Tb 3112^ :l. m/^ LIBRARY ^, OF THE I University of California. GIFT OF GEORGE MOREY RICHARDSON. Received y August, i8p8. & ^Accession No, J^l^^ytC^ Class No. ^ -(i:.- TITI LIVI AB URBE COMDITA LIBER I. LIVY BOOK I. Cext foitf) Cnitcateti <®uantitifs BY JOHN C. ROLFE, Ph.D. University of Michigan Boston ALLYN AND BACON 1893 LIBRARY OF THE University of California. P GIFT OF GEORGE MOREY RICHARDSON. 2 fiAccession No. Received, rtAugust, i8g8. Class No. 1 ^■^i^ii^ii^ii?^i^iiP^ii?^ii?flii^iC^i^.^ L TITI LIVI AB URBE CONDITA I LIBER I. \ LIVY BOOK I. Cext Ijjttij InDicateli Quantities BY JOHN C. ROLFE, Ph.D. University of Michigan Boston ALLYN AND BACON 1893 Pa k 1+ ff^ Copyright, 1893, By JOHN C. ROLFE. Nortoooli iPrcss : J. S. Gushing & Co. — Berwick & Smith. Boston, Mass., U.S.A. OF TH3 \ vERsrr'2' ) PREFACE. This book has been prepared primarily for the use of the freshman class in the University of Michigan, in connection with an edition with notes ; and with the hope that it may be found useful in other institutions where the aim of the first year's work is the same : namely, to train students to read Latin of moderate difficulty rapidly and understandingly with- out translation, and //len to translate what they have read into idiomatic English, if called on to do so. That the first step should be to read the Latin aloud with the same emphasis and expression that is required in the read- ing of English, appears to be generally agreed. On the gen- eral subject the teacher is referred to Professor Hale's Arf of Reading Latin^ and to Professor Greenough's introductions to Fowler's Quintus Curtius^ and to his own edition of Eutro- plus} That the preHminary reading should be done with a correct pronunciation, and that the difference between long and short vowels should be clearly marked, seems to need no argument. A correct pronunciation should be acquired in the secondary schools, before the student enters the university ; but as a mat- 1 Ginn & Co., Boston. lviST?157 iv PREFACE. ter of fact this is rarely done. The college instructor, there- fore, is at present confronted with the alternative of devoting a large part of his time to instruction on this point, or of allowing his students to pronounce in a careless manner. It is for the sake of economy of time that this text has been prepared. It is not an easy matter to acquire an accurate pronunciation of Latin, unless the work be begun at the outset, and the object never lost sight of throughout the course. As the " hidden quantities *' and many others must be learned by ear, and as those that are determined by rule can only be thoroughly mastered in the same way, the long vowels should be marked in all the prose texts which are read in the preparatory schools.^ After such a course of training as has been suggested, marked texts of the authors read in college should not be necessary, and the editor fully recognizes that the period of usefulness of this book should be a brief one ; he will be the first to rejoice when he can discard it in the work at the Uni- versity of Michigan. If in the meantime it is the means of causing more attention being given to the subject in our schools, and in the first year of our college courses, it will have fulfilled its mission. In marking the quantities, Lewis's " Elementary Latin Dic- tionary " has been followed, except in the case of a few obvious misprints ; the editor reserves his opinion in the case of several points of acknowledged difficulty. The text is that of Weissen- born-Mtiller, with some changes in punctuation. 1 In the Preface to my Selections from Viri Romae, AUyn & Bacon, 1892, I have acknowledged my indebtedness for this idea to Professor William Gard- ner Hale, of the University of Chicago. PREFACE. V Thanks are due to Assistant Professor J. H. Drake and Dr. W. K. Clement, of the University of Michigan, who have read the manuscript and the proofs and aided me greatly by their suggestions. In not a few cases the punctuation of Westcott's edition has been adopted. JOHN C. ROLFE. Ann Arbor, Michigan, June i, 1893. TITI LIVI AB URBE GONDITA LIBRI. PRAEFATIO. Facturusne operae pretium sim, si a primordio urbis res populi Romani perscripserim, nee satis scio, nee, si sciam, dicere ausim, quippe qui cum veterem turn vul- gatam esse rem videam, dum novi semper scriptores aut in rebus certius aliquid adlatiiros se aut scribendi arte 5 rudem vetustatem superaturos credunt. Utcumque erit, iuvabit tamen rerum gestarum memoriae principis terra- rum populi pro virili parte et ipsum consuluisse ; et si in tanta scriptorum turba mea fama in obsciiro sit, no- bilitate ac magnitudine eorum me, qui nomini officient 10 meo, consoler. Res est praeterea et immensi operis, ut quae supra septingentesimum annum repetatur, et quae ab exiguis profecta initiis eo creverit, ut iam magnitiidine laboret sua; et legentium plerisque baud dubito quin primae 15 origines proximaque originibus minus praebitiira voluptatis sint festinantibus ad haec nova, quibus iam pridem prae- valentis populi vires se ipsae conficiunt. Ego contra hoc quoque laboris praemium petam, ut me a conspectii ma- lorum quae nostra tot per annos vidit aetas, tantisper 20 certe dum prisca tota ilia mente repeto, avertam, omnis expers ciirae, quae scribentis animum etsi non flectere a vero, sollicitum tamen efficere posset. I 2 TITI LiVl Quae ante conditam condendamve urbem poeticis ma- gis decora fabulis quam incorruptis rerum gestarum mo- numentis traduntur, ea nee adfirmare nee refellere in animo est. Datur haec venia antiquitati, ut miscendo 5 humana divinls primordia urbium augustiora faciat ; et si GUI populo licere oportet consecrare orlgines suas et ad deos referre auctores, ea belli gloria est populo Romano, ut, cum suum conditorisque sui parentem Martem potissi- mum ferat, tam et hoc gentes hiimanae patiantur aequo lo animo quam imperium patiuntur. Sed haec et his similia, utcumque animadversa aut existimata erunt, haud in magno equidem ponam discrl- mine ; ad ilia mihi pro se quisque acriter intendat ani- mum, quae vita, qui mores fuerint, per quos viros qui- 15 busque artibus domi militiaeque et partum et auctum imperium sit; labente deinde paulatim disciplina velut desidentes primo mores sequatur animo, deinde ut magis magisque lapsi sint, tum ire coeperint praecipites, donee ad haec tempora, quibus nee vitia nostra nee remedia 20 pati possumus, perventum est. Hoc illud est praecipue in cognitione rerum salubre ac fnigiferum, omnis te ex- empli documenta in inliistrl posita monumento intueri; inde tibi tuaeque rei piiblicae quod imitere capias, inde foedum inceptu, foedum exitu, quod vites. 25 Ceterum aut me amor negotii suscepti fallit, aut niilla umquam res piiblica nee maior nee sanctior nee bonis exemplis ditior fuit, nee in quam civitatem tam serae avaritia luxuriaque immigraverint, nee ubi tantus ac tam diii paupertati ac parsimoniae honos fuerit; adeo quanto 30 rerum minus, tanto minus cupiditatis erat. Nuper divitiae avaritiam et abundantes voluptates desiderium per luxum atque libidinem pereundi perdendique omnia invexere. PRAEFATIO Sed querellae, ne turn quidem gratae futurae, cum for- sitan necessariae erunt, ab initio certe tantae ordiendae rei absint ; cum bonis potius ominibus votisque et pre- cationibus deorum dearumque, si, ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tantum opens successiis prosperos darent. TITI LIVI AB URBE CONDITA LIBER I. I. lam primum omnium satis constat Troia capta in ceteros saevitum esse Troianos ; duobus, Aeneae Anteno- rique, et vetusti iure hospitil et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerunt, omne ius belli Achivos 5 abstinuisse. Casibus deinde variis Antenorem cum multi- tudine Henetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi et sedes et ducem rege Pylaemene ad Troiam amisso quae- rebant, venisse in intimum Hadriatici maris sinum ; Eugane- Tsque, qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis Henetos lo Troianosque eas tenuisse terras. Et in quem primum egress! sunt locum Troia vocatur, pagoque inde Troiano nomen est; gens universa Veneti appellati. Aeneam ab simili clade domo profugum, sed ad maiora rerum initia ducentibus fatis primo in Macedoniam venisse, inde in 15 Siciliam quaerentem sedes delatum, ab Sicilia classe ad Laurentem agrum tenuisse. Troia et huic loco nomen esrf Ibi egress! Troian!, ut quibus ab immens5 prope errore nihil praeter arma et naves superesset, cum praedam ex agr!s agerent, Lat!nus rex Aboriginesque, qu! tum ea tene- 20 bant loca, ad arcendam vim advenarum armat! ex urbe atque agris concurrunt. Duplex inde fama est : ali! proe- lio v!ctum Lat!num pacem cum Aenea, deinde adf!nitatem iunxisse tradunt ; ali!, cum instructae acies constitissent, 4 CAP. II.] TITI Livi LIBER I. 5 priusquam signa canerent, processisse Latinum inter pri- mores ducemque advenarum evocasse ad conloquium ; percunctatum deinde, qui mortales essent, unde aut quo casu profecti domo, quidve quaerentes in agrum Lauren- tern exissent, postquam audierit multitudinem Troianos 5 esse, ducem Aeneam filiiim Anchisae et Veneris, cremata patria domo profugos sedem condendaeque urbi locum quaerere, ^ et nobilitatem admiratum ^ gentis virique et animum vel bello vel pad paratum dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. Inde foedus ictum inter 10 duces, inter exercitus salutationem factam ; Aeneam apud Latinum fuisse in hospitio. Ibi Latinum apud penates deos domesticum publicp adiunxisse foedus filia Aeneae in matrimonium data.^ Ea utique res Troianis spem adfirmat tandem stabili certaque sede finiendi erroris. 15 Oppidum condunt ; Aeneas ab nomine uxoris Lavinium appellat. BrevI stirpis quoque virilis ex novo matrimonio fuit, cui Ascanium parentes dixere nomen. 11. Bello deinde Aborigines Troianique simul petiti. Turnus rex Rutulorum, cm pacta Lavlnia ante adventum 20 Aeneae fuerat, praelatum sibi advenam aegre patiens, simul Aeneae Latlnoque bellum intulerat. Neutra acies laeta ex eo certamine abiit : victi Rutuli, victores Aborigines Troianique ducem Latinum amisere. Inde Turnus Rutullque diffisi rebus ad florentes opes 25 Etruscorum Mezentiumque regem eorum confugiunt, qui Caere, opulento tum oppido, imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae orlgine urbis, et tum nimio plus quam satis tiitum esset accolis rem Troianam crescere ratus, baud gravatim socia arma Rutulis iunxit. 30 Aeneas, adversus tanti belli terrorem ut animos Aborigi- num sibi conciliaret, nee sub eodem iiire solum sed etiam 6 TITi LlVi LIBER I. [cap. hi. nomine omnes essent, Latinos utramque gentem appellavit. Nee deinde Aborigines Troianis studio ac fide erga regem Aeneam cessere. Fretusque his animis coalescentium in dies magis duorum populorum Aeneas, quamquam tanta 5 opibus Etriiria erat, ut iam non terras solum sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum fama nominis sui implesset, tamen, cum moeni- bus bellum propulsare posset, in aciem copias eduxit. Secundum inde proelium Latlnis, Aeneae etiam ultimum lo operum mortalium fuit. Situs est, quemcumque eum did ius fasque est, super Numicum fluvium ; lovem indigetem appeUant. IIL Nondum maturus imperio Ascanius Aeneae filius erat ; tamen id iniperium el ad puberem aetatem inco- 15 lume mansit. Tantisper tutela muliebri — tanta indoles in Lavinia erat — res Latlna et regnum avitum paternumque puero stetit. Haud ambigam — quis enim rem tam veterem pro cert5 adfirmet? — hicine fuerit Ascanius, an maior quam hic, Creusa matre Ilio incolumi natus co- 20 mesque inde paternae fugae, quem lulum eundem liilia gens auctorem nominis sui nuncupat. ^ Is Ascanius, ubicumque et quacumque matre genitus — certe natum Aenea constat — abundante Lavini multitu- dine florentem iam, ut tum res erant, atque opulentam 25 urbem matri seu novercae reliquit, novam ipse aliam sub Alb^o monte condioit, quae ab sitii porrectae in dorso urbis Longa Alba appellata. Inter Lavinium et Albam Longam coloniam deductam triginta ferme interfuere anni. Tantum tamen opes ere- 30 verant maxime fusis Etruscis, ut ne morte quid em Aeneae, nee deinde inter muliebrem tutelam rudimen- tumque primum puerilis regni, movere arma aut Mezen- CAP. IV.] TITI LlVi LIBER I. j tius Etrusclque aut ulll alii accolae ausi sint. Pax ita convenerat, ut Etruscis Latlnlsque fluvius Albula, quern nunc Tiberim vocant, finis esset. Silvius deinde regnat, Ascanii filius, casu quodam in silvis natus. Tis .Aeneam Silvium creat ; is deinde Latinurb Silvium. Ab eq co- 5 loniae aliquot deductae, Prisci Latin! appellati. Man^it Silviis postea omnibus cognomen, qui Albae regnaverunt. Latino Alba ortus, Alba Atys, Atye Capys, Capye Ca- petus, Capeto Tiberinus, qui in traiectu Albulae amnis submersus celebre ad posteros nomen fliimini dedit. 10 Agrippa inde Tiberini filius, post Agrippam Romulus Silvius a patre accepto imperio regnat. Aventino ful- mine ipse ictus regnum per maniis tradidit. '^Is sepultus in eo colle qui nunc pars Romanae est urbis, cognomen colli fecit. ' 15 Proca deinde regnat. Is Numitorem atque Amiilium procreat ; Numitori, qui stirpis maximus erat, regnum vetustum Silviae geijitis legat7y| Plus tamen vis potuit quam voluntas patris aut verecundia aetatis. Pulso fratre Amulius regnat. Addit sceleri scelus : stirpem fratris 20 virilem interimit, fratris filiae Reae Silviae per speciem honoris, cum Vestalem eam legisset, perpetua virginitate spem partus adimit. IV. Sed debebatur, ut opinor, fatis tantae origo urbis maximique secundum deorum opes imperii principium. 25 Vi compressa Vestalis cum geminum partum edidisset, seu ita rata, seu quia deus auctor culpae honestior erat, Martem incertae stirpis patrem niincupat. Sed nee dii nee homines aut ipsam aut stirpem a crudelitate regia vindicant : sacerdos vincta in custodiam datur, pueros 30 in profluentem aquam mitti iubet. Forte quadam divinitus super ripas Tiberis effiisus 8 TITi LIVi LIBER I. [cap. v. lenibus stagnis nee adiri usquam ad iusti cursum poterat amnis, et posse quamvis languida mergi aqua infantes spem ferentibus dabat. Ita, velut defunct! regis imperio, in proxima eluvie, ubi nunc ficus Ruminalis est — 5 Romularem vocatam ferunt — pueros exponunt. Vastae turn in his locis s5litiidines erant. Tenet fama, cum fluitantem alveum, quo expositi erant pueri, tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitientem ex montibus, qui circa sunt, ad puerilem vagitum cursum 10 flexisse ; eam submissas infantibus adeo mitem praebuisse mammas, ut lingua lambentem pueros magister regii pe- coris invenerit — Faustulo fuisse nomen ferunt. Ab eo ad stabula Larentiae uxori educandos datos. Sunt qui Larentiam vulgato corpore lupam inter pastores vocatam 15 putent ; inde locum fabulae ac miraculo datum. i«. Ita geniti itaque educati, cum primum adolevit aetas, nee in stabulis nee ad pecora segnes, venando peragrare saltiis. Hine robore corporibus animisque siimpto iam non feras tantum subsistere, sed in latrones praeda 20 onustos impetiis facere, pastoribusque rapta dividere, et cum his crescente in dies grege iuvenum seria ac iocos celebrare. V. Iam tum in Palatio monte Lupercal hoc fuisse liidicrum ferunt, et a Pallanteo, urbe Arcadica, Pallan- 25 tium, dein Palatium montem appellatum. Ibi Euandrum, qui ex eo genere Arcadum multis ante tempestatibus tenuerit loca, sollemne adlatum ex Arcadia instituisse, ut niidi iuvenes Lycaeum Pana venerantes per liisum atque lasciviam eurrerent, quem Romani deinde vocaverunt 30 Inuum. Huie deditis lildicro, cum sollemne notum esset, insi- diatos ob iram praedae amissae latrones, cum Romulus vi CAP. VI.] TITI IJVI LIBER I. g se defendisset, Remum cepisse, captum regl Amulio tra- didisse ultro accusantes. Crimini maxime dabant in Numitoris agros ab ils impetus fieri ; inde eos conlecta iuvenum manu hostllem in modum praedas agere. Sic ad supplicium Numitori Remus deditur. 5 lam inde ab initio Faustulo spes fuerat regiam stir- pern apud se educari : nam et expositos iussu regis infantes sciebat, et tempus, quo ipse eos sustulisset, ad id ipsum congruere ; sed rem immatiiram nisi aut per occasionem aut per necessitatem aperire noluerat. Ne- lo cessitas prior venit. Ita metu subactus Romulo rem aperit. Forte et Numitori, cum in custodia Remum ha- beret, audissetque geminos esse fratres, comparando et aetatem eorum et ipsam minime servilem indolem teti- gerat animum memoria nepotum ; sciscitandoque eodem 15 pervenit, ut hand procul esset quin Remum agnosceret. Ita undique regi dolus nectitur. Romulus non cum globo iuvenum — nee enim erat ad vim apertam par — sed aliis alio itinere iiissis certo tempore ad regiam ve- nire pastoribus, ad regem impetum facit, et a domo 20 Numitoris alia comparata manu adiuvat Remus. Ita re- gem obtruncant. VI. Numitor inter primum tumultum hostis invasisse urbem atque adortos regiam dictitans, cum. piibem Alba- nam in arcem praesidio armisque obtinendam avocasset, 25 postquam iuvenes perpetrata caede pergere ad se gratu- lantes vidit, extemplo advocate concilio scelus in se fratris, originem nepotum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, caedem deinceps tyranni seque eius auctorem ostendit. Iuvenes per mediam contionem agmine ingressi 30 cum avum regem salutassent, secilta ex omni multitiidine consentiens vox ratum nomen imperiumque regi efificit. lO TITI LIVI LIBER I. [cap. vii. ? Ita Numitori Albana re permlssa Romulum Remumque cupido cepit in iis locis, ubi expositi ubique educati erant, urbis condendae. Et supererat multitudo Albano- rum Latinorumque ; ad id pastores quoque accesserant, 5 qui omnes facile spem facerent, parvam Albam, parvum Lavinium prae ea urbe, quae conderetur, fore. Interve- nit deinde his cogitati5nibus avitum malum, regni cupid5, atque inde foedum certamen coortum a satis miti prln- f^-^ cipio. Quoniam gemini essent^ nee aetatis verecundia lo discrlmen facere posset, ut Sli, quorum tutelae ea loca essent, auguriis legerent qui nomen novae urbi daret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum ad inaugurandum templa capiunt. ?V VII. Priori Remo augurium venisse fertur sex vultu- 15 res, iamque nuntiato augurio cum duplex numerus Ro- mulo se ostendisset, utrumque regem sua multitudo consaliitaverat. Tempore illi praecepto, at hi numero avium regnum trahebant. Inde cum altercatione con- gressi certamine irarum ad caedem vertuntur. Ibi in 20 turba ictus Remus cecidit. Vulgatior fama est ludibrio fratris Remum novos transiluisse muros ; inde ab irato Romulo, cum verbis quoque increpitans adiecisset, "^Sic deinde quicumque alius tran^iliet moenia mea ! " inter- fectum. Ita . solus potitus imperio Romulus ; condita 25 urbs conditoris nomine appellata.^z Palatium primum, in quo ipse erat educatus, miiniit. Sacra diis aliis Albano ritii. Graeco Herculi, ut ab Eu- andro instituta erant, facit.M Herculem in ea Ipca Ger/- one interempto boves mira specie abegisse memorant, ac 30 prope Tiberim fluvium, qua prae se armentiiin agens nando traiecerat, loco herbido, ut quiete et pabulo laeto reficeret boves, et ipsum fessum via procubuisse. Ibi CAP. VII.] TITI LlVi LIBER I. II cum eum cibo vinoque gravatum sopor oppressisset, pastor accola eius loci nomine Cacus, ferox viribus, captus pulchritudine boign curti avertere cam praedam vellet, quia, si agendo armentum in speluncam compu- lisset, ipsa vestigia quaerentem dominum eo deductura 5 erant, aversos boves, eximium quemque pulchritudine, caudis in speluncam traxit. ^^ Hercules ad primam auroram somno excitus cum gre- gem perliistrasset oculis et partem abesse numero sen- sisset, pergit ad proximam speluncam, si forte eo vestigia 10 ferrent. Quae ubi omnia foras versa vidit nee in partem aliam ferre, confiisus atque incertus animi ex loco infesto agere porro armentum occepit.^ Inde cum actae boves quaedam ad desiderium, ut fit, relictai;um mugissent, red- dita incliisarum ex spelunca boum vox Herculem con- 15 vertit. Quem cum vadentem ad speluncam Cacus vi prohibere conatus esset, ictus claya fidem pastorum ne- quiquam invocans ftlorte occubuit. Euander tum ea profugus ex Peloponneso auctoritate magis quam imperio regebat loca, venerabilis 'vir mira- 20 culo litterarum, rei novae inter rudes artium homines, venerabilior divinitate credita Carmentae matris, quam fatiloquam ante Sibyllae in Italiam adventum miratae eae gentes fuerant. Is tum Euander, concursu pastorum trepidantium circa advenam \, manifestae reunV' caedis ex- 25 citus, postquam facinus facinorisque causam audivit, habi- tum formamque viri aliquantum ampliorem augustioremque hiimana intuens, rogitat qui vir esset. Ubi nomen pa- tremque ac patriam accepit, " love nate, Hercules, salve," inquit. "Te mihi mater, veridica interpres deum, 30 aucturum caelestium numerum cecinit, tibique aram hie dicatum iri, quam opulentissima olim in terris gensf 12 TITI LI VI LIBER I. [cap. viii. maximam vocet tuoque ritu colat." Dextra Hercules data accipere se omen impleturumque fata ara condita ac dicata ait. Ibi turn primum bove eximia capta de grege sacrum Herculi adhibitis ad ministerium dapemque 5 Potitiis ac Plnarils, quae tum familiae maxime inclitae ea loca incolebant, factum. V _ ' Forte ita evenit, ut Potitii ad tempus praesto essent, iisqvie exta apponerentur, Pinarii extis adesis ad ceteram venirent dapem. Inde institutum mansit, donee Pinarium 10 genus fuit, ne extis sollemnium vescei^ntur. Potitii ab Euandro edocti antistites sacri eius per multas aetates fuerunt, d5nec tradito servis publicis sollenmi familiae ministeri5 genus omne Potitiorum interiit. j Haec tum sacra Romulus una ex omnibus peregrina suscepit, iam ' 15 tum immortalitatis virtiite partae, ad quam eum sua fata ducebant, fautor. VIII. Rebus dlvinis rite perpetratis vocataque ad concilium multitiidine, quae coalescere in populi iinius corpus nulla re praeterquam legibus poterat, iura dedit; 20 quae ita sancta generi hominum agresti fore ratusj si se ipse venerabilem ^nsignibus imperii f ecisset, cum cetero habitii se augustiorem, tum maxime lictoribus duodecim siimptis fecit. Alii ab numero avium, quae augurio regnum por- 25 tenderant, eum seciitum numerum putant; me baud paenitet eorum sententiae esse, quibus et apparitores hoc genus ab Etruscis finitimis, unde sella curiilis, unde toga praetexta sumptia est,l^t numerum quoque ipsum ductum placet; jet ita habuisse Etruscos, quod ex duodecim 30 populis commiiniter creato rege singulos singuli populi lie tores dederint. Crescebat interim urbs miinitionibus alia atque alia CAP. IX.] TITi LlVi LIBER I. 1 3 appetendo loca, cum in spem magis futurae multitudi- nis quam ad id quod turn hominum erat, munirent. Deinde ne vana urbis magnitudo esset, adiciendae mul- titiidinis causa vetere consilio condentium urbes, qui obscuram atque humilem conciendo ad se multitudinem 5 natam e terra sibi prolem ementiebantur, locum, qui nunc saeptus descendentibus inter duos lucos est, asylum aperit. Eo ex finitimis populis turba omnis sine discri- mine, liber an servus esset, avida novarum rerum per- fugit, idque primum ad coeptam magnitudinem roboris 10 fuit. Cum iam virium hand paeniteret, consilium deinde viri- bus parat : centum creat senatores, sive quia is numerus satis erat, sive quia soli centum erant, qui creari patres possent. Patres certe ab honore, patriciique progenies 15 eorum appellati. LJX. Iam res Rorpan^ adeo erat valida, ut cuilibet finitimarum civitatum bello par esset; sed penuria mu- lierum hominis aetatem duratura magnitudo erat, quippe quibus nee domi spes prolis nee cum finitimis coniibia 20 essent. Tum ex consilio patrum Romulus legates circa vicinas gentes misit, qui societatem coniibiumque novo populo peterent : ' urbes quoque ut cetera ex infimo nasci;ydein, quas sua virtiis ac dii invent, magnas opes sibi magnumque nomen facere ; satis scire origini Ro- 25 manae et deos adfuisse et non defutiiram virtiitem : proinde ne gravarentur homines cum hominibus sangui- nem ac genus miscere. Nusquam benigne legatio audita est : adeo simul sper- nebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi 30 ac posteris suis metuebant. A plerisque rogitantibus di- missi, ecquod f eminis quoque asylum aperuissent : id 14 TITI LlVi LIBER I. [cap. ix. enim demum compar conubium fore. Aegre id Romana pubes passa, et haud dubie ad vim sp^ctare res coepitri Cui tempus locumque aptum ut daret Romulus, ae- gritudinem animi dissimulans ludos ex industria parat 5 Neptiino Equestri ! sollemnis ;' Consualia vocat. IndicI deinde fmitimis spectaculum iubet, quantoque apparatii turn sciebant aut poterant concelebrant, ut rem claram exspectatamque facerent. Multi mortales convenere, stu- dio etiam videndae novae urbis, maxime proximi quique, 10 Caeninenses, Crustumini, Antemnates; iam Sabinorum^ omnis multitudo cum liberis ac coniugibus venit. Invi- tatl hospitaliter per domos cum situm jnoeniaque et fre- quentem tectis urbem vidissent, mirantur tarn brevi rem Romanam crevisse. 15 Ubi spectaculi tempus venit, deditaeque eo mentes cum oculis erant, tum ^x composite orta vis, signoque dato iuventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. Magna pars forte, in quem quaeque inciderat, raptae. Quasdam forma excellentes primoribus patrum destinatas 20 ex plebe homines, quibus datum negotium erat, domos deferebant. Unam longe ante alias specie ac pulchritu- dine insignem a globo Talassii cuiusdam raptam ferunt, multlsque sclscitantibus cuinam eam ferrent, identidem, ne quis violaret, Talassio ferri clamitatum ; inde nuptia- 25 lem banc vocem factamr? Turbato per metum ludicro maesti parentes virginum profugiunt, incusantes violati hospitii foedus deumque invocantes, cuius ad sollemne ludosque per fas ac fidem decepti venissent. Nee raptis aut spes de se melior aut indignatio est minor. 30 Sed ipse Romulus circumibat, docebatque patrum id superbia factum, qui conubium f initimis negassent ; illas tamen in matrimonio, in societate fortiinarum omnium CAP. X.] TITi Livi LIBER I. 1 5 civitatisque, et, quo nihil carius humano generi sit, llbe- rum fore ; molllrent modo iras, et quibus fors corpora dedisset, darent animos ; saepe ex iniuria postmodum gratiam ortam, eoque melioribus iisiiras viris, quod adni- surus pro se quisque sit, ut, cum^suam viceiu' functus 5 officio sit, parentium etiam patriaeque expleat deslderium. Accedebant blanditiae virorum factum purgantium cupi- ditate atque amore, quae maxime ad muliebre ingenium efficaces preces sunt. "^ X. lam admodum mitigatl animi raptis erant. At 10 raptarum parentes tum maxime sordida veste lacrimisque . et querellis civitates concitabant. Nee domi tantum indignationes continebant, sed congregabantur undique ad Titum Tatium, regem Sablnorum, et legationes eo, quod maximum Tatii nomen in iis regionibus erat, con- 15 veniebant. Caeninenses Crustuminique et Antemnates erant, ad quos eius iniiiriae pars pertinebat. Lente agere his Tatius Sabinique visi sunt ; ipsi inter se tres populi communiter bellum parant. Ne Crustumini qui- dem atque Antemnates pro ardore iraque Caeninensium 20 satis se impigre movent ; ita per se ipsum nomen Caeni- num in agrum Romanum impetum facit. Sed effiise vastantibus fit obvius cum exercitu Romulus, levique certamine docet vanam sine viribus Tram esse. Exercitum fundit fugatque, fusum persequitur; regem in 25 proeHo obtruncat et spoliat ; duce hostium occiso urbem primo impetii capit. Inde exercitu victore red^cto ipse, cum factis vir magnificus tum factorum ostentator hand minor, spolia ducis hostium caesi suspensa fabricate ad id apte fer- 30 culo gerens in Capitolium escendit, ibique ea cum ad quercum pastoribus sacram deposuisset, simul cum dono 1 6 TITI LIVI LIBER I. [cap. xi. desTgnavit templo lovis finis cognomenque addidit deo. " luppiter Feretri," inquit, " haec tibi victor Romulus rex regia arma fero, templumque his regionibus, quas modo animo metatus sum, dedico sedem opimis spoliis 5 quae regibus ducibusque hostium caesis me auctorem sequentes poster! ferent." Haec tempi! est or!go, quod primum omnium Romae sacratum est. Ita deinde diis visum, nee inritam condi- toris tempi! vocem esse, qua laturos eo spolia posteros lo nuncupavit, nee multitudine compotum eius d5ni vulgar! laudem. Bina postea inter tot annos, tot bella opima jarta sunt spolia ; adeo rara eius f ortiina decoris fuit. P XI. Dum ea ibi Roman! gerunt, Antemnatium exer- citus per occasionem ac solitudinem hostiliter in fines 15 Romanes incursionem facit. RapJtim et ad hos Romana legio ducta palatos in agrls oppressit. Fiis! igitur primo impetu et clamore hostes, oppidum captum ; duplicique victoria ovantem Romulum Hersilia coniiinx, precibus raptarum fatigata, orat ut parentibus earum det veniam 20 et in civitatem accipiat : ita rem coalescere concordia posse. Facile impetratum. Inde contra Crustuminos profectus bellum inferentes. Ibi minus etiam, quod alienls cladibus ceciderant animi, certaminis fuit. Utroque coloniae missae ; plures invent!, 25 qu! propter ubertatem terrae in Crustuminum nomina darent. Et Romam inde frequenter migratum est, a pa- rentibus maxime ac propinquis raptarum. ] Novissimum ab Sabims bellum ortum, multoque id maximum fuit ; nihil enim per iram aut cupiditatem ac- 30 tum est, nee ostenderunt bellum prius quam intulerunt. Consilio etiam additus dolus. Spurius Tarpeius Romanae praeerat arc!. Huius filiam virginem auro corrumpit \r^ CAP. XII.] TITI LIVI LIBER I. Tatius, ut armatos in arcem accipiat — aquam forte ea turn sacris extra moenia petitum ierat ; accept! obru- tam armis necavere, seu ut vi capta potius arx videre- tur, seu prodendi exempli causa, ne quid usquam fidum proditori esset. 5 Additur fabulae, quod vulgo Sablni aureas armillas magni ponderis bracchio laevo gemraatosque magna spe- cie anulos habuerint, pepigisse eam quod in sinistrls manibus haberent; eo scuta ill! pro aurels donis congesta. Sunt qui eam ex pacto tradendi quod in sinistrls manibus lo esset derect5 arma petisse dicant, et fraude visam agere sua ipsam peremptam mercede. ^ ' /IXII. Tenuere tamen arcem Sabini, atque inde postero die, cum Romanus exercitus Instructus quod inter Pala- tinum Capitollnumque collem campi est complesset, non 15 prius descenderunt in aequum, quam ira et cupiditate recuperandae arcis stimulante animos in adversum Roman! subiere. Principes utrimque pugnam ciebant, ab Sab!n!s Mettius Curtius, ab Romams Hostius Host!lius. H!c rem Romanam iniquo loco ad pr!ma signa animo atque 20 audacia sustinebat. Ut Hostius cecidit, confestim Ro- mana inclinatur acies, fusaque est ad veterem portam Palatii. Romulus et ipse turba fugientium actus, arma ad caelum tollens, " luppiter, tuis," inquit, " iussus avibus 25 h!c in Palatio pr!ma urbi fundamenta ieci. Arcem iam scelere emptam Sabini habent ; inde hiic armat! superata media valle tendunt. At tu, pater deum hominumque hinc saltem arce hostes, deme terrorem Romanis fu- gamque foedam siste. Hie ego tibi templum Statori 30 lovi, quod monumentum sit posteris tua praesenti ope servatam urbem esse, voveo." Haec precatus, velut si TITI LlVl LIBER I. [cap. xiil. sensisset auditas preces, " Hinc," inquit, " Roman!, luppi- ter optimus maximus resistere atque iterare pugnam iubet.'* Restitere Romani tamquam caelesti voce iussi; ipse ad primores Romulus provolatT^ 5 f-'^^Mettius Curtius ab Sabinis princeps ab arce decucur- ^'reia.t, et effusos egerat Romanes toto quantum foro spa- tium est, nee procul iam a porta Palatii erat, clamitans "Vicimus perfidos hospites, imbelles hostes. Iam sciunt longe aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris." 10 In eum haec gloriantem cum globo ferocissimorum iuve- num Romulus impetum facit. Ex equo tum forte Mettius pugnabat ; eo pelli facilius fuit. Pulsum Romani per- sequuntur, et alia Romana acies audacia regis accensa fundit Sablnos. Mettius in paludem sese strepitu sequen- 15 tium trepidante equo coniecit; averteratque ea res etiam Sablnos tanti periculo virl. Et ille quidem adnuentibus ac vocantibus suls favore multorum addito animo evadit ; Romani Sabinique in media convalle duorum montium ^^ redintegrant proelium, sed res Romana erat superiofri XIIL Tum Sabinae mulieres, quarum ex iniuria bellum ortum erat, crinibus passis scissaque veste, victo malis muliebri pavore, ausae se inter tela volantia inferre, ex transverso impetu facto dirimere infestas. acies dirimere iras, hinc patres hinc viros orantes ne se sanguine ne- 25 fando soceri generique respergerent, ne parricldio macu- larent partus suos, nepotum illi, hi liberum progeniem. "Si adflnitatis inter vos, si conubii piget,)in nos vertite iras ; nos causa belli, nos vulnerum ac caedium virTs ac parentibus sumus ; melius peribimus quam sine alteris 30 vestriim viduae aut orbae vivemus." Movet res cum multitudinem lum duces. Silentium et repentina fit quies, inde ad foedus faciendum duces prod- CAP. XIV.] TITI LIVI LIBER I. ig eunt; nee pacem modo sed civitatem unam ex duabus faciunt, regnum consociant, imperium omne conferunt Romam. Ita geminata urbe, ut Sabinls tamen aliquid daretur, Quirites a Curibus appellati. Monumentum eius pugnae, ubi primum ex profunda emersus palude equus 5 Curtium in vado statuit, Curtium lacum appellarunt. ^ ^ Ex bello tarn tristi laeta repente pax cariores Sabi- nas virls ac parentibus et ante omnes Romulo ipsi fecit. Itaque, cum populum in curias triginta divideret, nomina earum curils imposuit. Id non traditur, cum baud dubie 10 aliquanto numerus maior hoc mulierum fuerit, aetate an dignitatibus suis virorumve an sorte lectae sint, quae nomina curiis darent. Eodem tempore et centuriae tres equitum conscriptae sunt : Ramnenses ab Romulo, ab T. Tatio Titienses ap- 15 pellati; Lucerum nominis et originis causa incerta est. Inde non modo commune sed concors etiam regnum duobus regibus fuit. XIV. Post aliquot annos propinqui regis Tatii legates Laurentium pulsant, [ cumque Laurentes iiire gentium 20 agerent, apud Tatium gratia suorum et preces pliis po- terant. Igitur illorum poenam in se vertit : nam Lavini, cum ad sollemne sacrificium eo venisset, concursu facto interficitur. Eam rem minus aegre quam digritam erat tulisse Romulum ferunt, seu ob infidam societatem regni, 25 seu quia baud iniuria caesum credebat. Itaque bello quidem abstinuit ; ut tamen expiarentur legatorum iniii- riae regisque caedes, foedus inter Romam Laviniumque urbes renovatum est. Et cum his quidem insperata pax erat; aliud multo 30 propius atque in ipsis prope portis bellum ortum. ( Fide- nates nimis vTcinas prope se convalescere opes rati, f 20 TITi Livi LIBER I. [cap. xv. priusquam tantum roboris esset quantum futurum appa- rebat, occupant bellum facere. luventute armata im- missa vastatur agri quod inter urbem ac Fidenas est. Inde ad laevam versi, quia dextra Tiberis arcebat, cum 5 magna trepidatione agrestium populantur; tumultusque repens ex agrls in urbem inlatus pro nuntio fuit. Ex- citus Romulus — neque enim dilationem pati tam vicinum bellum poterat — exercitum educit, castra a Fidenis mille passuum locat. Ibi modico praesidio relicto, egressus 10 omnibus copiis partem militum locis circa densa vir- gulta obscurls subsidere in insidiis iussit ; cum parte maiore atque omni equitatu profectus)! id quod quaere- bat, tumultuoso et minaci genere pugnae adequitando ipsis prope portis hostem excivit. Fugae quoque, quae 15 simulanda erat, eadem equestris pugna causam minus mirabilem dedit. Et cum velut inter pugnae fugaeque consilium trepidante equitatu pedes quoque referret gra- dum, plenis repente portis effusi hostes, impulsa Romana acie, studio instandi sequendlque trahuntur ad locum insi- 20 diarum. ^Inde subito exorti RomanI transversam invadunt hos- tium aciem ; addunt pavorem mota e castris signa eorum, qui in praesidio relict! fuerant. ' Ita multiplici terrore perculsi Fidenates, prius paene quam Romulus quique 25 cum eo equites erant circumagerent frenis equos, terga vertunt multoque effiisius^ quippe vera fuga, qui simu- lantes paulo ante secuti erant, oppidum repetebant. Non tamen eripuere se hosti : haerens in tergo Romanus pri- usquam fores portarum obicerentur velut agmine un5 30 inrumpit. XV.. Belli Fidenatis contagione inritati Veientium an- imi et consanguinitate — nam Fidenates quoque Etriisci CAP. XVI.] TITI LIVI LIBER I. 21 fuerunt — et quod ipsa propinquitas loci, si Romana arma omnibus infesta finitimis essent, stimulabat, in fines Romanos excucurrerunt populabundi magis quam iusti more belli. Itaque non castrls positis, non exspectato hostium exercitu, raptam ex agris praedam portantes 5 Veios rediere. Romanus contra, postquam hostem in agris non invenit, dimicationi ultimae instructus inten- tusque Tiberim transit. Quem postquam castra ponere et ad urbem accessurum Veientes audivere, obviam egressi, ut potius acie decernerent quam inclusi de 10 tectis moenibusque dimicarent. Ibi viribus nulla arte adiiitis tantum veteran! robore exercitus rex Romanus vicit, persecutusque fiisos ad moenia hostes urbe valida muris ac situ ipso miinita abstinuit; agros rediens va- stat ulciscendl magis quam praedae studio. Eaque clade 15 baud minus quam adversa pugna subacti Veientes pacem petitum oratores Romam mittunt. Agri parte multatis in centum annos indutiae datae. FTlaec ferme Romulo regnante domi militiaeque gesta, quorum nihil absonum fidei divinae orlginis divinitatisque 20 post mortem creditae fuit, non animus in regno avito recuperando, non condendae urbis consilium, non bello ac pace firmandae. Ab illo enim profecto viribus datis tantum valuit, ut in quadraginta deinde annos tiitam pacem haberet. Multitudini tamen gratior fuit quam 25 patribus, longe ante alios acceptissimus militum animis; trecentosque armatos ad custodiam corporis, quos Cele- res appellavit, non in bello solum sed etiam in pace habuit. XVI. His immortalibus editis operibus cum ad exer- 30 citum recensendum contionem in campo ad Caprae Paliidem haberet, subito coorta tempestas cum magno 22 TITI LlVi LIBER I. [cap. xvii. fragore tonitribusque tarn denso regem operuit nimbo, ut conspectnm eius contiqni abstulerit; nee deinde in terns Romulus fuit. Romana pubes sedato tandem pavore, postquam ex tam turbido die serena et tran- 5 quilla lux rediit, ubi vacuam sedem regiam vidit, etsi satis credebat patribus, qui proximi steterant, sublimem raptum procella, tamen velut orbitatis metii icta mae- stum aliquamdiu silentium obtinuit. Deinde, a paucis initio facto, deum deo natum, regem parentemque urbis 10 Romanae salvere universi Romulum iubent ; pacem pre- cibus exposcunt, u^ volens propitius suam semper so- spitet progeniem^jjs Fuisse credo tum quoque aliquos, qui discerptum regem patrum manibus taciti arguerent — manavit enim haec quoque sed perobscura fama; illam 15 alteram admiratio viri et pavor praesens nobilitavit. Et consilio etiam iinius hominis addita rei dicitur fides. Namque Proculus lulius, sollicita civitate desiderio regis et infensa patribus, gravis, ut traditur, quamvis magnae rei auctor in contionem prodit. " Romulus," inquit, 20 " Quirites, parens urbis huius, prima hodierna luce cael5 repente delapsus se mihi obvium dedit. Cum perfusus horrore venerabundus adstitissem, petens precibus, ut contra intueri fas esset, 'Abi, nuntia,' inquit, 'Romanis, caelestes ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum 25 sit; proinde rem militarem colant, sciantque et ita poste- ris tradant nuUas opes humanas armis Romanis resistere posse.' Haec," inquit, "locutus sublimis abiit." Mirum quantum illi viro nuntianti haec fides fuerit, quamque desiderium Romuli apud plebem exercitumque facta fide 30 immortalitatis lenitum sit77 >V XVII. Patrum interifn animos certamen regni ac cu- pido versabat. Necdum ad singulos, quia nemo magno- CAP. XVII.] TITI Livi LIBER I. 23 pere eminebat in novo populo, pervenerat; factionibus inter ordines certabatur. Oriundi ab Sabinis, ne, quia post Tatii mortem ab sua parte non erat regnatum, in societate aequa possessionem imperii amitterent, sui cor- poris creari regem volebant ; Roman! veteres peregrinum 5 regem aspernabantur. In variis voluntatibus regnari ta- • men omnes volebant, libertatis dulcedine nondum experta. Timor deinde patres incessit, ne civitatem sine imperio, exercitum sine duce, multarum circa civitatium inritatis animis, vis aliqua externa adoriretur. Et esse igitur ali- 10 quod caput placebat, et nemo alterl concedere in ani- mum inducebat. Ita rem inter se centum patres decem decuriis factis singulisque in singulas decurias creatis, qui summae rerum praeessent, consociant. Decem imperitabant, iinus cum 15 insignibus imperii et lictoribus erat; quinque dierum spa- tio finiebatur imperium ac per omnes in orbem ibat; annuumque intervallum regni fuit. Id ab re, quod nunc quoque tenet nomen, interregnum appellatum. Fremere deinde plebs, multiplicatam servitiitem, cen- 20 tum pro lino dominos factos ; nee iiltra nisi regem et ab ipsis creatum videbantur passiiri. [ Cum sensissent ea mo- veri patres, offerendum iiltro rati quod amissuri erant, ita gratiam ineunt summa potestate populo permissa, ut non plus darent iiiris quam retinerentj < Deere verunt enim ut, 25 cum populus regem iussisset, id sic ratum esset, si patres auctores fierent. Hodie quoque in legibus magistratibus- que rogandis iisiirpatur idem ius, vi adempta : priusquam populus suffragium ineat, in incertum comitiorum eventum patres auctores fiunt." 30 Tum interrex contione advocata "Quod bonum faustum felixque sit," inquit, "Quirites, regem create: ita patri- 24 TITI LlVi LIBER I. [cap. xviii. bus visum est. Patres deinde, si dignum qui secundus ab Romulo numeretur crearitis, auctores fient." Adeo id gratum plebi fuit, ut, ne victi beneficio viderentur, id modo sciscerent iuberentque, ut senatus decerneret qui 5 Romae regnaret. XVIII. Inclita iustitia religioque ea tempestate Nu- mae Pompili erat. Curibus Sabinis habitabat, consul- tissimus vir, ut in ilia quisquam esse aetate poterat, omnis divini atque humani iuris. Auctorem doctrinae 10 eius, quia n5n exstat alius, falso Samium Pythagoram edunt, quem Servio Tullio regnante Romae centum am- plius post annos in ultima Italiae ora circa Metapontum Heracleamque et Crotona iuvenum aemulantium studia coetus habuisse constat. Ex quibus locis, etsi eiusdem 15 aetatis fuisset, quae fama in Sabinos, aut quo linguae commercio quemquam ad cupiditatem discendi excivis- set, quove praesidio unus per tot gentes dissonas ser- mone moribusque pervenisset? Suopte igitur ingenio temperatum animum virtutibus fuisse opinor magis, in- 20 structumque non tam peregrinis artibus quam disciplina taetrica ac tristi veterum Sabinorum, quo genere nullum quondam incorruptius fuit. ^ Audito nomine Numae patres Romani, quamquam inclinari opes ad Sabinos rege inde sumpto videbantur, 25 tamen neque se quisquam nee factionis suae alium nee denique patrum aut civium quemquam praeferre illi viro ausi, ad unum omnes Numae Pompilio regnum deferen- dum decernunt. Accitus, sicut Romulus augurato urbe condenda regnum adeptus est, de se quoque deos con- 30 suli iussit. Inde ab augure, cui deinde honoris ergo publicum id perpetuumque sacerdotium fuit, deductus in arcem, in lapide ad meridiem versus consedit. Augur CAP. XIX.] TITI Livi LIBER I. 2$ ad laevam eius capite velato sedem cepit, dextra manu baculum sine nodo aduncum tenens, quern lituum ap- pellarunt. Inde ubi prospectu in urbem agrumque capto deos precatus regi5nes ab oriente ad occasum determinavit, 5 dextras ad meridiem partes, laevas ad septemtrionem esse dixit, signum contra, quoad longissime conspec- tum oculi ferebant, animo f inivit ; tum, lituo in lae- vam manum translate, dextra in caput Numae imposita precatus ita est : " luppiter pater, si est fas hunc 10 Numam Pompilium, cuius ego caput teneo, regem Ro- mae esse, uti tii signa nobis certa acclarassis inter eos fines quos feci." Tum peregit verbis auspicia quae mitti vellet; quibus missis, declaratus rex Numa de templo descendit. 15 XIX. Qui regno ita potitus urbem novam, conditam vi et armis, iiire eam legibusque ac moribus de integro condere parat. Quibus cum inter bella adsuescere vide- ret non posse, quippe efferari militia animos, mitigandum ferocem populum armorum desuetiidine ratus lanum ad 20 infimum Argiletum indicem pacis bellique fecit, apertus ut in armis esse civitatem, clausus pacatos circa omnes populos significaret. Bis deinde post Numae regnum clausus fuit, semel T. Manlio consule post Piinicum primum perfectum bellum, iterum, quod nostrae aetati 25 dii dederunt ut videremus, post bellum Actiacum ab imperatore Caesare Augusto pace terra marique parta. Clauso eo cum omnium circa finitimorum societate ac foederibus iiinxisset animos, positis externorum periculo- rum ciiris ne liixuriarent otio animi, quos metus hostium 30 disciplinaque militaris continuerat, omnium primum rem ad multitiidinem imperitam et illis saeculis rudei OP THB ( JNIVERSrfl? 26 TITI LIVI LIBER I. [cap. xx. cissimam, deorum metum iniciendum ratus est. Qui cum descendere ad animos sine aliquo commento mira- culi non posset, simulat sibi cum dea Egeria congres- sus nocturnes esse ; eius se monitu, quae acceptissima 5 diis essent, sacra instituere, sacerdotes suos cuique de- orum praeficere. Atque omnium primum ad cursiis lunae in duodecim menses describit annum ; quem, quia tricenos dies singu- lis mensibus luna n5n explet, desuntque dies solido 10 anno, qui solstitial! circumagitur orbe, intercalariis men- sibus interponendis ita dispensavit, ut vicesimo anno ad metam eandem solis, unde orsi essent, plenis omnium annorum spatiis dies congruerent. Idem nefastos dies fastosque fecit, quia aliquando nihil cum populo agl 15 utile futurum erat. XX. Tum sacerdotibus creandis animum adiecit, quam- quam ipse plurima sacra obibat, ea maxime quae nunc ad Dialem flaminem pertinent. Sed quia in civitate belli- cosa plures Romuli quam Numae similes reges putabat 20 fore, iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis dese- rerentur, flaminem lovi adsiduum sacerdotem creavit, insignique eum veste et curuli regia sella adornavit. Huic duos flamines adiecit, Marti unum, alterum Quirino ; vir- ginesque Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium et 25 genti conditoris baud alienum. lis, ut adsiduae templi antistites essent, stipendium de piiblico statuit, virginitate aliisque caerimoniis venerabiles ac sanctas fecit. \l Salios item duodecim Marti Gradivo legit, tunicaeque pictae insigne dedit et super tunicam aeneum pectori 30 tegumen, caelestiaque arma, quae ancilia appellantur, ferre ac per urbem ire canentes carmina cum tripudiis sollemnique saltatu iussit. CAP. XXL] TITI Livi LIBER I. 2/ Pontificem deinde Numam Marcium Marcl f Ilium ex patribus legit, eique sacra omnia exscrlpta exslgnataque attribuit, quibus hostiis, quibus diebus, ad quae templa sacra fierent, atque unde in eos siimptiis pecunia ero- garetur. Cetera quoque omnia publica privataque sacra 5 pontificis scitis subiecit, ut esset quo consultum plebes veniret, ne quid divini iuris neglegendo patrios ritiis pe- regrinosque adsciscendo turbaretur; nee caelestes modo caerimonias sed iusta quoque funebria placandosque manes ut idem pontifex edoceret, quaeque prodigia ful- 10 minibus aliove quo visii missa susciperentur atque ciira- rentur. Ad ea elicienda ex mentibus dlvinis lovi Elicio aram in Aventino dicavit, deumque consuluit auguriis, quae suscipienda essent. v^ XXI. Ad haec consultanda procurandaque multitudine 15 omni a vi et armis conversa, et animi aliquid agendo occupati erant, et deorum adsidua insldens cura, cum interesse rebus humanis caeleste numen videretur, ea pietate omnium pectora imbuerat, ut fides ac iiis iu- randum proximo legum ac poenarum metu civitatem 20 regerent. Et cum ipsi se homines in regis, velut unici exempli, mores formarent, tum finitimi etiam populi, qui antea castra, non urbem positam in medio ad soUi- citandam omnium pacem crediderant, in eam verecun- diam adducti sunt,Vut civitatem totam in cultum versam 25 deorum violare ducerent nefas. / Lucus erat, quem medium ex opaco specii fons pe- renni rigabat aqua. Quo quia se persaepe Numa sine arbitris velut ad congressum deae inferebat, Camenis eum lUcum sacravit, quod earum ibi concilia cum coniuge 30 sua Egeria essent. Et Fidel sollemne mstituit. Ad id sacrarium flamines bigis curru arcuato vehi iussit, 28 TITl Livi LIBER I. [cap. xxit. manuque ad digitos usque involuta rem divinam facere, significantes fidem tutandam sedemque eius etiam in dexteris sacratam esse. Multa alia sacrificia locaque sacris faciendis, quae Argeos pontifices vocant, dedicavit. 5 Omnium tamen maximum eius operum fuit tutela per omne regni tempus haud minor pacis quam regni. Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello hic pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta regnavit annos, Numa tres et quadraginta. Cum valida 10 tum temperata et belli et pacis artibus erat cTvitas. XXII. Numae morte ad interregnum res rediit. Inde Tullum Hostilium, nepotem Hostili, ciiius in infima arce clara pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus ius- sit ; patres auctores facti. Hic non solum proximo regi 15 dissimilis sed ferocior etiam quam Romulus fuit. Cum aetas viresque tum avita quoque gloria animum stimu- labat. Senescere igitur civitatem otio ratus undique materiam excitandi belli quaerebat. ^ Forte evenit, ut agrestes RomanI ex Albano agro, 20 Albani ex Romano praedas in vicem agerent. Impe- ritabat tum Gains Cluilius Albae. Utrimque legati fere sub idem tempus ad res repetendas missi. Tullus prae- ceperat suis, ne quid prius quam mandata agerent. Satis sciebat negaturum Albanum ; ita pie bellum indicl posse. 25 Ab Albanis socqrdius res acta : except! hospitio ab Tullo blande ac benigne, com iter regis convivium celebrant. Tantisper Romani et res repetiverant priores et neganti Albano bellum in tricesimum diem indixerant. Haec renuntiant Tullo. 30 Tum legatis Tullus dicendi potestatem, quid petentes venerint, facit. lUi omnium " ignarl'^ primum purgando terunt tempus : se invitos quicquam, quod minus placeat CAP. XXIII.] TITI Livi LIBER I. ^ 29 Tullo, dicturos, sed imperio subigi; res repetltum se venisse ; ni reddantur, bellum indicere iussos. Ad haec Tullus "Nuntiate," inquit, "regi vestro, regem Romanum deos facere testes, uter prius populus res repetentes legates aspernatus dimiserit, ut in eum omnes expetant 5 huiusce clades belli." XXIII. Haec nuntiant domum Albani. Et bellum utrimque summa ope parabatur, civili simillimum bello, prope inter parentes natosque, Troianam utramque pro- lem, cum Lavinium ab Troia, ab Lavinio Alba, ab Alba- 10 norum stirpe regum oriundi Roman! essent. Eventus tamen belli minus miserabilem dimicationem fecit, quod nee acie certatum est, et tectis modo dirutis alterius urbis duo populi in unum confiisi sunt. Albani priores ingenti exercitii in agrum Romanum 15 impetum fecere. Castra ab urbe hand pliis quinque milia passuum locant, fossa circumdant — fossa Cluilia ab nomine ducis per aliquot saecula appellata est, donee cum re nomen quoque vetustate abolevit. In his ca- stris Cluilius Albanus rex moritur; dictatorem Albani 20 Mettium Fiifetium creant. Interim Tullus ferox prae- cipue morte regis, magnumque deorum niimen, ab ipso capite orsum, in omne nomen Albanum expetitiirum poenas ob bellum impium dictitans, nocte praeteritis ho- stium castris infesto exercitii in agrum Albanum pergit. 25 Ea res ab stativis excivit Mettium. Diicit quam prox- ime ad hostem potest. Inde legatum praemissum niinti- are Tullo iubet, priusquam dimicent, opus esse conloquio ; si secum congressus sit, satis scire ea se adlatiirum, quae nihilo minus ad rem Romanam quam ad Albanam per- 30 tineant. Haud aspernatus Tullus, tamen, si vana adfe- rantur, in aciem ediicit. Exeunt contra et Albani. JO TITI LIVI LIBER I. [cap. xxiv. Postquam struct! utrimque stabant, cum paucis proce- rum in medium duces procedunt. Ibi infit Albanus : " Iniiirias et non redditas res, ex foedere quae repetitae sint, et ego regem nostrum Cluilium causam hiiiusce esse 5 belli audisse videor, nee te dubito, Tulle, eadem prae te ferre. \ Sed si vera potius quam dictii speciosa dl- cenda sunt, )cupido imperii duos cognatos vicinosque populos ad arma stimulat. Neque, recte an perperam, interpretor; fuerit ista eius deliberatio qui bellum sus- 10 cepit ; me Albani gerendo bello ducem creavere. Illud te, Tulle, monitum velim : Etriisca res quanta circa nos teque maxime sit, quo propior es Tuscis, hoc magis scis. Multum illi terra, pliirimum mari pollent. Memor esto, iam cum signum piignae dabis, has duas acies 15 spectaculo fore, ut fessos confectosque simul victorem ac victum aggrediantur. Itaque si nos di amant, quoniam non content! Hbertate certa in dubiam imperii servitiique aleam !mus, ineamus aliquam viam qua utr! utris im- perent, sine magna clade, sine multo sanguine utriusque 20 populi decern! possit." Haud displicet res Tullo, quamquam cum indole animi tum spe victoriae ferocior erat. Quaerentibus utrimque ratio initur, cm et fortuna ipsa praebuit materiam. \ XXIV. Forte in duobus tum exercitibus erant trige- 25 mini fratres nee aetate nee viribus dispares. Horatios Curiatiosque fuisse satis constat, nee ferme res antiqua alia est nobilior. Tamen in re tam clara nominum error manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. Auctores utroque trahunt; plures tamen invenio qui Ro- 30 manos Horatios vocent ; hos ut sequar, inclinat animus. Cum trigeminis agunt reges ut pro sua quisque patria dimicent ferro : ibi imperium fore, unde victoria fuerit. CAP. XXIV.] TITI LiVi LIBER I. 3 1 Nihil recusatur ; tempus et locus convenit. Priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut, cuius populi elves eo certamine vicissent, is alter! populo cum bona pace imperitaret. Foedera alia aliis legibus, ceterum eodem modo omnia 5 flunt. Tum ita factum accepimus, nee ullius vetustior foederis memoria est. Fetialis regem Tullum ita roga- vit : " lubesne me, rex, cum patre patrato populi Albani foedus ferire?" lubente rege '^ Sagmina," inquit, " te, rex, posco." Rex ait " Puram toUito." Fetialis ex arce 10 graminis herbam puram attulit. Postea regem ita ro- gavit : " Rex, facisne me in regium niintium populi Roman! Quir!tium, vasa comitesque meos?" Rex re- spondit : " Quod sine fraude mea popullque Roman! Quir!tium f!at, facio." 15 FetiaHs erat M. Valerius. Is patrem patratum Spurium Fusium fecit, verbena caput capillosque tangens. Pater patratus ad ius iurandum patrandum, id est sanciendum fit foedus, multlsque id verbis, quae longo effata carmine non operae est referre, peragit. ; Legibus deinde recitatis, 20 '^ Aud!," inquit, " luppiter, aud!, pater patrate popul! Albam, aud! tii, populus Albanus : ut ilia palam prima postrema ex ill!s tabuHs cerave recitata sunt sine dolo malo, ut!que ea h!c hodie rectissime intellecta sunt, illls legibus populus Romanus prior non deficiet. S! prior 25 defexit publico consilio dolo malo, tum illo die, Die- spiter, populum Romanum s!c fer!to, ut ego hunc porcum h!c hodie feriam, tantoque magis fer!to, quanto magis potes pollesque." Id ubi dixit, porcum saxo silice percussit. Sua item carmina Alban! suumque ius 30 iurandum per suum dictatorem suosque sacerdotes peregerunt. 32 TITI LlVi LIBER I. [cap. xxv. XXV. Foedere icto trigemini sicut convenerat arma capiunt. Cum sui utrosque adhortarentur, deos patrios, patriam ac parentes, quicquid civium domi, quicquid in exercitu sit, illorum tunc arma, illorum intueri manus, 5 feroces et suopte ingenio et pleni adhortantium vocibus in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque pro castris duo exercitus perlculi magis prae- sentis quam curae expertes ; quippe imperium agebatur in tam paucorum virtute atque fortiina positum. Itaque 10 ergo erect! suspenslque in minime gratum spectaculum animos intendunt. \ Datur signum, infestisque armis, velut acies, terni iuvenes magnorum exercituum animos gerentes concur- runt. Nee his nee illis periculum suum, publicum im- 15 perium servitiumque obversatur animo, futuraque ea deinde patriae fortuna quam ipsi fecissent. Ut primo statim concursu increpuere arma micantesque fulsere gladil, horror ingens spectantis perstringit, et \ neutro in- clinata spe torpebat vox spiritusque. i Consertis deinde 20 manibus, cum iam non motus tantum corporum agita- tioque anceps telorum armorumque, sed vulnera qudque et sanguis spectaculo essent, duo Roman! super ahum alius, vulneratis tribus Albanis, exspirantes corruerunt. Ad quorum casum cum conclamasset gaudio Albanus 25 exercitus, Romanas legiones iam spes tota, nondum tamen cura deseruerat, exanimes vice unius, quem tres Curiatii circumsteterant. Forte is integer fuit, ut universis solus nequaquam par, sic adversus singulos ferox. Ergo ut segregaret pugnam 30 eorum, capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque vulnere adfectum corpus sineret. Iam aliquantum spatii ex eo loco ubi pugnatum est aufiigerat, cum respiciens CAP. XXVI.] TITi Livi LIBER I. 3-3 videt magnis intervallis sequentes, unum baud procul ab sese abesse. In eum magno impetii rediit; et dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, uti opem ferant fratri, iam Horatius caeso hoste victor secundam pugnam petebat. 5 Tunc clamore, qualis ex insperato faventium solet, Romani adiuvant militem suum, et ille defungi proelio festlnat. Prius itaque quam alter, qui nee procul aberat, consequi posset, et alterum Curiatium conficit. lamque aequato Marte singuli supererant, sed nee spe nee viri- 10 bus pares. Alterum intactum ferro corpus et geminata victoria ferocem in certamen tertium dabat ; alter fessum vulnere, fessum cursii trahens corpus, victusque fratrum ante se strage victor! obicitur hosti. Nee illud proelium fuit. Romanus exsultans ^^ Duos," inquit, "fratrum Ma- 15 nibus dedi ; tertium causae belli hiiiusce, ut Romanus Albano imperet, dabo." Male sustinenti arma gladium superne iugulo defigit, iacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt eo maiore cum gaudio, quod prope metum res fuerat. Ad 20 sepulturam inde suorum nequaquam paribus animis ver- tuntur, quippe imperio alteri aucti, alteri dicionis alienae facti. Sepulcra exstant quo quisque loco cecidit, duo Romana iino loco propius Albam, tria Albana Romam versus, sed distantia locis, ut et pugnatum est. 25 XXVI. Priusquam inde digrederentur, roganti Mettio, ex foedere icto quid imperaret, imperat Tullus, uti iu- ventutem in armis habeat ; iisiirum se eorum opera, si bellum cum Veientibus foret. Ita exercitiis inde domos abducti. 30 Princeps Horatius ibat trigemina spolia prae se ge- rens. Cui soror virgo, quae desponsa iini ex Curiatiis 34 TITI Livi LIBER 1. [cap. xxvi. fuerat, obvia ante portam Capenam fuit ; cogni toque super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines et flebiliter nomine sponsum mortuum appellat. Movet feroci iuveni animum com- 5 ploratio sororis in victoria sua tantoque gaudio publico. Stricto itaque gladio simul verbis increpans transfigit puellam. " Abi hinc cum immature amore ad spon- sum," inquit, " oblita fratrum mortuorum vivlque, oblita patriae. Sic eat quaecumque Romana lugebit hostem." to Atrox visum id facinus patribus plebique, sed recens meritum facto obstabat. Tamen raptus in iiis ad regem. Rex, ne ipse tam tristis ingratique ad vulgus iudicii ac secundum iudicium supplicii auctor esset, concilio popull advocato, " Duumviros," inquit, " qui Horatio perduellio- 15 nem iudicent secundum legem facio." Lex horrendi carminis erat : " Duumviri perduellionem iudicent. SI a duumvirls provocarit, provocatione certato. Si vincent, caput obnubito, inf ellci arbori reste suspendito, verberato vel intra pomerium vel extra pomerium." Hac 20 lege duumviri creati, qui se absolvere non rebantur ea lege ne innoxium quidem posse, cum condemnassent, tum alter ex iis " Publi Horati, tibi perduellionem iiidico " inquit. " I, lictor, conliga manus." Accesserat lictor iniciebatque laqueum. Tum Horatius auctore TuUo, 25 clemente legis interprete, " Provoco " inquit. Ita provo- catione certatum ad populum est. Moti homines sunt in eo iudicio maxime Publio Ho- ratio patre proclamante, se filiam iure caesam iudicari, ni ita esset, patrio iure in filium animadversiirum fuisse. 30 Orabat deinde ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. Inter haec senex iuvenem amplexus, spolia Curiatiorum fixa eo loco CAP. XXVII.] TITI LIVl LIBER I. jj qui nunc Pila Horatia appellatur ostentans, " Huncine," aiebat, "quern modo decoratum ovantemque victoria in- cedentem vidistis, Quirites, eum sub furca vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis, quod vix Albanorum oculi tarn deforme spectaculum ferre possent? I, lictor, 5 conliga manus quae paulo ante armatae imperium populo Romano pepererunt. I, caput obnube liberatoris urbis huius ; arbore inf elicT suspende ; verbera vel intra pome- rium, modo inter ilia plla et spolia hostium, vel extra pomerium, modo inter sepulcra Curiatiorum. Quo enim 10 ducere hunc iuvenem potestis, ubi non sua decora eum a tanta foeditate supplicii vindicent?" Non tulit populus nee patris lacrimas nee ipsius parem in omni periculo animum ; absolveruntque admlratione magis virtutis quam iiire causae. Itaque, ut caedes mani- 15 festa aliquo tamen piaculo lueretur, imperatum patrl ut filium expiaret pecunia publica. Is quibusdam piacu- laribus sacrificiis factis, quae deinde genti Horatiae tra- dita sunt, transmisso per viam tigillo, capite adoperto velut sub iugum misit iuvenem. Id hodie quoque pu- 20 blice semper refectum manet ; sororium tigillum vocant. Horatiae sepulcrum, quo loco corruerat icta, constriictum est saxo quadrato. XXVII. Nee diii pax Albana mansit. Invidia vulgl, quod tribus militibus for tuna piiblica commlssa fuerit, 25 vanum ingenium dictatoris corrupit, et, quoniam recta consilia haud bene evenerant, pravis reconciliare popu- larium animos coepit. Igitur ut prius in bello pacem, sic in pace bellum quaerens, quia suae civitati animo- rum plus quam virium cernebat esse, ad bellum palam 30 atque ex edicto gerundum alios concitat populos, suis per speciem societatis proditionem reservat. Fidenates, 36 TITI Livi LIBER I. [cap. xxvii. col5nia Romana, Veientibus sociis consilil adsumptis, pacto transitionis Albanorum ad bellum atque arma incitantur. Cum Fidenae aperte descissent, TuUus, Mettio ex- 5 ercituque eius ab Alba accito, contra hostes ducit. Ubi Anienem transiit, ad confluentis conlocat castra. Inter eum locum et Fidenas Veientium exercitus Tiberim transierat. Hi in acie prope flumen tenuere dextrum cornu, in sinistro Fidenates propius montes consistunt. lo 1 ullus adversus Veientem hostem derigit suos ; Albanos , contra legionem Fidenatium conlocat. Albano non plus animi erat quam fidel. Nee manere ergo nee transire aperte ausus sensim ad montes succedit. Inde, ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam aciem, fluctuansque 15 animo, ut tereret tempus, ordines explicat. Consilium erat, qua fortuna rem daret, ea inclinare vires. Miraculo primo esse Romanis qui proximi steterant, ut niidari latera sua sociorum digressu senserunt; inde eques citato equo nuntiat regi, abire Albanos. 20 Tullus in re trepida duodecim vovit Salios fanaque Pallor! ac Pavorl. Equitem clara increpans voce, ut hostes exaudirent, redire in proelium iubet, nihil trepi- datione opus esse ; suo iussii circumduci Albanum ex- ercitum, ut Fidenatium nuda terga invadant. Idem 25 imperat ut hastas equites erigerent. Id factum magnae parti peditum Romanorum conspectum abeuntis Albani exercitus intersaepsit ; qui viderant, id quod ab rege auditum erat rati, eo acrius pugnant. V Terror ad hostes transit ; et audiverant clara voce 30 dictum, et magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebant. Itaque, ne subito ex coUibus decursii Albanorum intercluderentur ab oppido, tJBsm CAP. XXVIII.] TITI Livi LIBER I. ^ terga vertunt. Instat Tullus fusoque Fidenatium cornu in Veientem alieno pavore perculsurn ferocior redit. Nee illi tulere impetum, sed ab effusa fuga flumen obiectum ab tergo arcebat. Quo postquam fuga inclinavit, alii arma foede iactantes in aquam caeci ruebant, alii, dum 5 cunctantur in ripls, inter fugae pugnaeque consilium oppress!. Non alia ante Romana pugna atrocior fuit. XXVIII. Turn Albanus exercitus, spectator certami- nis, deductus in campos. Mettius Tullo devictos hostes gratulatur; contra Tullus Mettium benigne adloquitur. 10 Quod bene vertat, castra Albanos Romanis castris iun- gere iubet, sacrificium lustrale in diem posterum parat. Ubi inluxit, paratis omnibus, ut adsolet, vocari ad con- tionem utrumque exercitum iubet. Praecones, ab ex- treme orsT, primos excivere Albanos. Hi novitate etiam 15 rei moti, ut regem Romanum contionantem audirent, proximi constitere. Ex composito armata circumdatur Romana legio ; centurionibus datum negotium erat ut sine mora imperia exsequerentur. Tum ita Tullus infit : " Romani, si umquam ante alias 20 ullo in bello fuit quod primum dis immortalibus gratias ageretis, deinde vestrae ipsorum virtuti, hesternum id proelium fuit. Dimicatum est enim non magis cum hostibus quam, quae dimicatio maior atque perlculosior est, cum proditione ac perfidia sociorum. Nam, ne vos 25 falsa opinio teneat, iniiissii meo Albani subiere ad montes, nee imperium illud meum, sed consilium et imperii simulatio fuit, ut nee vobis, ignorantibus deseri vos, aver- teretur a certamine animus, et hostibus circumveniri se ab tergo ratis terror ac fuga iniceretur. Nee ea culpa, 30 quam arguo, omnium Albanorum est : ducem secuti sunt, ut et vos, SI quo ego inde agmen declinare voluissem, 38 TITI LIVI LIBER I. [cap. xxix. fecissetis. Mettius ille est ductor itineris huius, Mettius idem huius machinator belli, Mettius foederis Romani Albanique ruptor. Audeat deinde talia alius, nisi in hunc insigne iam documentum mortalibus dedero." 5 Centuriones armati Mettium circumsistunt. Rex cetera ut orsus erat peragit : ** Quod bonum faustum f elixque sit populo Romano ac mihi vobisque, Albani, populum omnem Albanum Romam traducere in animo est, civi- tatem dare plebi, primores in patres legere, unam urbem, 10 unam rem piiblicam facere. Ut ex iino quondam in duos populos divisa Albana res est, sic nunc in unum redeat." Ad haec Albana pubes inermis ab armatis saepta, in variis voluntatibus commiini tamen metii cogente, silen- tium tenet. Tum Tullus *' Metti Fufeti," inquit, "si 15 ipse discere posses fidem ac foedera servare, vivo tibi ea disciplina a me adhibita esset; nunc, quoniam tuum insanabile ingenium est, at tu tuo supplicio doce hu- manum genus ea sancta credere, quae a te violata sunt. Ut igitur paulo ante animum inter Fidenatem Roman- 20 amque rem ancipitem gessisti, ita iam corpus passim distrahendum dabis." Exinde duabus admotis quadrigis, in currus earum • distentum inligat Mettium, deinde in diversum iter equi concitati lacerum in utroque currii corpus, qua inhaese- 25 rant vinculis membra, portantes. Avertere omnes ab tanta foeditate spectaculi oculos. Primum ultimumque illud supplicium apud Romanos exempli parum memoris legum hiimanarum fuit. In aliis gloriari licet niilli gentium mitiores placuisse poenas. 3oV~ XXIX. Inter haec iam praemissi Albam erant equites, qui multitiidinem tradiicerent Romam. Legiones deinde ductae ad diruendam urbem. Quae ubi intravere por- CAP. XXX.] TITi LlVi LIBER I. ^g tas, non quidem fuit tumultus ille nee pavor, qualis captarum esse urbium solet, cum effractis portis stratisve ariete muris aut arce vi capta clamor hostilis et cursus per urbem armatorum omnia ferro flammaque miscet ; sed silentium triste ac tacita maestitia ita deflxit om- 5 nium animos, ut prae metu obllti quid relinquerent, quid secum ferrent, deficiente consilio rogitantesque alii alios, nunc in liminibus starent, nunc errabundi domos suas, iiltimum illud visuri, pervagarentur. Ut vero iam equitum clamor exire iubentium instabat, 10 iam fragor tectorum quae diruebantur iiltimis urbis parti- bus audiebatur, pulvisque ex distantibus locis ortus velut niibe inducta omnia impleverat, raptim quibus quisque poterat elatis, cum larem ac penates tectaque, in quibus natus quisque educatusque esset, relinquentes exirent, iam 15 continens agmen migrantium impleverat vias. Et con- spectus aliorum mutua miseratione integrabat lacrimas ; vocesque etiam miserabiles exaudiebantur, mulierum prae- cipue, cum obsessa ab armatis templa augusta praeterirent ac velut captos relinquerent deos. 20 Egressis urbe Albanls Romanus passim piiblica pri- vataque omnia tecta adaequat solo, unaque hora qua- dringentorum annorum opus, quibus Alba steterat, excidio ac ruinis dedit; templis tamen deiim — ita enim edictum ab rege fuerat — temperatum est. 25 XXX. Roma interim crescit Albae ruinis ; duplicatur civium numerus ; Caelius additur urbi mons, et quo frequentius habitaretur, eam sedem Tullus regiae capit, ibique deinde habitavit. Principes Albanorum in patres, ut ea quoque pars rei publicae cresceret, legit — lulios, 30 Servilios, Quinctios, Geganios, Curiatios, Cloelios — tem- plumque ordini ab se aucto ciiriam fecit, quae Hostilia 40 tit! LlVi LIBER I. [cap. xxxi. usque ad patrum nostrorum aetatem appellata est. Et ut omnium ordinum viribus aliquid ex novo populo adiceretur, equitum decem turmas ex Albanls legit, le- giones et veteres eodem supplemento explevit et novas 5 scripsit. Hac fidiicia virium Tullus Sabinis bellum indicit, genti ea tempestate secundum Etruscos opulentissimae viris armisque. Utrimque iniuriae factae ac res nequTquam erant repetitae : Tullus ad Feroniae f anum mercatii fre- 10 quenti negotiatores Romanos comprehensos querebatur; Sabinl suos prius in lucum confugisse ac Romae reten- tos. Hae causae belli ferebantur. Sabini, baud parum memores et suarum virium partem Romae ab Tatio locatam et Romanam rem niiper etiam 15 adiectione populi Albanl auctam, circumspicere et ipsi externa auxilia. Etruria erat vicina, proximi Etruscorum Veientes. Inde ob residuas bellorum iras maxime soUici- tatis ad defectionem animis voluntaries traxere, et apud vagos quosdam ex inopi plebe etiam merces valuit ; 20 publico auxilio nullo adiuti sunt, valuitque apud Veientes — nam de ceteris minus mirum est — pacta cum Romulo indiitiarum fides. Cum bellum utrimque summa ope pararent, vertlque in e5 res videretur, utri prius arma inferrent, occupat Tul- 25 lus in agrum Sabinum transire. Piigna atrox ad Silvam Malitiosam fuit, ubi et peditum quidem robore, ceterum equitatii aucto nuper plurimum Rc3mana acies valuit. Ab equitibus repente invectis turbati ordines sunt Sabi- norum ; nee pugna deinde illls constare nee fuga ex- 30 plicari sine magna caede potuit. XXXI. Devictis Sabinis cum in magna gloria magnls- que opibus regnum Tulli ac tota res Romana esset. CAP. XXXI.] TITi LiVI LIBER I. 4I nuntiatum regi patribusque est in monte Albano lapidi- bus pluvisse. Quod cum credl vix posset, missis ad id visendum prodigium in conspectu, hand aliter, quam cum grandifiem venti glomeratam in terras agunt, crebri ceci- dere caelo lapides. Visi etiam audire vocem ingentem 5 ex summl cacuminis luco, ut patrio ritu sacra Albani fa- cerent, quae, velut diis quoque simul cum patria rellctis, oblivioni dederant, et aut Romana sacra susceperant aut " fortunae, ut fit, obirati cultum rellquerant deiim. Ro- manls quoque ab eodem prodigio novendiale sacrum pu- 10 blice susceptum est, seu voce caelesti ex Albano monte missa — nam id quoque traditur — seu haruspicum mo- nitu ; mansit certe sollemne, ut, quandoque idem prodi- gium niintiaretur, feriae per novem dies agerentur.,«H^^,.^ ^ quisque scelus regium ac vim queruntur. Movet cum patris maestitia, tum Brutus castlgator lacrimarum atque inertium querellarum auctorque, quod viros, quod Ro- manes deceret, arma capiendi adversus hostilia ausos. Ferocissimus quisque iuvenum cum armis voluntarius 5 adest ; sequitur et cetera iuventus. Inde parte praesidio relicta Conlatiae ad portas, custodibusque datis, ne quis eum motum regibus nuntiaret, ceteri armati duce Bruto Romam profecti. Ubi eo ventum est, quacumque incedit armata multi- 10 tudo, pavorem ac tumultum facit ; riarsus ubi anteire primores civitatis vident, quidquid sit, baud temere esse rentur. Nee minorem motum animorum Romae tam atrox res facit, quam Conlatiae fecerat. Ergo ex omni- bus locis urbis in forum curritur. Quo simul ventum 15 est, praeco ad tribunum Celerum, in quo tum magistratii forte Brutus erat, populum advocavit. Ibi oratio habita nequaquam eius pectoris ingeniique, quod simulatum ad eam diem fuerat, de vi ac libidine Sex. TarquinI, de stupro infando Lucretiae et miserabili caede, de orbitate 20 TricipitinI, cul morte filiae causa mortis indignior ac miserabilior esset. Addita superbia ipsius regis miseriae- que et labores plebis in fossas cloacasque exhauriendas demersae : Romanes homines, victores omnium circa populorum, opifices ac lapicldas pro bellatoribus factos. 25 Indlgna Servi Tulli regis memorata caedis et invecta corpori patris nefando vehiculo filia, invocatique ultores parentum dii. His atrocioribusque credo aliis, quae praesens rerum indignitas haudquaquam relatii scriptoribus facilia subicit, 30 memoratis incensam multitudinem perpulit, ut imperium regi abrogaret, exsulesque esse iuberet L. Tarquinium cum 76 TITi LiVi LIBER I. [CAP. lx.] coniuge ac liberis. Ipse iunioribus, qui ultro nomina dabant, lectis armatisque ad concitandum inde adversus regem exercitum Ardeam in castra est profectus ; impe- rium in urbe Lucretio, praefecto urbis iam ante ab rege 5 institute, relinquit. Inter hunc tumultum Tullia domo profugit, exsecrantibus quacumque incedebat invocantibus- que parentum furias viris mulieribusque. LX. Harum rerum nuntiis in castra perlatis, cum re nova trepidus rex pergeret Romam ad comprimendos lo motus, flexit viam Brutus — senserat enim adventum — ne obvius fieret ; eodemque fere tempore diversis iti- neribus Brutus Ardeam, Tarquinius Romam venerunt. Tarquinio clausae portae exsiliumque indictum ; liberato- rem urbis laeta castra accepere, exactique inde liberi 15 regis. Duo patrem secuti sunt, qui exsulatum Caere in Etriiscos ierunt ; Sex. Tarquinius Gabios tamquam in suum regnum profectus ab ultoribus veterum simul- tatium, quas sibi ipse caedibus rapinisque conciverat, est interfectus. 20 L. Tarquinius Superbus regnavit annos quinque et viginti. Regnatum Romae ab condita urbe ad llberatam ann5s ducentos quadraginta quattuor. Duo consules inde comitiis centuriatis a praefecto urbis ex commentariis Servi Tulli creati sunt, L. Junius Brutus et L. Tarquinius 25 Conlatinus. OF THB ^TJNIVERSITT ^■^^«smI-^.o^> RETURN TO the circulation desk of any University of California Library or to the NORTHERN REGIONAL LIBRARY FACILITY BIdg. 400, Richmond Field Station University of California r^' Y8 38434 A ivi27?157 THE UNIVERSITY OF CALIFORNIA LIBRARY