDet, non tamen aperte recusabat : sed in istura causam* transferens, ab eo se non pennitti asserebat; quia et revera si ipse face- ret, iste 10 discederet. Hoc solo autem pene jam illectus erat studio litterario, ut n pretiis praetorianis codices' 2 sibi eon- ficiendos curaret: sed consul taj us titiadeliberationem in melius vertit; utiliorera judicans aequitatem qua prohibebatur, quam potestatem qua sinebatur. Parvum est hoc; sed qui in fidelis est, et in magno fidelis est. Nee ullo modo erit inane, 1 * quod de tuae Veritatis ore processit: Si ininjusto mammona fideles non fuistis; quod verum est, quis credet vobis? Et si in cdieno fideles non fuistis; quod vestrum est, quis dalAt vobis? Tails ille tune inhaerebat mihi, mecumque nutabat in consilio, quisnam esset tenendus vitae modus. 17. Nebridius etiam qui relicta patria vicina Garthagini, atque ipsa Carthagine ubi frequentissimus erat, relicto rare paterno optirao, relicta domoet non 14 secutura matre, nullam ob aliam causam Mediolanum venerat, nisi ut mecum vtveret in flagrant! ssimo studio 15 veritatis atque sapient iae: pariter suspirabat, pariterque fluctuabat, beatae vitae inquisitor ardens, -3t quaestionum difncillimarum scrutator acerrimus. Et erant era trium egentium, 16 et inopiam suam sibimet invicem anhte- lantium, et a te exspectantium, ut dares eis escam in tem-\l t I44t pore opportune. Et in omni amaritudine quae nostros sae- culares 17 actus de misericordia tua sequebatur, intuentibus nobis finem cur ea pateremur, occurrebanttenebrae; et aver- 8) Judex, d. i. der comes largi- 14) !Non secutura matre, wie- tionum, dessen Rath Alypius war, wobl nicht zu ervrarten war dass (cui adsidcbat) non aperte recusa- ihm seine Mutter folgen wurde bat, trat dem Senator nicht offen (wie Monnica dem A.)- entgegen. 15) Nehridium amicnm meum, 9) Transferens causam , schob qui cum esset rerum obscurarum die Schuld auf Alypius. ad doctrinam pietatis maxime per- 10) Iste discederet, wurde jener tineutium diligentissimus et acerri- gegen ihn gestimrat haben oder mus inquisitor, valde oderat de ganz abgetreten sein. quaestionemagnaresponsionembre- 11) Pretiis praetorianis etc. i. vera. Aug. Ep. 98. . 8. e. n pecunia collecta ex jurisdictione 16) Egentium, Dfirftiger (Ilung- praetoria" Gerichtssporteln. riger). Sibimet invicem anhe- 12) Codices conficiendos, sich lantium, sich einander klagten. Biicher zu verschaffen (abschreiben 17) Saeoulares actus, weltlichem zu ktssen?) Treiben. 13) Inane: ein leores Wort. 142 8. AUGUSTINI EPISCOPI sabamur gementes, et dicebamus : Quamdiu haec?Et hoc ere- bro dicebamus; et dicentes non relinquebamus ea; quia non elucebat cerium aliquid quod illis relictis apprehenderemus. 18. Et ego maxiine mirabar, satagens 1 et recolens, quam tempus esset ab undevigesimo anno aetatis meae, f ervere coeperam studio 8 sapientiae ; disponens, ea inventa, relinquere omnes vanarum eupiditatum spes inaiies et insanias , . mendaces: et ecce jam tncenanam aetatem gerebam, in eodem luto haesitans aviditate fruendi praesentibus, fugientibus et dissipantibus me, dum dico : Cras inveniam ; ecce manifestum apparebit, et tenebo : ecce Faustus 3 veniet, et exponet omnia. magni viri Academici! nihil ad agendam vitam certi eom- prehendi potest. Imo quaeramus diligentius, et non despere- mus. Ecce jam non sunt absurda inLibris ecclesiasticis quae absurda videbantur, et possunt aliter atque honeste inteiligi. Figam pedes in eo gradu in quo puer a parentibus eram po- situs, donee inveniatur perspicua veritas. Sed ubi quaeretur? quando quaeretur? Non vacat 4 Ambrosio, non vacat legere. Ubi ipsos codices quaerimus ? unde, aut quando comparamus? a quibus sumimus? Deputentur tempora, distribuantur horae pro salute animae. Magnaspes oborta est: non docet 5 catho- ttca fides quod putabamus, et vani accusabamus; nefas habent docti ejus credere Deum figura humani corporis terminatum: et dubitamus pulsare quo aperiantur caetera? Antemeridianis 6 horis discipuli occupant: caeteris quid facimus? cur non id agimus? Sed quando salutamus amicos majores, quorum suf- 1) Satagens et recolens, da ich sowohl auf die Ausleger, als viel- mit Kummer mich erinnerte. mehr auf die attsgelcgte h. Schrift, 2) Studio sapientiae, zielt auf auf Stellen, an denen A. und an- das Lesen des Hortensius. L 3, dere sich gestossen , welche aber 4, 7. soverstanden werden konnen, dass 3) Faustus . . . inteiligi Faustus : sie keinen Anstoss (honeste) geben. L. 5, 6, 10. Academici. L. 5, Vgl. L. 6, 4, 6 hier besonders das 14 , 25. Ecce . . . inteiligi : von des Ambrosius Auslegung Ge~ schon erscheint mir nicht mehr sagte. Vgl. auch L. 5 , 14,24: absurd was mir friihcr in den non impudenter asseri. Biichern der Kirehe so erschien, 4) Non vacat: cap. 3, 3. ea kann anders und verniinftig 5) Non docet etc. cap. 3, 4. u. verstanden werden. Honeste, dass L. 3, 7, 12. man nicht filr un verniinftig gilt 6) Antemeridianis etc. in den wenn man es annimmt. Oder Vormittagsstunden nehraen mich honeste inteiligi bezieht sich nicht die Schuler in Anspruch. CONFES8IONUM LIBER TO. 143 fragiis opus habenius? quando 7 praeparamus quod emant scholastic!? quando reparamus nos ipsos, relaxando animo ab intentione curarum? 19. Pereant orania, et dimittamus haec vana et inania: conferamus nos ad solam inquisitionem veritatis. Vita misera est; mors incerta. Si subito obrepit, quomodo hinc exibimus? et ubi nobis discenda sunt quae hie negleximus, ac non potius hujus negligentiae supplicia luenda? Quid, si mors ipsa oinnem curam sensu amputabit et finiet? Ergo et hoc quaerendum. Sed absit ut ita sit. Non vacat, 8 non est inane quod tain eminens culmen auctoritatis christianae fidei toto orbe diffun- ditur. 9 Nunquam tanta et talia pro nobis divinitus ageren- tur, si morte corporis etiam vita animae consumer etur. Quid cunctamur igitur relicta spe saeculi, conferre nos totos ad quaerendum Deum et vitam beatam? Sed exspecta: jucunda sunt etiam ista; habent non parvam dulcedinem suam: non facile ab eis praecidenda est intentio, 10 quia turpe est ad ea rursum redire. Ecce jam 11 quantum est, ut impetretur ali- quis honor? et quid amplius in his desiderandum? Suppetit 13 amicorum majorum copia: ut nihil aliud, et multum festine- mus, vel praesidatus dari potest ; et ducenda uxor cum aliqua 7) Quando . . . scholastic! : wanft vos non vidistis, propterea credere bereite ich mich vor auf die Yor- recusatis. Ergo haec adspicite. lesungen, welch e die Schiller (be- haec quae cernitis cogitate; quae zahlen) kaufen? vobis non praeterita narrantur. 8) Non vacat . . diffunditur: ea nee futura praenuntiantur , sea ist etwas und nicht vergeblich praesentia demonstrantur. An vo- (zwecklos), dass ein so ausseror- his inane vel leve videtur, et nul- dentlich hohes Ansehen des christ- Inm vel parvum putatis esse mira- lichen Glaubens sich uber den oulum divinum , quod in nomine ganzen Erdkreis verbreitet. unius crncifixi universum genus 9) Ipsa vos Ecclesia ore mater- currat humanum?" Aug. de fide nae dilectionis alloquitur. Ego rer. quae non videntur, . 4, 7. quam miramini per universum 10) Intentio, die Bichtnng auf mundum fructificantem atque cres- sic. centem, qualem me conspicitis ali- 11) Ecce jam quantum est: siehe quando non fui." Qui teropori- wie we nig gehort noch dazu. bus iilis in Judaea terra fideles 12) Suppetit. ..potest: ichhabe fuerunt, ex virgine nativitatem mi- eine Menge vornehmer, angesehe- rabilem. ac passionem, resurrectip- nerFreunde; betreibe ich nnr das nem, adscensionem Christi , omnia Eine (nichts andres) und eilig , so divina dicta ejus etfacta praesen- kann mir selbst ein Landvogtamt tes praesentia didiceruat. Haec gegeben werden. 144 8. AUGUSTINI EPISCOPI pecunia, ne 1 -* sumptum nostrum gravet; 14 et ille erit modus 1 * cupiditatis. Multi magni viri et imitatione dignissimi, sapien- tiae studio cum conjugibus dediti fuerunt. 20. Cum haecdicebam, et alteraabant hi venti et impel- lebant hue atque illuc cor meum, transibant tempora, et tar- dabam convert! ad Dominum, et 16 differebam de die in diem vivere in te, et non differebam quotidie in memetipso mori. Amans beatam vitara, timebam illam in sede sua; et ab ea fugiens, quaerebam earn. Putabam enim me miserum fore nimis, si feminae privarer amplexibus ; 17 et medicinam miseri- cordiae tuae ad eamdem infirmitatem, sanandam non eogita- bam, quia expertus non eram; et propriarum virium crede- bam esse continentiam, quarum mini non eram conscius, cum !** * tarn stultus essem ut nescirem, sicut scriptum est, neminem posse esse contincntem, nisi tu dederis. Utique dares, si geinitu interne pulsarem aures tuas, et fide solida in te jac- tarem curam meam. XII. 21. Prohibebat me sane Alypius ab uxore ducenda, can- So 21 *ter tans 1 nullo modo nos posse securo otio simul in amore sapi- entiae vivere, sicut jam diu desideraremus, si id fecissem. - Erat enim ipse in ea re etiam tune castissimus, ita ut mirum et esset ; quia vel experientiam concubitus ceperat in ingressu batu 13) Ne soil, uxor etc. class die Academic! tenuerunt. Deinde veni Frau nicht den Haushalt beschwere, in has terras, hie septentrionem die Ausgaben fiber das Maass der cui me crederem, didici. Animad- Einnahme vermehro. verti enim et saepe in sacerdotis 14) Yitae hujus mundi eram nostri (Ambrosii) et aliquamlo in implicatus, tenebrosam spem ge- sermonibus tuis (Theodore) cum rens, de pulchritudine uxoris, de de Deo cogitaretur, nihil omnino pompa divitiarum , de inanitate corporia esse cogitandum , neqne npnorum, celerisque noxiis et per- cum de anima; nam id est unum niciosis voluptatibus. Aug. de util. in rebus proximum Deo. Sed ne cred. . 3. in philosophiae gremium celeriter 15) Modus, das rechte Maass advolarem, fateor uxoris honorisque und Ziel, nicht druber hinaus. illecebra detinebar; ut cum haec 16) Et differebam . . . mori: essem consecutus, turn demum me, und ich verschob cs von einem quod paucis felicissimis licuit, totis Tag zum andern in dir zn leben, velis omnibusque remis in ilium verschob es aber nicht in mir tag- sinum raperem, ibique conquiesce- lich zu sterben. Eine halbe , nur rem. Aug. de vita beata, . 4. negative Bekehrung. l7)Ubidiscussoseos(Manichaeos) 1) Cantans, der mir immer wie- evasi, maxime trajecto isto mari, derbolte. L. 2, 3, 7, quae cantasti diu gubernacula mea repugnantia in aures meas etc. omnibus vcntis, in mediis fluctibus OONFESSIOKtIM LIBER VI. 145 adolescentiae suae, sed non haeserat; magisque doluerat et spreverat, et deinde jam continentissime vivebat. Ego autem resistebam illi, exemplis eorum quiconjugati coluissent sapien- tiam, et promeruissent 2 Deum, et habuissent fideliter 3 ac di- lexissent amicos. A quorum ego quidem granditate animi longe aberam, et deligatus morbo carnis mortifera suavitate, tranebam catenam meam, solvi tlmens, et quasi concusso vul- nere repellens verba bene suadentis, tanquam manum solven- tis. Insuper etiam per me ipsi quoque Alypio loquebatur serpens, et innectebat atque spargebat per linguam meam dulces laqueos in via ejus, quibus illi 4 honesti et expediti pedes implicarentur. 22. Cum enim me ille miraretur, 6 quern non parvipen- deret, ita haerere visco illius voluptatis, ut me affirmarem, quotiescumque inde inter nos quaereremus, caelibem vitam nullo modo posse degere ; atque ita me defendereui, cum ilium mirantem viderem, ut dicerem multum interesse inter illud quod ipse raptim et furtim expertus esset, quod pene jam ne meminisset quidem, atque ideo nulla molestia facile con- temneret, et delectatiunes consuetudinis 7 meae, ad quas si accessisset honestum nomen matrimonii, non eum mirari opor- tere, cur ego illam vitam nequirein spernere ; coeperat et ipse desiderare conjugium, nequaquam victus libidine talis volup- tatis, sed curiositatis, Dicebat enim scire se cupere quidnam esset illud, sine quo vita mea quae illi sic placebat, noumihi vita, sed poena videretur. Stupebat enim liber ab illo vinculo animus servitutem meam et stupendoibat in experiendi cupi- dinem, venturus in ipsam experientiam, atque inde fortasse lapsurus in earn quam stupebat servitutem; quoniam sponsio- 81 *- 3 - 27 - nem volebat facere cum morte; et qui amat perictdum, iwci- lf - 28 ' 18 - dit in illud. Neutrum 8 enim nostrum, si quod est conjugale 2) Promeruissent Deum, Gottee 5) Me etc.: miraretur me hae- Gnade erworben batten. rere . . . 8) Habuissent fideliter, treulich 6) Ut me: ut adfirmarem me an ihren Freunden fest gehalten. nullo modo posse degere. 4) Illi (Dat.) honesti, durch 7) Consuetudinis: meines fortge- welebe (Scblingen) ihm die Fusse setzten Umgangs, dem raptim ent- welche *ut' ebrbaren Wegen frei gegengesetzt. vrandelte L , verwickelt werden 8) Neutrum . . . tenuiter : keinen so 11 ton. von uns zog das an oder cur 10 146 S. AUGUSTINI EPISCOPI decus in officio regendi matrimonii et suscipiendorum liberorum, ducebat, nisi tenuiter. Magna autem ex parte atque vehe- menter consuetudo satiandae insatiabilis concupiscentiae me cap turn excruciabat : ilium autem admiratio capiendum trahebat. Sic eramus, donee tu, Altissime, non deserens humum nostram, miseratus miseros, subvenires miris et occultis modis. 23. Et instabatur 1 impigre ut ducerem uxorem. Jam Xin. petebam, jam promittebatur, maxime 8 matre dante operam, quo me jam conjugatum Baptismus salutaris ablueret, quo me in dies gaudebat aptari, et vota sua ac promissa tua in mea fide compleri animadvertebat. Cum sane et rogatu meo et desiderio suo, forti clamore cordis abs te deprecaretur quotidie, ut ei per visum ostenderes aliquid de future matri- monio meo; nunquam voluisti. Et videbat 3 quaedam vana et phantastica, quo cogebat impetus de hac re satagentis humani spirit us; et narrabat mini, non cum fiducia qua solebat, cum tu demonstrabas ei, sed contemnens ea. Dicebat enim discer- nere se nescioquo sapore, quern verbis explicare non poterat, quid interesset inter revelantem 4 te, et animam suam somni- antem. Instabatur tamen, et puella petebatur, cujus aetas ferme biennio minus quam nubilis erat ; et quia ea placebat, exspec- tabatur. ** 24. Et multi amici agitaveramus animo, et colloquentes da cT ac detestantes turbulentas humanae vitae molestias, pene jam S2J firmaveramus remoti a turbis otiose vivere: id otium 1 sic mo- Iat> liti, ut si quid habere possemus, conferremus in medium, unamque rem familiarem conflaremus ex omnibus; ut per schwach , was an der Ehe ehr- Verheirathung vor 4er Taufe wiirdig istin derPflicht denHaus- wiinschte, ergiebt sich aus L. stand zu leiten. 1, 11. 3) Et videbat . . . spiritus: sie 1) Et instabatur: es wurde mir sah einiges Nichtige und Phanta- unablassig zugesetzt. stische, wozu sie der Drang ihres 2) Maxime . . . animadvertebat : hieruber bekummerten mensch- da die Mutter sich vorziiglich lichen Geistes trieb. Humani, ohne Miihegab, dass die heilsame Taufe gottliche Eingebung. mich, wenn ichschon in (legitimer) 4) Revelantem te, wenn du ihr Ehe lebte, reinigen mochte, und etwas offenbartest. dies um so mehr als sie sich freute, dass ich von Tag zu Tag fur die 1) Id otium sic moliti, um zu Taufe geeigneter, vorbereiteter dieser Rube zu gelangen batten wurde , und wahrnahm dass etc. wir folgenden Lebensplan gemacht. "Warum Moanica eine legitime CONFESSIONUM LIBER VI. amicitiae sinceritatem non esset aliud hujus et aliud illius; sed quod ex cunctis fieret unum, et universum singworuin esset, et omnia omnium: cum videremur nobis esse posse decem ferme homines in eadem societate, essentque inter nos praedivites, Romanianus 2 maxime communiceps noster, quern* tune graves aestus negotiorum suorum adcomitatum attraxe- rant, ab ineunte aetate mihi familiarissimus ; qui maxime instabat huic rei, et magnam in suadendo habebat auctorita^ tern, quod ampla res ejus multum caeteris anteibat; et pla- cuerat nobis ut bini annul tanquam magistratus omnia neces- saria curarent, caeteris quietis. Sed posteaquam coepit cogi- tari utrum hoc mulierculae sinerent, quas et alii nostrum jam habebant, et nos habere volebamus, totum illud placitum quod bene formabamus, dissiluit in manibus, atque confractum et abjectum est. Inde ad suspiria et gemitus, et gressus* adwt. sequendas latas et tritas vias saeculi, quoniam multae cogita- | 3 tiones erant in corde nostro: consilium autem tuum manet^> in aeternum. Ex quo consilio deridebas nostra, et tua prae- 2) Romanianus cognatus fuit Alvpii (Aug. Ep. 27 ad Panlin.) indole Augustino ipsi mirabili (c. Acad i. 1. ii. I.) n ab ineunte ado- lescentia divitiarum circumfluentia exceptus," (ib.) et rebus, n quae putantur adverais ex illecebrosis vitae gurgitibus ereptus." (ib.) Di- vitias ejus amplissimas plus semel meraorat Aug. (c. Acad. 1. c.) turn quoque lites, quibus exercitatus est, molestas, (c. Acad. 1. c. ii. 1, 2.) et quibus obnubilatum est ejus ingenium ita ut paene omnes lateret (c. Acad. ii. 2.) turn vero maxima ejus erga Aug. ipsum be- neficia, quern n adolescentulum pau- perem ad peregrina studia per- gentem, et domo et sumtu et (quod plus est) ammo exceperit; patre orbatum amicitia consolatns sit, hortatione aniinarit, ope adjuverit; Carthaginem, illustrioris professio- nis gratia, remeantem necessariis omnibus sustentaverit;'* n po- stremo, quidquid de otio meo modo gaudeo, quod a superfluarum cupi- ditatum vinculia evolavi, quod de- positis oneribus mortuarum cura- rum , respiro , resipisco , redeo ad me, quod quaero intentissimus ve- ritatem (Anno ante baptismum ejus haec scripta sunt) quod inve- nire jam aggredior, quod me ad summum ipsum modumperrenturum esse confido, tu anim&stif, tu impu- listi, tu fecisti." (c. Acad. ii. 2.) Eum, in Manichaeorum haeresin n secum praecipitem dedit" Aug. (c. Acad. i. . 3.) unde etiam earn pariter emersisse sperandum est, cum Aug. scripta diligentissime sibi compa- jraverit; (Ep. 27.) neque tamen dif- fitendum est, Aug. turn in libris contra Academicos eum timide ad- modum adveram hancphilosophiam adhortasse, et Paulino commen- dasse, w qui exomni, aut exmagna parte per linguam ejus sanaretur." (ib.) 3) Quern . . . adtraxerant, den schwere Yerlegenheiten in seinen Geschaften an den Hof gezogen batten. 4) Gressus (nomin.) die Schritte wurden gerichtet. 10* 148 S. AUGtJSTINI EPISCOPI il' \t' P araDas i nobis daturus escam in opportunitate, et apertusus manum atque impleturus animas nostras lenedictione. XV. 25. Interea mea peccata multiplicabantur, et avulsa a hilocum . j. ... ducfr latere raeo tanquam impedimento conjugn, cum qua cubare solitus eram, cor ubi adhaerebat, concisum et vulneratuni mihi erat, et trahebat 1 sanguinem. Et ilia in Africam redie- cedit, .... .. . rat, vovens tibi ahum se virum nescituram, rehcto apud me naturali ex ilia Mo meo. At ego infelix nee feminae imita- tor, diktionis impatiens, tanquam 2 post biennium accepturus earn quam petebam, quia non amator conjugii sed libidinis servus eram, procuravi aliam, non utique conjugem: quo* tanquam sustentaretur et perduceretur vel integer vel auctior morbus animae meae, satellitio perdurantis consuetudinis, in regnum uxorium. Nee sanabatur vulnus illud meum quod prioris 4 praecisione factum f uerat ; sed post fervorem dolorem- que acerrimum putrescebat, et quasi frigidius, sed desperatius dolebat. 4 XVI. 26. Tibi laus, tibi gloria, fons miserioordiarum. Ego Mortis etjndiciifiebam misenor et tu propinquior. Aderat jam jamque dextera nunquMitua ereptura me de coeno. et ablutura me; et ignorabam. depot uit. Nec me revocabat a profundiore voluptatum carnalmm gur- gite, nisi metus mortis et futuri judicii tui, qui per varias quidem opiniones; nunquam tamen recessit de pectore meo. Et disputabam 1 cum amicis meis Alypio et Nebridio de fini- bus bonorum et malorum, Epicurum accepturum fuisse palmam in animo meo, nisi ego credidissem post mortem restare 1) Trahebat sanguinem: blutete. esse nisi in naturis bonis. Hoc 2) Tanquam . . . petebam: als enim ipsurn quod resistit ut dolcat, der ich nach zwei Jahren die er- quodam raodo recusat non esse halten wtirde, um welch e ieh ge- quod erat, quia bonum aliqnod worben. erat; sed cum ad melius cogituf, 3) Quo . . . uxorium: quo satel- utilis dolor est; cum ad deterius, litio perdurantis consuetudinis inutilis. Sunt autem mala sine morbus animae raeae tamquam . . . dolore pejora : pejus est enim gau- auctior (perduceretur) in regnum dere de iniquitate, quam dolere uxorium. Sustentaretur, genalirt, de corruptione. Item in corpore erhalteu wtirde. Integer : unge- melius est vulnus cum dolore, quam schwacht. Satellitio, durch welchen putredo sine dolore, quae specia- Dienst. liter corruptio dicitnr. Aug. de Nat. 4) Prioris sc. concubinae. Boni c. Manich. c. 20. 5) Dolor, quod praecipue malum nonnulli arbitrantur, sive in animo 1) Et disputabam, ist vor Epicu- sive in corpore sit, nee ipse potest rum zu wiederholen, CONFESSIONUM LIBER VI. 149 animae vitam, et tractus 2 meritorum, quod Epicurus credere noluit. Et quaerebam, si essemus immor tales et in perpetua corporis voluptate sine ullo amissionis terrore viveremus, cur non essemus beati, aut quid aliud quaereremus ? Nesciens idipsum ad magnam miseriam pertinere, quod ita demersus et caecus cogitare non possem lumen honestatis et gratis 3 amplectendae pulchritudinis, quam non videt oculus carnis, et videtur ex intimo. Nee considerabam miser, ex qua vena mihi manaret, quod ista ipsa, foeda tamen, cum amicis dulci- ter conferebarn; nee esse sine amicis poterain beatus, etiam secundum sensum quern tune habebam in quantalibet affluen- tia carnalium voluptatum. Quos utique amicos gratis dilige- bam, vicissimque ab eis me diligi gratis sentiebam. tor- tuosas vias! Vae animae audaci quae speravit, si a te reces- sisset, se aliquid melius habituram! Versa et reversa in ter- gum, et in latera, et in ventrem; et dura sunt omnia; et tu solus requies. 4 Et ecce ades, et liberas a raiserabilibus erro- ribus, et constituis nos in via tua, et consolaris, et dicis: Currite; ego feram, et ego perducam, et ibi 5 ego feram. 2) Tractus meritorum: derNach- 4) Hinc enim maxime commen- zug (lessen was man verdient datur, quale bonum sit Deus, quod gate and hose merita. Und ihre nemini eum deserenti bene eat. Werke folgen ihnen nach. tt Offen- Aug. de Gen. ad Lit. lib. xi cap. barung 14, 13. 5. Vide sup. lib. L cap. 1. 3) Gratis amplectendae, ohne 5) Ibi, znm rechten Ziele tragen. fleischlichen Genues zu liebender Ibi (oft im Gegensatz von ubi) ScLonheit. Weiterhin : amicos gratis Heimath gdttlicher Rube. diligebam. L. 2, 2, 2. LIBER SEPTIMUS. Juventutia suae exordium, id est annum aetatis trigesimum primum, ob mentis oculos reducit. Narrat se argumento quodam Nebridii valde perculsutu, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi, cum de Deo non nisi corporaliter aentire potuerit: Manichaeos ergo iinpie sen- tire probe cernit, Ecclesiae vero fidem omnino ampleeti nequit; a Mathematdcorum erroribus revocatur; quaestione tamen, unde ma- lum? misere torquetur; plurimum e Platonicorum libris proficit, ne- que tamen sufficiunt, cum de Christi incarnatione prave senserit; arreptis vero S. Scripturis, et praesertim Apostolo Paulo, dubita- tiones ejus onmes concidunt. 1. Jam 1 mortua erat adolescentia mea mala et nefanda* et ibam in juventutem, quanto ae tate major, tanto vanitate tur- pior. 2 Qui cogitare aliquid substantiae nisi tale non poteram, quale per hos oculos videri solet; non te cogitabam, Deus, in figura corporis human! : ex quo audire aliquid de sapientia m coepi, semper hoc fugi ; et gaudebam me hoc reperisse in fide spiritualis matris nostrae Catholicae tuae. Sed 8 quid te aliud cogitarem non occurrebat; et conabar cogitare te homo, 4 et talis homo, summum et solum et verum Deum! et te incor- ruptibilem, et inviolabilem, et incommutabilem, totis medullis credebam; quia, nesciens unde 5 et quomodo, plane tamen vi- debam et certus eram, id quod corrumpi potest, deterius esse quam id quod non potest; et quod violari non potest, incunc- 1) Jam mortua . . . jurentutem. mortua. L. 6. 9. Ib. . 7. not. 2. Jeder Tag ein Sterbetag des bis 2) Qni, ich, der ich. zu dem Tage verlebten Lebens. S) Quid te . . . occurrebat, als Das tagliche Sterbegebet : quod was anderes ich dich denken sollte vixi tege, quod vivam rege. Ibam (was nicht in Menschengestalt) in juventutem , ich trat in das darauf fiel ich nicht. Mannesaiter A. war 31 Jahrc 4) Homo, ich ein Mensch, und alt. Auf infantia folgt pueritia, solch ein Menach. an diese schliesst sich adolescentia, 5) Unde , woher meine Ansicht an diese juventus an. Infantia atamme. S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER VH. 151 tanter praeponebam vielabili; et quod nullam patitur permu- tationem, melius esse quain id quod mutari potest. Clamabat violenter cor meum adversus omnia phantasmata mea, et hoc uno ictu conabar abigere circumvolantem turbam immunditiae ab acie 6 meae mentis; et vix dimota in ictu oculi ecce con- globata rursus aderat, et irruebat in aspectum meum, et obnubi- labat eum : ut quamvis non forma humani corporis, corporeum tamen aliquid cogitare cogerer per spatia locorum, sive infusum mundo, sive etiam extra mundum per infinita diffusum, etiam ipsum incorruptibile et inviolabile et incommutabile , quod corruptibili et violabili et commutabili praeponebam; quoniam quidquid privabam spatiis talibus, nihil mihi esse videbatur: sed 7 prorsus nihil, ne inane quidem ; tanquam si corpus aufe- ratur loco, et maneat locus omni corpore vacuatus, et terreno et humido et aereo et coelesti, sed tamen sit locus inanis tanquam spatiosum nihil. 2. Ego itaque incrassatus 8 corde, nee mihimet ipsi vel ipse conspicuus, 9 quidquid non per aliquanta spatia tendere- tur, vel diffunderetur, vel conglobaretur, vel tumeret, vel tale aliquid caperet, aut capere posset, nihil prorsus esse arbitra- bar. Per quales enim formas ire solent oculi mei, per tales imagines ibat cor meum: nee videbam hanc eamdem inten- tionem, 10 qua illas ipsas imagines formabam, non esse tale aliquid; quae tamen ipsas non formaret, nisi esset aliquid magnum, Ita u etiam te, vita vitae meae, grandem per infi- nita spatia undique cogitabam penetrare totam mundi molem, 6) Acie etc. aus denAugen mei- die Geistesthatigkeit (die Einbil- n<8 Geistes. dungskraft , imaginatio ) rer- 7) Prorsus nihil, em vo'lliges moge der ich jene Bilder erzeuge, Nichts, apatiosom nihil, ein raum- sei nichts KCrper Holies, Riium- liches Nichts, ein leerer Ort. , liches. 8) Incrassatus corde. Ps. 119, 11) Ita . . . nusquam. Dasg 70. Incrassatum, quasi adeps, cor du der Erde , dem Himmel , dem eorum , fuhllos , verdummt. Im All (als Weltseele , anitna vitalis Fett keine Mnskel , kein Nerv , es mundi) so einwohntest , dass dies ist wie aus dem Lebensprocess (Endliche) in dir seine Begran- der Organisation ausgeschieden, zung habe, du (Unendlicher) aber leblos. nirgends begranzt seist. Vgl. Cap. 9) Quo intellectu Deum capit 5, wo Aug. sagt : er habe sich die homo, qui ipsum intellectum suum Schopfung als eine ungeheure Masse quo eum vult capere nondum capit? gedacht, te autem Domine ex Aug. de Trin. v. . 2. omni parte ambientem et penetran- 10) Intention em qua . . .aliquid: tem earn. 152 S. AUGUSTINI EPISCOPI et extra earn quaquaversum per immensa sine termino ; ut haberet te terra, haberet coelum, haberent omnia, et ilia finirentur in te, tu autem nusquam. Sicut autem luci soli* non obsisteret corpus aeris hujus qui supra terrain est, quo- minns per eum trajiceretur penetrans eum, non dirumpendo aut concidendo, sed implendo eum totum: sic tibi putabam non solum coeli et aeris et maris, sed etiam terrae corpus pervium, et ex omnibus maximis minimisque partibus penetra- bile ad capiendam praesentiam tuam, occulta 12 inspiratione- intrinsecus et extrinsecus administrantem omnia quae creasti. Ita 13 suspicabar, quia cogitare aliud non poterara; nam fal- sum erat. Illo enim modo major pars terrae majorem tui partem haberet, et minorem minor: atque ita te plena essent omnia, ut amplius tui caperet elephant! corpus quam passeris, quo 14 esset isto grandius, grandioremque occuparet locum; atque 15 ita frustatim partibus mundi, magnis magnas, brevi- bus breves partes tuas praesentes faceres. Non es autem ita. Sed nondum illuminaveras tenebras meas. 3. Sat erat enim mini, Domine, adversus illos deceptos- '. 11. deceptores, et loquaces mutos, l quoniam non ex eis sonabat verbum tuum:sat erat ergo illud quod jamdiu ab usque Car- Mani- thagine a Nebridio proponi solebat, et omnes qui audieramus concussi 4 sumus. Quid erat tibi factura 3 nescio quae gens 12) Occulta . . . creasti: dass wesentlichen , wahren Worte in dn innerhalb und au&serhalb des Einklang waren. Alls, alles Geschaffene regiertest 2) Hoc argumento coatra Mani- in geheimer geistigcr Energie. chaeos saepenuraero utitur Aug. 13) Ita ... poterara. So war (e. g. de Morib. Manich. c. 12. c. mcine Vermuthung, veil ich ein Secundin. M. c. 20, de fide c. anderes nicht zu denken vermochte. Manich. c. 18 et 35.) cui cam quid* 14) Quo : in dem Maasse als der responderet hand in prompta ha- Elephantenleib grandius iato cor- buerit Fortunatus, subjungit Aug. pore passeris. w Et ego novi non te habere quid 15) Atque . . . faceres. So wur- dicas, etme cum vos audirem nun- deet du zerstuckt grossen Theilen quam invenisse quod dicerem; et der Welt grosse Tbeile, kleinen inde f uisse admonitum divinitus ut Theilen dcrselben, kleine Theile ilium errorem relinquerem, et ad deines Wesens vergegenwartigen, fidem Catholicam me converterem, einverleiben ; nicht in personlicher vel potius revocarem, ipsius indul- Einheit allgegenwartig aein, bele- gentii, qui me huic fallaciae sem- ben, beherrschen. per inhaerere non sivit." Disp. "2. c. Fort. Manich. fin. 1) Loquaces mutos, atumme 9) Factura, dir anhaben, thua Scb water, da ihre Worte nichtig, konnte. wesenloB, weil sie nicht mitdeinem CONFESSIONUM LIBER VII. 153 tenebrarum, quam ex adversa mole sclent opponere, si tu dim ea pugnare noluisses ? Si enim responderetur, aliquid fuisse nocituram, violabilis tu et corruptibilis fores. Si autem nihil ea nocere potuisse diceretur, nulla afferetur causa pugnandi; et ita pugnandi, ut quaedam portio tua et membrum tuum, Tel proles de ipsa substantia tua, misceretur adversia potes- tatibus et non a te creatis naturis, atque in tantum ab eis corrumperetur et commutaretur in detenus, ut a beatitudine in miseriam 4 verteretur, et indigeret auxilio quo end purgari- que posset: et hanc 5 ease auimam, cui tuus serino, servieiiti liber, et contaminatae purus, et corruptae integer subveniret; sed et ipse corruptibilis, quia ex una eademque substantia. Itaque, si te, quid quad es, id est, substantkm tuam qua es, incorruptibilem dicerent; falsa esse ilia omnia et exsecrabilia: si autem corruptibilem; idipsum jam falsum et prima voce abominandum. Sat erat ergo istud ad versus eos 6 omnimodo evomendos a pressura pectoris, quia non habebant qua exirent sine horribili sacrilegio cordis et linguae, sentiendo de te ista. et loquendo. 4. Sed et ego adhuc, quamvis incontaminabilem et incon- vertibilein, et nulla ex parte mutabilem dicerem, firmeque sentirem Dominum nostrum Deuin verum, qui fecisti non so- . m mm animas nostras, sed etiam corpora, 1 nee tantum nostras animas et corpora, sed oranes et omnia; non tenebam expli- catam et enodatam 2 causam mail: quaecumque tamen esset, sic earn quaerendam videbam, ut non per illam constringerer Deum incommutabilem mutabilem credere, ne ipse 8 tierem quod quaerebam. Itaque securus earn quaerebam, et certua non esse verum quod illi dicerent, quos toto animo fugiebam; quia videbam, quaerendo unde malum, repletos malitia, qua 4 4) Vid. sup. ad L. 4 , 15 , 26. deren Druck das Berz auf alle not. 12. Weise zu befreien sei. 5) Hanc sell, portionem esse ani- 1) L. 4, 15, 26, not. 13. mam, cui jertn'en/t* tuus sermo liber 2) Explicatam et enodatam: cnt- . . . subveniret. Aber nach der wirrt und gelost (nodus). Manichaer Lehre ist sermo, Gottes 3) Ne fierem raalus, wie die Ma- Wort, sclbst corruptibilis wie Gott, nichaer durch falaches Forschen wie die Seele , well ea gleichen nach dem Grand dea Busen. Wesens, nach dieser Lehre. 4) Qua . '. . facere. Vgl. Pg. 6) Eos, sell. Manichaeos; von 51, 6; Rom. 3, 4, 19. 154 S. AUGUSTINI EPISCOPI opinarentur tuam potius substantiam mate pati, quara suam male facere. 5. Et intendebam ut cernerem quod audiebam, Kberum voluntatis arbitrium causam esse ut male faceremus, et rectum judicium tuum ut pateremur; 5 et earn liquidam 8 cernere non valebam. Itaque aciem mentis de profundo educere conatus, mergebar iterum; et saepe conatus, mergebar iterum atque iterum. Sublevabat enim me in lucem tuam quod tarn scie- bam me habere voluntatem, quara me vivere. Itaque cum aliquid vellem aut nollem, non alium quam me velle aut nolle certissimus eram; et ibi esse causam peccati mei jam jamque animadvertebam. Quod 7 autem invitus facerem, pati me po- tius quam facere videbam, et id non culpam, sed poenam esse judicabam, qua me non injuste plecti, te justum cogitans, cito fatebar. Sed rursus dicebam: Quis fecit me? Nonne Deus meus, non tantum bonus, sed ipsum bonum? Unde igi- tur mihi male velle et bene nolle, ut esset cur juste poenas luerem? Quis in me hoc posuit, et inseruit mihi plantarium amaritudinis, cum totusfierema dulcissimo Deo meo? Si dia- bolus auctor, unde ipse diabolus? Quod si et ipse perversa voluntate ex bono angelo diabolus factus est; unde et in ipso Yoluntas mala qua diabolus fieret, quando totus angelus a 5) Dupliciter appellatur malum, tate naturae ratioaalis est malum, unum quod homo facit, altcrum unde sunt ista tot mala, com qui- quod patitur; quod facit peccatum bus nasci videmus, qui nondum est, quod patitur poena. Divina liber tate voluntatis utuntur?' providentia cuncta moderante et Hie nos respondemus , etiam ista gubernante, ita homo male facit mala, ex voluntate humanae na- quod vult, ut male patiatur quod turae originem ducere, qua gran- non vult. Aug. c. A dim. c. 26. (liter peccante vitiata etcum stirpe Respondemus Manichaeis, non esse damnata est. Unde naturae hujus malum ex Deo, neque coaeternum tarn multa naturalia bona veniunt Deo; sed malum ortum esse ex de Dei opificio , mala de judicio; libera voluntate naturae rationalis, quae mala nullo modo esse naturas quae bene a bono condita est ; sed vel substantias non vident Mani- bonitas ejus non est aequalis bo- chaei; verum ideo dici naturalia, nitati Conditoris ejus ; quoniam quia cum eis homines , vitiata ori- non natura sed opus ejus est; ginis tanquam radice, nascuntur. ideoque habuit peccandi possibili- Op. Imp. c. Julian, vi. 5. tatem, non tamen necessitatem. 6) Et earn: Diese klare Ursach Nee possibilitatem autem haberet, einzusehn vermochte ich nicht. Li- si Dei natura esset, qui peccare quidam, nicht liquide cernere. nee vult posse, nee potest velle. 7) Quod autem invitus, vgl. Rom. Sed hoc andito Manichaeus 7, 15 20. adhuc pergit, 'si ex libera volun- CONFESSIONUM LIBER VII. 155 conditore optimo factus esset? His cogitationibus deprimebar iterum et suffocabar: sed non usque ad infernum ilium sub- ducebar erroris, ubi nemo tibi confitetur, 9 dum tu potius *" * mala pati, quam homo facere putatur. 6. Sic enim nitebar invenire caetera, ut jam inveneram IV. melius esse incorruptibile, quam corruptibile; et ideo te, quid esses, esse incorruptibilem confitebar. Neque enim ulla i* * anima unquam potuit, poteritve cogitare aliquid quod sit te melius, qui summum et optimum bonum es. Cum autem veris- sime atque certissime incorruptibile corruptibili praeponatur, sicut ego jam praeponebam : poteram jam cogitatione aliquid attin- gere quod esset melius Deo meo, nisi tu esses incorruptibilis. Ubi 1 igitur videbam incorruptibile corruptibili esse praeferen- dum, ibi te quaerere debebaia, atque inde advertere ubi sit maluin, id est, unde sit ipsa corruptio, qua violari substantia tua nullo modo potest. Nullo enim prorsus modo violat cor- ruptio Deum nostrum; nulla voluntate, nulla necessitate, nullo improviso casu; quoniam 2 ipse est Deus, et quod sibi vult bonum est, et ipse est idem bonum; corrumpi autem non est bonum. Nee cogeris invitus ad aliquid, quia voluntas tua non est major quam potentia tua. Esset autem major, si te ipso tu ipse major esses: voluntas enim et potentia Dei, Deus ipse est. Et quid improvisum tibi qui hosti omnia. et nulla 3 natura est, nisi quia nosti earn? Et utquid multa dicimus, cur non sit corruptibilis substantia quae Deus est, quando si hoc esset, non esset Deus? 7. Et quaerebam unde maluin, et male quaerebam; et Y. in ipsa inquisitione mea non videbam malum. Et constitue- bam in conspectu spiritus mei universam creaturam, quidquid et qua* in ea cernere possumus; sicuti est terra, et mare, et aer, etrau sidera, et arbores, et alia mortalia; et quidquid in ea non*"* videmus, sicut firmamentum coeli, insuper et omnes Angelos 8) Confitetur . . . sich dir schul- Bosen, d. i. woher das Verderben dig bekennt selbst stamme. 2) Quoniam ipse est Deus, well 1) Ubi ... in der cogitatio; Er selbst, at?ro?, Gott ist. ibi eben da, ira Geistigen nicht im 3) Nulla natura . . . earn. Kein Kflrperlichen, intus non foris; inde, Gescho'pf ist, hat Dasein als nur vom Geistigen aus , geistig be- dadurch , dass du es erkennst. 1 greifcn; ubi ... wo der Sitz des Cor. 13, 12. J56 8. AUQUSTINI EPISCOPI et cuncta spiritualia ejus, sed etiam ipsa, quasi corpora essent locis et locis ordinavit imaginatio mea: et fed unam massam grandem distinctara 1 generibus corporum creaturain tuam; sive quae re vera corpora erant, sive 2 quae ipse pro spiriti- bus finxeram : et 3 earn feci grandem, non quantum erat, quod scire non poteram; sed quantum libuit, undiqueversum sane finitam. Te autem, Domine, ex omni parte ambientem et penetrantem earn, sed usquequaque infinitum : tanquam si mare esset ubique, et undique per immensa infinitum solum mare, et haberet intra se spongiam quamlibet magnam, sed finitam tamen; plena esset utique spongia ilia ex omni sua parte ex immense mari : sic creaturam tuam finitam, te infinite plenam putabam, et dicebam: Ecce Deus, et ecce quae creavit Deus, et bonus Deus, atque his validissime longissimeque praestan- tior; sed tamen bonus bona creavit, et ecce quomodo ambit atque implet ea. Ubi ergo malum, et unde, et qua hucirrep- sit? Quae radix ejus, et quo semen ejus? An onanino non est? Cur ergo timemus et cavemus quod non est? Aut si inaniter timemus, certe vel timor ipse malum est, quo incas- sura stimulatur et excruciatur cor: et tan to 4 gravius malum, quanto non est quod timeamus, et timemus. Idcirco aut est malum quod timemus, aut hoc malum est quia timemus. Unde est igitur, quoniam Deus fecit haec omnia, bonus bona? Ma- jus quidem et snmmum bonum minora fecit bona, sed tamen et creans et creata bona sunt omnia. Unde est malum? An unde fecit ea, materies aliqua mala erat, et formavit atque ordmavit earn, sed reliquit aliquid in ilia, quod in bonum non converteret? Cur et hoc? An impotens erattotum verterq et commutare, ut nihil mail remaneret, cum sit omnipotens? Postremo, cur 5 inde aliquid facere voluit, ac non potius eadem 1) Distinctam, in sich geschieden umfassend und durchdringend und nach Gescblechtern. unbegranzt. 2' Sive finxeram A 'B Phan- 4) Et tant ' ' * uia timemu8 tibua finxeram. E? ^ ^ ?ntweder dai B68e 8) Et earn . . . plenam putabam. wirkiich (objectiv) das wir furchteo, A. deakt sich die Schopfung so oder das Bose besteht eben ilarin, gross t als eg ihm beliebt, doch dass- wir uns fiirchten (subjectiv). (sane) begranzt, Gott aber als sie 5) Inde, aus der bosen Materie. CONFESSIONUM LIBER VII. 157 omnipotentia fecit ut nulla esset omnino? Aut vero existere poterat contra ejus voluntatem ? Aut si aeterna erat, cur tarn diu per infinita retro spatia temporum, sic earn sivit esse, ac tanto post placuit aliquid ex ea facere? Aut jam si subito aliquid voluit agere, boc potius ageret omnipotens, ut ilia non esset, atque ipse solus esset totum, verum et suinmum et infinitum bonum. Aut si non erat bene ut non aliquid boni etiam fabricaretur, et conderet qui bonus erat; ilia sublata et ad nihilum redacta materia quae mala erat, bonam ipse institueret unde omnia crearet. Non enim esset omnipotens, si condere non posset aliquid boni, nisi ea, quam non ipse condiderat, adjuvaretur materia. Talia volvebam pectore misero, ingravidato curis mordacissimis de timore mortis, et non inventa veritate : stabiliter 7 tamen haerebat in corde meo, in catholica Ecclesia fides Christi tui Domini et Salvatoris nostri; in multis quidem adhuc informis, et praeter doctrinae normam fluitans, sed tamen non earn relinquebat animus, imo in dies magis magisque irabibebat. 8. Jam etiam mathematicorum 1 fallaces divinationes, et VI. impia deliramenta rejeceram. Confiteantur etiam nine tibi de*co- ...... . . -rv ihtums viscenbus ammae meae miserationes tuae, Deus meus. . i. tione Tu enim, tu omnino; nam quis alias a morte omnis erroris re j> cit - revocat nos, nisi vita quae mori nescit, et sapientia mentes indigentes illuminans, nullo indigens lumine, qua mundus ad- ministratur usque adarborum volatica folia? tu procurasti pervicaciae meae, qua obluctatus sum Vindiciano acuto seni, et Nebridio adolescenti mirabilisanimae: illi vehementer affir- manti, huic cum dubitatione quidem aliqua, sed tamen crebro dicenti, non esse illam artem futura praevidendi ; conjecturas autem hominum habere saepe 2 vim sortis, et multa dicendo dici pleraque ventura, nescientibus eis qui dicerent, sed in ea non tacendo incurrentibus : procurasti ergo tu hominera 6) Aut si non . . . crearet: oder haftete in meinem Herzen der wenn es nicht gut war dass er kirdilicho Glaube an Christus. (der Gute allein , einsara blieb), 1) Mathematicorum . . . TJeber trad nicht vielmehr etwas Gutes diese vgl. L. 4, 8. not. 1. (aus der Materie) bildete und schuf, 2) Vim sortis . . . dicerent. Vgl. warum ... L. 4, 3, not. 9. Nescientibus eis; 7) Stabiliter . . . Christi; doch L. 4, 3, 5: superiore instinct u. 158 S. AUGUSTINI EPISCOPI amicum, non quidem segnem consultorem mathematicorum, nee eas litteras bene callentem; sed, ut dixi, consultorem curiosum, et tamen scientem aliquid quod a patre suo se audisse dicebat, quod quantum valeret ad illius artis opinio- nem evertendam ignorabat. Is ergo vir nomine Firminus, liberaliter institutus et excultus eloquio; cum me tanquam charissimum, de quibusdam suis rebus, in quas saecularis spes ejus intumuerat, consuleret quid mihi secundum suas, quas constellationes appellant, videretur; ego autem, qui jam de hac re in Nebridii sententiam flecti coeperam, non quidem abnuerem conjicere ac dicere quod nutanti occurrebat; sed tamen subjicerem, prope jam esse mihi persuasum ridicula ilia esse et mania: turn illemihi narravit patrem suum fuisse librorum talium curiosissimum, et habuisse amicum aeque ilia simulque sectantem; qui pari studio et 3 collatione flatabant in eas nugas ignem cordis sui, ita ut mutorum quoque ani- malium, si qua domi parerent, observarent momenta nascen^ tium, atque ad ea coeli positionem notarent, unde illius quasi artis experimenta colligerent. Itaque dicebat audisse se a patre, quod cum eundem Firminum praegnans mater esset, etiam illius paterni amici famula quaedam pariter utero gran- descebat; quod latere non potuit dominum, qui etiam canum suarum partus examinatissima diligentia nosse curabat; atque ita factum esse ut cum iste conjugis, ille autem ancillae dies et boras, minutioresque 4 horarum articulos cautissima obser- vatione numerarent, enixae essent ambae simul; ita ut eas- dem constellationes usque ad easdem minutias utrique nascenti facere cogerentur, iste filio, ille servulo. Nam cum mulieres parturire coepissent, indicaverunt sibi ambo quid sua cujus- que domo ageretur, et paraverunt 5 quos ad se invicem init- terent, simul ut natum 6 quod parturiebatur esset cuique ad- mmtiatum; quod tamen ut continue nuntiaretur, tanquam in 3) Collatione flatabant ... das 5) Paraverunt , hielten Lente Feuer ihres Herzens bliesen sie parat. auf jene Possen mit gleicbem 6) Natum, das Kind noch Eifer und vereinter Thatigkeit ungewiss ob Knabe oder Madchen. wie zwei Blasebalge, welche (wie Ob parturiebatur, esset cuique bei Hohofen) in dieselbeu bren- nuntiatum , oder ob das Komma nenden Kohlen blasen. wegfallt, auch adnuntiatum zu 4) Minutiores ... Minuten etc. lesen 1st? CONFESSIONUM LIBER VH. 159 regno suo facile effecerant. Atque ita, qui ab alterutro missi sunt, tarn ex 7 paribus domorum intervallis sibi obviam factos esse dicebat, ut aliam positionem siderura, aliasque particular momentorum, neuter eorum notare sineretur: et tamen Fir- minus amplo apud suos loco natus, 8 dealbatiores vias saeculi cursitabat, augebatur divitiis, sublimabatur honoribus: servus autem ille, conditionis jugo nullatenus relaxato, dominis ser- viebat, ipso 9 indicante qui noverat eum. 9. His itaque auditis et creditis, tails quippe narraverat, omnis ilia reluctatio mea resoluta concidit: et primo Firmi- num ipsum conatus sum ab ilia curiositate revocare, cum dicerem, constellationibus ejus inspectis, ut vera pronuntiarem, debuisse me utique videre ibi 10 parentes inter suos esse pri- maries, nobilem familiam propriae civitatis, natales ingenuos, honestam educationem, liberalesque doctrinas. At si me ille servus ex eisdem constellationibus, quia et illius ipsae essent, consuluisset, ut eideni quoque vera profeErem, debuisse me rursus ibi videre abjectissimam familiam, conditionem servilem, et caetera longe a prioribus aliena, longeque distantia. Unde autem fieret ut eadem inspiciens diversa dicerem, si vera dicerem; si autem eadem dicerem, falsa dicerem: inde certis- sime collegi, ea quae vera, consideratis constellationibus, dice- rentur, non arte 11 dici, sed sorte; quae autem falsa, non ar- tis imperitia, sed sortis mendacio. 10. Hinc autem accepto aditu, ipse mecum talia rumi- nando, ne quis eorumdem delirorum qui talem quaestum se- querentur, quos jam jamque invadere, atque irrisos refellere cupiebam, mini ita resisteret, quasi aut Firminus mini, aut illi pater falsa narraverit; intendi considerationem in eos qui gemini nascuntur: quorum plerique ita post invicem fundun- tur ex utero, ut parvum ipsum temporis intervallum, quan- tamlibet vim in rerum natura habere contendant, colligi 12 7) Ex paribus . . . gleichweit 11) Arte, nichtaus zuverlassiger von, mitteweges zwischen beiden Kunst (und Wissenschaft) sondern Hausern. instinktmassig (aorte) , aus einem 8) Dealbatiores . . . cursitabat, Weissagergeist; nicht als noth- machte eine glanzende Carriere. wendig aus der Constellation sich 9) Ipso soil. Firmino indicante. ergebend. 10) Ibi: in derselben Gonstel- 12) Colligi . . . aufgefasst und lation. aufgezeichnet. 160 S. AtJGtJSTINI EPISCOPI tamen humana observatione non possit, litterisque omnino signari non valeat, quas mathematicus inspecturus est, ut vera pronuntiet. Et non erunt vera, quia easdem litteras inspi- ciens, eadem deboit dicere de Esau et de Jacob; sed non eadem utrique acciderunt. Falsa ergo diceret: aut si vera diceret, non eadem diceret, at eadem inspiceret. Non ergo arte, sed sorte vera diceret. Tu enim, Domine, justissime moderator universitatis, eonsulentibus consultisque neseienti- bus occulto instinctu agis, ut dum quisque consulit, hoc audiat quod eum 13 oportet audire occultis meritis animarum, ex abysso justi judicii tui, cui non dicat homo: Quid est hoc? aut quid hoc? Non dicat, non dicat; homo est enim. * **' ^ am * ta< l ue me ' adjutor uieus, illis vinculis solveras, torque- et quaerebam undemalum, et non erat exitus. Sed non sine- tnr in- ' me ^ 8 fl uc tib us cogitatioms auferri ab ea fide qua cre- ainm. debam et esse te, et esse incommutabilem substantiam tuam, et esse de hominibus curam et judicium tuum, ! et in Christo Filio tuo Domino nostro, atque Scripturis sanctis quas Eccle- siae tuae catholicae commendaret auctoritas, viam te posuisse salutis humanae, ad earn vitam, quae post hanc mortem futura est. His ttaque salvis, atque inconcusse roboratis in animo meo, quaerebam aestuans unde sit malum. Quae ilia tormenta parturientis cordis mei! qui gemitus, Deus meus! Et ibi 3 erant aures tuae, nesciente me. Et cum in silentio fortiter quaererem, magnae 3 voces erant ad misericordiam tuam taci- tae contritiones animi mei. Tu sciebas quid patiebar, et nuflus hominum. Quantum* enim erat quod inde digerebatur per linguam meam in aures famiKarissimorum meorum? Num- 13) Quod earn . . . was der con- 1) Et in Christo . . , humanae. sulcns aus dem Abyssus deines Et te posuisse yiam salutis huma- gerechten Gerichtes horen muss nae in Christo . . . atque in scrip- na'ffl dem was, menschlichen Augen turis sanctis quas auctoritas eccle- verborgen, die Seelen verdient. siae tuae catholicae commendaret Oder ein Komma nach meritis, 2) Et ibi ... und gegenwartig dann: was consulens hdren muss waren. nach dem . . . was er verdient 3) Magnae . . . tacitae . . . (was er h5ren muss) , aus dem laute Worte waren ... die schwei- Abyssns deines gerechten Gerichtes genden Zerknirschungen. iiber die Seelen, welchem (judicio) 4) Quantum . . . wie wenig ward der Mensch nicht entgegnen darf: davon mitgetheilt ... was ist das, warum das? CONFESSIONUM LIBER VII. 161 quid 5 totus tumultus animae meae, cui nee tempera, nee os meum sufficiebat, sonabat eis? Totum tamen ibat in auditum tuuni, quod rugiebam a gemitu cwdis mei, et ante te desiderium meum, et lumen* oculorum meorum non erat mecum. Intus enira erat, ego autem foris. Nee in loco illud: at ego intendebam in ea 7 quae locis continentur, et non ibi inveniebam locum ad requiescendum ; nee recipiebant me ista ut dicerem, Sat est, et bene est; nee dimittebant redire, 8 ubi mini satis esset bene. Superior enim eram istis, te autem inferior; et tu gaudium verum mihi 9 subdito tibi, et tu mihi subjeceras quae infra me creasti. Et hoc erat rectum tem- peramentum, |0 et media regio salutis meae, ut manerem ad imaginem tuam, et tibi sefviens dominarer corpori. Sed cum 11 superbe contra te surgerem, et currerem adversus Dominum^- in cervice crassa scuti mei, etiam ista infima supra me facta sunt, et premebant, et nusquam erat laxamentum et respira- mentum. Ipsa 12 occurrebant undique acervatim et congloba- tim cernenti ; cogitanti autem imagines corporum, ipsae oppo- 5) Numquid . . . souabat eis: sprach aicb ctwa der ganze Anf- ruhr meiner Seele gegen sie aus, wozu weder die Zeit noch raein Mund hicreichte. 6) Lumen etc. *und meiner Augen Licht war mir entwichen;" denn es war in meinem Innern, icli aber hatte mich in die Aussenwelt verloren. 7) Nee in . . . continentur. Illud so. lumen war nichts raumliches, ich aber fixirte die raumlichen (kCrperlichen) Dinge. 8) Redire: in mein Inneres zu- ruckzukehren , zum lumen oculo- rum meorum. L. 4, 12, 18: redite ad cor. 9) Subdito tibi, wenn ich mich dir unterwerfe. Mihi subjeceras. 1 Mos. 1, 26, 28. 10) Temperamentum . . . und dies war das riehtige Verhaltniss (Mischungsverhaltniss) und die mitt- lere Region, zwischen dem was uber und dem was unter mir. Se ipsam ergo cogitans anima, secundum natu- ram suam ordinari appetat; sub eo scilicet cui subdendaest, supra ea quibus praeponenda est: sub illoa quo regi debet, supra ea quae re- fere debet. Aug. de Trin. 1. s. c. 5. ic enim ordinata est, naturarum ordine non locorum, ut supra illam non sit nisi ille. Idem, ibid. 1. xiv. c. 14. Expedit inferius subjici superior!, ut etille qui sibi subjici vult quod est inferius se, subjicia- tur superiori suo. Aug. in Ps. 143. 11) Sed cum ... da ich anlief gegen den Herrn, mein Nacken hart unter meinem Schilde. Das Schild ein Dach, wie bei der Te* studo, auf dieses setzcn sich infima quae mihi subjeceras und driicken, so dass Aug. nirgends Erleichterung fand, frei athmen, verschnaufen konnte. 12) Ipsa . . . (infima), dieKrea- turen, die Dinge selbst, traten mir, wenn ich die Augen aufthat (cernenti) haufenweise und zusam- mengeballt in den Weg, meinem Denken aber (innerlich) die Bilder der Dinge, die durch die imagi- natio mir angeeigneten imagines. Redeunti se. intus* Vgl. not. 8 11 162 S. AUGUSTINI EPISCOPI nebantur redeunti, quasi diceretur: Quos is, indigne et sor- PS. as, dide? Et haec de vulnere meo creverant, quia humiliasti VIII. tanquam vulneratum, superbum; et tumore 13 meo separabar te, et nimis inflata fades claudebat oculos meos. 12. Tu vero, Domine, in aeternum manes, et non in s ub v en - , . ritAugu-aeternuin irascens nobis: quomam miseratus es terram et cinerem, et placuit in conspectu tuo ' reformare deformia mea ; et stimulis internis agitabas me, ut 2 impatiens essem, donee mihi per interiorem aspectum certus esses. Et residebat tumor meus ex occulta manu medicinae tuae, aciesque 3 con- turbata et contenebrata mentis meae, acri collyrio salubrium dolorum meorum de die in diem sanabatur. IX. 13. Et primo volens ostendere mihi quam resistas super- T iucam~&is, humilibus autem des gratiam, et quanta 1 misericordia vSi tu a demonstrata sit hominibus via humilitatis, quod Verbum a- tuum caro factum est, et habitavit inter homines ; procurasti per quemdam hominem immanissimo typho turgidum, quosdam Platonicorum 2 libros ex Graeca lingua in Latinani versos: et ibi legi, non quidem his verbis, sed hoc idem om- s P j e ae 6>nmo mu lti s e t multiplicibus 3 suaderi rationibus, quod in prin- 2> 6 - cipio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus i!^. 1 ' erat Verbum: hoc erat in principio apud Deum; omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil:* quod factum 13) Tumore . . . Geschwulst, l) Quanta misericordia . . , de- Aufgebiasenheit; das Gesicht so monstratft via. geschwollen, dass der Stolze nicht 2) Lectis Platonis paucissimis aus den Augen sehen kaun. Super- libris, cujus te esse studiosissimum bia enim avertit a sapientia: accepi, collataque cum eis, quan- unde autem haec aversio, nisi dum turn potui, etiam illorum auctori- ille cui bonum est Deus, sibi ipse tate, qui divina mysteria tradide- vuit esse bonum suuin , sicuti sibi runt , sic exarsi , ut omnes illas est Deus? Aug. de lib. Arb. 1. iii. vellem ancoras rumpere, nisi me c. 24. nonnullorum hominum existimatio commoveret. Aug. de Vita Beata, t) Reformare . . . dein entstelltes . 4. Ebenbild herzustellen. 3} Multiplicibus , der simplicitas 2) Impatiens . . . dass ich keine des Evangeliums Johannis entge- Ruhe batte bis ich deiner durch gengesetzt. inneres Schauen gewiss ware. In- 4) Nihil: quod . . . von der terior adspectus: Gegensatz von Vulg. abweichende Interpunction. dem sich foras, in die Sinnenwelt, Diese liest: factum est nihil, quod verlieren. factum est, in ipso vita erat, et 3) Acies, Sehkraft, die gestdrte etc. und verfinsterte. CONFESSIONTTM LIBER TO 163 est in ipso, vita erat, et vita erat lux hominum, et lux in tenebris lucet, et tenebrae earn non comprehenderunt. Et quia hominis anima 5 quamvis testimonium perhibeat de lumine, non est tamen ipsa lumen; sed tamen Verbum Deus est lu- men verum quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Et quia in hoc mundo erat, et mundus per eum factus est, et mundus eum non cognovit. Quia vero in propria sua venit, et sui eum non receperunt] quotquot au- tem receperunt eum, dedit eis potestatem fUios Dei fieri, cre- dentibus in nomine ejus; non ibi legi. 14. Item legi ibi 8 quia Verbum Deus, non ex carne, non ex sanguine, non ex voluntate viri, neque ex voluntate car- nis, sed ex Deo natus est. 1 Sed quia Verbum caro factum est, et habitavit in nobis; non ibi legi, Indagavi quippe in Ulis litteris varie dictum, et multis modis, quod sit Filius in forma Patris, non rapinam arbitratus esse aequalis Deo, quia naturaliter idipsum est. Sed quia semetipsum exinanir vit formam serin accipiens, in similitudinem hominum fac- 12. Ver - Ver - 14 - 5) Hominis anima: statt Johan- nes der Taufer, vgl. Job. 1, 6. 7: homo missus sell. Johannes bap- tista at perhiberet testimonium. Viderant philosophi , suisque lit- teris multis modis copiosissime mandaverunt , bine illos , unde et nos , fieri beatos , objecto quodara lumiue intelligibili, quod Deus est illis, et aliud est quam illi, a quo illustrantur , ut clareant , atque ejus participatione perfecti beati- que subsistant. Saepe multumque Plotinus asserit sensum Platonis explanans, ne illam quidem, quam credunt esse, universitatis animam, aliunde beatam esse quam nostram: idque esse lumen quod ipsa non est, sed a quo creata est, et quo intelligibiliter illuminante intelligi- biliter lucet . . . Dicit ergo ille magnus Platonicus, animam ratio- nalem, (sive potius intellectualis dicenda sit, ex quo genere etiam immortalium beatorumque animas esse intelligit, quos in coelestibus sedibus babitare non dubitat,) non habere supra se naturam, nisi Dei, qui fabricatus est mundum, a quo et ipsa facta est: nee aliunde illis supernis praeberi vitam beatam, et lumen intelligence veritatis, quam unde praebetur et nobis ; consonans Evangelio, ubi legitur, Fuit homo, etc. In qua differentia satis ostenditur, animam rationalem vel intellectualem , qualis erat in Johanne, sibi lumen esse non posse, sed altering veri luminis partici- patione lucere. Hoc et ipse Jo- hannes fatetur . ubi ei perhibens testimonium dicit. ,,Nos omnes de plenitudine ejus accepimus." De Civ. Dei, 1. x. c. 2. 6) Dem ibi in den Buchern der Platoniker, steht bier und imFol- genden: quia vero, sed quia, quod autem etc. entgegen, worin jene vom Evangelio abweichen. 7) Ita legerunt, ut notum est, Irenaeus, 1. iii. c. 18, 21.(3tiovero loco, 1. v. c. 2. de ndelium rege- neratione verba intelligit) Tertull. de Carne Christi, c. 19 et 24. Ambros. praef. in Ps. 37; sed lectio, hodie ab omnibus recepta, exstat apud August, alias, et Am- bros. sicut et apud caeteros Patres. 11* 164 S. AUGU8TINI EPISCOPI tus ; et habitu inventus ut homo; liumiliamt se factus obe- diens usque ad mortem, mortem autem crucis: propter quod et Deus iUum exaltavit a mortuis, et donavit ei nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Jesu omne genu flecta- tur, coelestium, terrestrium et infernorum; et omnis lingua confiteatur quia Dominus Jesus in gloria est Dei Patris; non habent illi libri. Quod enim ante 8 omnia tempora, et supra omnia tempora incommutabiliter manet unigenitus Filius * * tuus coaeternus tibi, et quia de plenitudine ejus accipiunt animae ut beatae sint, et quia participatione manentis in se sapientiae renovantur ut sapientes siut; est ibi. Quod autem Rom. s. secundum tempus pro impiis mortuus est; et Filio tuo unico Rom. s. non pepercisti, sed pro omnibus nobis tradidisti eum; 9 non Mat. 11, est ibi. Abscondisti enim haec a sapientibus, et revelasti ea 39! 28 parvulis; ut venirent ad eum laborantes. et onerati ; et refi- , s 'i8 4 ' cere t eos : quoniam mitis est et humilis corde, et dirigit mites in judicio, et docet mansuetos vias suas, videns humilitatem nostram, et laborem nostrum, et dimittens omnia peccata nostra. Qui autem cothurno tanquam doctrinae sublimioris Mat n, elati non audiunt dicentem, Discite a me quia mitis sum et humility corde, et invenietis requiem animabus vestris. etsi ROJJI. i, cognoscunt Deum, non sicut Dominum glorificant aut gratias agunt; sed evanescunt in cogitationibus suis, et obscuratur insipiens cor eorum; dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt. ver. 23. 15. Et ideo legebam ibi immutatam etiam gloriam incorruptionis tuae in idola et varia simulacra, in similitu- dinem imaginis corruptibilis hominis, et volucrum, et qua- ^^ 25) drupedum, et serpentum; videlicet Aegyptium cibum 11 quo 8) Ante . . . ebe, mit der Sch6- dflrfen meinen. Vgl. 1 Joh. 4, pfung, die Zeit wurde. Vgl. L. 2. 3. 11, 13-und andere Stellen. Dazu: 10) ImmuUtam . . . Schon die Col. l, 16. Dem ante steht das pelagiamsche Gleichstellung des folgende secundum tempus des Gottlichen und Menschlichen war menscligewordenen Ibyos entgegen. eine siindliche Geringachtung der Herrlichkeit Gottes, gesteigert im 9) Die Pbilosophen sprechen nur Gfitzenbilderdienst, und noch mehr von der gettlichen Natur dea Aoyof, im Thierdienst. Bom. 1, 23. nicht aber von der Menachwer- 11) Lenticulam invenimus cibum dung und Erlfisung, deren sie als esse Aegyptiorum, nam ibi abun- absolute Pelagianer nicht zu be- dat in Aegypto ; unde magnificatur CONFESSIONUM LIBEE VII. 165 Esau perdidit primogenita 1 * sua: quoniam caput quadrupedis pro te honoravit populus primogenitus, conversus corde in * 1 - Aegyptum, et curvans imaginem tuani, animam suam ante**. 32, imaginem vituli manducantis fenum. Inveni haec ibi, et non P ios, manducavi. Placuit enim tibi, Domine, auferre opprobrium Rom. 9 diminutionis ab Jacob, ut major serviret minori; et vocastil 8 ' Ex. 3| Gentes in haeredit atem tuam. Et ego ad te veneram ex J 2 ; * Gentibus, et intend! in aurum quod ab Aegypto voluisti 13 ut auferret populus tuus, quoniam tuum erat, ubicumque erat. Et dixisti Atheniensibus per Apostolum tuum, quod in te vi- jo. IT, vimus et movemur et sumus; sicut et quidam secundum eos dixerunt: et utique inde erant illi libri. Et non attend! in lenticula Alexandria, et venit usque ad terras nostras , quasi hie non nascatur lenticula. Ergo Esau desiderando cibum Aegyptium, perdidit primatum. Sic et populus Judaeorum de quo dictum est, Conversi sunt corde in Aegyptum, lemiculam qupdammodo desidera- verunt, et primatum perdiderunt. Aug. in Ps. 46 n. 6. (ed. Ben.) 12) Primogenita, t MOB. 25, 33. 34. Primogenitus: Israel ist mein erstgebohrner Sohn, heisst es: 2 Mos. 4, 22; Jer. 2. 3; Sirach 36, 1 4. Dennoch reprasentirt hier Esau, als der Aeltere, die Juden, Jacob die Heiden. 13) Quisquis bonus verusque Chri- stianus est, Domini sui ease intel- ligat, ubicumque invenerit. verita- tern. Aug. de Doctr. Christ. 1. ii. c. 18. Philosophi autem qui vocan- tur, si qua forte vera et fidei no- strae accommodata dixerunt, ma- xim e Platonic!, non solum formi- danda non sunt, sed ab eis etiam tamquam injustis possessoribus in usum nostrum vindicanda. Sicut enim Aegyptii non solum idola habebant et onera gravia quae populus Israel detestaretur et fu- geret, sed etiam vasa atque orna- menta de aurp et argento, et vestem, quae ille populus exiens de Aegypto, sibi potius tamquam ad usum meliorem clanculo vindi- cavit. non auctoritate propria, sed praecepto Dei, in ipsis Aegyptiis nescienter commodantibus ea, qui- bus non beue ntebantur: sic doc- trinae omnes gentilium non solum simulata et superstitiosa figmenta gravesque sarcinas supervacanei laboris habent, quae unusquisque nostrum, duceChristo de societate gentilium exiens, debet abominari atque devitare, sed etiam liberates clisciplinas usui veritatis aptiores. et quaedam morum praecepta uti- lissima continent, deque ipso unp Deo colendo nonnulla vera inveni- untur apud eos, quod eorum tam- quam aurum et argentum, quod non ipsi instituerunt , sed de qui- busdam quasi metallis divinae pro- videntiae, quae ubique infusa est, eruerunt, et quo perverse atque inju- riose ad obsequia daemonum abu- tuntur, cum ab eorum miser a so- cietate sese anima separat, debet ab eis auferre Christianus ad usnm justnm praedicandi Evangelii . . . Nam quid aliud fecerunt multi boni fideles nostri? Nonne adspici- mus quanto auro et argento et veste snffarcinatus exierit de Ae- gypto Cyprianus doctor suavissi- mus et martyr beatissimus ? quanto Lactantius ; quanto Yictorinus, Op- tatus, Hilarius, at de vivis taceam : quanto innumerabiles Graeci ; Quod prior ipse ndelissimus Dei famulus Molses fecerat, de quo scriptum est, quod n eruditus fuerit omni sa- pientUL Aegyptiorum." Ib. c. 40. 166 S. AUGUSTINI EPISCOPI idola Aegyptiorum, quibus de auro tuo ministrabant, 14 qui ROJH. i, transmutcwerunt veritateni Dei in mendacium, et coluerunt, ei servierunt creaturae potius quam Creatori. X. 16. Et inde 1 admonitus redire ad memetipsum, intravi C.larius innotes- in mtima mea, duce te; et potui, quomam factus es adjutor cunt jam xugusti- meus. Intravi, et vidi quahcumque 2 oculo ammae meae, supra no divi- . ' ** eundem oculum ammae meae, supra mentem meam, lucem incommutabilem; non hanc vulgarem et conspicuam omni carni; 3 nee quasi ex eodem genere grandior erat, tanquam si ista multo multoque clarius claresceret, totiimque occuparet magnitudine. Non hoc ilia erat; sed aliud, aliud valde ab istis omnibus. NecMta erat supra mentem meam sicut oleum super aquam, nee sicut coelum super terram; sed superior, quia ipsa fecit me, et ego inferior, quia factus sum ab ea. Qui novit veritatem, novit earn ; et qui novit earn, novit aeter- nitatem. Charitas novit earn. aeterna veritas, et vera charitas, et chara aeternitas! 5 tu es Deus meus; tibi suspiro die ac nocte. Et cum te primum cognovi, tu assumpsisti me, ut viderem 6 esse quod viderem, et nondum me esse qui vide- 14) Die agyptischen Gefasse sind lichen, Sinnlichen 1st die Rode. erwfihnt: 1 Mos. 15, 14, 2 Moa. nach Manichaer Weise. Sed supe- 3, 21. 22. 2 Mos. 11, 2; 12, 35. rior, hdherer Art als ich. 36. Ygl. in meiner Abhandlung 5) Ad nostri sumus creatoris n Der Zug der Israeliten" (S. 3.) imaginem creati, cujus est vera eine Bemerkung tiber diese viel aeternitas, aeterna veritas, aeterna besprochenen agyptischen Gefasse. et vera charitas; estque ipse ae- Als ich jene Bemerkung schrieb terna et vera et chara Trinitas, kannte icb noch nicht die in der neque confusa, neque separata. 13. Note citirte Stelle Aiigustins, Aug. de Civ. Dei. Omnino enim in welcher die Worte: vasa . , . Dei essentia, qua est, nihil muta- quae ille populus . . . sibi potius bile babet, nee in aeternitate, nee tamquam ad usum meliorem vindi- in veritate, nee in voluntate: quia cavit , . . quibus Aegyptii non bene aeterna ibi est veritas , aeterna xitebantur ganz mit meiner Er- caritas; et vera ibi est caritas, klarung stimmen. vera aeternitas; et cara ibi est 1} Inde . . . (lurch das Lesen aeternitas, cara veritas. Aug. de der Platoniker. Redire, cap. 7. Trin. iv. prooem. Wahrheit das not. 8. intellectuelle , Liebe das ethische 2) Qualicunque ... so blod raein sutnmum bonum fiir alle Ewigkeit. Ange auch noch war. 6) Ut viderem . . . dassichsahe: 3) Deus lux est, non quomodo es sei, existire wahrhaftig, was oculi isti vident, sed quomodo videt ich sehn ko'nnte, ich aber sei noch cor cum audis, Veritas est." Aug. nicht im Stande zu sehn. Em deTrin. 1. viii. c. 2. vid. aup. not geistig sichtbares Object sei da, 10 ad iv. . 3. aber ich sei kein es zu sehen fa- 4) Nee ita . . . von nichts Raum- higes Subject. Vgl. Cap. 1 7. CONFESSIONUM LIBER VII. 167 rera. Et reverberasti 7 infirmitatem aspectus mei, radians in me vehementer, et contremui amore et horrore; et inveni longe me esse a te in regione dissimilitudinis, 8 tanquam audi- rem vocem tuam de excelso: Gibus 9 sum grandium; cresce, et manducabis me. Nee tu me in te mutabis, sicut cibum carnis tuae; sed tu mutaberis in me. Et cognovi 10 quoniam pro iniquitate erudisti hominem, et tabescere fecisti sicut l ' *f 88> araneam animam meam; et dixi: Numquid nihil est veritas, quoniam neque per finita, neque per infinita locorum spatia diffusa est? Et damasti de longinquo: Imo vero, Ego sum* 9 ' qui sum. Et audivi sicut auditur in corde, et non erat prorsus unde dubitarem; faciliusque dubitarem vivere me, quam non esse veritatem, quae per ea quae facia sunt, in- ****' tellecta conspicitur. 17. Et inspexi caetera infra te, et vidi nee omnino esse, XI - Qnomo- nec omnmo non esse: essequidem, quoniam abs te sunt; non^ocrea- turae esse autem, quoniam id quod es non sunt. Id emm vere est, snnt . non sunt. quod incommutabiliter 1 manet. Mtfii autem adhaere Deo PS. 72.28. 7) Reverberasti, hast zuriickge- blendet (wie wenn man in die Sonne sieht) die Schwache meines Blicks, indem du gewaltig gegen mich strahltest, 8) Disfiimilis factug, longe reces- sisti; similis factus, proximo acce- dis. Aug. in Praeloq. Serm. ad Psal. 9'J. Das gefallene Ebenbild Gottes. 9) Cibus ... I Cor. 3, 13. 1 Petr. 2, 2. Hebr. 5, 1214. Wachse und du wirst mich ge- niessen, aber dadurch (entgegen- setzt dem leiblichen Geniessen) nicht mich dir, sondern dich mir assimiliren. Vgl. L. 3, 1. not. 3. 10) Et cognovi . . . hominem. Quoniam: dass. So Ps. 45, 11; Ps, 4, 4 und Jac. t, 13: nemo cum tentatur dicat, quoniam a deo tentatur (on anb 9-eov inton- &(JMI). Die Vulg. liest: propter iniquitatem cornptm/i : du hast den Menschen gescholten wegeu seiner Ungerechtigkeit. Statt dessen Aug. : Und ich babe es erkannt, class du den Menschen, statt ihn zu strafen, wie es seine Ungerechtigkeit ver- diente, vielmehr belehrt (in Lehre und Zucht genommen hast). Vgl. Ps. 24, 8. 11) Sicut araneam etc. wie ein Spinngewebe hast du mich schwin- den gemacht. Ein weit ausge- breitetes Spinngewebe driickt man in ein kleines Kiigelchen zu- sammen. 1) Hoc enim maximeesse dicen- dum est, quod semper eodem modo esse habet; quod omnimodo sui simile est; quod nulla ex parte corrumpi ac mutari potest; quod non subjacet tempori; quod aliter nunc se habere quam habebat antea non potest. Id enim est quod esse verissime dicitur. Aug. de Morib. Manich. c. 1. Magnificc igitur et divine Deus noster famulo RUO dixit; Ego sum qui sum; et dices filiis Israel, qui est misit me ad vos; vere enim ipse est, quia incommutabilis est; omnis enim mutatio facit non esse quo erat Vere ergo ille est qui incommuta- bilis est. Aug. deNat. boni, c. 19, 168 S. AUGUSTINI EPISCOPI Omnia est; quia si non manebo in illo, nee 2 in me potero. Ille autem in se -martens innovat omnia. Et Deus meus es, qu&niam bonorum meorum non eges, 18. Et manifestation 1 est mini quoniam bona sunt quae * " i>ona, corrumpuntur, 2 quae neque si summa bona essent, neque nisi 2) Nee in me potero scil. manere, keine bleibende Statte in mir selbst haben. Vgl. L. li, 4. 1) Et manifestation . . . Dies (cap. 11 Gesagte) wurde mir da- durch offenbar, weil es der Cha- rakter guterDinge 1st, Verschlech- terung erleiden zu konnen, corrup- tibel zu sein. 2) Quae neque . . . Augustinus streitet bier gegen den Dualismus der Manichaer, gegen die Annahme eines hosen Prinzips, eincs abso- luten malum. An die Bibel sich anschliessend , sagt er: ATles ist von Gott sehrgut erscliaffen: Fecit Deus noster omnia bona valde. Das von Gott stammende Gute jcdes Geschopfs nennt A. natura, esse, essentia, substantia desselben. Er sagt : Nam et ipsa natura nihil est aliud, quam id quod intelli- gitur in suo genere aliquid esse. Itaque ut nos jam novo nomine ab eo, quod est esse, vocamus essentiam, quam plerumque sub- stantiam etiaro nominamus, ita ve- teres qui haec nomina non babe- bant, pro essentia et substantia naturam vocabant. Idipsum ergo malum est deficere ab essentia et ad id tendere nt non sit. De mor. Manich. 2, 2, 2. Omnis autem natura in quantum natura est, bonum est; omnis natura non potest esse nisi a summo et vero deo. DC natura boni c. Man. cap. 1. Ein corrumpi, eine partielle privatio boni kann die natura er- leiden, nicht aber eine absolute privatio, weil siedadurch aufhfirte zu existiren und von ibrem Schflpfer und Erhalter dem Urquell alles Seins, aller Existenzen abgeschnit- ten, somit vernichtet wurde. Omnis enim natura inquantum natura est, esse cogitur. Esse autem ad lucem pertinet. (Enarr. in Ps. 7. n. 19). Es kann nicht vergehn, ihm leben sie alle. Hurt die natura aber (lurch absolute privatio boni auf zu existiren , so folgt , dass iiber- haupt kein absolut Boses existiren kann. Esse autem natura. in qua nullum bouum sit, non potest. De civ. D. 19, 13. Mala pmnino sine bonis et nisi in bonis esse non possunt, quamvis bona sine malis possint. (Enchir. ad Laurent, c. 14.) Die Capitel 1214 des Encbir. stimmen ganz mit unserm 12. Cap. Diese Ansicht Augustinus, welcher die Form. Cone, im Art. de peccato originis (pag. 580 sqq. Ausg. vonMuller) ganz beistimmt, widerspricht scharf der des Fla- cius: dass die Erbsiinde keinAc- cideuz" sondern Subs tan z des Menscben sei. Dadurch vriirde die Wiedergeburt des gefallenen Men- scben unmoglicb, in dieser Hinsicht ware kein Unterscbied zwischen ibm und dem Teufel. Hiermit stebt nicht im Widerspruch, was A. von der natura diaboli sagt. Nee ipsius diaboli natura, in quantum natura est, malum est, sed perversitas earn malam fecit . . . Bonum dei , quod illi est in natura, non eum subtrahit justitiae dei, qua ordinatur in poena, nee ibi deus bonum instquitvr , quod creavit, sed malum quod ille com- misit. Neque enim totum aufert quod naturae dedit, sed aliquid adimit, aliquid relinquit ut ait qui doleat, quod ademit. Et ipse dolor testimonium est boni adempti et boni relicti Nisi enim bonum re- lictum esset, bonum amissum dolere non posset. De civ. D. ib. Hier- mit vgl. Jac. 2, 19: du glaubst dass ein einiger Gott sei, die Teufel glauben es auch und zittern. Dem Menscben blieb auch nach CONFESSIONUM LIBER VII. 169 bona essent, corrumpi possent : quia si summa bona essent, incor- ruptibilia essent ; si autem nulla bona essent, quid in eis corrum- sunt peretur non esset. Nocet enim corruptio ; et nisi bonum minueret, non noceret Aut igitur nihil nocet corruptio, quod fieri non potest: aut, quod certissimum est, omnia quae corrumpuntur, privantur bono. Si autem omni bono privabuntur, oranino non erunt. Si enim erunt, et corrumpi jam non poterunt, meliora erunt, quia incorruptibiliter permanebunt. Et quid monstruosius quam ea dicereomni bono amisso facta meb'ora? Ergo si omni bono privabuntur, omnino nulla erunt: ergo quamdiu sunt, bona sunt: ergo quaecumque sunt, bona sunt. Malumque illud quod quaerebam unde esset, non est substan- tia; quia si substantia esset, bonum esset. Aut enim esset incorruptibilis substantia, magnum utique bonum: aut sub- stantia corruptibilis esset, quae nisi bona esset, corrumpi non posset. Itaque vidi et manifestatum est mihi quia omnia bona tu fecisti, et prorsus nullae substantiae sunt quas tu non fecesti. Et quoniam non aequalia omnia fecesti, ideo sunt omnia, 3 dem Falle die von Gott stam- raende substantia (natura, essentia) und dadurch die Fahigkeit wieder aufgerichtet , erlSst und versohnt zu werden. Dem Teufel dagegen, dem entschiedenen unversohnlichen Feind Gottes, blieb nur das An- denken seiner verlorenen seligen Existenz, der Glaube an Gott, aber zum Zittern , ein widerwilliges hoffnungsloses Anerkennen der gottlicheu Oberherrschaft in Furcht und Hass. Wenn A. in der ange- fuhrten Stelle von der natura diaboli wie vorher von der natura des Menschen spricht, so ist in dieser natura (substantia) fur die Menschen ein Geruch des Lebens, fflr den Teufel das vfillig Entge- gengesetzte : ein Geruch des Todes, ein nie sterbender Fluch. Nur die welche die uioxazaazaeis anneh- men mttssen dies verwerfen. Eine ausfiibrliche Wiirdignng der An- sicht Augustins vom Bosen, gehort nicht hierher ; das von mir Mitge- theilte soil nur zum Verstandniss von Cap. 11 u. 12, ja mehr oder minder der meisten Capitel des siebenten Buchs beitragen. Die Bibel selbst bezeugt die unantast- bare , allmachtige , ewige Ober- herrschaft Gottes im Universo, weit entfernt von einem Dualismus, der ein hoses Prinzip dem guten gleichstellt. Man vgl. z. B. Gen. 1, 1. Jer. 17, 12. Ps. 139, 8. Phil. 2 , 10. Marc. 1 , 2327. 5 , 7. Apok. 1, 8, (hier das bei Jesajas und oft in der Apok. wiederholte: Ich bin das A. und das 0. der navToxQitTiaQ. Hierher Cap. 21. not. 8. Vgl. die treffliche klare Darlcgung bei Thomasius 1 c. S. 447 sqq. S. 249 und Jul. Mailer ( n von der Siinde") S. 338 sqq. 3) Cum omnino natura nulla sit malum, uomenque hoc non sit nisi privationis boni: sed a terrenis us- que ad coelestia, et ab invisibilibus usque ad visibilia, sunt aliis bonis alia meliora; ad hoc inaequalia, ut essent omnia. Aug. de Civ. Dei, 1. c. 22. Sunt omnia; hat jedes ein eigenthiimliches auf Gottes Sein gegrundetes Sein. 170 S. AUGUSTINI EPISCOPI et e Eocii. { l u * a singula bona sunt, et simul omnia valde bona: quoniam 39, 21. f ec it Deus nosier omnia lona valde.* XIII- 19. Et tibi oinnino non est malum, non solum tibi, sed Omrua . ] C aud dita nec universae creaturae tuae ; quia extra non est aliquid quod Denm. irrumpat, 1 et corrumpat ordinem quern imposuisti ei. In par- tibus autem ejus quaedam, 2 quibusdam quia non conveniunt, mala putantur: et eadem ipsa conveniunt aliis, et bona sunt, et in semetipsis bona sunt. Et omnia haec quae sibimet in- vicem non conveniunt, conveniunt inferiori parti rerum, quam terrain dicimus, habentem coelum suum nubilosum atque ven- tosum congruum sibi. Et absit jam ut dicerem, Non essent ista! 3 quia etsi sola ista cernerem, desiderarem quidem meliora, sed jam etiam de solis istis laudare te deberem; quoniam T12? 8 ' laudandum te ostendunt de terra dracones et omnes abyssi, ignis, grando, nix, glades, spiritus tempestatis, quae fadunt i~i2? 8 ' verbum tuum, monies et omnes colles, ligna fructifera et omnes cedri; bestiae et omnia pecora, reptilia et volatilia pennata; reges terrae et omnes populi; prindpes et omnes jtidices terrae; juvenes et virgines, senior es cum junioribus laudant nomen tuum. Cum vero etiam de coelis te laudent, laudent te, Deus noster, in excelsis omnes Angeli tui, omnes Virtutes tuae, 4 sol et luna, omnes stellae et lumen, coeli coelonim et aquae quae super coelos sunt, laudent nomen tuum : non jam desiderabam meliora, quia omnia cogitabam ; et meliora quidem superiora quam inferiora, sed meliora om- nia quam sola superiora, judieio saniore pendebam. 5 XIV. 20. Non est sanitas eis quibus displicet aliquid creaturae mentu tuae ; sicut mihi non erat, cum displicerent multaquae fecisti. nuai / Et quia non audebat anima mea ut ei displiceret Deus meus, inter ice aolebat esse tuum quidquid ei displicebat. Et inde ierat in i. opinionem duarum substantiarum, et non requiescebat , et 4) Vgl. L. 13, 78. not. l. 4) Omnes virtutes tuae: Dalles sein Heer." Ps. 148, 2. Deus vir- 1) Quod irrumpat et corrumpat, tutum, Gott Zebaoth, der Heer- einbreche und die Ordnung zer- schaaren Gott; diese die personi- breche. fizirten virtutes. Ps. 79, 6, 15. 20. 2) Quaedam . . . quia non conve- 5) Pendebam, ich erwog: besser niunt quibusdam etc. sei das Ganze als die alleinige 3) Non essent ista : existirten. die hohere Welt, inferiora lieber gar nicht. CONFESSIONUM LIBER VII. 171 aliena 1 loquebatur. Et inde rediens 2 fecerat sibi Deum per infinita spatia locorum omnium, eteum putaverat esse te; et eum collocaverat in corde suo, et facta 3 erat rursus templum idoli sui abominandum tibi. Sed 4 posteaquam fovisti caput nescientis, et clausisti oculos meos ne viderent vanitatem;^ 118> cessavi de me paululum, et consopita est insania mea: et evigilavi in te, et vidi te infinitum aliter ; et visas iste non a carne trahebatur. 21. Et respexi 1 alia, etvidi tibi debere quia sunt, et in 2 XV. , Quomo- te cuncta finita; sed aliter, non quasi in loco, sed quia tu es ** omnitenens 8 manu veritate; et omnia vera sunt, inquantum 7 in sunt; nee quidquam est falsitas, nisi cum putatur esse quodtn non est. Et vidi quia non solum locis sua quaeque 4 suis conveniunt, sed etiam temporibus : et quia tu, qui solus aeter- nus es, non post innumerabilia spatia temporum coepisti operari; quia omnia spatia temporum, et quae praeterierunt et quae praeteribunt , nee abirent nee venirent, nisi te ope- rante et manente. 5 22. Et sensi expertus non esse mirum, quod palato non sano poena est panis, qui sano suavis est; et oculis aegr odiosa lux, quae puris amabilis. Et justitia tua displicet ini-jJJ 11 quis; nedum vipera et vermiculus, quae bona creasti, apta*P ta inferioribus creaturae tuae partibus : quibus et ipsi iniqui apti sunt, quanto dissimiliores sunt tibi; apti autem superioribus, quanto similiores fiunt tibi. Et quaesivi quid esset iniquitas, O Aliena loquebatur, sprach irre. Anschaun stammte nicht aus dem 2) Kediens, von der Annahme Fleische. zweier Substanzen zuriickge- 1) Respexi . . . ich blickte von komraen. Gott znruck auf das Andere, auf 3) Et (anima) facta . . . das Geschaffene. 4) Sed posteaquam . . . trabe- 2) Finita in te, vgl. cap. 5. batur. Aug. war krank (non est 3) Omnitenens, in deiner Hand, sanitas etc.) redete irre (aliena lo- in deiner Wahrheit , die fines om- quebatur) ; der Herr sein Arzt heilt nium, wie im Centrum alle Radien den Kopf (nescientis, ohne dass A. zusammenlaufend enden. aeinen Arzt kannte), schliesst ihm 4) Sua quaeque . . . jedes nach die Augen, dass sie keine Phan- seiner Eigenthlimlichkeit nicht nur tasmata mehr sahen. Cessavi: icb seinem Orte, sondern auch seiner bekam ein wenig Rube vor mir Zeit entspreche. Spatia temporum, selbst, mein Wahnsinn schlief ein; Zeitraume. L. 3, 7, 13. und danu erwachte icb in dir (Ps. 6) Operante et manente, vgl. L. n, 15) und sahe dich auf andre 1, 6, 10 und L. II, 13 u. 20. Mit Weise unbegranzt (nicht mehr per der Schopfung wird erst die Zeit, infinita spatia locorum) und dieses vor der Schopfung war keine Zeit. 172 S. AUGUSTINI EPISCOPI et non invent substantiam: sed a 1 surama substantia, te Deo, fo cc "o. detortae in infima voluntatis perversitatem, projicientis intima sua, et tumescentis foras. xvil. 23. Et mirabar quod jam te amabam, non pro te phan- tasma. Et non 1 instabam frui Deo meo, sed rapiebar ad te a cog- nitume decore tuo. moxque diripiebar abs te pondere meo, et ruebam in ista cum gemitu: et pondus hoc, consuetude carnalis. Sed mecum erat memoria tui, neque ullo modo dubitabam esse sap. 9, cu |2 cohaererem, sed nondum me esse qui cohaererem : quo- 3 cor. s, niam corpus quod corrumpitur, aggravat animam ; et depri- Rora. i, mit terrena inhabitatio sensum mult a* cogitantem. Eramque certissimus quod invisibilia tua f a cwistitutione* mwndi, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur ; sempiterna quo- que virtus et divinitas tua. Quaerens enim unde 5 approbarem pulchritudinem corporum, sive coelestium, sive terrestrium; et quid mihi praesto 6 esset integre de mutabilibus judicanti, et dicenti, Hoc ita esse debet, illud non ita: hoc ergo quae- rens unde judicarem, cum ita judicarem, inveneram incommu- tabilem et veram veritatis aeternitatem, supra mentem 7 meam 1) Asumma . . . Sundehatkein speculativen Erkenntniss Gottes Wesen, sie 1st nichts als Verkehrt- entgegen. heit des Willens, der sich von der 2) Esse cui : dass ein Wesen sei, hochsten Substanz, von dir Gott dem ich anhangen sollte, dass ich weg zu der niedrigsten Creator aber noch nicht der sei, so weit wendet, indem er sein Innerstes gefordert sei, urn Gott anhangen hinaus- weg-wirft und es eitel anf zu konnen. die Aussenwelt richtet. Superbia 3) Multa cogitantem n den zer- intumescere, hoc illi est in extima streuten Sinn." progredi; progredi autem in i) A constitutione . . . seit Er- extima, quid est aliud quam in- schaffang der Welt. Rom. 1, 20 tima projicere, id est, longe ase T a o gar a avrov , , , voovpeva facere Deum, non locorum spatio, xa&oQnTtti; das unsichtbare sed mentis affectu ? Aug. L vi. de Weseu Gottes wird in den Gescho- Musica, c. 13. pfen dem Geiste sichtbar, wird geistig geschaut, da der vov; die 1) Non instabam frui Deo: ich dem Sinne erscheinende Kreatur beeiferte mich nfcht zuin Genuss ^wrcAschaut, bis auf die B drinnen meines Gottes zu gelangen. Eine wohnenden gQttlichen Gedanken" andere Lesart ist: non stabam: und Prototypen. ich hatte keinen festen Standpunkt, 5) Unde adprobarem . . . woher um dich, meiu Gott , zu geniessen, ich ein Urtheil iiber die Schonheit sondern wurde bald zu dir empor- der Korper entnahme. bald wieder von dir hinabgerisaen. 6) Praesto . . . was mir gegen- L. 8, J : nee certior de te, sed sta- wartig sei, wenn ich unbedenklich bilior in te esse cupiebam. Frui (integre). mit dem Herzen , steht der rein 7) Supra meutem, vgl. c. 10 : vidi CONFESSIONUM LIBER VII. 173 commutabilem. Atque 8 ita gradatim a corporibus ad sentien- tem per corpus animam; atque inde ad ejus interiorem vim, cui sensus corporis exteriora nuntiaret, quousque possunt supra oculum animae meae, supra mentem meam, lueem incommuta- bilem. 8) Atque ita pradatim sell, ad- scendi, pervcni. Es folgen nuu die Stufen von der niedrigsten sinnlichen Kenntniss bis zur hoch- sten geistigen Erkenntniss: 1. a corporibus, subjectiv und objectivzu verstehen; von der rein korper lichen, sinnlichen Auffassung der kdrperlichen Sinnenwelt. Die Sinne nur Instruraeute. In meinen Augen spiegeln sich z. B. die mich umgebenden Gegenstande fort und fort, sind auch meine Ge- danken dnrchaus nicbt auf sie gerichtet. Von den Sinnen steigt A. auf 2. ad sentientem per corpus ani- mam, zur Seele der Sinne welche (nach aussen gerichtet) durch die (leiblichen) Sinne die aussere Sinnenwelt empfin- det, weiter 3. zum inner n Shin der Seele, zu ihrer nach innen gerichte- ten Kraft. Dieser innere Sinn, den auch die Thiere haben, erhalt von den Sinnen das Material zu Vorstellungen, zu imagines, zu subjectiven Bildern der objectiven Dinge. Von diesem innern Sinn weiter zur 4. Ratiocinans potestas, (welche den Thieren fehlt) zur ratio judez nuntiantibus sensibus praeposita (L. 10, 6, 10), zur Potestas, die einerseits das Zusammengebfirige aber Ver- einzelte ordnend zusammen- fasst, begreiftj beurtheilt, schliessend erkennt ande- rerseits weiter aufsteigt (als Vernunft) 5. ad Intelligentiam suara zur Intelligent, welche den Men- achen erkennt U Cor. 13, 12) zu Gott, (lessen ao vom Menschen dann xa&oplxTai. Die Begriffe, welche die ratiocinans potestas auf der vierten Stufe bilden kann, ohne sie auf Gott zu beziehen, sie steigern sich nun zu Ideen und Prototypen, die in Gott ULI d von ihni ausgehen. Viele Naturforscher stehen auf der vierten Stufe (quousque pos- sunt athei). Denn auch der Gott- lose kann auf tlieser Stufe die Wissenschaft fSrdern, wie ein Tag- lohner beim Bau des Strassburger Munsters helfen konnte, ohne eine Ahnung von dem Kttnstlergedan- ken Erwins, ja auch ohne nur den Wunsch zu haben diesen Proto- typns zu keunen. Die Stufenleiter Augnstins mit der Bibel zu vergleichen, so^ge- h6rt die erste Stufe dem a!ap.ct, die zweite und dritte der ^>VY die vierte und fiinfte dem vovf, Das eine Janusgesicht der ist nach aussen zur Sinnenwelt ge- richtet, ^ das zweite nach Innen, zum vovf. Dieser wendet wiederum ein Gesicht der V"* ^ zu > d*^ zweite aber zu seiner Intelligentia , von der das Tiyevpa avftfiaarv^ei T$ nvevpaTi r\U(t)v gesagt ist. Vortrefflich spricht iiber diese Stufenleiter Luther in seiner Aus- legung des Magnificat (Walch 7. S. 1235 ff.) eine Stelle, auf welche mich mein verehrter Freund und College Professor Harnack auf- merksam machte. An 1 Thess. 5, 23 sich anschliessend , chatakteri- sirt Luther den Geist, die Seele und denLeib undfugtdannhinzu: M Und dass wir dess ein Gleichniss anzeigen aus der Schrift. Moses machte ein Tabernakel mit dreien unterschiedlichen Gebauen. (2 Mos. 26, 33. 34. c. 27, 9.) Das erste hiess Sanctum Sanctorum, da wohnete Gott innen, und war kein lacht drinnen. Das andre Sanctum, 174 S. AUGUSTINI EPISCOPI bestiae: atque inde rursus ad ratiocinantem potentiam ad quam refertur judicandum quod suraitur a sensibus corporis. Quae se quoque in me comperiens mutabilem, erexit se ad intelligentiam suam; et abduxit cogitationem a consuetudine, subtrahens se contradicentibus turbis phantasmatum, 9 ut in- veniret quo lumine aspergeretur, 10 cum sine ulla dubitatione clamaret incommutabile praeferendum esse mutabili; unde nosset ipsum incommutabile, quod nisi aliquo modo nosset, nullo modo illud mutabili certa praeponeret. Et 11 pervenit darinnen stand ein Leuchter mit sieben Rohren und Lam pen. Das dritte hieas Atrium, der Hof, das war unter dem Himinel, Offentlich, vor der Sonnen Licht. In dersel- bigen Figur ist ein Christenmensch abgemalet; sein Geist ist Sanctum Sanctorum, Gottes Wohnung im finstern Glauben, ohne Licht ; denn er glaubt das er nicht siehet noch flihlet, noch begreifet. Seine Seele ist Sanctum, da sind sieben Lich- ter, da ist allerlei Verstand, Un- terscheid, Wissen und Erkenntniss der leiblichen sichtlichen Dinge. Sein Ko'rper ist Atrium, der ist jedermann offenbar, dass man sehen kann, was er thut und wie er lebt." Im Wesentlichen mit Aug. uber- einstimmend, v,-cicht Luther darin ab, dass er die von mir durch 4 bezeichnete Stufe, der i>t^ij zu- schreibt und nur die funfte dem Geiste. Mit dieser Anm. verbinde der Leser die sechste Anm. zu Cap. 19, wo er naheres uber Augustins Ansicht der Dichotomic und Tricho- tomie findet. 9) Phantasmata nihil aliud sunt quam de specie corporis corporeo sensu adtracta figmenta ; quae me- moriae mandate ut accepta sunt, vel partiri, multiplicare, contrahere, distendere, ordinare, perturbare, vel quolibet modo figurare cogi- tando, facillimum est; sed cum veram quaeritur, cavere et vitare difficile. Aug. de vera Relig. c. 10. Vgl. auch Aug. de musica 6, 11, 32. Alitercogito patrem meum quern saepe vidi, aliter avum quern numquam vidi. Horum primum phantasia est, alterum phantasma. Illud in memoria invenio, hoc in eo motu animi, qui ex iis ortus est, quos (quae?) habet memoria . . . Arbitror, quod si numquam humana corpora vidissem, nullo modo ea possem visibili specie cogitando figurare . . . Vera etiam phantasmata habere pro cognitis, summits error est ... Sequuntur autem nonnulli phantasmata sua tarn praecipites, ut nulla sit alia materies omnium falsarum opinio- num, quam habere phantasias vel phantasmata pro cognitis, quae cognoscuntur per sensum. Vgl. L. 3, 6, 10. 10) Aliud (a se) est ipsum lumen quo illustratur anima, ut omnia, vel in se, vel in illo, veraciter in- tellecta conspiciat. Nam illud jam ipse Deus est; haec autem crea- tura, quamvis rationalis et intellec- tualis, ad ejus imaginem facta; quae cum conatur lumen illud in- tueri, palpitat infirmitate, et minus valet. Inde est tamen quidquid intelligit sicut valet. Cum ergo illuc rapitur, et a carnalibus sub- tracta sensibus, illi visioni expres- sius praesentatur, non spatiis loca- libus, sed modo quodam suo, etiam supra se videt illud, quo adjuta videt quidquid etiam in se intelli- gendo videt. Aug. de Gen. ad Lit. 1. xii. c. 31. 11) Et pervenit . . . und sie ge- langte zu dem was ist. (zum we- sentlichen, selbststandigen Sein) im Moment eines zagenden Aufblicks, Vgl. L. 8, 1 ; L. 9, 10. CONFESSIONTTM LIBEB Vn. 175 ad id quod est, in ictu trepidantis aspectus. Tune vero invisibilia tua, per ea quae facia sunt, intellecta conspexi; sed aciem 12 figere non valui: et repercussa infirmitate reddi- tus solitis, nonmecum ferebam nisi 13 amantem memoriam, et quasi olfacta desiderantem quae comedere nondum possem. 24. Et quaerebam viam comparand! roboris quod essetXVHi. idoneuni ad fruendum ' te ; nee inveniebam, donee amplecterer amst mediatorem Dei et hominum, hominem Christum Jesum, gwiiaintem. \ Tim. est super omnia Deus benedictus in saecula. vocantem et. Rom. 9, dicentem, Ego sum via, et veritas, et mta; et cibum, cui. capiendo invalidus eram, miscentem carni; quoniam Verbum*- caro factum est, ut infantiae nostrae lactesceret* sapientia 1 *- tua, per quam creasti 3 omnia. Non enim tenebam Dominum meum Jesum, humilis humilem; nee cujus rei magistra esset ejus infirmitas noveram. Verbum enim tuum aeterna veritas, superioribus 4 creaturae tuae partibus supereminens, subditos 5 erigit ad seipsam: in 6 inferioribus autem aedificavit sibi hu- milem domum de limo nostro, per quam subdendos 7 de- primeret a seipsis, et ad se trajiceret, sanans tumorem, et nutriens amorem; ne fiducia sui progrederentur longius, sed potius infirmarentur 8 videntes ante pedes suos infir- mam divinitatem ex participatione tunicae pelliceae 9 nos- JJ* * 12) Aciem ... ich vcrmochte 5) Ipse exaltat liumiliter sequen- nicht das Geiatesauge daraof zu tes, quern descendere non piguit heften. ad jacentes. Aug. de Sancta Yir- 13) Amantem memoriam, eine ginitate. c. 32. liebende Erinnerung. 6) Inferioribus, den superioribus, die dem Engelhimmel entgegcnge- 1) Ad fruendum te zu : comedere setzte Erde. nondum possem, am Schluss des 7) Subdendos . . . seipsis. den vorigen Capitals. subditis entgegen ; die abgef allenen 2) Lactesceret, zu Milch (speise) (zu unterwerfenden) Menschen, von wiirde. Vgl. 1 Cor. 3, 2. 1 Petri ihrer Selbsterhebung herunter 2, 2. Hebr. 5, 1214. druckte. L. 6, 3, 5. 3) Per quam creasti, s. Spruchw. 8) Infirmarentur, zum Gefuhl 8, 22. Weiah. 8, 4; 9, 9. Col. 1, ihrer Schwache kamen. 16. 9) Pellis mortalitatem significat; 4) Superioribus . . . ipsam. dm- propterea et illi duo homines primi, stus fiber der Engelwelt erhaben. parentes nostri, auctores peccati Hebr. 1, 18. n Tanto melior an- generis humani facti mortales gelis enectus, quanto differ entius dimissi sunt de paradiso; ut au- prae illis npmen hereditavit. V. 4 tern significaretur ipsa mortalitas 1. c. Subditi sind die nicht abge- eorum, induti sunt tunicis pelliceis ; fallenen Engel, qui Christum ado- pelles autem detrahi non so- rant (v. 6. L c.) lent, nisi animalibus mortuis ; ergo 176 S. AUGUSTINI EPISCOPI trae, et lassi prosternerentur 10 in earn, ilia autem surgens levaret eos. XIX. 25. Ego vero aliud putabain, tautumque 1 sentiebam de sensevit Domino Christo meo, quantum de excellentis sapientiae viro, de ciirt- tti incar- GUI nullus posset aequari ; praesertim quia mirabiliter natus ex virgine, ad 2 exemplura contemnendorum temporalium pro adipiscenda immortalitate, divina 3 pro nobis cura tantam auc- toritatem magisterii meruisse videbatur. Quid autem sacra- Jo, i. i. menti 4 haberet Verbum caro factum, ne suspicari quidem poteram. Tantum cognoveram ex his quae de illo scripta traderentur, quia 5 manducavit et bibit, dormivit, ambulavit, exhilaratus est, contristatus est, sermocinatus est: non hae- sisse carnem illam Verbo tuo, nisi cum 6 anima et mente bu- pellium nomine mortalitas ilia fignrata est. Aug. Enarrat. in Ps. 103. S. 1, . 8. illos, qui sibi suc- cinctoria fecerant, de sua nuditate coafusi, etiam tunicis induit, prop- terea quidem pelliceis, ut corrup- uiibas jam corporibus mors signa- retur adjuncta. Op. Imp. c. Jul. iv. 37. Cf. L. 13, 15, 16. 10) Prosternerentur in earn, aich zu der zu Boden liegenden (nicht vor der aufrecht stehenden) nieder- wurfen, und so Christi Ernie- drigung theilten. 1) Tantumque . . . und hielt so viel. 2) Ad exemplum . . . um ein Beispiel zu geben, vie man zeit- liche Outer verachten musse. 3) Divina . . . videbatur: schien er mir verdient zu haben, dass sein Lehramt durch gottliche Fiir- sorge flir uns ein solches Ansehen (aolche Autoritat) erlangte. 4) Sacramenti ... A. sagt: Ac- cedit verbum ad elementum et. fit sacramentura. In Joh. ev. 80 (Tom. 3. Part. 2. pag. 512). Dies gilt, (wenn aucb. nicht nacb dera dog- matischen feststehenden eigent- lichen Begriff von sacramentum) in eminentem Sinne fur das : Ver- bum caro factum est. 6) Quia . . . Man konnte con- struiren : non haesisse . . . humana, quia, weil er gegessen etc.; besscr (wie Cap. 9) n quia fur n dass a : was von Christo schriftlich berich- tet wird, dass er gegessen" etc. 6) Cum anima et mente humana. Man unterschied (im 4. Saec.) drei Theile der menschlichen Natur: au),Liu, tyv%ri S^oyos (das anima- lische Lebensprinzip) jind V 1 '* 1 ? JioyixT] (auch vovg. r.vevfta). Apol- linaris Bischof von Laodicea (gest. 382) lehrte: beiChristus habe der gottliche Aoj'o?, der vovs &eios die Stelle des Aoyof av&Qianivos, der tfrvxri loytxn vertreten. (Guericke Kirchengesch. 8te Ausg. 1, 457). Fuit quaedam haeresis, vel adhuc fortassis habentur reliquiae quo- rundam, qui dicti sunt Apollina- ristae. Aliqui ipsorum dixerunt horn in em ilium, quern suscepit Ver- bum, cum Verbum caro factum est," non habuisse mentem huma- nam, (illud quod loyixor Graeci dicunt, nos dicirnus rationale, unde homo ratiocinatur, quod non ha- bent caetera auimalia) sed tantum animaro sine intelligentia humana fuisse. Sed quid dicunt? Ipsum Verbum Dei hoc erat in illo homine pro mente. Exclusi sunt isti, res- puit illos catholica fides, et hae- resin fecerunt. Confirmatum est in catholica fide, hominem ilium quem suscepit Sapientia Dei, nihil minus habuisse quam caeteri ho- CONFESSIONUM LIBER VII. 177 maim. Novit hoc omnis qui novit incommutabilitatem Verb! tui, quam ego jam noveram, quantum poteram; nee omnino quidquam inde 1 dubitabam. Etenim nunc movere membra mines, quantum pertinet ad integ- ritaiem naturae: quantum aatem ad excellentiam personal, aliud quam caeteri homines. Nam caeteri homines possunt dici participcs Verbi Dei, habentes Verbum Dei: nullus autem eorum potest die! Yerbum Dei, quod dictus est ille, cum dictum est, Verbum caro factum est." (Aug. in Ps. 29. Enarr. 2. . 2.) Sed cum secum ipsi cogitarent, fatendum ease, si Ha est, ut unigenitus Dei Filius, Sapientia et Yerbum Patris, per quod facta sunt omnia, beiluara quamdam cum figura human! cor- poris Buscepiese credatur, displi- cuerunt sibi, nontamen ad correc- tionem, ut redirent ad veritatis viam, totumque hominem a Sapien- tia Dei suaceptum esse confiteren- tur, nulla diminutione naturae: sed amplioro usi audacia, ipsam etiam animam totumque utile ho- minis alienantes ab eo, solam car- nem hum an am eum suscepisse dixerunt. (De 83 div. qnaest. qu. 80.) Et illos respuit Ecclesia Ca- tholica, et expellit eos ex ovibus, et a simplici et vera fide; et con- firmatum est hominem ilium me* diatorem habuisse omnia hominis praeter peccatura. Aug. in Ps. 1. c. Das n bellaam qnandam" zeigt dass Angustin den Unterschied zwischen dem Menschen und dem Thier darin setzL dass der Mensch ausser der ^n> anch den habe, ubereinstunmend mit Juve- nal (Sat 15, 143) Mundi Principio indulsit communis con- ditor illte (den Thieren) Tantum animas, nobis animum quoqne. Im 17. Cap. heisst es daher auch von der anima ,,quousque possunt bestiae". nicbt aber ersteigen Thiere die hdhere Stufe, die ratio, ratiocinans potestas, animus, mens, Spiiitas, die A.'s Anskht Ton der Trichotomie ergiebt sich anch aus folgenden Stellen : NOQ babent spiritum pe- cora, i. e. intellectum et rationis ac sapientiae sensum, sed animam tantum. De anima 4, 23. Inam'mc est id, quo belluis antecellimus. De lib. arb. 1, 7. I pea men* est, qua capimus justum et injustum, ista est qua discernimus verum a falso. Enarr. in Ps. 42. n. 6. In- telligimus nos habere aliquid, ubi imago d& est, mentem scilicet atque rationem Ib. Itane tu ignorabas, duo qnaedam esse animam et spi- ritum, secundumid, quod scriptum est: n absolvisti a spiritu meo ani- mam meam (Hiob 7, 15 nach der LXX. arfaldoacif v%f> anerkannte, zugleich aber anch als notJitcendige feinere Unterabthei- lung die Annahme einer aioyof nnd loyixfj. 7) inde, von der Seite her. 178 S, AUGUSTINI EPISCOPI corporis per voluntatem, nunc non movere ; nunc aliquo affeciu affici, 8 nunc non aiftci; nunc proferre per signa sapientes sententias, nune esse in silentio: propria sunt mutabilitatis animae et mentis. Quae si falsa de illo scripta essent, etiam omnia 9 periclitarentur mendacio, neque in illis Latteris ulla fldei salus generi humano remaneret. Quia itaque vera scripta sunt, totum i0 horaineui in Christo agnoscebam; non corpus tantum hominis, aut cum corpore sine mente animam, sed ipsum ' ' hominem : non persona l2 Veritatis, sed magna quadam naturae huraanae excellentia, et perfectiore participatione sa- pientiae praeferri caeteris arbitrabar. Alypius autem Deum carne indutumita putabat credi aCatholicis, ut praeterDeum et carnem, non esset in Christo anima; mentemque hominis non existimabat in eo praedicari. Et quoniam bene persua- sum tenebat, ea quae de illo memoriae mandata sunt, sine vitali et rationali creatura non fieri, ad ipsam Christianam fidem pigrius movebatur. Sed postea haereticorum Apollina- ristarum hunc errorem esse cognoscens, cathoh'cae 13 fidei collaetatus et contemperatus est. Ego autem aliquanto poste- rius didicisse me fateor, in eo quod Verbum carofactum est, quomodo catholica veritas a Photini 14 falsitate dirimatur. Improbatio quippe haereticorum facit eminere quid Ecclesia n9 ^ ua sen ^iat, et quid habeat sana doctrina. Oportuit enim et haereses esse, ut probati manifesto fierent inter infirmos. XX. 26, Sed tune lectis Platonicorum illis libris, posteaquam Ex Pla- . ..,.,. tooicu inde admomtus quaerere incorpoream ventatem, vnvisioilia librispe- riuor.sed tua, per ea guae facta sunt, intellecto, conspexi; et repulsus 1 evaserat. sensi quid per tenebras animae meae contemplari non sinerer, 8) Adfici, erregt zu werden. (collaetatus) froli und mit ihr ver- 9) Omnia . . . liefe alles Gefahr bunden worden. fur Lilge zu gelten. 14) Photinus urn 340 Bischof von 10) Totum, nach Leib, Seele und Sirmium (in Pannonien) lehrte: Geist. Christus sei ein vom Aoyof beson- 11) Ipsum hominem, den ganzen ders erleuchteter Mensch gewesen, Menschen wie er ist. ihm trat A. bei. (S. den Anfang 12) Non persona . . . ich ver dieees Cap.) Photiniani principium meinte, dass Christus nicht als die Filio Dei ex ntero Virginia tribuunt, Wahrheit in Person . . , den Ue- nee volunt credere quod et antea brigen vorgezogeu werde. Ego sum fuerit. Aug. Ep. 147, c. 7. veritas. Joh. 14, 6. 1) Repulsus, wie repercussa in- 13) Catholicae ... ist desGlau- firmitas (cap. 17) und reverberasti bens der Kirche mit der Kirche (cap. 10). CONFESSIONUM LIBEB VII. 179 certus 2 esse te, et infinitum esse, nee tamen per locos finitos infinitosve diffundi; et vere te esse qui semper idem ipse esses, 3 ex nulla parte nulloque motu aliter aut aliter; caetera vero ex te esse omma^ hoc solo firmissimo documento, 4 quia sunt: certus quidem in istis erain, nimis tamen infirmus ad fruendum 5 te. Garriebam 6 plane quasi peritus, et nisi in Christo SaJvatore nostro viam tuam quaererem, non peritus, 7 sed periturus essem. Jam enim coeperam velle videri sapiens, plenus poena mea: et non 8 flebam, insuper et inflabar scien-* 00 *-*' tia. Ubi enim erat ilia aedificans charitas 9 a fundamento^f**.3. humilitatiSj quod est Christus Jesus? Aut quando illi libri docerent me earn? In quos me propterea, priusquam Scriptu- ras tuas considerarem, credo voluisti incurrere, ut imprimere- tur memoriae meae quomodo ex eis affectus 10 essem: et cum postea in Libris tuis mansuefactus 11 essem, et curantibus di- gitis tuis contrectarentur vulnera mea, discernerem atque dis- tinguerem quid interesset inter I2 praesumptionem et confessio- nem; inter videntes quo 13 eundum sit nee videntes qua, et viam' 4 ducentem ad beatificam patriam, non tantum cernen- 2) Certus esse . . . doch gewiss dass da seist 3) Esse enim ad manendum re- fertur; itaque quod summe ac maxirae esse dicitur, permanendo in se dicitur, Aug. de Mor. Manich. c. 6. Vid. sup. c. xi. 4) Quia sunt, veil es kein Sein ausser dirgiebt, keineWelt neben des einigen G-ottes Welt, muss alles ex te sein. 6) Fruendum. Cap. 17, 23. 6) Garriebam . . . ich rasonnirte imbedenklich, dreist (vielleicht auch plane) als wisse ich griindlich. 7) Non peritus . . . hatte ich nicht in Chr. deinenWeg gesucht, so ware ich nicht grundlich son- dern zu Grunde gerichtet worden. 8) Non flebam . . . infiabar. Intellectuelle hochmuthige herz- lose Verkehrung, keine schmerzlich reuvolle Bekehrung bei erwachtem Gewissen. 9) Charitas aedificans a fnnda- mento humilitatis. 10) Affectus . . . welchen Ein- druck die Schriften der Platonilrer auf mich gemacht. 11) Mansuefactus, der homo ani- mal gezahmt (\l>v%ixoc av$Qumos), 12) Praesumptionem . . . zwischen der hochmiithigen Anmassung der Philosophen und dem demiithigen Bekennen der Glaubigen. 13) Quo:]Ziel, qua: Weg, durch Busse und Glauben. 14) Per hoc enim Mediator per quod et homo, per hoc et via. Quoniam si inter eum qui tendit, et illnd quo tendit, via media est, spes est perveniendi; si autem de- sit, aut igaoretur qua eundum sit, quid prodest nosse quo eundum sit? Aug. de Civ. Dei, 1. xi. c. 2. Quid enim prodest superbienti, et ob hoc erubescenti lignum (crucis?) conscendere, delonginquo prospicere patriam transmarinam? Aut quid obest huiniii, de tanto intervallo non earn videre, in illo ligno ad earn venicnti, quo dedig- natur ille portari? Aug. de Trin. iv. 15. Lignum nicht crucis, son- 12* 180 S. AUGUSTINI EPI8COPI dam, 15 sed et habitandam. Nam si primo sanctis tuis Litte- ris informatus essem, et in eanun familiaritate obdulcuisses mihi, et postea in ilia volumina incidissem ; fortasse aut abri- puissent me a solidamento pietatis, aut si in affectu quem salubrem imbiberam perstitissem, putarera etiam ex illis libris eum posse concipi, si eos solos qnisquam didicisset. ^' * ta< l ue avidissime arripui venerabilem stilum 1 Spiritus * u '' et P rae caetc " 8 apostolum Paulum; et perierunt illae n non habent. Non uabe.nt illae paginae vultum 10 pietatis hujus, J"'"'JJ' lacrymas confessionis, 11 sacrificium tuum, spiritum contribu-^^^- 2 Cor. 5, latum, cor contntum et humihatum, populi salutem, sponsam 6 ^- ^ civitatem, arrham^ 2 Spiritus sancti, poculum pretii nostri. - 19 Nemo ibi can tat: Nonne Deo subdita erit anima mea? Ab*\ ' ipso enim salutare meum. Etenim ipse est Deus meus et*$ 115> salutaris meus; susceptor meus, non movebor amplius. Nemow^- ". ibi audit vocantem : Venite ad me, omnes qui laboratis. De- & dignantur ab eo discere quoniam mitis est et humilis corde. Abscondisti enim haec a sapientibus et prudentibus, et tasti ea parvulis. Et aliud est de silvestri cacumine 13 videre * 2 - Ps. 90. patriam pacis, et iter ad earn non invenire, et frustra conarii 8 - per invia, circum obsidentibus et insidiantibus fugitivis deser- toribus, cum principe suo leone et dracone: et aliud tenere Yiam illuc ducentem, cura coelestis Imperatoris munitam, ubi non latrocinantur qui coelestem militiam deseruerunt; vitant 8) Similitudinem . . . Teufels Pand. 78, 1, 36. Arrha datur ut Ebenbild irn Wo 11 en, Dngehor- evidentius probari possit convenisse sam gegen Gott, perversa vpluntaa. de pretio. Es folgt : poculum Aber nicht nach deg Flacius. ent- pretii nostri , Abendmalskelch setzlicher Annahrae: es sei durch mit dem Blute, dem Losegeld. den Siindenfall : veraetviva imago 1 Petr. 1, 18. 19. Ps. 115, 13. diaboli. an die Stelle des gott- Ygl. Conf. 10, 43: quoniam cogito lichen Ebenbildes getreten , vgl. pretiam meum , et manduco , et cap. 12 not. 2 und Thomasius bibo et erogo. pChristi Person" S. 448. 190. 13) Videre ... vie Moses 5 9) Genuisti. Symb. Nic.: genitum Mos. 32, 49. Speculation und non factum. praktiscb.es Tappen, im Gegensatz 10) Vultum. Die Ziige. mit der sichern Heilspraxis der 11) Sacrificium . . . humiliatum Christen, dem tenere viam gehort zusammen (Pg. 51, 19). welcher in das Vaterland des 12) Arrham, das Unterpfand. Friedens fuhrt. 182 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER VII. 1 Cor. 13, 9. enim earn sicut supplicium. Haec mihi inviscerabantur 14 miris modis. cum minimum Apostolorum tuorum legerem, 16 et con-* sideraveram opera tua, et expaveram. 14} luviscerabantur, giengen mir ins Herz. Expaveram, ein Schau- der liatte mich ergriffen. 15) Ad bane vitae suae pattern, at videtur, respicit Aug. ad Roma- nianum scribens (c. Acad. ii. . 5) siraul tamen conversionem subin- dicat, cui haec viam sensici munie- bant, quaeque a, lectione ejusdera Apostoli profecta est; quam tamen pro amici indole, adhuc Mani- chaeismi tenebris obvoluti, obscurius tangit. w Quoniam nondum aderat ea flamrra, quae summa nos arrep- tura erat, illam qua lenta aestua- bamus, arbitrabamur vel ease maxi- mam. Cum ecce tibi libri qaidam pleni ubi illi flammulae instil- larunt pretiosissimi ongaenti gattas paucissima.s , incredibile , Roma- niane, incredibile, et ultra quam de me fortasse et tu credis, (quid ampliua dicam?) etiam mihi ipsi de me ipso incredibile incendium concit&runt. Quis me tune bonor, quae hominum pompa, quae inanis iamae cupidltas, quod denique hujus mortalis vitae fomentum atque retinaculum commovebat ? Prorsus totua in me cursim redi- bam. Respexi tantum, cpnnteor v quasi de itinere in illam religionem, quae pueris nobis insita est, et medullitusimplicata: verum autem ipsa mead senescientem rapiebat. Itaque titubans, properans, haesi- tans, arripio apostolum Paulum: Neque enim vere isti, inqnam, tanta potuissent, vixissentque ita, ut eos vixisse manifestum est, si eorum litterae atque rationes huic tanto bono adversarentur. Perlegi totum intentissime atque cautissime. Tune vero quantulocunque jam lu- mine asperse, tanta se mihi philo- sophise facies aperuit, ut non di- cam tibi, qui ejus incoguitae fame semper arsisti, sed si ipsi adver- sario tuo earn demonstrate po- tuissem quicquid eum acriter commovet in quascunque delicias abjiciens et relinquens, ad hujus pulchritudinem mirans, anhelans, aestuans advolaret." LIBER OCTAVUS. Vitae ipsius partcm at tin git celeberrimam, annum aetatis trigesimum eecundum, quo nempe cum Simplicianum consuluiseet, audita ab eo Victorini conversione , ad irnitandum exarsit. Turn vero, iis quae de Antonio Aegyptio monacbo et duorum aulicorum conversione a Pontitiano didicit, magis magisque accensus, post vehementem luc- tam inter carnern et spiriturn, codicem Apostoli coelesti admonitus oraculo inspexit: lectoque qui ipsi primus occurrit versiculo, omnino immutatur, et diruptis cupiditatum rinculia totus ad Denm conyer titur. t. Deus meus, recorder 1 in gratiarum actione tibi, et ]: Studio confitear misericordias tuas super me. Perfundantur ossa mea vitae HIM dilectione tua, et dicant: Domine, quis similis tibi? Diru-^^- 2 . tuendac pisti vincula mea. sacrificem tibi sacrificium laudis. Quomodo * s>- pllcia- dinipisti ea, narrabo ; et dicent omnes qui adorant te, cum n * fftatuit. audiunt haec: Benedictus Dominus in coelo et in terra ; mag- Jj- 34, nura et mirabile nomen ejus. Inhaeserant praecordiis meis?* i, verba tua, et undique circumvalldbar' 1 abs te. De 3 vita tua^-i- aeterna certus eram : quamvis earn in- aenigmate et quasi per j^- speculum videram; dubitatio tamen omnis de 4 incorruptibili substantia, quod ab ilia esset omnis substantia, ablata mihi erat: nee certior de te, sed stabilior 5 in te esse cupiebam. De mea vero temporal! vita nutabant omnia, et mundandum i*>- & '- 1) Recorder . . . narrabo. Lass 3) De vita tua aeterna certus nxich dankend deiner Erbarmun- dem entgegen: de mea temporali gen gedenken und sie dir bekennen. vita nutabant omnia. A. bekennt wie die Sundenbande 4) De incorrnptibili . . . n aller (vincula) ihn gefesselt, indem er Zweifel an eine unvergangliche Gott dankt dass Er sie zerrissen (unversehrbare) Substanz war mir (disrupini). entnommen und dass yon dieser 2) Circumvallabar, icb ward urn- alle Substanzen ihr Dasein batten." wallt (bloquirt) wie eine belagerte Sonach war A. vom raanichiischen Featung, die sich uber lang oder Dualismus los. kurz ergeben muss. 5) Stabilior L. 7, 17. 184 S. AUGUSTINI EPISCOPI erat cor a fermento veieri; et placebat via ipse Salvator, et ire per ejus angustias* adhuc pigebat. Et immisisti in men- tern meam, visumque est bonum in conspectu meo 7 pergere ad Simplicianum qui mini bonus apparebat servus tuus, et lucebat in eo gratia tua. Audieram etiam quod a juventute sua devotissime tibi viveret : jam vero tune senuerat, et longa aetate in tarn bono studio sectandae viae tuae, multa exper* tus, multa edoctus mihi videbatur; et vere sic erat. Unde mini 8 ut proferret volebam, conferenti secum aestus meos, quis esset aptus modus sic affecto, ut ego eram, ad ambulan- dum in via tua. 2. Videbam enim plenam Ecclesiam; et alius sic ibat, alius autem sic. Mihi autem displicebat quod agebam 9 in saeculo, et oneri mihi erat valde, 10 non jam inflammantibus cupiditatibus, ut solebant, spe honoris etpecuniae, ad toleran- dam illam servitutem tarn gravem. Jam enim me ilia non P. . delectabant prae dulcedine tua et decor e domus tuae quam dilexi\ sed adhuc tenaciter colligabar ex 11 femina: nee me prohibebat Apostolus conjugari, quamvis exhortaretur ad me- i cor. T, lius^ maxime volens omnes homines sic esse vt ipse erat. Sed ego infirmior eligebam 12 molliorem locum: et propter 15 hoc unum volvebar in caeteris languidus, et tabescens curis mar- cidis, quod et in aliis rebus quas nolebam pati, congruere cogebar vitae conjugal!, cui deditus obsthngebar. Audieram Mat 19, ex ore Veritatis, esse spadones qui seipsos absciderunt prop- SM>- i, ter regnum coelorum; sed, Qui potest, inquit, capere, capiat. Vani sunt eerie omnes homines quibus non inest Dei scien- 6) Angostias , die enge Pforte. 10) Valde sell, agere in saeculo, 8) Unde mihi . . . Matth. 13, 12 ) Eligebam moiliorem locum: 58. Ich wunschte dass er mir, 20g Tor ^^ we icher zu betten. vennich michmit ihm iiber meine 13) Propter . . . conjugal!; urn Anfechtangen besprach, aus dem Dieses Einen (der Weibesliebe) Schatze seiner Erfahrungen n her- w in en , trieb ich mich matt in den vortruge," yelche Weise bei meiner Qbrigen Lebengverhaltnissen herum Gemuthsstimmimg die geeignete ( O h ue Kraft sie aufzugeben), ent- sei etc., urn auf deinem Wege zu fcraftet dorch Verbuhltheit , wie wandeln. 9) Quod agebam in saeculo : die ich nicht dulden wollte, am dass ich in \veltlichen Verball- des ehlichen Lebens willen, zu nisssn lebte. sehicken genothigt war. CONFE8SIONUM LIBER Via 185 tin: nee de his quae videntur 1 * bona, potuerunt invenire eum qui est. At ego jam non eram in ilia vanitate: transcende- ram earn; et contestants uni versa creatura tua, l5 inveneram te creatorem nostrum, etVerbum tuumapud teDeum, tecum- que unura Deum, per quod creasti omnia. Et est aliud genus impiorum, qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorifica- verunt, aut gratias egerunt. In hoc quoque incideram;' 6 et dextera tua suscepit me, et inde ablatum posuisti ubi con- Jj; 17> valescerem, quia dixisti homini: Ecce pietas est sapientia; et ** ss, Noli velle videri sapiens; quoniam dicentes se esse sapientes, pov.,7. stvMi facti sunt. Et inveneram jam bonam margaritam; et .' venditis omnibus quae haberem, emenda erat, et dubitabam. *e. 3. Perrexi ergo ad Simplicianum, ' patrem in accipienda II. gratia tua tune 2 episcopi Ambrosii, et quern vere ut patrem e rin v ic " diligebat. Narravi ei circuitus erroris mei, Ubi autem com-ccnm- memoravi legisse me quosdam libros Platonicorum, quos Vic- Mt torinus quondam rhetor urbis Ilomae, quern Christianum defunctum esse audieram, in Latinam linguam transtulisset ; gratulatus est mihi, quod non in aliorum philosopher-urn scripta incidissem, plena fattaciarum et deceptionum secundum ele- ^ * 8. menta hujus mundi: in istis autem, omnibus modis insinuari 14) Quae videntur bona, ex tStv nerint , corrigcntes," expetit. (ib.) opw,uVwi' aya^f , also visibilid Ad ipsum etiam scribit Ambrosias, lona (Welsh. 13, I) ihnen entge- eom n fidei et adquireodae cogni- gengesetzt: qui est (toi- ovia). tionis divinae gratia totum orbem 16) Vid. sup. ad L. 4, 12, 18. peragrasse, et quotidian ae lection i not. 1. nocturnis ac diurnis vicibus omne 16) Incideram . . . suscepit . . . vitae hujus tempus deputasse, acri ablatum posuisti. Deine Rechte praesertim ingenio etiam intelligi- hat den Fallenden aufgefangen bilia complectentem , utpote qui und an einea Ort versetzt, wo ich etiam philosophiae libros quam genesen konnte. a vero sint devii demonstrare so- leat." (Ep. 65. 8. 5. p. 1052. ed. 1) Simplicianus postea n beatis- Ben.) vid plur. ao. Tillemont. Hist. simo successit Ambrosio, ecclesiae .ccl. t. x. p. 169. Art. S. Sim- Mediolanensia antistes," (Retract. plicien. ii. 1.) adeum scripsit Aug. libros 2) n Vale, et nos parentis affect u duo de diversis quaestionibus" dilige, ut facis" (Ambr. Ep. 65. ad (Opp. t. ri p. 82 sqq.) eumque pa- Simplic. fin,) ? in eo et reteris trem appellat (ib.) et affect urn affect um amicitiae , et , quod plus ejus paternum ex ejus benignissimo est, paternae gratiae amorem re- eorde non repentinum et novum, cognosco," (Id Ep. 35 ) Parentem sed expertum plane cognitumque" vero eum ideo vocasse coojicitur grate agnoscit , (Ep. 27.) ,,censu- quod eum ad baptismum suscipien- ran" ejus in libros suoa, ,,si qui dum praeparaverii. in sanctas ejusroanua forte perve- 186 8. AUGUSTINI EPISCOP1 26. Deum et ejus Verbum. 3 Deinde, ut me exhortaretur ad hu- militatem Christi, sapientibus abscondtiam et revelata/m par- vulis, Victorinum* ipsum recordatus est, quern, Romae cum esset, familiarissime noverat: de quo ille mihi narravit quod non silebo. Habet enim magnam laudem gratiae tuae 5 con- fit endam tibi, quemadmodum ille doctissimus senex, et omnium liberalium doctrinamm peritissimus, quique philosopborum tarn niulta legerat, et dyudicaverat; 6 doctor tot nobilium senato- rum, qui etiam ob insigne 7 praeclari magisterii, quod cives hujus mundi eximium putant, statuam in Romano foro merue- rat et acceperat; usque ad illam aetatem venerator idolorum, sacrorumque sacrilegorum particeps, quibus tune tota fere Romana nobiJitas inflata 8 inspirabat populo jam et omnige- num 9 deum monstra, et Anubem latratorem, quae aliquando Contra Neptunum et Venerem, contraque Miner vam u tela 3) Quod initium sancti Evan- gelii, cui nomen est secundum Joannem, quidam Platonicus, sicut a sancto sene Simpliciano , qui postea Mediolanensi Ecclesiae prae- sidebat Episcopus, solebamus au- dire, aareis literis conscribendum, et per omnes Ecclesias in locis eminentissimis proponendum esse dicebat. Sed ideo viluit superbis Deus ille magister, quia Verbum caro factum est et hahitavit in nobis." Aug. de Civ. Dei, x. c. 29. 4) ,,Victorinus, natione Afer, Romae sub Constantio principe rhetoricam docuit, et in extrema senectute, Christi se tradens fidei, scripsit axlversus Arium libros more dialectico valnc obscuros, qui nisi ab eruditis non intelli- guntur, et commentarios in Apo- stol'im. Hieron. Virr. 111. c. 101. De eo etiam , ut videtur , scribit Gennadius de Virr. III. c. Ix. eum n commentatum fuisse Christiano quidem et pio sensu; sed utpotc saecular i Hteratura occupatus homo, et nuliius magisterio in divinis Scripturis exercitatus, levioris pon- deris sententiam figuravit." cf. Hieron. Praef. in Comm. in Gal. vid. plur. ap. Tillemorvt 1. c. p. 170 sqq. Quaedam ejus opera ad hue exstant 5) Gratiae tuae, Gen. 6) Dijudicaverat, kritisirt hatte. 7) Ob insigne . . . acceperat: der, weil er ira ansebnlichen Lehr- amt sich ausgezeichnet, eine Bild- saule auf dem rdmischen Forum verdient und erhalten hatte, was Weltleute als etwas ausserordent- liches ansehn. 8) Inflata inspirabat populo monstra, der A del aufgeblasen, dnrch den von fremden Yolkern aberkommenen GStzendienst, sacris sacrilegis, blies dem Volke ein verfiihrte es zum Dienst der monstra. 9) Virgil beschreibt (Aen. 8, 625) die Bilder auf dem Schilde des Aeneas; darunter (8, 698 etc.) Omnigenumque Deum monstra, et latrator Anubis, Contra Neptunum et Venerem, con- traqne Minervam Tela tenent. Latrator ist Anubis mit dem Hundskopf. Es kampfen die iigj r p- tischen Gotter gegen die rdmischen, gegen Neptunus , Venus und Mi- nerva. Diese besiegten die agyp- tischen, da Rom die Aegypter be- siegte, und vor den von ihm be- siegten Gottern beugte Rom das Knie! COffFESSIONUM LIBER VHI. 187 tenuerant, et a se victis jam Roma supplicabat; 10 quae ista senex Victorinus tot annos ore" terricrepo defensitaverat : non erubuerit esse puer Christ! tui, et infans fontis tui, sub- jecto collo ad humilitatis jugum, et edomita 12 fronte ad crucis opprobrium. 4. Domine, Domine, qui incliTiasti codes, et descen-v^ua, disti; tetigisti monies, et fumigaverunt: quibus modis te insinuasti illi pectori? Legebat, sicut ait Simplicianus, sane- tarn Scripturam, omnesque Christianas litteras investigabat studiosissime et perscrutabatur; et dicebat Simpliciano non palam, sed secretius et f amiliarius : ,,Noveri3 me Christianum jam esse." Et respondebat ille: ,,Non credam, nee deputabo te inter Christianos, nisi in ecclesia Christi videro." Ille autem irridebat dicens: ,,Ergo parietes faciunt Christianos?" Et hoc saepe dicebat, jam se esse Christianum; et Simplicianus illud saepe respondebat, et saepe ab illo parietum irrisio repeteba- tur. Amicos enim suos reverebatur offendere superbos dae- monicolas, quorum ex culmine Babylonicae digiiitatis, quasi ex cedris Libani quas nondum contriverat Doininus, graviter PS. w, ruituras in se inimicitias arbitrabatur. Sed posteaquam legendo et inhiando 13 hausit firmitatem, timuitque negari a Christoww. 10, co ram Angelis sanctis, si eum timeret coram hominibus confi-9,26. uc teri, reusque sibi magni criminis apparuit erubescendo de sacramentis humilitatis Verbi tui, et non erubescendo de sac- ris sacrilegis superborum daemoniorum, quae imitator 14 super- bus acceperat; depuduit 15 vault ati, et erubuit veritati, subito- que et inopinatus ait Simpliciano, ut ipse narrabat: ,,Eamus 10) Vid. Aug. Ep. 17. zum einfaltigen demiithigen Chri- n\ A :* o^^i, stentbum fiffentlich flberzatreten. munde Kmd. 12) Edomitc fronte, gebandigt, zwischen superbus and imitator; wie der Stier, dessen stossige Stirn die stolzen ROmer knechtische ziehn muss. Znm Preise der gott- Nachahmer des agyptischen Coitus. lichen Gnade (s. ob. habet magnam 15) Depuduit vanitati, legte er laudcm gratiae tuae) berichtet A., die (falsche) Scham ab, die ihn dass ein so gelehrt^r und geebrter zum Knecht der Eitelkeit inachtc, Heide and leidenschaftlicb. beredter und echamte sich (mit Recht) vor Vertheidiger des argsten Ootzen- der Wahrheit, welcbe er bis dahin dienstes, sich nicht geschamt habe verleugnet. 188 S. AUGUST1NI EPISCOPI in eccleSiam; Christianas volo fieri." At ille non ge capiens laetitia, perrexit cum eo. Ubi autem imbutus est primis in- structionum sacramentis, non multo post etiam nomen dedit, ut per Baptismura regeneraretur, rnirante Roma, gaudente * UI> Ecclesia. Superbi videbant, et irascebantur ; dentibus suis stridebant, et tabescebant: servo autem tuo Dominus Deus PI 39, 5. era |; 8 p es eju Sy et n on respiciebat in vanitates et insa/nias mendaces. 5. Denique, ut ventum est ad horam profitendae fidei, quae verbis certis conceptis, retentisque memoriter, de loco eminentiore in conspectu populi fidelis Romae reddi 16 solet ab eis qui accessuri sunt ad gratiam 17 tuam, oblatum ease dicebat 18 Victorino a presbyteris ut secretius redderet, sicut nonnullis qui verecundia trepidaturi videbantur offerri mos erat ; ilium autem maluisse salutem suam in conspectu sanctae multitudinis profited. Non enim erat salus quam docebat in rhetorica, et tamen earn publice professus erat. Quanto minus ergo vereri debuit mansuetum 19 gregem tuum pronuntians 16) Symbolura sc. Apoatolicum, quod Catechumenis memoria tenen- dum tradebatur, ab iis autem rcd- debatur i. e. publice recitabatur antequam Sacramento Baptism! initiarentur: Sacrosanct! martyrii Symbolum, quod simul accepistis et singuli hodie reddidistis , verba sunt in quibus matrb Ecclesiae fides supra fundamentum stabile, quod eat Christus Dominus , soli- data firmatur. ,Fundamentum enim aliud nemo potest ponere. praeter id quod positum est, quod est Christus Jesus.' Accepistis ergo et reddidistis, quod animo et corde retinere debetis , quod in stratis vestris dicatis, quod in plateis co- gitetis , et quod inter cibos non obliviscamini : in quo etiam dor- mientes corpore , corde vigiletis. Fides ergo haec et salutis est re- gula ,,credere nos in Deum Patrem omnipotentem , etc." (Aug. Senn. 215. in redditione symbpli.) ,,Die aabbati quando vigilaturi sumus in Dei misericordia , reddituri estis non Oraticmem sed symbolum. (Id. Serm. 58. . alt.) Ista quae brevi- ter audistis, non solum credere, sed etiam totidem verbis memoriae commendare et ore prof erre debetis. (Id. Serm. 214. in tradit. Symb. 3. . 2.) Nee ut eadem verba Sym- boli teneatis, ullo modo debetia scribere, sed audiendo perdiscere. nee cum didiceritis , scribere , sea memoria semper tenere atque re- colere. Hoc est Testa men turn quod ordinabo eis post dies illos," dicit Dominus, dando legem meam in mente eorum, et in corde eorum scribam earn." Hujus rei signifi- candae causa, audiendo Symbolum discitur; nee in tabulis vel in ali- qua materia sed in corde scribitur. (Id. Serm. 212. . 2.) Vid. et Li- turg. Horn. (Assem. Cod. Liturg. t. i. p. 11 sqq. 16.) Goth, et Gallic, (p. 30 sqq. p. 38 sq. 40 sq. etc.) 17) Gratiam tuam, Taufe. (Tauf- gnade). 18) Dicebat sc. Simplicianus. 19) Quanto minus . . . insano- rum. Dem ,,mansuetus grex" sind die n turbae insanorum" entgegen- gesetzt, dem ^verbum tuum" das _in verbis suis." CONFESSIONUM LIBEE VIII. 189 verbum tuum, qui non verebatur in verbis suis turbas insano- rum? Itaque ubi ascendit ut redderet, 20 omnes sibimet invi- cem, quisque ut eum noverant, instrepuerunt nomen ejus strepitu gratulationis. Quis autem ibi non eum noverat? Et sonuit presso sonitu per ora cunctorum collaetantium: Victo- rinus, Victorinus! Cito sonuerunt exsultatione, quia videbant eum; et cito siluerunt intentione, ut audirent eum. Pronun- tiavit ille fidem veracem praeclara fiducia , et volebant omnes eum rapere intro in cor suum; et rapiebant amando et gau- dendo: hae rapientium manus erant. 6. Deus bone, quid agitur in homine, ut plus gaudeat ni. de salute desperatae animae, et de majore periculo liberatae, eus e t quam si spes ei semper affuisset, aut periculum minus Etenim tu quoque, misericors Pater, plus gaudes de uno voe- ?- .. , ' . , . .. ., catorum mtente, quam de nonaginta novem justis, qiwnt'S non opus con*r- est poenitentia. Et nos cum magna jucunditate audimus, cum L - is. audimus quam exsultantibus pastoris humeris reportetur ovis quae erraverat ; et drachma referatur in thesauros tuos, collae- tantibus vicinis mulieri quae invenit : et lacrymas excutit gau- dium 1 solemnitatis domus tuae, cum legitur in domo tua de minore filio tuo, Quoniam mortuus erat, et revixit; perierat,*- et inventus eat. Gaudes quippe in nobis, et in Angelis 2 tuis sancta charitate sanctis. Nam 3 tu semper idem, quia quae non semper nee eodem modo sunt, eodera modo semper nosti omnia. 7. Quid ergo agitur in anima, cum amplius delectatur inventis aut redditis rebus quas diligit, quam si eas semper habuisset? Contestautur enim et caetera, et plena sunt omnia testimony's clamantibus, Ita est. Triumphal victor imperator, et non vicisset, nisi pugnavisset; et quanto majus periculum fuit in praelio, tanto est gaudium majus in triumpho. Jactat tempestas navigantes, minaturque naufragium; omnes futura morte pallescunt: tranquillatur coelum et mare, et exsultant 20) Redderet sc. fidei profes- 2) Angelis . . . Engel die beilig sionem durch heilige Liebe. 3) Nam ... da freust dich in ans und den Engeln, da in dir 1) Gaudium ... die Freudenfeier selbst kein Wechsel von Freude deines Hauees. und Leid. 190 S. AUGUSTINI EPISCOPI nimis, quoniam timuerunt nimis. Aeger est charus, et vena* ejus malum renuntiat ; omnes qui euni salvum cupiunt, aegro-* tant simul anirno: fit 5 ei recte, ei nondum ambulat pristinis viribus; et fit tale jam gaudium, quale non fuit cum antea salvus et fortis ambularet. Basque 6 ipsas voluptates humanae vitae etiam non inopinatis et praeter voluntatem irruentibus, sed institutis et voluntariis molestiis homines acquirunt. Edendi et bibendi voluptas nulla est, nisi praecedat esuriendi et sitiendi molestia. Et ebriosi quaedam salsiuscula comedunt, quo fiat molestus ardor, quern dum exstinguit potatio, fit delectatio. Et in stitutum est ut jam pactae 7 sponsae non tradantur statim, ne vi- lem habeat maritus datam, quam non suspiraverit sponsus dilatam. 8. Hoc in turpi et exsecranda laetitia; hoc in ea quae LUC. is, concessa et licita est; hoc in ipsa sincerissima honestate ami- 32 prov. is. citiae : hoc in eo qui 8 mortuus erat, et revixit: perierat) I?,' si.' e * inventus est. Ubique majus gaudium molestia inajori praeceditur. Quid est hoc, Domine Deus meus, cum tu aeternum tibi tu ipse sis gaudium, et quaedam de te 9 circa te semper gaudeant? Quid est quod haec rerum pars alternat defectu et profectu, offensionibus et conciliationibus? An 10 is est modus earum; et tantum dedisti eis, cum a sum- mis coelorum usque ad ima terrarum, ab initio usque in finem saeculorum, ab angelo usque ad vermiculum, a motu primo usque ad extremum, omnia genera bonorum, et omnia justa opera tua, suisquaeque sedibus locares, et suis quaeque tem- poribus ageres? Heu mihi, quam excelsus es in excelsis, et quam profundus in profundis! et nusquam 11 recedis, et vix redimus ad te. 4) Vena fur arteria : Pulsader. 8) Qui mortuus etc. der verlorene Cic.Div. 2, 70: Medici signa quae- Sohn. Vgl. Ps. 18, 36; Spruchw. dam habent ex venis: Puls. Celsus: 15, 33. venae lentiores celerioresve, lang- 9) De te, fiber dich und in del- samerer oder schnellerer Puls. net Umgebung (die Engel) im Hiin- Dagegen unterscheidet Cic. venae mel , dem entgegen naec rerum et arteriae" Nat. Deor. 2, 55. pars, die irdische Welt in welcher 5) Fit ei recte , er erholt sich. ein Wechsel von Ab- und Zunahme, 6) Easque ... adquirunt. Ho- von Feindschaften und Versohnun- mines adquirunt eas ipsas volup- gen. Vgl. L. 12, 11, 12. tates humanae vitae (Dat.) etiam 10) An ... eorum, sc. rerum molestiis non inopinatis . . . sed oder ist das die Weise der irdischen institutis et voluntariis. Welt, hast du ihr soviel ver- 7) Pactae sponsae, verlobte liehen . . . Braute. 11) Nusquam . . . nirgends hin CONFESSIONUM LIBER VIII. 191 9. Age, Domine, fac; 1 excita, et revoca nos; accende, et IV. rape; flagra, dulcesce: jam amemus, et curranms. Nonnep lttsl - t&itdum multi ex profundiore tartaro caeeitatis qnam Victorious, r - deunt 2 ad te, et accedunt, et illuminantur recipientes luraen.">neno- b ilium. quod si qui recipiuat, accipiunt a te potestatem ut fUii tuii<&- *. fiant? Sed si minus noti sunt populis, minus de illis gaudent ' etiam qui noverunt eos. Quando enim cum multis gaudetur, et in singulis uberius est gaudium, quia fervefaciunt se, et inflammantur ex alter utro. 3 Deinde, quod multis noti, mul- tis sunt auctoritati ad salutem, et multis praeeunt secuturis. Ideoque multum de illis et qui eos praecesserunt laetantur, quia non de solis 4 laetantur, Absit enim ut in tabernaculo g^ * tuo prae pauperibus accipiantur personae divitum, aut prae ignobilibus nobiles: quando 5 potius infirma mundi elegisti ut*^ ^ ' confunderes fortia; et ignobilia hujus mundi elegisti et con- temptibilia, et ea guae non sunt, tanquam sint, ut ea guae sunt evacuares. Et tamen idem ipse minimus Apostolorum- 1 ** 9 - tuorum, per cujus linguam tua ista verba sonuisti, cum Pau- lus proconsul, per ejus militiam debellata superbia, sub lene jugum Christi tui missus esset, regis magni provincialis 6 effec- % 18< tus; ipse quoque ex priore Saulo Paulus vocari amavit, ob tarn magnae insigne victoriae. 7 Plus 8 enim hostis vincitur in entfernst du dich und (dennoch) Africani sibi noraen assumpsit kehren wir kaum zu dir suriick ita et Saulus ad praedicationera wie Yictorinus. gentium missus, a primo Ecclesiae spolio, Proconsule Sergio Paulo, 1 ) Fac, wirke, schaffe. victoriae suae trophaea retulit ere- 2) Redeunt ad te, vgl. vix redi- xitque vexillum ut Paulus diceretur mus ad te, c. 3 am Schluss. e Saulo." Hieron. Comm. in Ep. 3) Exalterutro, einer (lurch den ad Philem. init. Hanc opinionem andern. memorat, neque omnino improbat 4) De solis, sondern auch de se- Origines, Apostolum tamen bino- cutur is. minem potius faisse censet ; (Praef . 5) Quando . . . eracuares. Et in Comm. in Ep. ad Rom.) Chrys. (elegit Deus) ea quae non sunt ut nomen ejus Dei jussu immutatum ea quae sunt destrueret 1 Cor. 1, fuisse ait, quod baud dubie verum 28. Vulg. A. fugt tamquam sint est, neque tamen eirepugnat, quod hinzu: Du hast die erwahlet, welche hac occasione factum fuerit. nicht so sind, (dass sie wahnten) 8) Plus, in h6herem Grade star- das, was sie sind, aus eigener Kraft ker. De quo, durch den er. Vgl. und Wesenheit zu sein. Zu quae Cap. 8 das uber Victorinus und sunt ist tamquam sint zu wieder- die romana nobilitas Gesagte, holen. welche inflata et superba um ihres 6) Provincialis, Untcrthan. Adelstolzes willen (nomine nobili- 7) Ut Scipio, subjecta Africa, tatis) mehrin derMacht des boseu 192 8. AUGUSTINI EPISCOPI eo quern plus tenet, de quo plures tenet. Plus autem super- bos tenet nomine nobilitatis, et de his plures nomine auctori- tatis. Quanto igitur cogebatur 9 Victorini pectus, quod tan- quam inexpugnabile receptaculum diabohis obtinuerat, Victo- rini lingua, quo telo grandi et acuto multos peremerat ; tanto abundantius exsultare oportuit filios tuos, quia Rex noster Mat 12, aUigavit fortem, et videbant vasa ejus erepta mundari, et 2 Tim. aptari in honor em tuuin, et fieri utilia Domino ad omne opus bonum. v. 10. Sed ubi mihi homo tuus Siraplicianus de Victorino Quae re- mora- ista nairavit, exarsi ad imitandum: ad hoc enim et ille nar- bjjitur nm a raverat. Posteaquam vero et illud addidit, quod imperatoris Juliani teraporibus lege data prohibit! sunt Christiani docere litteraturam et oratoriam ; quam legera ille amplexus, loquacem Sap. 10, gehoiam tleserere maluit, quam verbum tuum, quo linguas infantium facis disertas : non mihi fortior quam felicior visus est, quia invenit occasionem vacandi 1 tibi. Cui rei ego suspi- rabam ligatus, non ferro alieno, sed mea ferrea voluntate. Velle meum tenebat inimicus, et inde 2 mihi catenam fecerat, et constrinxerat me. Quippe ex voluntate per versa, facta est libido: et dum servitur libidini, facta est consuetude; et dum consuetudini non resistitur, facta est necessitas. Quibus quasi ansulis 3 sibimet innexis, unde catenam appellavi, tenebat me obstrictum dura servitus. Voluntas autem nova quae mihi esse coeperat ut te gratis 4 colerem, fruique te vellem, Deus, sola jucunditas certa, nondum erat idonea ad superandam priorem vetustate roboratam. Ita duae voluntates meae, una Felndes war, dem sie wiedernm KSnig den Starken gebunden etc." durch ihre Autoritat viele aus dem (8 Manuscripte lesen cogebatur, Volke zufflhrte. andere cogitabatur, was erne ver- 9) Quanto gratius cogebatur . . . wickeltere Aoslegung nothig macht) filios tuos. ,,Je erfreulicher es war dass Victorins Herz, welches 1) Vacandi . . . Gelegenheit zur der Teufel als eine unbesiegliche Musae am dlr zu leben. Feete hesessen hatte (a rege 2) Inde, von meinera Wollen ana. Christo) bezwungen wurde , und 8) Ansulis sibimet innexis, unter Yictorins Znnge , mit welchem einander verbundenen Ringen, grossen und scharfcn Geschoss er Gliedern. viele verderbt hatte; in am so 4) Gratis, dir um dein selbst- vollerm Maasse mussten deine willen diente. Ps. 73, 25. 26. Kinder frohlocken, veil unser CONFESSIONUM LIBER VIII. 193 vetus, alia nova, ilia carnalis, ilia spiritualis, confligebant inter se, atque discordando dissipabant 5 animam nieam. 11. Sic intelligebam, raeipso experimento, id quod legeram^ 1 - 5 - quomodo caro concupisceret adversus sviritum, et spiritusKon. 7. J -rT -j ft j 22 - 23 - adversus carnem. Ego quidem in utroque, sed magis ego in eo quod in me approbabam , quam in eo quod in ine im- probabam. Ibi enim magis jam non ego ; quia ex magna parte id patiebar invitus, quam faciebarn volens. Sed tamen consuetude adversus me pugnacior ex me facta erat, quoniam volens, quo nollein, perveneram. Et quis jure contradiceret, cum peccantem justa poena 7 sequeretur? Et non erat jam ilia excusatio, qua 8 videri inihi solebarn propterea me nondum conteinpto saeculo servire tibi, quia incerta mini esset per- ceptio veritatis: jam enini et ipsa certa erat. Ego autem adhuc terra obligatus, militare tibi recusabam; etimpedimen- tis 9 omnibus sic timebam expediri, quemadmodum impediri timendum est. 12. Ita sarcina saeculi, velut somno assolet, dulciter pre- mebar; et cogitationes quibusmeditabar 10 in te, similes erant conatibus expergisci volentium, qui tamen superati soporis altitudine remerguntur. Et sicut nemo est qui dormire sem- per velit, omniumque sano judicio vigilare praestat; differt tamen plerumque homo somnum excutere, cum gravis torpor in membris est; eumque" jam displicentem carpit libentius, 5) Dissipabant. zerrissen meine 7) Ilia est enim peccati poena Seele. jnstissima, ut amittat unusquisque 6) Ego . . . perveneram. Mein quo bene uti noluit; id est, ut qui Ich warinbeidem, aber esgehSrte scieus recte non facit, amittat scire melir dem an, was ich in mir bil- quid rectum sit; et qui recte facere ligte, was mir als das Reehte cr- cum possit noluit, amittat posse schien, als dem, was ich in mir cum velit. Aug. de lib. arb. 1. v. missbilligte. Denn Letzteres ge- c. 18. horte schon weniger meinem Ich 8 ) Q ua videri . . . tibi, dass ich an, weil ich dies (Unrechte) gros- mir den Schein zu gebcn pflegte: sentheils mehr wider meinen Willcn ict diene dir deshalb nicht etc. litt, als dass ich es mitWillen ge- j mna ^ m ,* ?/.T, than hatte. Aber durch raeine J^B^SAdi'TlJlf JS eigeneSchuld (ex me) war die Ge- f ch f tete so vo f alien Lasten ent- wohnheit gegen mich widersetz- J"* 6 * zu werd , en ,' t w f ie man f ch licher geworden, weil ich wollend furchten muss belastet zu werden ' dahin gerathen war, (quo nollem) 10) Meditabar . . . und die Ge- wohin zukommen ich nicht wollen danken, welche ich sinnend auf gcsollt hatte. Contra ac statue- dich richtete. runt Manichaei, vid. sup. 1. IT. 11) Eumque sc. somnuro, undgc- . 26. n. 13. n. 17. 1. v.. 18. n. 3. niesst urn so lieber denSchlaf, der 13 194 S. AUGUSTINI EPISCOPI quamvis surgendi tempus advenerit: ita certum habebam 12 esse melius tuae charitati me dedere, quam meae cupiditati cedere; sed illud placebat, et 13 vincebat; hoc libebat et vin- ciebat. Non enim erat quod tibi responderem dicenti mihi p&. s. Surge, gui dormis, et exsurge a mortuis; et illuminabit te Christus: et undique ostendenti vera te dicere, non erat om- nino quid responderem veritate convictus, nisi tantum verba 14 lenta et somnolenta: Modo, ecce modo; sine paululum. Sed,. Modo, et modo, non habebant modum; et, Sine paululum, in i2s 7 ' longum 15 ibat. Frustra c&ndelectabar legi tuae secundum- interiorem hominem, cum alia lex in membris meis repug- naret legi mentis meae, et captivum me duceret in lege pec- cati, guae in membris meis erat. Lex enim peccati est vio- lentia consuetudinis, qua trahitur et tenetur etiam invitus animus, 16 eo merito quo in earn volens illabitur. Miserum- ergo me quis liberaret de corpore mortis hujus, nisi gratia. tua per Jesum Christum Dominum nostrum? VI. 13. Et de vinculo quidem desiderii concubitus quo arctis- tiaSu* simo tenebar, et saecularium negotiorum servitute, quemad- Sntonii modum me exemeris, narrabo, et confitebor nomini tuo, Do- p 1 , a 7g, mine, adjutor meus et redemptor meus. Agebam solita, crescente anxietudine, et quotidie suspirabam tibi; frequenta- bam ecclesiam tuam, quantum vacabat ab eis negotiis sub quorum pondere gemebam. Mecum erat Alypius otiosus ab opere jurisperitorum post assessionem 1 tertiam, exspectans quibus iterum consilia venderet, sicut ego vendebam dicendi facultatem, si qua docendo praestari potest. Nebridius autem amicitiae nostrae cesserat, ut omnium nostrum familiarissimo Verecundo, 2 Mediolanensi et civi et grammatico subdoceret, ibm sclion missfallig ist. den er 15) In longum ibat, zog ich in abschutteln mochte. die Lange. 1 6) Eo merito . . . illabitur: des- 12) Esse melius tuae caritati me halb verdienter massen, weil man dedere, quam meae cupiditati cedere: wollend in die Gewalt der Ge- sei es besser mich deiner Liebe wohnheit fallt. hinzugeben, als meiner Lust nach- 1) Adessionem tertiam, nachdem zugeben. er zum dritten male Besitzer de J3) Vincebat . . . vinciebat: comes largitionum Italicianarum uberwand . . . band. gewesen. Vgl. L. 6, 10, 16. 14) Lenta et somnolenta, sau- 2) Verecundo. Vgl. L. 9, 3, 6. mige, traumige. Subdoceret, als Unterlehrer halfc. CONFESSIONUM LIBER Vffi. 195 et vehementer desideranti et familiaritatis jure flagitanti de 8 numero nostro fidele adjutorium, quo indigebat nimis. Non itaque Nebridium cupiditas commodorum eo traxit: majora 4 enim posset si vellet de litteris agere; sed officio benevolen- tiae petitionem nostram contemnere norait amicus dulcissimus et mitissimus. Agebat 5 autem illud prudentissime, cavens innotescere personis secundum hoc saeculum majoribus, devi- tans in eis 6 omnem inquietudinem animi, quern volebat habere liberum et quam multis posset horis feriatum, ad quaerendum aliquid, vel legendum vel audiendum de sapientia. 14. Quodam igitur die, non recolo causam qua erat absens Nebridius, cum ecce ad nos domum venit ad me et Alypium Pontitianus quidam civis noster inquantum 7 Afer, praeclare in palatio militans: 8 nescio quid a nobis volebat. Et consedimus ut colloqueremur ; et forte supra mensam 6 lusoriam quae ante nos erat, attendit codicem, tulit, aperuit, invenit apostolum Paulum, inopinate sane: putaverat enim aliquid de libris quorum professio me conterebat. Turn vero arridens, meque intuens, gratulatorie miratus est quod eas et solas prae oculis meis Litteras repente comperisset. Chri- stianus quippe et fidelis erat, et saepe tibi Deo nostro pro- sternebatur in ecclesia crebris et diuturnis orationibus. Cui ego cum indicassem illis me Scripturis curam maximam impen- dere, ortus est sermo, ipso narrante, de Antonio 10 Aegyptio 3) De numero nostro, einen der c. 8. Aug. deCiv. Dei, v. 6.) unde Unsern. dicitur ^Miles utriusque militiae" 4) Majora . . . er hatte Grosseres qui armatam profitetur simul et erreicben k6nnen, hatte er litera- literatam seu legalem. Carpent. rische Vortrage halten wollen. Suppl. 5) Agebat . . . er that sehr weis- 9) Mensam lusoriam, Studier- lich bei dem subdocere zu bleiben. tisch. 6) In eis. Hierin, hierbei. 10) Natus est A. D. 251. Vid. 7) In quantum Afer, insofern er de eo Athanaeii Vita S. Antonii aus Afrika geburtig war, nicht Opp. t. i. p. 793 sqq. Tillemont aber mit A. aus demselbeu Ort. Hist. Eccl. t. vii. p. 46. sqq. Reper- 8) Militare, pro, aliquo officio tor, Britann. t. Lt. p. 41. 158. 277. defungi in curia Principis, usur- Plura testimonia de hoc opere S. pant Scriptores , quo sensu noJn- Athanasii, e caeteris patribus exhi- Tfveo&ai dixit Theophanes. Qui bent PF. Benedict. 1. c. p. 785 sqq. igitur Principi in quolibet officio, unde colligi potest qnanti Antonium sen in qualibet dignitate palatina, Christiani veteres habuerint. Eum civfli, aut militari deserviebat, ei appellat Aug. ? sanctum et perfec- ainilitare" dicebatur, ejusque esse turn virum, qui sine nlla scientia miles." Du Cange (vid. inf. 1. ix. litterarum scripturas Divinas et 18* 196 S. AUGUSTINI EPISCOPI monacho, cujus nomen excellenter clarebat apud servos tuos; nos autem usque in illam horam latebat. Quod ille ubi com- perit, immoratus est in eo sermone, insinuans tantum virum ignorantibus , et admirans eamdem nostram ignorantiam. Stupebamus autem audientes tarn recenti memoria, et prope nostris temporibus testatissima mirabilia 11 tua in fide recta et catholica Ecclesia. Omnes mirabamur, et nos quia tarn magna erant, et ille quia inaudita nobis erant. 15. Inde sermo ejus devolutus est ad monasteriorum greges, 12 et mores suaveolentiae tuae, et ubera is desertaeremi, quorum nos nihil sciebamus. Et erat monasterium Mediolani 14 plenum bonis fratribus, extra urbis moenia, sub Ambrosio nutritore; et non noveramus. Pertendebat 15 ille et loqueba- tur adhuc, et nos intenti tacebamus. Unde et incidit ut dice- ret nescio quando se et tres alios contubernales suos, nimirum apud Treveros, cum Imperator pomeridiano Circensium spec- taculo teneretur, exisse deanibulatum in hortos muris conti- guos ; atque illic ut forte combinati 16 spatiabantur, unum secum seorsum, et alios duos itidem seorsum pariterque di- memorlter audiendo tenuisse, et prudenter cogitando intellexisse praedicatur." de Doctr. Christian. Prolog. . 4. 11) Vid. Athanasii Vita S. An- ton. . 54. 56. sqq. Tillemont 1. c. art. 7. Repert. Brit. 1. c. p. 577 sqq. 12) Requirant, quam magnum illic (in Aegypto) gregem colligat, quantam numerositatera sanctorum atque sanctarum babeat contera- nentium penitus mundum. Grcx ille tantum crevit, ut etiam inde superstitiones expulerit. Aug. Serm. 138. . 10. Florebat Aegyptus ea tempestate, non solum eruditis in Christiana philosophia viris, verum etiam his qui per vastum eremum commanentes, signa et prodigia Apostoliea, simplicitate vitae et cordis sinceritate, faciebant ut vere compleretur Apostoli dictum, ,,quia ubi abundavit peccatum, su- perabundavit et gratia." Ruff. H. E. 1. ii. c. 8. IS) Ubera . . , fruchtbare Ein- 6'den der Wuste; fruchtbar an Fruchten des Geistes (Gal. 5, 22). Vgl. Ps. 64, 12. 13; Jes. 5, 17. 14) Difficilius est virtutem in multiplici hominuin genere, et in ieta vita turbulentiore servare. Difficillimuin est hie tenere opti- mum vitae modum, et animum pa- catum atque tranquillum. Quippe, ut breviter explicem, hi, (Episcopi presbyteri, diaconi, et cujuscemodi ministri divinorum Sacramentorum) agunt ubi vivere discitur, illi (Mo- nachi) ubi vivitur. Necideo tamen laudabile Christianorum genus con- tempserim , eornm scilicet qui in civitatibus degunt, a vulgar! rita remotissimi. Vidi ego diversorium sanctorum Mediolani, non pauco- rum hominum, quibus unus pres- byter praeerat vir optimus et doc- tissimus. De Morib. Eccl. Cath. c. 32, 33. 15) Pertendebat . . . intenti tace- bamus. (Aen. 2, 1.) 16) Combinati, je zwei. CONFESSIONUM LIBER VIII. 197 gressos ; sed illos vagabundos irruisse in quamdam casam, ubi habitabant quidam servi tui, spiritu pauper es, gualium est$*- * regnum coelorum, et invenisse ibi codicem in quo scripta erat vita Antonii. Quam legere coepit unus eorum, et mirari, et accendi, et inter legendum 17 meditari arripere talem vitam, et relicta militia 19 saeculari servire tibi: erant autem ex eis quos dicunt Agentes 19 in rebus. Tune subito repletus amore sancto et sobrio pudore, iratus sibi conjecit oculos in amicum, et ait illi: n Dic, quaeso te, omnibus istis laboribus nostris quo ambirnus pervenire? quid quaerimus? cujus rei causa militamus? Majorne esse poterit spes nostra in palatio, quam ut amici Imperatoris simus?Et ibi quid nou fragile, plenum- que periculis? Et per quot pericula pervenitur ad grandius periculum? Et quando istud erit? Amicus autem Dei, si vo- luero, ecce nunc fio. a Dixit hoc, 20 et turbidus parturitione novae vitae, reddidit oculos paginis ; et legebat, et mutabatur intus ubi tu videbas, et exuebatur mundo mens ejus, ut mox apparuit. Namque dum legit, et volvit fluctus cordis sui, in- fremuit. aliquando et discrevit, decrevitque meliora; jamque tuus, ait amico suo: M Ego jam abrupi me ab ilia spe nostra, et Deo servire statui ; et hoc ex hac hora, in hoc loco aggre- dior. Te si piget imitari, noli adversari." Kespondit ille, adhaerere se socium tantae mercedis tantaeque militiae. Et 17) Inter legendum . . . vitam, Welt, wie sichs bald zeigte. Denn und heim Lesen sann er darauf wahrend er las und das Herz ihra ein solches Leben zu ergreifen. pochte, seufzte er tief von Zeit zu 18) Yid. sup. p. 134. not. 8. Zeit und nnterschied das Bessere 19) Agentes in rebus" n qui und entschied sich daftir, undschon Frincipis jussis obsecundabant, dir angehdrig sagte er seinem eorum mandata in provincias per- Freunde: ich habe mich schon f ere bant," Magisterial n item ap- losgorissen von clem was wir pellati, quod sub Magistro officio- hofften. n Unterschied und ent- rum militarent." Vid. Jac, Gotofred. schied," von discerno und decerno. ad tit. Cod. Theod. de Agent, in K6nnte aber nicht discrevit und reb. (t. ii. p. 164 sqq.) Du Cange. decrevit auch von discresco und 20) Dixit hoc . . . aggredior. A. decresco kommen , und bedeutcn : beschreibt den Act der Wiederge- von der Mutter sich scheiden und hurt, dessen Vorbild der Act der ihr entwachsen, hervorwachsen. leiblichen Geburt. B Dies sagte er Abrupi, ich habe die Nabelschnur und im innern Aufruhr durch das durchschnitten. (?) Von seiner Kreissen des neuen Lebens, warf Mutter sagtA. (L. 9, 8, 17); quae er die Augen von neuem auf das me partucivit, et carne, ut in hanc Buch und las und ward im Innern temporalem et corde, ut in aeter- verwandelt, wo du es sahest; und nam lucem nascerer. sein Gemiiih loste sich ab von der 198 S. AUGUSTINI EPISCOPI i 4 ' anibo jam tui, aedificabant turriin sumptu idoneo relinquendi onmia sua et seguendi te. Turn Pontitianus et qui cum eo per alias horti partes deambulabant, quaerentes eos devene- runt in eumdem locum, et invenientes admonuerunt ut redi- rent, quod jam declinasset dies. At illi narrato placito et proposito suo, quoque modo in eis tails voluntas orta esset atque firmata, petiverunt ne sibi molesti essent, si adjungi recusarent. Isti autem nihilo mutati a pristinis, fleverunt se tamen, ut dicebat, atque illis pie congratulati sunt, et com- raendaverunt se orationibus eorum, et trahentes cor in terra abierunt in palatium ; illi autem affigentes cor coelo, manse- runt in casa. Et habebant ambo sponsas: quae posteaquam hoc audierunt, dicaverunt etiam ipsae virginitatem tibu VH- 16. Narrabat haec Pontitianus: tu autem, Domine, inter Rodeba- tns nvfns verba ejus retorquebas 1 me ad meipsum, auferens me a dorso ponti- ineo ubi me posueram, dum nollem me attendere: et consti- tiano. tuebas me ante faciem meam, ut viderem quam turpis essem, quam distortus et sordidus, maculosus et ulcerosus. Et vide- bam, et horrebam; et quo a me fugerem non erat. Et si conabar arertere a me aspectum, narrabat ille quod narra- bat, et tu me rursus opponebas mihi, et impingebas 2 me in PS. 85,3. oculos meos, ut invenirem iniquitatem meam et odissem. Noveram earn, sed dissimulabam ; et conhibebam, 3 et oblivis- cebar. 17. Tune vero, quanto ardentius amabam illos* de qui- bus audiebam salubres affectus, quod se totos tibi sanandos dederant, tanto exsecrabilius me comparatum eis oderam. 5 Quoniam multi mei anni mecum effluxerant, forte duodecim anni, ex quo ab undevicesimo anno aetatis rneae, lecto 6 Cicero- nis Hortensio, excitatus eram studio sapientiae ; et differebam 1) Retorquebas . . . kehrtest sio. Mina, conhibeo. Du Cange mich gegea mich, stelltest micb s. v. conbibere. mir selbst vor Augen. A. betrach- 4) Illos . . . jene, von deren tet sich als omen Doppelmenschen, heilsamen Gemuthsbewegungen ich. der zu betrachtende zuerst auf deia horte. Rucken des betrachtenden. 5) Qui se diligit stultum , non 2) Impin^ebas . . . du stelltest proficiet ad sapientiam, nee fiet mich gewaitsatn niir vor Augeu. quisquis qnalis cupit eese, nisi se 3) Conhibere , cohibere , quasi oderit qualis est. Aug. de vera connivere . . . assentiri . . '. ad- Relig. c. 48. quiescere . . . conibeatia, consen- 6) Vid. sup. 1. iii. c. 4. CONFESSIONITM LIBER VIII. 199 contempta felicitate terrena ad earn investigandam vacare, cujus non inventio, sed vel sola inquisitio jam praeponenda erat etiam inventis thesauris regnisque gentium, et ad nutum circumfluentibus corporis voluptatibus. At ego adolescens miser, valde miser, in exordio ipsius adolescentiae etiam pe- tieram a te castitatem, et dixeram: Da mihi castitatem et continentiam, sed noli modo. Timebam enim ne me cito exaudires, et cito sanares a morbo concupiscentiae , quam malebam expleri quam exstingui. Et ieram per vias pravas superstitione 7 sacrilega, non quidem certus in ea, sed quasi praeponens earn caeteris, quae non pie quaerebam, sed inimice oppugnabam. 18. Et putaveram me propterea differre de die in diem contempta spe saeculi, te solum sequi, quia non mihi appare- bat certum aliquid quo dirigerem cursum meum. Et venerat dies quo nudarer mihi, et increparet in me conscientia mea: Ubi es lingua? Nempe tu dicebas propter incertum verum nolle te abjicere sarcinam vanitatis. Ecce jam certum est, et ilia te adhuc premit, humerisque 8 liberioribus pennas recipiunt, qui neque ita inquirendo 9 attriti sunt, nee decennio et am- plius ista meditati. Ita rodebar intus, et confundebar pudore horribili vehementer, cum Pontitianus tah'a loqueretur. Ter- minato autem sermone et causa qua venerat, abut ille; et ego ad 10 me. Quae non in me dixi? Quibus sententiarum verberibus non flagellavi animam meam, ut sequeretur me conantem post te ire? Et renitebatur; recusabat, 11 et non se excusabat. Consumpta erant et convicta argumenta omnia: remanserat multa trepidatio; et 12 quasi mortem reformidabat restringi a fluxu consuetudinis quo 13 tabescebat in mortem. 19. Turn in ilia grandi rixa interioris domus meae, quam VHL fortiter excitaveram cum anima'mea in cubiculo nostro cordeum r 7) Superstitione . . . Manichais- ad me ; oder : et ego ad me. Quae mus. non in me dixi? 8) Humerisque . . . und jenen 11) Recusabat . . . hatteWider- (Ton denen Pontitian erzahlte) rede aber keine Ausrede. wachsen an den freicrn Schultern 12) Et sc. : anima quasi . . . (frei von der sarcina) Federn etc. 13) Quo tabescebat in mortem, 9) Inquirendo . . . Ourch For- hinstarb. fcchen geschwacht. 10) Et ego quae non in me dixi l) Cum anima etc. Der innere 200 S. AUGUSTINI EPISCOPI ibi meo ' tam vahu eundum esse omnia ossa mea damabant, et in 10 coelum tol- lebant laudibus: et non illuc ibatur navibus, aut quadrigis, aut pedibus, quantum 11 saltern de domo in eum locum ieram, Mcnsch , earn v&Qto- 8) Secretum . . . aderat: meine yog) dem Weibe. Einsamkeit blieb mir auch, wenn 2) Sine corde, herzlos. er zugegen war, ward nicht durch 3) Quiasc. indocti . ... weilTJn- ihn gestort. Vgl. cap. 12, 28. gelehrte vorangiengen schamen 9) Fremebam . . . erschauderte wir Gelehrte uns ihneu zu folgen. im Geiste, ergrimmt im stflrmischen 4) Solita sonabam . . . prorne- Icgrimm. bam: icb. ausserte mich nicht auf 10) In coelum . . . tollebant gewohnte Weise, und Stirn, Wan- laudibus und (alle meine Gebeiue) gen . . . Yerriethen , offenbarten erhoben lobpreisend in den Himmel mehr mein Inneres, als die Worte das Eingehn in den Bund. welche ich vorbrachte. 11) Quantum saltern, nicht ein- 6) Donee ... bis der Kampf mal so weit. Zum Verstandniss einen Ausgang nahme, welchen, von Cap. 8 nnd 9 : Bei der Bekeh- das wusstest du. rung befiehlt der Wille ihm selbst 6) Insaniebam . , . vitaliter: sich vom Bosen zum Guten zu mich hatte ein heilsamer Wahn- kehren. Befiehlt der Wille der CONFESSIONUM LIBER YIIL 201 ubi sedebamus. Nam non solum ire, verum ctiam pervenire ifluc, nihil erat aliud quam velle ire, sed velle fortiter et integre; 12 non semisauciam hac atque hac versare et jactare voluntatem, parte assurgentem cum alia parte cadente luc- tantem. 20. Denique tarn multa faciebam corpore in ipsis cuncta- tionis aestibus, quae aliquando volunt homines, et non va- lent 13 si aut ipsa membra non habeant, aut ea vel colligata vinculis, vel resoluta 14 languore, vel quoquo modo impedita sint. Si 15 vulsi capillum, si percussi frontein, si consertis digitis amplexatus sum genu; quia volui, feci. Potui autem velle et non facere, si mobilitas membrorum non obsequere- tur. Tarn multa ergo feci, ubi non hoc erat velle quod posse : Hand, so gehorcht diese sogleich, wiewohl sie dem Leibe angehort, warnm gehorcht der Geist dem Geiste , der Wille dem Willen nicht, wenn dieser ihm selbst be- fiehlt vom Bosen zu lassen, dem Guten anzuhangen? Darum veil der Wille nicht von ganzem, son- dern nur mit halbem Herzen das Gute will, beimKampf des Fleisches mit dem Geiste, des psychischen Willens mit dem pnenraatischen (ICor. 2, 14. 15. Rom. 7, 14 sqq.) Diese scheinbar zwel einander widerstreitenden Willen sind aber nur Bin in sich seit dem Fall, (lurch die Erbsunde (Rom. 7, 17 17 olxovact ev spot aua^ria) ent- zweiter Wille, nicht wie die Ma- nichaer lehren zwei fremde den Menschen besitzende Willenskrafte, zwei fremde Prinzipe die ihn zer- reissen, er ist vielmehr Ein Ich, Eine mit sich selbst in Zwiespalt gekommene Person. Hieran schliesst sich not. 15. 12) Integre . . . luctantem: von ganzem Herzen, nicht den halb- wunden Willen bald hierhin bald dorthin wenden und werfen , so dass sein aufstrebender Theil mit dem fallenden rang. 13) Volunt . . . non valent sc. facere. 14) Resoluta languore, abge- spannt, kraftlos durch Mattigkeit. 15) Si vulsi . . . perficiendam. Consertis digitis, mit gefaltenen Handen. Ich konnte mit gefaltenen Han- den das Enie umfassen, weil ich es wollte. Ich konnte dies aber wollen und doch nicht thun, wenn namlich die Glieder aus Mangel an Beweglichkeit meinem Willen nicht Folge leisteten. Ich babe also sovieles gethan, wobei wollen und ktfnnen nicht identisch war, dagegen ich das nicht that, was ich mit ungleich stiirkerm Triebe erstrebte, und was ich alsbald, so wie ich es nur gewollt hatte auch gekonnt hatte, weil ichs alsbald, wenn ichs wollte, allerdings wollte. Denn (ibi) auf diesem (rein geistigen) Gebiet ist das Ver- mogen (das Konnen) uud der Wille eins (ea, eadem) und das Wollen selbst war schon ein Thun, und doch geschah es nicht; und leichter gehorchte der Leib dem geringsten Willen der Seele, so dass sich die Glieder auf den Wink desGeistes bewegten, alssonst die Seele sich selbst gehorcht und ihren starken Willen im Gebiet, wo der Wille allein herrscht, durch- gesetzt hatte. Voluntas tenuissima (beim Han- defalten) steht der volnntas magna (vgl. incomparabili adfectu amplius) sich zu bekehren gegenuber. 202 S. AUGT7STINI EPISCOPI et non faciebam quod et incomparabili affectu amplius mihi placebat, et mox ut vellem, possein ; quia mox ut vellem, uti- que vellem. Ibi enim facultas ea quae voluntas, et ipsum velle jam facere erat ; et tamen non fiebat : faciliusque obtem- perabat corpus tenuissimae voluntati animae, ut ad nutum membra moverentur, quam ipsa sibi anima ad voluntatem suam magnam in sola voluntate perficiendam. undent ^1* Unde hoc monstrum? 1 et quare istud? Luceat mtse- muf^m- ricordia tua; et interrogem, si forte mihi respondere possint in'et librae 2 poenarum hominum, et tenebrosissimae contritiones reuta- filioruin Adam. Unde hoc monstrum? et quare istud ? Imperat animus corpori, et paret statim ; imperat animus sibi, et resi- stitur. 3 Imperat animus ut moveatur manus, et tanta est facilitas, ut vix a servitio 4 discernatur imperium: et animus animus est, manus autem corpus est. Imperat animus ut velit animus, nee alter 5 est, nee facit tamen. Unde hoc mon- strum? et quare istud? Imperat, 6 inquam, ut velit, qui non imperaret nisi vellet, et non fit quod imperat. Sed non ex 7 toto vult; non ergo ex to to imperat. Nam intantum imperat, inquantum vult, et intantum non fit quod imperat, inquantum non vult. Quoniam voluntas imperat ut sit voluntas, nee alia sed ipsa. Non itaque plena imperat, ideo non est quod im- perat. Nam si 8 plena esset, nee imperaret ut esset, quia jam esset. Non igitur monstrum partim velle, partim nolle, sed aegritudo animi est, quia non 9 totus assurgit, veritate suble- 1) Monstrum, unnaturliche Er- gang and Paraphrase von Bom. scheinung. 7, 15 in diesem Cap. 2) Latebrae . . . contritiones: 7) Ex toto, von ganzem Hcrzen, die verborgensten Strafgerichte . . . wie Cap. 8 integre velle. finstersten Zerknirschungen. 8^ Si plena . . . esset: ware der 3) Haec est enim poena inobe- Wille ex toto, ware kein Zwiespalt dienti Iromini reddita in semetipso, des Guten und Bosen in ihm , so ut ei vicissim non obediatur nee a hatte er sich selbst nichts Gutes seraetipso. Aug. c. Advers. Leg. et zu gebieten, nichts Gutes durch propt. 1. i. c. 14. seinen Befehl erst ins Dasein zu 4) Servitio . . . dass kaum vom rufen, weil dies eben schon in ihm (leibjichen) Dienst der (geistige) da ware. Befehl geschieden werden kann. 9} Quia . . . praegravatus , weil 6) Alter . . . der Geist, dem be- nicht der ganzc Geist sich auf- fohlen wird, zu wollen , ist kein richtet, von der Wahrheit (zwar anderer, ist derselbe Geist, welcher einerseits) empnrgehoben, (andrer- befiehlt. seits aber) von der Gewohnheit 6) Imperat, sc. animus. Ausle- niedergezogen. CONFESSIONUM LIBER VIII. 203 vatus, consuetudine praegravatus. Et ideo sunt duae volun- tates, quia una earum tota non est, et hoc adest alter! quod deest alteri. 22. Pereant a facie tua, Deus, sicuti pereunt vaniloqui X. et mentis seductores, qui cum duas voluntates in deliberando SH V M- nichaeo* animadverterint, duas naturas duarum mentmm esse asseve-qwex rant, unam bonam, alteram malam. Ipsi vere mali sunt, cumcontra- ista mala 1 sentiunt, et iidem ipsiboni erunt si vera senserint, imJuui- verisque consenserint, ut dicat eis Apostolus tuus: Fuistis coatra" aliquando tenebrae; nunc autem lux in Domino. Illi enim tas - _ . , severant. dum volunt esse lux, non in Domino, sed in seipsis, putando PS ?, s. animae naturam hoc 8 esse quod Deus est, ita facti sunt den- siores tenebrae; quoniam longius a te recesserunt horrenda- 1 - 10 - arrogantia, a te vero lumine illuminante omnem hominemEph.6,8. venientem in hunc mundum. Attendite quid dicatis, et eru-Joh.i,. bescite, et accedite adeum et ittuminamini, et vultus vestri 3 Ps.33,6. non erubescent. Ego cum deliberabam ut jam servirem Do- mino Deo meo, sicut diu disposueram, ego eram qui volebam, ego qui nolebam; ego, ego eram. Nee plene volebam, nee plene nolebam. Ideo mecum contendebam, et dissipabar a meipso. Et ipsa 4 dissipatio me invito quidem fiebat, nee tamen ostendebat naturam mentis alienae, sedpoenam meae. 5 Et ideo non jam ego operabar ittam, sed quod habitabat in* 7 om - 7 - me peccatum de supplicio liberioris 6 peccati, quia eram filius Adam. 23. Nam si tot sunt contrariae naturae, quot voluntates sibi resistunt; non jam duae, sed plures erunt. Si deliberet quisquam utrum ad conventiculum 7 eorum pergat, an ad thea- trum; clamant isti: Ecce duae naturae: una bona hac ducit; altera mala iliac reducit. Nam unde ista cunclatio sibimet adversantium vohmtatum? Ego autem dico ambas malas, et 1) Mala sentiunt, jene bosen fremden Geistes, sondern auf die Gedanken haben. L. 4, 1526. Strafe des meinigen. not. 12. 5) Vid. sup. ad 1. vii. . 5. not. 5. 2) Hoc esse, die Seele sei mit 6) Liberioris ... die (Erb-) Gott gleicher Art. Siinde, stammend von der Strafe 3) Vultus yestri . . . eure er- der freiern Siinde-freier, weil der leuchteten Gesichter werden nicht unschuldige, von keiner Erbsunde (mehr) errothen. geirrte Adam sundigte. 4) Dissipatio , Zwiespalt zeigte 7) Conventiculum eorum sc. nicht bin auf die Natur ernes Manichaeorum. 204 S. AUGUSTINI EPISCOPI quae ad illos ducit, et quae ad theatrum reducit. Sed non credunt nisi bonam esse qua itur ad eos. Quid si ergo quis- quam nostrum deliberet, et secum altercantibus duabus volun- tatibus fluctuet, utrum ad theatrum pergat, an ad ecclesiam nostram? nonne et isti quid respondeant fluctuabunt? Aut enim fatebuntur, quod nolunt, bona voluntate pergi in eccle- siam nostram, sicut in earn pergunt qui sacramentis ejus im- buti sunt atque detinentur: aut duas malas naturas, et duas malas mentes in uno homine confligere putabunt ; et non erit verum quod solent dicere, unam bonam alteram malam: aut convertentur ad verum, et non negabunt, cum quisque deli- berat, anirnam unam diversis voluntatibus aestuare. 24. Jam ergo non dicant, cum duas voluntates in homine uno adversari sibi sentiunt, duas contrarias mentes de dua- bus contrariis substantiis et de duobus contrariis principiis contendere, unam bonam, alteram malam. Nam tu, Deus verax, improbas eos, et redarguis atque convincis eos, sicut in utraque mala voluntate, cum quisque deliberat utrum ho- minem veneno interimat an ferro; utrum fundum alienum ilium, an ilium invadat, quando utrumque non potest; utrum emat voluptatem luxuria, an pecuniam servet avaritia; utrum ad circum pergat, an ad theatrum, si uno die utrumque exhi- beatur; addo etiam tertium, an ad furtum de domo aliena, si subest occasio; addo et quartum, an ad committendum adulterium, si et inde simul facultas aperitur, si omnia con- currant in unum articulum temporis, pariterque cupiantur omnia quae simul agi nequeunt: discerpunt enim animum sibimet adversantibus quatuor voluntatibus, vel etiam pluribus in tanta copia rerum quae appetuntur, nee tamen tantam multitudinem 8 diversarum substantiarum solent dicere: ita et in bonis voluntatibus. Nam quaero ab eis utrum bonum sit delectari lectione Apostoli, et utrum bonum sit delectari psalmo sobrio, et utrum bonum sit Evangelium disserere. Respondebunt ad singular Bonum. Quid si ergo pariter de- lectent omnia simulque uno tempore? Nonne 9 diversae volun- 8) Multitudinem, sondern nur verschiedene Willensmeinungen zwei, Dualismus. nicht Zwiespalt in das Herz? 9) Nonne . . . hominis: bringen CONFESSIONUM LIBER VIII. 205 tates distendunt cor hominis, dum deliberatar quid potissimum arripiamus ? Et omnes bonae sunt, et certant secum, donee eligatur unum, quo feratur tota voluntas una, quae in plures dividebatur. Ita etiam cum aeternitas delectat' superius, et temporalis boni voluptas retentat inferius, eadem anima est non tota voluntate illud aut hoc volens; et ideo discerpitur gravi molestia, dum illud veritate^praeponit, hoc familiaritate non poivit. 25. Sic aegrotabam et excruciabar accusans memetipsum XI Lucta solito acerbius nimis, ac volvens et versans me in vinculo meo, i i. j A ' donee abrumperetur totum quo jam exiguo 1 tenebar, sea te- nebar tamen. Et instabas* tu in occultis meis, Domine, severa gu misericordia, flagella ingeminans timoris et pudoris, ne rursus cessarem, et non abrumperetur idipsum exiguum et tenue 3 quod remanserat ; et revalesceret iterum, et me robustius alliga- ret. Dicebam enim apud me intus : Ecce modo fiat, modo fiat. Et cum 4 verbo jam ibam in placitum. Jam 5 pene faciebam, et non faciebam: nee relabebar tamen in pristina, sed de proximo stabam, et respirabam. Et item 6 conabar, et paulo minus 7 ibi eram, et paulo minus jamjamque attingebam et tenebam; et non 8 ibi eram, nee attingebam, nee tenebam, haesitans mori morti, et vitae vivere; plusque in me valebat deterius inolitum, 9 quam melius insolitum : punctumque ipsum 10) Delectat superius . - . infe- 5) Jam pene . . . respirabam: rius. eine hohere Freud e giebt... fast that ichs, and that es (loch nach unten zuruckhalt. nicht, aber doch fiel ich nicht in 11) Veritate . . . ponit: jenem das Fruhere zuruck (so dass ich durch die Wahrheit bestimmt den eben so weit zuruck gegangen Vorzug giebt, dies aus Angewoh- ware ala vorher vorw&rts), son- nung nicht ablegt (deponit). dern stand ganz nahe und ver- schnaufte. 1) Jam exiguo , wiewohl das 6) Et item conabar, versuchte es Band schon schwach geworden, zum zweiten male, nahm einen das mich .hielt. zweiten Anlauf. 2) Instabas, du setztest mir zu. 7) Paulo minus, beinahe; eigent- 3) Tenue sc. rinculum. lich: um ein weniges war ich we- 4) Cum verbo . . . placitum: niger entfernt (vomZiele) alsbeim mit dem Worte (fiat) ging ich schon vorigen conatus. ein auf den Entschluss. Yon hier 8) Non ibi, und doch war ich an bis zu Ende des S. 27 eine Ver- nicht am Ziele, da ich zdgerte etc. gleichung mit einem Menschen der 9) Inolitum . . . insolitum , und einen Sprung, ein B transilire" ver- mehr vermochte das eingewohnte suchen mochte. aber beim Anlauf Schlechtere als das ungewohnte dazu, wieder and wieder verzagt. Bessere. 206 S. AUGUSTINI EPISCOPI temporis quo aliud futurus eram, quanto propius admovebatur, tanto ampliorem incutiebat 10 horrorein; sed non recutiebat 11 retro, nee avertebat, sed suspendebat. 26. Retinebant nugae 12 nugarum, et vanitates vanitatum antiquae amicae meae, et succutiebant vestem meam carneam, et submurmurabant : Dimittisne nos? et a momento isto non erimus tecum ultra in aeternura? et amoniento isto non tibi licebit hoc et illucl ultra in aeternum?Et quae suggerebant 13 in eo quod dixi, Hoe et illud? quae suggerebant, Deus meus? Avertat ab anima servi tui miserieordia tua! Quas sordes suggerebant! quae dedecora! Et audiebam eas jam longe minus quam dimidius, non tanquam libere contradicentes eundo in obviam, sed veluti a H dorso mussitantes, et disce- dentem quasi furtim vellicantes, ut respicerem. Retardabant 15 tamen cunctantem me abripere atque excutere ab eis et tran- silire quo vocabar, cum diceret mihi consuetudo violenta: Putasne 16 sine istis poteris? 27. Sed jam tepidissime hoc dicebat. Aperiebatur 17 enim ab ea parte qua intenderam faciem, et quo transire trepida- bam, casta dignitas continentiae, serena et non dissolute hila- ris, 18 honeste blandiens ut venirem neque dubitarem, et ex- tendens ad me suscipiendura 19 et amplectendum pias manus plenas gregibus bonorum exemplorurn. Ibi tot pueri et puel- lae; ibi juventus inulta et omnis aetas, et graves viduae, et virgines anus: et in omnibus ipsa continentia nequaquam * lia sterilis ; sed fecunda mater filiorum gaudiorum de marito te, Domine. Et irridebat me irrisione hortatoria, quasi diceret: Tu non poteris 20 quod isti, quod istae? An vero isti et istae 10) Incutiebat. In-, re-, sue-, ex- abripere me atque excutere ab eis, cutere, 4 Composita von quatio. sie von mir abzugchiitteln (eigentlich 11) Recutiebat |. . . avertebat: mich von ihnen). warf mich nicht zuruck, noch lenkte 16) Putasne . . . poteris: glaubst es mich ab (seitwarts). du es ohne jene Dinge (nugae, va- 12) Nugae, Frivolitaten, Nichts- nitates etc.) aushalten zu konnen? wurdigkeiten. Vgl. L. 4, 4. not. 4. 13) Subgerebant, welche Dinge, 17) Aperiebatur, es enthullte (besonders Bilder) brachten sie mir sich mir. vor die Seele. L. 10, 30, 41 M ta- 1 8) Dissolute hilaris, ungebunden, Hum rerum imagines." zugellos lustig. 14) A dorso . . . vellicantes, wie 19) Suscipiendum , aufzufangen, hinter meinem Riicken murmelnd den transilientem aufzunehmen. nnd mich verstohlen zupfend, 20) Tu non poteris . . . istae: 15) Retardabant cunctantem Gegenf rage aufobige: putasne sine CONFESSIONUM LIBER VIII. 207 in 21 seipsis possunt, ac non in Domino Deo suo? Dominus Deus eorum me dedit eis. Quid in te 22 stas, et non stas? Projice 23 te in eum; noli metuere, non se subtrahet ut ca- das : projice te securus, excipiet et sanabit te. Et erubescebam nimis, quia illarum nugarum murmura adhuc audiebam, et cunctabundus pendebam. Et rursus ilia, quasi diceret: Ob- surdesce adversus immunda ilia membra tua super terram, ut mortificentur. Narrant tibi delectationes , sed non sicut*- n *> lex Domini Dei tui. Ista controversia in corde meo, non nisi de meipso adversus meipsum. At Alypius affixus lateri meo, inusitati motus mei exitum tacitus opperiebatur. 28. Ubi vero a fundo arcano alta 1 consideratio contraxit XII. et congessit totam miseriam nieam in conspectum cordis mei, *" oborta est procella ingens, ferens ingentem imbrem lacryma- odo q t rum. Et ut totum effunderem cum vocibus suis, surrexi ab*ersut. n Alypio: solitudo mihi ad negotium fiendi aptior 2 suggereba- tur; et secessi remotius, quam ut posset mihi onerosa esse etiam ejus 3 praesentia. Sic tune eram, et ille sensit; nescio quid, aliquid enim, puto, dixeram, in quo apparebat sonus vocis meae jam fletu gravidus, et sic surrexeram. Mansit ergo ille ubi sedebamus, nimie stupens. Ego sub quadam fici arbore stravi me nescio quomodo, et dimisi habenas lacrymis, et proruperunt flumina oculorum meorum, acceptabile sacrifi- cium tuum. Et non quidem his verbis, sed in hac sententia multa dixi tibi: Et tu, Domine, usquequo? Usquequo, Domine,*^ *- irasceris in finem? Ne memor fueris iniquitatum nostrarum* S^*- antiquarum. Sentiebam enim eis me teneri : jactabam voces 5 - * miserabiles. Quamdiu? quamdiu, Cras et eras? Quare non modo? quare non hac hora finis turpitudinis meae? 29. Dicebam haec, et flebam amarissima contritione cor- istis poteris , -wirst du nicht ver- du (beim transilire) fielest, excipiet mogen , -was selbst Weiber ver- te, er wird dicb. auffangen. mochten? 21) In seipsis, auf sich fassend, 1) Alta, eine tiefe Betracbtung aus eigner Kraft. aus dem geheimcn Grunde ff. 22) In te:. was stehst du auf 2) Aptior suggerebatur: erschien dicb fussend, und stebst nicht fest, mir geeigneter. scbwankst. 3) Etiam ejus, selbst seine Ge- 23) Projice . . . cadas : wirf dicb genwart, selbst diese stprte den auf ibn, fflrcbte dich nicht, er A. in dieser 'hSchsten Krisis. Vgl. wird sicb nicbt entfernen, so dass c. 8, 19. 208 S. AUGUSTINI EPISCOPI dis mei. Et ecce audio vocem de vicina domo cum cantu dicentis 4 et crebro repetentis, quasi pueri an puellae, nescio:; ,,Tolle, lege; tolle, lege." Statimque mutato vultu, intentis- simus cogitare coepi utrumnam solerent pueri in aliquo genere ludendi cantitare tale aliquid; nee occurrebat omnino audivisse me uspiam. Repressoque impetu lacrymarum, surrexi, nihil aliud interpretans, nisi divinitus mihi juberi ut aperirem co- diceni, et legereni quod primum caput invenissem. Audieram enim de Antonio quod ex evangelica lectione, 5 cui forte super- venerat, admonitus fuerit, tanquam sibi diceretur quod legeba- * 1 at - 19> tur, Vade, vende omnia quae habes, et da pauperibus; et habebis thesaurum in coelis: et veni,sequere wie/et tali ora- culo confestim ad te esse eonversum. Itaque concitus redii in eum locum ubi sedebat Alypius : ibi enim posueram codicem Apostoli, cum inde surrexeram. Arripui, aperui, et legi in S m u! 3 ' silentio capitulum, quo primum conjecti sunt oculi mei: Non in comessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impu- dicitiis, non in contentione et aemulatione: sed induite Do- minum Jesum Christum, et 6 carnis providentiam ne feceritis in concupiscentiis? Nee ultra volui legere; nee opus erat. Statim quippe cum fine hujusce sententiae quasi luce securi- tatis infusa cordi meo, omnes dubitationis tenebrae diffugerunt. 30. Turn interjecto aut digito aut nescio quo alio signo, codicem clausi, et tranquillo jam vultu indicavi Alypio. At ille quid in se ageretur, quod ego nesciebam, sic mdicavit. 4) Cum cantu dicentis ... in 7) Quod cum ait Apostolus, osten- einem singenden Ton sagte, reci- dit non esse culpandam carnis pro- tativisch. videntiam, quando ea provideutur 5) Antonius, quando huic monito quae ad necessitated salutis cor- obtemperavit , decimum octayum, poralis valent. Si autem ad super- vel, ut maximum, vicesiraum age- fluas delectatioflee, atque luxurias, bat annum. Vid. Athanas. Vit. ut quisque in his gaudeat quae S. Antonii, . 2, 3. carne cupit, recte reprenenditor, 6) Et carnis . . . concupiscentiis. quia providentiam carnis in concu- Die Vulg. liest statt concupiscen- piscentiis facit. Aug. in exp. qua- tiis: desideriis. Verschiedene Aus- rumd. prop. exEp. ad Rom c. 77. legung wenn man zusammenfasst . Dies stimmt mit Luther, auch mit rrf actgxof Trftovotctv nouta&s : Bengel, welcher sagt: Cura carnis eq etc Enid-villas. Pfleget (immer- nee vetatur hoc loco ut mala, nee in) des Fleisches, doch nicht ut bona laudatur, sed ut medium um den Liisten Vorschub zu thun quiddam, et tamen quodammodo tuber das Bedurfniss hinaus). In suspectum, in ordinem redigitur et dem Sinn ubersetzt Luther. munitur contra pericula. CONFESSIONUM LIBER VIII. 209 Petit videre quid legissem: ostendi; et attendit etiam ultra quam ego legeram, et ignorabam quid sequeretur. Sequebatur vero: Infirmum autem in fide recipite. Quod ille ad se re- 1 tulit, mihique aperuit. Sed tali admonitione firmatus est, placitoque ac proposito bono et congruentissimo suis moribus, quibus a me in melius jam olimvalde longeque distabat sine ulla turbulenta cunctatione conjunctus est. Inde ad matrem ingredimur: indicamus; gaudet. Narramus quemadmodum gestum sit; exsultat et triumphat; et benedicebat tibi, potens es ultra quam petimus aut intelligimus facere, quia tanto amplius sibi a te concession de me videbat, quam petere solebat miserabilibus flebilibusque gemitibus. Convertisti enim me ad te, ut nee uxorem quaererem, nee aliquam spem hujus saeculi, stans in ea regula fidei 8 in qua me ante tot annos ei revelaveras. Et convertisti luctum ejus in gaudium multo * 20 - uberius quam voluerat; et multo charms atque castius, 9 quam de nepotibus carnis meae requirebat. 8) Vid. sup. 1. ili c. 11. meines Fleisches suchte da sie 9) Castius se. gaudium, eine rei- die Heirath Augustiiis betrieb. (Lib. nereFreude, als sie von den Enkeln 6, c. 13.) 14 LIBER NONUS. Uni jam Deo vivere studens, Rhetoricae professionem, sed non ante transactas vindemiales ferias quae proximo instabant, abjicere sta- tuit. Interim rure Cassiciaco apud amicum ejus Verecundum ad percipiendam Baptism! gratiam se parat; ac tandem cum Alypio, et filio suo Adeodato baptizatur. Nee multo post, Africam repe- tens, Ostiam venit, cum araicis et matre Monnica, cujus vitam et sauctos mores brevi compendio exhibet, quaeque ibidem defungitur, anno aetatis suae 56, Augustini 33. 1. Domine, ego servus tuus; ego serwts tuus, et filius ancillae tuae. Disrupisti vincula mea; tiU sacrificabo ho- stiam laudis. Laudet te cor meum et lingua mea, et omnia OSsa mea dicant: Domine, quis similis tibi? Dicant, et re- ^us, sponde mihi, et die animae meae, Solus tua ego sum. Quis a*' e &' et q^alis ego ? Quid ' non mali aut facta mea : aut, si 3-' non facta, dicta mea; aut, si non dicta, voluntas mea fuit? Tu autem, Domine, bonus et misericors, 2 et dextera tua re- spiciens profunditatem mortis meae, et a fundo cordis mei exhauriens abyssum corruptionis. Et hoc 3 erat totum nolle quod volebam, et velle quod volebas. Sed ubi erat tarn an- noso 4 tempore, et de quo imo 5 altoque secreto evocatum est 1) Quid non mali . . . fuit: gibts 4) Annoso . . . tempore : so spater ein Boses das ich nicht gethan . . . Zeit, da das Bose in mir so ver- geredet . . . gewollt. jahrt war. 2) Misericors . . . corruptionis: 5) Imo . . . arbitrium meum: du bist barmherzig, und die Tiefe aus welcher tiefen Verborgenheit meines Todes beachtend, scbopftest (dem abyssus corruptionis) und du mit deiner Ilechten (dextera) aus welcner hohen (der Gnade und bis auf den Grund meines Gottes) ward im Augeablick mein Herzens den Abyssus des Verder- freier (befreiter) Wille hervorge- bens aus. rufen. Job. 8, 36. Christus gibt 3) Et hoc sc. exhaurire, das dem, vom Bosen gebundenen Willen, ganzliche Ausschopfen des Eigen- erst die Freiheit. willens. S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER DL 211 in momento liberum arbitrium meuin, quo subderem cervicem leni jugo tuo, et humeros levi sarcinae tuae, Christe Jesu, *{* n - adjutor meus et redemptor meus? Quam suave mihi subitop*. i, factum est carere suavitatibus nugarum! et quas amittere metus fuerat, jam dimittere gaudium erat. Ejiciebas eniin eas a me, vera tu et sumina suavitas:* ejiciebas, et intrabas pro eis omni suavitate dulcior, sed non cami et sanguini; omni luce 7 clarior, sed omni secreto interior; omni honore sublimior, sed non sublimibus 8 in se. Jam liber erat animus meus a curis mordacibus ambiendi, acquirendi, et volutandi atque scalpendi scabiem libidinum ; et garriebanr tibi claritati meae, et divitiis meis, et saluti meae Domino Deo meo. 2. Et placuit mihi in conspectu tuo non tumuituose ab- n. ripere, sed leniter subtrahere ministerium linguae meae 1 nun-rhetoii- ccs pro* dinis loquacitatis ; ne ulterius pueri meditantes non legem tuam, non pacem tuam, sed insanias mendaces, et bella sia, mercarentur ex ore meo arma furiori suo. Et opportune miales jam paucissimi dies supererant ad vindemiales ferias, etferfas statui tolerare illos, ut solemniter abscederem et redemptus* a te jam non redirem venalis. Consilium ergo nostrum erat coram te; 3 coram hominibus autem, nisi nostris, non erat. Et convenerat inter nos ne 4 passim cuiquam effunderetur; quanquam tu nobis a convdtte plorationis ascendentibus, etf.8s,6, eantantibus 5 canticum graduum, dederas sagittas acutas, 6) Omni homini converse ad 1) Nundinis . . . mercarentur. Deura mutatur delcctatio , mutan- A. wollte denDienst seiner Zunge, tur deliciae; non enim subtrahun- d. i. sein Amt alsLehrer der Rhe- tor , sed mutantur. Aug. Praef . torik, vom Markt der Geschwatzig- ad Psal. 74. Non enim amor tern- keit unbemerkt zurucktreteu lassen. poralium rerum expugnaretur, nisi 2) Redemtus . . . venalis: frei- aliqua suavitate aeternorum. Aug. gekauft nicht wieder ein feiler de Musica, 1. vi. c. 16. Sclave wurde. Mit Bezug auf 1 7) Omni luce . . . interior, das Cor. 7, 23; Gal. 6, 1 undzugleich innerste Licht im Gegensatz des darauf, dass er friiher dasLehren manichaischen aussern. der Rhetorik feil batte: Vgl. n ne 8) Sublimibus in se, in sich pueri mercarentur etc." Hoben, welcbe des Arztes (der 3) Coram, te, oben: in conspectu Gnade) nicbt zu bedurfen meinen. tuo. 9) Garriebam, ich lallte wie ein 4) Ne passim . . . dass unser Kind , namlich der Wiedergeburt Plan nicbt diesem und jenem ver- der Gegensatz: das Autgeben ratben wurde. (cap. 2) des ministerii linguae des 5) Canticum graduum . . . den friiher unbekehrten Professors der Stufenpsalm der adscendentes. Rhetorik. 14, 16. 212 S. AUGUSTINI EPISCOPI carbones vastatores adversum linguam subdolam,* velut con- sulendo T contradicentem, et, sicut cibum assolet, amando 8 consuraentem. 3. Sagittaveras tu cor nostrum charitate tua, et gestaba- mus verba' tua transfixa visceribus; et exempla servorum tuorum, quos de nigris lucidos," et de mortuis vivos feceras, congesta in sinum cogitationis nostrae urebant et absumebant gravem torporem, ne in ima vergeremus; 10 et accendebant nos valide, ut omnis ex lingua subdola contradictionis flatus inflammare 11 nos acrius posset, non exstinguere. Verumtamen quia propter nomen tuum, quod sanctificasti per terras, etiam laudatores utique haberet votum et propositum nostrum, jac- tantiae simile videbatur non opperiri tarn proximum feriarum tempus, sed de publica profession e atque ante oculos omnium sita ante discedere; ut con versa in factum meum ora 12 cunc- torum intuentium, quam vicinum vindemialium diem praeve- nire voluerim, multa dicerent, quod quasi appetissemmagnus 18 videri. Et quo mihi erat istud, ut putaretur 14 et disputare- tur de animo meo, et Uasphemaretur bonum nostrum? 6) E Vers. vet quid dabitur sunt ad Dominum, carbones dicti tibi ad linguam dolosam," i. e. sunt. Quid sequitur? Jam re- (inquit Aug. ad loc.) quod habeas pellit ..linguam subdolam et labia adversus linguam dolosam, quo te miqua," jam adscendit gradum, in- munias adversus earn. Respon- cipit proficere. det subjiciens sibi interroganti 7) Velut consulendo eontradi- n sagittae acutae etc. sagittae po- centem : die Zunge , die unterm tentis acutae, verba Dei sunt. Schein Gutes zu rathen, wider- Novit Domiuns sagittare ad amo- spricht, vom guten Vorsatz abratb. rem, et nemo pulcrius sagittat ad 8) Amando, aus (falscher) Liebe amorem, quam qui verbo sagittat. verzehrt. Exempla sunt n carbones vasta- 9) Verba . . . visceribus: und tores." Ut puta, incipit enim Multa vie in das Herz eingc- tibi dicere Deus, n tu non potes? schossene (haftende) Pfeile trngen quare ille potest? quare alter \vir deine Worte im Her/en. potuit? Foeminae potuernnt, 10) In ima vergeremus, nicht zur viri non possunt? Delicati divites Holle fiihren. potuerunt, pauperes non possunt? 11) Inflammare . . . extinguere, Videte ergo, quare dicti sunt car- annicht ausblasen. bones? Quia qui se convertunt ad 12) Ora . . . dicerent multa. Dominum, de mortuis reviviscunt. kann nicht Nona, zu ora gehSrig Carbones autem quando accendun- sein. da cs dem cunctorum -wider- tur, antequam accenderentur , ex- sprache. stincti erant. Nam extincti car- 13) Magnus videri, gross zu er- bones , mortui dicuntur; ardentes, scheinen. vivi appellantur. Exempla ergo 14) Putaretur . . . hin und her multorum iniquorum, qui conversi geurtheilt wurde. CONFESSIONUM LIBER DC. 213 4. Quin etiam, 15 quod ipsa aestate litterario labor! nimio pulmo meus 18 cedere coeperat, et difficulter trabere suspiria, doloribusque pectoris testari sesaucium, 17 vocemque clariorem productioremve recusare, primo perturbaverat me, quia magi- sterii illius sarcinam pene jam necessitate deponere cogebat, aut si curari et convalescere potuissem, certe intermittere. Sed ubi plena ld voluntas vacandi, et videndi guoniam tu es**- Dominus, oborta mihi est atque firmata; nosti, Deus meus, etiam gaudere coepi, quod haec quoque suberat non mendax excusatio, quae offensionem hominum temperaret, qui propter liberos suos meliberum esse nunquam volebant. Plenus igitur tali gaudio tolerabam illud intervallum temporis, donee decur- reret: nescio utrum vel viginti 19 dies erant, sed tamen forti- ter 20 tolerabantur ; quia recesserat cupiditas quae mecuin so- lebat ferre grave negotium, et ego premendus remanseram, nisi patientia succederet. Peccasse me in hoc quisquam ser- 15) Quin etiam quod primo per- turbaverat me: dazu kam, was mich zuerst beunruhigt hatte, dass in diesem Sommer selbst . . . 16) Cum utrumque verum fuerit, Aug. pro eorum indole. cum quibus agebat, mine bane, nunc illam causam profert, cur a professione abscesserit, ita tamen ut planum sit, ei hunc pulmonis dolorem re vera profuisse. Ad Mediolanenses utrumque (inf. c. 5.) ad Romania- num pectoris dolorem tantum pro* fert; n quae (mundi hujus dona) meipsum caperc moliebantur quo- tidie ista cantantem (de vanitate rerum humanarum) nisi me pec- toris dolor ventosam professionem abjicere, et in philosophiae gre- mium confugere coegissot." c. Acad. i. 3. et ad Theodorum de Beata vita, . 4. n Quid ergo rcstabat aliud, nisi ut immoranti mihi super- fiuis , tempestas quae putabatur adversa, succurreret? Itaque tan- tus me arripuit pectoris dolor, ut illius professions onus sustinere non valens, qua mihi velificabam fortasse ad Sirenas , abjicerem omnia, et optatae tranquillitati vel quassatam navem fissamque perdu- cerem." Ad Zenobium autem aper- tius, (de Ordine, 1. i. . 5.) B Nam cum stomachi dolor scholam me deserere coegisset, qui jam, utscis, etiam sine ulla tali necessitate in philosophiain confugere mpliebar," alibi vero (in Epist.) se id magis alliciente desiderio vacandi Deo fecisse testatur. 17) Saucium, dnrch Brustschmer- zen verrathen hatte, dass sie (die Lunge) angegriffeu sei. 18) Plena voluntas . . . firmata: als aber in mir der voile Wille aufgieng und fest ward mem Amt aufzugeben und zu sehen dass da derHerr bist; dich als meinen Herrn zu erkennen (und keinen andern). 19) Conversio ergo Aug. plene effecta est circa fin. mensis August! vel initio Sept. A. D. 386. 20) Forliter . . . succederet. Es war Anstrengung no'thig um diese Tage zu ertragen, denn die Be- gicrde (besonders der Ehrgeiz) welche mir die schwere (Amta-) Arbeit ertragen half, war zuruck- getreten (recesserat) , und ich war (allein) aer Elrdriickung preisge- geben, ware nicht die Geduld an die Stelle der cupiditas (ein-) un- tergetreten (succederet). 214 8. AUGUSTTNI EPISCOPI voruni tuorum fratrum meorum dixerit, quod jam pleno corde militia tua, passus me fuerim vel una hora sedere in cathe- dra mendacii. At ego non contendo. Sed tu, Domine miseri- cordissime, nonne et hoc peccatum, cum caeteris horrendis et funereis, in aqua sancta ignovisti et remisisti mihi? HI. 5. Macerabatur anxietudine Verecundus de isto nostro "Verc- cimdus bono, quod propter vincula sua, quibus tenacissime teneba- concedit minis tur, deseri se nostro consortio videbat. Nondum christianus, snnm. conjuge fideli; ea ipsa 1 tamen arctiore prae caeteris com- pede, ab itinere quod aggressi eramus, retardabatur : nee 2 christianum esse alio modo se velle dicebat, quam illo quo non poterat. Benigne sane obtulit, quamdiu ibi essemus, LUC. i4, m rure ^^ essemus> Retribues iih' , Domine, in resur- p. 124. rectione justorum, quia jam ipsam sortem* retribuisti ei. Quamvis 4 enim absentibus nobis, cum Romae jam essemus, corporali aegritudine correptus, et in ea cliristianus et fidelis factus, ex hac vita emigravit : ita misertus es non solum ejus, sed etiam nostri, ne cogitantes egregiam 5 erga nos amici humanitatem, nee eum in grege tuo numerantes dolore into- lerabili cruciaremur. Gratias 6 tibi, Deus noster, tui sumus; indicant hortationes et consolationes tuae: fidelis promissor, reddis Verecundo, pro rure illo ejus Cassiciaco, ubi ab aestu 7 saeeuli requievimus in te, amoenitatem sempiterne virentis 1) Ea ipsa . . . retardabatur: wir bestimmten ihn sich taufen zu eben weil seine Fran glanbig lassen, denn es geschahin unserer ( Christina war, ward er durch sie, Abwesenheit. wie durch eine engere Fessel von dem (Lebens) Wege den wir ein- 5) Egregiam ... in grege : dass geschlagen batten, zuriickgehalten. wir beim Andenken an die unge- meine Leutseligkeit des Freundes 2) Nee Christianum . . . poterat, gegen uns , nicht von unertrag- er wolle auf keine andere Weisc lichem Scbmerz gequalt wurden, Christ sein als auf die, da er es wenn wir ihn nicht zu deiner Ge- nicht sein konnte. Namlich als meine zahlten> caelebs, wie A. und die andern sich ihm anschliessenden Freunde. 6) Gratias . . . tuae: Dank sei dir , dass dn dich des Freundes 3) Sortem (xA^oy) sein Erbtheil erbarmt, wir sind die Deinen , das (and die Kindschaft, Rom. 8, 17) bezeugen deine Ermahnungen und hast du ihm verliehen, da er vor Trostungen. seinem Ende glanbiger Christ ward. 7) Aestu saeculij von unruhigen 4) QuamviH ,. . emigravit : nicht Treiben der Welt. CONFESSIONUM LIBER IX. 215 paradisi tui, quoniam dimisisti ei peccata super terrain, in monte incaseato* monte tuo, monte uberi. g 6. Angebatur ergo tune ipse; Nebridius autem collaeta- batur. Quamvis enim et ipse nondum christianus in illam foveam pemiciosissimi erroris inciderat, ut Veritatis Filii tui carnem phantasma 10 crederet; tamen inde emergens, sic sibi erat, 11 nondum imbutus ullis Ecclesiae tuae sacrainentis, sed inquisitor 12 ardentissimus veritatis. Quern non raulto post conversionem nostram et regenerationem per Baptismum tuum, ipsum etiam fidelem catholicum castitate perfecta atque con- tinentia tibi servientem in Africa apud suos, cum tota domus ejus per eum Christiana facta esset, came solvisti; et nunc ille vivit in sinu Abraham. Quidquid illud est quod illo sig-22. nificatur sinu, 13 ibi Nebridius vivit, dulcis amicus meus, tuus Luc. 16, 8) Monte incaseato, monte uberi. Ps. 67, 16. 17. Die Vulg. lieat: mons coagulatus. Coagulom: zu- sammengelaufene Milch. Ob in Bezng auf das Land wo Milch fliesst; oder auf das Tyropoeon (K&scmacherthal) zwiachen Zion undMoria? DieLXX. haben: ogof itTVQ(i\uf'w. mpns incaseatus. MODS coagulatus 1st nach Ps. 67, 17: Mons in quo beneplacitum est deo habitare in eo; hiernach der Zion, wie sich aus Vergleichung vieler Bibelstellen ergibt. (Naheres in meinem n Palastina. 3. Anil." S. 300 ff.) Angus tin us erklart den Ps. in der folgenden not. 9 alle- gorisch. 9) Quern montem intelligere de- bemus nisi eundem Dominum Christum , de quo et alius Pro- pheta dicit: ,erit manifestos mons Domini, paratus in cacumine mcntium?' Ipse est mons incaseatus, propter parados gratia tamquam lacte nutriendos; mons uber, ad roborandps atque ditandps donorum excellentia; nam et ipsum lac nude fit caseus , miro modo signi- ficat gratiam: manat qnippe ex abundantia viscerum maternorum, et misericordia delectabili parrulis gratis infunditur." Aug. ad loc. 10) Vid. sup. 1. v. c. 9. (not. 2. 11) Sibi erat; nullius nomen fe- rebat. 12) Vid. snp. 1. TI. . 17. not. 1. 13) Quid sinu Abrahae significari crediderit Augustinus, aperuit ipse postea in lib. 4. de Anima et ejus Origine, c. 16. n. 24: B Sinum Abrahae intellige remotam sedem quietis atque secretam , ubi est Abraham ; et ideo Abrahae dictum non quod ipsius tantnm sit, sed quod ipse pater mnltarum gentium sit positus, quibus est ad imitan- dum fidei principatu propositus. 4 (ed. Ben.) Neque tamen id in hoc loco Yoluisse videtur Aug. se om- nino nescire, quid sit quod nomine Abrahae sinus" deslgnet Dpminus, verum qualis sit ejus loci indoles, qualia gaudia : occulta enim esse, et nobis, qni adhuc in carne sumus, minus posse intelligi. Caeternra, ubiqne, de illo agens loco, sibi constat Aug. Eum r secretum" esse, n ubi erat Abraham; sinus erat, quia s cere turn erat." Serin. 14. c. 3. ,,secretae cujusdam quietis ha- bitatio." Ep. 164. . 7. Sinu ejus, h. e. in secreto quietis ejus." De Gen. ad litt. I. xii. . 63. w Ejua sinum i. e. nescio cujus felicitatis magnum abditumque secretum." c. Faust, xxxiii. 5. quomodo etiam universe ,,just08 defunctos in occultis 216 S. AUGUSTINI EPISCOPI autem, Domine, adoptivus 14 ex liberto filius; ibi vivit. Nam quis alius tali animae locus? Ibi vivit, unde !5 me multa inter- rogabat homuncionem inexpertum. Jam non ponit aurem ad os meum, sed spirituale os ad fontem timm; et bibit, quan- tum potest, sapientiam pro aviditate sua, sine fine felix. Nee eum sic arbitror inebriari ex ea, ut obliviscatur mei, cum tu, Domine, quern potat ille, nostri sis memor. Sic ergo eramus, Yerecundum consolantes tristem, salva amicitia, de tali con- versione nostra, et exhortantes ad fidem gradus 18 sui, vitae scilicet conjugab's; Nebridium autem opperientes quando se- queretur, 17 quod de tarn proximo poterat, et erat jam jam- que facturus: cum ecce evoluti sunt dies illi tandem; nam longi et multi videbantur prae amore libertatis otiosae ad P- 2 . cantandum de medullis omnibus, Tibi dixit cor meum, Quae- sivi vultum tuum; vultum tuum, Domine, reqiiiram. 1. Et venit dies quo etiam actu solverer a professione P d rhetorica, unde jam cogitatu solutus eram. Et factum est. Cawici- _,.,... , , .. cwa Eruisti Imguam meam unde jam erueras cor meum; et bene- Eputoiaadicebam tibi gaudens profectus in villam cum meis omnibus. 1 ad Nebri- diw. Ibi quid egerim in litteris, jam quidem servientibus tibi, sed adhuc superbiae 2 scholam tanquam in pausatione anhelantibus, piorum sedibua quietos" ease ait 16) Gradussui, der hohereGrad (de Civ. Dei, i. 13.) et iisdem fere war der des caelebs. verbis ubique utitur, unde cons tat 17) Sequeretur . . . facturus: eum non de loco ambiguum haesisse, wartend waun Nebridiua nach- sed de gaudiis quibus n animae folgen wiirde, woza er schon ganz juatorum ac piorum defuuctorum, fahig and vorauszuaehn war, daas qaaa in requie vivere dubitare fas er es aehr bald than, (sehr bald non ait," (de Civ. Dei, xiii. 19.) ibi nachfolgen) werde. froantor, cum certum ait ipsos 1) Idmihi amore inveniendi veri plenioribus gaudiia post resurrec- jam in conauetadinem verterat, (ait tionem ease potituros. Caeterum Aug. de Ordin. i. . 6. de hac eandem dubitationem de n ainu agena vitae ejua parte) ita at aat Abraham" cernere licet ap. Greg. primam si tales curae inerant, aat Naz. Orat. Funebr. in 8. Caesar, certe ultimam, dimidiam tamen med. *' xolnois 'ApQctcip, ohivff fere noctia partem pervigil quod- Ji] ovroi slaty, avcmavaoio. cunque cogitarem ; nee me patiebar 14) Adoptivus . . . filius. Liber- adolescent ium lucubrationibus a tus, der Freigelassene ist A., dessen raeipso avocari.", Testatur etiam liberum arbitrium evocatam est se n pene quotidianis fletibusDeum (c. 1, 1). Sein geiatlichea Kind, rogare, ut sanentur vulnera" sua, das der Herr adoptirte als es B indigniorem tamen ease me, qui atarb. war Nebridius, der nur ilun tarn cito saner quam volo , saepe zu Liebe aus Afrika nachMailand memetipse convince." Ib. . 29. gekoinmen. (Lib. 6, 10, 17.) 2) Superbiae . . . anhelantibus: 15) Unde . . . inexpertum: wor- die Schule des Stolzes noch aus- uber er mich armen unwissenden schnauften, wie beim Ausruhen Menachen viel fragte. (der Wettlaufenden). CONFESSIONITM LIBER K. 217 testantur libri disputati 3 cum praesentibus , et cum ipso me solo* coram te: quae autem cum absents Nebridio, 5 testantur epistolae. Et quando mihi sufficiat tempus commemorandi omnia magna erga nos beneficia tua in illo tempore, praeser- tim ad alia majora 6 properanti? Revocat 7 enim me recordatio mea, et dulce mihi fit, Domine, confiteri tibi quibus internis me stimulis perdomueris, 8 et quemadmodum me complana- J*;,. veris, humiliatis montibus et collibus cogitationum mearum, * s et tortuosa mea 9 direxeris, et aspera lenieris; quomodo ipsum etiam Alypium fratrem cordis mei subegeris nomini unigeniti tui Domini et Salvatoris nostri Jesu Christi, quod 10 primo dedignabatur inseri litteris nostris. Magis enim eas volebat redolere gymnasiorum cedros quas jam contrivit Dominus,** quam salubres herbas 11 ecclesiasticas adversas serpentibus. 8. Quas tibi, Deus meus, voces dedi cum legerem Psal- ^ mos David, cantica fidelia, et sonos pietatis excludentes tur- gidum spiritum; rudis in germano amore tuo, catechumenus ^gjj,** in villa cum catechumeno Alypio feriatus, mater adhaerente ?** nobis muliebri habitu, virili fide, anili 12 securitate, materna mo charitate, Christiana pietate! Quas tibi voces dabam in psal- evolTit> mis illis, et quomodo in te inflammabar ex eis, et accendebar 3) Sc. Disputt. iii. contra Aca- plementum, scripsit paullo post demi cos, ,,pauculisdiebus transacts, Mediolani , lib. de Immortal, ppsteaquam in agro vivere coe- Animae, (Opp. t. i. p. 387.) qui pisset." c. Acad. i. 8. 4. liber de illo invito in manus hominum exiit, beata vita, ,,idibus Novembris die et de cujus obscuritate ipse con- ejus natali" (. 6.) inceptus, dispu- queritur. (Retr. i. c. 5.) tationibus autem triduanis confectus, 5) Paucae quaedam ex iis adbuc et libri 2 de ordine (Retract. 1. i. exstant cum Epp. Nebridii. Epp. c. 31). iii. xiy. ed Ben. 4) Soliloquiorum Libri duo, tt se- 6) Majora sc beneficia, der cundum studium meum et am or em Ewigkeit, im Gegensatz der zeit- ratione indagandae veritatis, de licben (in illo tempore). his rebus quas maxime scire cupie- 7) Revocat me ... meine Erin- bam, me interrogans, mihique re* nerung ruft mir raein damaliges spondens, tanquam duo essemus, Ich ins Gedachtniss. ratio et ego , cum solus essem 8) Perdomueris, vollends gezahmt ita ut in Imo. libro quaereretur et bast. utcunque appareret , qualis esse 9) Direxeris, gerad gericbtet. debeat, qui vult percipere sapien- 10) Quod sc. nomen. tiam et quadam ratiocinatione 11) Herbas . . . vie Ysop. Ps. in libri fine colligitur , ea quae 51, 9. vera sunt immortalia esse; in 2do. 12) Anili securitate, Sicherheit autem de immortalitate animae diu wie das Alter einer alten Frau res agitur, et non peragitur." Re- gibt. tract. 1. i. a. 4. Hujus quasi sup- 218 S. AUGUSTINI EPISCOPI eos recitare, si possem, toto orbe ten-arum adversus typhum Pi.i8,7.g ener j g human! ? Et tamen toto orbe eantantur, et non est qui se abscondat a calore tuo. Quam vehement! et acri do- lore iiidignabar Manichaeis: et miserabar eos rursus, quod ilia sacramenta ilia medicamenta nescirent, et insani 13 essent adversus antidotum quo sani esse potuissent ! Vellem ut alicubi juxta essent tune, et me nesciente quod ibi essent intuerentur faciem meam, et audirent voces meas, quando leg! quartum psalmum in illo tune otio, quid de me fecerit ille psalmus. ** * * Cum invocarem, exaudivit me Deus justitiae meae; in tribu- lations dttatasti mihi. Miserere mei, Domine, et exaudi orationem meam. Audirent ignorante me utrum audirent, ne me propter se ilia dicere putarent quae inter haec verba dixerim. Quia et revera nee ea dicerem, nee sic ea dicerem, si me ab eis audiri viderique sentirem: nee, si dicerem, sic 1 * acciperent quomodo mecum et mihi coram te de fami- liar! affectu animi mei. 9. Inhorrui 15 timendo, ibidemque inferbui sperando et exsultando in tua misericordia, Pater. Et haec omnia exibant per oculos meos et vocem meam, cum conversus ad nos spi- Ps -*> 8 'ritus tuus bonus ait nobis: Filii hominum, quousque graves corde? Utquid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium? Dilexeram enira vanitatem, et quaesieram mendacium. Et ^ er ' 4> tu, Domine, jam magnificaveras 1 * Sanctum tuum f suscitans 20- ' eum a mortuis, et coUdcans ad dexteram tuam, unde mitteret 4. e ' 24 ' ex aUo promissionem suam, Paracletum Spiritum veritatis: S^iT. 4 ' et JBiser** eum J am i sed ego nesciebam. Miserat eum, quia Act 2, jam magnificatus erat, resurgens a mortuis, et ascendens in joh.7, coelum. Ante autem^pinfots nondum erat datus, quia Jesus * 4 8 nondum erat clarificatus. Et clamat propheta : Quousque * graves corde? Utquid diligitis vanitatem, et quaeritis men- dacium? Et scitote qiwniam Dominus magnificavit Sanctum suum. Clamat, quousque; clamat, scitote: et ego taradiu 13) Insani . . . potuissent: und za mir vor dir in einsamer heillos (wahnsinnig) der Arznei Andacht meines Geistes redete. w ider stand en , durch welche aie 15) Inhorrui . . . sperando: ich geheilt werden konnten. erschauderte f Qrchtend and zugleich 14) Sic adciperent . . . animi ergiiihte ich hoflfend. mei: werden sie es so aufnehmen, 16) Magnificaveraa, die Vulg. : als wenn sie es hdrten wie ich nut mirificaveras. CONFESSIONUM LIBER IX. 219 nesciens B vanitatem dilexi, et mendacium quaesivi;" et ideo audivi et contremui, quoniam talibus dicitur qualero me fuisse reminiscebar. In phantasmatibus enim quae pro veritate tenueram, vaiiitas erat et mendacium. Et insonui multa gra- viter ac fortiter in dolore recordationis meae. Quae utinam audissent qui adhuc usque n diligunt vanitatem et quaerunt mendacium." Forte conturbarentur, et evomuissent illud; et exaudires eos cum clamarent ad te : quoniam vera morte car- nis mortuus est pro nobis, qui te interpellat pro nobis. 10. Legebam : Irascimini, et nolite peccare. Et quomodo p - * *- movebar, Deus meus, qui jam didiceram irasci mihi de prae- teritis, ut de caetero 17 non peccarem? Et merito irasci, quia non alia natura gentis tenebrarum de me peccabat, 18 sicut dicunt qui sibi non irascuntur, et thesaurizant sibi iram iwf om< 2 * die irae et revelationis justi judicii tui. Nee jam bona mea foris eraut, nee oculis carneis in isto sole 19 quaerebantur. Volentes enim gaudere forinsecus, facile evanescunt; et effun- duntur in ea quae videntur et temporalia 20 sunt, et imagines * 8 f r - * eomm famelica 21 cogitatione lambunt. 22 Et o si fatigentur inedia, 23 et dicant: 24 Quis ostendet nobis bona? Et dicamus, p ** * '* et audiant: Sig-natum est in nobis lumen vultus tui,Domine. Non enim lumen nos sumus quod illuminat omnem hominem; ****' 9 ~ sed illuminamur a te, ut qui fuimus aliquando tenebrae, f ;** 5t simus lux in te. si 85 viderent internum aeternum, quod 17) De caetero, fortan. 22) Lambunt, eigentlich : sie be- 18) Vid. sup. iv. . 26. not. lecken mit hungrigem Denken die 13. 17. (innern) Bilder tVoratellungen) der 19) Vid. sup. 1. iii. c. 6. not. 5. sichtbaren Binge; cine genusslose, 20) Dum ordinera suum peragit den, nach wesentlicher Speise Hun- palchra mutabilitas temporum, de- gernden, nicht befriedigende phan- serit amantem species concupita. tastische Anstrengung. Aug. de Vera Relig. c. 20. Loca 23) Nam qui yidentur sibi copiosi, offerunt quod amemus , terapora cura sint famelici , et pleni , cum surripiunt quod amamus; et relin- sint inanissimi , non convertuntur. quant in anima turbas phantasma- Aug. in Psal. 67. tarn, quibns in aliud atque aliud cnpi- 24) Dicant . . . Domine: o wur- ditas incitetur. Ita fit inquietus den sie vom Fasten Oberwaltigt et aerumnosus animus, frustra te- und sprachen: wer wird uns die nere a qnibns tenetur exoptans. Ib. Giiter die wahrhaften, den Hun- c. 35. ger stillenden Guterzeigen? 21) Quorum vita est spectare, Fur in nobis liest die Vulg. super contendere, manducare, bibere, con- nos. cumbere, dormire, et in cogitatione 25) si ... a te. konnten sna nihil aliud quam phantasmata sie im Innern das Ewige schauen; qnae de tali vita colligunt amplexari. veil ich dies geschmeckt ergrimmte Ibid. cap. 54. ich, dass icb esihnen nicbt zeigen 220 S. ATJGUSTINI EPISCOPI ego quia gustaveram, frendebam, quoniam non eis poteram ostendere, si afferrent ad me cor in oculis suis foris a te, et p * 6 -dicerent: Quis ostendet nobis bona?l\A enim, 26 ubi mihi ira- tus eram intus in cubili, ubi compunctus eram, ubi sacrifica- veram mactans vetustatem meam, et inchoata 17 meditatione renovationis meae sperans in te, ibi mihi dulcescere coeperas, PI. 4, 7. e fc dederas laetitiam in corde meo. Et exclamabam legens haec foris, et agnoscens intus; nee volebam multiplicari 28 ter- renis bonis, devorans 29 tempora et devoratus temporibus, cum haberem in aeterna 30 simplicitate aliud frumentum, et vinum, et oleum. 11. Et clamabam in consequenti versu clamore alto cor- dis mei: in pace! o in idipsum! o quid dixit: Obdormiam et somnum capiam!* 1 Quoniam 32 quis resistet nobis cum fiet Vr. 8. Vr. 9. konnte, weil sie mir ein Herz zu- brachten, das ^von dir weggewendet) in ihren auf die Aussenwelt gerich- teten Augen war; daher sie eben das internum aeternum( lumen) nicht sehen konnten. Vgl. L. 7, 10. 16. 26) Ibi enim. Vgl. Ps. 4, 67. 27) Inchoata . . . meae: und dnrch begonnenes Sinnen auf meine Erneuung. 28) Temporalium enim specierum multiformitas ab unitate Dei ho- minem lapsum per carnales sensua diverberavit, et mutabili varietate multiplicavit ejas affectum: ita facta est abundantia laboriosa, et, si dici potest, copiosa egestas : dum aliud atque aliud sequitur, et nibil cam eo permanet. Sic a tern pore frumenti vini et olei sui, multipli- catus est," at non inveniat n ldip- suni," id est naturam incoramuta- bilem et singnlarem, quam secutus non erret et assecntus non doleat. Aug. de Vera Relig. cap. 21. Non enim multiplicatio semper uberta- tem significat , et non pleramqae exiguitatem: cam dedita tempora- libus voluptatibus anima semper exardescit cupiditate , nee satiari potest, et multiplici atque aerumnosa cogitations distenta, simplex bonum videre non sinitur: qualis est ilia de qua dicitur, n deprimit terrena inbabitatio sensum multa cogitan- tem." (Sap. 9.) Talis anima, tempo- ralium bonorum decessione et suc- c os si one, i. e. n atempore framenti, vini et olei sui," innumerabilibus completa pbantasmatibus sic multi- plicata est, ut non possit agere quod praeceptum est n Sentite de Domino in bonitate, et in simplicitate cordis quaerite ilium." (Sap. 1, 1.) Ista enim multiplicitas illi simplicitati Tehementer adversa est. Singu- lares ergo et simplices, id est, se- cret! a multitadine ac turba naa- centium rerum ac morientium, aaia- tores aeternitatis et Unitatis esse debemus, si uni Deo et Domino nostro cupimus inhaerere. August, in Psal. 4. 29) Devorans . . . temporibus: Zeitliches verscblingend und selbst von ihm verschlungen. 30) Aeterna simplicitate dem multiplicari terrenis bonis entge- gengesetzt. 31) Somnum capiam (die Vulg.: requiescam), ich werde entschlafen (obdormiam) und in Frieden ruhen ; in idipsum, in dem, der dasLeben hat in ihm selber (Job. 5, 26), in dem Gott der n nicht der Todten sondern der Lebendigen Gott ist. a (Marc. 12, 26. 27.) Darum kann der Tod mich nicht festhalten cum fiet sermo etc. 32) Non dictum est, aut n Obdor- CONFESSIONUM LIBER IX. 221 sermo qui scriptus est, Absorpta est mors in victoriam? Etg 4 Cor15 ' tu es Idipsum* 9 valde qui non mutaris; et in te requies obli- viscens laborum omnium, quoniam nullus alius 34 tecum, nee ad alia multa adipiscenda, quae non sunt quod tu, sed tu, Pi * 9 Domine, singulariter in spe constituisti me. Legebam, et ardebam; nee inveniebam quid facerem surdis mortuis, 35 ex quibus fueram, pestis, latrator amarus 86 et caecus adversus f 'j /]* Litteras de mele coeli melleas, et de lumine tuo luminosas: et super inimicis Scripturae hujus tabescebam. 12. Quando recordabor omnia dierum illorum Sed nee oblitus sum nee silebo flagelli tui asperitatem, ctJ*J5?i. misericordiae tuae mirabilem celeritatem. Dolore dentium betatnr tune excrueiabas me ; et cum in tantum iogravesceret ut non valerem loqui, 87 ascendit in cor meum admonere omnes meos qui aderant, ut deprecarentur te pro me, Deum salutis omni- modae. Et scripsi hoc in cera, et dedi ut eis legeretur. Mox ut genua supplici affectu fiximus, fugit dolor ille. Sed quis dolor? aut quomodo fugit? Expavi, 38 fateor, Domine meus, Deus meus; nihil enim tale ab ineunte aetate expertus fue- ram. Et insinuati sunt mihi in profundo nutus tui; et gau- dens in fide laudavi nomen tuum. Et ea fides me securum esse non sinebat de praeteritis peccatis meis, quae mihi per Baptismum tuum remissa nondum erant. mm, etsomnum cepi" aut^Obdor- 35) Surdis mortnis, den Ma- mio etsomnumcapio:" sed, Obdor- nichaern. raiam, et somnum capiam." Tune 36) Amarus . . . melleas; coe- flCorrnptibile hoc induetur incor- cus . . . lumenosas. ruptione, et mortale hoc induetur 37) Dolorem corporis non ob immortalitate:" ^tunc absorbebitur aliud vehementer formido , nisi mors in victoriam." Id. Ib. qnia me impedit a quaerendo. ea quae jam forte didiceram, a 34) Nullus alius (dens) tecum; discendo autem penitus impediebar, Alleinherrscher, daher Ruhe unter ad quod mihi tota intentione animi deinem Regiment. Nee constituisti opus erat: tamen mihi videbatur, me ad alia multa adipiscenda, nicht si se ille mentibus meis veritatis zum mukiplicari terrenis bonis, fulgor aperiret, aut me non sen- sondern singulariter in spe, son- surum fuisse ilium dolorem, aut dern allein auf Hoffnung (ewiger certe pro nihilo toleratunim. Gflter) hast du mich bereitet. Soliloq. i. . 21. (Vgl. pben: cum haberem in aeterna 38) Expari, iiber die, in derGe- simplicitate aliud frumentum , et betserhorung wirkende, Gegenwart vinum et oleum.) Gottes. 222 S. AUGUSTINI EPISCOPI 13. Renuntiavi, peractis vindemialibus, at scholasticis suis slum Mediolanenses venditorem verborum alium providerent; quod quTie- et tibi ego servire delegissem, et illi profession!, prae difficul- tate spirandi ac dolore pectoris, non sufficerem. Et insinuavi per litteras antistiti tuo viro sancto Ambrosio pristinos erro- res meos, et praesens votum meum, ut moneret quid mini potissimum de Libris tuis legendum esset, quod percipiendae tantae gratiae paratior aptiorque fierem. At ille jussit Isaiam prophetam ; credo, quod prae caeteris Evangelii 1 vocationisque Gentium sit praenuntiator apertior. Verumtamen ego primam hujus lectionem non intelligens, totumque talem arbitrans, distuli repetendum exercitatior in dominico eloquio. 2 ) Medic- 1^* * n( ^ e u k* tempus advenit quo me nomen dare 1 opor- b^tiza- teret, relicto rure, Mediolanum remeavimus. Placuit et Aly- ** m pio renasci in te mecum , jam induto humilitate Sacramentis is congrua, et fortissimo domitori corporis, usque ad Itali- cum solum glaciale nudo pede obterendum insolito ausu. Ad- junximus etiam nobis puerum Adeodatum ex me natum car- naliter de peccato meo. Tu 2 bene feceras eum. Annorum erat ferme quindecim, 3 et ingenio praeveniebat multos graves 1) Isaias ergo inter ilia qaae salabriter constitutum est, at ad arguit iniqua, et justa praccepit, nomen Christi accedentes Catechu- et peccatori populo mala futura menorum gradus excipiat, hoc fit praedixit, etiam de Christo et raulto diligentius et instantius his Ecclesia, hoc est, de Rege et ea diebus, quibus Competentes vocan- quam condidit Civitate, multo plura tor, cum ad percipiendum baptis- quam ceteri prophetavit: ita ut a mum sua nomina jam dederunt." quibusdam Evangelista quam Pro- Aug. de fid. et operib. . 9. De pheta potius diceretur. Aug. de seipso autem ait Aug. ib. ? An Civ. Dei, xviii. 29. usque i adeo dissimulamus asensibus 2) Hepetendum, wieder vorzu- nostris, ut velnos ipsos non recor- nehmen, wenn icb. erst geubter in demur quam fueriraus attenti atque derEedweise des Herrn (zumVer- solliciti quid nobis praeceperint a stehen der h. Schrift) sein wiirde. quibus catechizabamur, cum fontis illius sacramenta peteremus, atque 1) Vid. sup, 1. yiii. . 4. De hac ob hoc Competentes vocaremur?" nominum inscriptione vid. Bingbam, 2) Tu bene : von mir siindlich 1. x. c. 2. . 6. B Quid autem aliud erzeugt, hattest du ihn doch gut agit totum tempus, quo Catechu- geschaffen, d. i. so, dass dein menorum locum et nomen tenent, Schaffen gut, ohne Fehl, L. 1, 7, nisi ut audiant quae fides et qualis 11: tu f ecisti eum (hominem) et vita debeat esse Christian!; ut peccatum non fecisti in eo. cum ,,se ipsos probaverint, tune de 3) Ejus sententiola tunctemporis mensa Domini manducent, et de in lib. de beata vita conservatur calice bibant?" Quod autem ,,Ille est vere castus, qui Deum, fit per omne tempus, quo in Ecclesia adtendit, et ad eum solum se CONFESSIONUM LIBEK IX. 223 et doctos viros. Munera tua tibi confiteor, Domine Deus meus, creator omnium, et multum potens formare 4 nostra deformia: nam ego in fllo 5 puero praeter delictum non habe- bam. Quod enim enutriebatur a nobis in disciplina tua, tu inspiraveras Dobis, nullus alius: munera tua tibi confiteor. Est liber noster qui inscribitur, deMagistro: 6 ipse ibi mecum loquitur. Tu scis illius esse seusa omnia quae mseruntur ibi ex persona collocutoris mei, cum esset in annis sexdecim. Multa ejus alia mirabiliora expertus sum. Horrori 7 mihi erat illud ingenium ; et quis praeter te talium miraculorum opifex ? Cito de terra abstulisti vitam ejus; etsecurior eum recorder, non timens quidquam pueritiae, nee adolescentiae, nee omnino homini ill! Sodavimus eum coaevum 8 nobis in gratia tua, educandum in disciplina tua; et baptizati sumus, 9 et fugit 10 a nobis sollicitudo vitae praeteritae. Nee satiabar fflis diebus dulcedine mirabili, considerare altitudinem consilii tui super salutem generis humani. Quantum flevi in hymnis et cantieis tuis, suave sonantis Ecclesiae tuae vocibus commotus acriter! Voces illae influebant auribus meis, et eliquabatur 11 veritas tenet." . 18 de eo scribit Aug. ibid. . 6. B Erat etiam nobiscum aetate minimus omnium, sed cujus ingenium, si amore non fallor, magnum quiddam pollicetur, Adeo- datus filius meus." 4) Formare . . . schdn zu ge- stalten , (andere : reformare : - neu zu gestalten) unsre Missgestalt. 5) In illo . . . habebam: ausser der Siinde des Erzeugens hatte er mir nichts zu verdanken. 6) n ln quo, disputatur, et quae- ritur, et invenitur, magistrum non esse, qui docet hominem scientiam, nisi Deum, secundum illud etiam quod in Evangelic scriptum est, unus est magister vester Christus." Retract i. 12. Exstat ap. Opp. Aug. t. i. 7) Horrori: heiliger Schauder fiber Gottes wunderbare Gabon. 8) Coaevum: Altersgenossen in der Wiedergeburt (lurch die Taufe. 9) Ab ipso baptizatus est Am- brosio, quod plus semel rnemorat. ,,Audi adhuc alium excellentem Dei dispensatorem, quera veneror ut patrem; in Christ o enim Jesu per Evangelium ipse me genuit, et eo Christi ministro lavacrum rege- nerationis accepi. Beatum loquor Ambrosium, cujus pro Catholica fide gratiam, constantiam, labores, pericula, sive operibus sive sermo- nibus, et ipse sum expertus, et mecum non dubitat orbis praedi- care Romanus." c. Julian. Pelagian. 1. . lO.cf. de nuptiis et concnpisc. . ult. et Ep. 147. c. 23. n neque enim et mihi propterea placet sancti viri Ambrosii seutentia quia per illius os potissimum me Domi- nus ab errore liberavit, et per illius ministerium gratiam mihi baptismi salntaris indulsit, tanquam plantatori et rigatori meo nimium faveam." 10) Fugit ... die Taufe wascht die vor der Taufe begangenen Sunden ab. VgL L. 1, 11 und Iu 6, 13. 11) Eliquabatur . . . pietatis: 224 S. AUGUSTINI EPISCOPI in cor meum; et exaestuabat inde affectus pietatis, et curre- bant lacrymae, et bene mihi erat cum eis. 15. Non longe coeperat Mediolanensis Ecclesia genus hoc tiJtiei consolationis et exhortationis celebrare, magno studio fratrum cantns intitu concinentium vocibus et cordibus. 1 Nimirum annus erat, aut tio Me- dioiani. non multo amplms, cum Justma Valentmiam regis pueri mater hominem tuum Ambrosium persequeretur 2 haeresis suae causa, qua fuerat seducta ab Arianis. Excubabat pia plebs in eccle- sia mori parata cum episcopo suo, servo tuo. Ibi mea mater, ancilla tua, sollicitudinis et vigiliarum primas tenens, 3 oratio- nibus vivebat. 4 Nos adhuc frigid! 5 a calore Spiritus tui, exci- tabamur tamen civitate attonita atque turbata. Tune hymni et psalmi ut canerentur secundum morem orientalium partium, ne populus moeroris taedio 6 contabesceret, institutum est; et ex illo in hodiernum retentum, inultis jam ac pene omnibus gregibus tuis et per caetera orbis imitantibus. imrentio 16. Tune memorato antistiti tuo per visum aperuisti quo rum ss. loco kterent martyrum corpora Protasii et Gervasii, quae per Protasii . t Get- tot annos 7 mcorrupta in tnesauro secreti tui recondideras, vasii. unde opportune promeres ad coercendam rabiem femineam, sed regiam. Gum enim propalata et effossa digno cum honore transferrentur ad Ambrosianam basilicam, non solum quos immundi vexabant spiritus, confessis eisdem daemonibus, sa- durch die Gesange ward deine 4) Orationibus vivebat. Dat. lebte Wahrheit meinem Herzen einge- dem Beten. flosst und froinme Gefiihle wallten 5) Frigidi ... tui: noch nicht in ihm auf. erwarmt. 6) Moeroria taedio . . . durch 1) Vocibus et cordibus. Videant ermudende Trauer malt wurde. cantorea ut, quod ore cantant, 7) Longe ante Ambrosii tempus corde credant, et quod corde ere- passi sunt, quippe qui narret ,,In- dunt, operibus comprobent, ermahnt venimus mirae magnitudinis viros eiu Concilium. duos, ut prisca aetas ferebat." Ep. 2) Quo sc. ^Basilicam Portianam, 22. . 2. Eosdem tamen n longe h. e. extramuranam," Arrianis tra- posterius passes esse quam beatiss. deret; postea vero B basilicam no- Stephanum" B probe sciri" ait vam h. e. intramuranam , quae Aug. (Serm. 318.) n Sub ignobili major est," petivit. vid. Ambr. caespite latebant" (Ambr. 1. c.) Epp. 2022. Serm. c. Auxentium n in tantum ut supra ipsorum cor- de Basilicis tradendis, pp. 852880. pora ambularent omnes, qui vellent ed. Ben. cf. Tillemont. Hist. Eccl. ad cancellos pervenire, quibus SS. S. Ambroise, Art. 4448. pp. Naboris et Felicis martyrum ab 7682. injuria sepulchra defendebantur." 3) Primas tenens: vor alien. (Paullin. Vita S. Amhros. . 14.) CONFESSIONUM LIBER IX. 225 nabantur, 8 verum etiam quidam plures annos caecus, 9 civis civitatique notissimus, cum populi tumultuante laetitia causam quaesisset atque audisset, exsilivit, eoque se ut duceret, suum ducem rogavit. Quo perductus, impetravit admitti, ut sudario tangeret feretrum pretiosae in conspectu tuo mortis sane- ** Ii6 torum tuorum. Quod ubi fecit, atque admovit oculis, con- festim aperti sunt. Inde fama discurrens, inde laudes tuae fer ventes, lucentes, inde illius ininiicae animus etsi ad credendi sanitatem non ampliatus, 10 a persequendi tamen furore com- donec ^Ambrosio per somnium revelata reperta sint." Aug. de Civ. Dei, 1. xxii. c. 8. . 2. Postea vero n sencsrepetierunt, sealiquando horum martyrum nomina titulumque legiase." Ambr. Lc. . 12. Plerique eos sub Nerone passes ease credunt. vid. Tillemont. H. E. t. ii. Art. S. Gervais et S. Protais et nott. ibid. Ense martyriuin adepti sunt; avulsum humeris caput." (Ambr. 1. c.) 8) Ita factum ease baud nega- bantArriani, sednarrabant ff vene- rabilem -virum Ambrosium pecunia comparasse homines qui se vexari ab immundis spiritibus mentiren- tur. a Paull. 1. c. . 15. 9) Plnra de eo habet Ambros. 1. c. . 2. Dum transferimus, caecus sanatus est" et postea, . 17. in sermone coram populo fre- quente habito , B Negant (Arriani) caecum illuminatnm, sed ille npn negat se sanatum. Ille dicit: Caecus esae desivi : et probat facto, lati beneficium negant, qui factum negare non possunt. Notus homo eat, publicis cum valeret mancipa- tus ohscquiis, Severus nomine, la- iiius ministerio. Deposuerat officium, postqnam inciderat imped imentum. Yocat ad testimonium homines quorum ante sustentabatur obse- quiis: eos indices suae vi&itationis arcessit, quos habebat testes et arbitroa caecitatis. Clamat quia ut contigit fimbriam de veste mar- tyrum, qua sacrae reliquiae vcsti- nntur , redditum aibi lumen sit. Nonne simile istud est, atque illud quod in Evangelic legimus? Detestabilipr istorum quam Judae- orum pertinacia. Illi cum dubi- tarent, vel parentesinterrogabant: isti occulte interrogant, palam ne- gant, jam non operi increduli, sed auctori." Idem miraculnm citat Aug. de Civ. Dei, 1. xxii. c. 8. . 2. inter ea, qnae n ad multorum notitiam potuerunt pervenire, quia et grandis est civitas et ibi erat tune Imperator, Qtimmenso populo teste res gesta eat, concnrrente ad corpora Martyrum Protasii etGer- vasii;" ipse porro, ut ait, testis ouulatns; (Serm. 286. . 4.) n cujus tune tantae gloriae Martyrum etiam ego testis fui. Ibi eram, Mediolani eram , facta miracula npvi , adte- stante Deo pretiosis mortibua sanc- torum suorum: ut per ilia mira- cula jam non solum ,in conspectu Domini', sed etiam in conspectu hominum esset, ,mors ilia pretiosa.' Caecus nptissunus universae civi- tati illuminatus est, cucurrit, ad- duci se fecit, sine duce reversus est. Nondum audiyimua quod obierit: forte adhuc vivit. In ipsa eornm basilica, ubi sunt eorum corpora, totam vitam suam servi- turum se esse devovit. Nos ilium gavisi sumus videntem, reliquimus servientem." Paullinus autem, nptarius Ambrosii, qui eadem ref ert, ait hominem n nunc usque in eadem basilica, quae dicitur Ambrosiana, in quam Martyrum corpora sunt translata, religiose vivere." 1. c. . 14. 10) Ampliatus (im Gegensatz von cpmpressus) diirfte der Leaart : ^applicatus" vorzuziehn seiii. 15 226 S. AUGUSTINI EPISCOPI pressus est. Gratias tibi, Deus meas. Unde et quo duxisti recordationem meam, ut haec etiam confiterer tibi, quae magna 11 oblitus praeterieram?Et tameu tune cum ita fragra- ret odor unguentorum tuorwm, non currebamus post te. Ideo plus flebam 12 inter cantica hymnoruni tuorum, olim suspirans 13 tibi, et tandem respirans, quantum patet aura in domo fenea. Vin. 17. Qui habit-are fads unanimes in domo, consociasti foTw- nobis et Evodium juvenem ex nostro municipio. Qui cum "^ B agens in rebus 1 militaret, prior nobis ad te conversus est et baptizatus, et relicta militia saeculari, accinctus in tua. Simul eramus, 2 simul habitaturi placito sancto. Quaerebamus quis- * l * n ri nam locus nos utilius haberet servientes tibi: pariter remea- educauo. bamus in Africam. Et cum apud Ostia Tiberina essemus, mater defuncta est. Multa praetereo. quia multum festino. Accipe confessiones meas et gratiarum actiones, Deus meus, de rebus innumerabilibus etiam in sOentio. Sed non praeter- ibo quidquid mihi anima parturit* de ilia famula tua, quae me parturivit; et carne, ut in hanc temporalem; et corde, ut in aeternam lucem nascerer. 4 Non ejus, sed tua dicam II) Quae magna . . . praeterie- randinoc 3unt, insuper praeferunt;* ram: wiewobl so gross, babe ich Retract, i. c. 7. etlib. de animae sie dochnicht am Techteu Orte er- quantitate," quo earn incorpoream wahnt , beim Sprechen von dor esse ostenderet (ib. c. 8.) item pri- Zeit ror meiner Bekehrung. Vgl. mum e 3. libb. B de libero arbitrio" oben: Frigidi und weiterhin: non e quibus constat n malum non exor- currebamus post te. torn nisi ex libero voluntatis ar- I*) Plus flebam (cap. 6 zu Ende) bitrio." Ib. c. 9. nach erbaltener Taufe. 3) Parturit, was meine Seele ans 13) Olim suspirans . . . fenea: Liclit bringen will, einst zu dir anfseufzend, und nun 4) Matris in se merita saepios endlich (ein) athmend, soweit die grato animo confitetur Aug. *in (Himmels) Luft eindringen kann primis nostra mater, cujus meriti in das Haus yon Heu. AllesFleiscb credo esse omne quod vivo" de ist Heu. Ob A. an die beklem- beata vita . 6. B cujus precibus mende Luft auf HeubSden gedacht? indubitanter credo atque confirmo, raihi istam mentem Deum dedisse, 1} Vid. sup. ad 1. viii. c. 15. ut inveniendae veritati nihil omnino 2) Hoc temporis intervallo, ante- praeponam, nibil aliud velim, nihil quam Africam remearet , scripsit cogitem, nihil amem. Nee desino Aug. Libb. ii. B de moribus Eccle- credere nos boc tantum bonum, giae Catholicae" et n de moribus quod, te promerente, concupivimus, Mauichaeorum," quo horum repri- eadem te petente, adepturos." Si- meret Jactantiara de falsa et fal- milia habet de dono Persever. . laci coutinentia vel abstinentia, 53. ,,me fidelibos et quotidianis qua se ad imperitos decipiendos, matris meae lacrymis ne perirem veris Christiams , quibus corapa- fuisse coacessum." CONFESSIONUM LIBER IX. 227 dona in ea : neque enira seipsam fecerat, aut educaverat seip- sam. Tu creasti earn, nee pater nee mater sciebat qualis 5 ex eis fieret. Et erudivit earn in timore tuo virga Christ! tui, regimen unici Filii tui in domo fideli, bono merabro Ecclesiae tuae. Nee tentam erga suam disciplinam* diligentiam matris praedicabat, quantam famulae cujusdam decrepitae, quae pa- trem ejua infantem portaverat, sieut dorso grandiuscularujn 7 puellartim parvuli portari sclent. Cujus rei gratia, et propter senectam ac mores optimos, in domo Christiana satis 8 a do- minis honorabatur. Unde etiam curam filiarum dominicarum Gommiseam diligenter gerebat, et erat in eis coereendis, cum opus esset, sancta severitate vehemens, atque in docendis sobria prudentia. Nam eas, praeter illas horas quibus ad mensam parentum moderatissime alebantur, etiamsi exardesce- rent siti, nee aquam bibere sinebat, praecavens 8 consuetudinem malam, et addens verbumsanum: B Modo aquam bibitis, quia in potestate vinum non habetis: cumautein ad maritos vene- ritis, factae dominae apothecarum 10 et cellariorum, aqua sor- debit; sed mos potandi permanebit." Hae ratione 11 prae- cipiendi et auctoritate imperandi, frenabat aviditatem tenerio- ris aetatis; et ipsam puellarum sitim formabat ad honestum modum, 1 * ut jam nee liberet quod non deceret. 18. Et surrepserat 18 tamen, sicut mihi filio famula tua narrabat, surrepserat ei vinolentia. Nam cum de more, tan- quam puella sobria, juberetur a parentibus de cupa' 4 vinum depromere, submisso poculo qua desuper patet, priusquam in lagunculam funderet merum, primoribus labris sorbebat exi- guum, quia non poterat amplius, sensu recusante. 15 Non 5) Quails . . . welchcr Art ihr 12) Honestum modum, sittsamen Kind werden wurdc. Maasshalten. 6) Erga suam disciplinam , hin- 13) Surrepserat viaolentia , es sichtlich ihrer Erziekung (Zucht). hatte sich eia Geltist nach Wein 7) Graadiascularum , ziemlich bei ihr eiogeschlichen. lierangewachsenen. 14) Cupa . . . patet: Wein aus 8) Satis, niclit weuig. dem Weinfass (Kufe) zu holen, in- 9) Praecavens: vorbauend. dem sie einen Becher unter den 10) Apothecarum et cellariorum, Hahn hielt, aus welchera sie dann Ton (Vorraths) Speisekammern und den Wein in die kleine Flasche Weinkellern. goss. 11) Ratione . . . auctoritate, 15) Sensu recusante, da er ihr durch diese Weise des Belehrens widerstancL und dutch die Autoritiit mit der sie befahl. 15* 228 S. AUGUSTINI EPISCOPI enim ulla timuleuta cupidine faciebat hoc, sed quibusdaia superfluentibus 16 aetatis excessibus, qui ludicris motibus ebul- liunt, et in puerilibus animis majorum pondere prerni' 7 solent. Itaque ad illud modicum quotidiana modica addendo, quoniam fa,* 5 "' Qui modica spernit, paidatim decidit, in earn consuetudinem lapsa erat, at prope jamplenos mero caliculos inhianter hau- riret. Ubi tune sagax anus, et vehemens ilia prohibitio? Numquid valebat aliquid adversus latentem morbum, nisi tua medicina, Domine, vigilaret super nos ? Absente patre et matre ct nutritoribus, tupraesens, qui creasti, qui vocas, qui etiam per praepositos 18 homines boni aliquid agis ad animarum salutem, quid tune egisti, Deus meus? Unde curasti? unde sanasti? Nonne protulisti durum et acutum ex alter a anima convicium, tanquam medicinale ferrum ex occultis provisioni- bus tuis, et uno ictu putredinem illam praecidisti? Ancilla enim cum qua solebat accedere ad cupam, litigans cum do- mina minore, ut fit, sola cum sola, objecit hoc crimen, amarissima insultatione vocans meribibulam. Quo ilia stimulo percussa respexit foeditatem suam, confestimque damnavit atque exuit. Sicut amici adulantes pervertunt, sic inimici litigantes ple- rumque corrigunt. Nee tu quod per eos agis, sed quod ipsi voluerunt, retribuis eis. Dla enim irata exagitare appetivit minor em dominant, nonsanare: et ideo clanculo, aut quia ita eas invenerat locus et tempus h'tis, aut ne forte et ipsa pe- riclitaretur quod tarn sero prodidisset. At tu, Domine, rector coelitum, et terrenorum, ad usus tuos contorquens profunda torrentis, fluxlim saeculorum ordinate turbulentum 19 , etiam de alterius animae insania 20 sanasti alteram; ne quisquam cum hoc adverterit, potentiae suae tribuat, si verbo ejus alius corrigatur, quern vult corrigi. 19. Educata itaque pudice ac sobrie, potiusque a te sub- 16) Superfluentibus . . . ebulliunt, fliesst, doch deiner Anordnung sich. aus jugendlichem Uebermuth der fugt. in mancherlei Gelusten aufsteigt 20) Malta enim fiunt a malis 17) Premi, niedergehalten. * tes nos ardentiore affectu in idipsum, perambulavimus gra datira cuncta corporalia, et ipsum coelum, unde sol et luna et stellae lucent super terrain. Et adhuc ascendeba- mus interius cogitando, et loquendo, et mirando opera tua; JJ- ** et venimus in mentes nostras, et transcendimus eas, ut attin- proJ?'8 2 'g eremus regionem ubertatis indeficientis, ubi pascis Israel in aeternum veritatis pabulo, et ubi vita sapientia est, per quam fiunt omnia ista, et quae fuerunt, et quae futura sunt; et ipsa non fit, sed sic est ut fuit, et sic erit semper; quin potius fuisse, et futurum esse non est in ea, sed esse solum, quoniam aeterna est: nam fuisse et futurum esse, non est aeternum. Et dum loquimur et inhiamus illi, attigimus earn moclice toto ictu cordis; et suspiravimus et relinquimus ibi Rom. s, re iig a ta s primitias spiritus, et remeavimus ad strepitum oris nostri, ubi verbum et incipitur et finitur. Et quid simile sap. 7, y er b ftio Domino nostro, in se permanenti sine vetustate, atque innovanti omnia? 25. Dicebamus ergo : Si cui sileat tumultus carnis, sileant phantasiae 4 terrae et aquarum et aeris, sileant et poli, et ipsa sibi anima 5 sileat, et transeat se non se cogitando, sileant Bilder derselben in ihrem Ge- wir (A. und Mounica) sprechen dachtaiss dann geistig aufstei- und nach jener Weisheit lechzen, gend Gottes Werke denkend, be- beruhrten wir sie (etwas, modice) sprechend , bewundernd , gelangen mit tiefster Herzensbewegung (L. sie zum Betrachten des eignen 7, 17, 23) und liessen dort unsre Geistes. Und wir giengen dann, Seufzer als gebundene Erstlinge fahrt A. fort, auch fiber diese Be- (Erstlingsopfer , Garben, 3 Mos. trachtung hinaus , urn die Kegion 23, 10) des Geistes, und kehrten unversieglicher Fulle zu beriihren. zuriick zum Sprechen mh unsenn wo du Israel weidest ewiglich aut Munde, da das Wort angefangen der Weide derWahrheit (Hes. 34, und beendet wird." Eom. 8, 23: 14) und wo die Weisheit dasLeben 2**, die wir habcn des Geistes ist (Spr. 8,36) durch welche alles Erstlinge" und V. 26: n der Geist jenes wira, Vergangenes wie Zu- selbst vertritt uns mit unaussprech- ktinftiges; sie selbst aber (die lichem Seufzen" vgl. L. 12, 16. Weisheit) wird nicht, sie ist wie 4) Phantasiae, innere Bilder sie war und immer sein wird, ja sinnlich auf gefasster , eingeprSgter in ihr ist vielmehr kein vergan- (eingebildeter) Objecte (L. 7, 17. genes, kein zuktinftiges Sein, son- not. 9). dern nurSein schlechthin, weil sie 5) Ipsa sibi anima, und die ewig ist. Denn vergenen und Seele selbst in und iiber sich werden ist nicht ewig. Und wie schwiege (uicht zu sich fiber sich CONFESSIONUM LIBER IX. 233 somnia et imaginariae revelationes , omnis lingua et omne signum, et quidquid transeundo 6 fit, si cui sileat omnino; 7 quoniam si quis audiat, dicunt haec omnia, Non ipsa nos** * fecimus, sed fecit nos qui manet in aeternum,: his dictis si jam taceant quoniam erexerunt aurem in eum qui fecit ea, et loquatur ipse solus, non per ea, sed per seipsum, ut audi- amus verbum ejus, non per linguam carnis, neque per vocem angeli, nee per sonitum nubis, nee per aenigma similitudinis ; * 7C - sed ipsum quern in his amamus, ipsum sine his audiamus, i cor. sicut nunc extendimus nos, et rapida cogitatione attingimus 13< 12 aeternam Sapientiam super omnia manentem; si continuetur hoc, et subtrahantur aliae visiones longe imparis generis, et haec una rapiat et absorbeat et recondat in interiora gaudia spectatorem suum, ut talis sit sempiterna vita, quale fuit hoc momentum intelligentiae , cui suspiravimus ; nonne hoc est, Intra in gaudium Domini tui? Et istud quando? An cum Mat. , omnes 8 resurgemus, sed non omnes immutabimur? 4 c or . 26. Dicebam tah'a, et si non isto modo et his verbis, 48 ' " tamen, Domine, tu scis quod illo die, cum talia loqueremur, et nmndus iste nobis inter verba vilesceret cum omnibus de- lectationibus suis, tune ait ilia: n Fili, quantum ad me attinet, nulla jam re delector in hac vita. Quid hie faciam adhuc, et cur hie sim nescio, jam consumpta spe hujus saeculi. Unum erat propter quod in hac vita aliquantum immorari cupiebam, ut te christianum catholicum viderem, priusquam morerer. Cumulatius hoc mihi Deus meus praestitit, ut te etiam, con- tempta felicitate terrena, servum ejus videam: quid hie facio? B sprache) und fiber sich hinaas letztallein das Wort desSchdpfers gienge, nicht an sich denkend. selbst, so, dass die Schopfung 6) Transeundo, in der Ver- achweigend zurucktritt Dies ist zuckung. das Hochste, ewiges Leben und 7) Omnino . . . Domini tui: Eingehn in seines Herrn Freude. wenn einem Menschen voile Stille Rapida cogitatione. So L. 7, 17, wurde; dann Offnet sich sein gei- 23: et pervenit ad id quod est, in stiges Ohr urn die Stimme der ictu trepidantis adspectus. Kreaturen zu vernehmen und zu- 8) Cum omnes . . . Verschiedene Lesarten von 1 Cor. 15, 51. a) ndyres per ov xoifj.q&qaofj.ed'a, navies ds ai^ayriaofie^a b) ovt> n c) ara(jie&a n Zu c die Vulg. : Omnes quidem resnrgemus, sed non omnes immutabi- mur; nach a ubersetzt Luther. 234 S. ATJGUSTINI EP1SCOPI XI. 27. Ad haec ei quid responderhn, non satis recolo. Cum stMi et interea vix intra quinque dies, aut non multo amplius decu- buit fcbuibus. Et cum aegrotaret, quodam die defectum animae 1 passa est, et paululum subtracta a praesentibus. Nos concurrimus, sed cito reddita 2 est sensui. et aspexit astantes, me et fratrem 3 meum, et ait nobis quasi quaerenti similis: B Ubi eram?" Deinde nos intuens moerore attonitos, ,,Ponitis 4 hie, inquit, matrem vestram." Ego silebam, et fletum frena- bam. Frater autem meus quiddam locutus est, quo earn non peregre, sed in patria defungi tanquam felicius optaret. Quo audito, ilia vultu anxio reverbeans eum oculis 5 quod talia saperet, 6 atque inde me intuens: Vide, ait, quid dicit." Et mox ambobus: ^Ponite, inquit, hoc corpus ubicumque; nihil vos ejus cura conturbet : tantum illud vos rogo, ut ad Domini altare memineritis mei ubi ubi fueritis." Cumque hanc sen- tentiam verbis, quibus poterat explicasset, conticuit ; et ingra- vescente morbo exercebatur. 7 28. Ego vero cogitans dona tua, Deus invisibilis, quae immittis in corda fidelium tuonim. et proveniunt inde fruges admirabiles; gaudebam et gratias tibi agebam, recolens quod noveram, quanta cura semper aestuasset de sepulcro quod sibi providerat et praeparaverat juxta corpus viri sui. Quia enim valde concorditer vixerant, id etiam volebat, ut est animus humanus minus capax divinorum, adjungi ad illam felicitatem, et comraemorari ab hominibus, concessum sibi esse post transmarinam peregrinationem, ut conjuncta terra 8 am- borum conjugum terra tegeretur. Quando autem ista inani- tas* plenitudine bonitatis tuae coeperat in ejus corde non esse, nesciebam, et laetabar admirans quod sic mihi aperuis- set; quanquam et in illo serraone nostro ad fenestram cum dixit, n Jam quid hie facio ?" non apparuit desiderare in patria 1) Defectum animae, Ohnmacht. 6) Talia saperet, class er an so Subtracta . . . cine kurze Geistes- etwas dachte, etwas drauf gebe. abweseaheit. 7) Exercebatur , war sie ange- 2} Reddita . . . zu sich ge- fochten. kommen. 8) Conjuncta terra terra te- 3) Nomine Navigium , Aug. de geretur , dass die (vereinigten) ir- Tita beat. . 6. discben Keste beider Gatten bei 4) Ponitis, begrabt. einander begraben wiirden. 5 Beverberans eum oculis: ihn 9) Inanitas , nichtiger leerer Bcharf anbliekend. Wansch, dnrci. die Fulle etc. CONFESSIONUM LIBEB IX. 235 mori. Audivi etiam postea, quod jam cum Ostiis essemus, cum quibusdam amicis meis materna fiducia coDoquebatur quodam die de contemptu vitae hujus et bono mortis, ubi ipse non aderam ; illisque stupentibus virtutem feminae, quam tu dederas ei, quaerentibusque utrum non formidaret tarn longe a sua civitate corpus relinquere: ^Nihil, inquit, longe est Deo; neque timendum est ne ille non agnoscat in fine saeculi, unde me resuscitet" Ergo die nono aegritudinis suae, quinquagesinio et sexto anno aetatis suae, tricesimo et tertio aetatis meae, 10 anima ilia religiosa et pia corpore so- luta est 11 29. Premebam oculos ejus, et eonfluebat 1 in praecordia XJI . mea moestitudo ingens, et transnuebat in lacrymas : ibidemque i oculi mei violento animi imperio resorbebant fontem suum* 1 * usque ad siccitatem, et in tali luctamine valde male mihi erat. Turn vero ubi efflavit extremum, puer Adeodatus exclamavit 8 in planctum, atque ab omnibus nobis coercitus tacuit. Hoc modo etiam meum quiddam puerile 8 quod labebatur in fletus juvenili yoce cordis, coercebatur et tacebat. Neque enim decere arbitrabamur funus illud questibus lacryraosis gemiti- busque celebrare; quia his plerumque solet deplorari quaedam miseria morientium, aut quasi omnimoda* exstinctio. At ilia nee misere moriebatur, nee omnino moriebatur. Hoc et do- cumentis morum ejus, et fide non ficta, rationibusque certis tenebamus. 30. Quid erat ergo quod intus mihi graviter dolebat, nisi ex consuetudine simul vivendi dulcissima et charissima 10) Hnnc numerum omnes ad Thranen zuruck in die Brust nnnm codices, cam editi , tarn (ibidem) bis sie (die Angen) trocken script! assignant; unde intelligitur waren. locum minime corruptum esse, quod 2) Exclamavit in planctum : brach suspicatus est Caesar Baronius ad aus in Wehklagen. an. 388. n. 71, et in not. ad Mart. 3) Quiddam puerile . . . coerce- die 5 Maii fed. Ben.) batur: auch meine etwas kindische 11) Der Tod der Monnica fallt (Trauer) die sich dem Weinen hin- in das Jahr 387, ihr Naraenstag geben wollte, ward dnrcb des im Kalender ist der 4. Mai. Junglings Herzensscnrein zuruck gebalten. 1) Et confluebat . . . siccitatem. 4) Omnimoda exstinctio, volliges Trauer floss in meiner Brust zu- Verlfischen. Gegen heidniscneai saramen und floss fiber in Thranen Trauern uber die Todten. 1 Tbessal. nnd meine Augen drangten die 4, 13. 236 S. AUGUSTINI EPI8COPI repente disrupta vulnus recens ? Gratulabar quidem testimonio ejus, quod in ea ipsa ultima aegritudine, obsequiis* meis in- terblandiens, appellabat me pium, et commemorabat grandi dilectionis affectu nunquam se audisse ex ore meo jaculatum 6 in se durum aut contumeliosum sonum. Sed tamen quid tale, 7 Deus meus, qui fecisti nos, quid comparabile habebat honor a me delatus illi, et servitus ab ilia mini? Quoniam itaque deserebar tarn magno ejus solatio, sauciabatur anima, et quasi dilaniabatur vita, quae una facta erat ex mea et illius. 31. Cohibito ergo a fletu illo puero, Psalterium arripuit Evodius, et cantare coepit psalmum; 8 cui respondebamus PS. 100, omn j s domus : Misericordiam et judicium cantabo tibi, Do- mine. Audito autem quid ageretur, convenerunt multi fratres ac religiosae feminae ; et de more illis, quorum officium erat, funus curantibus, 9 ego in parte 10 ubi decenter poteram, cum eis qui me non deserendum esse censebant, quod erat tempori congruum disputabam; eoque fomento veritatis mitigabam cruciatum tibi notum, illis ignorantibus et intente audientibus, et sine sensu doloris me esse arbitrantibus. At ego in auri- bus tuis, ubi eorum nullus audiebat, increpabam mollitiem affectus mei, et constringebam fluxum moeroris: cedebatque mini paululum; rursusque impetu suo ferebatur, non usque ad eruptionem lacrymarum nee usque ad vultus mutationem, sed ego sciebam quid 11 corde premerem. Et quia mihi vehe- menter displicebat tantum in me posse haec huraana, quae ordine debito et sorte conditionis nostrae accidere necesse est, alio dolore dolebam dolorem meum, et duplici tristitia macerabar. 32. Cum ecce corpus elatum est, imus, 18 redimus sine 5) Obsequiis , fur meine (kind- TOV #s xoturi^vros lichen) Dienstleistungen wiederholt rtxai rtbv ert baoiav 6) Jaculatum, ausgestossen. Dionys. Eccl. Hier. c. 7. 7) Quid tale . . . mihi : wie war 9) Curantibus, und wahrend jene, nur das, wie war die Ehre, die derenAmtes war, nach (herkSmm- ich ilir erwies irgendzu vergleichcn lichen Sitte das Begrabniss be* mit dem Magddienst den sie mir? sorgten. 8) At ay- 11) Quid preraerem, was ich im roQixai usv elat rwv uctxa^uoicaiaf Herzen zn unterdrucken hatte. lifstov, sit &e at &si misericorditer 4 operatam, et esc corde dimisisse debita debito- Mat. is, riburS suis; dimitte illi et tu debita sua, si qua etiam con- p,. i&, traxit per tot annos post aquam 5 salutis. Dimitte, Domme,* ac 2 dimitte obsecro. ne intres cum ea in jvdiciwm. Superexaltet* 13 - ,..',.. . , . , Mat.5,7. misencordia judtcio, quoniam eloquia tua vera sunt, et pro- Ex . 38( misisti mis&ricorcbiam misericordibus : quod ut essent tu de-^j 1 * ' disti eis, qui misereberis cui misertus eris, et misericordiam^ 11 ^ praestdbis cui misericors fueris. 36. Et credo quod jam^feceris quod te rogo, sed volun- taria 1 oris mei approba, Domine. Namque ilia imminente die resolutionis suae non cogitavit suum corpus sumptuose contegi, aut condiri aromatibus, aut monumentum electum concupmt aut curavit sepulcrum patrium ; non ista mandavit nobis : sed tantummodo memoriam sui ad altare tuum fieri desideravit, cui nullius diei praetermissione servierat; unde*sciret dispen- sari victimam sanctam, qua deletum est chirographum erat contrarium nobis, qua triumphatus est ^osfi^comp delicta nostra, et quaerens quid objiciat, et nikil inveniens Ja i U( in illo 9 in quo vincimus. Quis ei refundet innocentem san- 80 ' 2) Yid. sup. . 17. cam Dens lution welche sie in der Taufc er- coronat merita nostra, nihil aliud hielt. coronatquammunera sua.Ep. 194. 6) Supcrexaltet, die Barmher- . 19. ubi plur. zigkeit erhebe sicb. fiber das Gc- 3) Homines homines, wenn doch richt. KccraxavvSTai x e iatwe; die Menschea sich als Menschea triumphirt (iber das Gericht. erkennten, was sie namlich ohne 7) Voluntaria sc. sacrificia. frei- GoUes Gnade sind. willige Opfer. 4) Misericorditer operatam, Barm- 8) TTnde: sciebat enim inde dia- herzigkeit geubt. pensari. 5) Post aquam, nach der Abso- 9) Quae est justitia qua rictus 240 S. AUGUSTINI EPISCOPI job. 10, guinem? Q U J S e jio restituet pretium quo nos emit ut nos R<^8, auferat ei? Ad cujus pretii" nostri sacramentum ligavit an- P S . so. cilia tua animam suam vinculo fidei. Nemo a protectione tua disrumpat earn. Non se interponat nee vi nee insidiis leo ei draco: neque enim respondebit ilia nihil se debere, ne convincatur et obtineatur 12 ab accusatore callido; sed respon- debit dimissa debita sua ab eo, cui nemo reddet quod pro nobis non debens reddidit. 6,? nu 37 - Sit ergo in pace cum viro, ante quern nulli et post i*e. s, quern nulli nupta est ; cui servivit fntctum tibi afferens cum Pete, tolerantia, ut eum quoque lucraretur tibi. Et inspira, Domine Deus meus, inspira servis tuis fratribus meis, fQiis tuis domi- nis meis, quibus et corde 13 et voce et litteris servio, ut quot- quot haec legerint, meminerint ad altare tuum Monnicae fa- mulae tuae, 14 cum Patricio quondam 15 ejus conjuge, per quo- rum carnem introduxisti me in hanc vitam, quemadmodum, nescio. Meminerint cum affectu pio parentum 16 meorum in hac luce transitoria, et fratmm meorum sub te patre in ma- tre Catholica, et civium meorum in aeterna Jerusalem, cui est diabolus? Quae, nisi justitia 14) Imitari visum est vetustos Jesu Christi? Et quomodo victus codices, qui cum gemma iittera est? Quia cum in ep nihil dignum nn praeferunt, Monnicae : quo pacto morte inveniret, occidit eum t amen. etiam scriptum reperitur in oratione, Et utique justum est, nt debitores quam Willelmus abbas , piis Au- quoa tenehat, liberi dimittantur, gustini votis obtemperandi studio, credentes in eum quern sine ullo composuit sub his verbis : Me- debito occidit. Hoc est quod justi- mento, Domine, animae famuli tui ficari dicimur in sanguine Christi : Patricii, et famnlae tuae Monnicae ; Sic qoippe in remissionem pecca- et si quid pro anima filii ipsorum torum nostrorum innocens sanguis domini mei Augustini, dilectissimi ille effusus est. Unde se dicit, in confessor is tni, mini misero pecca- Psalmis, n in mortuis liberum." tori licet vel intimo cordis affectu Solus enim a debito mortis liber desiderare, etc." Quae oratio in- est mortuus. Aug. de Trin. 1. xiii. tegra habetur in Veterum Analec- c. 14. torum tomo primo. (ed. Ben.) 10) Ei (Christo) restituet, wer 15) Quondam. Marc, 12, 25. vird ihm ersetzen; auferat ei 16) Parentum, im vpruberge- (diabolo). henden Licht dieses (irdischen) 11) Pretii nostri sacramentum, Lebens. Fratrum, unter dir dem daffir Cap. t2, 32: sacrificium. Vater, in der Kirche, der Mutter. Dem ligavit entspricht disrumpat. So war Adeodatus seines Vaters 12) Obtineatnr, von Rechls- coaevusin derTaufe. C. 6. Civium, wegen, in dieGewalt (des Teufels) Mitburger im ewigen Jerusalem, komme. nach welchem dein Yolk auf 1 3) Voce, corde, literis, spr echend, seiner Wallf ahrt seufzt (sich sehnt). betend (?), schreibend. L. 12, 16, 23. CONFESSIONUM LIBER DL 241 tsuspirat peregrinatio populi tui ab exitu 17 usque ad reditum; ut quod a me ilia poposcit extremum, uberius ei praestetur in multorum orationibus, per confessiones, l8 quam per oratio- nes meas. 17) Ab exitu usque ad reditum; 18) Confessiones, alle Leser eit der Vertreibung aus dem (alten) derselben sollen fur seine Mutter Paradiese, bis zur Riickkehr ins beten. <(neue) Paradies. LIBEK DECIMUS. Quemadmodum prioribus Libris aperuit, qualis ante perceptam bap- tism! gratiam fuerit, in hoc ecrutatur, qualis esset quo tempore haec scribebat. Ac primura se Deum amare profitetur. Turn quae ad ipsum cognoscendum ineunda sit via disquirens, omnes animao suae facilitates lustrat; scd in primis memoriam, cujus vim plane stupendam exbibet , Deumque in ipsa habitare dignari ostendit. Deinde inquirit in actus, in sensus et affectus saos, ex triplici ten- tatiooe, voluptatis , curiositatis et superbiae; et quid circa unara- quamque praescribat temperantia, Christiana, luculenter docet. Turn de Christo Mediatore disserit, cujus ope omnes animae suae languores sanatum iri confidit. 1, 1 Cognoscam te, cognitor meus, cognoscam sicut et cog- t l\o*initus sum. Virtus animae raeae, intra in earn, et coapta dium. u " tibi, ut habeas et possideas sine macula et ruga. Haec est 1*.**'. mea spes, ideo loquor; et in ea spe gaudeo, quando sanum 1 Eph s. gaudeo. Caetera vero vitae hujus tanto minus flenda, quanto PI so, s. magis fletur ; et tanto magis flenda, quanto minus fletur in J h 8> eis. Ecce enim veritatem dilexisti, quoniam qui facit earn, venit ad lucem. Volo earn facere in corde meo coram te in confessione; in stilo 2 autem meo coram multis testibus. II. 2, Et tibi quidem, Domine, cujus oculis nuda est abys- Mtasittlsus humanae conscientiae, quid occultum esset in me, etiamsi ^es nollem confiteri tibi? Te 1 enim mini absconderem, non me coB*teri ^ Nunc 2 autem quod gemitus meus testis est displiccre 1) Sanum gaudeo, nicht wie die mir verbergen, nicht aber mich Welt mich U-eue sondern wie es vor dir. Ps. 138, 112. mir heilsam ist. 2) Nunc . . . refulges : nun a ber, 2) In stilo ; schriftlich , in den da mein Seufzen Zenge ist. dasa ich Confessionen. mir missfalle, da leuchtest du. Ps. 79, 4. 1) Te . . . tibi: dich wiirde ich S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER X. 243 me mihi, tu refulges et places, et amaris et desideraris ; ut 8 *** * erubescam de me, et abjiciam me atque eligam te, et tibi nee mihi placeam nisi de te. Tibi ergo, Domine, mani- festos sum quicumque sim; et quo fructu tibi confitear, dixi. Neque enim id ago verbis carnis et vocibus, sed verbis ani- mae et clamore cogitationis, quern novit auris tua. Cum enim malus sum, nihil est aliud eonfiteri tibi, quam displioere mihi ; cum vero pius, nihil est aliud confiteri tibi, quam hoc non tribuere mihi: quoniam tu, Domine, benedicis* justum, 8ed p - 5 - 13 prius eum justificas impium. Confessio itaque mea, Deus . * meus, in conspectu tuo tibi tacite fit, et non tacit Tacet enim strepitu, 8 clamat aiFectu. Neque enim dico recti aliquid hominibus, quod non a me tu prius audieris; aut 6 etiam tu aliquid tale audis a me, quod non mihi tu prius dixeris. 3. Quid 1 mihi ergo est cum hominibus ut audiant con- ill. fessiones meas, quasi ipsi sanaturi sint omnes languor es meos? t^ M Curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam, desidiosum wt "" ., . , ^ . i i deincep* ad comgendam suam. Quid a me quaerunt audire qui sun, qo sit, qui 2 nolunt a te audire qui sint? Et unde sciunt, cum a "wit meipso de nieipso audiunt, an verum dicam; quandoquidemf** m> nemo scit Iwminum quid agatur in homine, nisi spiritus J^ *- 2 > hominis qui in ipso est? Si autem a te audiant de seipsis. non poterunt dicere, Mentitur Dominus, Quid 3 est enim a te audire de se, nisi cognoscere Be? Quis 4 porro cognoscit, et dicit, Falsum est, nisi ipse mentiatur? Sed quia charitas 1 ^ l3 - omnia credit, inter eos utique quos connexos sibimet unum facit, ego quoque, Domine, etiam sic tibi confiteor, ut audiant S) Ut erobescam . . . de te: 8) Aut etiam: nee. dass ich errothe fiber mich, mich verwerfe and dich erwahle, and 1) Quid . . . meos: was babe icb. weder dir noch mir gefallen mochte, mit den Menschen zu schaffen. als nur dutch deine Gnade (de te, Quasi : als konnten sie heilen. nicht de me, as eigner Kraft, 2) Qui nolunt ... qui sint: die dieser vertrauend). Gottee Stimme im Gewiasen nicht 4) Benedicis . , . impium: du hdren wollen. segnest den Gerechten mit From- 3) Quid est ... cognoscere se: migkeit, frommen Wandel verdankt diese Stimme, dies Gottesurtheil der Gerechte dir, aber vorher iiber sich ho'ren (yernehmen), was machat du ihn (den Gottlosen) ist dasanders^leSelbsterkenjatniss. gerecht. 4) Quis . . . mentiatur: wer er- 5) Strepitu: da, kein Laut zu kennt sich audit a te de se hdren. und spricht (dennoch): es ist an- 16* 244 S. AUGUSTINI EPISCOPI homines, quibus demonstrare non possum an vera confitear; sed credunt mihi quorum mihi aures charitas aperit. 4. Verumtamen tu, medice meus Intime, quo fructu ista faciam, eliqua mihi. Nam confessiones praeteritorum malorum vt, 91, i. m eorum, quae remisisti et texistint bearesme in te, mutans animam meam fide et Sacramento tuo, cum leguntur et au- diunter, excitant cor ne dormiat in desperatione et dicat, Non possum; sed evigilet in amore misericordiae tuae et dul- cedine gratiae tuae, qua potens est omnis infirmus, qui sibi Jo C *' 1>f P er ip sam fit conscius infirmitatis suae. Et delectat bonos audire praeterita mala eorum qui jam earent eis; nee ideo delectat quia mala sunt, sed quia fuerunt et non sunt. Quo itaque fructu Domine Deus meus cui quotidie confitetur con- scientia mea, spe misericordiae tuae securior quam innocentia sua; quo fructu, quaeso, etiam homlnibus coram te confiteor per has litteras adhuc quis ego sim, non quis fuerim? Nam ilium fructura vidi et commemoravi. Sed quis adhuc 5 sim, ecce in ipso tempore confessionum mearum, et multi hoc nosse cupiunt qui me noverunt et non me noverunt,. qui ex me vel de me aliquid audierunt ; sed auris eorum non est ad cor meum, ubi ego sum quicumque sum. Volunt ergo audire confitentem me quid ipse intus sim, quo nee oculum nee au- rem nee mentem possut intendere; credituri tamen volunt; numquid cognituri? Dicit enim eis charitas qua boni sunt non mentiri me de me confitentem, et ipsa in eis credit mihi. rv. 5. Sed quo fructu id volunt? An congratulari mihi cupiunt ma^ni cum audieiint quantum accedam munere tuo, et orare pro Jrnctw me cum audierint quantum 1 retard er pondere meo? Indicabo odi 80 ** me talibus. Non enim parvus est fructus, Domine Deus meus, afoni**" ut a multis tili gratiae agantur de nobis, et a multis roge- i!?**' l> ris pro nobis. Amet in me fraternus animus quod amafldum p.. us, doces, et doleat in me quod dolendum doces. Animus ille hoc faciat fraternus, non extraneus, non filiorwn aUenorum* wahr? wcnn er nicbt selbst liigt. 1) Quantum retarder pondero Wcr sichso erkennt und (dennoch) meo, L. 7, 17 zn Anfang. spricht: Es ist nicht wahr, lugt 2) Filiorum alienorum : fremdo der nicht selbst? Non mentitur Kinder: dem Rckhe Gottes ent- Dominus. fremdete Weltkinder. 5) Adhuc: werichjetzt nochsei. CONFESSIONUM LIBER X. 245 quorum os locutum est vanitatem, et dextera eorum dextera iniqiiitatis; sed fraternus ille qui cum approbat me, gaudet de me; cum autem improbat me, contristatur pro me: quia sive approbet sive improbet me, diligit me. Indicabo me talibus; respirent in bonis meis ; suspirent in malis meis. Bona 3 mea instituta tua sunt et dona tua; mala mea delicta mea sunt et judicia tua. Respirent in illis, et suspirent in his, et hymnus et fletus ascendant in conspectum tuum de fraternis cordibus, thuribulis tuis. Tu autem, Domine, delec-^ 108 ' 8 * tatus odore sancti templi tui, miserere mei secundum mag-r*.u>,i. nam misericordiam tuam, propter nomen tuum; et nequa-**' m> quam deserens coepta tua, consumma imperfecta mea. 6." Hie est fructus confessionum mearum, non qualis fuerim, sed qualis sim, ut hoc confitear non tantum coram te secreta exsultatione cum tremor e et secreto moerore cum spe; sed Ps 2 1J * etiam in auribus credentium filiorum hominum, sociorum gau- dii mei et consortium mortalitatis meae, civium meorum etj]; 38 - mecum peregrinorum, praecedentium et consequentium et comitum viae meae. Hi sunt servi tui fratres mei, quos fih'os tuos esse voluisti, dominos meos quibus jussisti ut serviam, si volo tecum de te 4 vivere. Et hoc mini Verbum tuum pa- ** 20> rum erat si 5 loquendo praeciperet, nisi et faciendo praeiret. Et 6 ego id ago factis et dictis, id ago sub alls tuis, nimis cum ingenti periculo, nisi quia sub aljs tuis tibi subdita est anima mea, et infirmitas mea tibi nota est. Parvulus sum, sed vivit semper Pater meus, et idoneus 7 est mihi tutor meus ; 3) Bona . . . judicia tua: mem nicht meine Seele uoter deineu Gates istdeiaWerk undGeschenk, Flugeln dir unterworfen (Ps. 61, mein Boses 1st meinVergehen und 2) und meine Schwachheit dir be- dein Gericht. Vgl. L. 7, 3, 5 not. kannt. Unter den Flugeln des 5; L. 8, 5, 11 not. 7. L. 8, 9, Heiligen und Reinen ware ingens 21 not. 3. periculum fur den unreinen Sunder, 4) De te vivere, aus deiner Fiille hatte sich nicht meine Seele auf leben. Gnade unter diese deine Flugel 5) Si loquendo . . . praeiret: begeben. Vgl. 5 Mos. 5, 2426. irenn er (Aoyof) in Worten geboten Ricbt. 13,22; Hiob 4, 1719; 15, hatte, ware er mir nicht auch im 1416; etc. Jes. 6, 5; Dan. 8, Thun vorangegangen. 17; Luc. 5, 8. Vgl. auch L. 1, 6) Et ego . . . nota est: und 16, 26 zu Ende: Deus meus in ich betreibe, erstrebe das durch cujus conspectu jam secura est re- That und Wort unter deiuen cordatio mea; dazu not. 17. Flageln (Ps. 16, 8; 35, 8; 56, 2) 7) Idoneus . . . tuetur me; ich mit zu ungeheurer Gefahr, ware habeeinenzuverlassigenBeschutzer 246 8. AUGTTSTINI EPI8COPI idem ipse est enira qui genuit me et tuetur me: et tu ipse es omnia bona mea, tu omnipotens qui, 8 mecum es, et prius- quam tecum sim. Indicabo ergo talibus qualibus jubes ut serviam, non quis fuerim, sed quis* jam sim, et quis adhuc icor. 4, g | m . 8e negiie ^eipsum dijudico: sic 10 itaque audiar. V. 7. Tu enim, Domine, dijudicas tne, quia etsi nemo sdt ese to- hominum 'guae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in noTit aon ipso est; tamen 1 est aliquid hominis quod nee ipse scit spin- s'.'?" it tus hominis qui in ipso est; tu autem, Domine, scis ejus om- nia qui fecisti eum. Ego vero quamvis prae tuo conspectu 5J- 1S - me despiciam, et aestimem me terrain et dnerem*; tamen 2 cot s, aliquid de te 8 scio quod de me nescio. Et certe videmus pt. M.6.nunc per speculum in aenigmate, nondum fade ad faciem: et ideo quamdiu 4 peregrinor abs te, mihi sum praesentior quam tibi r et tamen te novi nullo modo posse violari: ego vero quibus tentationibus reeistere valeam, quibusve non va- JJ r1 *' learn, nescio. Et spes est, quia fidelis es, qui nos non sinis tentari supra guatn possumus ferre, sed fads cum tentatione etiam exitum ut possimus sustinere. Confitear ; go quid de me sciam, confitear et quid de me nesciam. Quoniam et quod de me scio, te mihi lucente scio ; et quod de me nescio, tam- Jf^diu nescio. donee fiant tenebrae meae sicut meridies in * * OT, O. vultu tuo. VI. 8. Non dubia sed certa 1 conscientia, Domine, amo te. Quid (Vormund des parvulua) derselbe nicht weiss, in mir nicht durch- der mich erzeugt hat derselbe be- schaue. Vgl. cap. 37, 62. scbatzt mich (tutor tuetur). Geiiuit 4) Quamdiu . . . nescio : so lange diirfte auch auf die Wiedergeburt ich ausser dir walle bin ich mir aieh beziehen and tutor auf den gegenwartiger , stehe mir selbst h. Geist. naher als dir, und doch weiss ich 8) Qui . . . tecum aim. Rom. 5, dass dn anf keine Weise befleckt, 8; I Job. 4, 19. entheiligt werden kannst (Ps. 50, 9) Quis jam sim et quis adhuc 6) ; welchen Versuchungen ich aber sim: wie weit ich schon gefordert zn widerstehn vermSge, welchen wie weit ich noch zuruck aei. nicht, das weiss icb nicht. 2 Cor. 10) Sic audiar: so will ich ge- 6, 6 1st dem im Leibe wallen, das h6rt, rerstanden sein. peregrinari a domino entgegenge- setzt, V. 8 dem peregrinari a cor- 1) Tamen est ... feciati eum. pore das praesentes ease ad do- Ps. 18, 13; 89, 8. minum. Der griechische Text hat 2) Terram et cinerem, 1 Mos. in beiden Versen dieelben zwei 18, 27. Worte: fv&ijjtew and Wijus'a>. 3) De te, von deinem Wesen weiss ich etwas, was ich von mir i) Certa eonsdentia: mit ge- CONFESSIONTJM LIBER X. 247 Percussisti cor meum verbo tuo, et amavi te. Sed et coelum .""*' cam et terra, et ovnnia quae in eis sunt, ecce undique mihi dicunt Jjjjj 1 . ut te amem, nee cessant dicere omnibus ut sint inexcusabiks. % Altius autem tu misereberis* cui misertus eris, et miseri diam praestaMs cui misericors fueris: alioquin coelum terra surdis loquuntur laudes tuas. Quid autem amo. cumjp. . te amo? Non speciem corporis, nee decus 3 temporis, non n> 9,15. candorem lucis ecce istis amicum oculis, non dulces melodias cantilenarum omnimodarum, non florum et unguentorum et aromatum suaveolentiam, non manna et mella, non membra acceptabilia 4 carnis amplexibus. Non haec amo, cum amo Denm meum; et tamen amo quamdam lucem, et quamdam vocem, et quemdam odorem, et quemdam eibum, et quemdam am- plexuni, cum amo Deum meum, lucero, vocem, odorem, tibum, amplexum interioris 5 hominis mei; ubi fulget aniniae meae quod non capit locus, et ubi sonat quod non rapit tempus, et ubi olet quod 6 non spargit flatus, et ubi sapit quod non rainuit edacitas, et ubi haeret quod non diveflit satietas. Hoc est quod amo, cum Deum meum amo. 9. Et quid est hoc? Interrogavi terram, T et dixit, Non sum; et quaecumque in eadem sunt, idem confessa sunt. In- terrogavi mare et abyssos, et reptilia 8 animarum vivarum, et responderunt : Non sumus Deus tuus; quaere super nos. In- terrogavi auras flabiles, et inquit universus aer cum incolLs suis: Fallitur Anaximenes ; non sum Deus. Interrogavi coelum, srissem Gewisaen. F. H. Jacob! (was nicht rAumlich isti; Horbarm sagt: Gewissen bedeute: gewisses was die Zeit nicht mit sich fort- Wissen. Vgl. cap. 3, 3. Gewisa reisst, Geriiche die der Wind nicht iat das Gewissen, weil es eine verweht, Schmeckbares das kefoe Stimme Gottes, die nicht Iflgt. Essgier vermindert, und wo Yereint 2) Misereberis etc. . . . tuas: bleibt was i kein Ueberdruss trennt. dem Erbarmen Offnet erst das Ohr Non minuit erinnert an die A nnver- fflr die Stimmen. Du gibst die gangliche Speise," Job. 6, 27. Prediger and das Geh6r. 7) Vox qnaedam est mutae ter- 3) Decnstcmporis: zeitliche, ver- rae, species terrae. Adtendis, et gangliche Anmuth. vides speciem ejus, Tides et consi- 4) Acceptabilia: angenehm. deratione tua tamquam interrogas 5) Interioris hominis: eine Sinn- earn; et ipsa inqnisitio interrogatio lichkert der Wiedergcborenen, ana- est. Aug. in Psal. 144. . 13. log der IcibKchea durch die fflnf 8) Reptilia animarum virarum; Sinne. 1 Mos. 1 , 20: producant aqoae 6) Quod non . . . satietas : Sicht- reptile animae rirentis. bares was nicht der Ranm 1'asst, 248 s - AUGUSTINI EPISCOPI solem, lunam, Stellas; Neque nos sumus Deus quern quaeris, inquiunt. Et dixi omnibus his quae circumstant fores 9 carnis meae: Dixistis mihi de Deo meo quod vos non estis, dicite m jj 1 j (j e jj] aijquid. Et exclamaverunt voce magna : Ipse fecit nos: Interrogatio 10 mea, intentio mea; et responsio eorum, species eorum. 11 Et direxi me ad me, et dixi mihi, Tu quis es? Et respondi, Homo. Et ecce corpus et anima in me mini praesto sunt; unum exterius, et alterum interius. Quid horum 12 est unde quaerere debui Deum meum? Jam quaesi- veram per corpus a terra usque ad coelum, quousque potui mittere nuntios, radios oculorum meomm. Sed melius quod interius. Ei quippe renuntiabant omnes nuntii 13 corporales praesidenti et judicanti de responsionibus coeli et terrae et omnium quae in eis sunt dicentium : Non sumus Deus, et ipse fecit nos. Homo interior cognovit haec per exterioris mini- sterium: ego interior cognovi haec; ego, ego animus per sen- sum corporis mei. Interrogavi mundi molem de Deo meo, et respondit mihi: Non ego sum, sed ipse me fecit. 10. Nonne omnibus quibus integer sensus est, apparet haec species? Cur non omnibus eadem loquitur? Animalia pusilla et magna vident earn, sed interrogare nequeunt: H non enim praeposita est in eis nuntiantibus sensibus judex ratio. f 01B - * Homines autem possunt interrogare, ut invisibilia Dei, per ea quae facia sunt, intellecta conspiciantur ; sed amore sub- duntur 15 eis, et subditi judicare non possunt. Nee respondent ista interrogantibus, nisi judicantibus ; nee vocem suam mu- tant, id est speciem suam, si alius tantum videat, 16 alius 9) Fores carnis: diePforten des durch den leiblichen Sinn (corpus) Fleisches, die Sinne. von derErde bis zum Himmel ge- 10) Interrogatio . . . eorum : sucht hatte , so weit ich nur die meine Frage d. i. meine geistige Strahlen (radios) meiner Augen als (auf die Sinnenwelt gerichtete) Boten senden konnte. Stoici causas Betrachtung (Speculation); ihre esse videndi dicunt radiorum ex Antwort d. i. ihre (aussere, sinn- oculis in ea, quae videri queunt t Jiche) Schonheit, ihre schdne Natur. emissionem, Gell. 5, 16. 11) Nonne considerata universa 1 3) Nuntii sc. missi renuntiabant: pulchritudine mundi hujus, tarn- ei sc. interiori. C. 7, 17: Atque ita quam una voce tibi species ipsa gradatim etc. respondet, Non me ego feci sed 14) Interrogare nequeunt da in- Deus? Id. ib. terrogatio intentio mea. 12) Quid horum . . . meorum: 15) Subduntur eis, sc. quaefacta von welchem der zwei, vom Leibe sunt. Weish. 13, 19, oder von der Seele aus, sollte ich 16) Videat . . . interroget: der meinen Gott suchen, den ich schon eine nur mit den leiblichen Augen CONFESSIONUM LIBER X. 249 autem videns interroget, ut aliter illi appareat, aliter huic; sed eodem modo utrique apparens, l7 illi muta est, huic loqui- tur: imo vero omnibus loquitur; sed illi intelligunt qui ejus vocem acceptam foris intus 18 cum veritate conferunt. Veritas enim dicit mihi: Non est Deus tuus coelum, et terra; neque omne corpus. Hoc dicit eorum natura videnti : l9 Moles est ; moles minor est in parte quam in toto. Jam tu melior es; tibi dico, anima; quoniam tu vegetas 20 molem corporis tui, praebens ei vitam ; quod nullum corpus praestat corpori. Deus autem tuus etiam tibi vitae vita est. 11. Quid ergo amo, cumDeum meum amo? Quis est ille VII. super caput 1 animae meae? Per ipsam animam meam ascen-rJ p Mt j .n m -V 9 . MMltiva dam ad ilium. Transibo 8 vim meam, qua naereo corpori, et virtue vitaliter compagem ejus repleo. Non ea vi reperio Deum * m- , , ., , . . 7 veaitnr. meum: nam reperiret equus, et mulus, guibus non est intel-vt si,. lectus; quia est eadem vis qua vivunt etiam eorum corpora. Est alia vis non solum qua vivifico, sed etiam qua sensifico carnein meam quam mihi fabricavit Dominus; jubens oculout non audiat, et auri ut non videat ; sed illi per quern videam, huic per quam audiam: et propria singillatim caeteris sensi- bus sedibus suis et officiis suis; qiiae diversa per eos ago unus ego animus. Transibo et istam vim meam: nam et hanc habet equus, et mulus; sentiunt enim etiam ipsi per corpus. 12. Transibo ergo et istam vim naturae meae, gradibus VIII. ascendens ad eum qui fecit me; et venio in eampos et lata" vi. praetoria 1 memoriae, ubi sunt thesauri innumerabilium imagi- sieht, der anderc zugleich intentus, der vis qua vivifico von vis qua geistig fragt , sensifico camera meam, beide haben 17) Apparens sc. species . . . auch die Thiere, sowohl die vis 18) Intus . . . conferunt: inner- welche den ganzen Korper belebt lich mit derWahrheit vergleichen. (quae vegetat corpus, das yegeta- L. 7, 17. tive Leibesprinzip) als die vis, 19) Videnti: dem derAugen hat welche die Action jedes der funf zu sehen Sinne belebt, bald in diesem bald 20) Vegetas: belebst. in jenem Sinn wirksam ist. 1) Caput animae. Mentem ipsam 1) Praetoria lata: weite Palaste humaiiam hie accipiendum puto, des Gedachtnisses ob an die quod caput animae non absurde Wohnung der kaiserlichen Leib- appellatur. Enarr. in Ps. 3. . 3. wache zu denken, in welcher der A Transibo . . . repleo : animam Geist als Kaiser herrscht und be- vitalem (^V^TI aloyos. L. 7, 19, fiehlt? not. 6.) A. unterscheidet dann wie- 250 S. AUGUSTINI EPISCOPI num* de cujuscemodi rebus sensis invectarum. Ibi reconditum 3 est quidquid etiam cogitamus, vel augendo vel minuendo, vel utcumque variando ea quae sensus attigerit; et si quid aliud commendatum et repositum est, quod nondum absorbuit et sepelivit oblivio. Ibi quando sum, posco* ut proferatur quid- quid volo, et quaedam statim prodeunt ; quaedam requiruntur 5 diutius, et tanquam de abstrusioribus quibusdam receptaculis eruuntur; quaedam catervatim se proruunt, et dum aliud petitur et quaeritur, prosiliunt in medium quasi dicentia. Ne forte nos sumus? Et abigo 6 ea manu cordis a facie recorda- tionis meae, donee enubiletur quod volo, atque in conspectum prodeat ex abditis. Alia faciliter atque imperturbata serie, sicut poseuntur suggeruntur; 7 et cedunt praecedentia con- sequentibus; et cedendo conduntur, iterum cum voluero pro- cessura. Quod totum fit, cum aliquid narro memoriter. 13. Ibi 8 sunt omnia distincte generatimque servata, quae suo quae^ue aditu ingesta sunt ; sicut lux atque ornnes colores formaeque corporum per oculos; per aures autem omnia ge- nera sonorum: omnesque odores per aditum narium; omnes sapores per oris aditum; a sensu autem totius corporis, quid durum, quid molle, quid calidum frigidumve, lene aut aspe- rum, grave seu leve, sive extrinsecus sive intrinsecus corpori. Haec 9 omnia recipit recolenda cum opus est et retractanda grandis memoriae recessus, et nescio qui secreti atque ineffa- biles sinus ejus; quae omnia suis quaeque foribus intrant ad earn, et reponuntur in ea. Nee ipsa tamen intrant, sed rerum sensarum imagines illic praesto sunt cogitationi reminiscenti 2) Imaginiitn . . . Vorstellnngen, 7) Suggeruntur, stellen sich dar. A. nenntsie auch phaatasiae. Vgl. 8) Ibi ... corpori. Ibi: in den L. 3, 6, 10 n. 10. praetoriis memoriae. Distincte, 3) Ibi reconditum . , . attigerit: einzeln. (wns vom andern klar Beschreibnng der phantasmata. geschieden); generatimque: ge- Vgl. auch 3, 6, 10, n. 10 und 7, schlechtweise , begrifflich. Aditu, 17, n. 9. Augendo, a. B. dieSonne c. 6, 9: fores carnis meae, und im zum mankhaischen Lichttneer er- Folgenden: foribus. veitert; tumentes magnitudines. 9) Haec omnia ... in ea, Alles 4) Posco, als kaiserlicher Feld- dies nimmt die gro&se Hauptbple herr im praetorium. des Gedacbtnisses auf und ich 5} Requiruntur diutius, lassen weiss nicht wolche gehime nnd sich linger aufsuchen. unbeschreibliche Auslaufer (Ver- 6) Abigo . . . meae: ich beaeitige zweigungen) derselben, urn sich sic mit meiner geistigen Hand aus deesen, wenn cs nothig zu erinnern den Augen meiner Erinnerung. und es wieder vorzanehmen. CONFESSIONUM LIBER X. 251 e&s. Quae 10 quomodo fabricatae sint quis dicit, cum apparent quibus sensibus raptae sint interiusque reconditae? Nam et in tenebris atque in silentio dum habito, in memoria mea profero, si volo, colores; et discerno inter album et nigrum, et inter quos alios volo: nee incurrunt soni atque perturbant quod per oculos haustum considero, cum et ipsi 11 ibi sint, et quasi seorsura repositi lateant. Nam et ipsos posco si placet, atque adsunt illico. Et quiescente lingua ac silente gutture canto quantum volo; imaginesque illae colorum quae nihilo- minus ibi stint, non se interponunt neque interrumpunt, cum thesaurus alius retractatur qui influxit ab auribus. Ita caetera quae per sensus caeteros ingesta atque congesta sunt, recor- dor prout libet: et auram liliorum discerno a violis, nihil olfaciens; et mel defruto, 12 lene aspero, nihil tune gustando neque contrectando, sed reminiscendo antepono. 14. Intus haec ago, in aula ingenti memoriae ineae. Ibi enim mihi coelum et terra et mare praesto sunt, cum omni- bus quae in eis sen tire potui, praeter ilia quae oblitus sum. Ibi mihi et ipse occurro, meque recolo, quid, quando, et ubi egerim, quoque modo cum agerem affectus 13 fuerim. Ibi sunt omnia quae sive experta a me sive credita memini. 1 * Ex eadem copia 15 etiam similitudines rerum vel expertarum, vel ex eis quas expertus sum creditarum, alias atque alias et ipse contexo praeteritis; atque ex his etiam futuras actiones et eventa et spes, et haec omnia rursus quasi praesentia meditor. ,,Fatiam hoc aut illud," dico apud. me in ipso ingenti sinu 10) Quae . . . reconditae. Wie r Aus demaelben Schatze (des die imagines gebildet seien , aus Gedachtnisses) entnehme ich bald welch em Stoff. Geistige Bilder diese, bald jene Bilder (Vorstel- leiblicber, sinnlicher Dinge. Cum lungen der Dinge, welche ich ent- appareat, da ea augenfallig 1st, weder selbst kennen gelernt, oder durch welche Sinne sie entnommen nach Analogie der mir bekannten und ins Innere verborgen worden. andern geglaubt, and verwebe sie 11) Cam et ipsi, da sie doch mit ^anderm) Vergangenem , (ipee selbst anch in der memoria sind. contexo, ich Gegenwartiger) und 12) Defruto, vonSaft aus eiqge- da nach (nach Maassgabe des Ver- kochtem Most. gangenen und Oegenwartigen) aber- 13) Affect as fuerim, ich ge- lege ieh, was in der Zukunft ge- stimmt war. than, gehofft werden und sich be- 14) Credita, auf Glauben von geben kann, ich QberJege dies, als andern iiberkommen. ware Alles gegenwartig. Vgl. L. 15) Ex eadem meditor copia. 11, 18, 23: ntmm simiiis etc. u. Schatz, Rciehthum der memoria. . 24. 252 S. AUGUSTINI EPISCOPI animi mei pleno tot et tantarum rerum imaginibus; n et hoc aut illud sequetur." () si esset hoc aut illud!" B Avertat Deus hoc aut illud!" Dico apud me ista: et cum dico, praesto sunt imagines omnium quae dico ex eodem thesauro memo- riae, nee omnino aliquid eorum dicerem si defuissent. 15. Magna ista vis est memoriae, magna nimis, Deus meus, penetrale 16 amplum et infinitum. Quis ad fundum ejus pervenit ? Et vis est haec animi mei, atque ad meam naturam pertinet ; nee ego ipse capio toturn quod sum. Ergo l7 animus ad habendum seipsum angustus est. Et ubi sit, quod sui non capit? Numquid extra ipsum ac non in ipso? Quomodo ergo non capit? Multa mihi super hoc oboritur admiratio, stupor apprehendit me. Et eunt 18 homines admirari alta montium, et ingentes fluctus maris, et latissimos lapsus fluminum, et Oceani ambitum, et gyros siderum, et relinquunt seipsos; nee mirantur, quod haec omnia cum dicerem, non ea videbam oculis, nee tamen dicerem nisi montes et fluctus et flumina et sidera quae vidi, et Oceanuin quern credidi, intus in me- moria mea viderem spatiis tarn ingentibus quasi foris viderein : nee ea tamen videndo absorbui quando vidi oculis; nee ipsa sunt apud me, sed imagines eorum. Et novi quid ex quo sensu corporis impressum sit mihi. IX. 16. Sed non ea sola gestat immensa ista capacitas me- moriae nieae. Hie sunt et ilia omnia quae de doctrinis libe- ralibus percepta nondum exciderunt, quasi remota interiore 1 loco, non loco; nee eorum imagines, sed res ipsas gero. Nam quid sit litteratura, quid peritia disputandi, quot genera quaestionum, quidquid horum scio sic hie est in meinoria mea, 16) Penetrale: geheimes Hei- Ventoux von wo er die Alpen, die ligthura. II hone und das Mittelmeer sahe. 17) Ergo . . . non capit: der Dies machte den tiefsten Eindruck Geist ist zu eng (nimis angustus) auf ihn und diirfte es veranlassi um sich selbst zu fassen. Und wo haben, dass er spater n Gesprache mag das sein, was er vom Seinen mit Augustinus" schrieb. nicht fasst? Ware es denn etwa ausser ilim selbst, nicht in ihm 1) Remota . . . gero, dieich als selbst? (Unmoglich). Wenn aber wiiren sie zuriickgeschoben , in ei- in ihm selbst, wie fasst er es doch iiem innerlicheren Ortc , der doch nicht ? kein Ort (nichts raumliches) ist ... 18) Et eunt homines etc. Diese in mir trage. Stelle lasPatrarca auf dem hohen CONFESSIONUM LIBER X. 253 ut* non retenta imagine rem foris reliquerim, aut sonuerit et praeterierit, sicut vox impressa peraures vestigio quo recole- retur, quasi sonaret cum jam non sonaret; aut sicut odor dum transit et evanescit in ventos, olfactum afficit, unde trajicit in memoriam imaginem sui quam reminiscendo repe- tamus; aut sicut cibus qui certe in ventre jam non sapit, et tamen in memoria quasi sapit ; aut sicut aliquid quod corpore 3 tangendo sentitur, quod etiam separatum a nobis imaginatur 4 memoria. Istae quippe res non intromittuntur ad earn, sed earum solae imagines mira celeritate capiuntur, 5 et miris tan- quam cellis reponuntur, et mirabiliter recordando proferuntur. 17. At vero cum audio tria genera esse quaestionum, an X- sit, quid sit, quale sit; sonorum quidem quibus haec verba 1 pita** in confecta sunt imagines teneo, et eos per auras cum strepituriamnou . . MI- in**o- wort auf A.'s Frage gibt Zinzen- crov TOV deov (Rom. 1, 19): das dorfs Lied: wer fiihret mich zu Erkennbare des w verborgenen deiner Quell. (Siehe Sammlung Gottes" (Jes. 45, 15), unde adtingi geistl. Lieder, zweite Aufl. Stutt- potest. gart , (Gutersloh , Bertelsmann) 7) Ubi te inveniam ? Dem Heiden 1846. Lied 171). antwortet Rom. 1 , 2. Der erst 8) Immemor tui sum , bin ich spat getaufte nicht zweifellos irn deiner nicht eingedenk. Element des Christenthums aufge- 1) Ab oculis perit, ausdenAugen wachsene A. muss durch ange- rerschwindet. 262 S. AUGUSTINI EPISCOPI quaeritur donee reddatur 2 aspectui. Quod cum inventum fue- rit, ex imagine quae intus est recognoscitur. Nee invenisse BOS dicimus quod perierat. si non agnoscimus; nee agnoscere possuraus, si nou merainimus : 8ed hoc perierat quidem oculis, memoria tenebatur. XIX. 28. Quid cum ipsa memoria perdit aliquid, sicut fit cum rcmtai*. obliviscimur, et quaerimus ut recordemur ? Ubi tandem quae- rimus, nisi in ipsa memoria? Et ibi si aliud pro alio forte- ofteratur, respuimus, 1 donee illud occurrat quod quaerimus: et cum occurrerit, dicimus, Hoc est; quod iion diceremus nisi agnosceremus, nee agnosceremus nisi meminissemus. Certe ergo obliti fueramus. An 2 non totum exciderat, sed ex parte qua tenebatur pars alia quaerebatur ; quia sentiebat se me- moria non simul volvere quod simul solebat, et quasi detrun- cata consuetndine claudicans, reddi quod deerat flagitabat? Tanquam si homo notus sive conspiciatur oculis, sive cogite- tur, et nomen ejus obliti requirarnus, quidquid aliud 3 occur- rerit non connectitur: quia non cum illo cogitari consuevit. ideoque respuitur donee 4 illud adsit, ubi siinul assuefacta notitis, non inaequaliter acquiescat. t unde adest, nisi ex ipsa memoria? Nam et cum ab alio commoniti recognoscimus, inde adest. Non enim quasi novum credimus, sed recordantes approbamus hoc esse quod dictum est. Si autem penitus aboleatur ex animo, nee admoniti reminiscimur. Neque enim omnimodo adhuc obliti sumus, quod 5 vel oblitos nos esse me- 2) Keddatnr adspectui, wieder wir gewdhnt sind den Menschen vor Augen gebracht, gezeigt wird. verbundcn zu denken , und bei weJchem sich nnser Denken, als 1) Respuimus , weisen wir es beim entsprechendeit , richtigen zuruck. Namen berubigt. Non inaequaliter 2) An non . . . flagitabat. Ex adquiescat: das claudicare detrun- parte, von dem Theil aus, der (im cata. consuetudine hCrt auf, da die Gediichtnis) festgehalten war, ward Erinnerung nicht auf zwei zusam- der anderc gesucht. Memoria sen- mengehorigen, auf einem gesunden tiebat se non simul volvere : es Beine fest steht , weil wir den denke nicbt verbundeu was es ver- Menschen und seinen Namen. bunden zn denken gewohnt war, haben. und wie hinkend, weil das Ge- wohnte verstiinamelt worden , ver- 5) Quod vel: denn das hab(?n langteesErstattungdesFehlenden. wir noch nicht vdllig vergessen, 8) Qtiidquid aliud sc. nomen. wovon wir nns anch nur erinnern, 4) I)onec . . . adquiescat: bis dass wir es rergessen haben. uns der Name einfallt, mit welchem CONFESSIONUM LIBER X. 263 minimus. Hoc ergo nee amissum quaerere poterimus, quod oranino obliti fuerimus. 29. Quomodo ergo te quaero, Domine? Cum enim te xx -. Deum meum quaero, vitam beatam quaero. Quaeram 1 te ut"<"nni vivat anima mea. Vivit enim corpus meum de anima mea, *pp e - taut, et vivit anima mea de te. Quomodo ergo quaero vitam bea- po rtet ea.m no- tarn, quia non est mibi donee dicam, Sat est," illic ubi y rin * oportet ut dicam? quomodo earn quaero? Utrum 2 per recor- dationem, tanquam earn oblitus sim, oblitumque me esse ad- huc teneam ; an per appetitum discendi incognitam, sive quam nunquam sciertm, sive quam sic oblitus fuerim ut me nee ob- litum esse meminerim? Nonne ipsa est beata vita quam om- nes volunt, 3 et omnino qui nolit nemo est? Ubi noverunteam, quod sic volunt earn? Ubi viderunt, ut amarent earn? Nimi- rum habemus 4 earn nescio quomodo. Et est alius quidara modus, quo quisque cum habet earn, tune beatus 5 est; et sunt qui spe beati sunt. Inferiore modo isti habent earn, quam illi qui jam re ipsa beati sunt; sed tamen meliores quam illi qui nee re nee spe beati sunt. Qui tamen etiam ipsi nisi aliquo modo haberent earn, non ita vellent beati esse, quod eos velle certissimum est. Nescio quomodo nove- runt earn, ideoque 8 habent earn in nescio qua notitia, de qua satago utrum in memoria sit: quia si ibi est, jam beati fui- mus aliquando; utrum singillatim omnes, an in illo homine 1) Quaeram . . . de te Vgl. c. die nee re nee spe beati. Selbst 6 zu Ende, und L. 3, 6, 10 zn letztcre warden nicht wtinschen Ende. seligzuscin, wennaie nfchtirgend- 2) Utrum . . . meminerim. In- vie um die vita beata wiiBsten. cognitam sc. vitam beatam. Sicut antequam beati simus, men- 3) Scio quid velis, beati tudin em libus tamen nostris impressn est quaeris: si ergo vis esse beatus, notio beatitatis; per hanc enim esto immaculatus. Hind enim om- sciums fidenterque et sine ulla du- nes, hoc autem pauci volunt, sine bitatione dicimus, beatos nos esse quo non pervenitur ad illud quod vclle ; ita etiam priusqusm sapien- omnes volunt. Aug. in Ps. 1 18. tes simus , sapientiae uotionem in . 1. mente babemus impressam. De lib. 4) Habemus earn, sc. vitam bea- arbitr. 2, 9. tarn: wir haben es , ich weiss 6) Ideoque . . . beata vita. Icb nicht v/ie, aber auf aebr verschie- muhe mich za ergrunden: ob das dene Weise. Wissen dieser Letztern im Oe- 5) Beatus est ... certissimum dachtnis ist, dann folgte, dass wir est Wer im Besitz der Seligkeit, schon einmal frQherselig gewesen, der ist wirkHch selig Anders entweder jeder Einzelne ftir sich, die, so nicht re sed spe, zuletzt oder alle in Adam (vor dem Falle). 264 S. AUGUSTUS EPI8COPI i5, C j2 i>meu8. Hanc vitam beatam omnes volunt, hanc vitam quae sola beata est omnes volunt, gaudium de veritate omnes vo- lunt. Multos expertus sum qui vellent fallere; qui an tern falli, neminem. Ubi ergo noverunt hanc vitam beatam, nisi ubi noverunt etiam veritatem? Amant enira et ipsam, quia falli nolunt. Et cum amant beatam vitam quod non est aliud quam de veritate gaudium, utique amant etiam veritatem; nee amarent nisi esset aliqua notitia ejus in memoria eorum. Cur ergo non de ilia gaudent? cur non beati sunt? Quia 3 fortius occupantur in aliis quae potius eos faciunt miseros, quam illud beatos quod tenuiter meminerunt. 4 Adhuc enim job. , modicum lumen est in hominibus; ambulent, ambulent, ne eos tenebrae comprekendant. 34. Cur autem veritas parit odium," 5 et inimicus eis 3) Ab aliqua . . . avertitur : von sessen sind , was grfissere Macht irgend einer Vorstellung von Freude hat sie elend zu machen, als dies wendet sich ihr Wille nicht ab. sie zu beseligen vermag, dessen sie sich (nur) schwach erinnera. 1) Cadunt . .. va leant: v erf alien 4) Nihil miruni est quod miseri sie auf das, was sie vermogen und homines non adipiscurrtur quod begniigen sich damit, well sie das, volunt, id eat, beatam vitam ; illud was sie nicht vermogen, nicht so enim, cui comes est, et sine quo innig verlangen, ala nothig urn ver- ea nemo dignus est, nemoque asse- mo'gend zu werden. quitur , recte scilicet virere , non 2) Vid. sup. 1. viii c, 8. sub fip. itidem volant. Aug. de I/ib. Arb. a. c. 9, 21. 1. i- c. 14. 3) Quia fortius . . . meminerunt: 6) Ter. Andr. i. 1, 40. weil sie starker auf anderes ver- CONFESSIONUM LIBER X. 267 factus est homo tnus verum praedicans, cum ametur vita, quae non est nisi gaudium de veritate: nisi quia sic amatur veritas, ut quicunique aliud amant, hoc quod ainant velint esse veritatem; et quia falli nolunt, nolunt 6 convinci quod falsi sint? Itaque propter earn rem oderunt veritatem, quam pro veritate amant. Amant 7 earn lucentem, oderunt earn j h - 3 B redarguentem. Quia eniin falli nolunt et fallere volunt, amant earn cum se ipsa indicat, et oderunt earn cum eos ipsos in- dicat. Inde retribuet eis, ut qui se ab ea manifestari nolunt, et eos nolentes manifestet, et eis ipsa non sit manifesta. Sic 8 sic etiam, sic animus humanus, etiam sic caecuset languidus, turpis atque tndecens latere vult; se autem ut lateat aliquid non vult. Contra illi redditur ut ipse non lateat veritatem, ipsum autem veritas lateat. Tamen etiam sic dum miser est, veris mavult gaudere quam falsis. Beatus ergo erit, si nulla interpellante 9 molest ia, de ipsa, per quam vera sunt omnia, sola veritate gaudebit. 35. Ecce quantum spatiatus 1 sum in memoria mea,XXlV. J* Gratula- quaerens te, Domine, et non te inveni extra earn. 2 Neque t quo* enim aliquid de te inveni quod non meminissem ex quo di-n> na - dici te. Nam ex quo didici te, non sum oblitus tui. libitum habeat. enim inveni veritatem, 3 ibi inveni Deum meum ipsam verita- tem, 4 quam, ex quo didici, non sum oblitus. Itaque ex quo te didici, manes in memoria mea, et illic te invenio, cum reminiscor tui et delector in te. Hae sunt sanctae deliciae 6) Nolunt . . . sint: wolten sie beschwerlicbe Stoning, in reiner sich nicht Qberfiihren lassen, dass Freude. sie betrogen sind. 7) Amant . . . indicat : aie wollen l) Spatiatus sum: denRaam im nur die leuchtende aufklarende Gedachtnis durchgangen bin. Wahrheit, nicht aher die strafende 2) Neque . . . didici: te: bei anf Heiligung dringende, siewollen diesem Durchgehn des Gedacht- die Wahrheit, wenn sie sich ihnen, nisscs habe ich nicbts von dir ge- nicht aber wenn dieselbe sie selbst funden (nichts von deioem Wesen, ofifenbart, verrath. dcinen Eigenschaften) was nicht 8) Sic, sic ... non vult: so will Erinnerung von derZeit her ware, der menscnliche Geist blind and da ich dich kennen gelernt matt, scbandlich und ananstandig, 3) Veritatem . . . ipsam verita- (nackt, ohne Feigenblatter , wie tern: wo ich Wahrbeit fand, da Adam nach dem Falle) sich ver- fand ich dich, der du die Wahrheit bergeii, will aber nieht, dass ihm selbst bist. etwas verborgen sei. 4) Sup. 1. iv. c. 12. L vii. c. 10. 9) Interpellante molestia , ohne 268 8. AUGUSTINI EPISCOPI meae, quas donasti mihi misericordia tua respiciens pauper- tatem meam. *" manes m memoria mea, Domine, ubi illic memo- manes ? quale cubile 1 fabricasti tibi? quale sanctuarium aedi- du repe- ficasti tibi ? Tu dedisti 2 hanc dignationem memoriae meae ut riatur Dew. maneas m ea ; sed m qua ejus parte maneas, hoc considero. * Transcendi 3 enim partes ejus, quas habent et bestiae, cum te recordarer, quia non ibi te inveniebam inter imagines rerum corporalium; et veni ad partes ejus, ubi* commendavi affec- tiones animi mei, nee illic inveni te. Et intravi ad ipsius animi mei sedem, quae illi est in memoria mea, quoniam sui quoque meminit animus, nee ibi tu eras: quia sicut non es imago corporalis, nee affectio viventis, qualis est cum laeta- mur, contristamur, cupimus, metuimus, meminimus, oblivisci- mur, et quidquid hujusmodi est; ita nee ipse animus es, quia Dominus Deus animi tu es, et commutantur haec omnia, tu autem incommutabilis manes super omnia, et dignatus es ha- bitare in memoria mea ex quo te didici. Et quid quaero quo loco ejus habites, quasi vero 5 loca ibi sint? Habitas certe in ea, quoniam tui memini ex quo te didici, et in ea te invenio cum recorder te. XXVI. 37. Ubi ergo te inveni ut discerem te? Neque enim jam Ubi ia- . . i . -r T , . yeninir eras m memoria mea pnusquam te discerem. Ubi ergo inveni te ut discerem te, nisi in te supra me? 1 Et nusquam locus, et recedimus, et accedimus, 2 et nusquam locus. Veritas, ubi- que praesides 3 omnibus consulentibus te, simulque respondes omnibus etiam diversa consulentibus. Liquide tu respondes, sed non liquide omnes audiunt. Omnes unde volunt consu- lunt, sed non semper quod volunt audiunt. Optimus* minister tuus est, qui non magis intuetur hoc a te audire quod ipse voluerit, sed potius hoc velle quod a te audierit. 1) Cubile: geheime Statte. 1) In te supra me L. 7. 10, 16. 2) Dedisti dignationera : du hast mein Gedachtnis gewiirdigt in ihm 2 ) Sup. 1. VH. c. 10. not. 8. 2a 3 rs h r. . 3) praeside8: du waitest - 4) Ubi comraendavi : denen (par- 4) Optimus . . . intuetur hoc. tibus) ich anvertraut. das ist dein besterDiener der we- 5) Quasi vero , als wenn wirklich niger darauf sieht etc. Raume im Gedachtuis waren. CONFESSIONUM LIBER X. 269 38. Sero 1 te amavi, pulchritude tarn antiqua et tarn nova, XXVH. . . .,. Quomodo sero te amavi! Et ecce intus eras, et ego ions, et ibi quaerebam; et in ista 2 formosa quae fecisti, deformis irrue- i>e ehntudo. bam. 3 Mecum eras, et tecum non 4 eram. Ea me tenebant longe a te, quae si in te non essent, non essent. 5 Vocasti, et clamasti, et rupisti surditatem meam. Coruscasti, splen- duisti, et fugasti caecitatem meam. Fragrasti, et duxi spiri- tum, et anhelo tibi Gustavi, et esurio, et sitio. Tetigisti me, et exarsi in pacem tuam. 39, Cum inhaesero tibi ex omni me, nusquam erit mini XXVIII. Muenae dolor et labor; et viva erit vita mea, tota plena te. Nun autem quoniam quern tu imples, sublevas eum; quoniam tui plenus non sum, oneri mihi sum. Contendunt* laetitiae meae flendae cum laetandis moeroribus; et ex qua parte stet victo- ria nescio. Hei mihi! Domine, miserere mei. Contendunt moerores mei mali cum gaudiis bonis, et ex qua parte stet victoria nescio. Hei mihi! Domine, miserere mei. Hei mihi! ecce vulnera mea non abscondo : medicus es, aeger sum ; mise- ricors 3 es, miser sum. Numquid 4 non tentatio est vita 7m-**- 7 ' 1 - mana super terrain? Quis velit molestias et difficultates? Tolerari jubes ea, non amari. Nemo quod tolerat amat, etsi tolerare amat. Quaravis enim gandeat se tolerare, mavult tamen non esse quod toleret. Prospera in adversis desidero, adversa in prosperis timeo. Quis inter haec medius locus, ubi non sit humana vita tentatio? Vae prosperitatibus 5 saeculi, 1) Sero te amavi. du erfullst, erhebst (tragst), so bin Ach dass ich dich so spat er- ich, well ich nicht von dir erfullt, kennet . . . mir zur Last. Gott n portans et Es ist mir leid und bin betrQbt, implens." L. 1, 4. Dass ich so spat geliebt. 2) Gontendunt . . . moeroribus : (Angelas Silesius im Liede : Ich meine beweinenswerthen (irdischen) will dich lieben, meine Starke.) Freuden kampfen mit meiner er- 2) In ista . . . irruebam: ich freulichen (gottlichen) Trauer. 2 missgestaltet yerlor mich leiden- Cor. 7, 10. vgl. c. 1. schaftlich indie schonen Gestalten, 3) Misericors . . . miser: barm- welche du geschaffen in deine herzig . . . erbarmenswurdig. schonen Geschopfe. 4) Numquid . . . terrain : ist das 3) Sup. 1. iv. . 18. not. 1. menschliche Leben auf Erden nicht 4) Mecum . . . eram Rom. 5, 8; eine stete Versuchung? Giebts et- 1 Job.. 4, 19; Eph. 2, 110. was, das nicht Versuchung ware? 5) Ib. not. 4. et vii. c. 14 , 20. 5) Vae prosperitatibus . . . tole- rantia: wehe clem zeitlichen (welt- 1) Nunc autem . . . mihi sum: lichen) Gliick, doppeltes wehe urn nun aber, weil du den, welchen der Furcht vor Wider war tigkeit 270 S. AUGUSTINI EPISCOPI XXIX In Deo Apes tota. Sap. 8, 21. XXX. Bemel et iterum, a timore adversitatis, et a corruptione lae- titiae! Vae adversitatibus saeculi, semel et iterura et tertio, a desiderio prosperitatis, et quia ipsa adversitas dura est, et ne frangat tolerantiam! numquid nontentatio est vitahumana super terrain sine ullo interstitio? 40. Et tota spes mea non nisi in magna valde misericor- dia tua. Da quod jubes, et jube quod vis. 1 Imperas nobis continentiam. Et cum scirem, ait quidam, quia nemo potest esse continens nisi Deus det: et hoc ipsum erat sapietitiae scire cujus esset hoc donum. Per continentiam 2 quippe colli- gimur 3 et redigimur in unum, a quo in multa defluximus. Minus enim te amat qui tecum aliquid amat quod non prop* ter te amat. 4 amor qui semper ardes et nunquam exstin- gueris ! Charitas Deus meus, accende me. Continentiam jubes ; da quod jubes, et jube quod vis. 41. Jubes certe ut contmeam a concupiscentia carnis, et concupiscentia oculorum, et ambit ione saeculi. ' Jussisti a con- und urn derFreude willen, welche (den Menschent verdirbt. Wehe tiber die zeitlichen Widerwiirtig- keiten, dreifacb.es Wch , weil der Ungluckliche nach Glttck verlangt, die Widerwartigkeit selbst hart. und Gefahr ist dass sie die Geduld zcrbricht. 1) Quae i.ioa verba Pelagius Romae , cum a qnodam fratre et coepiscopo meo fuissent eo prae- sente commemorata, ferre non po- tait, et contradiccns aliqaanto cora- motius, pene cum eo qui ilia com- memoraverat litigavit. Aug. de done Perse v. 53. 2) Duo Bunt, quae in hac vita veluti laboriosa nobis praeeipiuntur, continere et sustinere. Jnbemur enim continere ab his quae in hoc mundo dicuutur bona, et sustinere ea quae in hoc mundo abundant mala. Ilia continentia, ista su&ti- nentia rocatur Dnae virtutes quae mundant animaio, etcapacem faciunt divinitatis. In frenandis libidinibus et corcendis volupta- tibus, ne seducat quod male blan- ditur, et enervet quod prosperum dicitnr, continentia nobis opus est: non credere felicitati terrenae, et usque ad finem quaerere felicitatera, quae non habet finem. Ut autem est contineutia , felicitati mundi non credere: ita sustinentiae est, infelicitati mundi non cedere. Aug. Serin. 38. init. Continentia: Ent- haltsamkeit, Entsagen, Sustinentia; Ertragen. 3) Colligimur . . . defluximus: werden wir gesammelt und zu dem Einen zur&ckgebracbt von welchem weg wir in das Viele zerflossen sind. 4) Non quo non sit amanda, creatura ; sed si ad Creatorem re- fertur i lie amor, non jam cupiditas, sed caritas criL Tune enim est cupiditas. cum propter se amatur creatura. Aug. de Trin. ix. . 13. Habet igitur vir temperans in hu- juscemodi rebus mortalibus et flnentibns , vitao regulam utroque testamento firmatam: ut eorum nibil diligat, nihil per se appeten- dum putet, sed ad vita e hujus atquc offlciovam necessitatem quantum sat est usurpet, utentis modestia, non aniautis affectiL Aug. de mor. Eccl. Cath. . 39. 1) Haec autem tria genera vitio- CONFESSIONUM LIBER X. 271 cubitu; et de ipso conjugio melius aliquid 7 monuisti quam J 1 *^* ad concessisti. Et quoniam dedisti, factum est et autequam dis-^!|^ i8 pensator 3 sacramenti tui fierem. Sed adhuc vivunt in memoria Ubidini * 1 Jo). 2. mea, ue qua multa locutus sum, talium rerum imagines, quas ". ibi consuetude mea fixit; et occursantur mini vigilanti quidem carentes viribus, in somnis autem non solum usque ad delec- tationem sed etiam usque ad consensioiiem factumque simil- limum. Et tan turn valet i magi n is illusio in anima mea et in carne mea, ut dormienti 4 falsa visa persuadeant quod vigilanti vera non possunt. Numquid 5 tune ego non sum, Domine Deus meus? Et taraen tantum interest inter meipsum et ineipsum; intra momentum quo hinc ad soporem transeo. vel hue inde retranseo! Ubi est tune ratio, quae talibus sugge- stionibua resistit vigilans? Et si res ipaae 8 ingerantur, incon- cussa manet. Numquid clauditur 7 cum ocidis? numquid so- pitur cum sensibus corporis? Et unde saepe etiam in somnis resistimus, nostrique propositi meinores, atque in eo castis- sime permanentes, nullura talibus illecebris adhibemus assen- sum? Et tamen tantum interest, 8 ut cum aliter accidit, 9 evi- runi, id est vplupt&s car nig, et su- 4) Dormienti . . . possunt: dass perbia, et curiositas, omnia peccata f&lsche (Ti-auru) Bilder , Gesichte concludunt. Quae mihi videutur den Schlafenden zu etwas verlocken, a Johanne Apostolo eaumerata. -wozu mich, vena ich wache, wahre Per oculos enim maxime curiositas nicht verlocken koanen. Yera: praevalet Reliqua vero quo per- Weiber. tineant, manifestum est. t ilia 5) Nuraqtiid . . . retranseo. Bin Dominici huminis tentatio tripartita ich dann nicht ich (nicht ich est: per cibum, id est, per concu- selbst). Und doch bin ich vom piscentiam carnis ; ubi suggeritur, Augenblick , da icli vom wachen ,Dic lapidibus istis ut panes fiant :' Zustande in den Schlaf nbergehe, per maoem jacta.ntiam; ubi, in bis ich aus dem Schlaf zum Wachen monte constitute, osterduntur ora- zuriickkehre wie ein anderer (von nia regna hujug terrae, et promit- rair wachem ganz verschiedener tuntnr ei adoraverit: per curiosi- Mensch. tatem; ubi de pinna templi admo- 6) Res ipsae : reizendes, IdsterneH netur ut ee deorsum mittat, ten- sich zeigt. tandi gratia utrunt ab Augelis sus- 7) Clauditur sc. ratio, cipiatur. Itaque posteaquam nnllo 8) Tantum interest sc. inter istorum tentamento valere apud uieipsum et meipsum. eum potuit inimicus, hoc de illo 9) Aliter accidit . . . doleamus, dicitur, ,Postquam complevit oinnem wenn ich einwillige beruhigt sich, tentationem diabolus.' Aug. in Ps. sobald ich erwache mein Gewissen 8. v. fin. und ich finde , eben wegen dieaer 2) Melius aliquid. 1 Cor. 7, 6.38. Yerachiedenheit von rair selbst, S) Dispensator sacramenti: Ver- daas ich das nicht gethan, wiewohl waiter deines Sacraments, Priester. es mich schmerzt dass es gewisser- 272 S. AUGUSTINI EPISCOPI gilantes ad conscientiac requiem redeamus; ipsaque distantia reperiamus nos non fecisse, quod tamen in nobis quoquo modo factuin esse doleamus. 42. Numquid non potens es Deus oranipotens, sanare omnes languores animae meae, atque abundantiore gratia tua lascivos motus etiam mei soporis exstinguere? Augebis, Domine, magis magisque in me munera tua, ut anima mea sequatur me ad te, 10 concupiscentiae visco expedita, ut non sit rebellis sibi, atque ut in somnis etiam, non solum non perpetret 11 istas corruptelarum turpitudines per imagines animales usque ad carnis fluxum, sed ne consentiat quidern. Nam 12 ut nihil tale vel tantillum libeat, quantulum possit nutu cohiberi, etiam incasto dormientis affectu, non tantum in hac vita, sed 3> etiam in hac aetate, non magnum est omnipotenti, qui vales facere supra quam petimus et intelligimus. Nunc tamen massen in mirgeschehen wobei icli also mich leidend verhalte* 10) Anima mea sequatur me ad te. Diesc anima ganz verschieden yon ratio quae resistit suggestio- nibus, (s. oben) welche ratio viel- mehr dem n mc tf entspricht. Es ist anima vitalis, tpitfij ttioyos, der *jjv%i} l.oyixr, entgegengesct/t. L. 7, 19, not. 6. 11) Perpetret . . . animales: jene geilen Schandlichkeiten nicht durch thierische Bilder ausube (vollbringe). 12) Nam . . intelligimus. Nam non magnum . . . intelligimus, ut nihil tale etc. A. bekennt, dass ihn innere Bilder seiner fruheren Ausschweifungen zwar nicht im Wachen, wohl aber im Schlaf ver- fuhren. (,,Sed adhuc vivunt . . . simillimum".) L. 6, 11 bekannte er: thorichter Weise dieWahrheit des Wortea nicht gewusst zu haben : neminem posse esse continentem, nisi tu dederis. Er ist daher iiber- zeugt: Gott konne die continentia, Keuschheit , verleihen. Hieran schliessen wir die Frage in unserm Capitel ( 42) an: n Num quid non . . . exstinguere?" Daraufdie Antwort: du vermagst es, so dass meine Seele etiam in somnis . . . consentiat quidem." Denu, fiigt er hinzu, dem Allmachtigen, ihm der tiber das was wir bitten und ver- stehn zu wirken vermag, ihm ists ein Kleines zu bewirken dass nicht nur uberhaupt im Leben sondern selbst in meinem jetzigen (zu ju- gendlichen Ausschweifungen ge- neigten) Lebensalter nichts der- gleichen , ja nicht die geringste Lust in mir aufsteigen darf, nicht soviel als durch einen Wink (durch ein minimum von Wollen) unter- druckt werden kdnnte, selbst wenn sich mir im Schlafe unreine Ge- danken, (lascivi motus) regten. Die Wiederholung: etiam incasto affectu . . . etiam in hac aetate, soil die omnipotentia dei, clieMacht seiner Gnade (gratia irresistibilis) hervor- heben, da er selbst einen Menschen zu heilen und zu heiligen vermag, in welchem die Sunde noch sehr machtig ist. Die Codd. lesen in casto affectu; dies B casto" steht aber in entschiedenem Widerspruch mit dem fl lascivi motus" etc. Augustins, und von ihm ist doch die Rede. Da sich bei Seneca n incaste' ( findet, und Incastus, aaefivos, in Gloss. Graeco-Latino" (bei du Fresne s. v. incastusX so ist die Correctur hochst einfach, indem man in casto in das eine Wort incasto zusammenfasst. CONFESSIONUM LIBER X. 273 quid adhuc sim in hoc genere mali mei, dixi Domino bono meo exsultans cum tremor e in eo quod donasti mihi, et p '- 2>1!> lugens in eo quod inconsummatus sum, sperans perfecturum te in me misericordias tuas usque ad pacem plenariain, quam tecum habebunt interiora et exteriora mea, cum alsorpta*^ fuerit mors in victoriam. 43. Est alia malitia diei, quae utinam sufficiat* ei. Re- XXXI. ficimus enim quotidianas ruinas 2 corporis edendo et bibendo, rent d 1 tenta- priusquam escas et ventrem destruas, cum occidens mdigen- tionw tiam meam satietate mirifica, et corruptibile hoc indueris Mat. e, 34 incorruptione sempiterna. Nunc autem suavis est mihi neces- 4 ' Cot 6 sitas, a et ad versus istam suavitatem pugno ne capiar; etJJ-^ quotidianum bellum gero in jejuniis, saepius in s&rintutem **. redigens corpus meum ; et dolores 4 mei voluptate pelluntur. Nam fames et sitis quidam dolores sunt ; urunt, et sicut fe- J 7 Cor - bris, necant, nisi alimentorum medicina succurrat. Quae 5 quo- niam praesto est, ex consolatione munerum tuorum, in quibus nostrae infirmitati terra et aqua et coeluin serviunt, calamitas deliciae vocantur. 44. Hoc me docuisti, ut quemadmodum medicamenta, 6 sic alimenta sumpturus accedam. Sed dum ad quietem satie- tatis ex indigentiae molestia transeo, in ipso transitu mihi insidiatur laqueus concupiscentiae. Ipse enim transitus volup- tas est, et non est alius qua transeatur quo transire cogit necessitas. Et cum salus sit causa edendi et bibendi, adjun- git se tanquam pedissequa periculosa 7 jucunditas; et plerum- que praeire conatur, utejus^ causa fiat quod salutis causa me facere vel dico, vel volo. Nee idem modus utriusque est: nam quod saluti satis est, delectationi parum est. Et saepe incertum fit utrum adhuc necessaria corporis cura subsidium 1) Sufficiat ei: hatte doch jeder deinen uns trostenden (die Schmer- Tag genug an der einen Art Ver- zen lindernden) Gaben. snchung, bate er sonst keine. 6) Medicamenta: doch nicht hit- 2)Rainas: den Verfall des Leibes tere sondern das Herz erfrcuende. den hungernden Leib. Ap. Gesch. 14, 17. Ps. 144, 15. 16. 8) Necessitas; BedQrfnis. u. a. Stellen. 4) Dolores: Schmerz des Hungers 7) Periculosa . .. parum est: durch Lust (am Essen) vertrieben. Gourmamlise i periculosa .jocunditas) 5) Quae . . . tuorum : weil solch tritt an die Stelle des Esscns um Heihmttcl immer zu haben ist in den Hunger zu stillen, beides hat 18 274 8. AUGUSTINI EPISCOPI LHC. 21, 34. Sep. 3, 21. petat, 8 an voluptaria cupiditatis fallacia ministerium suppetat. Ad hoc 9 incertum hilarescit infelix anima, et in eo praeparat excusationis patrocinium 7 gaudens non apparere quid satis sit moderationi valetudinis, ut obtentu salutis obumbret negotium voluptatis. His tentationibus quotidie conor resistere, et invoco dexteram tuam et ad te refero aestus meos, quia consilium 10 mihi de hac re nondum stat. 45. Audio vocem jubentis Dei mei: Non graventur corda vestra in crapula et ebrietate. Ebrietas longe est a me; misereberis, ne appropinquet mihi. Crapula 11 autem nonnun- quam subrepit servo tuo; misereberis, ut longe fiat a me. Nemo enim potest esse continens, nisi tu des. Multa nobis orantibus tribuis; et quidquid boni antequam oraremus acce- pimus, a te accepimus; et ut hoc postea cognosceremus, a te accepimus. Ebriosus nunquam fui, sed ebriosos a te factos sobrios ego novi. Ergo a te 12 factum est ut hoc non essent nicht gleiches Maass die Un- miissigkeit und Leckerei verlangen weit mehr. 8) Petat . . . suppetat: ob das Bediirfnis, die nothwendige Sorgc ftir den Leib Hilfe verlangt, oder tauschende Esslust (statt jener Sorge) bedient sein will. Suppe- tere: anstatt eines Andern bitten. (Ulpian.) 9) Ad hoc . . . voluptatis. Diese Ungewissbeit erfreut die nngliick- liche Seele, auf sie, in ep sc. in- certo, fussend ersinnt sie (beim Essen) eine vorschutzende Ent- schuldigung, indem sie sich freut dass es ilir nicht klar sei, wie viel die maasshaltende Sorge fiir die Gesundheit verlange, urn so das, was aus Leckerei geschieht zu ver- stecken hinter den Vorwand es geschehe (nur) euro Wohl (des Leibes). tleber obambro vgl. L. 2, 6 daselbst auch not. 4, 9. 16. 10) Consilinm . . . stat: weil ich mir hierftber noch nicht sichern Bath weiss. 11) Crapnla, Kgamd^: fl Wein- rausch und seine Folgen" Passow: B Crapula quam ebrietas hesterna peperif* Bengel zu Luc. 21, 84. Da nun der grnndaufrichtige A. unmittelbar vorher sagt: Ebrietas longe est a me, und nachher: ebriosus numquam fui, so spricht dies sehr fiir folgende Erklarung. Crapula, Nimiaciborum voluptas, apud S. Aug. Confess, x. 31. et Aelred. edit P. Gibbon, p. 260, et 410. Vide Camusat. in JHist. crit. Diar. t. 2. Art. 4 p. 54." Carpent. Suppl. Citat etiam Martin S. Be- nedicti Reg. c. 39. H de mensura ciborum," ( n de mensura potus" in c. 40. seorsira agitur) ubi nCtapula" de cibo niraio capiendo usurpatur" quod si labor forte factus fuerit major, in arbitrio et potestateAb- batis erit, si expediat, aliquid au- ger c, remotapraeomnibuscrapuZcr, ut nunquam subrtpat monacho in- digenes: quia nihil sic contrarium est omni Christiano quomodo cra- pula , sicut ait Dominus noster, n videte ne graventur corda vestra in crapula." Vers. Arab, quod no- tat idem , in Luc. 21 , 34. reddit n cibi satietas." 12) Ergo a te . . . a quo factum est, alles Gute was wir thaten, alles Bose was wir unterliessen, alle Besserung verdanken wir Gott, ebenso die Erkenntnis dass wir ihm dies Alles verdanken. Lib. 2, 7, 15. CONFESSIONTJM LIBEE X. 275 qui mmquam iuerunt, a quo factum est ut hoc non semper essent qui fuerunt, a quo etiam factum est ut scirent utrique a quo factum est. Audivi aliam vocem tuam: Post concupis-^ 18 centias tuas non eas, et a voluntate tua avertere. Audivi et illam ex munere tuo quam multum amavi: Neque si mandu- * Cor - * caverimus, abundabimus ; negue si non manducaverimus, de- erit nobis. Hoc est dicere, Nee ilia 13 res me copiosum faciet, nee ilia aeruranosum. Audivi et alteram: Ego enim didici^- in quibus sum sufficiens esse; et abundare novi, et penuriam pati novi. Omnia possum in eo qui me confortat. Ecce miles' 4 castrorum coelestium, non pulvis quod nos sumus. Sed memento, Domine, quia pulvis sumus, etAepulvere fecisti*l.' hominem; et perierat, et inventus est. Nee ille in se potuit, <* . quia idem pulvis fuit, quern talia dicentem afflatu tuae mspi-mc. i&, rationis adamavi: Omnia possum; inquit, in eo qui me con-^^\ fortat. Conforta me, ut possim. Da quod jubes, et jube quod J|- 4 vis. 1 * Iste 16 se accepisse confitetur, et quod gloriatur, in Domino gloriatur, Audivi alium rogantem ut accipiat: Aufervec. 2*. a me, inquit, concupiscentias ventris. Unde apparet, sancte Deus meus, te dare, cum fit quod imperas fieri. 46. Doeuisti me, Pater bone, Omnia munda mundis; sedRom.i4, malum esse homini qui per offensionem manducat; et omnem j iim. 4, creaturam tuam bonam esse, nihilque abjiciendum quod vum gratiarum actione percipitur; et quia esca nos non commen-l*** * dat Deo; et ut nemo nos judicet in cibo aut in potu; et ut ccl - 2 - qui manducat non manducantem non spernat: et qui non Rom. u, manducat, manducantem non judicet. Didici haec; gratias tibi, laudes tibi Deo meo, magistro meo, pulsatori aurium mearum, illustrator! cordis mei: eripe me ab omni tentatione. Non ego immunditiam obsonii timeo, sed immunditiara cupi- ditatis. Scio Non omne carnis 17 genus quod cibo esset usuiJ'J; 9> 13) Nee ilia . . . aerumnosum: eigene Kraft (nee ille in se potnit) ea wird mich weder jenes (mandn- ist er ein Staub hoherer Art als ich. care) reicb noch dieses (non man- 15) Deus igitur impossibilia non ducare) elend niachen ; nicbt auf jubet, sed jubendo monet et facere meioe Werke nur auf Gottes Gnade quod possis , et petere quod non grunde ich mich. possis. Aug. de Nat. et Grat. c. 43. 14) Ecce miles . . . adamavi. 16) Iste sc. Paulus. Non pulvis quod nos sumus, und 17) Contra Manichaeos, qui car- dennoch idem (Paulus) pulvis fuit, nibus vesci nefas putabant. aber durch Inspiration, nicht durch 18* 276 S. AUGUSTINI EPISCOPI *j*|* manducare permissuLi; Eliam cibo carnis refectum; Joannem Mat. a, mirabili abstincntia praeditum, animalibus, hoc est locustis, m GOT. 5,escam cedentibus non fuisse pollutum. Etscio Esau lenticulae *^ concupiscentia deceptum; et David propter aquae desiderium ** 15 - a seipso reprehensum ; et Begem nostrum non de carne, sed Mat. 3,4. de pane esse tentatum. Ideoque et populus in eremo, non Nttm ' > ad delectatione omnium sensuum et voluptatum, cui servientes <*" ten - (ationis depereunt qui longe se faciunt a te, mest animae per eosdem sensus corporis quaedam non se oblectandi in carne, experiendi per carnem vana et curiosa! cupiditas, nomine cognitionis et scientiae palliata. Quae quoniam in appetitu noscendi est, oculi autem sunt ad cognoscendum in sensibus principes, concupiscentia oculorum* eloquio divino appellata i ** est. Ad oculos enim proprie videre pertinet. Utimur autem hoc verbo etiam in caeteris sensibus, cum eos ad cognoscen- dum intendimus. Neque enim dicimus, Audi quid rutilet; in kiinatlerische Hande hiniiber summe est. Aug. de lib. arb. 1. geleitet, von der Schonheit stammt, i. . 43. welche iiher den Seelen 1st. L 11, IH) Ut non eant . . . lassitudines. 5, /; ganz ahnliche Stelle. Fortitude: Starke, Zeugungsver- 15) Inf. 1. xi. c. 5. inogen: dass sie sich noch weiter 16) Operatores et scctatores: von uir entfernen und ihre forti- Kilnstler und Liebbaber. tudo unter deinen Schutz stellen, 1?) Tanquam enim dorsum ad un.l sie nicht in wolliistigen Ab- te poncntes, in carnali opere velut schwachungen rergeuden. Lassi- in umbra sua defiguntur, et tamen tudinea, Gegentheil von fortitudo. etiam ibi quod eos delectat, adhuc L. 4, 16, 30. habeat de circumfulgentia lucis tuae. Sed umbra, dura amatur, I) Curiosa cupiditas: Fiirwitz. languidiovem facit oculum animi, Palliata: beschonigt. L. 5, 4, et invalidiorem act perferendum not. 17. conspectum tuum. Propterea magis 2) Concupiscentia oculorum werde magisque homo tenebratur, dum aller Siane concupiscentia genannt, sectatur libentius , quidquid intir- weil das videre ein allgemeiner miorem tolerabilius excipit. Ex Ausdruck fur alle sei. Man sage: quo incipit non posse videre quod sieh wie das klingt etc. 282 S. AUGUSTINI EPISCOPI aut, olfac quam niteat; aut, gusta quara splendeat ; aut, palpa quam fulgeat: videri enim dicuntur haec omnia. Dicimus autem non solum, Vide quid luceat, quod soli oculi sentire possunt; sed etiam, Vide quid sonet; vide quid oleat; vide quid sapiat; vide quam durum sit. Ideoque generalis expe- rientia sensuum concupiscentia, sieut dictum est, oculorum vocatur; quia videndi officium in quo primatum oculi tenent, etiam caeteri sensus 3 sibi de similitudine usurpant, cum aliquid cognitionis explorant. 55. Ex hoc autem evidentius discernitur quid voluptatis, quid curiositatis agatur per sensus: quod voluptas pulchra, canora, suavia, sapida, lenia sectatur; curiositas autem etiam his contraria tentandi causa, 4 non ad subeundam molestiara, sed experiendi noscendique libidine. Quid enim voluptatis habet videre in laniato cadavere quod exhorreas; et tamen sicubi jaceat, eoncurrunt ut contristentur, ut palleant. Timent etiam ne in somnis hocvideant; quasi quisquam 5 eos vigilan- tes videre coegerit, aut pulchritudinis ulla fama persuaserit. Ita et in caeteris sensibus, quae persequi longum est. Ex hoc morbo cupiditatis, in spectaculis exhibentur quaeque mi- racula. 6 Hinc ad perscrutanda naturae (quae praeter nos est 7 ) operta proceditur, quae scire nihil prodest, et nihil aliud quam scire homines cupiunt. 8 Hinc etiam, si quid eodem per- versae scientiae fine per artes magicas quaeritur. Hinc 9 etiam in ipsa religione Deus tentatur, cum signa et prodigia flagi- tantur, non ad aliquam salutem, sed ad solam experientiam desiderata. 3) Sensus . . . explorant: die 8) Si causae corporalium motio- iibrigen Sinne gebrauchen den num noscendae nobis essent, nullas Ausdruck sehen, eignen ihn sich magis nosse quam nostrae valetu- nach der Analogic an . wean sie dinis deberenms. Cum vero eis einen wissenschaftlichen Gegen- ignoratis Medicos quaerimus, quis stand erforschen. non videat quod de secretis cpeli 4) Tentandi causa, urn es zu et terrae nos latet quanta patien- versuchen. tia sit nesciendum? Aug. Enchir. 5) Quasi quisqam, gerade als cap. 16. hatte sie jemand gezwungen. 9) Hinc . . . desiderata. So z. 6)Miracul: wunderbare Effekt- B. jener Furwitz der Pharieaer, atftcke. welche von Christo ein Zeichen 7} Praeter nos, ausser uns, im fordern non ad aliquam salutem, Gegensatz der Erforschung der sed ad solam experientiam. Marc. Menschennatur. 8, 11. 12. CONFE8SIONTJM LIBER X. 283 56. In hac 10 tarn immensa silva plena insidiarum et pe- ricoloruin, ecce multa praeciderim et a meo corde dispulerim, sicuti donasti me facere, Deus salutis meae; attamen quando audeo dicere, com circumquaque quotidianam vitam nostfam tarn multa hujus generis rerum circumstrepant ; quando audeo dicere nulla re tali me intentum fieri ad spectandum, et vana cura capiendum? Sane me jam theatra non rapiunt, nee euro nosse transitus 11 siderum, nee anima mea unquam responsa quaesivit umbrarum; omnia sacrilega sacramenta detestor. A te, 18 Domine Deus meus, cui humilem 13 famulatum ac sim- plicem debeo, quantis mecum suggestionum machinationibus agit inimicus, ut signum aliquod petam ! Sed obsecro te per Regera nostrum, et patriam Jerusalem siraplicem, castara, ut quemadmodum a me longe est ista consensio, 14 ita sit sem- per longe atque longius. Pro salute autem cujusquam cum te rogo, alius multum differens finis est intentionis meae; et te 15 facientem quod vis, das mini, et dabis libenter sequi. 57. Verumtamen in quam multis minutissimis et contemp- tibilibus rebus curiositas quotidie nostra tentatur; et quam saepe labamur, quis enumerat? Quoties narrantes inania, primo quasi toleramus ne offendamus infirmos, deinde paula- tim libenter advertimus! Canem currentem post leporem jam non specto, cum in circo fit: at vero in agro, si casu transeam, lo)Inhac . . . dispulerim. Prae- poasint. Ad hoc dieitur, ,,Qui vi- ciderim beziehtsich awf silva, dis- detur stare, videat ne cadat." pulerim auf insidiarum. Propter hujus timoris utilitatem. It) Transitus siderum. mitBezug ne regenerati et pie vivere inci- auf Astrologie. Es trifft die pientes, tamquam securi alta sa- Astronomen nicht, welche arbeiten piaraus, quidam non perseveraturi ad salutem (Kalender etc. ohne perseveraturis Dei permissione vel welche keine weise Ordnung im provisione ac disppsitione miscen- Leben der Menschen denkbar u. a.), tur ; quibus cadentibus ^territi cum 12) A te . . . petam : mit vie timore et tremore" gradiamnr viam vielen listigen Einflfisterungen der justam, donee ex hac vita, quae Feind mich versueht bat, dass ich tentatio est super terram," transea- von dir, dem ich demuthigen und mus ad aliam, nbijam non sit ela- einfaltigen Dienst schulde , ein tio comprimenda, nee contra ejus Zeichen erbitten solle. suggestiones tentationesque luctan- 13) Jam vero ut peraeverent in duxn. Aug. Ep. 217. . 14. eo quod ease coeperunt, etiam pro 14) Consensio: Einwilligung, se ipsis orant fidelcs. Utile est namlich zu don suggestionibns etc. qnippe omnibus vel pene omnibus 15) Et . . . sequi: et das mihi propter humilitatem saluberrimam, libenter sequi te etc. ut quales futuri sint, scire uon 284 S. AUGUSTINI EPISCOPI avertit me fortassis et ab aliqua magna eogitatione, atque ad se convertit ilia venatio; nondeviare 16 cogens corpore jumenti, sed cordis inclinatione. Et 17 nisi jam mihi demonstrata in- firmitate mea, cito admoneas, aut ex ipsa visione per aliquam considerationem in te assurgere, aut totum contemnere atque transire, vanus hebesco. Quid cum me domi sedentem stellio muscas captans, vel arauea retibus suis irruentes implicans, saepe intentum facit? Num quia parva sunt animalia, ideo non res eadem 18 geritur? Pergo inde ad laudandum te, crea- torem mirificum atque ordinatorem rerum omnium, sed non 19 inde esse intentus incipio. Aliud est cito surgere, aliud est non cadere. Et talibus vita mea plena est, et una spes mea magna valde misericordia tua. Cum 20 eniin hujuscemodi rerum conceptaculum fit cor nostrum, et portat copiosae vanitatis catervas, hinc et orationes nostrae saepe interrumpuntur atque turbantur, et ante conspectum tuum dum ad aures tuas vocem cordis intendimus, nescio unde irruentibus nugatoriis cogita- tionibus res tanta praeciditur. Numquid etiam hoc inter contemnenda deputabimus, aut aliquid nos reducet in spem, nisi tota misericordia tua, quoniam coepisti mutare nos? 58. Et tu 1 scis, quanta ex parte mutaveris, qui me pri- T* mitus sanas a libidine 2 vindicandi me, ut propitius fias etiam nis'g*- " caeteris omnibus iniquitatibus meis, et sanes omnes languores 16)Deviare: ich reite dem jagen- 1) Et tu . . . mutaveris. Dies den Hunde nicht nach, verfolge gehort zum Schluss des vorigen ihn aber mit den Gedanken. Cap.: Numquid . . . nos? B Soll 17) Et . . . hebesco; et vanus ich auch dies unter die geringfii- hebesco nisi cito admoneas ; gedan- gigen nicht zu beachtenden Dinge kenlos und stumpf schaue ich hin rechnen, oder kann mir etwas an- etc. Ex ipsa visione etc. von dem deres wieder Hoffnung machen, aus was ich sehe, aufzusteigen. als deine game Barmherzigkeit 18) Res eadem, wie die Hasen- (die vollendet was sie begpnnen) jagd. weil du angefangen hast mich zu 19) Non inde . . . incipio, aicht verwandeln. Und du weisst urn lobe ich den Schflpfer und werde icie viel (den wie vielsten Theil) erst dadurch getrieben meine Auf- du mich verwandelt hast, merksamkeit auf die Geschopfe zu richten. 2) Libidine vindicandi me, von 20) Cum . . . praeciditur. Da der Lust mich frei zu machen, unser Herz'ein Magazin von Dingen mich deiner Herrschaft zu entziehn. der Art wird, und Haufen reich- L 2,5, 10. not. 6. Rachsucht licher Eitelkeiten in sich tragt, so A.'s ist in den Conf. nirgends er- werden dadurch unsere Gebete wahnt. S. die folg. not. unterbrochen und gestort. XXXVI. Ut so CONFESSIONUM LIBER X. 285 meos f et redimas de corruptione vitam meam, et corones me in miseratione et misericordia, et saties in bonis desiderium p rti - . , P 102, meum; quia 3 coinpressisti a timore tuo superbiam meain, ets-s. mansuefecisti jugo tuo cervicem raeam. Et nunc porto illud, so**" lf> et lene est mihi, quoniam sic promisisti et fecisti; et vere sic erat, et nesciebam, quando id subire metuebam. 59. Sed numquid, Domine, qui solus sine typho domina- ris, quia solus verus Dominus es qui non habes dominum; numquid hoc quoque tertium'' tentationis genus cessavit a me, aut cessare in hac tota vita potest, timeri 5 et amari velle ab hoininibus, non propter aliud, sed ut inde sit gau- dium, quod non est gaudium? Misera vita est, et foeda jac- tantia. Hinc fit vel maxime non amare te, nee caste timere te. Ideoque tu superbis resistis, liumilibus autein das gra-^ r ***> tiam; et intonas super ambitiones saeculi, et contremunt JM. t, . fundamenta montinm. Itaque nobis, quoniani propter quae- pi ' "' ** dam humanae societatis officia necessarium est amari et timeri ab hominibus, instat adversarius verae beatitudinis nostrae, ubique spargens in laqueis, n Euge, 6 euge:" ut dum avide colligimus, incaute capiamur, et a 7 veritate tua gaudium nos- trum deponamus, atque in hominum fallacia ponamus; libeat- que nos amari et timeri, non propter te, sed pro te; atque 8 isto modo sui similes factos secum habeat, non ad concordiam charitatis, sed ad consortium supplicii, qui statuit sedem suam 5'jjfi. ponere in aguilone, ut te 9 perversa et distorta via imitanti, j- <. tenebrosi frigidique servirent. Nos autem, Domine, pusillus grex tuus ecce sumus; tu nos posside. Praetende alas tuas, et fugiamus sub eas. Gloria nostra tu esto; propter te ame- 3) Quia compressisti . . . mcam ; man Gott nicht liebt und f urchtet. weil du von der Hohe deiner Furcht Job. 5, 44. herab meinen Stolz hinuntorge- 6) Eugc, (L. 1, 13, 21.) dies der drtickt and meinen Nacken unter Koderauf den Schlingen fiirEitle. dein Joch gezahmt hast. Et lene 7) A veritate . . . ponamus. Ve- est mihi jugum. So hat ihn Gott ritate tua, Gegeusatz: hominum a libidine vindicandi se geheilt. fallacia. L. 4, 12, 19. L. 5, 3, 5. 8) Atque sc. adversarius. 4) Tertium tentationis genus nach 9) Ut te . . . servirent: uttene- 1 Job. 2, 16 ist: super bia vitae. brosi frigidique servirent imitanti 5) Timeri . . . timere te: von te perversa et distorta via. Be- Menschen gefurchtet und geliebt zug auf Nacbt und Ealte des seiu wollon , nur um daran sicb Nordpols. eitel zu freuen ist Grund, dass 286 S. AUGUSTINI EPISOOPI mur, et verbum tuum 10 timeatur in nobis. Qui laudari vult ab hominibus vituperante te, non defendetur ab hominibus judicante te, nee eripietur' 1 damnante te. Cum autem non PS. 10, a. peccator laudatur in desideriis animae suae, nee gui iniqua gerit benedicitur, sed laudatur homo propter aliquod donum quod 12 dedisti ei, at ille plus gaudet sibi laudari se, quam ipsum donum habere unde laudatur, etiam iste te vituperante laudatur: et melior jam ille qui laudavit, quam iste qui lau- datus est. Illi enim placuit in homine donum Dei; huic am- plius placuit donum hominis quam Dei. XXXVII. go. Tentamur his tentationibus quotidie, Domine; sine U* mo- vetwr cessatione tentamur. Quotidiana 1 fornax nostra est humana landibos hnmanis. lingua. Imperas nobis et in hoc genere continentiam : da *7n. quod jubes, et jube quod vis. Tu nosti de hac re ad te ge- mitum cordis mei, et flumina oculorum meorum. Neque enim facile colligo quam sim ab ista peste mundatior, et multum f 18> timeo occulta mea, quae norunt oculi tui, mei autem non. PS. 89. s. Est enim qualiscumque in aliis generibus tentationum mini Pi 138 facultas explorandi me; in hoc pene nulla est. Nam et a voluptatibus carnis, et acuriositate supervacanea cognoscendi, video quantum assecutus sim posse refrenare animum meum, cum eis rebus careo, vel voluntate, vel cum absunt. 2 Tune enim me interrogo, quam magis minusve mihi molestum sit non habere. Divitiae vero quae ob hoc expetuntur, ut 10) Verbum tuum, nicht das trasre 1) Quotidiana . . . lingua. Der werde in uns gefurchtet. Daher taglicheVersuchsofenistdiemensch- jeder Prediger ein minister verbi liche Zunge (der Lobenden). Quo- divini. modo probatur in conflatorio ar- il) Eripietur, wird deinem Ge- gentum, et in fornace aurum, sic richt nicht entrissen werden. probatur homo ore laudantis. Prov. 12) Quod . . . quam dei. Quod 27, 21. dedisti: das du ihm gegeben. Plus 2) Homo qui prosper is rebus gaudet sibi laudari se: mehr sich proficit, asperisquid profecerit dis- ftir sich freut , das Lob sich zu- cit. Cum enim mutabilium bono- eignet, statt Gott die Ehre zu rum adest copia, non eis confidit: geben, von welchem ihm die Gabe sed cum subtrahuntur , agiioscit zugekommen, und der sich uber utrum eum non ceperint. Quia das Lob mehr freut als liber diese plerumque cum adsunt nobis, pu- Gabe. Der ihn lobt, ist besser tamus quod non ea diligamus: sed als er ; n ihm gefallt Gottes Gabe cum abesse coeperint , invenimus am Menschen. dem Gelobten aber qui simus. Hoc enim sine amore gefallt mehr die Gabe des Menschen npstro aderat, quod sine dolore laus als die Gabe Gottes." discedit. Aug. de vera relig. c. 47. CONFE8SIONFM LIBER X. 287 alicui trium istarum cupiditatum, vel duabus earum, vel omnibus Servian t, si persentiscere 3 non potest animus utrum eas habens contemnat, possunt et dimitti ut se probet. Laude vero ut careamus, atque in eo experiamur quid possumus, numquid male vivendum est, et tam perdite atque iramaniter, ut nemo nos noverit qui non detestetur? Quae major dementia did aut cogitari potest? At si bonae vitae bonorumque operum comes et solet et debet esse laudatio, tam comitatum ejus, quam ipsam bonam vitam deseri non oportet. Non autem sentio sine quo esse aut aequo animo aut aegre possim, nisi cunt abfuerit. 61. Quid igitur tibi in hoc genere tentationis, Domine, confiteor? quid, nisi delectari me laudibus; sed amplius ipsa veritate quam laudibus ? Nam si mini proponatur utrum malim furens, aut in omnibus rebus errans, ab omnibus hominibus laudari; an constans, 4 et in veritate certissimus, ab omnibus vituperari; video quid eligam. Verumtamen 5 nollem ut yel augeret mini gaudium cujuslibet boni mei suffragatio oris alienl Sed auget, fateor; non solum, sed et vituperatio minuit. Et cum ista miseria mea perturbor, subintrat 6 mihi excusatio, quae qualis sit, tu scis, Deus; nam me incertum facit. Quia enim nobis imperasti non tantum continentiam, id est, a quibus rebus amorem cohibeamus, verum etiam ju- stitiam, id est, quo 7 eum conferamus, nee te tantum voluisti a nobis, verum etiam proximum diligi, saepe mini videor de profectu 8 aut spe proximi delectari, cum bene intelligentis laude delector; et rursus ejus malo contristari, cum eum audio vituperare 9 quod aut ignorat, aut bonum est. Nam et contristor aliquando laudibus 10 ,meis, cum vel ea laudantur 3) Si persentiscere . . . probet : fiber irgend ein Gates das ich habe, wenn der Geist nicht ausspuren nicht vermehren. kann, ob er, im Besitz der Reich- 6) Subintrat: schleicht sich ein. thiimer, dieselben verachte , so 7) Quo eum sc. amorem, wo wir konnen sie aufgegeben werden, Liebe erweisen sollen. damit er sich bewahre (fur sich 8) Profectu: FQrderung. and andere). 9) Vituperare . .. . bonum est: 4) Constans, dem furens entgegen, bore ich ihn etwas tadeln, was er nicht verruckt. entweder nicht kennt, oder was 5) Verura tamen . . alieni: ich gut ist (und ihm bekannt). wfinschte aber , der Beifall eines 10) Laudibus meis, fiber Lob- andern mochte selbst meine Freude spruche die mir zu Theil werden. 288 S. AUGUSTINI EPISCOPI in me, in quibus ipse mihi displiceo; vel etiam bona minora et levia pluris aestimantur quam aestimanda sunt. Sed rur- sus, uiide scio an propterea sic afficior, quia nolo de 11 meipso a me dissentire laudatorera meum; non quia illius utilitate moveor, sed quia eadem bona quae mihi in me placent, ju- cundiora mihi sunt cum et alteri placent? Quodammodo' 2 enim non ego laudor, cum de me sententia mea non lauda- tur ; quandoquidem aut ilia laudantur quae mihi displicent, aut ilia amplius quae mihi minus placent. Ergone de hoc incertus sum mei? 62. Ecce in te, Veritas, video non me laudibus meis prop- ter me, sed propter proximi utilitatem moveri oportere. 13 Et utrum ita sim nescio. Minus 14 mihi in hac re notus sum ipse quam tu. Obsecro te, Deus meus, et meipsum mihi in- dica, ut confitear oraturis pro me fratribus meis quod in me saucium comperero. Iterum me diligentius interrogem. Si utilitate proximi moveor in laudibus meis, cur minus moveor, si quisquam alius injuste vituperetur, quam si ego? cur ea contumelia magis mordeor quae in me, quam quae in alium eadem iniquitate coram me jacitur? An et hoc nescio? Eti- id restat ut ipse me seducam, et verum 15 non faciam f Jofc. 8, coram te in corde et lingua mea? Insaniam istam, Domine, p. iio, j on g e f ac a me ^ we ie Qi^m peccatoris mihi sit os meum ad 11) De me ipso . .. meum: dass autem a male viventibus nolo, ab- der mich lobt, fiber mich selbst horreo, detestor: dolori mihi est, anderer Meinung sei als ich. non voluptati. Laudari autem a 12) Quodammodo . . . non lau- bene viventibus, si dicam nolo, datur: ich werde gewissermassen mentior: si dicam volo, timeo ne nicht gelobt, wenn mein Urthcil sim inanitatis appetentior quam fiber mich nicht gelobt wird, wenn soliditatis. Ergo quid dicam? Nee namlich etc. plene volo, nee plene nolo. Non 13) Laus enim human a non ap- plene volo, ne in laude hnmana peti a recte faciente, seel subscqui pericliter: non plene nolo, ne in- debet recte facieotem ; ut illi pro- grati sint quibus praedico. Aug. ficiant qui etiam imitari possunt Serm. 339. in die ordinat suae, quod laudant, non ut hie putet . 1 aliquid sibi prodesse, quern lau- 14) Minus . . . quam tu sc. mihi dant. Aug. de Serm. Dom. in notus es, (vgl. cap. 5, 7. not. 3) monte, 1. ii. c. 2. Ille autem novit, der du solche Anfechtungen nicht sub cujus oculis loquor, immo sub kennst. cujus oculis cogito, non me tatn 15) Vcrum non faciam. Joh. delectari laudibus popular! bus, 3, 21. quam stimulari et angi quomodo 16) Nc oleum... meum. A. legt vivant qui me laudant. Laudari Fa. 140, 5 so aus: dass nicht mein CONFESSIONUM LIBER X. 289 impinguandum caput meum. Egenus et pauper sum ego, et 108 ' melior in occulto gemitu displicens mihi, et quaerens miseri- cordiam tuam, donee 17 reficiatur defectus meus, et perficiatur usque in pacern quam nescit arrogantis oculus. 63. Sermo autem ore procedens, et facta quae inno- XXXVIH. tescunt hominibus, habent tentationem periculosissimam abp r - cnlum a amore laudis, qui 1 ad privatam quamdam excellentiam con-> trahit emendicata suffragia; tentat 2 et cum a me in me arguitur, eo ipso quo arguitur ; et saepe de ipso vanae gloriae contemptu vanius gloriatur: ideoque non jam de ipso con- temptu gloriae gloriatur; non enim earn contemnit, cum gloriatur. 64. Intus 1 etiam intus est aliud in eodem genere tenta- XXXIX. tionis malum, quo inanescunt 2 qui placent sibi de se, quain- propr'i vis aliis vel non placeant, vel displiceant, nee placere affectent natur*. caeteris. Sed sibi placentes multum tibi displicent, non tan- turn de non bonis quasi bonis, verum etiam de bonis tuis quasi suis, 3 aut etiam sicut de tuis, sed tanquam ex meritis suis; aut etiam sicut ex tua gratia, non tamen socialiter gau- eigener Mund mir ein Siinder-Oel strafe. Vanae gloriae. Die gloria sei um mein Haupt zu salben vana ist minder eitel, als das glo- ein Organ um siindlich die Siinde riari de contemtn ejus Ideoque zu entschuldigen. Im Ps. der Vulg. etc. es ist also unwanr, wenn je- steht dem non impinguet oleum mand sich der Verachtuug des peccatoris caput meum gegeniiber: Ruhmes riihmt, denn er verachtet corripiet me Justus in misericordia ihn nicht, wenn er sich ruhmt. et increpabit meum, der barmher- zige (wahrhafte) Tadel des Gerech- 1) Intus, im Gegensatz von sermo ten zur Besserung, dem schmeich- ore procedens, und facta quae in- lerischen Billigen eines Sunders, notescunt, cap. 38. welcher den andern Sunder im 2) Inanescunt: (Luc. i, 53: esu- Bosen bestarkt. rientes implevit bonis, divites di- ll) Donee . . . perficiatur: bis misit inanes) leerwerden an geist- ich Schwacher (st. n meine Schwach- lichen Giitern. heit") hergestellt (gestarkt) und 3) Qui autem vera pietate in vollendet werde. Deum, quern diligit, credit et spe- rat, plus intendit in ea in quibus 1) Quid . . . suffragia: welche sibi displicet, quam in ea, si qua (Liebe zum Lobe) erbettelte Bei- in illo sunt, quae non tarn ipsi fallsbezeugungen zusammenbringt, quam veritati placent. Neque id, sammelt, uin sich (vor andern) unde jam potest placere, tribuit auszuzeichnen. nisi ejus misericordiae cui timet 2) Tentat . . . gloriatur: diesc displicere; de his sanatis gratias Liebe versucht mich selbst, wenn agens, de illis sanandis preces sie von mir gerftgt wird an mir, fundens. Aug. de Civ. Dei, 1. v. das Riigen selbst versucht mich c. 20. ich bin stolz darauf, dass ich mich 290 S. AUGUSTINI EPISCOPI dentes, sed aliis invidentes cam. In his omnibus atque hujus- cemodi periculis et laboribus, vides tremorem cordis mei ; sed et vulnera mea magis subinde 4 a te sanari, quam mihi non infligi sentio. XL. 65. Ubi 1 non inecum ambulasti, Veritas, docens quid Quod ia et caveam et quid -appctam, cum ad te referrem inferiora visa rebuT* mea quae potui, teque consulerem? Lustravi 2 mundum foris Deun invert- sensu quo potui, et attend! vitam corpora mei de me, sen- susque ipsos meos. Inde ingressus sum in recessus memoriae 3 meae, multiplices amplitudines plenas 4 miris modis copiarum innumerabilium ; et consideravi, ct expavi, 5 et nihil eorum discernere potui sine te, et nihil eorum esse te inveni. Nee* ego ipse inventor qui peragravi omnia, et distinguere et pro suis quaeque dignitatibus aestimare conatus sum, excipiens alia nuntiantibus sensibus, et interrogans alia mecum com- mixta sentiens, ipsosque nuntios diguoscens atque dinumerans, jamque in memoriae latis opibus alia pertractans, alia reeon- dens, alia eruens. Nee ego 7 ipse cum haec agerem, id est vis mea qua id agebam, nee ipsa eras tu, quia lux es tu permanens quam de omnibus consulebam an essent, quid 4) Subinde, fort und fort. tatibus, Alles nach seinem Werth, Rang zu wiirdigen versuchte. Ex- 1) Ubi . . . consulerem. Ruck- cipiens ciniges in mich aufnehraend, blick auf das Cap. G sqq. von A. was die Sinne mir verkiindeten, dargelegte Sucben Gottes. Refer- die imagines (phantasiae, Yorstel- rem etc. n da ich auf dich bezog lungen). Interrogans: anderes mir meine Anschauungen niederer Art, abfragte (durch Fragen ans Licht so vicle ich nur konnte und dich zog) da ich bemerkte, es sei mit befragte". (So cap. 6.) mir, mit meinem Wesen verwach- 2) Lustravi . . . meos: ich sen. Dies im Menschen steht der musterte die aussere Welt, jedes aussern Welt eutgegen. Vgl. capp. mit dem entsprechenden Sinne, 9. 10. 11. 12. Dinumerans :zahlend Sichtbares mit den Augen etc. Et verlmnden mit Unterscheiden man- adtendi etc. ich fasste das Leben nigfaltiger Arten. Jamque: erst meines Leibes und meine Sinne untersucht er das exciperc und seibst ins Auge. (Gap. 7.) interrogare, nun die so gewonnenen 3) In recessus memoriae. Cap. 8 Schatze, (pertractans), andere stellt sqq. Amplitudines: appositio zu er zuruck in den Hintergrund recessus. (recondens) audere (recondita) holt 4) Plenas . . . innumerabilinm : er hervor (eruens). erfiillt mit wunderbaren Arten 7) Nee ego . . . pendenda essent. unzahliger Schatze. Modis: Sicht- Nee ipse so. erara inventor, nee bares, T6ne, Geriichte etc. ipsa (sc. vis mea) eras tu. Ich er- 6) Expavi : ein heiliger Schauder forschte dies nicht aus eigener ergriff mich. Kraft, noch warst du die in mir 6) Nee ego ... eruens. Digni- thatige Kraft seibst: du findest CONFE8SIONUM LIBER X. 291 essent, quanti pendenda essent: et audiebam 8 docentem ac jubentem. Et saepe istud facio; hoc me delectat, et ab* actionibus necessitatis quantum relaxari possum, ad istam voluptatem refugio. Neque in his omnibus, quae percurro consulens te, invenio tutum locum animae ineae nisi in te, quo colligantur sparsa mea 10 nee a" te quidquam recedat ex me. Et 11 aliquando intromittis me in affectum multum inusi- tatuni introrsus ad nescio quam dulcedinem, quae si perficia- tur in me, nescio quid erit quod vita ista non erit. Sed recido in haec aerumnosis ponderibus, et resorbeor solitis, et teneor, et multum fleo, sed multum teneor. Tantum consue- tudinis sarcina degravat! Hie esse valeo, nee volo; illic volo, nee valeo; miser utrobique. GO. Ideoque consideravi languores peccatorum meorum in XLI. cupiditate 1 triplici; et dexteram tuam invocavi ad stlutem *- meam. Vidi enim splendorem tuum corde saucio, et feper- cussus dixi: n Quis illuc potest ? Projectus mm a facie oculo-* 30 > rum tumum" Tu es Veritas super omuia praesidens : at ego PS. so, per avaritiam* meam non amittere te volui, sed volui tecum possidere mendacium; sicut nemo vult ita falsum dicere, ut nesciat ipse quid veruni sit. Itaque amisi te, quia non dig- uaris cum meudacio possideri. 67. Quern invenirem qui me reconciliaret tibi ? Ambien- XLII. dum 1 mihi fuit adAugelos? Qua prece? quibus sacramentis? 2 ad n da- 1 jnon und friigst nicht auf Menschen uichts von dem Meinen soil sich Weise, leuchtest aber, du bist das von dir entfernen; in te colligan- ewige Licht, das dem Suchenden tur sparsa (mein Zerstreutes). leuchtet. 12) Et aliquando . . . teneor. 8) Audiebam sc. te, dich der Zuweilen lasst dumich eingehn in mich belehrte und mir gebot. ein Inneres (introrsus), da mich em 9) Ab actionibus . . . possum, so htichst ungewohnter Affect (Yer- viel freie Zeit, als ich von noth- ziickung) ergreift. Dem inusitatum weudigen Geschaften erubrigen entgegen steht solitis, in das A. kann. wie von einem Strudel wieder hin- 10) Jam diu occupata vixisti et abgewirbelt wird. Vgl. L. 9, desideriorum diversitate verberata 10, 24. L. 7, 10, 16. L. 7, 17, 23. portas plagas saucia, divisa per amores multos. Colligere ad teip- 1) Cupiditate triplici nach l Joh. sara: quidquid tibi foris placet, 2, 16. Vgl. Cap. 30 sqq. quaere quern habeat authorem. 2) Vid. sup. iii. c. 8. v. fin. not 9. Aug. in Ps. 145. . 5. Vide sup. 1. ix. . 10. et inf. 1. xi. c. 29. 1) Ambiendum etc. sollte ich die 11) Nee a ... ex me. Nee Engel deshalb angehn. quidquam ex me, recedat a te; 2) Qua prece, quibus Sacramen- 19* 292 S. AtJGUSTINI EPISCOPI deUndi Multi conantes ad te redire, neque per seipsos valentes, sicut riiau? audio, tentaverunt haec, et inciderunt in desiderium curiosa- rum3 visionum, et digni habiti sunt illusionibus. Elati enim i7cue fe " recur 2 . denies pectora, et adduxerunt 5 sibi per similitudinem cordis recurr- q uaere | )an t doctrinae fastu, exerentes 4 potius quam tun- , e, z.sui conspirantes et socias superbiae suae potestates aeris huff* 8 * a quibus per potentias magicas deciperentur, quaeren- tes mediatorem per quern purgarentur, et non erat. Diabo- lus enim erat transfigurans se in Angelum lucis. Et multum illexit 6 superbam carnein, quod carneo corpore ipse non esset. Erant enim illi mortales et peccatores; tu autem, Domine, cui reconciliari superbe quaerebant, immortalis et sine peccato. Mediator autem inter Deum et homines, oportebat ut haberet aliquid simile Deo, aliquid simile hominibus: ne in utroque hominibus similis, longe esset a Deo; aut in utroque Deo similis, longe esset ab hominibus, atque ita mediator non esset. Fallax 7 itaque ille mediator, quo per secreta judicia tua, superbia mereretur illudi, unum cum hominibus habet, id est peccatum; aliud videri vult habere cum Deo, ut quia carnis mortalitate 8 non tegitur, pro immortali se ostentet. tis. Zum heiligen \Vorle des Ge- betriigerische Mittler, durch den, bets gesellt sich eine lieilige nach dcinem geheimen Gericht, der Handling urn mit hohern Wesen Stolzgetauschtzuwerden verdiente, in Verbindung zu treten. Das hat mit den Menschen eins gemein, Gegentbeil : foeda sacramenta (Lib. namlich die Svinde ; ein anderes 4, 2) und Zauberspriiche. will er sich den Schein geben mit 3) Curiosarum visionum desi- Gott gemein zu haben, indem er, derium : furwitziges Streben nach weil er nicht in sterbliches Fleisch Gesichten, Erscheinungen ; eigent- eingehiillt ist, prahlt, als sei er lich: Terlangen nach seltsamen unsterblich. Weil aber der Tod Gesichten, solchen, nach denen der Sunden Sold, so hat er das curiosi Verlangen haben. mit den Menschen gemein, wofiir 4) Exerentes . . . pectora: sich er mit ihnen zum (ewigen) Tode lieber in dieBrust warfen wie der verdammt wird. Pharisaer, als sich vor die Brust schlugen wie der Zollner. 8) Verus ille benignusque media- 5) Adduxerunt . . . non erat: tor, in ea se ostendit mortalitate und durch die Aehnlichkeit ihres mortalibus, quam mortalitatem Herzens zogen sie an sich mitver- maligni fallacesque mediatores non schworene Genossen ihres Stolzes, habendo, se superbius extulerunt; die potestates aeris (Eph. 6, 12; miserisque hominibus adjutorium 2, 2). deceptorium, velut immortales mor- 6) Illexit. Kitzel mit kflrperlosen talibus, promiserunt. Aug. de Civ. Geistern zu verkehren. Dei, 1. x, c. 24. 7) Fallax ... in mortem. Der CONFESSIONUM LIBER X. 293 Sed quia stipendium peccati mors est r hoc habet commune ^ 3 om 6 - cum hominibus, unde simul damnetur in mortem. 68. Verax autem mediator quern secreta tua misericordia XLIII. . . ..... .... . ... Chrisms demonstrasti humilibus, et misisti ut ejus exemplo etiam ipsam vems discerent hurailitatem, mediator ille Dei et hominum fcoMotw. Christus Jesus, inter mortales peccatores et immortaiem ju- stum apparuit; mortalis cum hominibus, Justus cum Deo. Ut quoniam 1 stipendium justitiae vita et pax est, per justitiam conjunctam Deo evacuaret mortem justificatorum irnpionun, quam cum illis voluit habere communem. Hinc demonstratus est antiquis sanctis, ut ita ipsi per fidem futurae passionis ejus, sicut nos per fidem praeteritae, salvi fierent. Inquan- tum enim homo, intantuni mediator; 2 inquantum autem Ver- bum, uon inedius, quia aequalis Deo. et Deus apud Deum, et simul unus Deus. 69. Quomodo 3 nos amasti, Pater bone, qui Filio tuo s 2 m 8l unico non pepercisti, sed pro nobis impiis tradidisti eum!' ? - 6 - Quomodo non amasti pro quibus ille, non rapinam arbitrates esse aequalis tibi, factus est subditus usque ad mortem crucis; unus ille in mortuis liber, potestai em habens ponendiss.'' animam suam, et potestatem habens iterum sumendi eam?\f- 10> pro nobis 5 tibi victor et victima, et ideo victor quia victima; 1) Ut quoniam . . . communem: 4} In hisverbis maxime persona class Christus, weil der Gerechtig- Domini apparet. Quis enim alius keit Sold Leben und Friede ist, fl inter mortuos liber," nisi n in si- dutch die (ihn) mit Gott verbin- militadine carnis peccati" inter dehde Gerechtigkeit den Tod der peccatores solus n sine peccato?" gerechtfertigten Gottlosen ver- Hie ergo w inter mortuos liber," nichtete, welchen (Tod) er mil qui n iu potestate habebat ponere diesen gemein haben wollte. animam suam, et iterum sumere 2) Nee enim ob hoc mediator earn ; a quo earn nemo tollebat, est auia Verbum; maxime quippe sed earn ipse voluntate ponebat;" iramortale, et maxime beatum Ver- qui etiam carnem suam, tanquam bttm longe est a mortalibus mise- solutum ab eis templum, resuscitare ris; sed mediator per quod homo. poterat, cum volebat; quera etc. Aug. de Civ. Dei, L. iii. c. 15. Aug. inPs. 87. . 5. vid. sup. not. Vide ad L. vii. c. 18. not. 10. 9. ad 1. ix. . 36. 3) Qui de pulvere hominem fecit, 5) Pro nobis . . . serviendo. et animavit, pro isto figmento Uni- Sieger und Siegsopfer ; Opferprie- cum ad mortem dedit, quantum ster und Opfer. De te nascendo: nos amet quis potest explicare; films unigeuitus gleichen Weseiis quis potest saltern digne cogitare? mit dem Vater, (L. 12, 7, not. 3), Aug. Serm. 57. c. 13. Porro, per- genitus non factus. In Bezug auf suadendum erathomini quantum nos die Menschwerdung heisst de te dilexerit Deus, et quales dilexerit ; nascendo : empfangen vom h. Geist, quantum, ne desperaremus, quales, woran sich anschliesst: nobis aer- ne super biremus. Id. deTrin. 1. iv. c. 1 . viendo. 294 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER X. pro nobis tibi sacerdos et sacrificium, et ideo sacerdos quia sacri- ficium; faciens tibi nos de servis filios, de te nascendo, nobis ser- viendo! Merito mihi spes valida in illo est, quod sanabis om- 8> nes languor es meos, per eum qui sedet del dexteram tuam et te interpellat pro nobis; alioquin desperarem. Multi enim et magni sunt iidem languores mei, multi sunt et magni; sed amplior est medicina tua. Potuimus putare Verbum tuura remotum esse a conjunctione hominis, et desperare de nobis, i4 ht lf nisi caro fieret et habitaret in nobis. 70 Conterritus peccatis meis et mole miseriae nieae, agitaveram corde meditatusque fiieram fugam in solitudinera ; 5 if- sed prohibuisti me, et confirmasti me, dicens : Ideo Christus pro omnibus mortuus est,ut qui vivunt,jam non sibi vivant, sed ei qui pro ipsis mortuus est Ecce, Domine, jacto in te fa 118> curam meam ut vivam, et considerabo mirabilia de kge tua. Tu scis imperitiam meam et infirmitatem meam : doce me, et coLa.s. sana me j]j e ^ uus Unicus in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi, redemit me sanguine suo. Non calumnientur mihi superbi: quoniam cogito* pretium meum, et manduco, et bibo, et erogo; et pauper cupio sa- 2*- ai> turari ex eo, inter illos qui edunt et saturantur, et laudant Deum qui requirunt eum. 6) Cogito . . . eum. Pretium, begehre (doch) als ein armer vorher: redemit me sanguine suo. Mensch, durch den Genuss rait den 1 Petr. 1, 18. Ich denke, esse, Comnumicanten gesattigt zu wer- (geniesse geistig and leiblich) trinke den. Laudant . . . eum. Ps. '2~>, und theile dies pretium aus (als 27. Dieselbe Stelle Lib. 1, 1. Priester beim Abendmale), und LIBER UNDECIMUS. Quae es institute dicenda occurrebant, quo tandem modo ad Officia Divina excquenda fuerit pcrductus, silentio praeterit, Dcum ex eo laudaturus, quod Scripturae suae interiora nensitn ei aperuerit. Moysen non nisi in Christo intelligcndum ease fatetur, ne exordium quidem libri Geneseos, In principio fecit Dcits coelum et terrain. D hie disserens, oecurrit obtrectantibus, r quid face ret Deus ante- quam coelum et terram conderet; et unde ei in mentem venerit tandem aliquando ea facere, cum an tea non fecisset." Bum vero iis refellendis insistit, de Tempore copiose et accurate disscrit. 1. Numquid, Domine, cum tua sit aeternitas, ignoras I. quae tibi dico, aut ad tempus vides quod fit in tempore ?*""* Cur ergo tibi tot rerum narrationes digero? Non utique ut?! * c per me noveris eas, sed affectum meum excito in te, et eorum qui haec legunt, ut dicamus omnes: Magnus Dommits, etf.9&,*. laudabilis valde. Jam dixi, et dicam: amare amoris tui facio istud. Nam et oramus, et tamen Veritas ait : Novit Pater *"* c - vester quid vobis opus sit, priusquam petatis ab eo. Affectum ergo nostrum patefacimus in te, confitendo tibi miserias no- stras et misericordias tuas super nos, ut liberes nos omnino, quoniam coepisti, ut desinamus esse miseri in nobis, et beati- ficemur in te; quoniam vocasti jios ut simus pauperes spiritu,^ 6 ' et mites, et lugentes, et esurientes ac sitientes justitiam, et tnisericordos, et mundicordes, et pacifici. Ecce narravi tibi multa quae potui, et quae volui; quoniam tu prior voluisti nt confiterer 1 tibi Domino Deo meo, quoniam bonus es, quo-** 1I7< niam in saecitlum misericordia tua. 2. Quando autem sufficio lingua calami enuntiare omnia p JJ- hortamenta tua, et omnes terrores tuos, et consolationes, etoeo Seriptu- gubernationes quibus me perduxisti praedicare verbum, 296 S. AUGUSTINI EPISCOPI san eta- rum in- telliffen- tiam. sacramentum tuum dispensare populo tuo? l Etsi sufficio haec enuntiare ex ordine, caro mihi valent stillae temporum. Et olim 2 inardesco meditari in lege tua, et in ea tibi confiteri scientiam et imperitiam meam, primordia illuminationis tuae, et reliquias tenebrarum raearum, quousque devoretur a forti- tudine infirraitas. Et nolo in aliud horae diffluant, quas invenio liberas a necessitatibus reficiendi corporis, et intentio- nis animi, et servitutis quam debemus horninibus, et quam non debemus 3 et tamen reddimus. 1) Ut confiterer. Der cit. Ps. 117 beginnt: confitemini domino, quoniam bonus etc; daher: prior voluisti. 1) Pauca quaedam de ordina- tione, quam invitus ancipit, habet Aug. Ep. 21. ad Valerium et 1*6. ad Albinam, . 7. de episcopatu Ep. 31. ad Paulinum et Therasiam ; uberiora paullo de iis saltern quae eo vel ab eo facta sunt, in Serm. quern, ne n fama sua pollueretur," de vita et moribus clericorum suorum habuit. . 365. . 2. ,,Ego, quern Deo propitio videtis episco- pum vestrum, juvenis veni ad istam civitatem, ut multi vestrum no- verunt. Quaerebam ubi constituerem monasterium, et viverem cum fratri- bus meis. Spem quippe omnem sae- culi reliqueram, et quod esse potui, esse nolui ; nee tamen quaesivi esse quod sum. ^Elegi in domo Dei mei abjectus esse magis, quam habitare in tabernaculis peccatorum." Ab eis qui diligunt saeculum, segregavi me: sed eis qui praesnnt populis, non me coaequavi. Nee in con- vivio Domini mei superiorem locum elegi, sed inferiorem et abjectum: et placuit illi dicere mihi, Ad- scende sursum." Usque adeo autem timebam episcopatum, ut quoniam coeperat esse jam alicujus momenti inter Dei servos fama mea, in quo loco sciebam non esse episcopum, non illo accederem. Cavebam hoc, et agebam quantum poteram, ut in loco humili salvarer, ne in alto periclitarer. Sed, ut dixi, domino servus contradicere non debet. Veni ad istam civitatem propter videndum amicum, quern putabam me lucrari posse Deo, ut nobiscum esset in monasterio; quasi securus, quia locus habebat episcopum. Apprehensus, presbyter factus sum, et per htinc gradum perveiii ad episcopatum. Non adtuli aliquid, non veni ad hanc Ecclesiam, nisi cum iis indumentis quibus illo tempore vestiebar." Suam, quam vocat ,,tenuem paupertatulam" (seu n paucos agellulos paternos" Ep. 12G. . 6.) vendiderat, et pauperi- bus erogaverat, ut de communi viveret; ( n commune autem nobis esset magnum et uberrimum prae- dium ipse Deus." ib.) quum earn ,,perfectionem de qua Dominus locutus est Mat. 19, 21. vehemen- ter adamaverit" (Ep. 157. 39.) et ,,solo victu ad valetudinem cor- poris necessario contentus esse decreverit." (de util. cred. . 3.) 2) Olim inardesco : langst brenne ich etc. 3) Aug. Ep. 213. ,,ante meridiem et post meridiem occupationibus hominum implicor" ub. plur. et de op. Monach. . 37. w Dominum Jesum, in cujus nomine securus haec dico, testem invoco super animam meam, quoniam quantum adtinet ad meum commodum, multo mallem per singulos dies certis horis, quantum in bene moderatis monasteriis constitutum est, aliquid manibus operari, et ceteras horas habere ad legendum et orandum, aut aliquid de divinis litteris agen- dum liberas, quam tumultuosissi- mas perplexitates caussarum alie- narum pati de negotiis saeculari- bus, vel judicando dirimendis, vel CONFESSIONUM LIBER XI. 297 3. Domine Deus meus, intende oration! meae, et miseri- cordia tua exaudiat desiderium meum; quoniam non mihi soli aestuat, sed usui vult esse fraternae charitati: et vides in corde meo quia sic est. Sacrificem tibi famulatum cogita- tionis et linguae raeae ; et da quod offeram tibi. Inops enim *' 85> ' . . Rom. 10, et pauper sum; tu dives in omnes invocantes te, qui securus 4 lz - curam nostri geris. Circumcide ab omni temeritate omnique mendacio interiora et exteriora labia mea. Sint castae deliciae meae, Scripturae tuae; nee 5 fallar in eis, nee fallam ex eis. Doniine attende; et miserere, Domine Deus meus, lux caeco- rum et virtus infirmorum, statimque lux videntiuni et virtus fortium ; attende animarn meam, et audi clamantem de pro- J* 129> fundo. Nam nisi adsint et in profundo aures tuae, quo * . ID* ibimus? quo clamabimus? Tuus est dies, et tua est nox: ad nutum tuum momenta transvolant. Largire inde spatium meditationibtis nostris in abdita legis tuae, neque adversus pulsantes claudas earn. Neque enim frustra scribi voluisti tot paginarum opaca secreta; 6 aut non habent illae silvae Pi - 58> 9t cervos* suos recipientes se in eas et resumentes, ambulantes et pascentes, recumbentes et ruminantes. 8 Domine, perfice me, et revela mihi eas. Ecce vox tua gaudium meum, vox tua super affluentiam voluptatum. Da quod amo: amo enim; et hoc tu dedisti. Ne dona tua deseras, nee herbam tuam spernas sitientem. Confitear tibi quidquid invenero in Libris tuis; et audiam vocem laudis et te bibam, et considerem interveniendo praecidendis : quibus 6) Porro mysteria sua in Scrip- nos molestiis idem affixit Aposto- turis Deus ideo nebulis texit, ut lus, non utique suo, sed ejus, qui amor veri in hominibus ipsa iu- per eura loquebatur, arbitrio. veniendi difficultate accendatur. Omitto alias innumerabiles eccle- Si enim ea tantum essent quae siasticas curas, quas fortasse nemo facillime intelliguntur, nee studiose credit nisi qui expertus est. Non quaereretur, uec suaviter invenire- ergo n alligamus onera gravia, et tur veritas. Aug. de vera relig. humeris vestris imponimus quae c. 17. nos digito non tangiraus" : quando- 7) rt Vox Domini perficientis cer- quidem si officii nostri salva ratione vos." Vox enim Domini primo possemus, (videt ille qui probat perfecit superatores et repulsores corda nostra,) mallemus baec venenosarum linguarum. w Et re- agere, quae ut agatis hortamur, velabit silvas." Et tune eis reve- quam ea quae nos agere cogimur. labit opacitates divinorum librorum 4) Securus : fern von Sorgen fur et umbracula mysteriorum, ubi cum uns sorgst. libertate pascantur. Aug. ad Ps. 5) Nee ... ex eis: mich nicht 28, 9. irre nocb andre irre leite, durch 8) Vid. ad L. vi. c. 3. irrige Auslegung. 298 S. AUGUSTINI EPISCOPI *> 25 ' 7 - mirabilia de lege tua, ab usque principio in quo fecisti Ps. 11 0^ is. coelum et terram, usque ad regnum tecum perpetuum sanctae civitatis tuae. 4. Domine, miserere raei, et exaudi desiderium meum. Puto enim quod non sit de terra, non de auro et argento et de lapidibus, aut decoris vestibus, aut honoribtis et pote- statibus, aut voluptatibus carnis, neque de necessariis corpori 33*' ' et huic vitae peregrinationis uostrae, quae omnia nobis ap- p*. i3, potiuntur quaeretitibus regnum et justitiam tuam. Vide, Domine Deus meus, unde sit desiderium meum. Narraverunt mild injusti delectationes, sed non sicut lex tua, Domine. Ecce unde est desiderium meum. Vide, Pater, aspice, et vide, et approba; et placeat in conspectu misericordiae tuae invenire me gratiam ante te, ut aperiantur pulsanti raihi interiora sermonum tuorum. Obsecro per Dominum nostrum Jesum f,; 79 * Christum h'lium tuum, virum dexterae tuae, filium hominis, quern confirmasti tibi mediatorem tuum et nostrum ; per quern nos quaes'sti non quaerentes te, quaesisti autem ut quaerere- Joh t, 3. mus t e ; Verbum tuum per quod fecisti omnia, in quibus et me; Unicum tuum per quern vocasti in adoptionem populum ROM. s, credentium, in quo et me: per eum te obsecro qui sedet ad COL j, 3. dexteram tuam et te interpellat pro nobis. in quo sunt om- 46 h 5> nes thesauri sapientiae et scientiae absconditi. Ipsos quaero in Libris tuis. Moyses de illo scripsit: hoc ipse ait: hoc Veritas ait. III. 5. Audiam ct intelligam quomodo in principio fecisti sc n r"sit coelum et terram. Scripsit hoc Moyses, scripsit et abiit, de wa- transivit hinc a te ad te ; neque nunc ante me est, Nam si co^u et esset, tenerem eum, et rogarem eum, et per te obsecrarem intcml ut mihi ista panderet ; et praeberem aures corporis mei sonis erumpentibus ex ore ejus. Et si Hebraea voce loqueretur, frustra pulsaret sensum meum, nee inde mentein meam quid- Gin.i,i.qwam tangeret; si autem La tine, scirem quid diceret. Sed unde scirem an verum diceret? Quod si et hoc scirem, num ab illo scirem? Intus utique mihi, intus in domicilio cogitatio- nis, nee Hebraea, nee Graeca, nee Latina, nee barbara veri- tas, sine oris et linguae organis, sine strepitu syllabarum diceret, Verura dicit: et eso statim certus confidenter illi ho- CONFESSIONUM LIBER XI. 299 mini tuo dicerem, Verura dicis. Cum ergo ilium interrogate non possim, te, te quo plenus vera dixit, Veritas, rogo; te, Deus meus, rogo, parce peccatis meis; et qui illi servo tuo dedisti haec dicere, da et mini haec intelligere. 6. Ecce sunt coelum et terra: clamant quod facta sint; IV - Creatura inutantur enim atque vanantur. Quidquid autem factum nonciwt creato- est, et tamen est, non est in eo quidquam quod ante non erat, quod est mutari atque variari. 1 Clamant etiam quod seipsa non fecerint : Ideo sumus, quia facta sumus ; non ergo eramus antequam essemus, ut fieri possemus a nobis. Et vox dicen- tium est ipsa evidentia. Tu ergo, Domine, fecisti ea qui pulcher es, pulchra sunt enim ; qui bonus es, bona sunt enim ; qui es, sunt enim. Nee ita pulchra sunt, nee ita bona sunt, sicut tu, conditor eorum; cui comparata, nee pulchra sunt, nee bona sunt, nee sunt. Scimus haec, gratias tibi. Et scientia nostra scientiae tuae comparata, ignorantia est. 7. Quomodo autem fecisti coelum et terrain, et quae V. machina 1 tarn grandis operationis tuae? Non enim sicut homo hiu/co artifex formans corpus de corpore, arbitratu animae valentis inadi imponere utcumque speciem quam cernit in semetipsa interno oculo. 2 Et unde hoc valeret, nisi quia tu fecisti earn? 3 Et imponit speciem jam existenti et habenti ut esset; veluti terrae, aut lapidi, aut ligno, aut auro, aut id genus rerura cuilibet. Et undeista essent, nisi tu instituisses ea? Tu fabro corpus, tu animum membris imperitantem fecisti ; tu materiam unde facit aliquid; tu ingenium* quo artem capiat, et videat intus quid faciat foris; tu sensum corporis quo interprete trajiciat ab animo ad materiam id quod facit, et renuntiet aninio quid factum sit; ut ille intus consulat praesidentem sibi veritatem, an bene factum sit. Te laudant haec omnia creatorem omnium: sed tu quomodo facis ea? quomodo fecisti, Deus, coelum et terram? Non utique in coelo neque in terra fecisti coelum et terram ; neque in acre aut in aquis, quoniam et haec pertinent ad coelum et terrain: neque in universe mundo fecisti universum munduin, quia non erat ubi fieret 1) Vid. inf. L. vii. c. 11. 3) Earn: aiiiaiam. 4) Tu ingenium . . . factum sit, 1) Machina: Werkzeug. L. 10, 34, 53. 2) Vid. L. x. . 53, 300 S. AUGUSTmi EPISCOPI antequam fieret ut esset. Nee manu tenebas aliquid unde faceres coelum et terrain; nam unde tibi hoc quod tu non feceras, unde aliquid faceres ? Quid enim est, nisi quia tu es V g ( s 6 32 ' Ergo dixisti, et facia sunt, atque in verlo tuo fecisti ea. VI. 8. Sed quoinodo dixisti? Numquid illo modo quo facta &oj>wu est vox de nube, dicens : Hie est filius meus dilectus ? Ilia fieret nt enim vox acta atque transacts est, coepta et finita. Sonue- MT run ^ syllabae atque transienint, secunda post primam, tertia IT//' P os t secundam, atque inde ex ordine, donee ultima post cae- teras, silentiumque post ultimam. Unde 1 claret atque eminet, quod creaturae motus expressit earn, serviens aeternae volun- tati tuae ipse teraporalis. Et haec ad tempus facta verba tua nuntiavit auris exterior menti prudenti, cujus auris interior posita est ad aeternum Verbura tuum. At ilia eomparavit haec verba temporaliter sonantia, cum aeterno in silentio Verbo tuo, et dixit: ,,Aliud est, longe aliud est." Haec longe infra me sunt; nee sunt, quia fugiunt et praetereunt: Ver- bum autem Domini mei supra me manet in aeternum. Si ergo verbis sonantibus et praetereuntibus dixisti ut fieret coelum et terra, atque ita fecisti coelum et terram, erat jam creatura corporalis ante coelum et terram, cujus motibus temporalibus temporaliter vox ilia percurreret. Nullum autem corpus ante coelum et terram: aut si erat, id certe sine transitoria voce feceras, unde transitoriam vocem faceres qua diceres ut fieret coelum et terra. Quidquid enim illud esset unde talis vox fieret, nisi abs te factum esset, omnino non esset. Ut ergo fieret corpus unde verba ista fierent, quo verbo a te dictum est? VI1 - 9. Vocas ergo nos ad intelligendum Verbum Deum apud Verbnm D e e ter-' ^ Deum, quod sempiterne dicitur, et eo sempiterne dicuntur omnia i neque enim finitur quod dicebatur, et dicitur aliud ut possint dici omnia; sed simul ac sempiterne omnia. 1 Alioquin jam tempus et mutatio, et non vera aeternitas, nee vera im- 1) Unde . . . temporalis : die 1) In aeterno enim, cum proprie Stimme coepta et finita, also zeit- dicitur, neque quicquam praeteri- lich, musste daher von einer zeit- turn, quasi transient , neque quic- lichen Bewegung, (Thun) einer quam futurum quasi nondum sit ; Creatur stammeu,diedeinemewigen sed quidquid est tantummodo est. Willeo diente. Aug. lib. 83. quaest. qu. 19. CONFESSIONUM LIBER XI. 301 mortalitas. Hoc novi, Deus meus, et gratias ago. Novi, con- fiteor tibi, Domine; mecumque novit et benedicit te quisquis ingratus non est certae veritati. Novimus, Domine, novimus; quoniam 2 inquantura quidquid non est quod erat, et est quod non erat, intantum moritur et oritur. Non ergo quidquam Verbi tui cedit atque succedit, quoniam vere immortale atque aeternum est. Et ideo Verbo tibi coaeterno, simul et sem- piterne dicis oninia quae dicis, et fit quidquid dicis ut fiat; nee aliter, quam dicendo, facis : nee tamen simul et sempiterna fiunt omnia quae dicendo facis. 10. Cur quaeso, Domine Deus meus? Uteumque video; vill. sed quomodo id eloquar nescio: nisi quia omne quod esseo*'^ incipit et esse desinit, tune esse incipit et tune desinit, quando p^c!-' debuisse incipere vel desinere in aeterna ratione cognoscitur, { u m do _ ubi nee incipit aliquid nee desinit. Ipsum est Verbum tuum, om^em quod et Principium* est quia et loquitur ndbis. Sic inm. ta ~ Evangelic per carnem ait ; et hoc insonuit foris auribus ho- ** 8 - minum, ut crederetur, et intus quaereretur, et inveniretur in aeterna veritate, ubi omnes discipulos bonus et solus magister docet. Ibi audio vocern tuam, Domine, dicentis mihi, quoniam ille loquitur nobis qui docet nos. Qui autem non docet nos, etiam si loquitur, non nobis loquitur. Quis porro nos docet, nisi stabilis veritas? Quia et per creaturam mutabilem cum admonemur, ad veritatem stabilem ducimur; ubi vere disci- mus cum stamus et audimus eum, et gaudio gaudemus pro-^ 5 > pter vocem sponsi, reddentes 2 nos unde sumus. Et ideo Principium, quia nisi maneret, cum erraremus non esset quo 2) Quoniam . . . oritur: well, principium sicuti est, ita maneret in so fern etwas nicht (mehr) 1st, apud Patrem, ut non acciperet was (friiher) war (Praesens: prae- forraam servi et homo loqueretur teritum) und etwas ist, was friiher hominibus, quomodo ei crederent; nicht war (Praesens : Futurum). cum infirma corda intelligibile Verbum sine voce sensibili audire i) Principium, ait, quia et loquor non possent? ,,Ergo," inqnit, ,,cre- vobis. Principium me credite, ne dite me esse principium; quia, ut moriamini in peccatis vestris. Tarn- credatis, non solum sum, sed et quam enim in eo quod dixerunt, loquor vobis." Aug. ad loc. n Tu quis es, a nihil aliud dixerint, 2) Reddentes . . .sumus: indem quam n Quid te esse credimus:" wir uns dem zuriick geben, von respondit, ^Principium," id est, dem wir stammen, das Daseiu ^Principium me credite." Nam si haben. 302 8. AUGUSTINI EPISCOPI rediremus.* Cum autem redimus ab errore, cognoscendo utique redimus; ut autem cognoscamus, docet nos, quia Principium est, et loquitur nobis. IX. 11. In hoc Principio, fecisti, Dens, coelum et terram, veTum in Verbo tuo, in Filio tuo. in Virtute tua, in Sapientia tua, qaiur iii Veritate tua, iniro modo dicens, et miro modo faciens. COfdi. Quis romprehendet? quis enarrabit? Quid est illud quod interlucet mihi, et percutit cor meum sine laesione; et in- horresco, et inardesco? Inhorresco inquautum dissimilis ei sum; inardesco inquantum similis ei sum. Sapientia, sapientia ipsa est, quae interlucet mihi, discindens nubilum meum, quod me rursus cooperit deficientem ab ea, caligine atque aggere ps.so.H.poenarum mearum; quoniam sic infirmatus est in egestate Fl 5 102> vigor meus, ut non sufferam bonum meum, donee tu, Domine, qui propitius foetus es omnibus iniquitatibiis meis, etiam sa-nes omnes languores meos; quia et redimes de corruptione vitam meam, et corondbis me in miseratione et misericordia, et satiabis in bonis desiderium meum; quoniam renovabitur 2*4*5 8> J uven ^ us mea slclt> t uquilae- Sp e en * m sa l v i f ac ti sumuS) et promissa tua per patientiam exspectamus. Audiat te intus sermocinantem quipotest; ego fidenter ex oraculo tuo clamabo: p. ios, Quam magnificata sunt opera tua Domine, omnia in Sapientia fecisti! et ilia Principium, et in eo Principio fecisti coelum et terram. X. 12. Nonne ecce pleni sunt vetustatis suae qui nobis dicunt: ,,Quid faciebat Deus antequam faceret coelum et ter- ram? a B Si enim vacabat," inquiunt, n et non operabatur ali- quid, cur non sic semper et deinceps, quernadmodum retro weiam semper cessavit ab opere? Si enim ullus motus in Deo novus et ter- rain con- exstitit, et voluntas nova ut creaturam conderet quam nun- deret. . quam ante condiderat; quomodo jam vera aetermtas, ubi oritur voluntas quae non erat? Neque euim voluntas Dei creatura est, sed ante creaturam ; quia non crearetur aliquid, nisi creatoris voluntas praecederet. Ad ipsam ergo Dei sub- 3) Quo se autem convertat, ut se avertit a bono, nisi maneat in fiat bonus animus, nisi ad bonum, se illud bouum, unde se avertit, cum hoc amat, et appetit , et adi- non est quo se iterum, si voluerit piacitur? Undese si rursus avertat, emeudare, convertat. Aug. de Trin. fiatque non bonus, hoc ipso quo 1. viii. c. 3. CONFESSIONTTM LIBER XI. 303 stantiam pertinet voluntas ejus. Quod si exortum est aliquid in Dei substantia quod prius non erat: non veraciter dicitur aeterna ilia substantia : si autein voluntas Dei sempiterna erat ut esset creatura; cur non sempiterna et creatura?" 13. Qui haec dicunt, nondum te intelligunt, o Sapientia XI. Dei, lux mentium; nondum intelligunt, quomodo fiant quaeSK*- per te, atque in te fiunt: et conantur aeterna sapere; sed quod a adhuc in praeteritis et futuris rerum motibus cor eorum vo-DeTne- litat, et adhuc vanum est. Quis tenebit illud, et figet illud, pow. 6 * ut paululum stet, et paululum rapiat splendorem semper stands aeternitatis, et comparet cum temporibus nunquam santibus, et videat esse incomparabilem; et videat 1 longum tempus, nisi ex multis praetereuntibus motibus, qui simul exteudi non possunt, longum non fieri; non autein praeterire quidquam in aeterno, sed totum esse praesens; millurn vero tempus totum esse praesens: et videat omne praeteritum propelli ex futuro, et omne futurum ex praeterito consequi; et omne praeteritum ac futurum ab eo quod semper est praesens, creari et excurrere? Quis tenebit cor hominis, ut ptet, et videat quomodo stans 2 dictet et futura et praeterita tempora, nee futura nee praeterita aeternitas? Numquid ma- nus mea valet hoc, aut manus oris mei per loquelas agit tarn grandem rem? 14. Ecce respondeo dicenti, M Quid faciebat Deus antequam XII. faceret coelum et terram?" respondeo non illud quod quidam^i respondisse perhibetur joculariter, eludens quaestionis violen- n c te nt tiain: n Alta," inquit, n scrutantibus gehennas parabat." Aliud *"auo- est videre, aliud rid ere; haec non respondeo. Libentius enim** responderium, B Nescio," quod nescio; quam illud unde irride- tur qui alta interrogavit, etlaudatur qui falsa respondit. Sed dico te, Deus noster, omnis creaturae creatorem. Et si coeli et terrae nomine omnis creatura intelligitur : audenter dico, Antequam faceret Deus coelum et terram, non faciebat aliquid: si enim faciebat, quid nisi creaturam faciebat?" Et 1) Et videat . . . fieri : dass eine auf einem festen Standpunct (in lange Zeit nicht lang werde, ausscr der Gegenwart) fussend, bestimmt (nisi) durch vielc voriibergehende er Zukiinftiges und Vergangencs, Bewegungen etc. die Ewigkeit aber ist weder zu- 2) Stans . . . aeternitas. Stans: kiinftig noch vergangen. 304 S. AUGUSTINI EPISCOPI utinam sic sciam, quidquid utiliter scire cupio, quemadmodum scio quod nulla fiebat creatura, antequam fieret nulla creatura. 15. At si cujusquam volatilis sensus vagatur per imagines retro temporum, et te Deum omnipotentem et omnicreantem et omniteneiitem, coeli et terrae artificem, ab opere tanto, antequam id faceres, per iimumerabilia saecula cessasse mira- tur; evigilet atque attendat, quia falsa miratur. Nam unde poterant inuumerabilia saecula praeterire, quae ipse non fece- ras, cum sis omnium saeculorum auctor et conditor? aut quae tempora fuissent quae abs te condita non essent? 1 aut quo- modo praeterirent, si nunquam fuissent ? Cum ergo sis opera- tor omnium temporum, si fuit aliquod tempus antequam -face- res coelitm et terrain, cur dicitur quod ab opere cessabas? Idipsum enim tempus tu feceras, nee praeterire potuerunt tempora antequam faceres tempora. Si autem ante coelum et terram nullum erat tempus, cur quaeritur quid tune facie- bas? Noil enim erat Tune, ubi non erat tempus. XIII. 16. Nee 1 tu tempore tempora praecedis, alioquin non ante omnia tempora praecederes. Sed praecedis omnia praeterita a Deo celsitudine semper praesentis aeternitatis ; et superas omnia nuifu^ futura, quia ilia futura sunt, et cum venerint, praeterita fuerit. erunt; tu autem idem ipse es, et anni tui non deficiunt. 28. 1IO> Anni tui nee eunt nee veniunt; isti enim nostri et eunt et veniunt, ut omnes veniaiit. Anni tui omnes simul stant, 2 quoniam stant; nee euntes a venientibus excluduntur, quia non transeunt: isti 3 autem nostri omnes erunt, cum omnes non erunt. Anni tui dies unus; et dies tuus non quotidie, sed hodie, quia hodiernus tuus non cedit crastino; neque enim succedit hesterno. Hodiernus tuus aeternitas; 4 ideo coaeter- PS. 2, 7. num genuisti, cui dixisti, Ego hodie genui te. Omnia tempora Heb.o, 5. ,. tu fecisti, et ante orama tempora tu es; nee ahquo tempore non erat tempus. 1) Vid. sup. L. vii. c. 15. alle (durch die Gegenwart vor- iiberziehend, transeuntes) spater 1) Nee ... praecederes : du gehst (praeteriti) nicht sein werden. Fu- nicht in der Zeit den Zeiten voran, turum und Praeteritum alles Zeit- sonst konntest du (Ewiger) nicht lichen, nicht des Ewigen. vor aller Zeit sein. 4) Ubi enim dies nee hesterni 2) Stant: unbewegtes Praesens, fine inchoatur, nee initio crastini Hodie. terminator, semper hodiernus est. 3) Isti . . . non erunt: alle un- Aug. Enchir. 49. sere Jahre werden sein (futuri), da CONFESSIONUM LIBER XL 305 17. Nullo 1 ergo tempore non feceras aliquid, quia ipsum r ^ tempus tu feceras. Et nulla tempora tibi coaeterna sunt, . quia tu permanes : at ilia si permanerent, non essent tempora. Quid est enim tempus? Quis hoc facile breviterque explica- verit? Quis hoc, ad verbum de illo proferendum, vel cogita- tione comprehenderit? Quid autem familiarius et notius in loquendo conimemoramus quam tempus ? Et intelligimus utique cum id loquimur, intelligimus etiam cum alio loquente id au- dimus. Quid est ergo tempus? Si nemo ex me quaerat, scio; si quaerenti explicare velim nescio: fidenter tamen dico scire me, quod si nihil praeteriret, non esset praeteritum tempus; et si nihil adveniret, non esset futurum tempus; et si nihil esset, non esset praesens tempus. Duo 2 ergo ilia tempora, praeteritum et futurum quomodo sunt, quando et praeteritum jam non est, et futurum nondum est? Praesens autem si semper esset praesens, nee in praeteritum transiret; jam non esset tempus, sed aeternitas. Si ergo praesens, ut tempus sit, ideo fit quia in praeteritum transit ; quomodo et hoc esse dicimus, cui causa ut sit, ilia est quia non erit; ut scilicet non vere dicamus tempus esse, nisi quia tendit non esse? 18. Et tamen dicimus longum tempus, et breve tempus; XV. Morvsofii neque hoc nisi de praeterito aut futuro dicimus. Praeteritum tempos ia quo. tempus longum, verbi gratia, vocamus ante centum annos; futurum itidem longum, post centum annos. Breve autem praeteritum, sicut puta, dicimus ante decem dies; et breve futurum, post decem dies. Sed quo pacto longum est aut breve, quod non est? Praeteritum enim jam non est, et fu- turum nondum est. Non itaque dicamus, Longum est;" sed dicamus de praeterito, Longum fuit, a et de futuro, Longum erit." Domine meus, lux mea, nonne et hie veritas tua deri- debit hominem? Quod enim longum fuit praeteritum tempus, 1) Nullo . . . feceras: in keiner 2) Duo . . .non esse. Wie kann Zeit also hast du nichts geschaffen man sagen: es ist ein Praeteritum (geruht), veil du ja die Zeii sellist und ein Futurum , da jenes schon geschaffen. Dies denen, welche nicht mehr, dieses noch nicht ist. meinen: Deum per innumerabilia Das Praesens aber wenn es nicht saecula cessasse, bevor er Himmel in das Praeteritum iibergienge, also und Erde schuf. Erst mit der ins Nichtsein, ware die Ewigkeit Schtfpfung entstand die Zeit (das hodie Gottes); daher kdnnen Bewegung, Veranderung, Werden wir nicht sagen : es ist ein Prae- und Vergehen. sens, eine gegenwartige Zeit. 20 306 3. AUQUSTINI EPISCOPI cum jam esset praeteritum longum fuit , an cum adhuc prae- sens esset? Tune enim poterat esse longum, quando erat quod esset longum: praeteritum vero jam non erat; unde nee longum esse poterat, quod omnino non erat. Non ergo dica- mus, ,,Longuin fuit praeteritum tempus ;" neque enim invenie- mus quid fuerit longum, quando ex quo praeteritum est, non est: sed dicamus, Longum fuit illud praesens tempus;" quia cum praesens esset, longum erat Nondum enim praeterierat ut non esset, et ideo erat quod longum esse posset. Postea vero quam praeteriit, simul et longum esse destitit, quod esse destitit. 19. Videamus ergo, o anima humana, utrum praesens tempus possit esse longum; datum enim tibi est sentire mo- ras atque metiri. Quid respondebis mihi? An centum anni praesentes longum tempus est? Vide prius utrum possint praesentes esse centum anni. Si enim primus eorum annus agitur, ipse praesens est; nonaginta vero et novem futurl sunt, et ideo nondum sunt: si autem secundus annus agitur; jam unus est praeteritus, alter praesens, caeteri futuri. Atque ita mediorum quemlibet centenarii hujus numeri annum prae- sentem posuerimus; ante ilium praeteriti erunt, post ilium futuri: quocirca centum anni praesentes esse non poterunt. Vide saltern utrum qui agitur unus, ipse sit praesens. Et ejus enim si primus agitur mensis, futuri sunt caeteri; si se- cundus, jam et primus praeteriit, et reliqui nondum sunt. Ergo nee annus qui agitur, totus est praesens; et si non to- tus est praesens, non est annus praesens. Duodecim enim menses annus est, quorum quilibet unus mensis qui agitur, ipse praesens est; caeteri autem, praeteriti aut futuri. Quan- quam neque mensis qui agitur, praesens est, sed unus dies: si primus, futuris caeteris ; si novissimus, praeteritis caeteris ; si mediorum quilibet, inter praeteritos et futures. 20. Ecce praesens tempus quod solum inveniebamus lon- gum appellaudum, vix ad unius diei spatium contractum est. Sed discutiamus etiam ipsum, quia nee unus dies totus est praesens. Nocturnis enim et diurnis horis omnibus viginti quatuor expletur, quarum prima caeteras futuras habet, no- vissima praeteritas; aliqua vero interjectarum ante se prae- CONFESSIONUM LIBEB XI. 307 teritas, post se futuras. t ipsa una hora fugitivis particolis agitur; quidquid ejus avokvit, praeteriturn est; quidquid ei restat, futurum. Si quid intelligitur temporis. quod in nullas jam vel in minutissimas momentorum partes dividi possit, id solura est quod praesens dicatur. Quod tamen ita raptim a future in praeteritum transvolat, ut nulla morula extendatur. Nam si extenditur, dividitur in praeteritum et futurum : prae- se.ns autem nullum habet spatium. Ubi est ergo tempus quod longum dicaraus? An futurum? Non quid em dicimus, ,Lon- gum est," quia nondum est quod longum sit; sed dicimus, Longum erit." Quando igitur erit? Si enim et tune cum adhuc fnturum erit, non erit longum; quia quod sit longum, nondum erit: si autem tune erit longum cum ex futuro, quod nondum est, esse jam coeperit. et praesens factuin erit, ut possit esse quod longum sit; jam superioribns vocibus clamat praesens tempus, longum se esse non posse. 21. JEt tamen, Domine, sentimus intervalla temporum, et xvj. comparamus sibimet, et dicimus alia longiora, et alia breviora. Metimur etiam quanto sit breyius aut longius illud tempus quam illud; et respondemus duplum esse hoc Tel triplum, So* 6 illud autem simplum, aut tantum hoc esse quantum illud. Sed praetereuntia metimur tempora cum sentiendo metimur; praeterita vero quae jam non sunt, aut futura quae nondum sunt, quis metiri potestV nisi forte audebit quis dicere metiri posse quod non est. Gum ergo praeterit tempus, sentiri et metiri potest; cum autem praeterierit, quoniam non est, non potest. 22. Quaero, Pater, non affirmo: Deus meus, praeside XVH. mini et rege me. n Quisnam est qui dicat mihi non esse triajilpn* tempora, sicut pueri didicimus, puerosque docuimus, praeteri- ir/Jm- tum, praesens, et futurum; sed tantum praesens quoniam ilia 11 " 11 duo non sunt? An et ipsa sunt, sed ex aliquo procedit occulto, cum ex futuro fit praesens; et in aliquod recedit occultum, cum ex praesenti fit praeteritum? Nam ubi ea viderunt qui futura cecinerunt, si nondum sunt? Neque enim potest videri id quod non est. Et qui narrant praeterita, non utique narrarent, si animo ilk non cernerent: quae si nulla essent cerni onmino non possent. Sunt ergo et futura et praeterita. u 20* 308 S. AUGUSTINI EPISCOPI XVIN. 23. 'Sine me, Domine, amplius quaerere; spes mea, non Quomodo praeteri- conturbetur mtentio mea. Si enim sunt futura et praeterita, tit et fit- turatem-volo scire ubi sint. Quod si nondum valeo, scio tarn en ubi- pora limt cumque sunt, non ibi ea iutura esse, aut praeterita, sed praesentia. Nam si et ibi futura sunt, nondum ibi sunt; si et ibi praeterita sunt, jam non ibi sunt. Ubicurnque ergo sunt quaecuuique sunt, non sunt nisi praesentia. Quanquam praeterita cum vera narrantur, ex memoria proferuntur non res ipsae quae praeterierunt, sed verba concepta ex iinagini- bus earum, quae in animo velut vestigia per sensus praete- reundo fixerunt. Pueritia quippe mea quae jam non est, in tempore praeterito est quod jam non est, imaginem vero ejus cum earn recolo et narro, in praesenti tempore intueor, quia est adhuc in memoria mea. Utrum 2 similis causa sit etiam praedicendorum futurorum, ut rerum quae nondum sunt, jam existentes praesentiantur imagines; confiteor, Deus meus, nescio. lllud sane scio, nos plerumque praemeditari futuras actiones nostras, eamque praemeditationem esse praesentem, actionem autem quam praemeditamur nondum esse, quia fu- tura est; quam cum aggressi fuerimus, et quod praemedita- bamur agere coeperimus, tune erit ilia actio, quia tune non futura sed praesens est. 24. Quoquo modo se itaque habeat arcana praesensio futurorum, videri nisi quod est non potest. Quod autem jam est, non futumm sed praesens est. Cum ergo videri dicuntur futura, non ipsa quae nondum sunt, id est quae futura sunt, sed eorum causae, vel signa forsitan videntur, quae jam sunt ; ideo non futura, sed praesentia sunt jam videntibus, ex qui- bus futura praedicantur animo concepta. Quae rursus con- ceptiones jam sunt, et eas praesentes apud se intuentur qui ilia praedicunt. Loquatur raihi aliquod exemplum tanta rerum numerositas. Intueor auroram, oriturum solem praenuntio: quod intueor, praesens est; quod praenuntio, futurum: non sol futurus qui jam est, sed ortus ejus qui nondum est: tamen etiam ortum ipsum nisi animo imaginareiv sicut modo 1) Mit diesem Cap. vgl. L. 1, 8 2) Utrum similis . . . praesens zu Anfang, besonders aber L. est. Vgl. L. 10, 8, 14, not. 15. 4, 10. CONFESSIONUM LIBER XI. 309 cum id loquor, non eum possem praedicere. Sed nee ilia aurora quam in coelo video, solis ortus est, quainvis eum praecedat; nee ilia imaginatio in animo meo: quae duo prae- sentia cernuntur, ut futurus ille ante dicatur. Futura ergo nonduni sunt; et si nondum sunt, non sunt: et si non sunt, videri omnino non possunt; sed praedici possunt ex praesen- tibus, quae jam sunt, et videntur. 25. Tu itaque, regnator creaturae tuae, quis est modus XIX. quo doces animas ea quae futura sunt? docuisti enim Pro- ?**<>- * * dura, quo phetas tuos. Quisnam ille modus ille est quo doces futura, *>"* docet cui futurum quidquam non est; vel potius de futuris doces 'twa. praesentia? Nam quod non est, nee doceri utique potest. Nimis longe est modus iste ab acie mea; invaluit ex me, non^- m ' potero ad ittum; potero autem ex te, cum dederis tu, dulce lumen occultorum oculorum meorum. 26. Quod autem mine liquet et claret, nee futura sunt, nee praeterita. Nee proprie dicitur, Tempora sunt tria ; prae- teritum, praesens et futurum: sed fortasse proprie diceretur, Tempora sunt tria; praesens de praeteritis, praesens de prae- sentibus, praesens de futuris. Sunt enim haec in anima tria quaedam, et alibi ea non video; praesens de praeteritis me- moria, praesens de praesentibus contuitus, praesens de futu- ris exspectatio. Si haec permittimur dicere, tria tempora video, fateorque tria sunt. Dicatur etiam, Tempora sunt tria, praeteritum, praesens et futurum; sicut abutitur consuetude, dicatur: ecce non euro, nee resisto, nee reprehendo; dum tamen intelligatur quod dicitur, neque id quod futurum est, esse jam, neque id quod praeteritum est. Pauca sunt enim quae proprie loquimur, plura non proprie ; sed agnoscitur quid velimus. 27. Dixi ergo paulo ante, quod praetereuntia tempora XXI. metimur, ut possimus dicere duplum esse hoc temporis ad ( Q emu do illud simplum, aut tantumhoc quantum illud, et si quid de partibus temporum possumus renuntiare metiendo. Quocirca, ut dicebam, praetereuntia metimur tempora. Et si quis mini dicat, ^Undescis?" respondeam, B Scio quia metimur, nee metiri quae non sunt possumus, et non sunt praeterita vel futura. Praesens vero tempus quomodo metimur, quando non habet 310 S. AUGUSTUS EPISCOPI spatium ? Metitur ergo cum praeterit, cum autem praeterierit, non metitur; quid enim metiatur, non erit. Sed unde et qua et quo praeterit, cum metitur? Unde, nisi ex futuro? qua, nisi per praesens ? quo, nisi in praeteritum ? Ex illo ergo quod nondum est, per illud quod spatio caret, in illud quod jam non est. Quid autem metimur, nisi tempus in aliquo spatio? Neque enim dicimus simpla, et dupla, et tripla, et aequalia, et si quid hoc modo in tempore dicimus, nisi spatia tempo- rum. In quo ergo spatio metimur tempus praeteriens? Utrum in futuro, unde praeterit? Sed quod nondum est, non meti- mur. An in praesenti, qua praeterit? Sed nullum spatium non metimur. An in praeterito, quo praeterit? Sed quod jam non est, non metimur. XXII. 28. Exarsit animus meus nosse istud implicatissimura Petit a*- . IT t 1 J TN TV -r>. nigmtii aenigma. Noli claudere, Domine Deus meus bone Pater, per luttonem Christum obsecro, noli claudere desiderio meo ista. et usitata a Deo. et abdita, quominus in ea penetret, et dilucescant allucente misericordia tua, Domine. Quern percunctabor de his? et cui fructuosius confitebor imperitiain meam, nisi tibi cui non sunt molesta studia mea, flammantia vehementer in Scripturas tuas? Da quod amo: amo enim, et hoc tu dedisti. Da, Pater, Mat7.ii. qri vere HQsti fata i ma ^ are fttiis tuis. Da, quoniam * 79 - suscepi cognoscere, et labor est ante me, donee aperias. Per Christum obsecro, in nomine ejus Sancti sanctorum, nemo PrllB ' l -mihi obstrepat. Et ego credidi, propter quod et loquor. Haec ri.sM.eat spes mea; ad hanc vivo ut contempler delectationem Do- mini. Ecce veteres 1 posuisti dies meos, et transeunt; et quo- modo, nescio. Et dicimus, Tempus et tempus, tempora et tempora; Quamdiu dixit hoc ille, quamdiu fecit hoc ille; et, Quam longo tempore illud non vidi! et, Duplum temporis habet haec syllaba ad illam simplam brevem. Dicimus haec, et audimus haec; et intelligimur, et intelligimus. Manifestis- sima et usitatissima sunt ; et eadem rursus nimis latent, et nova est inventio eorum. XXIII. 29. Audivi a quodam nomine docto, quod soUs et lunae wmJuV* ac siderum motus, ipsa sin t tempora; et nil 1 annui. Cur enim 1) Veteres ;(Vulg : mensurabiles. 1) Nil annul: ich stimme nicht Ps. 38, 6.) ob: du hast von Alters bei, cur enim etc. der Grund warum her racinc Tage bestimmt? nicht. CONFESSIONUM LIBER XI. 311 non potius omnium corporum motus sint tempora? An vero si cessarent coeli lumina, et moveretur rota figuli, non esset tempus quo metiremur eos gyros, et diceremus aut aequalibus morulis agi; aut si alias tardius, alias velocius moveretur, alios magis diuturnos esse, alios minus? Aut cum hoc dicere- mus, non et nos in tempore loqueremur, aut essent in verbis nostris aliae longae syllabae, aliae breves, nisi quia illae lon- giore tempore sonuissent, istae breviore? Deus, dona 2 bomi- nibus videre in parvo communes notitias rerum parvarum at- que magnarum. Sunt et sidera et luminaria coeli in signis, et in temper ibus, et in annis, et in diebus: sunt vero; sed nee ego dixerim circuitum illius ligneolae rotae diem esse, nee tamen ideo tempus non esse ille 3 dixerit. 30. Ego scire cupio vim naturamque temporis, quo me- timur corporum motus, et dicimua ilium motum, verbi gratia, tempore duplo esse diuturniorem quam istum. Nam quaero, quoniam dies dicitur, non tantum mora solis super terrara, secundum quod aliud est dies, aliud nox, sed etiam totius ejus circuitus ab orients usque ad orientem, secundum quod dicimus, ,Tot dies transierunt ;' cum suis enim noctibus dicun- tur tot dies, nee extra reputantur spatia noctium: quoniam ergo dies expleturmotu solis, atque circuitu ab oriente usque ad orientem; quaero utrum motus ipse sit dies, an mora ipsa quanta peragitur, an utrumque. Si enim primum dies esset; dies ergo esset etiamsi tanto spatio temporis sol cursum ilium peregisset. quantum est liorao unius. Si secundum; non ergo esset dies, si ab ortu solis usque in ortum alterum, tarn bre- vis mora esset quam est horae unius; sed vicies et quatcr circumiret sol ut expleret diem. Si utrumque; nee ille appel- laretur dies, si horae spatio sol totum suum gyrum circumi- ret; nee ille, si sole cessante tantum temporis praeteriret, quanto peragere sol totum ambitum de mane in mane assolet. Non itaque nunc quaeram, quid sit illud quod vocatur dies, sed quid sit tempus quo metientes solis circuitum, diceremus eum dimidio spatio temporis peractum minus quam solet, si tanto spatio temporis peractus esset, quanto peraguntur horae 2) Dona: verleihe im geringen und grossen Dingen gemeinaam ist. Beispie] zu erkennen was gerfagen 8) Ille sc. homo doctus. 312 S. AUGTJSTINI EPISCOPI duodecira; et utrumque tempus comparantes diceremus illud simplum, hoc duplum, etiamsi aliquando illo simple, aliquando isto duplo sol ab oriente usque ad orientem circumiret. Nemo ergo mihi dicat coelestium corporum motus esse tempora: quia et cujusdam votocum sol stetisset, ut victoriosum prae- Jos. 10, limn perageret, sol stabat, sed tempus ibat. Per suum quippe spatium temporis, quod ei sufficeret, ilia pugna gesta atque finita est. Video igitur tempus quamdam esse distentionem. Sed video, an videre mihi videor? Tu demonstrabis, Lux r Veritas. XXIV. 31. Jubes ut approbem si quis dicat tempus esse motum et quo corporis ? Non jubes. Nam corpus nullum, nisi in tempore, motum moveri audio: tu dicis. Ipsum autem corporis motum tem- corporis. * pus esse non audio: non tu dicis. Cum emm movetur cor- pus; tempore metior quamdiu moveatur, ex quo moveri inci- pit donee desinat. Et si non vidi ex quo coepit, et perseve- rat moveri, ut non videam cum desinit; non valeo metiri,. nisi forte ex quo videre incipio donee desinam. Quod si diu video, tantummodo longum tempus esse renuntio, non autem quantum sit; quia et quantum cum dicimus, collatione did- mus; velut, ,Tantum hoc, quantum illud;' aut, ,Duplum hoc ad illud' et si quid aliud isto modo. Si autem notare potue- rimus locorum spatia, unde et quo veniat corpus quod move- tur, vel partes ejus, si tanquam in torno movetur, possumus dicere quantum sit temporis, ex quo ab illo loco usque ad ilium locum motus corporis vel partis ejus effectus est. Cum itaque aliud sit motus corporis, aliud quo metimur quamdiu sit; quis non sentiat quid horum potius tempus dicendum sit? Nam si et varie corpus aliquando movetur, aliquando stat ; non solum motum ejus, sed etiain statum tempore metimur; et dicimus, ,Tantum stetit, quantum motum est;' aut, .Duplo vel triplo stetit, ad id quod motum est;' etsi quid aliud nostra dimen- sio sive comprehenderit sive existimaverit, ut did solet, plus minus. Non est ergo tempus corporis motus. XXV. 32. Et confiteor tibi, Domine, adhuc ignorare me quid ^m* sit tempus ; et rursus confiteor tibi, Domine, scire me in tem- 1 pore ista dicere, et diu me jam loqui de tempore, atque id ipsum diu non esse diu nisi mora temporis. Quomodo igitur CONFESSIONUM LIBER XI. 313 hoc scio, quando quid sit tempus nescio? An forte nescio quemadmodum dicam quod scio? Hei mihi qui nescio saltern quid nesciam! Ecce, Deus meus, coram te, quia non mentior; sicut loquoi, ita est cor meum. Tu illuminabis lucernam meam, Domine Deus meus, illuminabis tenebras meas. j 17 33. Nonne tibi confitetur anima mea confessione veridicaXXVL metiri me tempora ? Itane, Deus meus, metior, et quid metiar a" tem- nescio? Metior motum corporis tempore; item ipsum tempus SLur non metior? An vero corporis motum metirer quamdiu sit, et quamdiu hinc illuc perveniat, nisi tempus in quo movetur metirer? Ipsum ergo tempus unde metior? An tempore bre- viore metimur longius, sicut spatio cubiti spatium transtri? Sic enim videmur spatio brevis syllabae metiri spatium longae syllabae, atque id duplum dicere. Ita metimur spatia carmi- num spatiis versuum, et spatia versuum spatiis pedum, et spatia pedum spatiis syllabarum, et spatia longarum spatiis brevium: non in paginis (nam eo modo loca metimur, non tempora), sed cum voces pronuntiando transeunt, et dicimus, ,Longum carmen est, nam tot versibus contexitur; longi ver- sus, nam tot pedibus constant; longi pedes, nam tot syllabis tenduntur; longa syllaba est, nam dupla est ad brevem.' Sed neque ita comprehenditur certa mensura temporis; quando- quidem fieri potest, ut ampliori spatio temporis personet ver- sus brevior si productius pronuntietur, quam longior si cor- reptius. Ita carmen, ita pes, ita syllaba. Inde mihi visum est. nihil esse aliud tempus quam distentionem : sed cujus rei, nescio; et mirum si non ipsius animi. Quid enim metior, obsecro, Deus meus, et dico aut indefinite, ,Longius est hoc tempus quam illnd;' aut etiam definite, ,Duplum est hoc ad illud?' Tempus metior, scio: sed non metior futurum, quia nondum est; non metior praesens, quia nullo spatio tenditur; non metior praeteritum, quia jam non est. Quid ergo metior? An praetereuntia tempora, non praeterita? sic enim dixeram. 34. Insiste, anime meus, et attende fortiter : Deus adju- XXVII. . Quomodo tor noster; ime fecit nos, et non ipsi nos. Attende ubi al- ****** tempo* bescit ventas. Ecce puta, vox corporis mcipit sonare, etp- nens in sonat, et adhuc sonat, et ecce desinit; jamque silentium est, "^o- Pa 99 3 et vox ilk praeterita est, et non est jam vox. Futura erat 314 S. AUGUSTINI EPISCOPI antequam sonaret, et non poterat metiri, quia nondum erat, et nunc non potest, quia jam non est. Tune ergo poterat cum sonabat, quia tune erat quae metiri posset. Sed et tune non stabat; ibat enim et praeteribat. An ideo magis pote- rat ? Praeteriens enim tendebatur in aliquod spatium temporig quo metiri posset, quoniam praesens nullum habet spatium. Si ergo tune poterat, ecce puta, altera coepit sonare, et ad- hue sonat, continuato tenore sine ulla distinctione : metiamur earn dum sonat; cum enim sonare cessaverit, jam praeterita erit, et non erit quae possit metiri; metiamur plane, et dica- mus quanta sit. Sed adhuc sonat, nee metiri potest nisi ab initio sui quo sonare coepit, usque ad finem quo desinit Ipsum quippe intervallum metimur ab aliquo initio usque ad aliquem finem. Quapropter vox quae nondum finita est, me- tiri non potest, ut dicatur quam longa vel brevis sit ; nee die! aut aequalis alicui, aut adaliquam simpla vel dupla, vel quid aliud. Cum autem finita fuerit, jam non erit. Quo pacto igitur metiri poterit? Et metimur tamen tempora: nee ea quae nondum sunt, nee ea quae jam non sunt; nee ea quae nulla mora extenduntur, nee ea quae terminos non habent: nee futura ergo nee praeterita, nee praesentia, nee praetere- untia tempora metimur; et metimur tamen tempora. 35. ,,Deus creator omnium;" versus isteoeto syllabarum, brevibus et longis alternat syllabis. Quatuor itaque breves; prima, tertia, quinta, septima, simplae sunt ad quatuor Ion- gas; secundam, quartam, sextam, octavam. Hae singulae ad illas singulas duplum babent temporis; pronuntio, renuntio, et ita est quantum sentitur sensu manifesto. Quantum sensus manifestus est, brevi syllaba longam metior, eamque sentio liabere bis tantum. Sed cum altera post alteram sonat, si prior brevis, longa posterior, quomodo tenebo brevem, et quomodo earn longae metiens applicabo, ut inveniam quod bis tantum liabeat; quandoquidem longa sonare non incipit, nisi brevis sonare destiterit? Ipsamque longam num praesentem metior, quando nisi finitam non metior? Ejus autem finitio, praeteritio est. Quid ergo est quod metiar? Ubi est, qua metior, brevis? ubi est longa quam metior? Ambae sonuerunt, avolaverunt, praeterierunt, jam non sunt ; et ego metior, fiden- CONFESSIOJTCJM LTBEB XL 315 terque respondeo, quantum exercitato sensu fiditur, illam simplam ease, illam duplam, in spatio scilicet temporis. Neque hoc possum, nisi quia praeteriemnt et finitae sunt. Non ergo ipsas quae jam non sunt, sed aliquid in memoria mea metior quod intixura manet. 36. In te, anime meus, tempora metior ; noli mini obstre- pere : quod est, Noli tibi obstrepere turbis affectionum tuarum. In te, inquam, tempora metior; affectionem quam res prae- tereuntes in te faciunt, et cum illae praeterierint manet, 1 ipsam metior praesentem, non eas quae praeterierunt ut fie- ret: ipsam metior, cum tempora metior. Ergo aut ipsa sunt tempora, aut non tempora metior. Quid cum metimur silen- tia, et dicimus illud silentium tantum tenuisse temporis, quan- tum ilia vox tenuit? Nonne cogitationem tendimus ad mensu- ram vocis, quasi sonaret, ut aliquid de intervallis. silentiorum in spatio temporis renuntiare possimus? Nam et voce atque ore cessante, peragimus cogitando carmina, et versus et quem- que sermonem, motion unique dimensiones qnaslibet, et de spatiis temporum, quantum illud ad illud sit renuutiamua, non aliter ac si ea sonando diceremus. Si voluerit aliquis edere longiusculam vocem, et constituent praemeditando quam longa futura sit ; egit utique iste spatium temporis in silentio, inemoiiaeque commendans coepit edere illam vocem quae sonat, donee ad propositum terminum perducatur: iino sonuit et sonabit; nam quod 2 ejus jam peractum est, utique sonuit; quod autem restat, sonabit: atque ita peragitur, dum prae- sens intentio futurum in praeteritum trajicit, diminutione fu- turi crescente praeterito, donee consumptione futuri sit totum praeteritum. 37. Sed quomodo minuitur aut consumitur futurum, nondum est? aut quomodo crescit praeteritum quod jam est, nisi quia in animo qui illud agit tria sunt? Nam et ex- spectat et attendit et meminit, ut id quod exspectat, per id quod attendit, transeat in id quod memmerit. Quia igitur 1) Manet . . . eas. Manet sc. dem Praeteritum angehdrt, bleiben affectio, eas sc. res. dem Futurum, d. h. noch zu sia- 2) Nam . . . praeteritum. Yon gen 7 /e, bia zuletzt / aus dem einem ganzen ausgehaltenen Tact Futurum ins Praeteritum hinilber babe man '/ gesungen, das nun gesungen sind. 316 S. AUGUSTINI EPISCOPI negat futura nondum esse? Sed tamen jam est in animo exspectatio futurorum. Et quis negat praeterita jam non esse? Sed tamen adhuc est in animo memoria praeteritorum. Et quis negat praesens tempus carere spatio, quia in puncto praeterit? Sed tamen perdurat attentio per quam pergat adesse quod aberit. Non igitur longum tempus futurum quod non est, sed longum futurum longa exspectatio futuri est; neque longum praeteritum tempus quod non est, sed longum praeteritum longa memoria praeteriti est. ' 38. Dicturus sum canticum quod novi : antequam incipiam, in totum exspectatio mea tenditur ; cum autem coepero, quan- tum ex illo in praeteritum decerpsero, tenditur in memoria mea: atque distenditur vita hujus actionis meae in memoriam, propter 2 quod dixi; et in exspectationem, propter quod dic- turus sum: praesens tamen adest attentio mea, per quam trajiciatur quod erat futurum ut fiat praeteritum. Quod quanto magis agitur et agitur, tanto breviata exspectatione prolongatur memoria; donee to ta exspectatio consumatur, cum tota flla actio finita transient in memoriam. Et quod in toto 1) Praeteriti est. Die Frage: mehr ist, als weil im Geiste der was Gott vor dem Erschaffen der hier wirkt drei (Thatigkeiten) sind ? Welt gethan? veranlasst den A. Denn er erwartet (futura), und zum Forsehen was die Zeit sei, fixirt (praesentia) and erinnert was insbesondere Praeteritum, sich (praeteritornm), so dass das Praesens und Futurum und wie was er erwartet, (lurch das, was sich die drei zu einander verbal ten er fixirt, in das ubergeht, (lessen und anf welche Weise sie gemes- er sich erinnert. Das Zukiinftige sen werden (Cap. 1028). ist noch nicht, wohl aber ist im Vor der Schopfung war keine Geiste die Erwartung desselben, Zeit (s. C. 14. not. I). Wann ist ebenso ist das Yergangene nicht das Praet. Praes. Fut.? (Ib. not mehr, im Geiste aber ist dessen 2). Nahere Bestimmnng der drei Erinnerung, so ist das Gegenwar- Tempora (c. 20): in der Seele tige nur ein Zeitpunct, aber doch namlich seiensie gegenwartig: das danert das geistige Fixiren dessel- Praesens der praeterita sei das ben fort, so dass es bleibt, wenn Gedachtnis, das Praesens des Ge- es schon vpriiber ist ; (pergat adesse genwartigen : das Schauen, (con- quod aberit, st. abesse quod aderit). tuitus): das Praesens des Zukunf- Das Gesagte macht A. (. 38) durch tigen die Erwartung (exspectatio). ein Beispiel klar. Wie aber werden die Zeiten ge- 2) Propter quod : propter id quod, messen? (cap. 2128) Hierschliesst Das Leben dieser meiner Thatig- er sich (c. 28) an das eben Gesagte, keit ist in entgegengesetzter Rich- nach vielem vorangegangenem tung, zum Gedachtnis gekehrt, um Versuchen an. Wie sagt er, ver- deswillen was ich schon gcsagt,. mindert sich doch das Zukiinftige zur Erwartung aber um deswillen, das doch noch nicht ist, wie wachst was ich noch sagen werde. das Vergangene, da es schon nicht CONFESSIONUM LIBEK XL 317 cantico, hoc in singulis particulis ejus fit, atque in singulis syllabis ejus; hoc in actione longiore, cujus forte particula est illud canticum; hoc in tota vita hominis, cujus partes sunt omnes actiones hominis ; hoc in toto saeculo filiorum ho- xxix - So in minum, cujus partes sunt omnes vitae hominum. 39. Sed quoniam melior est misericordia tua super vitas, tea ' ni . ecce distentio est vita mea, et me suscepit dextera tua i Domino uieo mediatore Filio hominis inter te unum et multos, in multis per niulta, ut per eum apprehmdam in quo et apprehensus sum, et a veteribus diebus colligar se- quens unum 1 praetcrita oblitus; non in ea quae futura et transitura sunt, sed in ea qiiae ante sunt, non distentus, sed is,' i*.' extentus, non secundum distentionem, sed secundum i nem sequor ad palmam supernae vocationis; ubi audiam. vocem laudis tuae, et contempler delectationem tuam, nee venientem, nee praetereuntem. Nunc vero anni mei in gemi- tibus. Et tu solatium meum, Domine, pater meus aeternus es: at ego in tempera dissilui, quorum ordinem nescio; et tumultuosis varietatibus dilaniantur cogitationes meae, intima viscera animae meae, donee in te confluam purgatus et liqui- x ' Coarjuit dus igne amoris tui. ""* oetrec- 40. Et stabo atque solidabor in te, in forma mea, veritate t * n i j M ,,. tua; nee patiar quaestiones hominum, qui poenali morbo plusg 5 ^ sitiunt quam capiunt, et dicunt, n Quid faciebat Deus antequam ^ dl faceret coelum et terram? Aut quid ei venit in mentem, utj* e n a - aliquid faceret, cum antea nunquam aliquid fecerit?" Daillis, Domine, bene cogitare quid dicant, et invenire quia non dici- tur, n Nunquam, tf ubi non est tempus. Quod ergo dicitur, n nunquam fecisse, M quid aliud dicitur nisi n nullo tempore fecisse?" Videant itaque nullum tempus esse posse sine crea- tura, 1 et desinant istam vanitatem loqui. Extendantur etiam in ea quae ante sunt, et intelligant te ante omnia tempora 1) Antequam perveniamus ad sine alirjua mobili mutabilitate non unum, multia indigemus. Unum est, in aeternitate autem nulla nos extendat, ne niulta disteiidant, mutatio est; quis non videat quod et abrumpant ab uno. Aug. Serm. tempora non fuissent nisi creatura 255. c. 6. fieret, quae aMquid aliqua muta- tione mutaret? Aug. de Civ. Dei, 1) Si enim recte discemuntur 1. xi. c. 6. Vide inf. 1. xii. c. 29. aeternitas et tempus, quod tempus sub fin. 318 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONDM LIBER XI. XXXI. aeternura creatorem omnium temporum, neque ulla tempora do cog- tibi esse coaeterna, nee ullam creaturam, etiam si est aliqua notcit DM, supra tempora. quomodo . . realm*. 41. Domme Deus meus, quis iJle sinus est alti secreti tui, et quam longe inde me projecerunt consequentia delicto- rum meorum? Sana oculos meos, et congaudeam luci tuae. Certe si est tarn grandi seientia et praescientia pollens ani- mus, cui cuncta praeterita et futura ita nota sint, sicut niihi nnum canticum notissimum; nimium mirabilis est animus iste, atque ad horrorem stupendus: quippe quern ita non lateat quidquid peractum, et quidquid reliquum saeculorum est; quemadmodum me non latet cantantem illud canticum, quid et quantum ejus abierit ab exordio, quid et quantum restet ad finem. Sed absit ut tu conditor universitatis, conditor animarum et corporum, absit ut ita noveris omnia futura et praeterita. Longe tu, longe mirabilius, longeque secretius. Neque enim sicut nota 1 cantantis noturave canticum audientis, exspectatione vocum futurarum et memoria praeteritarura variatur affectus, sensusque distenditur ; ita tibi aliquid accidit incommutabiliter aeterno, hoe est, vere aeterno creatori men- tium. 2 Sicut ergo nosti in principio coelum et terram sine PI. 145. varietate notitiae tuae, ita fecisti in priticipio coelum et terram sine distentione actionis tuae. Qui intelligit, confitea- tur tibi; et qui non intelligit, confiteatur tibi. quam excel- sus es, et humiles corde sunt domus tua! Tu enim erigis elisos, et non cadunt quorum celsitudo tu es. 1) Nota . . . affectus: affectus mirabiliter, ipse. non tcraporaliter cantantis nova et audientis canti- motus, quasi repentina voluntate cum novum. facere dicitur, quod ordinatis re- 2) ApudDenm quidem disposita rum causis consilii sui secretissimi et fixa sunt omnia; nee aliud facit, immutabilitate disposuit, qua suis quasi consilio repentino, quod non quaeque temporibus agnita et ex aeternitate se facturum esse praeaentia facit, et futura jam praescivit: sed increaturae tempo- fecit. Aug. in Ps. 105, 45. . 35. ralibus motibus, quam gubernat LIBER DUODECIMUS. Primi Geneseos veraicnli interpretationem prosequitur, Tn prinripio fecit Data coelum ft terrain,' in quo coeli nomine significari doeet creatar&ra illam spiritualem rel Intel 1 ectualetn , quae faciem Dei semper contempiatur: terrae autem vocabulo inform en materiam, ex qua rerum corporearum species fuerunt posthac formatae. Verum alias interpretaudi rationes haudquaquam improbandas esse; imo ex Scripturae divinae profunditate seusum multiplicem erui posse et debere, quinimo, quidquid omnino veri in ejus verbis inveniri potest, id in iis revera contineri, coufitetur. 1. Multa satagit cor meura, Domine, in hac inopia vitae I. meae, pulsatum verbis sanctae Scripturae tuae: et dieo ple-inqn"l u rumque in sermone copiosa est egestas humanae intelligence ; quia plus loquitur inquisitio quam inventio, et longior est petitio quam impetratio, et operosior est manus pulsans quam sumens. Tenemus promissum; quis corrumpet illud? Si Deus ff m - *> pro ndbiSf quis contra nos? Petite, et accipietis; guaerite,x*t.i, et invenietis; pulsate, et aperietur vobis. Omnis enim qui petit accipit, et quaerens invenit, et pulsanti aperietur, Pro- missa tua sunt; et quis falli timeat, cum promittit Veritas? 2. Confitetur altitudini tuae humilitas linguae meae, quo- IT. niam tu fecisti coelum et terram; hoc coelum quod video, piioi terramque quam calco, unde est haec terra quam porto, tu '. fecisti. Sed ubi est coelum coeli, Domine, de quo audivimus f; 113> in voce Psalmi: Coelum coeli Domino; terram autem dedit fttiis hominum? Ubi est coelum quodnon cernimus, cui terra est hoc omne quod cernimus? Hoc enim totum corporeum, non ubique totum ita accepit speciem pulchram in novissimis, cujus fundus est terra nostra; sed ad illud coelum coeli, etiain terrae nostrae coelum terra est. Et hoc utrumque magnum 320 S. AUGUSTINI EPISCOPI corpus non absurde terra est, ad illud nescio quale coelum quod Domino est, non filiis hominum. HI. 3. Et nimirum haec terra erat invisibilis et incomposita, Quid te- . nebrae et iiescio quae pi'ofunditas abyssi super quam non erat lux; fcim quia nulla species erat illi; unde jussisti ut scriberetur, quod Gen.v2.fe^&rae erant super abyssum; quid aliud quam lucis absen- tia? Ubi enim lux esset, si esset, nisi superesset eminendo et illustrando? Ubi ergo lux nondum erat, quid erat adesse te- nebras, nisi abesse lucem? Super itaque erant tenebrae, quia super lux aberat; sicut sonus ubi non est, silentium est. Et quid est esse ibi silentium, nisi sonum ibi non esse? Nonne tu, Domine, docuisti hanc animam quae tibi confitetur ? Nonne tu, Domine, docuisti me, quod priusquam istani informem materiam formares atque distingueres, non erat aliquid; non color, non figura, non corpus, non spiritus? Non tamen om- nino nihil: erat quaedam informitas sine ulla specie. IV. 4. Quid ergo vocaretur, quo etiam sensu tardioribus ter in- utcumque insuiuaretur, nisi usitato aliquo vocabulo ? Quid viiibUU ' . ^. tucom- autem in omnibus mundi partibus reperin potest propinqums informitati oinnimodae, quam terra et abyssus? Minus enim speciosa sunt, pro suo gradu infimo, quam caetera superiora perlucida et luculenta omnia. Cur ergo non accipiam infor- mitatem materiae, quam sine specie feceras, unde speciosum munduin faceres, ita commode hominibus intimatam, ut appel- laretur terra invisibilis et incomposita? V. 5. Ut cum in ea quaerit cogitatio quid sensus attingat, ppelil- et dicit sibi, n Non est intelligibilis forma sicut vita, sicut 1* vide- ..... .. ... . tur ma- justitia, quia materies est corporum ; neque sensibilis, quoniam torla in- % * i i t * * foimts. quod videatur et quod sentiatur in umsibili et incomposita non est: u dum sibi haec dicit humana cogitatio, conetur earn vel nosse ignorando, vel ignorare noscendo. vi. 6. Ego vero, Domine, si totum confitear tibi ore meo et Quid oum cum calamo meo, quidquid de ista materia docuisti me, cujus antea ch^L nomen audiens et non intelligens, narrantibus mini eis 1 qui demata-non intelligercnt , earn cum speciebus innumeris et variis co- i, qnid gitabam ; et ideo non earn cogitabam: foedas et horribiles formas perturbatis ordinibus volvebat animus, sed for mas l) Manichaeis; vid. sup. ad 1. ill. . 11. not 15. CONFESSIONUM LIBER XII. 321 tamen; et informe appeUabam, non quod careret forma, sed quod talem haberet, ut, si appareret, insolitum et incongruum aversaretur sensus meus, et conturbaretur infinnitas hominis. Verum autem illud quod cogitabam, non privatione omnis formae, sed comparatione formosiorum erat informe: et sua- debat vera ratio, ut omnis formae qualescuraque reliquias omnino detraherem, si vellem prorsus informe cogitare; et non poteram. Citius enim non esse censebam, quod omni forma privaretur, quam cogitabam quiddam inter formatum et nihil, nee formatum nee nihil, informe prope nihil.. Et cessavit mens mea interrogare hinc spiritum meum plenum imaginibus formatorum corporum, et eas pro arbitrio mutan- tem atque variantem; et intendi in ipsa corpora, eorumque mutabilitatem altius inspexi, qua desinunt esse quod fuerant, et incipiunt esse quod non erant; eumdemque transitum de forma in formam per informe quiddam fieri suspicatus sum, non per omnino nihil: sed nosse cupiebam, non suspicari. Et si totum tibi confiteatur vox et stilus meus, quidquid de ista quaestione enodasti mihi, quis legentium capere durabit? Nee ideo tamen cessabit cor meum tibi dare honorem et canticum laudis de his quae dictare non suffici t. Mutabilitas enim rerum mntabilium ipsa capax est formarum omnium in quas mutan- tur res mutabiles. Ethaec quid est? Numquid animus? uum- quid corpus? numquid species animi vel corporis? Si dici posset, Nihil aliquid," et, r Est non est," hoc earn dicer em; et tamen jam utcumque erat, ut species caperet istas visibiles et compositas. 7. Et unde utcumque erat, nisi esset abs te, a quo sunt vn. omnia inquantumcumque sunt ? Sed tanto a te longius, quanto cHe e ~ dissimilius; neque enim locis. 1 Itaque tu, Domine, qui noncoeinm, es alias aliud et alias aliter, sed idipsum 2 et idipsum et idip-An 2 eios ; sum, Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus omnipotens;. id in Principio quod est 8 de te, in Sapientia tua quae nata est mem m&- Isa. 6, 3. 1) Neque enim locis: das longius det unigenitum von factum (Myyos, ist nicht raumlich zu verstehen. verbum, sapientia) welcher de te, Ygl. L. 1, 18, 28 not. 4. daher xnit Gott gleichen Wesens, 2) Vid. sup. L. 9, 5, II. von alien Creaturen , welche in 3) Quod est de nihilo. principio d. i. in sapientia tua Spruche 8, 2230. A. unterschei- (cap. 28, 38. not. 1 und . 39) de 21 322 S. AUGUSTINI EPISCOPI de substantia tua, fecisti atiquid et de nihilo. Fecisti enim coelum et terrain; non de te; nam esset aequale Unigenito tuo, ac per hoc et tibi; et nullo modo justum esset, ut aequale tibi esset, quod de te non esset Et aliud praeter te non erat unde faceres ea, Deus una Trinitas, et trina Unitas: et ideo de nihilo fecisti coelum et terrain, magnum quiddam et parvum quiddam; quoniam omnipotens et bonus es ad facienda omniabona, magnum coelum et parvam terrain. Tu eras, et aliud nihil unde fecisti coelum et terrain, duo quaedam; unum prope te, aiterum prope nihil: unum, quo superior tu esses; aiterum, quo inferius nihil esset. * ^ iH ut * coelum coeli tibi, Domine; terra autem quam rmis dedisti filiis hominum cernendam atque tangendam, non erat ex nihi- lo: ex talis qualem mine cernimus et tangimus. In visi bills enim erat hac om- et i 1160111 ? 08 ^' et a-byssus erat super quam non erat lux ; aut p s . us, Tenebrae erant super abyssum, id est, magis quam in abysso. ieB.L2.Ista quippe abyssus aquarum jam visibilium etiam in profun- dis suis habet speciei suae lucem utcumque sensibilem pisci- bus, et repentibus in suo fundo animantibus : illud autem totuin prope nihil erat, quoniam adhuc omnino informe erat; jam tamen erat quod formari poterat. Tu enim, Domine, fecisti mundum de materia informi, quam 1 fecisti de nulla re pene nullam rem, unde faceres magna quae miramur filii hominum. Valde enim mirabile hoc coelum corporeum, quod firmamentum inter aquam et aquam secundo die post con- |e- i. ditionem lucis dixisti, Fiat; et sic est factum. Quod firma- mentum vocasti coelum; sed coelum terrae hujus et maris quae fecisti tertio die, dando speciern visibilem informi mate- riae quain fecisti ante omnem diem. Jam enim feeeras et coelum ante omnem diem, sed coelum coeli hujus; quia in principio feeeras coelum et terram. Terra autem ipsa quam feeeras, informis materies erat, quia invisibilis erat et in- composita, et tenebrae super abyssum : de qua terra invisibili et incomposita, de qua informitate, de quo pene nihilo face- res haec omniaquibus iste mutabilis mundus constat, 2 et non nihilo geschaffen and nicht gleichen informis war pene nulla res , ein Wesens mit Gott sind. Ygl. L. 4, fast Nichts (prope nihil) aus nulla 15. 26 not 17. res oder vdlligem nihil geschaffen. 2) Constat et non constat: wor- 1) Quam . . . rem: die materia aus die veranderliche Welt be* CONFE8SIONUM LIBER XII, 323 constat, in quo ipsa mutabilitas apparet in qua sentiri et dinumerari possunt tempora; quia reruin mutationibus fiunt tempera dum variantur et vertuntur species, quarum materies praedicta est terra invisibilis. 9. Ideoque Spiritus doctor famuli tui, cum te commemorat IX. fecisse in principio coelum et terram, tacet de temporibus, silet q die- dediebus. Niminun enim coelura coeli quod in principio feeisti, nti - creatura est aliqua intellectualis ; quanquam nequaquam tibi tum . Trinitati coaeterna, particeps tamen aeternitatis tuae, valde &<*< m principio mutabilitatem suam prae dulcedine felicissimae contemplationis coeiam tuae cohibet. et sine ullo lapsu ex quo facta est inhaerendo . tibi, excedit omnem volubilem vicissitudinem temporum. Ista vero informitas, terra invisibilis et incomposita, nee ipsa in diebus numerate, est. Ubi enim nulla species, nullus ordo; nee venit quidquam, nee praeterit: ct ubi hoc non fit; non sunt utique dies, nee vicissitudo spatiorum temporalium. 10. lumen Veritas, lumen cordis mei, non tenebrae^x^ meae loquantur mihi. Defluxi ad ista et obscuratus sum; sedcnp edocen. hinc etiam, nine adamavi te. Erravi et recordatus sum tui. Audivi vocem tuampost meut redirem, et vix audivi propter tumultus impacatorum. 1 Et mine ecce redeo aestuans et an- belans ad fontem tuum. Nemo me prohibeat; hunc bibam, et tune vivam. Non ego vita mea sim, male vixi ex me, mors mihi fui; et in te revivisco. Tu me alloquere, tu mihi sermocinare. Credidi Libris tuis, et verba eorum arcana valde. 11. Jam dixisti mihi, Domine, voce forti in aurem interio- XL rem, Quia tu aeternus es, solus habeas imnwrtalitatem ; l D*O di- dicerit. quoniam ex nulla specie motuve mutans, nee temponbus va- i T im. riatur voluntas tua; quia non est iramortalis voluntas, quae 8 ' 16 alia et aha est. Hoc in conspectu tuo claret mihi, et magis magisque darescat, oro te, atque in ea manifestatione persi- stam sobrius sub ah's tuis. Item dixisti mihi, Domine,' voce stebt and doch nicht bestebt, tatem : nam immortalitas ejus vere d. i. Bestand bat, da sie eben ver- immortalitas est , in cujus natura andeilicb 1st. nulla est commutatio. Ipsa est etiam vera aeternitas quae est im- 1) Sc. Manichaeorum. mutabilis Deus, sine initio, sine fine; consequenter et incorrupti- 1) Nee frustra de illo dictum bilis. Aug. de Trin. 1. xv. . 7. est, quod solus babeat immoruli- 21* 324 Sv AUGUSTIN1 EPISCOPI forti in aurem interiorem, quodomnes naturas atque substan- tias quae non sunt quod tu es, et tamen sunt, tu fecisti; et hoc solum a te non est, quod non est; motusque voluntatis a te, qui es, ad id quod minus est, quia talis motus delic- tum atque peccatum est; 2 et quod nullius peccatum aut tibi nocet, aut perturbat ordinem imperil tui vel in primo vel in imo. 3 Hoc in conspectu tuo claret mini, et magis magisque clarescat, oro te, atque in ea manifestatione persistam sobrius sub alls tuis. 12. Item dixisti mihi yoce forti in aurem interiorem, quod nee ilia creatura tibi coaeterna x est, cujus voluptas tu solus es, teque perseverantissima castitate 4 hauriens, mutabilitatem suam nusquam et nunquam exserit, 5 et te sibi semper prae- sente, ad quem toto affectu se tenet, non habens futurum quod exspectet, nee in praeteritum trajiciens 6 quod meminerit, nulla vice variatur, nee in tempora ulla distenditur. beata, si qua ista est, inhaerendo beatitudini tuae; beata sempiterno inhabitatore te, atque illustratore suo ! Nee invenio quid liben- tius appellandum existimem Codum coeli Domino, quam domum tuam, contemplantem delectationem tuam sine ullo defectu egrediendi in aliud; mentem puram, concordissime unam stabilimento pacis sanctorum spirituum, 7 civium civitatis tuae in coelestibus super ista coelestia. 8 13. Unde 9 intelligat anima cujus peregrinatio longinqua est? 2) n Vos substantiain quandam comparatione superioris vitae, mora malura esse dicitis; nos vero non est Id. de lib. arb. 1. ii. . 53. substantiam, sed inclinationem ab vid. sap. 1. vii. c. 16. eo quod magis est, ad id quod 3) Vid. sup. L. v. c. 2. et not. minus est , malum esse dicimus. 2. 3. 4. (Aug. c. Secundin. Man. c. 12.) 4) Vid. sup. ad L. iv. . 3. not. 9. Voluntas autem aversa ab incom- 5) Vid. inf. . 19. et ib. not. mutabili et communi bono, et con- 6) Sup. L. xi. . 38. inf. . 18. versa ad proprium bonum, aut ad 7) Inf. ad L. xiii. c. 35. exterius, aut ad inferius , peccat. 8) Super ista coelestia : liber Ad proprium convertitur, cum suae dem Firmament der Erde. potestatis vult esse: ad exterius, 9) Unde . . . peregrinata non cum aliorum propria, vel quaecum- est : des Menschen Seele , deren que ad se non pertinent cognoscere Pilgriinschaft lange wahrt ihr studet: ad inferius, cum voluptatem gegeniiber Gottes Haus, des Him- corporis diligit; atque ita homo mels Engel die nicht durch ein superbus, curiosus, et lascivus (vid, zeitliches Leben in die Ewigkeit sup. ad 1. x. . 41. not 1.) effectus, pilgern. excipitur ab alia vita, quae, in CONFESSIONTJM LIBER XII. 325 suae panis, dum dicitu/r ei per singulos dies, Ubi est Deus p * 28 - 4 - tuns? si jam petit a te unam et hanc requirit, ut inhabitet in domo tua per omnes dies vitae suae: (Et quae vita eju8 nisi tu? et qui dies tui nisi aeternitas tua, sicut anni tui* 101 qui non deficiunt, quia idem ipse es?) nine ergo intelligat anima quae potest, quam longe super omnia tempora sis aeternns ; quando tua domus quae peregrinata non est, quam- vis non sit tibi coaeterna, tamen indesinenter et indeficienter tibi cohaerendo nullam patitur vicissitudinem temporum. Hoc in conspectu tuo claret mihi, et magis magisque darescat, oro te, atque in hac manifestatione persistam sobrius sub alis tuis. 14. Ecce nescio quid informe in istis mutationibus rerum extremarum atque infirmarum. Et quis 10 dicet mini, nisi quisquis per inania cordis sui cum suis phantasmatibus vaga- tur et volvitur ; quis nisi talis dket mihi, quod diminuta atque consumpta omni specie, si sola remaneat informitas, per quam de specie in speciem res mutabatur et vertebatur, possit exhibere vices temporum ? Omnino enim non potest, quia sine varietate motionum non sunt tempora: et nulla varietas, ubi nulla species. 15. Quibus consideratis quantum donas, Deus meus, quan- XII. turn me ad pulsandum excitas, quantumque pulsanti aperis ; d^e/ 1 duo 1 reperio quae fecisti carentia temporibus, cum tibi neu- tempo. trum coaeternum sit. Unum, quod ita formatum est, ut sine ullo defectu contemplations, sine ullo intervallo mutationis, quam vis mutabile tamen non mutatum, 2 tua aeternitate atque incommutabilitate perfruatur: alterum, quod ita informe erat, ut ex qua forma, in quam formam vel motionis vel stationis mutaretur, quo tempori subderetur, non haberet. Sed hoc ut informe esset non reliquisti, quoniam fecisti ante omnem diem, in principio coelum et terram, haec duo quae dicebam. Terra 10) Et quis etc. Ira gestaltlosen das ungestalte Chaos (terra invisi- Chaos ohne species ist keine Zeit: bilis), bis aus diesem Chaos alte- denn ohne Verschiedenheit der rum coelura, der zur Erde gehorige Bewegungen sind keine Zeiten, (von coelum coeli verschiedene) ohne species ist keine Mannigfal- Himmel und terra visibilis gebildet tigkeit der Bewegungen. wurde, und dadurch der Zeiten- wechsel eintrat. 1 ) Duo . . . coaeternum sit : 2) Non mutatum , Himmel der Coelum coeli, domus tua, die En- Engel die nicht abfielen, vriewohi gelwelt ist ohne Zeit und ebenso sie liber urn arbitrium hatten. 326 S. AUGUSTINI EPISCOPI autem invisibtiis erat et incomposita, et tenebrae super dbys- sum. Quibus verbis insinuatur informitas, ut gradatim exci- piantur, qui omnimodam specie! privationem nee tamen ad nihil perventionem cogitare non possunt, unde fieret alterum coelum, et terra visibUis atque composita, et aqua speciosa, et quidquid deinceps in constitutione hujus mundi non sine diebus factum commemoratur; quia talia sunt ut in eis* agan- tur vicissitudines temporum, propter ordinatas commutationes motionum atque fonnarum. 3 xni. 16. Hoc interim sentioDeus meus, cum audio loquentem diwimx Scripturam tuam, In principio fecit Deus coelum et terram: o- terra autem erat invisibilis et incomposita, et tenebrae erant - super abyssum, neque commemorantem quoto die feceris haec. - Sic interim sentio, propter illud coelum coeli, coelum intellec- tuale, ubi est intellectus nosse simul, non ex parte, non in aenigmate, non per speculum; sed ex toto, in. manifestatione, i, facie ad fadem : non modo hoc, modo illud ; sed quod dictum \ COT ^ nosse simul sine ulla vicissitudine temporum: et propter is > "* invisibilem atque incompositam terram sine ulla vicissitudine temporum, quae solet habere modo hoc et motio illud; quia ubi nulla species, nusquamest hoc et illud ; propter duo haec primitus formatum et penitus informe; illud, coelum, sed coelum coeli; hoc vero, terram, sed terram invisibilem et incompositam: propter 1 duo haec interim sentio sine comme- moratione dierum dicere Scripturam tuam, In principio fecit Deus coelum et terram. Statim quippe subjecit quam terram dixerit. Et quod secundo die commemoratur factnm firma- mentnm, et vocatum coelum; insinuat de quo coelo prius sine diebus sermo locutus sit. XIV. 17. Mira profunditas eloquiorum tuorum, quorum ecce w ante nos superficies blandiens parvuUs: sed mira profunditas, w ' Deus meus, mira profunditas! Horror est intendere in earn; p. las, horror honoris, et tremor amoris. Odi liostes* ejus vehemen- 22. 3) Vid. inf. c. 29. v. fin. et ib. Tagen voran. Am zweiten Tage not. a. wird der von coelum coeli ver- schiedene Erdenhimmel geschaffen. 1) Propter duo etc. Weil coelum coeli und terra myfeibilis zeitlos, 1) Manichaeos, quiV. T. respue- so geht ihre Erschaffung alter Er- runt, ideoque eos forsan n gladio schaffung des Zeitlichen in den 6 bis acuto" saluhriter feriri cupit, CONFESSIONTJM LIBER XII. 327 ter. si occidas eos de gladio bis* acuto, et non sint ho- stes ejus! Sic enira amo eos occidi sibi, ut vivant tibi. Eoce autem alii non reprehensores, sed laudatores libri Geneseos: ,,Non, a inquiunt, B hoc voluit in his verbis intelligi Spiritus Dei, qui per Moysen fanmlum ejus ista conscripsit; non hoc Yoluit intelligi quod tu dicis, sed aliud quod nos dicimus.* Quibus ego, te arbitro, Deus, omnium nostrum, ita respondeo. 18. w Num dicetis falsa esse, quae mini Veritas voce forti XV. in aurem interiorem dicit de vera aeternitate Creatoris, quod De"de- v , x- '.A. V 1 * *** nequaquam ejus substantia per tempera vanetur, nee ejus *if* t voluntas extra ejus substantiam sit? Unde non eum modo*na velle hoc, modo velle illud; sed semel et simul et semper ***- tinns, velle omnia quae vult; non iterum et iterum, neque nunc on p*- * sunt ob- ista nunc ilia, nee velle postea quod nolebat, aut nolle volebat prius: quia tab's voluntas mutabilis est, et omne mu-r tabile aeternum non est; Deus autem noster aetermis est. Item quod mini dicit in aurem interiorem, exspectatio 1 rerum venturarum fit contuitus cum venerint ; idemque contuitus fit memoria cum praeterierint: omnis porro intentio quae ita variatur, mutabilis est; et omne mutabile aeternum non est: Deus autem noster aeternus est." Haec colligo atque con- jungo et invenio Deum meum, Deum aeternum, non aliqua nova voluntate condidiase creaturam, nee scientiam ejus tran- sitorium aliquid pati. 19. Quid ergo dicetis, contradictores ? An falsa sunt ista?" w Non, a inquiunt. ,,Quid illud? num falsum est omnem naturam forma tarn materiarave formabilem non esse, nisi ab illo qui summe bonus est, quia summe est? u Neque hoc ne- otppte qui ntramque Testamentnm Testamenta dicnntur. Duo testa- designet. n Senno Dei gladiua bis menta ad gladinm bis acutom per- acutus. Unde bis acotus? Dicit tinent? Vetus Testamentum ter- de temporalibus , dicit de ae- rena promittit, Novum aeterna. ternis. In utroque probat quod In utroque sermo Dei yerax in- dicit, et eum quern ferit, separat rentus est, nt gladius bis acutua. a nnmdo." Quidquid temporaliter Aug. in Ps. 149, 6. cf. in Pa. nobis promissum est, ad unam 143, 17. partem gladii pertinet; quidquid 2) Gladio bis acuto. Ygl. Hebr. in sempiteranm, ad alteram partem 4, 12: gladio ancipiti. gladii pertinet. Venit ergo Do- minus noster ferens gladium bis 1) Exspectatio ... praeterierint. acutum, promittens aeterna, implens Futurum , Praesens , Praeteritum. temporalia. Nam ideo et duo L. 11, 28. not. 1. 328 S. AUGUSTINI EPTSCOPI gamus," inquhmt. ffl Quid igitur? an illud negatis, sublimem quamdam esse creaturam tarn casto amore cohaerentem Deo vero et vere aeterno, ut quamvis ei coaeterna non sit, in nullam tamen temporum varietatem et vicissitudinein ab illo se resolvat et defluat, sed in ejus solius veracissima contem- platione requiescat?" Quoniam tu, Deus, diligenti te quantum praecipis, ostendis ei te et sufficis ei; et ideo non declinat a te, nee ad se. 2 Haec est domus 3 Dei non terrena, neque ulla coelesti mole corporea, sed spiritualis et particeps aeternitatis PS. 148, tu a6i quia s j ne i^ i n aeternum. Statuisti enim earn in saeculum et in saeculum saeculi; praeceptum posuisti et non praeteribit. Nee tamen tibi Deo coaeterna, quoniam non sine initio, facta est enim. Eccii. i, 20. Nam etsi non invenimus tempus ante fllam, prior quippe omnium creata est sapientia; nee utique ilia Sapien- tia tibi, Deus noster, Patri suo plane coaeterna et aequalis et per quam creala sunt om-nia, et in quo Principio fecisti coelum et terram; sed profecto sapientia quae creata est, in- tellectualis natura scilicet, quae contemplatione luminis lumen est: dicitur enimetipsa, quamvis creata, sapientia. Sed quan- tum interest inter lumen quod illuminat et quod illuminatur, 4 tan turn inter sapientiam quae creat et istam quae creata est ; sicut inter justitiam justificantem et justitiam quae justifica- tione facta est. Nam et nos dicti sumus justitia tua. Ait J^COT. en i m quidam servus tuus, ut nos simus justitia Dei in ipso. Ergo quia prior omnium creata est quaedam sapientia quae creata est, mens rationalis et iiitellectualis castae civitatis cw. 4. tuae, matris nostrae quae sursum est, et libera est, et aeterna PS 148, in coelis; (quibus coelis, nisi qui te laudant coeli coelorum; quia hoc est et coelum coeli Domino?) etsi non invenimus tempus ante illam, quia et creaturam temporis antecedit, quae 2) Fatendum est enim et An- sic impertitur habitationern suam gelos natura esse mutabiles , si Deus, ut illi ex ipso habeant tale solus Deus est incoramutabilis. bonum, quo beati esse possint, non Sed ea voluntate qua magis Deum ex eis ille talem domum, sine qua quam se diligunt, firmi et stabiles beatus esse non possit. Aug. c. manent in illo, et fruuntur ma- Adv. Leg. et Proph. 1. i. c. 2. jestate ipsius, ei uni libentissime 4) Cf. in Job. Tract, xiv. . 2. subditi. Aug. de vera relig. c. 13. xxxv. . 3. c. Ep. Parmenian. L. 3) Templo autem suo, quod sunt ii. c. 14. omnes sancti et Angeli et homines, CONFESSIONUM LIBER XII. 329 prior omnium create est; ante illam tamen est ipsius Creato- ris aeternitas, a quo facta sumpsit exordium, (quamvis non temporis quoniam nondum erat tempus,) ipsius tamen condi- tionis suae. 21. Unde 5 ita est abs te Deo nostro, ut aliud sit plane quam tu, et non idipsum. 6 Quoniam etsi non solum ante ilium, sed nee in ilia invenimus tempus, quia est idonea fa- ciem tuam semper videre nee uspiam deflectitur ab ea, quo fit ut nulla mutatione varietur; inest ei tamen ipsa mutabili- tas unde tenebresceret et frigesceret, nisi amore grandi tibi cohaerens, tanquam semper meridies luceret et ferveret ex te. domus luminosa et speciosa, dilexi decorem tuum, et locum f. 25, s. habitationis gloriae Domini mei fabricatoris et possessoris tui! Tibi suspiret peregrinatio mea; et dico ei qui fecit te, ut possideat et me in te, quia fecit et me. Erravi sicut** us, ovis perdita; sed in humeris pastoris mei, structoris tui, Ln 15,5. spero me reportari tibi. 22. Quid dicitis mihi quos alloquebar contradictores. qui tamen et Moysen pium famulum Dei, et libros ejus oracula sancti Spiritus creditis ? Estne ista domus Dei , non quidem Deo coaeterna, sed tamen secundum modum suum aeterna in coelis, ubi vices temporum frustra quaeritis , quia non inve- nietis? supergreditur enim omnem distentionem , et omne spatium aetatis volubile, cui semper irihaerere Deo bonum* 62 > est. n Est, tt inquiunt. Quid igitur ex iis quae clamavit cor meum ad Deum meum, cum audiret interius vocem laudis ejus, quid tandem falsum esse contenditis? An quia erat in- formis materies, ubi propter nullam formam nullus ordo erat ; ubi autem nullus ordo erat, nulla esse vicissitudo temporum poterat; et tamen hoc penenihil, inquantum non omnino nihil erat, ab illo utique erat a quo est quidquid est, quod utcumque aliquid est? B Hoc quoque," aiunt, n non negamus." 23. Cum his enim volo coram te aliquid colloqui, Deus XVI. meus, qui haec omnia, quae intus in mente mea non tacet b'w * veritas tua, vera esse concedunt. Nam qui haec negant, la-ilsqni" 11 contra- 5) Unde . . . idipsum. Est, sc. 6) C. Manichaeos , vid. sup. L. sapientia creata, intellectualis na- iv. . 26. not. 12. tura, verschieden vom Aoyo?, der sapientia Patri coaeterna. 330 S. AUGUSTINI EPISCOPI trent quantum volunt et obstrepant sibi; persuadere conabor divide u t quiescant, et viam praebeant ad se verbo tuo: quod si ' 'noluerint et repulerint me; obsecro, Deus meus ne tu sileas a me. Tu loquere in corde meo veraciter; solus enim sic loqueris; et dimittam eosforis sufflantes inpulverem, et exci- tantesterram in oculosuos ; et intrem in cubile meum, et cantem tibi amatoria, gemens inenarrabiles gemitus in peregrinatione mea, et recordans Jerusalem, 1 extento in earn sursum corde, Jerusalem patriam meam. Jerusalem matrem meam, teque super earn regnatorem, illustratorem, patrem, tutorem, maritum, castas et fortes delicias, et solidum gaudium, et omnia bona ineffabilia simul omnia; quia unum summum et verumbonum: et non avertar, donee in ejus pacem matris charissimae, ubi sunt primitiae spiritus* mei, unde mihi ista certa sunt, col- ligas totum quod sum, a dispersione 8 et deformitate hac, et conformes atque confirmes in aeternum, Deus meus, miseri- cordia mea. Cum his autem qui cuncta ilia quae vera sunt, falsa esse non dicunt, honorantes et in eulmine sequendae auctoritatia nobiscum constituentes illam per sanctum Moysen editam sanctam Scripturam tuam, et tamen nobis aliquid con- tradicunt, ita loquor: Tu esto, Deus noster, arbiter inter con- fessiones meas et contradictiones eorum. xvil. 24. Dicunt enim: B Quamvis verasint haec, non ea tamen ?t* terwe duo Moyses intuebatur , cum revelante spiritu diceret: In burjind principio fecit Deus coelum et terrain. Non eoeli nomine "teiitf spiritualem vel inteBectualem illam creaturam, semper faciem G^T u.Dei contemplantem significavit; nee terrae nomine informem materiam." B Quid igitur?" *Quod nos dicimus," inquiunt, n hoc ille vir sensit, hoc verbis istis elocutus est. a B Quid est illud?" M Nomine, K aiunt, n coeli et terrae, totum istum visi- bilem mundum prius universaliter et breviter significare voluit, ut postea digereret dierum enumeratione , quasi articulatim, uni versa quae sancto Spiritui placuit sic enuntiare. Tales quippe homines erant rudis ille atque carnalis populos cui lopuebatur, ut eis opera Dei non nisi sola visibilia commen- 1) Jerusalem. L. , 13. not 1*. 3) Yld. sup. L. ii. c. i. et not. 2) Vid. sup. L. ix. . 24. T. fin. 3.L. x. c. 29. et 40. etib. not. 10. et inf. L. xiii. e. 13. CONFESSIONUM LIBER XII. 331 danda judicaret. Terrain vero invisibilem et incompositam, tenebrosamque abyssum, unde consequenter ostenditur per illos dies facta atque disposita esse cuncta ista visibilia quae nota sunt omnibus, non incongruenter informem istam materiam intelligendam esse consentiunt." 25. Quid si dicat alius, n eamdem informitatem, confusio- nemque materiae, coeli et terrae nomine prius insinuatam, quod ex ea mundus iste visibilis cum omnibus naturis quae in eo manifestissime apparent, qui coeli et terrae nomine saepe appellari solet, conditus atque perfectus est?" Quid si dicat et alius, ,,coelum et terram quidem invisibilem visibi- lemque naturam non indecenter appellatam; ac per hoc uni- versam creaturam quam fecit in Sapientia, id est in Prin- cipio, Deus, hujuscemodi duobus vocabulis esse comprehensam : verumtamen quia non de ipsa substantia Dei, sed ex nihilo cuncta facta sunt, quia non sunt idipsum quod Deus, et inest quaedam mutabilitas omnibus, sive inaneant, sicut aeterna domus Dei; sive mutentur, sicut anima hominis et corpus; communem omnium rerum invisibilium visibiliuraque materiem adhuc informem, sed certe formabilem, unde fieret coelum et terra, id est invisibilis atque visibilis jam utraque formata creatura, his nominibus enuntiatam, quibus appellaretur Terra invisibilis et incomposita, et, Tenebrae super abyssum: ea distinctione , ut terra invisibilis et incomposita intelligatur materies corporalis ante quah'tatem formae; tenebrae autem super abyssum f spiritualis materies 1 ante cohibitionem quasi fluentis immoderationis et ante illuminationem Sapientiae?" 26. Est adhuc quod dicat si quis alius velit, non sci- licet jam perfectas atque formatas invisibfles visibilesque na- turas, coeli et terrae nomine significari cum legitur, In prin- cipio fecit Deus coelum et terram; sedipsam adhuc informem inchoationem rerum formabilem creabilemque materiam his nominibus appellatam, quod in ea jam essent ista confusa, nondum qualitatibus formisque distincta, quae nunc jam digesta suis ordinibus vocantur coelum et terra; ilia spiritualis, haec corporalis creatura." 1) Spiritualis... Sapientiae: die gleichsam fliesseaden Maasslosig- geistige Materie vor Heraraung der keit Forinlosigkeit. 332 S. AUGUSTINI EPISCOPI XVIII. 27. Quibus omnibus auditis et consideratis, nolo verbis ror inno. contendere ; ad nihil enim utile est, nisi ad subversionem sciiptn- audientium. Ad aedificationem autem bona est lex, si quis 2 Tim. ea legitime utatur; quia finis ejus est charitas de corde i rim P uro > & t conscientia bona, et fidenonficta. Et novit magister * 8 * noster in quibus duobus praeceptis totam Legem Prophetas- *- 'que suspenderit. Quae mihi ardenter confitenti, Deus meus, lumen oculorum meorum in occulto, quid mihi obest, cum di- versa in his verbis intelligi possint, quae tamen vera sint, quid, inquam, mihi obest, si aliud ego sensero, quam sensit alius eum sensisse qui scripsit? Omnes quidem qui legimus, nitimur hoc indagare atque comprehendere, quod voluit ille quern legimus. Et cum eum veridicum credimus, nihil quod falsum esse vel novimus vel putamus, audemus eum existimare dixisse. Dum ergo quisque conatur id sentire in Scripturis sanctis, quod in eis sensit ille qui scripsit; quid mali est si hoc sentiat, quod tu, lux omnium veridicarum mentium, osten- dis verum esse, etiamsi non hoc sensit ille quern legit; cum et ille verum, nee tamen hoc senserit? XIX. 28. Verum est enim, Domine, fecisse te coelum et ter- Qnae li- qaido ram; et verum est esse Prmcipium Sapientiam tuam in qua p.. io3, fecisti omnia. Item verum est, quod mundus iste visibilis habet magnas partes suas coelum et terrain, brevicomplexione 1 factarum omnium conditarumque naturarum. Et verum est, quod omne mutabile insinuat notitiae nostrae quamdam infor- mitatem, qua formam capit, vel qua imitatur et vertitur. Verum est, nulla tempora perpeti quod ita cohaeret formae incommutabili, ut quamvis sit mutabile, non mutetur. Verum est, informitatem, quae prope nihil est, vices temporum habere non posse. Verum est, quod unde fit aliquid, potest quodam genere locutionis habere jam nomen ejus rei quae inde fit; unde potuit vocari coelum et terra quaelibet informitas unde factum est coelum et terra. Verum est, omnium formatorum nihil esse informi vicinius quam terram et abyssum. Verum est, quod non solum creatum atque formatum, sed etiam quidquid creabile atque formabile est, tu fecisti ex quo sunt 1) BreTi complexione : wenn man zwei Worte n Himmel und Erde" die ganze Schopfung kurz in die zusammenfasst. CONFESSIONUM LIBER XII. 333 omnia. Verum est, omne quod ex inform! formatur, prius esse informe, deinde formatum. 29. Ex his omnibus veris, de quibus non dubitant quo- XX. rum interior! oculo talia videre donasti, et qui Moysen ftinu-ij* lum tuum in Spiritu veritatis locutum esse immobiliter cre-et* aT dunt; ex his ergo omnibus aliud sibi tollit 1 qui dicit: Jn^teuec- principio fecit Deus coelum et terram, id est, n ln Verbo suo sibi coaeterno fecit Deus intelligibilem atque sensibilem, vel spiritualem corporalemque creaturam." Aliud qui dicit: In principio fecit Deus coelum et terram, id est, n ln Verbo suo sibi coaeterno fecit Deus universam istam molem corporei mundi hujus, eum omnibus quas continet nianifestis notisque naturis." Aliud qui dicit: In principio fecit Deus coelum et terram, id est, ,,In Verbo suo sibi coaeterno fecit Deus in- fonnem materiam 8 creaturae spiritualis et corporalis." Aliud qui dicit: In principio fuit Deus coelum et terram, id est, fl ln Verbo suo sibi coaeterno fecit Deus informem materiam creaturae corporalis ubi confusum adhuc erat coelum et terra, quae nunc jam distincta atque formata in istius mundi mole sentraras." Aliud qui dicit: In principio fecit Deus coelum et terram, id est, B In ipso exordio faciendi atque operandi, fecit Deus informem materiam confuse habentem coelum et terram; unde formata nunc eminent et apparent cum omni- bus quae in eis sunt." 30. Item quod attinet ad intellectum verborum sequen- T x ^ f ' tium, ex illis omnibus veris, aliud sibi tollit qui dicit: Terra 52i* b autem erat invisibilis et incomposita, et tenebrae erant super ^\^ lectnm. 1) Aliud sibi tollit . . . aliud (monente Martin.) n quandam pro qui dicit: der Eine entnimmt sich. suo genere materiam, " w spiritalis hebt heraus Dies, eia Zweiter eiu materies, si fuit ulla, unde anima Anderes wenn er sagt u. s. w. fieret," quasi materies," de Gen. 2) aMateriei" nomine designat ad Litt. L. VII, . 9. 10. ^Sicut Aug. quicquid , in n creaturis spiri- caro habuit materiem , id est ter- tualibus," incorporeum licet , non ram, de qua fieret, ut omnino caro est Deus, sed Dei opificium , ut esset: sic fortasse potuit et anima, verbisDub. utar, _Ipsamet creatura antequam ea ipsa natura fieret, qualis esset si non aeterna luce per- quae anima dicitur, cnjus vel pul- funderetnr, etDeo inhae-reret, casto critudo virtus, vel deformitas vitium illo et indeftciente amore quo natu- est, habere aliquam materiam pro ralis illins mutabilitas cohibetur" suo genere spiritalem, quaenondum (coll. . 9. 12. 15. 21. 25 sub fin. esset anima; sicut terra de qua 33. sub fin.) unde, ne cordoreum caro facta est, jam erat aliquid, quiddam sonet, id alibi appellat quamvis non erat caro. 334 S. AUGUSTINI EPISCOPI abyssum, id est, Corporate illud quod fecit Deus, adhuc ma- teries erat corporearum rerum informis, sine ordine, sine luce." Aliud qui dicit: Terra autem erat invisibilis et in- composita, et tenebrae erant super abyssum, id est, s Hoc totum quod coelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat, unde fieret coelum corporeum et terra corporea, cum omnibus quae in eis sunt corporeis sensibus nota." Aliud qui dicit: Terra autem erat invisibilis et in- compositn, et tenebrae erant super abyssum, id est, n Hoc totum quod coelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat, unde fieret coelum intelligibile quod alibi dicitur coelum coeli ; et terra, scilicet omnis natura p. us, corporea, sub quo nomine intelligatur etiam hoc coelum cor- poreum; id est unde fieret omnis invisibilis visibilisque crea- tura. a Aliud qui dicit: Terra autem erat invisibilis et in- composita, et tenebrae erant super abyssum; B non illam in- formitatem nomine coeli et terrae Scriptura appellavit; sed jam erat, inquit, ipsa informitas quam terrain invisibilem et incompositam tenebrosamque abyssum nominavit, de qua coe- lum et terrain Deum fecisse praedixerat, spiritualem scilicet, corporalemque creaturam." Aliud qui dicit: Terra autem erat invisibilis et incomposita, et tenebrae erant super abys- sum, id est Informitas quaedam jam materies erat, unde coelum et terram Deum fecisse Scriptura praedixit; totam scilicet corpoream mundi molem, in duas maximas partes, su- periorem atque inferiorem distributam, cum omnibus, quae in eis sunt, usitatis notisque creaturis." XXII. 31. Cum enim duabus istis extremis sententiis resistere Aliquid eise a quisquam ita tentaverit: -Si non vultis hanc informitatem Deo con- ditum, materiao coeli et terrae nomine appellatam videri; erat ergo de quo sueat li- aliquid quod non feceratDeus, unde coelum et terram faceret: her Ge- aesis, neque enim Scnptura narravit quod istam materiem Deus nihil re- V . pugnat, tecerit, nisi mtelligamus earn coeli et terrae, aut solius terrae vocabulo significatam cum diceretur, In principio fecit Deus coelum et terram; ut id quod sequitur, Terra autem erat invisibilis et incomposita, quamvis informem materiam sic placuerit appellare, non tamen intelligainus nisi earn quam fecit Deus in eo quod praescriptum est, fecit Deus coelum et CONFESSIONUM LIBER XII. 335 terrain." Respondebunt assertores duarum istarum sententia- rmn quas extremas posuimus, aut illius, aut iilius, cum haec audierint, et dicent: Informem 1 quidem istam materiam non negamus a Deo factam, Deo a quo sunt omnia bona valde: quia sicut dicimus amplius bonum esse quod creatum atque formatum est, ita fatemur minus bonum esse quod factum est creabile atque formabile, sed tamen bonum: non autem com- memorasse Scripturam, quod hanc informitatem fecerit Deus, sicut alia multa non commemoravit, ut Cherubim et Seraphim, et quae Apostolus distincte ait, Sedes, Dominationes, Princi- J^J' patuA, Pot estates, quae tamen omnia Deum fecisse manifestum 0011 . 16 est. Aut si eo quod dictum est, fecit coehm et terram, comprehensa sunt omnia; quid de aquis dicimus, super quas fereba t or Spiritus Dei ? Si enim, terra nominata, simul intelli- guntur; quomodo jam terrae nomine matehes informis acci- pitur, quando tarn speciosas aquas videmus? Aut si ita acci- pitur, cur ex eadem informitate scriptum est, factum firma- mentum et vocatum coelum, neque scriptum est factas esse aquas? Non enim adhuc informes sunt et inrisae, quas ita decora specie fluere cemimus. Aut si tune acceperunt istam speciem cum dixit Deus, Congregetur aqua quae est sub Gw ' i>9 ' firmamento, ut congregatio sit ipsa formatio; quid responde- bitur de aquis quae super firmament um sunt? quia neque informes tarn honorabilem sedem accipere meruissent, nee scriptum est qua voce formatae sint. Unde si aliquid Genesis tacuitDeum fecisse, quod tamen Deum fecisse nee sana fides, nee certus ambigit intellectus ; nee ideo ulla sobria doctriiia dicere audebit istas aquas coaeternas Deo, quia in libro Ge- neseos commemoratas quidem audimus, ubi autem factae sint non invenimus: cur non informem quoque illam materiem, quam Scriptura haec terram invisibilem et incompositam , te- nebrosamque abyssum appellat, docente veritate intelligamus ex Deo factam esse denihilo, ideoque illinon esse coaeternam, quamvis ubi facta sit, omiserit enuutiare ista narratio?" 1) Informem etc. Das Folgende die Erneuung der Welt, welche diirfte fur die Annahme eprechen : (beim Fall der Engel) wttste and Gen. 1, 3 82 erz&hle nicht die leer geworden. ursprunglichc Schdpfung, sondern 336 S. AUGUSTINI EPISCOPI 32. His ergo auditis atque perspectis pro captu infirmi- sensio- tatis meae, quam tibi confiteor scienti Deo meo, duo video num ge- scri dissensionum genera obonn posse, cum aliquid a nuntiis ve- ris inter- racibus per signa enuntiatur: unum si de veritate rerum, pratan- d alterum si de ipsius qui enuntiat voluntate dissensio est. Aliter enim quaerimus de creaturae conditione quid verum sit; aliter autem quid in his verbis Moyses, egregius dome- sticus fidei tuae, intelligere lectorem auditoremque voluerit. In illo primo genere discedant a me omnes, qui ea quae falsa sunt, se scire arbitrantur. In hoc item altero discedant a me omnes qui ea quae falsa sunt, Moysen dixisse arbitrantur. Conjungar autem illis, Domine, in te, et delecter cum eis in te, qui veritate tua pascuntur inlatitudine charitatis; et acce- damus simul ad verba Libri tui, et quaeramus in eis volun- tatem tuam per voluntatem famuli tui, -cujus calamo dispen- sasti ea. J XI Y- 33. Sed quis nostrum sic inveniet earn inter tarn multa ti mui- non T d? vera ' I 1 " 16 * n ^ 8 ver bis aliter atque aliter intellectis occur- X "ted runt quaerentibus ; ut tarn fidenter dieat hoc sensisse Moysen, noc m ill* narratione voluisse intelligi, quam fidenter OC verum esse 7 si 76 i^ e noc senserit sive aliud? Ecce enim, Deus meus, ego servus tuus qui vovi tibi sacrificium confessionis in his litteris, et oro ut ex misericordia tua reddam tibi vota mea; ecce ego quam fidenter dico in tuo Verbo incommutabili omnia te fecisse, invisibilia et visibilia, numquid tarn fidenter dico non aliud quam hoc attendisse Moysen cum scriberet : In principio fecit Deus coelum et terram? Quia non sicut in tua veritate hoc certum video, ita in ejus mente video id eum cogitasse cum haec scriberet. Potuit enim cogitare in ipso faciendi exordio, cum diceret, In principio: potuit et coelum et terram hoc loco, nullam jam formatam perfectamque naturam sive spiritualem sive corporalem, sed utramque inchoatam et adhuc informem velle intelligi. Video quippe vere potuisse dici, quidquid horum diceretur; sed quid horum in his verbis ille cogitaverit, non ita video: quam vis sive aliquid horum, sive quid aliud quod a me commemoratum non est, tantus vir ille mente conspexerit, cum haec verba promeret, verum eum vidisse apteque id enuntiasse non dubitem. COKFESSIONUM LIBER Xtt. 337 34. Nemo jam mihi molestus sit dicendo mihi: Non hoc XXV. Adyr- sensit Moyses quod tu dicis , sed hoc sensit quod ego dico. Si enim mihi diceret: B Unde scis hoc sensisse Moysen quod"i- de his verbis ejus eloqueris?" aequo animo feiTe deberem et**ndir- tionam responderem fortasse quae supenus respond!, vel aliquanto " uberius, si esset durior. Cum vero dicit: fl Non hoc ille sensit quod tu dicis, sed quod ego dieo; u neque tamen negat, quod uterque nostrum dicit, utrumque verum esse; o vita pauperum Deus ineus, incujus sinu non est contradictio, plue mihi miti- gationes in cor, ut patient er l tales feram qui non mihi hoc dicunt, quia divini sunt, et in corde famuli tui viderunt quod dicunt; sed quia superbisunt: nee noverunt Moysi sententiam, sed amant suam; non quia vera est, sed quia sua est. Alio- quin 2 et aliam vcram pariter amarent, sicut ego amo quod dicunt, quando verum dicunt; non quiaipsorum est, sed quia verum est; et ideo jam nee ipsorum est, quia verum est. Si autem ideo ament illud quia verum est, jam et ipsorum est, et meum est; quoniam in commune omnium est veritatis ama- torum. Illud autem quod contendunt non hoc sensisse Moysen quod ego dico, sed quod ipsi dicunt; nolo, non amo: quia etsi ita est, tamen ista temeritas non scientiae sed audaciae est; nee visus, sed typhus earn peperit. Ideoque, Domine, tremenda sunt judicia tua; quoniam veritas tua nee mea est, nee illius aut illius, sed omnium nostrum quos ad ejus commu- nionem publice vocas, terribiliter admonens nos, ut earn no- linius habere privatam, ne privemur ea. Nam quisquis id quod tu omnibus ad fruendum proponis, sibi proprie vindicat, et suum vult esse quod omnium est; a communi propellitur 1) Cam ista quaeruntur, et ea buimur, alias atque alias parere sicut potest quisque conjectat, non scntentias, in nullam carum nos inutiliter exercentur ingenia , si praecipiti affirmatione ita projieia- adhibeatur disceptatio moderate, mus, ut si forte diligentius dis- et absit error opinantium se scire cussa veritas earn labefactaverit, quod nesciunt. Quid enim opus corrnamus; non pro sententia di- est, ut haec atque hujusmodi affir- vinarum scripturarum , sed pro mentur vel negentur, vel definiantur nostra ita dimicantes , ut earn ve- cum discrimine, quando sine crimine limus scripturarum esse quae nostra nesciuntur? Aug. Enchir. c. 59. est, cum potins earn quae script u- 2) In rebus obscuris, et a nostris rarum est, nostram esse velle de- ocnlis remotisaimis , si qua inde beamus. Aug. de Gen. ad Lit. 1. scripta etiam divina legerimus, i. . 37. quae possint, aalva fide qua im- 338 S. AFGUSTINI EPISCOPI h 8 ad sua, hoc est, averitate ad mendacium. Qui enim loquitur mendacium, de suo loquitur. 35. Attende, judex optime, Deus ipsa veritas, attende quid dicam eontradictori huic, attende; coram te enim dice, iTim. i. e t coram fratribus meis, qui legitime utuntur Lege usque ad finem charitatis; attende, et vide quid ei dicam, si placet tibi. Hanc enim vocem huic refero fraternam et pacificam: n Si ambo videmus verum esse quod dicis, et ambo videinus verum esse quod dico; ubi, quaeso, id videmus? Nee ego utique in te, nee tu in me; sed ambo in ipsa, quae supra mentes nostras est, meommutabili Veritate. Cum ergo de ipsa Domini Dei nostri luce non contendamus ; cur de proximi cogitatione contendimus, quamsic videre non possumus ut vi- detur incommutabilis Veritas; quando si ipse Moyses appa- ruisset nobis atque dixisset, ,Hoc cogitavi ;' nee sic earn vide- i cor. 4, remus, sed crederemus ? Non itaque supra quam scriptum D> . est, tmus pro altero infletur adversus alterum. Diligamus 22, 37. Dominum Deum nostrum ex toto corde , et ex tota anima, et ex tota mente nostra, et proximum nostrum sicut nosme- tipsos. Propter quae duo praecepta charitatis sensisse Moysen, quidquid in illis Libris sensit, nisi crediderimus, mendacem faciemus Deum, cma de animo conversi, aliter quam ille docuit opinamur. Jam vide quam stultum sit in tanta copia verissi- marum sententiarum, quae de illis verbis erui possunt temere affirmare, quam earum Moyses, potissimum senserit; et perni- ciosis contentionibus ipsam offendere charitatem, propter quam dixit omnia, cujus dicta conamur exponere." XXVI ^ ^ tamen ego, Deus meus, celsitudo humilitatis meae, mo'.'" r " e ^ re ^ u ^ es ^boris mei, qui audis confessiones meas, et dimit- jet ti s peccata mea; quoniam tu mihi praecipis ut diligam pro- turam. ximum meum sicut meipsum, non possum minus credere de Moyse fidelissimo famulo tuo, quam mihi optarem ac deside- rarem abs te dari muneris, si tempore illo natus essem quo ille, eoque loco me constituisses, ut per servitutem cordis ac linguae meae, Litterae illae dispensarentur , quae tanto post essent omnibus gentibus profuturae, et per universum orbem tanto auctoritatis eulmine omnium falsarum superbarumque doetriuarum verba superaturae. Vellem quippe, si tune ego CONFESSIONUM LIBER XH. 339 essem Moyses, (ex eadem namque massa omiies venimus; et quid est homo, nisi quid memor es ejus?) vellem ergo, si p * * * tune ego essem quod ille, et mihi abs te Geneseos liber scri- bendus injungeretur, taleni mihi eloqueadi facultatem dari, et eum texendi seimouis modum, ut neque iili qui nondum que- unt intelligere quemadmodum creat Deus, tanquam exeedentia vires suas dicta recasarent; et illi qui hoc jam possunt, in quamlibet veram sententiam cogitando venissent, earn non praetermissam in paucis verbis tui famuli reperirent; et si alius aliam vidisset in luce veritatis, nee ipsa in eisdem ver- bis intelligenda deesset. 37. Sicut enim fons in parvo loco uberior est, pluribus-xxvil. que rivis in ampliora spatia fluxum ministrat, quam quilibet f^c- eorum rivorum, qui per multa locorum ab eodem fonte dedu-^l e h s - m - citur; ita narratio dispensatoris tui sermocinaturis pluribus ^2-* profutura, parvo sermonis modulo scatet fluenta liquidae veri- * e " tatis: unde sibi quisque verum quod de his rebus potest, hie illud, ille illud, per longiores loquelarum anfractus trahat. Alii enim cum haec verba legunt vel audiunt, cogitant Deum quasi hominem, aut quasi aliquam molem immensa praeditam potestate, novo quodam et repentino placito, extra seipsam tanquam locis distantibus fecisse coelum et terrain, duo magna corpora supra et infra, quibus omnia continerentur. Et cum audiunt, Dixit Deus, Fiat iUud, et factum est illud; cogi- tant verba coepta et finita, sonantia temporibus atque tran- seuntia, post quorum transitum statim existere quod jussum est ut existeret : et si quid forte aliud hoe modo ex familiari- tate carnis opinantur. In quibus adhuc parvulis animalibus, dum isto humillimo genere verborum, tauquam materno sinu, eorum gestatur infirmitas, salubriter aedificatur fides, qua certum habeant et teneant Deum fecisse omnes naturas, quas eorum sensus mirabili varietate circumspicit. Quorum si quispiam quasi vilitatem dictorum aspernatus, extra nutrito- rias cunas superba imbecillitate se extenderit, heu! cadet miser. Domine Deus, miserere, ne implumem pullum concul- cent qui transeunt viam; et mitte angelum tuum, qui eum reponat in nido, ut vivat donee volet. 22* 340 S. AUGU8TINI EPISCOPI 38. Alii vero quibus haec verba non jam nidus, sed opaca XXVIII. fruteta sunt, vident in eis latentes fructus, et volitant lae- tantes, et garriunt scrutantes, et carpunt eos. Vident enim, cum haec verba legunt vel audiunt, tua, Deus, aeterna et stabili permansione cuncta praeterita et futura tempora supe- rari ; nee tamen quidquam esse temporalis creaturae, quod tu non feceris: cujus voluntas quia id est quod tu, nullo modo mutata, vel, quae antea non fuisset, exorta voluntate fecisti 1 omnia: non de te similitudinem- tuam formam omnium, sed de nihilo dissimilitudinem informem, quae formaretur per similitudinem tuam, recurrens in te unum pro captu ordinato, quantum cuique rerum in suo genere datum est: et fierent omnia bona valde, sive maneant circa te, sive gradatim re- motiori distantia per tempora et locos pulehras variationes faciant aut patiantur. Vident haec, et gaudent in luce veri- tatis tuae, quantulum hie valent. 39. Et alius eorum mtendit in id quod dictum est, In principle fecit Deus, et respicit Sapientiam Principium, quia et loquitur ipsa noUs. Alius itidem mtendit in eadem verba, et principium intelh'git exordium rerum conditarum; et sic accipit, In principio fecit, ac si diceretur, Primo fecit. Atque in eis qui intelligunt, In principio, quod in Sapientia fecisti coelum et terrain; alius eorum ipsum coelum et terram, ereabilem materiam coeli et terrae sic esse credit cognomina- tam; alius jam forma tas distinct asque naturas; alius unam formatam, eamdemque spiritualem coeli nomine, aliam infor- mem corporalis materiae, terrae nomine. Qui autem intelli- gunt in nominibus coeli et terrae, adhuc informem materiem, de qua formaretur coelem et terra, nee ipsi uno modo id intelligunt: sed alius unde consummaretur intelligibilis sensi- bilisque creatura; alius tantum unde sensibilis moles ista l) Fecisti omnia . . . datum est: dem Nichts erschaffen. Quae for- du hast Alles geschaffen, aber maretnr per similitudinem tuam: nicht bast du geschaffen de te der Aoyof nichts bios forma for- similitudinem tuam, dein Ebenbild marum, sondern auch thatig, for- das aus deinem Wesen geboren mans. Kecnrrens etc. so dass jede der Aoyof , formam omnium : Art von Gesch6pfen , nach dem Prototyp. Vgl. L. 12, 7, not. 3. ihr verliehenen Vermo'gen sich dir Sed de nihilo dissimilitudinem in- anschlOsse stehe sie dir naher formem: sondern das Chaos hast oder ferner. Vgl. L. 1 , 13 , 21 do, aber nicht de te, vielmehr aus not. 15. CONFESSIONUM LIBER XII. 341 corporea, sinu grand! continens perspicuas 2 promptasque iiatu- ras. Nee illi uno modo qui jam dispositas digestasque crea- turas coelum et terram vocari hoc loco credunt; sed alius invisibilem atque visibilem: alius solam visibilem in qua lumi- nosura coelum suspicimus, et terram caliginosam, quaeque in eis sunt. 40. At ille qui non aliter accipit, In principle fecit, quam si diceretur, Primo fecit;" non habet quomodo veraci-^ ter intelligat coelum et terram, nisi materiem coeli et terrae*^- 1 intelligat, videlicet universae, id est intelligibilis corporalisque creaturae. Si enim jam formatam velit universam, recte ab eo quaeri poterit, n Si hoc primo fecit Deus, quid fecerit deinceps:" et post universitatem non inveniet; ac per hoc audiet invitus, Quomodo illud primo, si postea nihil?" Cum vero dicit primo informem, deinde formatam, non est absur- dus; si modo est idoneus discernere, quid praecedat aeterni- tate, quid tempore, quid electione, quid origine. Aeternitate, sicut Deus omnia ; tempore, sicut flos fructura ; electione, sicut fructus florem'; origine, sicut sonus cantum. In his quatuor primum et ultimum quae commemoravi, difficillime intelligun- tur; duo media facillime. Namque rara visio est et nimis ardua conspicere, Domine, aeternitatem tuam incommutabiliter mutabilia facientem, ac per hoc priorem. Quis deinde sic acutum cernat animo, ut sine labore magno dignoscere valeat, quomodo sit prior sonus quam cantus, ideo quia cantus est formatus sonus, et esse utique aliquid non formatum potest, formari an tern quod non est, non potest? Sic est prior ma- teries, quam id quod ex ea fit: 1 non ideo prior quia ipsa efficit, cum potius fiat; nee prior intervaDo temporis. Neque 2) Perspicuas promptasque na- dus est Deus de materia qnidem turas: sicbtbare, fertige (ansLicbt informi fecisse mundum, sed simul gebrachte) Wesen. earn eoncreasse mundo. Non ta- men inutiliter prius narratur uncle 1) Nee putandus est Deus iufor- aliquid fit, et postea quodinde tit; mem prius fecisse materiam , et, quia et si potest utrumque simul intervallo aliquo interposito tern- neri, non simul potest utrumque poris, formasse quod prius informe narrari. Aug. contra Advers. Legis fecerat; sed sicut a loquente fiunt et Proph. 1. i. c. 9. cf. de Gen. verba sonantia, ubi non prius vox ad Lit. i. 14. v. 6. et sup. ad c. informis post accepit formam, sed 20. p. 238, not. 2. formata profertnr: ita intelligen- 342 S. AUGUSTINI EPI8COPI enim priore tempore sonos edimus informes sine cantu, et eos posteriore tempore in formam cantici coaptamus aut fin- gimus; sicut ligna quibus area, vel argentum quo vasculum fabricatur. Tales quippe materiae, tempore etiam praecedunt formas rerum quae fiunt ex eis : at in cantu non ita est. Cum enim cantatur, auditur sonus ejus; non prius informiter so- nat, et deinde formatur in cantum. Quod enim primo utcum- que sonuerit, praeterit; nee ex eo quidquam reperies quod resumptum arte componas: et ideo cantus in sono suo verti- tur; qui sonus ejus, materies ejus est. Idem quippe formatur ut cantus sit; et ideo, sicut dicebam, prior materies sonandi quam forma cantandi: non per faciendi potentiam prior; ne- que enim sonus est cantandi artifex, sed cantanti animae subjacet ex corpore, de quo cantum faciat. Nee tempore prior; simul enim cum cantu editur. Nee prior electione; non enim potlor sonus quam cantus, quandoquidem cantus est non tantum sonus, verum etiam speciosus sonus. Sed prior est origine ; quia non cantus forraatur ut sonus sit, sed sonus formatur ut cantus sit. Hoc exemplo, qui potest intelligat materiarn rerum primo factam, et appellatam coelum et ter- rarn, quia hide facta sunt coelum et terra : nee tempore primo factam ; quia formae rerum exserunt tempora, 2 ilia autein erat infonnis; jamque 3 in temporibus simul animadvertitur, nee tamen de ilia narrari aliquid potest, nisi velut tempore prior sit; cum pendatur extremior, quia profecto meliora sunt for- 2) Factae itaque creatnrae mo- teria informis in temporibus tibus coeperunt currere tempora; welche tempora die formas rerum unde ante creaturam frustra tern- erst hervorgehn lassen (exserunt) pora requiruntur, quasi possint - in dem Gebildeten geschaut. invenire ante tempora tempora, Doch lasst sich von der formlosen Motus enim si nullns esset , vel Materie nichts sagen, als dass sie, spiritalis vel corporalis creaturae, velut der Zeit nach, dem Gebildeten quo per praesens praeteritis futnra vorangehe. Wie A. vom sonus succederent, nullum csset tempus sagte., er sei prior quam cantus, omnino: Moveri autem creatura quia cantus est formatus sonus, non utique posset, si non esset. et esse utique aliquid non forma- Potius ergo tempus a creatura, quam turn potest , formari autem quod creatura coepit a tempore, ntrum- non est, non potest etc. Cum pen- que autem ex Deo. Aug. de Gen. datur extremior: der Zeit uach ad Lit. 1. v. c. 5. gleichsam fruher, ist die materia 3) Jamque in ... fieret. Wie informis geringer zn achten als sonus materies cantus rait die materia formata per similitu- demGesange dem geforinten sonus dinem tuam. cap. 28. not. 1. simul animadvertitur, so wird ma- CONFE8SIONUM LIBER XIL 343 mata quam informia, et praecedatur aeternitate Creatoris, ut esset de nihilo, unde aliquid fieret. 41. In hac diversitate sententiaruin verarum concordiam J^- pariat ipsa Veritas; et Deus noster misereatur nostri, ut gitime Lege utamur, praecepti fine, pura charitate: ac hoc si quis quaerit ex me, quid hprum Moyses tuus ille fa-j^" 6 ^ mulus senserit, non sunt hi 1 sermones confessionum mearum. 5 or ? ent in vie em Si tibi non confiteor, nescio; et scio tamen illas veras essej^*{j sententias, exceptis carnalibus de quibus quantum existimavi TeritMi8 - locutus sum: quos tamen bonae spei parvulos haec verba Li- bri tui non territant. alta huniiliter, et pauca copiose. Sed omnes quos in eis verbis vera cernere ac dicere fateor, dili- gamus nos invicem, pariterque diligamus te Deum nostrum fontem veritatis, si non vana, sed ipsam sitimus ; eumdemque famulum tuum Scripturae hujus dispensatorem, Spiritu tuo plenum, ita honoremus, ut hoc eum te revelante cum haec scriberet attendisse credamus, quod in eis maxime et luce veritatis, et fruge utilitatis excellit. 42. Ita cum alius dixerit, n Hoc sensit quod ego;" etXXXl. alius, ,.Imo illud quod ego;" religiosius me arbitror dicere, pntU" ,,Cur non utrumque potius, si utrumque verum est?" Et siMoyse. quidquid quid tertium. et si quid quartum, et si quid omnino aliudven - 1? \- Ml P tMti verum quispiam in his verbis videt; cur non ilia omma vi-ip*iu verbis disse credatur, der quern Deus unus sacras Litteras vera eWem*. diversa visuris multorum sensibus tempera vit? Ego certe, quod iutrepidus de meo corde pronuntio, si ad culmen auc- toritatis aliquid scriberem; sic maDem scribere, ut quod veri quisque de his rebus capere posset, mea verba resonarent, quam ut veram sententiam ad hoc apertius ponerem, ut ex- cluderem caeteras, quarum falsitas me non posset offendere. Nolo itaque, Deus meus, tarn praeceps esse, ut hoc ilium vi- rum de te meruisse non credam. Sensit ille omnino in his verbis, atque cogitavit cum ea scriberet, quidquid hie veri potuiraus invenire, et quidquid nos nonpotuimus, aut nondum possumus, et tamen in eis inveniri potest. 1) Non sunt . . . nescio, es sind dir nicht bekenne: ich weise es dies nicht Reden die zu raeinen nicht. Bekenntnissen passen, wofern ich 344 S. AITGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBEB XIL XXXII. 43. Postremo, Domine qui Deus es, et non caro et san- Veri scrip- guis; si quid homo minus vidit, numquid et Spiritum tuum bonum qui deducet me in terrain rectam, latere potuit, quid- quid eras in eis verbis tu ipse revelaturus legentibus posteris, a ~ etiamsi ille per quern dicta sunt, unam fortassis ex multis 10. ' veris sententiam cogitavit? Quod si ita est, sit igitur ilia quam cogitavit caeteris excelsior. Nobis autem, Domine, aut ipsam demonstra, aut quam placet alteram veram; ut sive nobis hoc quod etiam illi homini tuo, sive aliud ex eorumdem verborum occasione patefacias, tu tamen pascas nos, non error illudat. 1 Ecce, Domine Deus meus, quam multa de paucis verbis, quam multa, oro te, scripsimus! Quae nostrae vires, quae tempora omnibus Libris tuis ad istum modum sufficient? Sine me itaque brevius in eis confiteri tibi, et eligere unum aliquid quod tu inspiraveris verum, certum et bonum, etiamsi multa occurrerint, ubi multa occurrere poterunt; ea fide con- fessionis meae, ut si hoc dixero quod sensit minister tuus, recte atque optime; id enim conari me oportet: quod si as- secutus non fuero, id tamen dicam quod mini per ejus verba tua Veritas dicere voluerit, quae illi quoque dixit quod voluit. 1) Com di vinos libros legimus, test, saltern id solura quod fides in tanta multitudinc verorum in- sana praescribit. Aliud est enim tellectuum, qui de paucis verbis quid potissimum Scriptor senserit eruuntur, et sanitate fidei Catho- non dignoscere, aliud a regula licae mimiuntur, id potissimum pietatis err are. Si utrumque vite- eligamus, quod certum apparuerit tur, perfecte se habet frnctus le- eum sensisse quern legimus. Si gentis. Si vero utrumque vitari autem hoc latet, id certe quod cir- non potest, etiam si Scriptoris vo- cumstantia Scripturae non impe- luntas incerta sit, sacrae fidei con- dit, et cum sana fide concordat, gruam non inutile est eruisse sen- Si autem et Scripturae circurostan- tentiam. Aug. de Gen. ad Lit. 1. tia pertractari et discuti non po- i. fin. LIBER DECIMUS TERTIUS. Dei bouitatem vel ex hoc maxime commendari docet, quod cum re- bus a se creatis nullateuus iudigeret, eaa non tantuiu condiderit, sed singulas quasque in euo genere perfecerit. Trinuin Deum, ipsiusque Spiritus saucti proprietatem , prirais Geneseos verbis iusi- nuari ostendit; et de cjus iu nobis effectibus praeclare ornnino disserit. Delude tota conditi (Jniversi historia nobis allegorice ex- hiberi docet urirabilem ilium ordinem, quern in institueuda ct sanc- tifieanda EcclesiaDeus servare voluit, cum non alio plane fine con- dita fuerint urfiversa. 1. Invoco te, Deus meus, misericordia mea, qui fecisti * litToeat me, et 1 obhtum tui non obhtus es. Invoco te in animam D . cnjus meam, quam praeparas ad capiendum te ex desiderio quod bomit ** inspiras ei: nunc invocantem te ne deseras, qui priusquam * e "^. invocarem praevenisti et institisti crebrescens multiraodis vo- cibus, ut audirem de longinquo et converterer, et 3 vocantem me invocarem te. Tu enim, Domine, delevisti omnia mala merita mea, ne retribueres manibus meis in quibus a te de- feci; et praevenisti omnia bona merit* mea, ut retribueres manibus tuis quibus me fecisti; quia et priusquam essem, tu eras; nee erara cui praestares ut essem; et tamen ecce sum ex bonitate tua praeveniente totum hoc quod me fecisti, et unde me fecisti. Neque enim eguisti 4 me. aut ego tale bo- mim sum quo tu adjuveris, Dominus meus et Deus meus; non ut tibi sic senriam quasi ne fatigeris in agendo, aut ne minor sit potestas tua carens obsequio meo; neque ut sic te colam quasi terram, ut sis incultus si non te colam; sed ut serviam tibi et colam te, ut de te mihi bene sit, 5 a quo mini est ut sim cui bene sit. 1) Vergiss mem nicht , dass ich 4) Nee faciendis eguit, qui factis dein nicht vergesse. Arnold. non eget. Aug. c. adr. Leg. et 2) Vid. L. i. . 2. ft. n. 2. Proph. 1. i. c. 4. 3) Vocantem . . . te. Et invo- 5) Ille quippe servitute nostra, carem te vocantem me. non indiget, nog veto dominatione 346 S. AUGUSTINI EPISCOPI ii- 2. Ex plenitudine quippe bonitatis tuae creatura tua rae ex subsistit, ut bontim quod tibi nihil prodesset, ne de te aequale J)ci to* aitate tibi esset, tamen quia ex te fieri potuit, non deesset. Quid . c cbsls- i ant et enim te promeruit coelum et terra, quae fecisti in Pnnnpio? at". Dicant quid te promeruerunt spiritualis corporalisque natura, quas fecisti in Sapientia tua, ut inde penderent etiara inehoata et informia quaeque in genere suo, vel spirituali vel corpo- rali, euntia in immoderationem , et in longinquam dissimilitu- dinem tuam; spirituale informe praestantius, quam si forma- tum corpus esset; corporale au tern informe praestantius, quam si omnino nihil esset: atque ita penderent in tuo Verbo in- formia, nisi per idem Verbum revocarentur ad unitatem tuam, et fonnarentur, et essent ab uno te summo bono universa bona valde. Quid te promeruerunt ut essent saltern informia, quae neque hoc essent, nisi ex te? " *' 3. Quid te promeruit materies corporalis, ut esset saltern invisibilis et incomposita? quia neque hoc esset, nisi quia fecisti earn; ideoque te, quia non erat, promereri ut esset non poterat. Aut quid te promeruit inchoatio creaturae spiritualis, ut saltern tenebrosa fluitaret 1 similis abysso, tui dissimilis, nisi per idem Verbum converteretur ad idem a quo facta est, atque ab eo illuminata lux fieret, quam vis non ae- qualiter, tamen conformis formae aequali tibi? Sicut enim corpori non hoc est esse quod pulchrum esse, alioquin deforme esse non posset: ita etiam creato spiritui non id est vivere, quod sapienter vivere; alioquin incommutabiliter saperet. P 7? Bonum autem illi est haerere tibi semper? ne quod adeptus ejus indigemus, ut operetur et cu- A quo enim existit ut sit, utque stodiat nos ; et ideo verus et solus vivat , ad ilium convertitur ut sa- estDomiuus, quia non illi ad suam, pienter et beate vivat. Aug. de sed ad nostrani ntilitatera salutem- Gen. ad Lit. 1. i. c. 5. que servimus. Aug de Gen. ad 2) Quod cum ita sit, huic na- Lit. 1. VIII. c. 11. turae, quae in tanta excellentia creata est, ut licet ipsa sit muta- 1) Creatura, quamquaci spiritalis bills, inhacrendo tamen incommu- et intellectualis et rationalis, potest tabili bpno , id est , summo Deo. habere informem vitam. Aversa beatitudinem consequatur , nee enirn a sapientia incommutabili, expleat indigentiam suam nisi uti- stulte ao misere virit, quae infor- que beata sit, eique explendae non mitas ejus est. Formatur autem sufficiat nisi Deus; profecto non conversa ad incommutabile lumen illi adhaerere vitinm est. Aug. de sapientiae ? quod est verbum Dei. Civ. Dei. 1. xii. c. 1. CONFESSIONUM LIBER XIII. 347 est conversione, aversions lumen amittat, et relabatur in vitam tenebrosae abysso similem. Nam et nos qui secundum animam creatura spiritualis sumus, aversi a te nostro lumine, in ea vita fuimus aliquando tenebrae, et in reliquiis obscuritatis | ph - * nostrae laboramus, donee simus justitia tua inUnico tuo sicut ? , monies Dei: nam judicia tua fuimus, sicut multa alyssus.'* 4. Quod autem in primis conditionibus dixisti, Fiat lux, Hi. , ET Del et facia est lux; non incongruentur hoc intelligo in creatura v*n* spirituali ; quia erat jam qualiscumque vita quam illuminares. G en. j. Sed sicut non te promeruerat, ut esset talis vita quae illu- 8 ' minari posset ; ita nee cum jam esset, promeruit te ut illumi- naretur. Neque enim ejus informitas placeret tibi, si non lux fieret, non existendo, sed intuendo illuminantem lucem eique haerendo; ut et quod utcumque 4 vivit, et quod beate vivit, non deberet nisi gratiae tuae, conversa per commutationem meliorem ad id quod neque in melius neque in deterius mu- tari potest; quod tu solus es, quia solus simpliciter es, cui non est aliud vivere, aliud beate vivere, quia tua beatitudo 5 tu es. 5. Quid ergo tibi deesset ad bonum quod tu tibi es, IV - Dcus etiamsi ista vel omnino nulla essent, vel informia remanerent, non i* 3) Quid B montibus Dei" deeig- Quare? Quid fed? Et ille illud netur, vid. Aug. in Joann. Tract, fecit; et ille hoc fecit. Sed non- i. etc. et in Ps. 35, 7, ubi (. 10.) dum es mons, nondum es ahyssus: ita pergit: Abyssum dicit profun- fuge abyssum, adtende in montes; ditatera peccatorum, quo quisque sed nee remaneas in inontibus. pervenit contemnendo Deum. Sicut ,Anxilinm enim tuum a. Domino, montes Dei justitia ejus, qui per qui fecit caelum et terrain."* gratiam ipsius fiunt magni : sic et 4) Inde est civitatis sanctae, quae per judicia ipsius fiunt in profundo, in sanctis Angelis sursum est, et qui merguntur in ultima. Hac ergo origo, et iiiformatio, et beatitudo. delectent te raontes, hac avertere Nam si quaeratur unde sit, Deus ab abysso, et converteread id quod earn condidit; si unde sit sapiens, dicitur, ^Auxilium meura a Do- a Deo illuminatur; si unde sit mino." Sed unde? Quia ^levari felix, Deo fruitur. Subsistens mo- oculos meos in montes." Quid est dificatur, contemplans illustratur, hoc? Latine dicam: In ecclesia inhaerens jocundatur; est, videt; Christi inveuis abyssum, invenis et amat; in aeternitate Dei viget; in montes: invenis ibi pauciores bonos, veritateDei lucet; in bonitate Dei quia montes pauci sunt . abyssus gaudet. Aug. de Civ. Dei , 1. xi. lata est, id est, multos male viven- c. 24. tes ab ira Dei, quia sic egeruut ut 5) Ille qui non alio, sed se ipso traderentur iu rxracupiscentias cor- bono beatus est, ideo ipse miser dis sui, ut jam defendant peccata non potest esse, quia non se potest sua, et non confiteantur, sed dicant, amittere. Id. 1. xii. c. 1, 348 S. AUGUSTINI EPISCOPI s . Q uae non ex indigentia fecisti, sed ex plenitudine bonitatis tuae, cohibens atque convertens ad formam, non ut tanquam tuum gaudium compleatur ex eis?Perfecto enim tibi displicet eorum imperfectio, utex te perficiantur et tibi placeant; non autem iraperfecto, tanquam et tu eorum perfectione perficien- en. i, ft us g j s Spiritus enim tuus bonus superferebatur super Num. ii, aquas; non ferebatur ab eis tanquam in eis requiesceret. In quibus enim requiescere dicitur Spiritus tuus bonus, hos in se requiescere facit. Sed superferebatur incorruptibilis et in- commutabilis voluntas tua, ipsa in se sibi sufficiens, super earn quam feceras vitam; cui non hoc est vivere quod beate vivere, quia vivit etiam fluitans in obscuritate sua ; cui restat converti ad eum a quo facta est, et magis magisque vivere 5J- * apud fontem vitae, et in lumine ejus videre lumen, et perfici, et illustrari, et beari. V. 6. Ecce apparet mini in aenigmate Trinitas, quod es quiDeuiDeus meus; quoniam tu, Pater, in Principio sapientiae no- prtmi strae quod est tua Sapientia de te nata, aequalis tibi et GM- coaeterna, id ett in Filio tuo, fecisti coelum et terram. Et teiiigi- multa diximus de coelo coeli. et de terra invisibili et incom- iV posita, et de abysso tenebrosa, secundum spiritualis informi- tatis vagabunda deliquia, nisi converteretur ad eum a quo erat qualiscumque vita, et illuminatione fieret speciosa vita, et esset coelum coeli ejus, quod inter aquam et aquam postea factuiu est; et tenebam jam Patrem in Dei nomine, qui fecit haec, et Filium in Principii 1 nomine, in quo fecit haec; et Trinitatem credens Deum meum, sicuti credebam, quaerebam in eloquiis sanctis ejus, et ecce Spiritus tuus superferebatur super aquas. Ecce Trinitas Deus raeus, Pater et Filius et Spiritus sanctus, creator universae creaturae. Vi. 7. Sed quae causa fuerat, o lumen veridicum! tibi ad- Cltt Ait' ,. , tufl Mt moveo cor meum; ne me vana doceat, discute tenebras ejus, et die mihi, obsecro te per matrem charitatem; obsecro te, die mihi quae causa fuerat, ut post nominatum coelum, et aquas terram invisibilem et incompositam, et tenebras super abys- sum, turn demum Scriptura tua nominaret Spiritum tuum? 1 J) Intelligimus Filium in Principii 1. i. . 12. nomine, qui non Patri, sed per seipsum creatae creaturae prin- 1) Eadem iisdein fere verbis cipium est. Aug. de Gen. ad Lit. habet Aug. Ib. . 18. CONFESSIONtm LIBER XIIL 349 An quia opertebat sic eum insinuari, ut diceretur superferri; et non posset hoc did, nisi prius illud commemoraretur cui superferri Spiritus tuus posset intelligi? .Nee Patri enim nee Filio superferebatur; nee superferri recte diceretur, si nulli rei superferretur. Prius ergo dicendum erat cui superferre- tur, et deinde ille quern non oportebat aliter commemorari, nisi ut superferri diceretur. Cur ergo aliter eum insinuari non oportebat, nisi ut superferri diceretur? 8. Jam nine sequatur qui potest intellectu Apostoluin VII. luum dicentem, quia charitas tua diffusa est in cordibus . , ,. , . nostns per Spintum sanctum, gui datus est nobis; et de Rom. t : spiritualibus docentem et demonstrantem supereminentem iC9tt viam charitatis, et flectentem genua pro nobis ad te, ut cog- 12> L Slt noscamus supereminentem scientiam charitatis Christi. Ideo-u 1' que ab initio supereminens superferebatur super aquas. Cui dicam? quomodo dicam de pondere cupiditatis in abruptam abyssum, et de sublevatione charitatis per Spiritum tuum, qui superferebatur super aquas? Cui dicam? quomodo dicam? Neque enim loca sunt quibus mergimur et emergimus. Quid similius et quid dissimilius? Affectus sunt, amores sunt; im- munditia spiritus nostri defluens inferius amore curarum, et sanctitas tui attollens nos superius amore securitatis, 1 ut sur- sum cor habeamus ad te, ubi Spiritus tuus superfertur super aquas, et veniamus ad supereminentem requiem , cum per- J* 183> transierit anima nostra aquas quae sunt sine substantial 9. Defluxit angelus, defluxit anima hominis, et indicave- vin. * * Jntwl^c- runt abyssum universae spintuahs creaturae in profundo nebroso. nisi dixisses ab initio, Fiat lux, et facta esset lux, et inhaereret tibi omnis obediens intelligentia coelestis civita- non nl- tis tuae, et requiesceret in Spiritu tuo, qui superfertur in-d* commutabiliter super omne mutabile. Alioquin et ipsum lum coeli tenebrosa abyssus esset in se; nunc autem lux est nt - in Domino. Nam et in ipsa misera inquietudine defluentium 1) Nulla re fruitur anima cum tia," nisi aqua peccatorum sine libertate, nisi qua fruitur cum se- substantia. Peccata enim non ha- curitate. Nemo autem securus est bent substantiam ; inopiam habent, in iis bonis , quae potest invitus non substantiam ; egestatem habent, amittere. Aug. de lib. Arb. 1. ii. non substantiam. Aug. ad loc. . 37. . 9. 2) Quae est n aqua sine substan- 350 S. AUGUSTINI EPISCOPI spirituum et indicantium tenebras suas nudatas veste lumiuis tui, satis ostendis quam magnam rationalem creaturam feceris, cui nullo raodo sufficit ad beatam requiem quidquid te minus 3 17> est; 3 ac per hoc nee ipsa sibi. Tu enim, Deus nosier, ittu- r* iss, mindbis tenebras nostras: ex te oriuntur vestimenta nostra, et tenelrae nostrae sicut meridies erunt. Da mihi te, Deus meus, redde mihi te: en amo; et, si parum est, amem vali- dius. Non possum metiri ut sciam quantum desit mihi amo- ris ad id quod sat est, ut currat vita mea in amplexus tuos, nee avertatur donee abscondatur in abscondito vultus tui. 4 . 30, jj oc tantum scio, quia male mihi est praeter te, non solum extra me, sed et in meipso; et omnis mihi copia quae Deus meus non est, egestas est. IX. 10. Numquid aut Pater aut Filius non superferebatur spirit" super aquas? Si tanquam loco sicut corpus, necSpiritus sanc- "nper- 8 tus i si autem incommutabilis divinitatis eminentia super omne turner mutabile, et Pater et Filius etSpiritus sanctus superferebatur super aquas. Cur ergo tantum de Spiritu tuo dictum est hoc? cur de illo tantum dictum est? Quasi locus ibi esset, qui non est locus, de quo solo dictum est quod sit donum tuum. 1 In dono tuo requiescimus ; ibi te fruimur. Requies nostra, locus noster. Amor illuc attollit nos, et Spiritus tuus 3) Quo etiam peccato suo teste vitam sit locus noster: quia et iste convincitur, bonam conditam se Psalmus, hocei aitsuperius, ,,Esto ease naturam. Nisi enim magnum mihi in Deum protectorem, et in et ipsa, licet non aequale conditori, domum refugii." Ergo erinius in bonum esset, profecto desertio Dei, vultu Dei absconditi. Quis sinus tanquam luininis sui, malum ejus est in facie Dei, a me exspectatis esse non posset. Nam sicut cae- audire? Purgate cor, ut ipse illu- citas .pculi vitium est , et idem ip- minet, et quern invocatis , intret. sum indicat ad lumen videmlurn Esto domus ejus, et erit domus oculum esse creatum, ac per hoc, tua: habitet in te, et tu habitabis etiam ipso vitio suo excelleutius in eo. Si eum in hoc saeculo exce- ostenditur coeteris membris mem- peris corde tuo, ille post hoc sae- brumcapax iuminis; itanatura culum excipiet te vultu suo. Aug. quae fruebatur Deo, optimam se ad Ps. 30, 21. Enarr. 4. . 8. institutam docet etiam ipso suo vitio , quo ideo misera est quia 1) Porro rectissime Spiritus sanc- non fruitur Deo. Aug. de Civ. tus, cum sit Deus, vocatur etiam Dei, 1. xxii. c. 1. Donum Dei. Quod donum proprie 4) Qualis est locus iste? Non quid nisi charitas intelligenda est, dixit, Abscondes eos in sinu Abra- quae perducit ad Deum , et sine hae. Yilescat totum quidquid prae- qua quodlibet aliud donum Dei ter Deum est. Qui nos tuetur in non perducit ad Deum? Aug. de loco vitae hujus, ipse post istam Trin. 1. xv. c. 18. CONFESSIONUM LIBER XIII. 351 bonus exaltat humilitatem nostram de portis mortis. In bonaf*- 9 - voluntate pax nobis est. Corpus pondere suo nititur ad locum Le. y, suum. Pondus non ad inia tantum est, sed ad locum suuni. Ignis sursum tendit, deorsum lapis. Ponderibus suis aguntur, loca sua petunt. Oleum infra aquam fusum, super aquam attollitur; aqua super oleum fusa, infra oleum demergitur; ponderibus suis aguntur, loca sua petunt. Minus ordinata, inquieta sunt; ordinantur, et quiescunt. Pondus ineum amor nieus; eo feror quocumque feror. 2 Dono tuo accendimur, et sursum ferimur. Inardescimus et iinus. Ascendimus ascen- M> siones in corde, et cantamus canticum graduum. Igne tuo, igne tuo bono inardescimus et imus ; quoniam sursum imus ad pacem Jerusalem, quoniam jucundatus sum in his gui**-* dixerunt mihi, In domum Domini ibimus. Ibi nos collocavit vohintas bona, ut nihil velimus aliud qua in permanere illic in aeternum. 11. Beata creatura quae non novit aliud, cum esset ipsa X. aliud, nisi dono tuo quod superfertur super omne mutabile, Dei om- mox ut facta est, attolleretur nullo intervallo temporis in ea vocatione qua dixisti, Fiat lux, et fieret lux. In nobis enim 6 " 1 - 8 - distinguitur tempore, quod tenebrae fuimus, et lux efficimur: ***** in ilia vero dictum est quid esset, nisi illuminaretur ; et ita dictum est, quasi prius fueritfluxa et tenebrosa; ut appareret causa qua factuni est ut aliter esset, id est, ut ad lumen in- deficiens conversa lux esset. Qui potest, intelligat; a te pe- tat. Utquid mihi molestus est, quasi ego illuminem ulluin Joh * '. hominem venientem in hunc mundum? 12. Trinitatem omnipotentem quis intelligit? Et quis non XI. loquitur earn, si tamen earn? Kara anima quae dum de illaTri^tL* loquitur, scit, quod loquitur. Et contendunt et dimicaut, eUomf ae . nemo sine pace videt istam visionem. Vellem ut haec tria cogitarent homines in seipsis. ! Longe aliud sunt ista tria quam 2) Ita enim corpus pondere, ternam, et, quo brevius totum di- sicut animus amore fertur, quo- citur, non ejusdem substantiae, cumque fertur. Aug. de Civ. Dei, cujus est Deus, tamen qua Deo nihil 1. xi. c. 28. sit in rebus ab eo factis natura propinquius, imagiuem Dei, hoc est 1) Et nos quidem in nobis, ta- summae illius Trinitatis , agnosci- metsi non aequalem , immo valde mus, adhuc reformatione perficien- longeque distantem, neque coae- dam, ut sitetiam similitndiue pro- 352 S. ATJGUSTINI EPISCOPI ilia Trinitas: sed dico ubi se exerceant et tibi probent, et sentiant quam longe sunt. Dico autem haec tria : esse, nosse, velle. Sum enim, et novi, et volo: sum sciens, et volens; et scio esse me, et velle; et volo esse, et scire. In his igitur xiuia. Nam et sunnis, et nos esse novimus, et id esse ac nosse dili- gimus. In his autem tribus quae ilixi, nulla nos falsitas veri similis turbat." Aug. de Civ. Dei, 1. xi. c. 26. w Sicut autem duo quaedara sunt, mens et amor ejus, cum se amat: ita qnaedam duo aunt, mens et notitia ejus, cum se novit. Igi- tur ipsa mens et amor et notitia ejus, tria quaedam sunt, et haec tria unum sunt: et cum perfecta sunt, aequalia sunt. Si enim minus se amat quam est, ut, verbi gratia, tantum se arnet lioniinis mens, quantum amandum est corpus ho- minis, cum plus sit ipsa quam cor- pus ; peccat , et non est perfectus amor ejus. Item si amplius se amat quam est, velut si tantum se amct, quantum amandus est Deus, com incomparabiliter minus sit ipsa quam Deus; etiam sic ni- mium peccat, et non perfectum habet amorero sni. Majore autem perversitate et iniquitate peccat, cum corpus tantum amat, quantum amandus est Deus. Item notitia si minor est, quam est illud quod noscitur, et plene nosci potest, perfecta non est. Mens vero cum se ipsam cognoscit, non se superat notitia sua; quia ipsa cognoscit, ipsa cognoscitur. Cum ergo se to- tam cognoscit, neque secum quid- quam aliud, par ill! est coguitio sua: quia neque ex alia natura est ejus cognitio, cum se ipsam cognoscit. Et cum se totam nihil- que amplius percipit, nee minor nee major est. Recte igitur dixi- mus, haec tria cum perfecta sunt, esse consequenter aequalia. Si- mul etiam admonemur, si utcumque videre possnmus, haec in anima exsistere, et tamquam involuta evolvi ut sentiantur et dinumeren- tur substantialiter , vel , ut ita di- cam , essentialiter , non tamquam in subjecto, ut color aut figura in corpore, aut ulla alia qualitas aut quantitas. Quidquid enim tale est, non excedit subjectnm in quo est. Non enim color iste aut figura hu- jus corporis potest esse, et alterius corporis. Mens autem amore quo se amat, potest amare et aliud praeter se. Item non se solam cognoscit mens, sed et alia multa. Quamobrem non amor et cognitio tamquam in subjecto insunt menti ; sed substantialiter etiam ista sunt, sicut ipsa mens: quia etsi relative dicuntur ad invicem, in sua tamen sunt singula quaeque snbstantia. At in illis tribus, cum se novit mens et amat se, manet trinitas, mens, amor, notitia; et nulla com- mixtione confunditur: quamvis et singula sint in semetipsis, et in- vicem tpta in totis, sire singula in binis, sive bina in singulis. Itaque omnia in omnibus. Nam et mens est ntique in se ipsa, quoniara ad se ipsam mens dicitur: quamvis noscens, vel nota, vel noscibilis, ad suam notitiam relative dicatur; amans quoque, etamata, vel ania- bilis, ad amorem referatur, quo se amat. Et notitia quamvis refe- ratur ad mentem cognoscentem vel cognitam, tamen et ad se ipsam nota, et noscens dicitur: non enim sibi est incognita notitia, qua se mens ipsa cognoscit. Et amor, quamvis referatur ad mentem aman- tem, cujus amor est, tamen et ad se ipsuin cst amor, ut sit etiam in se ipso: quia et amor amatur, nee alio nisi amore amari potest, id est , se ipso. Ita sunt haec sin- gula in se ipsis. In alternis autem ita sunt, quia et mens amans in amore est, et amor in amantis no- titia, et notitia in mente noscente." Aug. de Trin. 1. ix. c. 4, 6. ubi pluribus rem persequitur, non quo Sacrosanctae Trinitatis inysteriura planum facial, sed quo ostendat Deum _se non sine testimonio" in CONFESSIONUM LIBEE XIII. 353 tribus quam sit inseparabilis vita, et una vita, et una mens, et una essentia, quam denique inseparabilis distinctio, et ta- men distinctio, videat qui potest. Certe coram se est; atten- dat in se, et videat, et dicat mihi. Sed cum invenerit in his aliquid et dixerit, non jam se putet invenisse illud quod su- pra ista est incommutabile, quod est incommutabiliter, et scit incommutabiliter, et vult incommutabiliter: et utrum propter tria haec et ibi Trinitas, an in singulis haec tria, ut terna singulorum sint; an utrumque miris modis simpliciter et mul- tipliciter, infinite in se sibi fine, quo est, et sibi notum est, et sibi sufficit, incommutabiliter idipsum, copiosa unitatis raag- nitudine; quis facile cogitaverit? qulsullo modo dixerit? quis quolibet modo temere pronuntiaverit? 13. Precede in confessione, fides mea; die Domino Deo X * L Mundi tuo: Sancte. Sancte, Sancte, Domine Deus meus, in nomine **io lorma- tuo baptizati sumus, Pater et Fili et Spiritus sancte; in***** nomine tuo baptizamus, Pater et Fill et Spiritus sancte:** praefigu- quia et apud nos in Christo suo fecit Deus coelum et terram, rM spirituales et carnales Ecclesiae suae; 1 et terra nostra ante- quam acciperet formam doctrinae, invisibilis erat et incom- ** Wt posita, et ignorantiae tenebris tegebamur; quoniam pro ini- p -35,T. qititate erudisti liominem, etjudiciatua sicut multa abyssus.??**' Sed quia Spiritus tuus superferebatur super aquam, nonf 2 at - 3> reliquit miseriam nostram misericordia tua, et dixisti: Fiat lux. Poenitentiam agite, appropinquavit enim regnum coe- lorum. Poenitentiam' agite, Fiat lux. Et quoniam contur-** 4i ' x bata erat ad nos ipsos anima nostra, commemorati sumus tui, Domine, de terra Jordanis, et de monte 2 aequali tibi, mente hutnana ,,reliquisse ;" librum fecit coelos in intelligentia;" ter- vero ita claudit; Et est quaedam ram vero ad fidem simplicem par- imago Trinitatis, ipsa rnens, et no- vulprnm, sed prophetica et eyan- titia ejus, et amor tertius : et haec gelica praedicatione firmissimam, tria unum, atque una substantia. quae per baptismum solidatur, et Nee minor proles, dam tantam se ideo subjecerit, dicens, B Fundavit novit mens quanta est: nee minor terram super aquam." Aug. de amor, dum tantum se diligit quan- Gen. ad Lit. 1. ii. . 4. cf. Senn. turn novit et quanta est." 56. in Mat. 6. . 7. et 57. . 6. 2) w Propter ipsum Christum, 1) Ut quoniam coeli et terrae qui assidue in Scripturis mons nomine saepe in Ecclesia spiritales appellatur." Aug. de div. Quaeat. carnalesque significantur , coelos 83. . 6. vid. sup. n. 9. ad 1. be. ostenderit pertinere ad serenam in- . 5. telligentiam veritatis, dicens, B Qui 23 354 S. AUGUSTINf EPISCOPI sed parvo propter nos; et displicuerunt nobis tenebrae no- Eph. s, gtrae, conversi sumus axi te, et facta est lux. Et ecce fui- mus aliquando tenebrae; nunc autem lux in Domino. XIII. 14. Et tamen adhuc per fidem, nondum per speciem. v**ioho-Spe enim salvi facti sumus. Spes autem quae videtur, non dam MC est spes. Adhuc obyssus abyssum invocat } sed jam in voce nondum ccitaractarum tuarum. 1 Adhuc et ille qui dicit, Non potui a cor. vobis loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus, etiam Hom. s *P se non dum se arbitratur comprehendisse ; et quae retro oblitus, in ea quae ante sunt, extenditur, et ingemiscit gra- i cor. 3] vatus, et sitit anima ejus ad Deum vivum, quemadmodum phu. 3, cervus a & fontes aquarum, et dicit: Quando veniam? habita- culum suum quod de coelo est, superindui cupiens, et invo- ' cat inferiorem abyssum, dicens: Nolite conformari huic sae- ' culo, sed reformamini in novitate mentis vestrae; et, Nolite 2 cor. *,pueri effici mentibus, sed malitia parvuli estate, ut mentibus Rom. ii,perfecti sitis; et, stulti Galatae, quis vos fascinavit? Sed i* C o r . jam non in voce sua, in tua enim qui misisti Spiritum tuum 16 excelsis, per eum qui ascendit in altum, et aperuit cata- w.ractas donorum suorum, ut fluminis impetus laetificaret ci- 3. 67 ' vitutem tuam. nii enim suspirat sponsi amicus, habens jam M* 1 ? spiritus primitias penes eum, sed adhuc in semetipso inge- PI. 45.5 miscens, adoptionem exspectans redemptionem corporis sui: Rom s, jjjj SUS pj ra k membrum est enim sponsae ; et illi zelat, amicus * 3, est enim sponsi; illi zelat non sibi, quia in voce cataractantm PS. 41, a. tuarum, non in voce sua invocat alteram abyssum, cui zelans 1) Quae ergo abyssus, quam in- et ipsi, non abyssus? Quanta pro- vocat abyssum? Si profunditas est funditas infirmitatis latebat in abyssus, putamus non cor hominis Petro, quando quid in se ageretur abyssus est? Quid enim est pro- intus nesciebat , et se moriturum fuiidiusbac abysso? Loqui homines cum Domino vel pro Domino te- possunt, videre possunt per opera- mere promittebat ! quanta abyssus tionem membrorum, audiri in ser- erat! Quae tamen abyssus nuda mone: sed cujus cogitatio penetra- erat oculis Dei. Ergo omnis homo tur, cujus cor inspicitur? Quid in- licet sanctus, licet Justus, licet in tus gerat, quid intus possit, quid multis proficiens, abyssus est, et intus agat, quid intus disponat, abyssum invocat, quando homini quid intus velit, quid intns nolit, aliquid fidei, aliquid veritatis quis comprehendet? Puto non ab- propter vitam aeternam praedicat. surde intelligi abyssura hominum. Sed tune est utilis abyssus abysso Abyssns abyssum invocat, homo invocatae, quando fit in voce ca- hominem. Abyssum invocant sancti taractarura tuarum. Aug. ad Ps. praedicatores verbi Dei. Numquid 41, 8. . 13. CONFESSIONUM LIBER XIII. 356 timet, ne sicut serpens Evam decepit astutia sua, sic et eo-\* rum sensus corrumpantur a, castitate, quae est in sponso i J<*. 3, nostro Unico tuo. Quae est ilia specie! lux? Cum videbimus?, 41,4. eum sicuti est, et transierint lacrymae quaemUii factae sunt panis die ac node, dum dicitur mihi quotidie, Ubi est Deus tuus? 15. Et ego dieo: Deus meus, ubi es? Ecce ubi es. Res- r XlV| piro in te paululum, cum effundo super me animam meam*** - in voce exsultationis et confessionis, soni festivitatem brantis. Et adhuc tristis est, quia relabitur et fit abyssus; vel potius, sentit adhuc se ease abysswn. Dicit ei fides raea^ s 6 4i - quam accendisti in nocte ante pedes meos: Quare tristis es,p. us, anima mea, et quare conturbas me? Spera in Domino; lucerna pedibus tuis verbum ejus. Spera et persevera, donee ^ m * 8> transeat nox mater iniquorum, donee transeat ira Domini, cant, 2, cujus filii et nos fuimus aliquando tenebrae, quarum residua P ,' 29, trahimus in corpore propter peccatum mortuo, donee aspiret^ fi 5 dies, et removeantur umbrae. Spera in Domino: mane 1 as- PL 42, tabo, et contemplabor; semper confitebor iUi. Mane astabo, Roa. 8> et videbo salutare vultus mei, Deum meum qui viwficabit et li ' mortalia corpora nostra, propter Spiritum qui habitat in 2 c<*. i, nobis; quia super interius nostrum tenebrosum et fluidum Ep h. 5, misericorditer superferebatur. Unde et in hac peregrinatione^ on ^ 8 pignus accepimus, ut jam simus lux, dum adhuc spe salvi H " facti sumus, et filii lucis, et filii diei, non fUH noctis negue*.*. tenebrarum, quod tamen fuimus. Inter quos et nos in istOs.**' ! ' adhuc incerto humanae notitiae, tu solus dividis, qui probas]^' corda nostra, et vocas lucem diem, et tenebras noctem. Quis Rom. 9, 21 enim nos discernit, nisi tu? quid autem habemus quod non accepimus a te, ex eadem massa vasa in honorem, ex qua sunt et alia facta in contumeliam? 16. Aut quis, nisi tu, Deus noster, fecisti nobis fi mentum auctoritatis super nos in Scriptura tua divina? 1) Sen tit se nou vidcre quod inquit , qui possis vidcri ab eis, cupit, et tamen sperare non desi- quorum ab oculis nox peccatorum nit. Spes enim quae videtur, non nondum recessit: peracta ergo er- est spes. Intelligit tamen quare roris mei nocte, et disced cntibus non videat, quia nondum nox per- tenebris, quas mihi peccatis meis acta est, id est, tenebrae quas fed, exaudies vocem meam. Aug. peccata meruerunt. Non Hie es, in Ps. 5, 4. 23* 356 S. AUGUSTINI EPISCOPI fir . v enim plicalitur ut liber, et nunc sicut pellis extenditur m m etc. su P er nos - Sublimioris enim auctoritatis est tua divina Scrip- mamen-*t' ura > cum J am obierunt istam mortem illi mortales, per quos quTd su- eam dispensasti nobis. Et tu scis, Domine, tu scis quemad- Squi res modum pellibus indueris homines, cum peccato mortales fierent. 1 i. a*. 4. Unde sicut pellem extendisti firmamentum Libri tui, concor- 2* 108 ' des utique sermones tuos, quos per mortalium ministerium J" * superposuisti nobis. Namque ipsa eorum morte, solidamen- tum* auctoritatis in eloquiis tuis per eos editis sublimiter extenditur super omnia quae subter sunt; quod cuin hie vi- verent, non ita sublimiter extentum erat. Nondum sicut pellem coelum extenderas, nondum mortis eorum famam us- quequaque dilataveras. 3 17. Videamus, Domine, coelos, opera digitorum tuorum; * i*.* disserena oculis nostris nubilum quo subtexisti eos. Ibi est p 8. 4. testimonium tuum, sapientiam praestans parvulis. Perfice, Deus meus, laudem tuam ex ore infantium et lactentium. Neque enim novimus alios libros ita destruentes superbiam, ita destruentes inimicum et defensorem, resistentem reconcili- ation! tuae defendendo peccata sua. 4 Non novi, Domine, non novi alia tarn casta eloquia, quae sic mihi persuaderent con- fessionem, et lenirent cervicem meam jugo tuo, et invitarent colere te gratis. Intelligam ea, Pater bone; da mihi haec subterposito, quia supterpositis solidasti ea. 18. Sunt aliae aquae super hoc firmamentum, credo, 1) Vid. sup. n. 8. ad 1. vii. manent usque ad posteritatem no- . 24. strain. Nam post mortem plus 2) Extat enim authoritas divi- innotuerunt Prophetae et Apostoli, narum Scripturarum , unde mens non erant tarn noti cum viverent : nostra deviare non debet; nee re- Propbetas vivos sola Judaea ha- licto Solidamento divini eloquii, buit, mortuos omnes gentes. Cum per suspicionum suarum abrupta enim viverent, nondum erat extenta praecipitari, ubi nee sensus cor- pellis, nondum erat exteutum cae- poris regit, necperspicua ratio ve- lum, ut tegeret orbem terrarnm." ritatis elucet. Aug. de Trin. 1. iii. 'Aug. ad Ps. 103. . 8. Caeterum c. 10. Hanc auctoritatem primo >,typum a hunc, quo w coeli" ministros posuit Deus in Ecclesia sua, inde Dei designant, \arie illustrat ad caepit exsequi caetera; posuit hunc loc. et ad Ps. 8, 4. . 7. Ps. enim coelum, et extendit sicut 18, 1. Ps. 32, 6. . 47. Ps. 146, pellem. Id. in Ps. 103, . 8. 8. . 15. 3) ,,Mortuorum dicta, quia non 4) Imprimis Manichaeos. vid. eorum, sed per eos illius erant, sup. 1. iv. . 26 ctnott. 12. 13. 17 qui extendit caelnm sicut pellem, CONFESSIONUM LIBER XIIL 357 imortales, et a terrena corruptione secretae. Laudent nomen tuum, laudent te supercoelestes populi Angelorum tuorum, qui non opus habent suspicere firmamentum hoc, et legendo cognoscere verbum tuura. 5 Vident enim faciem tuam semper, JJf' 18> et ibi legtmt sine syllabis temporum, quid velit aeterna volun- tas tua. Legunt, eligunt et diligunt; semper legunt, et nun- quani praeterit quod legunt. El'gendo enim et diligendo legunt ipsam incommutabilitatem consilii tui. Non clauditur codex eorum, nee plicatur liber eorum; quia tu ipse illis hoc 11 ** 54 ' 4 - es, et es in aeternum: quia super hoc firmamentum ordinasti eos, quod firmasti super infirmitatem inferiorum populorum, ubi suspicerent et cognoscerent misericordiam tuam, tempora- liter enuntiantem te, qui fecisti tempora. In coelo enim, 1 " 6 - 3 *' 8 Domine, misericordia tua, et veritas tua usque ad nubes. Transeunt nubes, coelum autera manet. Transeunt praedica- tores verbi tui ex hac vita in ah'am vitam; Scriptura vero tua usque in finem saeculi super populos extenditur. Sed et coelum et terra transibunt; sermones autem tui non transi- ** ** bunt: quoniam et pellis plicabitur, et fcnum super quod ex- tendebatur, cum claritate sua praeteriet; verbum autem tuum Isa -*-' manet in aeternum; quod nunc in aenigmate nubium et perj^ speculum coeli, non sicuti est, apparet nobis; quia et nos quamvis Filio tuo dilecti simus, nondum apparuit quod erimus. J< * Aitendit per retia carnis, et blanditus est, et inflammavit, et cant. ?, cucurrimus post odor em ejus. Sed cum apparuerit, similes vet.*" ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est: sicuti est, Do- "*' lp mine, videre nostrum, quod nondum est nobis. k*,i 19. Nam sicut omnino tu es, tu scis solus, qui esincom- g ^ L mutabiliter, et scis incommutabiliter, et vis incommutabiliter. D< "f e teit on- Et essentia tua scit et vult incommutabiliter, et scientia tua^ M 8 t io - est et vult incommutabiliter, et voluntas tua est et scit in- commutabiliter. Nee videtur justum esse coram te, ut quem- admodum se scit lumen incommutabile, ita sciatur ab illu- minato commutabili. Ideoque anima mea tanquam terra 5) Propterea enim legitur lex, Quia in eo quod nobis legitur, syl- quia nomluin venimus ad illarn sa- labae sonant ettranseunt; ilia lux pientiam , quae implet corda et veritatis non praeterit , sed fixa mentes intuentium; et non opus permanens inebriat corda viden- erit ut aliquid ibi nobis legatur. tium. Aug. in Ps. 93. . 6. 358 8. AUGUSTINI EPISCOPI 5J- ** aqua tibi; quia si cut se illuminare de se non potest, ita se satiare de se non potest. Sic enim apud te fons vitae, quo- inodo in lumine tuo videbimus lumen. XVII. 20. Quis congregavit amaricantes 1 in societatem unam? con^'e- Idem namque illis finis est temporalis et terrenae felicitatis, aqnJ propter quam faciunt omnia; quamvis innumerabili varietate marc, curarum fluctuent. Quis, Domine, nisi tu qui dixisti ut con- a. E*- gregarentur aquae in congregationem unam, et appareret TO. ii: arida, sitiens tibi? Quoniam tuum est et mare, et tu fecisti Germt- net terra illud. et aridam terram manus tuae formaverunt; neque Ps.w.s.enim amaritudo voluntatum, sed cotigregatio aquarum vocatur p s .2,2. mare T U gjjjjjj coerces etiam malas cupiditates animarum, Jo*. 38, . i, n. et figis limites qiwusque progredi sinantur, atque ut vn se comminuantur fluctus earum; atque ita facis mare ordine imperil tui super omnia. 2 21. At animas sitientes tibi, et apparentes tibi, alio fine distinctas a societate maris, occulto et dulci fonte irrigas, ut et terra det fructum suum: 3 et dat fructum suum, et, te jubente Domino Deo suo, germinat anima nostra opera mise- ricordiae secundum genus; diligens proximum in subsidies necessitatum carnalium, habens in se semen secundum simili- 1) n ,Spes omnium finium terrae voluntates jnstus ordinal. Aag. et in mari longe:' et quia ,in de Gen. ad Lit. 1. viii. c. 9. vid. mari,' ideo ,longe.' Mare enim in sup. 1. i.e. 10. n. 1. 1. v. c. 2. n. 4. figura dicitur saeculum hoc, salsi- 3) B ,Confiteanturtibipopuli,Deu3, tateamarum,proceliisturbulentum; confiteantur tibi populi omnes, ubi homines cupididatibus perversis terra dedit fructum suum.' Quern et pravis , facti sunt velut pisces ,fructum ?' ,Confiteantur tibi populi invicem se devorantes. Ille si non omnes.' Terra erat, spinis plena esset spes , et in mari longe , non erat : accessit eradicantis manus, diceret discipulis suis, ,Faciara vos accessit vocatio majestatis ejus et piscatores hominum.' Jam in mari misericordiae, coepit terra ,confi- capti per retia fidei , gaudeamus teri,' jam ,dat terra fructnm nos ibi natare adhuc intra suum.' Daret fructum suum, nisi retia; quia adhuc mare hoc sae- ante compluerctur ? Daret terra vit procellis, sed retia quae nos fructum suum , nisi misericordia ceperunt, perducentur ad littus. Dei veniret desuper? Ergo hoc Littus est finis maris ; ergo per- factum est , ibi pluente Domino ventio in finem saeculi. Interim per os suum , facta sunt quae le- intra ipsa retia, Fratres, bene vi- gimus in Evangelic; quo pluente vamus: non retia rumpentes foras per nubes suas, missis Apostolis, exeamus." Aug. in Ps. 64, 6. . 9. et praedicantibus veritatem, terra 2) Deus itaque super omnia, qui amplius dedit fructum suum , et condidit omnia, et regit orania, ista seges jam implevit orbem ter- omnes naturas bonus creat; omnes rarum." Aug. ad Ps. 66, 6. . 8. CONFESSIONUM LIBER XIII. 359 tudinem, quoniam ex nostra infirraitate compatimur ad sub- veniendum indigentibus, similiter opitulantes quemadmodum nobis vellemus opem ferri, si eodem modo indigeremus; non tan turn ia facilibus, tanquam in herba seminali, sed etiam in protectione adjutorii, forti robore, sicut lignum fructiferum; id est, beneficum ad eripiendum eum qui injuriam patitur, de manu potentis, et praebendo protectionis umbraculum valido robore justi judicii. 22. Ita Doraine, ita, oro, te oriatur, sicuti facis, das hilaritatem et facultatem, oriatur de terra veritas, e' 4: ? iant lonuua- justitia de coelo respiciat, et fiant in firmamento Frangamus esurienti panem nostrum, et egenum sine mducamus in domum nostrum; nudum vestiamus, et sticos seminis nostri non despiciamus. Quibus in terra natis noctem - ft. 84, fructibus, vide quia bonum est; et erumpat temporanea lux ia. nostra, et de ista inferior! fruge actionis in delicias contem-rV 8 ' plationis verbum vitae superius obtinentes, appareamus sicut **" 2 > luminaria in mundo, cohaerentes firmamento Scripturae tuae. Ibi enim nobiscum disputas, ut dividamus inter inteltigibiKa et sensibilia, tanquam inter diem et noctem, vel inter animas, alias intelligibilibus, alias sensibilibus deditas; ut jam non tu solus in abdito dijudicationis tuae, sicut antequam fieret fir- mamentum, dividas inter lucem et tenebras, sed etiam spiri- tuales tui in eodem firmamento positi atque distincti, manife- stata per orbem gratia tua luceant super terram, et divida inter diem et noctem, et significent tempora: quia vetera * 7 Cor 5 transierunt, et ecce facta sunt nova; et quia propior est nostra solus, guam cum credidimus; et quia nox praecessit, dies autem appropinquavit ; et quia benedicis cor mam anni tui, mittens benignitatis operarios in messem tuam, in qua Mat . ' seminanda alii laboraverunt, mittens etiam in aliam semen- 38 ' . . Job. 4, tern, cujus messis in fine est. Ita das vota optanti, et bene- 38 dicis annos justi ; tu autem idem ipse es, et in annis tuis qui S M non deficiunt, horreum praeparas annis transeuntibus. Aeterno *&. 101 ' quippe consilio, propriis temporibus bona coelestia das super terram. 23. Quoniam guidem alii datur per Spiritum sermo Jlu'. 1 *' 360 S. AUGUSTINI EPISCOPI 1 Cor. 13, 2. 1 Cor 3, t. sapientiae, ' tanquam luminare majus, propter eos qui per- spicuae veritatis luce delectantur, tanquam in principle diei; alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, tan- quam luminare minus; alii fides, alii donatio curationum, alii operationes virtutum, alii prophetia, alii dijudicatio spirituum, alteri genera linguarum; et haec omnia tanquam stellae. Omnia enim haec operatur unus atque idem Spiri- tus, dividens propria tmicuique prout vult, et faciens appa- rere sidera in manifestatione ad utilitatem. Sermo autem scientiae qua continentur omnia sacramenta, quae variantur temporibus 2 tanquam luna, et caeterae notitiae donorum quae deinceps tanquam stellae commemorata sunt, quantum diffe- runt ab illo candore sapientiae quo gaudet praedictus dies, tantum in principia noctis sunt. 3 His enim sunt necessaria, quibus ille prudentissinius servus tuus nonpotuit loqui quasi 1) Distat tamen ab aeternorum contemplatione actio qua bene uti- mur temporalibus rebus, et ilia sapientiae, haec scientiae deputa- tur. Quarnvis enira et ilia quae sapientia est, possit scientia nun- cupari, sicut et Appstolus loquitur, ubi dicit. w Nunc scio ex parte, tune autem cognoscam sicut et cognitus aum; a quam scientiam profecto contemplationis Dei yult intelligi, quod sanctorum erit praemium summum: tameu ubi dicit, w Alii quidom datur per Spiritum sermo sapientiae, alii sermo scientiae se- cundum eundem Spiritum ;" haec utique duo sine dubitatione distin- guit, licet non ibi explicet quid intersit, et unde possit utrumque dignosci. Vermn scripturarum sane- tarum multiplicem copiam scrutatus, iuvenio scriptum esse in libro Job, eodem sancto virp loqtiente, ^Ecce pietas est sapientia, abstiuere autem a mails est scientia." In hac differentia intelligendnm est, ad conteraplationem sapientiam, ad actionem scientiam pertinere. Pietatem quippe hoc loco posuit Dei cultum, quae Graece dicitur eoaef}ia.Na.Ta. hoc verbum habet is- tamsententiam in codicibus Graecis. Et quid est in aeternis excellentius quam Deus , cujus solius immuta- bilis est natura? Et quis cultus ejus, nisi amor ejus, quo nunc de- sideramus eura videre, credimusque et speramus nos csse visuros; et quantum proficimus ,videmus nunc per speculum in aenigmate , tune autem in manifestatione ?' Aug. de Trin. 1. xii. . 22. add. . 25. 1. xiii. . 1 . de di v. quaest. ad Simplic. 3. ii. . 3. et in Ps. 135. . 8. 2) Si discernimus duo Testa- menta, Yetus et Novum, non sunt eadem sacrameuta, nee eadem pro- missa, eadem tamen pleraque prac- cepta. Sacramenta non eadem, quia alia sunt sacramenta dantia salutem, alia promittentia Salva- tcrem. Sacramenta novi Testa- menti dant salutem , sacramenta veteris Testamenti promiserunt Salvatorem. Cum ergo jam teneas promissa, quid quaeris promittentia, habens jam Salvatorem? Mutata sunt sacramenta, facta sunt faci- liora, pauciora, salubriora, feliciora. Aug. in Ps. 73. . 2. 3) Nihil enim horum est, quod in hujus saeculi nocte non sitne- cessarium; quae cum transient, necessaria ista non erunt, ideo n in potestatem noctis." Aug. in Ps. 135. . 8. CONFESSIONUM LIBER XIII. 361 spiritualibus, sed quasi carnalibus, ille qui sapientiam lo-\ ^ or> quitur inter perfectos. Animalis autem homo tanquam par-* i*. vulus in Christo, lactisque potator, donee roboretur ad soli- dum ciburn, et aciem firmet ad soils aspectum, non habeat deser- tam noctem suain, sed luce lunae stellaruraque contentus sit. Haec nobiscum disputas, sapientissime Deus noster, in Libro tuo firmamento tuo; ut discernamus omnia contemplatione mirabili, quamvis adhuc in signis, et in temporibus, et in diebus, et in annis. 24. Sed prius lavamini, mundi estate; auferte nequitiam XIX - ab animis vestris, atque a conspectu oculorum meorum, ut onid ni vepjica- appareat arida. Discite bonum facere, judicate pupitto, justificate viduam; ut germinet terra herbam pabuli et Zi< num fructiferum; et venite, disputemus, dicit Dominus, uti. i.ia. fiant luminaria in firmamento coeli, et luceant super terram. Quaerebat dives ille a magistro bono. quid faceret ut vitam aeternam conaequeretur: dicat eimagister bonus, quern puta- bat honiinein, et nihil ainplius; bonus est autem, quia Deus est: dicat ei, ut si vult venire ad vitam , servet mandata', separet a se amaritudinem malitiae atque nequitiae; non oc- cidat, non moechetur, non furetur, non falsum testimonium dicat; ut appareat arida, et germinet honorem patris et matris, et dilectionem proximi. Fed, inquit, haec omnia. Unde ergo tantae spinae, si terra fructifera est ? Vade, exstirpa silvosa dumeta avaritiae; vende quae possides, et implere frugibus dando pauperibus, et habebis thesaurum in coelis, et sequere Dominum si vis esse perfectus, eis sociatus inter quos loquitur sapientiam ille qui novit quid distribuat diei et nocti, ut noris et tu, ut fiant et tibi luminaria in firma- mento coeli; quod non fiet, nisi fuerit illic cor tuum; quod *"'' item non fiet, nisi fuerit illic thesaurus tuus, sicut audisti a magistro bono. Sed contristata est terra sterilis, 4 et spinae Jet^*' offocaverunt verbum. 25. Vos autem genus electum, infirma mundi, qui dimi-**' sistis omnia ut sequeremini Dominum ; ite post eum, et cow-, M ** 10 - 28. 4) Quia a deliciis ad deliciaa abscessit tristis ad thesauros suos migrare cupiebat , et has quibus terrenos. Aug. Scrm. 38. c. 6. delectabatur relinquere formidabat, 362 S. AUGUSTINI EPISCOPI 7 $!*' ^'fundite fortia: ite post eum, speciosi pedes, et lucete in fir- i*. 2, i-mamento; ut coeli enarrent gloriam ejus, dividentes inter lucem perfectorum sed nondum sicut Angelomm, et tenebras p*. is. s. parvulorum sed non despectorum: lucete super omnem ter- ram; et dies sole candens eructet diei verbum sapientiae, et nox luna lucens annuntiet nocti verbum scientiae. Luna et stellae nocti lucent ; sed nox non obscurat eas, quoniam ipsae illuminant earn pro modulo ejus. Ecce eniam tanquam Deo dicente, Fiant luminaria in firmamento coeli, foetus est su- A.j,2. faj. e coe ^ somts ^ q uas i decurrens spiritus vehemens, et visae sunt linguae divisae quasi ignis, qui et insedit super unumquemque iUorum; et facta sunt luminaria in firmamento { Joh * *' coeli, verbum vitae habentia. Ubique discurrite, ignes sancti, ignes decori. Vos enim estis lumen mwndi, nee estis sub ?4 at 'i5 5> modio. Exaltatus est cui adhaesistis, et exaltavit vos. Dis- currite, et innotescite omnibus gentibus. XX. 26. Concipiat et mare, et pariat opera vestra, et pro- 50 : Pro- ducant aquae reptUia animarum vivarum. Separantes enim aquL pretiosum a vili, facti estis os Dei, per quos diceret: Pro- j . . ducant aquae, non ammani vivam quam terra producit, sed ... reptilia ammarum vivarum, et volatilia volantia super ter- "' 15> ram. Repserunt enim Sacramenta tua, Deus, per opera sanc- torum tuorum inter medios fluctus tentationuin saeculi, ad imbuendas gentes in nomine tuo, in baptismo tuo. Et inter haec facta sunt magnalia mirabilia tanquam ceti grandes, et voces nuntiorum tuorum volitantes super terram juxta fir- mamentum Libri tui, praeposito illo sibi ad auctoritatem, sub * 18>4 'quo volitarent quocumque irent. Neque enim sunt loquelae neque sermones, quorum non audiantur voces eorum, quando in omnem terram exiit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum; quoniam tu, Domine, benedicendo multiplicasti haec. 27. Numquid mentior, aut mixtione misceo, neque distin- guo lucidas cognition es harum rerum in firmamento coeli, et opera corporalia in undoso mari, et sub firmamento coeli? Quarum enim rerum notitiae sunt solidae, et terminatae sine incrementis generationum, tanquam lumina sapientiae et scien- tiae, earumdem rerum sunt operationes corporales multae ac CONFESSIONUM LIBER XIII. 363 variae; et aliud ex alio crescendo multiplicantur in benedic- tione tua, Deus, qui consolatus es fastidia sensuum mortalium, ut in cognitione animi res una multis modis per corporis motiones figuretur atque dicatur. 1 Aquae produxerimt haec; sed in verbo tuo. Necessitates alienatorum ab aeternitate veritatis tuae populorum produxerunt Uaec, sed in Evangelic tuo; quoniam ipsae aquae ista ejecerunt, quarum amarus languor fuit causa ut in tuo verbo ista procederent. 28. Et pulchra sunt omnia faciente te, et ecce tu ine- narrabiliter pulchrior qui fecisti omnia: a quo si non esset lapsus Adam, non diffunderetur ex utero ejus salsugo maris, genus humanmn profunde curiosum, et procellose tumid urn, et instabiliter fluidum; atque ita non opus esset ut in aquis multis corporaliter et sensibiliter operarentur dispensatores tui mystica facta et dicta. Sic enim mini nunc occurrerunt reptilia et volatilia, quibus imbuti et initiati homines corpo- ralibus sacramentis subditi, non ultra proficerent, nisi spiri- tualiter vivesceret anima gradu alio, et post initii verbum in consummationem respiceret. 29. Ac per hoc in verbo tuo non maris profunditas, sed XXI - In Tr. ab aquarum amaritudme terra discreta ejecit, non reptilia 2* = PTO- animarum vivarum et volatilia, sed animain vivam. Neque terra animsun enim jam opus habet Baptismo quo gentibus opus est, sicut" 11 opus habebat cum aquis tegeretur; non enim intratur aliteruh. s, in regnum coelorum ex illo quo instituisti ut sic intretur: nee magnalia mirabilium quaerit quibus fiat fides; neque eninuok.4. nisi signa et prodigia viderit, non credit, cum jam distincta i Cm sit terra fidelis ab aquis maris infidelitate amaris ; et linguae t4 ' 22- in signo sunt non fidelibus, sed infidelibus. Nee isto igitur genere volatili, quod verbo tuo produxerunt aquae, opus ha- bet terra quam fundasti super aquas. 1 Immitte in earn ver- f 135> 1) Dominus Dens noster fidem dium varietur, sed propter concor- in qua vivimus, et ex qua vivimus, diam una teneatur. Aug. in Ps. per libros sanctos, Scripturas sane- 46. init. tas nmltipliciter nobis varieque diffudit, sacramonta quidem ver- 1) Et quia in Baptismo, qnem borum varians, fidem tamen unam acceperunt, inconcussa ciedulitate commendans. Uua enim eademque consistunt, ideo dictum est, Fir- res ideo multis modis dicitur, tit raavit terram super aquas." Aug. modo ipso dicendi propter fasti- in Pa. 135. . 8. J.uc. 24, 43, 364 S. AUGUSTINI EPISCOPI bum tuum per nuntios tuos. Opera enim eorum narramus, sed tu es qui operaris in eis, ut operentur animam vivam. Terra producit earn, quia terra causa est ut haec agant in ea; sicut mare fuit causa ut agerent reptilia animarum vi- varum, et volatilia siib firmamento coeli, quibus jam terra non indiget; quamvis piscem 2 manducet levatum de prof undo PS. 22, s. in ea mensa quain parasti in conspectu credentium; ideo enim de prof undo levatus est ut alat aridam. Et aves, marina progenies, sed tamen super terrain multiplicantur. Primarum enim vocum evangelizantium infidelitas hominum causa exsti- tit; sed et fideles exhortantur, et benedicuntur ab eis multi- pliciter de die in diem. At vero anima viva de terra sumit exordium, quia non prodest nisi jam fidelibus continere se ab i Tim. amore hujus saeculi, ut anima eorum tibi vivat, quae mortua erat in deliciis vivens, deliciis, Domine, mortiferis; nam tu puri cordis vitales deliciae. 30. Operentur ergo jam in terra ministri tui, non sicut in aquis infidelitatis, annuntiando et loquendo per miracula et sacramenta et voces mysticas, ubi intenta sit ignorantia mater admirationis in timore occultorum signorum; tails enim en. est introitus ad fidem filiis Adam oblitis tui, dum se alscon- o^ dunt a facie tua et mint abyssus: sed operentur etiam sicut in arida discreta a gurgitibus abyssi; et sint forma fidelibus, vivendo coram eis, et excitando ad imitationem. Sic enim non tantum ad audiendum, sed etiam ad faciendum audiunt: * w Quaerite Dominum, et vivet anima vestra, ut producat terra Rem. u, animam viventem. Nolite conformari huic saeculo, continete vos ab eo. Evitando vivit anima, quae appetendo moritur. Continete vos ab immani feritate superbiae, ab inerti volup- * TiBu6 'tate luxuriae, et a fallaci nomine scientiae; ut sint bestiae mansuetae, et pecora edomita, et innoxii serpentes. Motus enim animae sunt isti in allegoria: sed fastus elationis, et 2) Tertull. de Bapt. c. 1. Nos inseritur, ut quae aqua fuerat, & Pisciculi secundum IX YN no- Place etiam Piscina vocitetur. Cu- strum Jesura Christum in aqua jus Piscis nomen, secundum Apel- nascimur; nee aliter quam in aqua lationem Graecam in uno nomine permanendo salvi sumus. Optat. per singulas Literas turbam sanc- cont. Parmen. 1. iiL p. 62. Hie torum nominum continet, IX&Y2 est Piscis qui in Baptisinate per quod est Latine, Jesus Christus invocationem Frontalibus undis Dei Filius Salvator. CONFESSIONUM LIBER XIII. 365 delectatio libidinis, et venenum curiositatis, motus sunt aniraae mortuae; quia non ita inoritur, ut omni motu careat, quoniam Jer -' 13 - discedendo a fonte vitae moritur, 3 atque ita suscipitur a prae-a m tereunte saeculo, et conformatur ei. 31. Verbum autem tuum, Deus, fons vitae aeternae est, et non praeterit: ideoque in verbo tuo cohibetur ille disces- sus, dum dicitur nobis, Nolite conformari huic saeculo; ut producat terra, in fonte vitae, animam viventem, in verbo j^- tuo per Evangelistas tuos animam continentem, imitando imi- tatores Christi tui. Hoc est enim secundum genus, quoniam aemulatio viri ab amico est: Estote, inquit, sicut ego; quia <**' et ego sicut vos. Ita erunt in anima viva bestiae bonae in mansuetudine actionis. Mandasti enim, dicens: In mansuetu-*c<*- 3 > dine opera tua perfice, et ab omni homine diligeris. Et pe- cora bona, neque si manducaverint, abundantia; neque si non c**- 8 manducaverint, egentia, et serpentes boni, non perniciosi ad nocendum, sed astuti ad cavendum ; et tantum explorantes tern- * 10 - poralem naturam, quantum sufficit, ut per ea quae facta sunt, Rom. i, intellecta conspiciatur aeternitas. Serviunt enim ration! haec animalia, 4 cum a progressu mortifero cohibita vivunt et bona sunt. 3) Null a vita est, quae non sit per gun t in foedissimas con suet u- ex Deo, quia Deus utique summa dines, et per diversas perniciosas- vita est, et ipse fons vitae. que delectationes nos rapiunt, et Vita ergo voluutario defectu defi- faciunt similes omni generi bestia- ciens ab co, qni earn fecit, et cu- rum. Cum autem reguntnr et sub- jus essentia fruebatur, et volens jiciuntur, omnino mansuescnnt, et contra Dei legem frui corporibus, nobiscum concorditer vivuut. Non quibus earn Deus praefecit. vergit enim a nobis alieni sunt motus ad nihilum. Nam si ea quae mo- animi nostri. Pascuntur etiam riuntur , penitus morerentur , ad nobiscum cognition e rationnm et nihilum sine dubio pervenirent: morum optimorum, et vitae aeter- sed tantum moriuntur, quantum nae, tamquam Lerbis serainalibus minus essentiae participant. Aug. et lignis fructiferis et herbis viri- de vera Rel. c. It. dibus. Et haec est hominis vita 4) Et quod eis dictum est , Ha- beata atque tranquil la, cum omnes bete potestatem, etc. : salvo quidem motus ejus rationi veritatique con- intellectu, quo manifestum est om- sentiunt ; et vocantur gaudia, et nibus bis animalibus hominem ra- amores sancti, et casti, et boni. Si tione dominari ; recte tamen in- autem non consentiunt, nihilo minus telligitur etiam spiritaliter ; ut om- dum negligenter gernntur, conscin- nes affectiones et motus animi, dunt et dissipant animnm, et faciunt quos habemus istis animalibus si- vitani miserrimam; et vocantur miles, snbditos baberemos, et eorum perturbationes, et libidines, et dominaremur per temperantiam et concupiscentiae malae. De quibus modestiam. Gum enim non re- jam nobis praecipitur, ut eas cum guntur isti motus , erumpunt et quanto possumus labore cmciSga- 366 S. AUGUSTINI EPISCOPI XXII. 32. Ecce enim, Domine Deus noster, creator noster, cum so: Fa- cohibitae fuerint affectiones ab amore saeculi, quibus morie- ciamos . .'-'.-. tominem bamur male vivendo, et coepent esse anima vwens bene vi- ad ima- ginem vendo completumque merit verbum tuum, quod per Aposto- Renova- lum tuum dixisti, Nolite conformari hide saeculo; consequi- tio men- ' ' u to - tur et illud quod adjunxisti statim et dixisti, Sed reformamini in novitate mentis vestrae: non jam secundum genus, tanquam imitantes praecedentem proxirnum, et ex hominis melioris auctoritate viventes (neque enim dixisti, B Fiat homo secun- Gf* i. duin genus;" sed, Faciamus hominem ad imaginem et simi- litudinem nostram; ut nos probemus quae sit voluntas tua). j 6 Cor.4,Ad hoc enim dispensator ille tuus generans per Evangelium i The filios, ne semper parvulos haberet quos lacte nutriret, et tan- Rom. 12, Q.uam nutrix foveret : Reformamini, inquit, in novitate -mentis vestrae, adprobandum vos quae sit voluntas Dei, quodbonum et beneplacitum et perfectum. Ideoque non dicis, Fiat homo; sed, Faciamus hominem. Nee dicis, Secundum genus; sed, Ad imaginem et similitudinem nostram. Mente quippe reno- vatus, et conspiciens intellectam veritatem tuam, homine de- aTile'b mons ^ rc ^ re non indiget, ut suum genus imitetur; sed te de- 8> " monstrante probat ipse quae sit voluntas tua, quod bonum et beneplacitum et perfectum: et doces eumjam capacem videre Trinitatem unitatis, et unitatem Trinitatis. 1 Ideoque plura- liter dicto, Faciamus hominem } singulariter tamen infer- 27.' ' tur. Et fecit Deus hominem; et pluraliter dicto, Ad ima- ginem nostram, singulariter infertur, ad imaginem Dei. Ita homo renovatur in agnitione Dei, secundum imaginem ejus qui creavit eum : et spiritualis effectus judicat omnia, quae i^!' utique judicanda sunt; ipse autem a nemine judicatur. xxni. 33. Quod autem judicat omnia, hoc est quod habet po- tem^testatem piscium maris, et volatUium coeli. et omnium pe- JT f / JL mus in nobis, donee absorbeatur animorum, haec estbeata vita, pie mors in victoriam." Dicit enim perfecteque cognoscere a quo indu- Apostolus : n qui autem Jesu Christi caris in veritatera , qua reritate sunt, camera suara crucifixerunt perfruaris, per quid connectaris cum perturbationibus et concupis- summo modo. Quae tria unum centiis." Aug. de Gen. c. Manich. Deum intelligentibus nnamque 1. i. c. 20. substantiam , exclnsis vanitatibus variae superstitionis, ostendunt. de 1) Ilia est igitur plena satietas Vita Beata, . 35. CONFESSIONUM LIBER XIII. 367 urn : pre- corum et ferarum, et omnis terras, et omnium repentium' guae repunt super terram. Hoc enim agit per mentis Intel- lectum, per quern percipit guae sunt Spiritus Dei. Alioquin " homo in honore positus, non intellexit; comparatus est ju- mentis insensatis, et similis foetus est ittis. Ergo in Eccle- sia tua, Deus noster, secundura gratiam tuam quam dedisti"" . . ., , . 1 Cot 2, ei, quoniam tuum sumus figmentum, creati in operwus voms, * non solum qui spiritualiter praesunt, sed etiam hi qui spin- j a.' 48 tualiter subduntur eis qui praesunt (Masculum enim et feminam ** h - a> fecisti hominem hocmodo in gratia tua spiritual!, ubi secun-ow. i. dum sexum corporis non est masculus et femina; quia nec Q ^ s , Judaeus, neque Graecus, necservus, neque liber): spirituales* 9 ' ergo, sive qui praesunt, sive qui obtemperant, spiritualiter judicant : non de cognitionibus spiritualibus, quae lucent in i^r. 2. firmamento (non enim oportet de tarn sublimi auctoritate ju- dicare); neque enim de ipso Libro tuo, etiamsi quid ibi non lucet ; quoniam submittimus ei nostrum intellectum, certumque habemus etiam quod clausum est aspectibus nostris, recte veraciterque dictum esse. Sic enim homo, licet jam spiritua- coi s, Us et renovatus in agnitione Dei, secundum imaginem ejus qui creavit eum; factor tamen legis debet esse, non judex. Jj* 4 - Neque de ilia distinctione judicat, spiritualium videlicet atque carnalium homuium, qui tuis, Deus noster, oculis noti sunt, et nullis adhuc nobis apparuerunt operibus, ut ex fructibus MM. 7, eorum cognoscamus eos: sed tu, Domine, jam scis eos et di- visisti et vocasti in occulto, antequam fieret JSirmamentum. Neque de turbidis hujus saeculi popuUs quanquam spiritualis Pa - * 9> 2 homo judicat. Quid enim ei de his qui foris sunt judicare, i '. ignoranti quis inde venturus sit in dulcedinem gratiae tuae, et quis in perpetua impietatis amaritudine remansurus? 34. Ideoque homo quern fecisti ad imaginem tuam, non accepit potestatem luminarium coeli, neque ipsius occulti coeli, neque diei et noctis, quae ante coeli constitutionem vocasti, neque congregationis aquarum quod est mare; sed accepit potestatem piscium maris. et volatilium coeli, et omnium pecorum, et omnis terrae, et omnium repentium quae repunt super terram. Judicat enim; et approbat quod recte, impro- bat autem quod perperam invenerit: sive in ea solemnitate 368 S. AUGUSTINI EPISCOPI sacramentorum quibus initiantur, quos pervestigat in aqids multis raisericordia tua; sive in ea qua ille piscis } exhibetur, quern levatura de profundo terra pia comedit; sive in verbo- rum signis vocibusque subjectis auctoritati Libri tui tanquam sub firmamento volitantibus, interpretando, exponendo, disse- rendo, disputando, benedicendo atque invocando te, ore erum- pentibus atque sonantibus signis, ut respondeat populug, Amen. Quibus omnibus vocibus corporaliter enuntiandis, causa est dbyssus saeculi, et caecitas carnis, qua cogitata non possunt videri, ut opus sit instrepere in auribus: ita quamvis multi- plicentur volatilia super terram, ex aquis tamen originem ducunt. Judicat etiam spiritualis, approbando quod rectum, improbando autem quod perperam invenerit in operibus mo- ribusque fidelium, eleemosynis tanquam terra fructifera, et de anima viva mansuefactis affectionibus, in castitate, in je- juniis, in cogitationibus piis, de his quae per sensum corporis percipiuntur. De his enim judicare nunc dicitur, in quibus et potestatem corrigendi habet XXIV. 35. Sed quid est hoc, et quale mysterium est? Ecce be- ^ v | r t nedicis homines, o Domine, ut crescant et multiplicentur , et xit^s" inipleant terram. Nihilne nobis ex hoc innuis ut intelligamus d^ens, aliquid? Cur non ita benedixeris lucem quara vocasti diem, nec fi rmamen t um coeli, nec luminaria, nee sidera, nee terram, nee mare? Dicerem te, Deus noster qui nos ad imaginem tuam creasti, dicerem te hoc donum benedictionis homini proprie voluisse largiri; nisi hoc modo benedixisses et pisces et cetos ut crescerent, et multiplicarentur, et implerent aquas maris, et volatilia multiplicarentur super terram. Item dicerem ad ea rerum genera pertinere benedictionem hanc, quae gignendo ex semetipsis propagantur; si earn re- perirem in arbustis, et frutetis et in pecoribus terrae. Nunc autem nec herbis et lignis dictum est, nec bestiis et serpen- tibus, Crescite et multiplicamini, cum haec quoque omnia, sicut pisces et aves et homines gignendo augeantur, genusque custodiant. 36. Quid igitur dicam, lumen meum Veritas ? n quia vacat hoc, quia inaniter ita dictum est? tf Nequaquam, Pater pieta- 1) Vid. sup. . 29. not. 2. CONFESSIONUM LIBER XIIL 369 tis ; absit ut hoc dicat servus Yerbi tui. Et si ego non inteihgo quid hoc eloquio significes, utantur eo melius meliores, id est intelligentiores quam ego sum, unicuique quantum sapere de- disti, Deus meus. Placeat autem et confessio mea coram ocu- lis tuis, qua tibi confiteor credere me, Domine, non incassum te ita locutum, neque silebo quod mihi lectionis hujus occasio suggerit Verum est enim, nee video quid impediat ita me sentire dicta figurata lifcrorum tuorum. Novi enim multipIiT citer significari per corpus, quod uno rnodo mente intelligi- tur; et multipliciter mente intelligi, quod uno modo per cor- pus significatur. Ecce simplex dilectio Dei et proximi, quam multiplicibus sacramentis, et innumerabilibus linguis, et in unaquaque lingua innumerabilibus locutionum modis, corpora- liter enuntiatur ! ita crescunt et multiplicantur fetus aquarum, Attende iterura quisquis haec legis: ecce quod uno modo Scriptura effert, et vox personat, In principio fecit coelum et terram; nonne multipticiter intelligitur, non errorum fallacia, sed verarum intelligentiarum generibus? ita crescunt et multiplicantur fetus hominum. 37. Itaque si naturas ipsas rerum non allegorice sed pro- prie cogitemus; ad omnia quae de seminibus gignuntur, con- venit verbum, Crescite et multiplicamini. Si autem figurate posita ista tractemus, quod potius arbitror intendisse Scrip- turara, quae utique non supervacue solis aquatilium et homi- num fetibus istam benedictionem attribuit; invenimus quidem multitudines et in creaturis spiritualibus atque corporalibus, tanquam in coelo et in terra;' et in animis justis et iniquis, tanquam in luce et tenebris; et in sanctis auctoribus, per quos lex ministrata est, tanquam in firmawwnto quod solida- tum est inter aguam et aquqm: et in societate amaricantium populorum, tanquam in ma-r&n et in studio animarum piarum, tanquam in arida; et in operibus misericordiae secundum praesentem vitam, tanquam in herbis seminalibus et lignis fructiferis; et in spiritualibus donis manifestatis ad utttita- tem, sicut in luminaribus coeli; et in affectionibus forma tis ad temperantiam, tanquam in anima viva. In his omnibus, nanciscimur multitudines, et ubertates, in incremental sed quod ita crescat et multiplicetur , ut una res multis modis 24 370 S. AUGUSTINI EPJSCOPI enuntietur, et una enuntiatio multis modis intelligatur, non invenimus, nisi in signis corporaliter editis, et rebus intelligi- biliter excogitatis. Signa corporaliter edita, generationes aquarum propter necessarias causas carnalis profunditatis ; res autem intelligibiliter excogitatas, generationes humanas propter rationis fecunditateni intelligimus. Et ideo credimus utrique eorum generi dictum esse, abs te, Domine, Crescite et multi- plicamini. In hac enim benedictione, concessam nobis a te potestatem ac facultatem accipio , et multis modis enuntiare quod uno modo intellectum tenuerimus, et multis modis in- telligere, quod obscure uno modo emmtiatum legerimus. Sic implentur aquae maris, quae non moventur nisi yariis signi- ficationibus: sic et fetibus humanis impletur et terra; cujus ariditas apparet in studio, et dominatur ei ratio. XXV. 38. Volo etiam dicere, Domine Deus metis, quod me con- Jn ver. 89 : Ecoe sequens tua Scriptura commonet; et dicam, nee verebor. Ve- dcdi vo- ws om- rum enim dicam, te mini inspirante , quod ex eis verbis vo- nemher- . bam luisti ut dicerem. Neque enim ano praeter te inspirante in esc am credo me verum dicere, cum tu sis ventas, omnis autem ho- 4 OBL ' mo mendax. Et ideo qui loquitur mendacium, de suo loqui- 44 K 8> tur. Ergo ut verum loquar, de tuo loquar. Ecce dedisti nobis in escam omne fenum sativum, semina/ns semen quod est super omnem terram f et omne lignum quod habet in se fructum seminis sativi. Nee nobis solis, sed et omnibus avi- bus coelij et bestiis terrae, atque serpentibus ; piscibus autem et cetis magnis non dedisti haec. Dicebamus enim eis terrae fructibus significari, et in allegoria figurari opera misericor- diae, quae hujus vitae necessitatibus exhibentur ex terra fruc- ^'"''tifera. Talis terra erat pius Onesiphorus, cujus domui de- disti misericordiam, quia frequenter Paulum tuum refrigera- vit, et catenam ejus non erubuit. Hoc fecerunt et fratres, et J c 9 r - tali fruge fructificaverunt, qui quod ei deerat, suppleverunt ex Macedonia. Quomodo autem dolet quaedam ligna, quae a Tim. f ru ctuui ei debitum non dederunt, ubi ait : In prima mea defensione nemo mihi adfuit, sed omnes me dereliquerunt : non illis imputetur! Ista enim debentur eis qui ministrant doctrinam rationalem per intelligentias divinorum mysteriorum ; et ita eis debentur, tanquam hominibus. Debentur eis autem CONFESSIONUM LIBER XIII. 371 sicut animae vivae, praebentibus se ad imitandum in omni continentia. Item debentur eis tanquam volatUibus, propter benedictiones eorum quae multiplicantur super terram, quo- niain in omnem terrain exivit sonus eorum. * 18>6 - 39. Pascuntur autem his escis qui laetantur eis ; nee illi XXVI. laetantur eis quorum Deus venter est. Neque enim in illisj'utt qui praebent ista, ea quae dant, fructus est; sed quo animo {.weflcio dant. Itaque ille qui Deo serviebat, non suo ventri, video mn plane unde gaudeat; video, et congratulor ei valde. rat enim a Philippensibus, quae per Epaphroditum miserant; 19 ^ sed tamen unde gaudeat, video. Unde autem gaudet, inde" pascitur, quia in veritate loquens, Gavisus sum, inquit, mag- nifies in Domino, quia tandem aliquando repullulastis sapere pro me, in quo et sapiebatis; taedium autem habuistis. Isti ergo diuturno taedio marcuerant, et quasi exaruerant ab isto fructu boni operis; et gaudet eis quia repullularunt, non sibi quia ejus indigentiae subvenerunt. Ideo seeutus ait: Non quod desit aliquid dico; ego enim didici,in quilus sum suf-**^ ficiens esse. Scio et minus habere, scio etabundare; in om- nibus et in omnia imbutus sum; et satiari, et esurire, et abundare, et penuriam pati: omnia possum in eo qui me confortat. 40. Unde ergo gaudes, o Paule magne? Unde gandea, unde pasceris, homo renovate in agnitionem Dei secundum imaginem ejus qui creavit te, et anima viva tanta continen- \^j tia, et lingua volatilis, loquens wisteria FTalibus quippe ani- mantibus ista esca debetur. Quid est quod te pascit? Lae- titia. Quod sequitur audiamus. Verumtamen, inquit, bene fecistis, communicantes tribulationi meae. Hinc gaudet, hinc pascitur, quia illi benefecerunt, non quia ejus angustia rela- xata est, qui dicit tibi, In tribulatione dilatasti mihi: quia et abundare et penuriam pati 1 novit in te qui confortas eum. pi * 4> 8 * Scitis enim, inquit, et vos, Philippenses, quoniam in prin-^ dpio Evangelii, cum ex Macedonia sum profectus, nuUa 1) Penuriam quippe pati quo- scirc et abundarc non nisi eorum rumcumque hominum est ; sed scire est quos almndautia non corrum- penuriam pati magnorum est. Sic pit. Aug. de Bonae conjng. c. 21. et abundare quis non potest? Sed 24* 372 S. AUGUSTINI EPISCOPI mihi Ecclesia communicavit in ratime dati et accepti, nisi vos soli; quia et Thessalonicam, et semel et iterum, usibus meis misistis. Ad haec bona opera eos redisse nunc gaudet, et repullulasse laetatur tanquam revirescente fertilitate agri. 41. Numquid propter usus suos, quia dixit, Usibus meis misistis? numquid propterea gaudet? Non propterea. Et hoc Jf n - * unde scimus ? Quoniam ipse sequitur dicens : Non quia quaero datum, sed requiro fructum. Didicit a te, Deus meus, inter datum et fructum discernere. Datum est res ipsa quara dat, qui impertitur haec necessaria ; veluti est nummus, cibus, po- tus, vestimentum, tectum, adjutorium. Fructus autem, bona et recta voluntas datoris est. Non enim ait Magister bonus, Qui susceperit prophetam, tantum, sed addidit, in nomine prophetae; neque ait tantum, Qui susceperit justum; sed ad- didit, in nomine justi. Ita quippe ille mercedem prophetae, J^, 1 ** iste mercedem justi accipiet. Nee solum ait, Qui calicem aquae frigidae potum dederit uni ex minimis meis; sed ad- didit, tantum in nomine discipuii. Et sic adjunxit: Amen dico vobis, non perdet mercedem suam. Datum est, suscipere prophetam, suscipere justum f porrigere calicem aquae frigi- dae discipulo; fructus autem, in nomine prophetae, in nomine } 7 Reg - justi, in nomine discipuii hoc facere. Fructu pascitur Elias a vidua sciente quod hominem Dei pasceret, et propter hoc pasceret: per corvum autem dato pascebatur. Nee interior Elias, sed exterior pascebatur, qui posset etiam talis cibi egestate corrumpi. XXVII. 42. Ideoque dicam quod verum est coram te, Domine: * cum homines idiotae atque infideles, quibus initiandis atque lucrandis necessaria sunt sacramenta initiorum, et magnalia miraculorum, quae nomine piscium et cetorum significari cre- dimus, suscipiunt corporah'ter reficiendos, aut in aliquo usu praesentis vitae adjuvandos pueros tuos, cum id quare facien- dum sit, et quo pertineat ignorent ; nee illi istos pascunt, nee isti ab illis pascuntur: quia nee illi haec sancta et recta vo- luntate operantur; nee isti eorum datis, ubi fructum nondum vident, laetantur. Inde quippe animus pascitur, unde laeta- tur. Et ideo pisces et ceti non vescuntur escis, quas non germinat nisi jam terra ab amaritudine marinorum fluctuum distincta atque discreta. CONFESSIONUM LIBER XIIL 373 43. Et Tidisti, Deus, omnia quae fecisti, et ecce bona valde; xxvm. quia et nos videmus ea , et ecce omnia bona valde. In singu- = lis generibus operum tuorum, cum dixisses ut fierent etfactaD*u. ... omnia essent, ilhid atque illud mdisti quia oonum est. Septies nu-qM .,. , ; . .. fei. * meravi scnptum esse te vidisse quia oonum est quod fecisti :<><**- et hoc octavum est, quia vidisti omnia quae fecisti; et ecce*c. * non solum bona, sed etiam valde bona tanquam simul omnia. Nam singula tantura bona erant ; simul autem omnia et bona, et valde. Hoc dicunt etiam pulchra quaeque corpora; quia longe multo pulchrius est corpus quod ex membris pulchris omnibus constat, quam ipsa membra singula quorum ordina- tissimo conventu completur universum, quaravis et ilia etiam singillatim pulchra siut. 1 44. Et attend! ut invenirem, utrum septies vel octies vi-XXlX. deris quia bona sunt opera tua, cum tibi placuerunt; et in*>iatei. tua visione non mvem tempora, per quae intelligerem quodq< toties Yideris quae fecisti, et dixi: B Domine, nonne ista ''* Scriptura tua Vera est, quoniam tu verax et veritas edidisti < earn? Cur ergo tu mihi dicis non esse in tua visione tem- pora; et ista Scriptura tua mihi elicit, per singulos dies ea quae fecisti te vidisse quia bona sunt ; et cum ea numerarem, inveni quo ties?" Ad haec tu dicis mihi, quoniam tu es Deus 1) Sane non est negligenter prae- singula pulcra sunt, conferunt pal- tereundum quod dictum est, Et critudinem suam: ita ut manus vidit Deus omnia quaecnmque fecit, pulcra, quae etiam sola laudabatur esse bona valde." Cum cnim de in corpore, si separetnr a corpore, singulis ageret, dicebat tantum, et ipsa amittat gratiam suam, et Vidit Deus quiabonum est;" cum cetera sine ilia inhonesta sint: autem de omnibus diceretur, parum tanta est vis et potentia integri- fuit dicere r bona," nisi addcretur tatis et unitatis, nt etiam qnae et valde". Si enim singula opera multa sunt bona tune placeant, Dei cum considerantur a pruden- cum in uniyersum aliquid cnnve- tibus, inveniuntur habere laudabiles niunt et concurrunt. Universum mensuras et numeroset ordines in autem ab unitate nomen accepit. suo quaeque genere constituta, Quod si Manichaei considerarent, quanto magis omnia simul, id est laudarent universitatis auctorem ipsa unirersitas, qnaeistis singulis et conditorem Deum; et quod eos in unum collectis, impletur 1 Omnis propter conditionem nostrae mor- enim pulchritude quae partibus con- talitatis in parte offendit , redige- stat, multo est laudabilior in toto rent ad universi pulcritndinem, et quam in parte : sicut in corpore viderent quemadmodum Deus fece- humano, si laudamus oculos solos, rit omnia non solum bona, sed et cetera si pulchra singula et sola etiam bona valde. Aug. de Gen. laudamus; quanto magis totum c. Man. 1. i. c. 21. corpus, cui omnia membra , qnae 374 S. ATJGTJSTINI EPISCOPI meus, et dicis voce forti inaure interiore servo tuo, perrum- pens meam surditatem, et clamans: () homo, nempe quod Scriptura mea dicit ego dico. Et tamen ilia temporaliter dicit, Verbo autem meo tempus non accidit, quia aequali me- cum aeternitate consistit. Sic ea quaevos perSpiritum meum videtis, ego video; sicut ea quae vos per Spiritum meum di- titis, ego dico. Atque ita, cum vos temporaliter ea videatis, non ego temporaliter video ; quemadmodum, cum vos tempo- raliter ea dieatis, non ego temporaliter dico." XXX. 45. Et audivi, Domine Deus meus, et elinxi stillam dul- * cedinis ex tua veritate, et intellexi quoniam sunt quidam 1 rnm de- iiria. quibus displicent opera tua; etmulta eorum dicunt te fecisse necessitate compulsum, sicut fabricas coelorum et compositio- nes siderum: et haec non de tuo, 2 sedjam fuisse alibi creata et aliunde, quae tu contraheres et compaginares atque con- texeres, cum de hostibus victis 3 mundana moenia molireris, ut ea constructione devincti, adversus te iterum rebellare non possent. Alia vero nee fecisse te, nee omnino compegisse, sicut omnes carnes et minutissima quaeque animantia, et quidquid radicibus terram tenet: sed hostilem mentem natu- ramque aliam, non abs te conditam, tibique contrariam, in inferioribus mundi locis ista gignere atque formare. Insani dicunt haec, quoniam non per Spiritum tuum vident opera tua, nee te cognoscunt in eis. XXXI. 46. Qui autem per Spiritum tuum vident ea, tu vides eis. Ergo cum vident quia bona sunt, tu vides quia bona 1) Manichaei. B 0ffensi enim que sexus principibus ibidem captis, quibusdam rebus, et rursus quibus- cum ex eis mundus construeretur, dam delectati, non earum quibns plerpsque eorum in coelestibus fa- offemluntur, sed earum quibus de- bricis colligates. Aug. c. Faust lectantur volunt esse authorem vi. 8. Non erubescitis, cum vos Deum." Aug. de Vera Relig. c. commentitium Christum vestrum, 9. vide sup. 1. vii. c. 14 et 16. filium commentitii primi hominis 2) Mamchaeus duas dicit esse vestri, non sub stellae testificatione naturas, unam bonam et alteram ponatis, sed in stellis omnibus col- malam ; bonam , quae fecit mun- ligatnm esse dieatis, quia videlicet dum , malam , de qua factus est principibus tenebrarum commixtum mundus. Euod. de fide c. 49. esse creditis in illobello, quo ipse 3) Dicunt isti vaniloqui et mentis primus homo vester cum tenebra- seductores in ilia pugna, (vid. sup. rum gente pugnavit , ut de ipsis vii. . 3. et nott.) quando primus principibus tenebrarum tali com- eorum homo tenebrarum gentem mixtione captis mundus fabrica- elementis fallacibus irritavit, utrius- retur. ib. 11. 5. CONFESSIONUM LIBER XIII. 375 sunt: et quaecumque propter te placent, tu in eis places; et quae per Spiritum tuum placent nobis, tibi placent in nobis. * r i2 Quis enim scit hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominis gui in ipso est? sic et quae Dei sunt nemo scit, nisi Spiritus Dei. Nos autem, inquit, non spiritum hujus mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis. Et admoneor ut dicam: Certe nemo scit quae Dei sunt, nisi Spiritus Dei. Quo- modo ergo scimus et nos quae a Deo donata sunt nobis ? u Respondetur mihi quoniam quae per ejus Spiritum scinius, etiam sic nemo scit, nisi Spiritus Dei. Sicut enim recte dic- tum est, Non enim vos estis gui loquimini, eis qui in Dei" at 10 ' Spiritu loquerentur; sic recte dicitur, ,Non vos estis qui sci- tis,' eis qui in Dei Spiritu sciunt. Nihilominus igitur recte dicitur, ,Non vos estis qui videtis,' eis qui in Spiritu Dei vi- dent: ita quidquid in Spiritu Dei vident quia bonum est, non ipsi, sed Deus videt quia bonum est. Aliud ergo est, ut pu- tet quisque malum esse quod bonum est, quales supradicti sunt; aliud, ut quod bonum est, videat homo quia bonum est; (sicut multis tua creatura placet quia bona est, quibus tamen non tu places in ea, unde frui magis ipsa quam te volunt;) aliud autem, ut cum aliquid videt homo quia bonum est, Deus in illo videat quia bonum est; ut scilicet ille ame- tur in eo quod fecit, 1 qui non amaretur nisi per Spirilum quern dedit; quoniam charitas Dei diffusa est in cordibus^ *' 5f nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis, per quern videmus quia bonum est quidquid aliquo modo est: ab illo enim est, qui non aliquo modo est, sed quod est, est. 47. Gratias tibi, Domine. Videmus coelum et femww, save corporalem partem superiorem atque inferiorera, sivep^ spiritualem corporalemque creaturam ; atque in ornatu harum gj partium quibus constat veluniversa mundi moles, vel universa omnino creatura, videmus lucem factam, divisamque a tene- bris. Videmus firmamentum coeli: sive inter spirituales aquas 1) Et videmus haec, et si est in nentes ad ea quae fecit, dorsum nobis Spiritus ipsius, sic nobis pla- ponamus ad eum qui fecit. Aug. cent ut artifex laudetur; non ut Tract, in Joann. . 1. Vid. sup. ad opera conversi, ab artifice aver- 1. iv. . 18. n. 1. et 1. x. . 53. tamur; et faciem quodammodo po- n. 16. 376 S. AUGTJSTINI EPISCOPI superiores et corporales mferiores, 1 primarium corpus mundi; sive hoc spatium aeris, quia et hoc vocatur coelum, per quod vagantur volatilia codi inter aquas quae yaporaliter eis super- feruntur, et serenis etiam noctibus rorant t et has quae in terris graves fluitant. Videmus congregatarum aquarum speciem per campos maris; et aridam terram, vel nudatam, vel formatam ut esset visibilis et composita, herbarum quo- que atque arborum materiem. Videmus luminaria fulgere desuper; solem sufficere diei f lunam et steUas consolari noc- tem atque his omnibus notari et significari tempora. Videmus humidam usquequaque naturam, piscibus et belluis et alitibus fecundatam, quod aeris corpulentia, quae volatus avium por- tat, aquarum exhalatione concrescit. 2 Videmus terrenis ani- malibus faciem terrae decorari; hominemque ad imaginem et similitudinem tuam cunctis irrationabilibus animantibus, ipsa tu imagine ac similitudine, hoc est rationis et intelligentiae virtute, praeponi. Et quemadmodum in ejus anima aliud est quod consulendo dominatur, aliud quod subditur ut obtempe- ret; sic viro factam esse etiam corporaliter feminam, quae haberet quidem in mente rationalis intelligentiae parem na- turam; sexu tamen corporis ita masculino sexui subjiceretur, quemadmodum subjicitur appetitus actionis ad concipiendam 3 de ratione mentis, recte agendi solertiam. Videmus haec et singula bona, et omnia bona valde. 48. Laudent te opera tua, ut amemus te; et amemus te, dn;huo u t laudent te opera tua, quae habent initium et finem ex iTe de tTmtt* * em P re > ortum et occasum, profectum et defectum, speciem ri et privationem, Habent ergo consequentia mane et vesperam, partim latenter, partim evidenter. De nihilo enim a te> non de te facta sunt, non de aliqua non tua> vel quae antea fue- rit, sed de concreata, id est simul a te creata materia; quia 1) w Non satis considerate dictum femina facta est, qnam rerum ordo est; res enim in aodito est valde." subjugat viro: ut quod in duobus Aug. Retr. ii. 6. hominibus evidentias apparet, id 2) Cf. de Gen. c. Manich. 1. ii. est, in masculo et femina, etiam c. 15. in uno homine considerari possit: 3) Seu forsau ^concupiscendam," ut appetitum animae , per quern quemadmodum fere Gen. 3, 16. in- de membris corporis operamur, terpretatur Aug. de Gen. c. Manich. habeat mens interior tamquam 1. ii. . 15. Ad hujus rei exemplnm virilis ratio subjugatum. CONFESSIONUM LIBEK XIII. 377 cjus informitatem sine ulla temporis interpositione formasti. Nam cum aliud sit coeli et terrae materies, aliud coeli et terrae species; materiem quidem de omnino nihilo, mundi autein speciem de informi materia, simul tamen utramque fecisti, ut materiam forma, nulla morae intercapedine, seque- retur. 49. Inspeximus etiara propter quorum figurationem ista x xxiv. yel tali ordine fieri, vel tali ordine scribi voluisti, et vidimus (> nil muH- quia bona sunt singula, et omnia bona vdlde in Verbo tuo, ^ le - in Unico tuo; coelum et terram, caput et corpus Ecclesiae, "i in praedestinatione ante omnia tempora, sine mane et vespera. Ubi autem coepisti praedestinata temporaliter exsequi, ut oc- colta manifestares, et incomposita nostra componeres; quoniam super nos erant peccata nostra, et in profundum tenebrosum abieramus abs te, et Spiritus tuus bonus superferebatur ad subveniendum nobis in tempore opportune : et justificasti im- pios, et distinxisti eos ab iniquis; et solidasti auctoritatem Libri tui inter superiores qui tibi dociles essent, et inferiores qui eis subderentur; et congregasti societatem infidelium in unam conspirationera, ut apparerent studia fidelium, et tibi opera miserieordiae parerent, distribuentes etiam pauperibus terrenas facilitates adacquirenda coelestia. Et inde accendisti quaedam luminaria in firmamento, verbum vitae habentes sanctos tuos, et spiritualibus donis praelata sublimi auctoritate fulgentes: et inde ad imbuendas infideles gentes, Sacramenta et miracula visibilia, vocesque verborum secundum firmamen- iwn Libri tui, quibus etiam fideles ben.edicerentur, ex mate- ria corporali produxisti: et deinde fidelium animam vivam per affectus ordinatos continentiae vigore formasti ; atque inde tibi sob* mentem subditam, et nullius auctoritatis humanae ad imitandum indigentem, renovasti ad imaginem et similitudi-* nem tuam: praestantique intellectui rationabilem actionem, tanquam viro feminam, subdidisti; omnibusque tuis ministe- riis 1 ad perficiendos fideles in hac vita necessariis, ab eisdem fidelibus ad usus temporales, fructuosa in futurum opera 1) Pro - Ministris ; ut serritia sensu usurpat Aug. de vera Relig. pro aeryis. Vocem hanc eodem . 110. (Dub.) 378 S. AUGUSTINI EPISCOPI praeberi voluisti. Haec omnia videinus, et b&na swnt valde, quoniam tu ea vides in nobis, qui Spiritum, quo ea videre- mus, et in eis te amaremus, dedisti nobis. xxxv. 50. Domine Deus, pacem 2 da nobis (omnia enim prae- pacem. stitisti nobis) ; pacem qiiietis, pacem sabbati, sabbati sine vespera. Omnis quippe iste ordo pulcherrimus rerum valde bonarum modis suis peractis transiturus est; et mane quippe in eis factum est, et vespera. XXXVI. 51. Dies autem septimus sine vespera est, nee habet sep occasum, quia sanctificasti enm ad permansionem sempiter- ve^era nam ; ut id quod tu post opera tua bona valde, quamvis ea Son se- quietus feceris, requievisti septimo die, hoc praeloquatur no- qnatnr. J*. bis vox Libn tui, quod et nos post opera nostra, ideo bona valde quia tu nobis ea donasti, sabbato vitae aetemae requies- camus in te. XXXVII. 52. Etiam tune enim sic requiesces in nobis, quemadmo- Deus in , nobi. dum nunc operans in nobis; et ita erit ma requies tua per , quemadmoduin sunt ista opera tua per nos. 3 Tu autem, Domine, semper operaris, et semper requiescis. Nee vides ad tempus, nee moveris ad tempus, nee quiescis ad tempus; et tamen facis et visiones temporales, et ipsa tempora, et quie- tem ex tempore. XXXVIII. 53. NOS itaque ista quae fecisti videmus, quia sunt: tu Aliter i>e, a- autem quia vides ea, sunt. Et nos tons videmus quia sunt, liter ho- . ! intus quia bona sunt: tu autem IOT vidisti facta, ubi vi- disti facienda. Et nos alio tempore moti sumus ad benefa- ciendum, posteaquam concepit de Spiritu tuo cor nostrum; priore autem tempore ad male faciendum movebamur dese- rentes te: tu vero, Deus une bone, nunquam cessasti bene- facere. Et sunt quaedam bona opera nostra ex munere qui- dem tuo, sed non sempiterna; post ilia nos requieturos in 2) Coelestem pacem, quae vere spiritale, sine ulla indigentia, ex ita pax est, utrationalis duntaxat omni parte subditum Toluntati. creaturae sola pax habenda et Aug. de Civ. Dei, 1. ix. c. 17. dicenda sit, ordinatissima scilicet } g diciturDeus et concordissima societas fruendi > id ^ d . { big Deo et mvicem in Deo; quo cum ' f^erimus : ita recte Deus ventum fuen , non erit vita mor- re quiescere, cum ejus mu- tahs, sed plane certeque vitahs; renuiescimus Autr de Gen nee corpus animale, quod, dum d m 1 4 c <> corrumpitur, aggravat auimam, sed CONFESSIONUM LIBER XIII. 379 tua grand! sanctificatione speramus: tu autem bonum nullo indigens bono, semper quietus es; quoniam tua quies tu ipse es. Et hoc intelligere quis hominum dabit homini? quis an- gelus angelo ? quis angelus homini ? A te petatur, in te quae- j ratur, ad te pulsetur: sic, sic accipietur, sic invenietur, sic aperietur. Amen. AUGUSTINIANI ANNALES, m COMPENDIOSA S. AUGUSTINI VIT CUM SUIS ANNORUM NOTTS. PRAECIPUA FACTA. Auni afttatis Afta. Angu*Uai. Aer. Tolg. 354. Augustinus Thagastae nascitur, Patricio patre, matre Momrica, die decima tertia Novembris ; et paulo post cateclmmenis ascribitur. 16. 370, Sextum decimum aetatis annnm a gens, studiis inter- missis, ex otio in luxuriant incidit. Mox Cartliagine studens rhetoricae, libidinosi amorislaqueo irretitor. It. 371. Patricius moritur, et Augustinus patre orbatos alitur Carthagine sumptibus matris et ope Romanian!. 18. 372. Cum secundum Carthagine annum degeret, filium Adeodatum ex concubina suscipit. 80. 374. In Manichaeormn haeresim labitur, et complures ex familiaribus suis in earn pellicit: casum ejus deflet Monnica, et reditum sperat. 22. 376, Aliquandiu Thagastae grammaticam docet: sed mox redit Carthaginem, et ibi rhetoricam profitetur. Cum illi theatric! carminis certamen inire placuisset, palmam tulit. 25. 379. Astrologiae nimium tribuens, paulatim ab ea avoca- tur. De Pulchro et Apto libros scribit. 29. 383. Manichaeormn errores et imbecillitatem comperit, sed incidit in Academicorum dnbia. Romam proficis- citur: ibi rhetoricam docet. 31. 385. Mediolani artem oratoriam profitetur: Ambrosii au- ditor, ab erroribus paulatim resipiscit; at libidinis jugum excutere non adhuc valet. 82, 386. Plurimum proficit ex apostoli Pauli lectione : et tan- dem coelesti voce percussns conTertitur. Magisterii onus cum abjecisset, adversus Academicos scribit. ANNALES. 3Q1 Asni aetntif Ann. Aufuatini. Aer. Vnlj. 53. 387. Mediolani Baptismum, ministrante Ambrosio, susci- pit earn filio suo Adeodato. Monnicae ad Obtia Tiberina obitus. 34. 388. Augustinus in African! redit. Adeodatna optimae indolis et mirabilis ingenii puer, morte immatura praeripitur. 35. 3S9. Augustinus presbyter Hipp onensis ordinatur ab epis- copo illius Ecclesiae Valeric. 38. 392. Adversus Manichaeos scribit. 40. 394. Douatistas refellit. 41. 395. Hipponensis episcopns, Yalerii coadjutor, anno eie- unte ordinatur. Arcadius et Honorius. 42. 396. Valerii Hipponensis episcopi obitus. 43. 397, Angosturas Confessiones snas scribit. Arianos , de Trinitate tractans, refellit, 44. 398. Concilium Carthaginense IY, in quo adest Augusti- nus. 48. 402. Petiliani Donatistae epistolam confutat. 51. 405, Caeciliani praesidium implorat adversus Hipponen- sium Donatistarum'immanitatem. 54. 408. De urbis Romae obsidione scribit 57. 411. Collatio Carthagine habita inter episcopos Catho- licos et Donatistas, in qua Augustinua eminet. Pela- gianos errores nascentes oppugnat 59. 415. Ad scribendum suum opus de Civitate Dei auimum appellit 63. 417. De gestis Palaestinae synodi circa Pelagium scribit. 66. 420. Pmcillianistas impugnat. 70. 424. Semipelagianos confutat. 72. 426. Heraclium presbyterum sibi successorem designat. 74. 428. Libros Eetractionum scribit. 76. 429. Epistolis Prosperi et Ililarii respondet. 76, 430. Vandalis urbem Hipponensem olsidentibus , tertlo obsidionis mense migravit adDominum die vigesima octava mensis August!. INDEX. Abrahae sinus, 215, et n. Abstmentia. Non immunditia obso- uii timenda est, sed immunditia cupiditatis, 275. Abyssus humanae conscientiae nuda est oculis Dei, 242. Academic! pro Scepticis male lia- biti, 113, 120. Accessio critica medicis vocatur, 123. Adeodatus Augustini films de pec- cato, 222. Aetatis anno fere xv. cum ipso baptizatur, ib. Aug. horrori eat illius ingeniura, ib. Sensa ipaius sunt pmnia quae ex alterius collocutoris persona in- seruntur in Aug. lib. de Magistro edito Bomae com esset in annis xvi. ib. praematura morte rapi- tur, ib. Adulantes amici pervertunt ; inimici litigantes plerumque corrigunt, 228. Aegyptius cibus, 164, et n. Aeneis cit. 18. 19. 23. 186. Aerem Deum esse credit Anaxime- nes, 247. Aeternitas Dei aeternitas semper stans, 303, Aeternum internum, 219. Affectus. In Affectu tenebroso est longe a Dei vultu. 24. 321. Agentes in rebus duo, cognita An- tonii vita, nuntium saeculo re- mittunt, 197. Agriculturam nefas esse censebant Manichaei, 62, et n. Alimentum sola salutis causa su- mendum, 273. Aug. a Deo edoc- tus ut quemadmodum medica- menta sic alimenta sumpturus accedat, 273. Altare. Ex eo dispensatur Victima Sancta, 239. "Ad id fieri memp- riam sui desiderat Monnica in extremis, 234. Alypius Thagaste priundus, 135. Parentibus primatibus municipa- libus, ib. Natu minor Aug. ib. A minore aetate magnam virtu- tis indolem prae se ferebat, ib. Augustino amicissimus a primis annis, 135. ab eoque frater cor- dis sui dictus, 217. et ejusdem Thagaste et Carthagine in Rhe- torica auditor, ib. Carthagine spectaculis deditus, ib. a Circen- sium insania revocatur objurga- tione Augustini, 135. ut fur ap- prehenditur, 138. sed mox libe- ratur, 139. Manichaeorum super- Btitione cum Aug. involvitur, 136. Bomam venit ante Aug. ut jus discat. 137. Spectaculis gladiato- riis incaute capitur, ib. Medio- lanum cum Aug. proficiscitur, 140. Assesspris munere tertium fun- gitur, ib. 194. Dum assidet Co- initi largitionum Italicianarum, ejus integritas a potentissimo senatore et pollicitationibus et minis tent at ur, 140. C online ntis- sime vivit, 144. Aug. ab uxore ducenda prohibet, quo simul sa- pientiae libere vacent, ib. Dis- putat cum ipso de finibus bono- rum et malorum, 148. Putat credi a Catholicis non esse in Christo aniniam et mentem ho- minis, ideoque ad fidem pigre movetur: At postea errorem hunc Apollinaristarum esse intel- ligens, Catholicae fidei contem- poratus est, 178. Aug. ad Deum conversi proposito bono sese ad- jungit, 209. Secedit cum illo in INDEX. 383 agrum Cassiciacum, Catechume- nus cum Catechumeno, 217. Illic cum eo disputat ,,de orrfine, contra Academicos" et de vita beatu, 216, n. Christ! nomen li- terariis illis lucubrationibus in- seri dedignatur, sed postea resi- piscit, 217. Remeat Mediolanum nomen inter baptizandos cum Augustino daturus, 222. Fortis- simus domitor corporis, Italicum eolum glacialenudo pede obterit insolito ausu, ib. Baptizatur, 223. Fit tandem Episcopus Thagasteusis. 140 n. Ambitiosorum miseria, 133. Ambrosius episcopus Mediolanensis laudatur, 118. Coelibatus ejus, occupationes et studia, 126, 127. Omni die Dominica verbum Dei tractat ad populum, 127. Ad veteris Legis interpretationem quasi regulam commendans, saepe inter concionandum dice- bat, Litter a occidit, Spiritus autem vivificat," 128. Benigne excipit Aug. qui studiose ipsum concionantem audit, 119. Dili- gitur a Monnica perinde atque Angelus Dei, 123. Aug. consu- lenti quid potissimum de Scrip- turis legere debeat, quo sese ad baptiamum comparet , Isaiam praescribit, 222. Persecutionem a Justina Valentiniani regis ma- tre Ariana patitur, 224, et n. Excubat pleba in Ecclesia mori parata cum Episcopo, ib. Cor- pora SS. Protasii et Gervasii divinitus detegit, ib. Synaxes ad memorias Martyrum prohibet, 124. Ambrosiana basilica, 224. Ambro- siani versus, 237. Amicitia dulcis est propter unita- tem de multis auimis, 36. Non est vera nisi earn Deus adglu- tinet inter inhaerentes Ipsi, 74. Malorum amicitia inimica, 41. Miser est omnis animus vinctus amicitia rerum mortalium, 76. Amicus est beatus quiamatDeum et amicum in Deo, et inimicum propter Deum, 75. Solus nullum carum amittit, cui omnes in illo cari suut, qui non amittitur, ib. Bene Horatius dixit de amico suo, ,,Dimidium animae meae," 77. Amicus Aug. quidam carissimus, quern in Manichaeorum haeresin deflexerat, febri correptus et pene exanimis nesciens baptiza- tur. 74. Mox recreatus, mirum in mpdum animo mutato, Aug. Baptismum ex more (Manichaeo- rum sc.) irridentem exhorret et reprehendit, 75. Amor ex amore laudantium accen- ditur, 86. pondus est, quo ani- mus fertur quocumque fertur, 351. Nihil amamus nisi pulchrum, 86. Amor Dei. Non amaretur Deus nisi per Spiritum sanctum, 349. 375. Deus arnari se jubet ab homine, et nisi faciat, minatur ingentes miserias, 5. Omnia no- bis dicunt ut Deum amemus, nee cessant dicere omnibus, ut sint inexcusabiles, 247. Non possnmus metiri, ut sciamus quan- tum desit nobis amoris ad id quod sat est, 350. Minus Deum amat, qui cum Deo aliqnid amat, quod non propter Deum amat 270. Ibi est locus quietis im- perturbabilis ubi non deseritur amor si ipse non deserat, 81. Amor sui improbus. Sibi placen- tes, multnnx Deo displicent, 289. Amor proximi. Si placent animae, in Deo ameutur, et ad eum ra- piantur, 83. Amor muudi. Amore subduntnr homines creaturis, et subditi ju- dicare non possunt, 248. Amari et timeri velle ab hominibns non propter Deum, misera vita est et fpeda jactantia, 285. Amphitheatrum ludorum gladiato- riorum, 137. Anaximenes aerem Deum esse credit, 247. Angeli natura mutabiles, 324. 328, n. 329. 154. Angeli beati dicuntur Coelum coeli, 324. Domus Dei, ib. 328. Sapien- tia creata, 328. Curia coelestis Imperatoris, 181. coelestis militia, ib. Non sunt coaeterni Deo, nee tamen passi vicissitudinem tem- porum , 324. Nunquam sunt peregrinati, sed ita format! ut sine ullo defectu contemplatio- 384 INDEX. nis, sine ullo intervallo mutatio- nis, aeteriiitate et incommuta- bilitate Dei perfruantur, 324. Angelorum codex, 357. Aniiaa sicut se illuminare de se non potest, ita se satiare de se non potest, 357. Animae mortuae motus tres, fastus elationis, delectatio libidinis, ve- nenum curiositatis, 364. a vi- tando vivit anima, quae appe- tendo moritur, ib. Animus ad capiendum se ipsum angustus est, 252. Animus imperat corpori, et pare- tur statim: imperat sibi, et re- sistitur, 202, Aegritudo haee animi est, quia non totus assur- git Teritate subleTatus, consue- tudine praegravatus, 202. Aniin perturbationes qnatuor, 257. Inde animus pascitur unde lae- tatur, 372. Anni Dei omnes simul stant, 9. Anni Dei unns dies, 9. Antonius Aegyptius monachus, 195. et n. Ad Deam conversus audita evangelica voce, (S. Matt. 19. 21.) ,,Fade, vende," 208. Ex ejus vitae lectione convertuntur duo Aulici, 186, Anubis, 186. Apollinaristarum error de Christo, 178. et n. Apostoli Luminaria mundi, ignes sancti, et decori, 362. Appetitus et metus, facinorum cau- sae, 36. Aptum et pulchrum, quid, 87. ,,Aquae super firmamentum" no- mine angeli intellecti, 356. Cur solus Spiritus sanctus, non vero Pater et Filius, feratur super aquas, 350. Aristotelis decem Categoriae, 92. Astrologorum vaaae divinationes, 71. 72. 157. Athanasius Alexandrinus episcopus, qualem in psalmis ea turn pro- baverit, 278. Avaritia, 60, n. Auditores Manichaeorum, 50, n. 64, n. 69, n. 112. Augustinits. Ortus efus Infcmtia et Pueritia. Natus est Thagaste municipio Africae, 73. 78. 32. idibus No- vembris, 216, n, Parentes ejua Patricius et Monnica, 240. Infantia, 611. Pueritia, 11 28. Ab utero matris in Christiana religione furt educa- tus, 15. 49. signatus signo crucis, ib. et sacramento sails initiatus, ib. et n. positusque a parentibus in Catechumenorum gradu, 120. 143. Stomachi pressu repente correptus , pene moriturus bap- tismum pie instanterque flagitat, 16. 110. reparata valetudine bap- tismus differtur, ib. Datur in scnolam ut diwat litteras , 13. puer coepit Deum rogare, ne in Schola Tapularet, ib. qualem Dei notionem tune habuerit, ib. satis pro aetate ingeniosus, ib. at amore lusus et spectaculorum avocatur a lit- terarum studio, 15. victoriae in certaminibus amans , ib. 18. 26. curiosus, ib. refugit litterarum rudimenta, ubi legere scribere et numerare disci tur, 17. 18. 19. 20, Latinas litteras, quas inter blandimenta nutricum didicerat (20.) adamat, Graecas odit, 13. quippe difficiles, 20. Poeseos amantissimus , ib. 23. Ob pro- gressnm in litteris ,,Bonae spei puer" appellatur. 23. Ipsi in Scholis sese exercenti acclamatur prae multis coaetaneis et con- lectoribus, 25. Litteraturae atque Oratoriae percipiendae caussa peregrinatur in vicina urbe Ma- dauris, 32. Adolescentiae, aet. an, xvL 27 sqq. An. aet. xvi inpaterna domo, intermissis ex necessitate do- mestica studiis, transigit, genio ac libidinibus indulgens, 33. Inter coetaneos minoris dedecoris pu- det,.33. 46. Matris monitus pro muliebri- bus ha bet, 33. Numquam tamen in matrem contumeliosus aut verbo durus, 236. Quo consilio parens uterque uxorem ei dare nolebat, 34. Furtum nocturnnm committit, 35. Aet. an. xyii xxix. 43121. 48. INDEX. 385 Stndiorum caussa Carthaginem mitlitur aet. an. xvii. 43. 48. Sub id teinpus orbatur patre, ib. Prosequitur studia , inatre et Romaniano (',47, n.) sunuus sup- peditantibus, 48. Studia ejus ad fora litigiosa tendebaut, 47. In schola rhetoris major est, 46. A moribus protervis condis- cipuloram qui Eversores dice- bantur, abhorret, 108. 4u\ pud ore tamen impudenti, quod talis non esset, ib. Amore capitur, 40. theatricis spectaculis, ib. In celebritate sollemuitatum sacrarum intra ecclesiae parietes grave quoddam lacinus admittit, 4o. Ob quod a Deo graviter verberatur. ib. Concabinaru fovet, servatque ei thorifidem, 70. filiumex ipsa suscepit. ib. Adeodatum nomine, 222. ( Vide Adeodatus.J Adoles- cei\s petebat a Deo castitateia, sed cito exaudiri nolebat, 199. An. Aet. xix. Ciceronis Hor- tensio ad sapientiae stadium iii- cenditur, 48. cum tamen ibi Christi nomen requireret, (120. 49.) in Sanctas Scripturas ani- mum intendit, 49. Has negligit nt indignas quas Tullianae dig- nitati comparet, ib. Categorias Aristotelis, et Libe- ralium artium libros annos na- tus ferine xx. per sese intellexit, 92. 93. 94. In Manichaeorum haeresin in- cidit, 50. in ea per novennium sc. ab an. aet. xix ad xxviii per- sistit, 68. 66. 81. 49, n. Inducit aliog in eumdem errorem, 68. 74. 136. 147. n. Ejus interim errores de Deo, 55. 89. 94. de Chriato, 110, et n. de rationali et irrational! na- tura, 88. de terrae fructibus, 61. 62. de Teteri Lege, 55. de sanctis Patribus. ib. 61. de na- tura mali , 54. 89. de peccati caussa, 154, 112, n. in cujus in- quisitione torquetur, 55. 155. 160. Conyictum filii sui refugit Monnica detestans blasphemias ejus, 64. at de futura ejus resi- piscentia per somnium, (64.) per- que episcopi cujusdam responsum, (66.) admouita , measa doinoque rtirsus excipit , 64. mains som- nium alio detonjuens, cita ejus responsione magis quam ipso somnio comniovetur, ib. Rhetoricain docet, 69. primum Thagastae, 70. 78. 74. turn Car- thagiiie, 78. quo impatientia do- loris ex amici cujusdam sui morte, (75.) migraverat, ib. Arnspiceiu sibipalmam in lit- terario certamine promitteiitem detestatur, 70. At consulere solet Mathematicos, 71. aquibus avo- care ipsum frustra nititur Vin- dicianus senex, 72. et Nebridius, 73. Sed istud divinationis genus vanmn esse demtun intelligit audita narratione Finnini. 158. et prorsus rejicit, 157. Ijibros de Pulchro et Apto duos aut tres scribit, 86. cir. ann. aet. xxvi, aut xxvii, 91. quos Hierio Romanae urbis oratori nuncupat, 86. Movetur Helpidii dispntatione contra Manichaeos apud Cartha- ginem, 116. necnon Nebridii con- tra eosdem argumento, 153. Cir. an. aet. xxix. a Manichaeis alienari incipit. comperta Fausti imperitia, 106.107. 113. non tamen omuino recedit, 107. Nondum enim intelligens quae sit fides Catholica, 114. desperat ia Ecclesia posse inveniri verran, 119. 114. et ad philosophiam Scepticam propensus est, 113. 119. 120. n. Pertaesus licentiae scbolarium Cartbaginensium Romam navigat, 107. 108. 109. in vita et decepta matte, 109. no. Romae febri correptus in domo cujusdam Manichaei. (112,.) peri- culose labbrat, 110. non jam ut antea, (17.) Baptismum flagitat, sed demens irridet, 111. Gon- valescit, 112. Familiariter versatur cum Ma- nichaeis tarn Electis quam Audi- toribus, ib. Rhetoricara ibi docet, 117. Mediolanum mittitur a Synima- 25 386 INDEX. cho urbis praefecto Rhetoricae docendae caussa, 118. Benigne excipitur ab Ambrosio, ib. cujus amore capitur, ib. et facundia delectatur, ib. Au- dita unius atque alterius loci Scripturae tractatione, cognoscit fideni Catholicam defend! posse contra Manichaeos, 120. 127. Quos demum relinquendos decer- nit, ib. Sed adhuc de omnibus dubitans, Catechumenus in Eccle- sia cathoiica esse statuit, donee aliquid certi eluceat, 120. Aet. an. xxx. 142. Aug. nee Manichaeus est, nee Catholicus, 122. Ecclesiae doc- trinam rnagis. magisque intelligit, concionante Ambrosio, 127. Ne- cessitatem fidei, et Scripturarum auctoritatem agnoscit, 129132. Inhiat adhuc honoribus, lucris, conjugio, 133. Ambitionis et cupiditatum va- nitatein edocetur, viso mendico prae vinojocante etlaetante, ib. Panegyrim conscribit in lau- dem Irnperatoris, ib. forte Valen- tiuiani minoris, ib. n. Anxius est de vitae ratione ineunda , 142. Conversionem de die in diem differt, 144. Eum ab ineundo conjugio re- vocare conatur Alypius , 144. uxor ei quaeritur, 146. quo cpn- jugatus baptizetur, ib. Concubina in Africam redire permissa, aliam ipse procurat, 148. A gurgite carnalium volupta- tum metu mortis et futuri ju- dicii revocabatur, qui metus ab ejus pectore nunquam recessit, 148. De vita communi agenda, cum amicis deliberat, 146. ejus ratio, ib. consilium abjicitur, 147. Aet. an. xxxi. 150. Ignorantiae tenebris involutus errat adhuc circa Dei naturam, 150. Verum contemplatione gra- datira assurgens pervenit demum ad id quod sst; sed figere aciem non valet, 175. Credit in Chri- stum stabili fide, sed informi, 160. 157. et erronea, ib. cum Photinianis quippe fere consen- tiens, 178. Platonicorum librorum lectione ad inveniendam veritatem adju- vatur, 162. 180. Ex quibus pe- ritior quidem, sed inflatior evadit, 178. Transit ad Scripturam S. ma- ximeque ad Apostolum Paulum ib. cujus lectione mirum in mo- dum proficit, 181. Aet. an. xxxii. 198. Displicet agere in saeculo, 184. Amore tamen feminae de- tinetur, ib. Vis malae consuetu- dinis in eum, 192. Ligatus non ferro alieno, sed sua ferrea vo- luntate, ib. Simplicianum adit, 185. move- tur et angitur audita ab ipso conversione Victorini, 191. et vita Antonii, narrante Pontitiano, 195. 208. necnon conversione duorum ^Agentium in rebus," 198. Secedit in hortuin , sequente ipsum Alypio, 200. Spiritus et carnis in eo luctamina, 205. Nee plene volebat, nee plene nolebat converti, ideo secum contendebat, 202. Plus in eo valebat detenus inclitum, quam melius insolitum, 20 r.. Ab Alypio paululum secedit, et sub ficu se sternens, vim la- chrymarum profundit , ac Dei misericordiam deprecatur, 207. Vocis admonitu legit Apostolum, (Rom. 13, 13. 14.) et totus con- vertitur, 208. Indicat matri, 209. Caelibem vitam amplectitur, abjecta omni spe saeculi, ib. Deserere professionem rheto- rices usque ad vindemiales ferias differt, 211. quam paucissimorum dierum dilationem excusat , ib. quamquam haud culpa vacasse non diffitetur, 213. Munus docendi tandem deserit, 216. cogente quidem dolore pec- toris, 213. sed magis alliciente desiderio vacandi Deo, ib. et n. Feriarum vindemialium tern- pore (i. e. cir. fin. mensis Aug. vel. init. Sept. A. D. 386.) in Verecundi villam Cassiciacum secedit cum suis, 218. Ambrosium per litteras con- sulit quid potissiinum de Scrip- turis sibi legendum sit, ut ad INDEX. 38T baptismum se digne comparet, 222. Isaiam legere jubetur, ib. Libros aliquot ibi conscribit, et ad Nebridium epistolas, 216. 217, Act. an. xxxiii. Recitatione psalm or am vehe- menter afficitur, Catechumenus in villa cum Catechumeno Alypio feriatus, 217. PsaJmum quartum meditator adversus Manichaeos pie excan- descens, 218. sqq. Dolore dentium acerrimo cru- ciatur. 221. Orat cum suis et dolor fugit, ib. Mediolanum revertitur nomen daturus inter baptizandos, 236. Baptizatur (ab Ainbrosio, 223. n.) cum Alypio et Adeodato, ib. Gaudium spiritale post baptis- mum, fugiente omni sollicitudine anteactae vitae, 224. Lachrymae ejus ct motus pietatis ad hymnos et cantica Ecclesiae, ib. Reditum in Africam cum suis suscipit, 226. Apud Ostia Tiberina cum matre colloquitur de vita ae- terna, atque in ejus contempla- tionem ambo rapiuntur, 231 sq. Vilescit mundus cum delecta- tionibus suis, ib. Hinc elapsis vix quinque die- bus matre orbatur. 235. Mortem ejus luget, ib, sq. Funus pro sollemni more celebratum prose- quitur absque lachrymis, 238. Orat pro ejus salute, 238. sq. 237. Aet. an, xxxiv. Librum ,,de Afagistro" cum Adeodato annos xvi nato com- ponit, 222 sq. Aet. an. xlvi. etc. Mores ejus per id tempus, quo libros Confesiionurn scribit, qui- nam sint, 243 sqq. Amor ejus in Deum vehemens, 246 sq. De- liciae ipsius occupari Dei me- moria, 237. Spes ejus nonnisi in magna valde misericordia Dei, 5s70. Ut se habet ad tentatio- nes libidinis carnalis, 271 sq. Ad tentationes gulae, 273 sq. Ebriosus nunquam fuit, 274. Ut se gerit ad odorum illecebras, 276 sq. Ad voluptates aurium, 277 sq. Ad illecebras oculorum, 279 sq. Ut se habet ad secun- dum tentationis genus, quod est curiositatis , 281 sqq. Incitatnr a diabolo ut signum aliquod a Deo petat, 283. Item quomodo se gerit ad tertium genus, su- perbiae, 284. ad humanas laudcs, 286. Ab actionibus necessitates quan- tum relaxari potest, ad Dei con- templationem refugit , 291. Se- cessum in solitudinem aliquando animo agitans, probibetur a Deo, at non sibi soil, sed aliis vivat r 294. Castae ejus deliciae Scrip- turac divinae, 297. Si quid tem- pus liberum habet, inillis totum impendit, ib. Aulae favor res fragilis, 197. Au- lici per multa pencula perveniunt ad grandius periculum, ib. Aurium voluptas, 277. Aurum ex Aegypto ab Israelites ablatum veritatem adumbrat, 164, et n. Balneum ideo dictum quia anxie- tatem pellit ex animo, 237. Baptismus , dicitur sacramentum salutare; mundatio, sanatio, 16. aqua gratiae, 109. salutis, 239, Dei gratia, 185. mediciua, 111. vid. et 213. 220. 223. Male differ- tur Augustino, 16. et pluribus aliis, quo securius interim pec- carent, ib. Baptismus in nomine sanctae Tri- nitatis datur, 353. Homo spi- ritalis judicare potest de sollem- nitate sacramentorum ; sivebap- tismi , sive mysterii in quo ille piscis (id est Christus) exhibetur, 368. Fidei professio de loco emi- nentiori cor am fide lib us memo- riter fieri Romae consueverat a baptizandis, 188, n. Baptismi effectus, 223. 244. 75. Sine eo non intratur in regnnm coelorum, 363. Augnstini ami- cus, nesciens baptizatus, mirum in modum animo mutatus est, 75. Baptismum Manichaei pro nihilo nabuerunt, 74. n. Post baptismum, major et periculo- 25* 388 INDEX. sior est delictorum reatus , 30. Baptizati audiebant fideles, 33. 231 195. BarhariSmi vel soleocismi magis ho- mines pudet qnain vitii, 24. Beatitudd est gaudium deveritate, 265. Est gaudere de Deo, ad Deuni, propter Deum, 265. Est inhaerere Deo, 269. 161. 324. Est Deus ipse , 265. 350. In hoc mundo non reperitur, 83. Beatitudinem omnes appetunt, 265. 263. Multi earn adipisci non tan- turn volunt, quantum sat est ut valeant, 265. Beaedictio hominibus , ayibus , et piscibus tantum a Deo impertita, quare, 368. Bona sunt omnia, 169. licet corn- para tione Dei non sint bona, 299. Deus bonus omnia bona fecit, ib. Bona nostra instituta et dona Dei sunt; mala vero nostra, delicta nostra sunt et judicia Dei, 245. Nil prodest bona res non utenti bene, 93. Caecitas homiuum de caecitate gloriantium, 47. Caecitates poe- nales spargitDeus super illicitas cupiditates, 25. ,,Caeli et terrae" nomine intelli- gitur omnis creatura, 303. Spi- ritales et carnales Ecclesiae, 353. Caelum caeli est caelum quod non cernimus, 319. Angeli, 321 sq. Caelum indocti rapiunt, 200. Cantus est sonus speciosus, 341. Cantus ecclesiasticus instituitur Mediolani a. S. Ambrosio, 224. Ejus melodiae utilitas magna, 278, ib. Ea mirum in modiuu afficitur Aug. 278. Delectatio carnis etiam in dirino cantu ca- venda, ib. Peccatur cum cantus amplius delectat quam res, ib. 278. Caritatis sublevatione et Spiritu sanctitatis emergunt homines, raerguntur pondere cupiditatis et terrenis affectibus, 349. Ad caritatem pertinent omnia quae scripsit Moyses, 338. CarthaginenSium scholarium foeda et intemperans licentia, 106. w Cassiciacum, M Rus Verecondi, ubi parabat se Augustmus ad bap- tismum suscipiendum, 214. Castitas est Dei douum, 144. In- castus dormientis affectus^ 272. Catechumeni. 33. 120. 74. n. 187. 217. 222, et n. etc. Categoriae decem Aristotelis, H2. Catilina baud gratis mains, 37. Certitude non eadem in omnibus quaerenda est, 120. Ckristi nomen, Augustino ab infan- tia inditum, quam salutare fue- rit, 120. 49. 128. Christi de adventu in carne ad nos, 175. Christus verax est mediator, mor- talis cum hominibus, Justus cum Deo, 293. In quantum homo, in tantum mediator; in quantum autem Yerbum, non medius, quia aequalis Deo, ib. Christus unica ad salutem via, 175. Sanguis ejus pretium nostrum quod bi- bebat et erogabat Aug. 294, Non aliquis ei refundet innocen- tem sanguinem, non ei restituet pretium, quo nos emit, ut nos auferat ei, 239. Christus victor et victima, sacerdos et sacrificium, 293. Ex altari dispensatur victim a sancta, qua deletum est ,,chirographum quod erat contrarium nobis," 239. Christus vere Magister bonus, qaia Deus, 301. Verbum Dei parum erat si loquendo praeciperet, nisi et faciendo praeiret, 245. Christus dictis, faetis, morte, vita, descensu, adscensu, clamat ut redeamus ad cor, et ioveniamus eum, 84. Infirmitas Christi ma- gistra humilitatis, 175. 293. An- tiqui sancti per fidem futurae passionis Christi salvi facti sunt, ib. Christiani temporibus Juliani lege data prohibiti sunt docere litte- raturam et oratoriam, 192. Ciborum necessitas calamitas est, et deliciae vocantur, 273. Ali- menta sumenda tamquam medi- camenta, ib. Quod saluti satis est delectationi parum est, ib. In cibo insidiatur laqueus con- cupiscentiae , et adjungit sese, tamquam pedissequa, periculosa jucunditas. ib. Magnus ille est INDEX. 389 qui in cibo non rapitur aliquan- tuluni extra metas necessitatis, 270. De ciborum abstinent! a non gloriandmn, 275. Non immun- ditia obsonii timenda, sed cupi- ditatis, 275. Xon oinne carnis genus, quod cibo esset usui, manducare permissum, ib. Joan- nes locustis in escam cedentibus non fuit pollutus, ib. Cibi non pollnunt, ib. Cibus Aegyptius, 164. ib. Animus inde pascitur unde laetatur, 312. Ciceronis linguam omnes mirantur, pectus non ita, 48. Hortensius Ciceronis, ib. Judicium ejus de Borneri figmentis, (Tusc. Disp. i. c. 26.) 22. Cogitari proprie dicitur quod in animo colligitur, id est cogitur, 254. Cognitio Dei. Sensu corppreo non cognoscitur, 249. Xon invenitur a superbis etiam doctis, 98100. Creaturae ducunt ad cognitionem Dei, 248, 96, et n. Infelix homo qui scit alia et Deum nescit; beatus autem qui Deum scit, etsi alia nesciat, 101. Cognitio sui. Homo sibi ipsi in- cpgnitus, 252. 246. Colimus Deum non sic quasi ter- ram, 345. Comes largitioncm Italicianarum, 140. B Competentes." Xomen Catechu- menis datum, cum ad percipien- dum Baptismum sua nomina jam professi fuerant, 222 n. Confiteri Deo quid sit, 242. Cur confitemur Deo omnia scicnti, 295. 243. 29. 96. Magni fructus bujascemodi confessionnm , ib. 243. sqq. Nihil propius auribus Dei quam cor confitens et vita ex fide, 32. Conscientiae abyssus nuda oculis Dei , 242. Conscientiae legem ne ipsa quidem delet iniquitas, 35. Consortium simul peccantium de- lectat, 40. Consuleutibus consultisque nescien- tibus occulto instinctu agitDeus, ut dum quisque con.sulit , hoc audiat quod oportet turn audire occultis meritis animarum, 160. Amicorum secularium lingua piis velut consulendo contradicit, et sicut cibnm assolet, arnando consumit, 212. Consuetudinis violentia , 192. 21. 271. Est velut catena, 194. Fit necessitas dum ei non jeeistitur, ib. Gradus varii quibus ad earn necessitatem devenitur. ib. Con- suetudinis sarcina degravat, 291 . Consuetude humana non excu- sat quod per Legem Dei aeter- nam non licet, 108. Continentia est donum Dei et da- tur petenti, 144. Continentiam Deus jnbet et dat, 270. Per continentiam colligimur ad uniim Deum a quo in multa defluximus, 270. Continentiae casta digni- tas, serena, non dissolute hilaris, 206. Continentia non est ste- rilis , sed fecunda de Domino Deo marito , ib. Contritiones cor d is vox magna ad Dei mise- ricordiam, 160. Conversio ad Deum. In conver- sions peccatorum Deus et An- geli magis gaudent^ 189. In conversione nobilium quare pins laetandum, 191. Copia omuis quae Deus non est, egestas est, 350. Cor figendum in Deo aeterno ut stet, 303. 99. Cordis puri vita- les deliciae Deus, 364. Cor vo- litans in praeteritis et futuris rerum motibus adhuc vanum est, 303. Cor clausum non excludit ocnlum Dei, 96. Cordis homi- nnm duritja manum Dei non repellit, ib. Corpori non hoc est esse quod pul- chnim esse, 346. Creatio coeli et terrae, 319. Ejns allegorica expositio, 377. Varie intelligitur quod Scriptura dicit de Creatione rerum, 330 sq. Quomodo respondenduui quae- renti B Quid faciebat Deus ante coeli et terrae creationem?" 303. Ex nihiloDeus fecit omnia, 377. 299. Creatura duplex carens tempore, 325. Creaturarum per gradus ascenditur ad Dei cognitionem, 247. 160. 231. 96. clamant ,,/p*e/mt nos/' 390 INDEX. clamor earum est species earum. 248. 298. Creaturas omnes bonas esse ad- versus Manichaeos, 170 172. Credere. Catholica doctrina quae- dam credi jubet, quae non de- monstrautur, 129. 130. Critica accessio, 123. Cunae nutritoriae, 339. Cupiditas triplex, voluptatis, do- minationis , et cognitionis , 270. et n. 291. Merguntur homines pondere cupiditatis et terrenis affectibus, et emergunt caritatis sublevatione et spiritu sanctita- tis, 349. Curiositas libera, magis ad discen- dum potestquam meticulosa ne- cessitas, 20. Curiositatis de vitio, 281 sqq. Quare concupiscentia oculorum desig- netar, 281. Homines curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam, desidiosum ad corrigen- dam suam, 243. Cursus publicus, 118. n. Cypriani martyris Memoria non procul a man, 109. Haemonibus non uno modo sacri- ficatur a peccatoribus, 24. Daemones, tanquam redeundi ad Denm mediator es, infeliciter co- luerunt nonnulii, 292. Danaae, 22. Debitor fit promissionibus suia Deus, 112. Decalogus ^psalterium decem choi> darum," 59. et n. Defectus solis et iunae a philoso- phis accurate praenuntiati, 99. Defunctorum memoria ad altare fieri solita, 239, Quod* pro se postnlat Monnica. 234. Pro patre suo Patricio, et matre Monnica defunctis, vult orari ad altare Aug. 240. ac ipsemet orat, ib. Sacrificium pro defunctis offerri solitum, positojuxta sepulchnim cadavere, 237. Demonstratio non in omnibus pos- tnlanda, 129. DEUS Una Trinitas, et Trina Uni- tas, 322. Deus essentia sna idipsum est summe esse et summe vivere, 8. Incorporeus est, 166. 93. 54. Dei ttnitasi omnium modus, 11. Dei attributa summatium descfi- buntur, 25. 9. et n. Sunt inexplicabilia , 4. Non est quo ab eo omnimodo recedatur, omne enim peccatum eum perverse imitatur, 39. Dei hodiernus dies aeternitns est, 304. 9. Superat omnia futura, ib. Praecedit omnia praeterita, ib. Nescit tempera , ib. Deus ante omne quod vel ante dici potest, 8. 304. Semper vivit et nihil moritur in eo, 8. Deus lonum nullo indigens bono, 379. 345. Sua beatitudo ipse est, 347. Ex plenitudine boni- tatis ejus subsistit creatura, 346. ApudDeum vivit semper bonum nostrum , et quia inde aversi sumus, perversi sumus, 94. Ipse puri cordis vitales deliciae, 364. Neminem deserit nisi deseratur, 82. 81. Dei cognitio . Fit sine variatione notitiae, 318. Solus Deus novit sicut omnino est, 357. Deus creator fecit coelum et ter- ram sine distentione actionis suae, 318. creatorem Deum esse omnis naturae indicant vel pec- cantes perverse iroitando , 39. Non nova voluntate creavit mun- dum, 327. Descriptio compen- diaria operum Dei, 375. Deus immensut , ubique est , 97. Ubique totus et nusquam loco- rum, 127. 3. In interiori nostro quaerendus, 166, 54. 249. Falsa de immensitate Dei imaginatio Aug. adbuc Manichaei, 155. 151. Dei praesentia in rebus caussa est cur sint, 3. Iniqui praesen- tiam Dei non effugiunt, 97. Deus immutabilis, 14. In eo nullus novus motus , 302. 327. Scit et vult immutabiliter , 357. 353. Non est alias alind , nee alias aliter, sed idipsum et idipsum, 321. Apud eum rerura omnium instabilium stant caussae immu- tabiles, et mutabilium immuta- biles manent origines , ei irra- tionabilium et temporalium sem- piternae viyunt rationes, 8. Dens incomprehensibilix , 3. Quid sit invocare Deum, 2. INDEX. 391 Dei misericordia etiam sanctis ne- cessaria, 40. Deus est dulcis pater donaos munera , dulcior condonans peccata , 24. percutit ut sanet, et occidit nos ne mo- riamur, 31. Deus peccatorum ordinator , 14, et n. Dei potentia et Dei voluntas Deus ipse est, 155. Deus nullum habet dominum, 285. Sine typho do- minatur, ib. Deus promissionibus suis fit debitor, 112. Dei providentia omnibus bene uti- tur, etiam errore hominum, 17. nequitia peccatorum , 228. Sic curat unumquemque nostrum tanquam solum caret, et sic omnes, tamquam singulos, 65. Dei pulchritudo. Ab ea omnis pulchritudo, 281. sua pulchritudo et sua magnitude Deus ipse est, 93. Deus semper quietus , sua quies ipse est, 379. Semper operatur et semper quiescit, 378. Animae nulla quies nisi in Deo, 84. Quaerenti quid faciebat Deus ante coelum et terrain , quid responsi reddatur, 303. Dens raisericorditer saevit, amari- tudine aspergens illicitas jocun- ditates, 31. 21. 44. Infatigabili lege spargit poenales caecitates super illicitas cupiditates , 25. Peccator a Deo leni et bono fu- giens, in Deum justum et seve- rum incurrit, 97. 80. Dei scientia. Scientia nostra scien- tiae Dei comparata , ignorantia est, 299. Deus est Veritas aeterna, quae grandium estcibus, 106. Veritas super omnia praesidens, 291. cum mendacio Deus non possi- detur, ib. Deua summa vita est. Ipsi esse et vivere non aliud atque aliud est, 9. Est yita animarum et vita vitarum. 53. 249. Dei voluntas et Dei potentia Deus ipse cst, 155. 302. Non est creatura, 302. Semel simul et semper vult omnia quae vult, 327. Non nova voluntate Deus creavit mundum, 302. Optimus minister Dei est, qui non magis intuetur boc a Deo andire quod ipse voluerit , sed potius hoc velle quod a Deo audierit, 268. Didonis mortem se flevisse deflet Aug. 19. Dies nunc dicitur mora solis super terram , nunc mora totius cir- cuitus ejus ab orieute ad orien- tem, 311. Dignationem sumere, 124. Dilectio, Vide Amor. Discere, quid, 254, 13. Ad discen- das linguas majorem vim habet libera curiositas, quam meticu- losa necessitas , 20. Quae in rebus vanis saepe discunt pueri ? in rebus non vanis tutius disci possunt, ib. Discordiae quomodo sedandae, 230. maxime inter virum et uxo- rem, 229. Divinationes Mathematicorum fal- laces, 71. 72. 73. 157. Divitiae dicuutur copiosa inopia, 17. Omnis copia quae Deus non est egestas est, 350. Dolor animi tempore lenitur , 78. nonnull us approbandus , nullus amandus , 46. non potest esse nisi in natnris bonis, 148. n. Animis nonnisi dolores extra Deum, 7880. Ecclesia figurata est per mundi creationem. 353. Parvuli in nido Ecclesiae plumescunt et alas caritatis alimento sanae fidei iiutriunt, 94. Improbatio haere- ticorum facit eminere quid sen- tiat Ecclesia, 178. Ecclesia Ma- nichaeorum ex Auditoribus et Electis constabat, 63. n. 64. n. Ecclesiam , bis in die , mane et vespere Monnica assidue venie- bat, 111. Electi Manichaeorum, 62. 63. n, 63. et n. 64. etn. 69. et n. 112. et n. Epicurus post mortem restare ani- mae vitam, et tractus meritorum credere noluit, 148. Epulae et synaxes ad Memorias Martyrum, 124. Equulei et ungulae, 13. Esau Aegyptio cibo vendidit pri- mogenita, 165. et n. 392 INDEX. Est vere id quodincommntabiiiter manet, 167. Omnia vera sunt, in quantum sunt, 167. A Deo sunt omnia inquantumcunque sunt, 321. Evae reliquiarium, 109. Evangelic! ministri debent esse forrna Melibus vivendo. 365. Encharistia dicitur Commuuicatio Dominici corporis, 125. Victima saucta , quae ex altari clispen- satur, 239. Pretii nostri sacra- mentum , ib. Pretium nostrum, quod ,,mandueo e! bibo et. erogo^ ait Aug. 294. Ad Memorias Marty rum celebrari solita, 125. 123, n. Evodius patria Thagastensw, 226. Agensin rebus niilitans conver- titnr ad Deum , et ante Aug. baptizatur , ib. Aug. se socium in sancto proposito adjimgit, et cum eo redit in African* . 225. Psalmuia cantat in obitu Moni- cae. 23G. Evectio publica, 11T. et n. Eversores, 47. et n. 109. 117. S^acinorum causae appetitus et ine- tus. 3(5. Falsitas non est quidquam, sed di- citur cum res putaturesse quod non est, 171. Faustus Manichaeoruin episcopus eloquens imprimis, 98. etn. J04. sed parum doctus, 106. Multis laqueus mortis, 107. 98. Aug. salatis oecasio est, 107. Ferninae ad virum subjectio , 376. et 11. Feriae vindemiales, 211. Fidei medicamenta manibus Dei confecta, 1?9. Sine fine nihil omnino in hac vita ageretur, 127. Ut nos per fldern pasaionis Christi praeteritae. ita autiqui sancti per fidem ejusdem pas- sionis futurae salvi facti sunt, 203. Fidei professio in conspectu Eccle- siae reddi solita, 188, et n. Fidelis in Ecclesia, 33. 196. n. 242. 214. Films ille minor, 24. 189. Filios inter diei et filios noctis di- vidit solus Deus, 350. Filius Dei dicitur Verbum, Principium, Sapientia, Veritas, Virtus Dei T 301. Lumen verum. FtWe, Chri- stus et Verbum. Firminus vir liberaliter institutus, 158. quam narrat Mathemati- corum divinationem, 157. Flagitium a Facinore distinguitur, 59. n. 89. Flagitia, quae contra naturam sunt, unique ac semper detestanda; quae contra mores hominum, pro morum diversitate vitanda, 57. Fletus cur dulcis miseris, 75. Frater Augustini Navigius, 23 1. Furtum est contra naturae legem;. 35. nullus enim fur furem aequo animo patitur, ib. Gaudere ad Deura, de Deo, propter Deum. ipsa est beata vita et non est altera, 265. Gaudium majus molestia majori praeceditur, 190. Est gaudium quod non datur impiis, sed eis qui Deum gratis colunt, quorum gaudium Deus ipse est, 265. Beata vita est gaudium veritate, 280. Geroinorum constellatio discassa, 159. Geneseos initium explicatur in tri- bus postremis libris ,,Confessio- nuni.^ 205 sqq. Genethliacorum libris deditus Aug. monetur a Vindiciano tit eos abjiceret, 72. Gervasii et Protasii martyrum cor- pora deteguntur, 224. Gestus sunt tanquam verba natu- ralia omnium gentium, 11. Gloria ignominiosa honores saecu- lares, 17. Saepe homo de ipso vanae gloriae contemtu vanins gloriatur, 289. Grammaticae leges studiose obser- vantur , negliguntur praecepta Dei, 25. Grammaticarum scholarum limini- Inw appensa vela quid signifi- cent, 19. Gratiae deputandum quidquid mali non fecimus, 30. Gratia potens est omnis infirmus, qui per ip- sam fit conscius iufirmitatis suae, 244. Gulae tentatio, 273. INDEX. 393 Haereses esse permittit Deus, ut eminent quid Ecclesia Dei sen- tiat, et quid habeat sana doc- trina, 178. Prosunt Ecclesiae, et quomodo, ib. Haeretici. Non cam iis disceptan- dum, sed pro iis orandum, 66. Haruspicem contemnit Aug. qni victoriam suis sacramentis in theatrici carminis certamine pro- mittebat, 69. Haruspices sacrifi- cia daemoni offerebant, 70. Helpidius apud Carthaginem con- tra Manichaeos disputat, 116. Hierius Komanae urbis orator doc- tus, 86. Huic nuncupati ab Aug. libri .,de Pulcro et Aptof 86. Homerus poeta dulcissime vanus: hujus lectio Aug. puero amara, 20. Multa finxit. hominibus fla- gitiosis divina tribuendo, ne fla- gitia flagitia putarentur, et ut quisquis ea fecisset, non homines perditos, sed caelestes deos vide- retur imitatus, 22. Quid in ejus figmenta Tullius animadvertit, 21. Hominem fecit Deus, non tamen in eo peccatum, 10. Horainis creatio allegorice exponi- tur, 366. Ad Dei imaginem est factus, ib. Homo spiritalis nonjudicat de sa- cra Scriptura, etiamsi aliquid ibi non luceat, 367. De his judicare dicitur, in quibus habet potesta- tera corrigendi, 368. Homo sine Deo nihil sibi est nisi Dux in praeceps, 69. Homo grande pro- fundum, cujus capilli magis nu- merabiles sunt quam affectus, 87. Est aliquid hominis, quod uec ipse scit spiritus hominis, qui in ipso est. 346. Debet reformari vivendo secundnm voluntatem Dei, 366. Homo gerit in se sym- bolum Trinitatis, scilicet esse, uosse, velle, 351, et n. Homines unde amantur, 79. diligeudi hu- man! tf,r, 77. Hora fugitivis particulis agitatur, 307. Non est praeseas tota, ib. Horatii Carm. laudat Aug. 77. Hortensius Ciceronis excitavit Au- gustiuum ad ardorem philoso- phiae, 48. 198. Humiles corde domus Dei excelsi, 318. 175. Humilitas necessaria ut adscenda- mus ad Deum. 85. 100. Humili- tatis signum in statura pueritiae a Christo probatum, 27. Hymni et Psalmi, sub Ambfosio episcopo in ecclesia Mediolanensi ut canerentur, institutum, 224. Hippocrates, 72. Jacobi et Esavi constellationes, 160. Jacob filiis Joseph benedi- cens, 279. Illusiones nocturnae, involnntariae licet, nihilominus poenitendae, 271. Perfecta illarum cessatio munus Dei ; 273. Imitatio perversa Dei in peccatis, 36. 39. Inane. 151: Incarnatio Verbi, qua infantiae nostrae lactescit Sapientia Dei, 175. Totum ho mine m suscepit, 178. Apollinaristarum error, non esse in Christo animam aut men- tern hominis. 178. Incolumitatis suae cura homini innata, vestigium est secretissi- mae nnitatis ex qua est, 27. Ignorantia mater admirationis, 364. Infantia peccatis obnoxia, 10. 11. Infantilium membrorum imbecilli- tas innoceus est non animus in- fantium, 10. Inimicitias hominum nee excitare nee augere, parum est homini humano, nisi eas etiam exstin- guere studuerit, 230. Horrendum malum inimicis iratis inimicorum iratoriun dicta prodere, ib. Iniqui apti sunt inferioribus crea- turae partibus, quo dissimilipres Deo, apti autem superioribus fiunt, quo ei similiores, 171. Iniquitas non est substantia, sed perversitas voluntatis detortae a summa substautia in infimam, 171. Iniquitatis capita pullulant principandi et spectandi et sen- tiendi libidine, 59. Inordinatus animus omnis, Dei jussu, sua sibi poena est, 17. Intelligendi celeritas et dispiciendi acumen est donum Dei, 93. Invitus nemo bene facit, etiam si bonum est quod facit, 17. Invocare Deum quid sit, 2. et n. 394 INDEX. Johannes Baptistae mirabilis absti- nentia, 276. Josuae voto sol stabat, sed tempos ibat, 312. Isaac filios non agnoscendo bene- dicere, sed benedicendo agnoscere meruit, 279. Isaiam legere jussus Augnstinus quo sese ad baptismum praepa- raret, 222. Julianus Imperator lege data pro- hibet Christianos litteras doeere, 19?. Juno, 23. Jupiter tpnans et adulterans cur a Poetis fictus, 22. Justina Yalentiniani minoris mater ab Arianis seducta persequitur Ambrosium, 224. Justitia vera interior non ex con- suetudine judicat sed ex lege Dei, 55, Nee varia nee mutabilis ipsa est, sed tempora quibus praesidet, 66. Juventntis erudiendae modus im- probatur, 24. latina lingua in Africa vulgaris aetate Augustini, 19. Laudat Deum universa creatura, 96. 299. Laudari qui vult ab hominibus vi- tuperaute Deo, non defendetur ab hominibus Deo judicante, nee eripietur Deo damnante, 286. Laudibus hominum moveri de- bemus non propter nos sed prop- ter proximum, 288. Laudari etiam de Dei dono peri- culosum, 286. Laudatio comes bonae vitae, ib. Non male viven- dum est ne laudemur, ib. 213. Lex temporalis etiam a Deo data, 56. Legis factor homo debet esse non judex, 367. Lex peccati est violentia consuetudinis, 194. Lex conscientiae, 34. Libera voluntas caussa peccati, 154. 89. n. 90. n. quod Manichaei negabant, ib. Libido triplex, 270291. Violatur societas qnae cum Deo nobis esse debet, cum natura, cujus ille auctor est, libidinis perver- sitate polluitur, 58. Libidine ob- caecatur animus, 34. Ex volun- tate perversa libido, ex libidine consuetudo, ex consuetudine ne- cessitas, 192. Lignum crucis, 21. et n. Litterarum primarum magistri, 18. Longe a Dei vultu, in affectu te- nebroso. 26. In regione dissimi- litudinis, 167. Loqui undo puerdiscat, 11. Pauca sunt quaeproprie loquimur, 309. Lucta spiritus cum carne, 205. 199. Ludi Circenses, 135. 196. Luminaria dividentia inter noctem et diem allegorice, 359. sq. Lux regina colorum, 279. Lux ae- terna et incommutabilis, Deus, 357. 166. Madaura Africae urbs, Thagastae vicina. Aug. eo peregrinatur lit- teraturae et oratoriae percipien- dae gratia, 32. Magicae artes ex curiositatis vitio, 282. 292. Magister non est qui docet homi- nem scientiam, nisi Deus, 104. Magistri penulati, 22. Malum non est nisi privatio boni, 169, 54. Non est substantia, ib. 78. Malum bifariam dictum culpa et poena, 154. Malum poena juste a Deo infligitnr, ib. Mandatorum observatio ex Dei dono, 270. Manichaeos plures Roma occulta- bat, 114. Manichaeus haeresiarcha errores snos litteris mandavit, 100. ejus libri pleni fabulis, 106.114. Mul- ta de astris imperitissime con- tinebant, 100. 102. Spiritum sanc- tum auctoritate plenaria perso- naliter in se esse dicebat, 102. et n. Manichaeorum haeresis asserebat Deum esse corporum molem (quae maxima et prope sola causa erroris fuit), 115. 94. 61. n. 54. 71. n. 117. Malum quoque substantiam quandam, et molem tetram et determent; sive cras- sam, quam terrain, sive tenuem atque. subtilem, quam mentem malignam per terram repentem, designabant, 114. 89. 113, n. 203. Has duas moles (Dei sc. et niali) ex adverse sibi constituebant, utramqne quidem infinitam. sed INDEX. 395 malam angustins, bonam gran- dius, ] 14. Animas tarn hominum quarn pecorum de Dei esse sub- stantia aiebant, et omnino par- tes Dei, 91. et n. 203. Peccato- rum originem noii iibero arbitrio voluntatis. sed substantiae malae naturae (carais sc.) tribuebant, 89, n. 113. et n. 153. 154. 170. 219. duasque naturas inter se confligere in homine dicebant quando caro in Spiritum concu- piscit, 203. 204. A Deo caelos fabricates, non tamen de suo sed ex alibi et aliunde creatis, 375. Carnes vero, et minutis- sima animalia, etquidquid racli- cibus terrae inhaeret, a mala mente gigni et formari , 374. 106. n. Herbas omnes atque arbores sentire, et laesas dolere dicebant, 61. et n. quippe quae particulas Dei praelio captas a gente tenebrarum, 153. (mala sc. natural in se colligatas ha- berent, 62. quas quidera parti- culas 'Electorum sanctorum,' dente ac ventre liberari, 63. Christum porro credebant tan- quam de massa lucidissimae mo- lis Dei porrectum ad nostram salntem , 115. neque Tere in came natum de Maria virgine, 115. 109. sed tail turn modo in carnis phantasmate ; in quo eum dicebant crucifixum, 110. et n. 116. Laudatos in Vet. Test. Patri- arcbas vituperabant , 55. 56. et n. Nov. Test. Scripturas falsatas esse dicebant, quum tamen ipsi incorrupta exemplaria nulla pro- ferrent, 116. et n. In luinc haeresin prolapsus Aug. in ea per novennium volu- tatur, ab an. aet. xix usq. ad xxviii. 68. 66. 49. n. Mare quid, 358. Man comparatur genus hnmanum, vitio primiho- minis profunde curiosum, pro- eel lose tumidum, et instabiliter fluidum, 362. Altera maris alle- gorica expositio, 358. Martyrum Memoriae , Oratoria, 109, et n. 123. in iis non Mar- tyribus, sed Deo Martyrura sa- crificabant Christiani. vid. et 124. 11. Materia informis non est omnino nihil, 320. sed medium quid inter formatum et nihil, 321. sq. Co- netur hurnana mens earn vel nosse ignorando, vel ignorare noscendo, 320. facta est ex ni- hilo, et ex hac omnia, 321. sq. Mathematicornm divinationes, 71. 72. 157. Matrimonii in officio regendi, et suscipiendorum liberorum conjti- gale decus, 146. Tabulae ma- trimoniales, 229. Medea volans, 53. Mediator, oportebat ut haberet aliquid Deo simile, et aliquid simile hominibus. Christus verax mediator, diabolus mediator fal- lax, 292. Melodiae utilitas in ecclesiastico cantu, 278. hac potius quam re- bus allici peccatum est, 277. Memoriae vis, 249. 260. Memo- riam habent pecora et aves. ib. Memoriae martyrum, 123. 109. Ad eas Dominici corporis communi- catio celebrari solita, 125. Epu- las illuc afferri vetat Ambrosius 124. Memoria Cypriani martyris non procul a mari, 109. Mensnra temporis, 315. Merita vera homiuum non sunt nisi Dei munera, 239. et n. 345. 227. Metus et appetitus facinorum can- sae, 37. Minister Dei optimns quis , 268. Ministris Ecclesiae subsidia cor- poris debentur, 370. Miracula facta in translatione cor- porum SS. Gervasii et Protasii, 224. Deus tentatur cum mira- cnla flagitantur non ad salutem, sed ad experientiam, 282. Misericordia , 44. et n. qualis sit vera, ib. Misericordia Dei. Vae etiam lau- dabili vitae, si Deus remota mi- sericordia earn discutiat, 238. Magnae sunt voces ad miseri- cordiamDei, tacitae contritiones animi, 1GO. Modestia. Pulcbrior est tempe^ rantia animi inscitiam suara 396 INDEX. confitentis quam scientia rerum, 106. Mojestias vitae tolerare jubet Deus, non amare, 269. 46. Monasterium Mediolani plenum bonis fratribus, extra urbis moe- nia, sub Ambrosio natritore, 1 96. Monasteriorum greges in Aegypto, 196. et n. Monnica. Monnica Patricii conjux, mater Aug. 240. quern et carne ut in bane lu- cem temporalem, et corde nt in aeternam lucem nasceretur, par- turivit, 226. educata fuit pudice ac sobrie, 228. in domo fideli, bonomembro Ecclesiae Christia- nae. ib. Non tarn suae matris, quam decrepitae cujusdam fa- mulae cura ad honestatem in- stituebatur, 229. immo disciplina et regimine Christi, earn in Dei timore jam turn erudientis, ib. Per Christum subdita parentibus, potius quam per parentes subdita Christo fuit, ib. Amore vini paulatim capta sanatur insulta- tione ancillae cum ea litigantis, 228. 123. Patricio (cui soli nnpta fuit, 240.) in matrimonium tradita, servivit ei veluti Domino, 228. 16. satagens eum Deo lucrari. 229. Ut sese gerebat in virum a fide ac moribus ipsius longe alienum. ib. In socrum adversus se irritatam malarum ancillarum susurris, ib. Erga matronas de mantis suis querelam moventes, ib. Erga dissidentes et discor- des inter se, 230. Erga servos Dei. ib. Erga parentes, domum- qae suam. ib. Nntrivit filios, 231. teties eos parturicns. quoties a Deo deviate cernebat, ib. Aug. spiritu partu- rivit majori sollicitudine , quam carne pepererat, 111, 16. Hunc a primis annis in Catechumeno- rum gradu constituit, 15. 50. Cumque adhuc puer in repentino mortis periculo versaxetur, cura- bat festinabunda ut sacramentis salutaribus initiaretur et ablue- retur, 16. Eo tain en recreate, baptismum differendum duxit, ib. Aug. an. aet. xvi agente, Deus jam inchoaverat in ea templnm suum et exordium sanctae habi- tationis suae . 33. Ex quo in Christo regeuerata fuit, vitam fide et moribus praecipuam egit, 238. Aug. ut a fornication e ma- xiraeque ab adulterio abhorreret cum ingenti sollicitudine admo- nebat; uxorem tamen dare no- lebat, quo consilio, 33. Virum suum sub ipsius vitae finem ad Christi fidem adducit, 230. Quo viduata sumtus nihilominus (Ro- maniani ope, 147. n.) procurat Aug. tune apud Carthaginem Rhethoricae studenti, 48. Hunc interea in Manichaeorum hae- resin prolapsum luget, horis om- nibus orationum suarnm de eo ad Deum indesinenter plangit, G5. ej usque convict-urn aversatur, ib. De futura ejus resipiscentia admonita per somnium , (ib.) perque responsum episcopi (66.) cujusdam , fieri non posse asse- rentis, ,,u< jHhw islamm lachry- marwn pereat, 1 - 1 - (ib.) mensa do- moque rursus excipit, 64. Frequentabat eleemosynas, vi- dua casta et sobria, ill. 124. Obsequens et serviens sanctis, nullum diem praetermittebat ob- lationem, ad altare Dei, ib. Bis in die, mane et vesper e ad Ec- clesiam venire solita , nt oraret vel verbum Dei audiret, ib. Aug. Romam ipsa invita et falsa navigantem lachrymis pro- sequitur, tlO. pro eoDeum rur- sus deprecatur, ib. Paulo post conscensa nave, per marina dis- crimina nautas consolatur, de felici perventione divinitus cer- tior facta, 122. Mediolanum ve- niens Aug. audito Ambrosio jam abalienatum a Manichaeis rope- rit, ib. De ejus futuro matri- monio revelationem a Deo expe- tit. sed frustra, 146. Ambrosium diligit ut Angelum Dei, 123. Ille in ejus laudem, viso Aug. saepe erumpebat, gratulans ipai quod talem matrem haberet 125. Apud Mediolanum vetanti Am- brosio, epulas ad Memorias Mar- tyrum adferri , morem gerit li- bentissime , ib. Excubante Me- diolanensi piebe in Ecclesia, vi- INDEX. 397 giliarum primas tenet, 224. ora- tionibus vivit, ib. Gaudium ejus deAug. conver- sione, 209. Secedit cum illo in agrura Cassiciacuin , 217. Aug. suscepto baptisrnate remeantem in Africam couiitatur, 226. quo- cum apud Ostia Tiberina paullo ante obituin suiim colloquitur de vita aeterna, 231. Rapiuntui arabo in aeternae sapientiae contemplationem , 232. Nulla jam re se delectari in hac vita profitetur. 233. Unum fuisse propter quod hie aliquantum immorari cupiebat, ut Aug. Christiannm Catholicum videret ante obitum. ib. Post dies cir. v. decumbit febribus, ib. de se- pultura corporis sui extra pa- triam, tandem nihil carat; sed tantum ut ejus ad Domini altare meminerint filii, ubi ubi fuerint, 234. 240. Alia ejus insignis sen- tentia, 234. die ix aegritudinis, an. Ivi aet. suae , xxxiii aet. Aug. migrat ex hac vita, ib. Ejus funus, 235. sq. Sacrificium pretii nostri pro ea offertur, jam juxta sepulchruin posito cada- vere, priusquam depouatur, ut illic fieri solebat, 237. Ejus eio- gium, 229. sqq. 236. sq. Mcris bumani flumen vix supe- randum, 21. Mores hominum. Quae contra mores hominum snnt fiagitia pro morura diversitate vitanda sunt, 57. Mors sibi ipse est qui male vivit, 323. Moritur qui Deum non videt, 5. Mortalitas testimonimn peccati, 1. Mortui, vide Defuncti. Mulier quae perdiderat drachmam, 189. 261. Aenigma Salomonis de muliere sedente super cellam in foribus, 54. Mutantur coelum et terrae. Coelum et terra clamant quod facta sint quia mutantur, 299. Navjgius Aug. frater morti Mon- nicae et ejus funeri interfuit, 234. et n. Nebridius patria Carthagini vicina, 141. Aug. carissimus, adolescens valde bonus et valde castus, 73. mirabilis auimae , 157. mitissi- mus, 195. Aug. ab astrologis consulendis revocare nititur, 73. 157. Argumehtum ipsius clarnm contra Manichaeos, 152. Medio- lanum venit non ob aliud nisi ut cum Aug. in sapientiae studio vivat, 141. Beatae vitae inqui- sitor ardens, ib. Sub Verecundo Mediolanensi grammatico docet, 194. Errans aliquando circa Incarnationis mysterinm. postea fit Catholicus, 215. Deo servit in perfecta castitate apud suos in Africa, ib. Tota domus ejus per eum fit Christiana, ib. Mo- ritur haudmulto post Aug. bap- tisraum, ib. vivit in sinu Abrahae, ib. Epistolae ad Nebridium, 2 1 7. Necessitas consuetudine inducts, 192. Nobilium conversio majoris laetitiae caussa est Ecclesiae, 191. Nobi- litatis nomine superbos plus tenet diafaolus, 192. Nomen dare ad Baptismam, 222. et n. Nubes praedicatores, coelum Scrip- tura, 357. Nugae majorum vocantur negotia, 14. Obedire regibus generale pactam est societatis humanae, 58. Oblatio altaris, 111. Oblivionis memoria est, 258. Oculi sensuum principes, 281. Ocu- Iprum voluptas, 279. Odium in proxtmum cor gravius vastat, 25. Opera Dei compendio narrantur, 375. Opera nostra bona ideo bona sunt quia Deus ea nobis donat, 239. et n. 226. 345. Oratio pro mortals ad altare, 235. 237. 239. Oratoria i. q. Memoriae, 109. n. Ordinare aliud, aliud create, 15. n. Orestes et Pylades, 76. Otium malum, 32. Ovidius in Trist. innuitur, 92. JParadetus, 50. Pars turpis est, quae suo universo non congruit, 58. 398 INDEX. Patres S. Vet. Testam. a Mani- chaeorum cavillationibus vindicat Aug. 55. 56. 57. 60. et nn. Patricias Aug. pater , tenuis mu- niceps Thagastensis , 32. Aui- mosior quam opulentior, ultra vires rei familiaris filio impen- debat, quidquid etiam longeper- egrinanti studiorum caussa opus erat, 20. Quainvis ira fervidus. nunquam cecidit Monnicam uxo- rem, 229. Fit Catechumenus Aug. an. fere xvi agente, 33. annoq. post, (48.) moritur fidelis, 230. Ejus mores , 228. Pro eo orari ad Altare vult Augustinus, 240. Paulus, Apostolus unde dictus Paulus, 191. et n. Miles castro- rum coelestium, 275. Ejus lingua volatilis, loquens mysteria, 371. Ilium prae ceteris legit Aug. 180. Paulus proconsul , per baptisnium fit Regis Magni provincialis, 191. Peccata ante baptismum vulgo parvi pendebant, 16. post bap- tisnuim delictorum reatus major et periculosior, ib. Peccatum nihil est , 41. Admitti- tur durn immoderata in haec iulima inclinatione, summa bona deseruntur, 36. 325. et n. Dum non in Deo , sed in seipso et aliis creaturis voluptates, subli- mitates, vcritates homo quaerit, 27. Peccatum ornne, perversa Dei imitatio, 37. 38. Peccati caussa Deus non est, 295. peccatorum ordinator tantara, non creator, 14. et n. Peccatum non committitur sine caussa, 36. Peccandi quaedam est necessitas, 192. Quomodo in earn descen- datur, ib. Peccatum daemoni est sacrificium, 24. Peccati poenae : Obcaecatio, ib, In- quietudo animi, 97. Poena sua sibi est omnis inordinatus ani- mus, 17. 31. n. Peccator Deum fugere non potest: sed invenit ubique Dei legern in poeua sua, 78. Animae peccatrices Dei im- perii ordinem non perturbant, 171. 97. et n. Peccatum Deo non nocet, 324. 96. nee uocere potest, 97. 59. Peccatorum apud Deum confessio, spem excitat, 246. Peccati lex est violentia consuetu- dinis, 194. Peccatorum duae origines, 5. n. Peccata alia contra naturam, alia contra mores, alia contra prae- cepta, 58. et n. Peccata proficien- tium, 60. Pelliceae tunicae mortalitatem sig- nificant, 178. et n. 353. Penulati magistri, 22. Perturbationes animi quatuor sunt, cupiditas, laetitia, metus et tri- stitia, 256. Phantasmata. Luctae animae cum phantasm atibus praeclara de- scriptio, 51. Philosophiae laus et defensio, in Hortensio Ciceronis, 48. Quomodo ad philosophiam accensus fuit Augustinus, ib. Philosophi prae superbiae Crea- torem per creaturas non inve- nerunt, 100. 99. Photinus, ejus falsitas, 178. et n. 110. n. Picturae lascivae, 22. Piis idem probatur, quod Deo pla- cet, 374. 'Piscis de profundo levatus' man- ducatur in inensa parata in conspectu credentium, 364. et n. 368. Quid per 'pisces et cetos' significatur, 372. 99, n, Plani Mathematici , pietatis ex- pertes, 71. et veritatis, 72. 157. Platonicorum in libris quaedam Aug. legit consentanea doctrinae Christianae de divinitate Verbi aeterni, nihil tamen de Incar- nati humilitate , 162. 163. In iis etiam non invenit quod in sacris litteris reperit, nempe viam salutis , et doctrinam hu- militatis, ib. Poeseos vanitates noxiae, 21. 22. Pontitianus Afer, in palatio mili- tans, Christianus et valde pius, 194. .Narrat Aug. Antonii Mo- nachi vitam , 197. 208. et duo- rum Agentium in rebus conver- sionem, 197. Praedicatores Evangelii nubes di- cuntur, 357. Ipsis debentur ne cessaria, et quomodo, 370. Quo- modo possuut gaudere de datis INDEX. 399 sibi beneficiis, ib. Transeunt ex liac vita in aliam vitam, scrip- tura vero sancta permanet, 357. Praeaidatus, i. e. Praesidis muaus, 143. Praetorianum pretium, 141. "Preces pro mortuis" dogmati Eccl. Rom. de Purgatorio adversari quinam ostenderint, 237. n. Principium. Quomodo intelligatur illud Geneseos , "in principio Deus creavit, etc." 302. sqq. Prius aliquid dicitur aeternitate, tempore, electione, engine, 341. Psalmorum cartus toto Christiano prbe Celebris, 217. 226. Quando inductus Mediplani, 223. Cau- tantur Psalmi in funere de- functorum, 236. in Ecclesia. 278. De hocce cantu quid Athanasius senserit, 278. quid Augustinus, 278. Psalmi litterae de melle coeli melleae, 221. Ex- plica tio Psalmi iv ,Cum inooca- rem', 217 220. Psalmorum vis et utilitas, 224. 218. 236 n. Psalterium decem chordarum, de- calogus, 59. Puellae iustituendae modus, 227 sq. Pueri in rebus non vanis institu- endi, 21. Pueritiae vitia ad succedentes ae- tates transeunt, 11. 26. Pulchritude quid, et in quo con- sistat 86. Pulchritudines exterio- res a Dei pulchritudine veniunt, 281. Pulchrum definitur, 88. De Pulchro et Apto duo aut tres libros scri- bit Aug. 86. Pylades et Orestes, 76. fjuaerere. Veritatem qui non pie quaerunt, non inveniunt, 100. Quaestionum tria genera, an sit, quid sit, quale sit, 253. Quies frustra quaeritur in creatu- ris fugacibus 80 83. In Deo solo habetur, 1. 38. Ibi est locus quietis imperturbabilis, ubi non deseritur amor, si ipse non de- serat, 81. Fecit nos Deus ad se, et inquietum est cor nostrum, donee in Deo requiescat, 1. Osten- dit Deus quam magnam crea- turam rationalem fecerit, cui nullo modo sufRcit ad beatam requiem quidquid ipso minus est, 350. Ignavia quasi quietem appe- tit, quae vero quies certa prae- ter Doniinum? 38. Quies est apud Deum valde, et vita imper- turbabilis, 42. Vid. Requies. Rapere. Quomodo rapiat hominem Deus, 269. 172. Regeneratio per Baptismum, 188. 238. 215. Reliquiarium Evae, 109. Reminiscentia quid, 262. Requies animae solus est Deus, 149. Quomodo Deus requiescet in nobis sabbato aeternae yitae, 378. In iis requiescere dicitur Spiritus Sanctus, quos in se re- quiescere facit, 348. Vid. Quies. Restituere pretium quo Christus nos emit, nemo valet, ut nos ei auferat, 240. Rex nova praecepta imponere po- test subditis, 58. Rhetorica dicitur victoriosa loqua- citas, 69. illam docet Aug. 69. Thagaste, 69. 78.74. Carthagine, 78. Romae, 107. 117. Mediolani, 118. illius professionem descrit, 216. Romana nobilitas idololatriae de- dita, 186. Roman! scholastic! magistros frau- dare soliti, H7. Romanianus Thagastensis. Alypii cognatus, Aug. ab iueunte aetate familiarissimus, 147. n. cui ad peregrina studia pergenti sura- turn suppeditavit, ib. res ejus ampla, ib. Mediolamim ad Co- mitatum Imperatoris ob negotia venire compulsus est, docente ibi Augustino, ib. Vitae communi agendae multus instat, ib. Romae Manichaei plures secreto habitabant, 115. verbis concep- tis, retentisque memoriter, reddi solebat fidci confessio, ab iis qui accessuri erant ad gratiamBap- tismi, 188. 15. Sacerdos Christus et sacrificJum, victor et victima, 293. Sacramenta. Cur iis egeamus, 363. Sacramenta Christi per totuin orbem pervasemnt opera servo- rum Dei, 362. Deus in eorum minis tris operatur, 364. Sacra* inenla initiorum, 372. 16. 15. n. 400 INDEX. Homo spiritualis judicat de solemuitate Sacramentoruin qui- bus iaitiamur et Eucharistiae, 368. Sacramenta Novi Test, dant salutem, sacraraenta Vet. Test, promiserunt Salvatorem, 360. n. Vox ^Sacramentum 1 ' per se po- situm, fere valet mysterium. 132. 176. '187. 201. 217." 283. 291. Sacramentuin salis, 15 et n. Sacranieutuin corporife Christi. Pis- cis de proiundo levatus inandu- catur in mensa parata in con- spectu credentium, 364. Sacrificium pretii nostri, pro mor- tuis offerri solitum posito juxta sepulchrum cadavere, 237. Sacri- ficium cogitationis et linguae, 297. Saeculo non oportet conformari, sed imitari imitatores Christi, 365. Sal in ecclesiis Occidentalibus Ca- techumenis gustandum, qua mente, datum. Sale est conditus, Aug. ab utero matris suae, 15n. Sallustius de Bell. Cat. 37. Salutis via in Christo et Scripturis sanctis, 123. sq. Sancti antiqui in Christum passu- rum crediderunt, 293. Vivunt in sinu Abrahae uostri mcmores, 215. Eorum corda sunt thuribnla Dei, 245. Sanctorum Memoriae, 123. 109. ,, Sancti" Manichaeorum, 68 n. Sapientia est n luminare majus fir- mament!,* 359. Scholasticorum apud Carthaginem licentia, 108. Komani erant mo- dest lores, 117. qui magistrum tamen saepe fraudabant, ib. Scientia est ,,luminare minus," sa- pieutia r luminare majus," 360. Scientia nostra scientiae Dei com- parata ignorantia est, 299. Scire Deum qui scit, etiamsi alia nesciat, beatus, 101. Vid. Cognitio. Scriptura Sacra est venerabilis sti- lus SpiritusDei, 180. In eaDeus ipse loquitur, 344. Ejus divina auctoritas, 330. 132. 362. mira profunditas, 326. 49. etsimplici- tas, 132. 49. quae magistra est humilitatis, ib. Aug. sunt castae deliciae, 297. omnibus saeculi de- liciis suaviories. 297. Scripturae summa est veritas, magnaque prae litteris profans excelleutia, 337. Variae ejus interpretationes simul possuut ease verae, 343. 344. 332. nee obest aliter quam alii senserint, sentire, modo vera sint quae existimamus, ib. 339. Dissensionum duo genera in Scripturis interpretandis. 336. n. quis seusus habendus sit excel- lentior, 343. regulae in ejus in- terpretatione adhibendae, 343. n. De ea nemo judicare debet, 367. Laus ejus et diguitas, 132. 49. Scrutanda est cum lionore famulomm Dei qui earn dispen- sarunt, 343. In Ecclesiis legeba- tur, 111. Securus nemo esse debet in hac vita, quae tota tentatio est, 277. Sensus externi dicuutur fores car- nis, 247. januae. 253. sunt nun- tii per quos homo interior cog- noscit, 248. 173. Sensuum delec- tatio, aeternae vitae jucunditati comparata, ne commemoratione quidem digna est, 232. Serpentes boni. i. e. non peruiciosi ad nocendum, sed astuti ad ca- vendum, 364. Severus, lanius Mediolanensis, cui cum caecitas incidisset, itacto feretro Protasii et Gervasiimar- tyrum, sudarioque inde oculis admoto, visum recepit, 225. et. n. Simplicianus, Mediolanensis eccle- siae presbyter, 184. tandem epis- copus, 185. n. ubi pi. de eo. Pater spiritalis Ambrosii, 185. Consulitur ab Augustino, ib. Victorinum, ut publice profitea- tur fide^, instigat, 187. Societas justa est, quae Deo ser- vit, 61. Sodales mali malom grassans, 39. 40. 34. Societatis humanae generale pactum est obedire regibus suis, 58. Solitude poenitentiae aptissima, 294. 207. Soni discrimen a cantu, 341. Spectaculorum vanitas, 44. 135. 15. magno in honore, sub Aug. tempora, 14. Spiritus Sanctus dicitur Dei Donum, Munus, Ignis, Amor, Caritas, INDEX. 401 Pax, Gratia, Requies nostra, Lo- cus noster, 350. Dicitor ea facere in nobis qnae per eum faciinus, 376. Solus Buperferri super aquas, quare, 350. Spiritus Sancti dona sideribus comparantnr, 360. Spiritus beati, domus Dei, 324. Coelum cocli dicuntur, ib. Stellae solatia noctis sunt, 376. Superbia, quomodo ab ilia tente- mur, 284. Snperbia receditur a Deo, 98. 99. 161. ct n. 171. n. Super bus suam am at sententiam defendere, non quia vera est, sed quia sua est, 337. Ejns casus umle, ib. a superbis Decs non invenitur, quamvis peritis, 98. Superiores sen Praelati, quomodo gerere se debent, dum amantur, timentur, laudantur, ne in super- biac vitium cadaut, 285. Timeri vclle ab hominibus non proptcr Deum, focda jactantia eat, S86. Surditas cordis ex tnmultu vani- tatis, 81. Symbolum Apostolicum Catecbu- meuis memoria tenendum trade- batur, 189. n. ab iis publice co- ram fidelibus recitabatur , ib. Romae vero de loco eminentiore, ib. literis id mandare prohibi- tum, ib. SymmacLus Praefectus Romae, 118. Aug. Mediolanum mitt it profitendae rhctorices gratia, ib. Synaxes in Africa ad metnorias Martyrum, 123. Quare vetat illas fieri Ambrosius, ib. vid. 125. n. Temperantia animi suam inscitiam confttentis pulchrior est quam scientia rorum, 106. Temporalium amor, nonnisi suavi- tate aeternorum expuguatur, 21. n. 211. Tempus quid sit, difficilis quaestio, 304. implicatissimum aenigma, 310. Soils, lunae , ct eiderum motns non sunt tempora , S10. Tempus non est corporis motus, 312. Sed quo metimur motum corpornm. 313. Est distcntio, ib. 314. sed cujus rei? num animi, ib. Temporis mensura, 314. Quo- modo tempus liceat metiri, 30i>. Tempns praeteritum , praesens, et futurum. 309. Tria proprie non sunt , ib. Differentiae tent- pom quomodo nominandae, ib. Fraeteritom tempns, et fotorum quomodo sit longum aut breve, 315. Nullum tempus sine crea- tura, 303. 317. et n. Tenebrae quid 320. n Tenebrae super abyssum," ib. 331. Tene- brarum antra quinque 59. Te- nebrarum gens ap Manichaeos, 112. a. 15?. Tentationum tria genera, 271. a 286. 291. quomodo adversua ea pngnaverit Aug. sc. voluptatem, (270280.) curiositatem, (280 285.) superbiam , (285291.) Quibus teutationibus reeistere valemus, quibusve non valemus, nescimus, 246. maxime, donee tentemur, 277. et n. 286. et n. Terentius poeta. In ejos Eun. iii. 5. invebitur Aug. 22 Cit et 266. Thagastense municipimn Aug pa- tria, 32. ubiis doeere coepit, 73. Tobias caecus filio suo caritatis pedc praeibat, 279 Treveri, 196. Trinitatis mysteriunv in Oenesi in- sinuatur, 348. 366. Symbola Tri- nitatis in bomine, 351. et n. Tunicae pelliceac mortalitatem significant, 175. et u. 355. Vela grammaticarum schelarum liminibtis appensa quid signi- ficent, 19. Ten toa pas cere, id est daemon es, est, errando eis esse voluptati et derisni, 71. Terbum Deus apud Deum. sempi- terue dicitur, et eo sempiternc dicuntur omnia, 300. Ipsum est principium et magister quo intus docemur omnem veritatem, 301. Yerbum Dei in se permanet sine vetustate et innorat omnia, 232. fons est vitae aeternae, 265. Terecundus Mediolanensis civ is et grammaticps, Aug ej usque socius fainiliarissimus, 194. Nebridium adjutorem in docendi officio fla- gitat, ib. Aug. de saeculo fu- gienti cum sociis concedit rus suum Cassiciacum, 214. Fit Christianu3 in extrema aegritu- 26 402 INDEX. dine, ib. Moritur agente Romae Aug. ib. Veritas. Mentes nostrae non de voritatc, scd secundura ipsam de caeteris judicant, 172. Veritas quae aeterna est et omnibus praeminet, ipse Deus est, 338, Aeterna verilas grandium cibus, qni non mutatur in eum a quo suinilur, sed e contra, 167. Beaia vita nibil est aliud quam gau- dium de veritate, 265. Yeritas communis est omnium, 337. Qui vult habere veritatem priva- tam, timeat ne ea privetur, ib. Cur flVeritas odium parit," 266. Veritatem homines amaut lucentem, oderunt redarguentem, 267. Verum quando dicitur, inspirante Dec dicitur, 370. Deus solus est doctor veri, ib. 242. Victorious rhetor urbis Romae, Latine vertit libros quosdam Platonicorum, 185. Statuam in Romano foro meruit, 186. Legit S. Scripturam et libros Ghristia- norum, 187. ac publice, a Sim- pliciano instigatus , profit etur ildoui, 188. Scholam deserit ob legem Julian! , qua vetitum est Christianis docere litteras et oratoriam, 192. judicium Hiero- nymi et Gennadii de ejus scrip- tis, 186. n. Yidere. Aliter Deus, aluer homo videt creata, 378. Yindenriales feriae, 211. Yindkianus senex medicos, 72. 157. pro console coronam agoni- sticam Aug. imposuerat , ib. quern ab Astrologoruro naeniis frustra revocare saragit, ib. Yindictae aviditas unde oriatur, 36. Virgilius poeta, 18. 19. 20. 23. Yisiones et responsa Monnicae data, 65. 6G. 111. 122. 146. Yitae hujus miseria, 269. Ungulae et Equulei, 13. Unus, Nihil est esse quam unum esse, 27. n. Unitas Dei omnium modus, 10. 346. TJnitatem in quantum quisque adipiscitur in- tantum est, 27. n. Pniversum ex partibus pulchris constans, pnl- chrius longe est quam ipsae partes, 373. idque vi unitatis, 373. Voluntates duae contrariae non- numquam in homine, 192. Voluntas vetus carnalis et nova spiritalis in Aug. ib. Voluntas tbrtis et integra, voluntas semi- saucia, voluntas parte assurgens, et cum alia parte cadente luctans, 201. Yoluptas carnis. Ab ea continen- tiam Deus jubet et dat, 270. Aug. pugna ne voluptatibus sen- suum capiatur, ib. et sqq. Uti. Non prodest bona res non utenti bene, 94. Uxor prudens et Christiana descri- bitur, 229. sqq. Uxor viro propter Deum semens , Deo servit , 16. FINIS. 17213 A 000 677 603 3