THE MmW OF VIRGIL, ENGLISH NOTES. CHARLES ANTHON, LL.D. JAY-PROFESSOR OF THE GREEK AND LATIN LANGUAGES IN COLUMBIA COLLEGE, NEW-YORK, AND RECTOR OF THE GRAMMAR-SCHOOL. ADAPTED FOR USE IN ENGLISH SCHOOLS, BY THE REV. F. METCALFE, M.A. FELLOW OF LINCOLN COLLEGE, OXFORD. 3SEW EOITION. LONDON: WHITTAKER AND CO. AVE MARIA LANE. 1856. LONDON: gilbert and rivington, printers, st. john's square. PA AT ADVERTISEMENT. The reputation which Professor Anthon has already esta- blished for himself in this country, as a skilful critic, and elegant illustrator of the Latin Classics, renders it unne- cessary for us to expatiate here on that subject. Suffice it, therefore, to remark, that the Mneid in no wise falls short of his previous works, for lucid exposition, happy render- ing, and sedulous investigation of the meaning of his author. The bulk, however, of the Transatlantic edition mili- tated against its general introduction into this country, as a School-book ; — a difficulty which, it is hoped, has been removed by this Reprint. Those notes which appeared needlessly prolix and diffuse, have been curtailed ; some altogether omitted; in order that room might still be left for the exercise of the student's ingenuity. The position of the notes has not been changed : for, although foot- notes would have, doubtless, been more easy of reference, and, on that account, more valuable in the eyes of the adult scholar ; yet, at the same time, this alteration would not have been equally beneficial to the school-boy, for whom this Reprint is chiefly designed. The Editor has a2 IV ADVERTISEMENT. found, in his own experience, and believes that others will be ready to corroborate his opinion, that when the annota- tions are below the text, they are frequently neglected to be studied beforehand, a boy relying on his quickness of eye, at the moment of construing, for a knowledge of their contents. As they now stand, there is no longer this incentive to indolence. The Metrical Index has been retained, as it gives, at one glance, all the aberrations from the general rules of Prosody, which occur throughout the twelve books ; but it has not been deemed requisite to insert the Index of Proper Names, as> with the Classical Dictionary at his elbow, the student will possess all the information he requires. The present Editor has performed his task under the conviction that some service might be rendered to the cause of classical learning, by making a very excellent book more accessible to the rising youth of this country. London, January, 1846. PREFACE PROFESSOR ANTHON. The present volume contains merely the Mneid of Virgil, the Eclogues and Georgics having been reserved for a separate work. This arrangement will, it is presumed, be found an acceptable one to the student, since the Georgics are seldom read in our preparatory schools, but most com- monly form part of a college course. The text of the edition which is here offered to the public is based upon that of Heyne ; but in numerous instances changes of punctuation and new readings have been introduced from the latest and best authorities. The recent and excellent edition of Heyne, by Wagner, has been particularly followed ; and the Editor gladly avails himself of the opportunity of making this noble work better known to the American student. The notes accompanying the text have been made purposely copious, since Virgil is an author in the perusal of whom the young scholar stands in need of very frequent a 3 PREFACE BY PROFESSOR ANTHON. assistance. These notes will be found to contain all that is valuable in the commentaries of the latest European editors, such as Nohden, Heinrich, Hohler, Thiel, Forbi- ger, Valpy, but more especially Heyne and Wagner. C. A. Columbia College, October 5, 1843. LIFE OF VIRGIL. Publius Virgilius Maro was born at the village of Andes, a few miles distant from Mantua, about 70 b. c. His father was of low birth, having been, according to some authorities, a potter or brickmaker, and, according to others, the hireling of a travelling merchant named Maius, or Magus. He so ingratiated himself, however, with his master, that he received his daughter Maia in marriage, and was intrusted with the charge of a farm which his father-in-law had acquired in the vicinity of Mantua. Our poet was the offspring of these humble parents. The studies of Virgil commenced at Cremona, where he re- mained till he assumed the toga virilis. At the age of sixteen he removed to Mediolanum, and, shortly after, to Neapolis, where he laid the foundation of that multifarious learning which shines so conspicuously in the JEneid. During his residence in this city he perused the most celebrated Greek writers ; and here he also studied the Epicurean system of philosophy, under Syro, a celebrated teacher of that sect. But medicine and mathematics were the sciences to which he was chiefly addicted ; and to this early tincture of geometrical knowledge may, perhaps, in some degree, be ascribed his ideas of luminous order, and masterly arrangement, and that regularity of thought, as well as exactness of expression, by which all his writings were distinguished. Vlll LIFE OF VIRGIL. It does not seem certain, or even probable, that Virgil went at all to Rome from Naples. It rather appears that he returned to his native country, and to the charge of his paternal farm. While residing here, and turning his attention in part to poetic composition, he attracted the notice of Pollio, who had been appointed by Antony to the command of the district in which the farm of Virgil lay. Pollio, observing his poetic talents, and pleased with his amiable manners, became his patron and protector ; and as long as this chief continued in command of the Mantuan district, Virgil was relieved from all exaction, and protected in the peaceable possession of his property This tranquillity, however, was destined to be rudely disturbed. Previously to the battle of Philippi, the trium- virs had -promised to their soldiers the lands belonging to some of the richest towns of the empire. Augustus re- turned to Italy in a.u.c 712, after his victory at Philippi, and found it necessary, in order to satisfy these claims, to commence a division of lands in Italy, on a more extensive scale even than he had intended. Cremona, unfortunately, having espoused the cause of Brutus, became peculiarly obnoxious to the victorious party, and its territory was accordingly divided among the veteran soldiers of the triumvir. This territory, however, not proving sufficient, the deficiency was supplied from the neighbouring district of Mantua, in which the farm of Virgil lay. The poet, no longer protected by Pollio (whose power, it would seem, had been diminished in consequence of his too close adherence to Antony), was dispossessed of his little pro- perty under circumstances of peculiar violence. His per- sonal safety was even endangered ; and he was compelled, on one occasion, to escape the fury of the centurion Arrius by swimming over the Mincius. LIFE OF VIRGIL. IX At this juncture, Virgil had the good fortune to obtain the favour of Alphenus Varus, with whom he had studied philosophy at Naples, under Syro the Epicurean, and who now either succeeded Poilio in the command of the district, or was appointed by Augustus to superintend in that quarter the division of the lands. Under his protection Virgil twice repaired to Rome, where he was received not only by Maecenas, but by Augustus himself, from whom he procured the restoration of the patrimony of which he had been deprived. This happened in the com- mencement of the year 714 a.u.c ; and during the course of that season, in gratitude for the favours he had received, he composed his eclogue entitled Tityrus. The remaining eclogues, with the exception, perhaps, of the tenth, called Gallus 9 were produced in the course of this and the follow- ing year. Virgil had now spent three years in the composition of pastoral poetry, and in constant residence on his farm, except during the two journeys to Rome which he was compelled to undertake for its preservation. The situation of his residence, however, being low and humid, and the climate chill at certain 'seasons of the year, his delicate constitution, and the pulmonary complaint with which he was affected, induced him, about the year 714 or 715 a.u.c, when he had reached the age of thirty, to seek a warmer sky. To this change, it may be conjectured, .he was further instigated by his increasing celebrity, and the extension of his poetic fame. On quitting his paternal fields, therefore, he first proceeded to the capital. Here his private fortune was considerably augmented by the liberality of Maecenas ; and such was the favour he pos- sessed with his patron, that we find him, soon after his arrival at Rome, introducing Horace to the notice of this X LIFE OF VIRGIL. minister. It is said, moreover, that he never asked any thing of Augustus that was refused ; and Donatus, his biographer, even affirms, though, it must be confessed, without the least probability, that Augustus consulted him with regard to his resignation of the government, as a sort of umpire between Maecenas and Agrippa. It was probably during this period of favour with the emperor and his minister, that Virgil contributed the verses in celebration of the deity who presided over the gardens of Maecenas; and wrote, though without acknowledging it, that well-known distich in honour of Augustus : Nocte pluit tota ; redeunt spectacula mane ; m Divisum imperium cum Jove Caesar habet. The story goes on to relate, that Bathyllus, a contemptible poet of the day, claimed these verses as his own, and was liberally rewarded. Vexed at the imposture, Virgil again wrote the verses in question near the palace, and under them, Hos ego versiculos feci, tulit alter honores ; with the beginning of another line in these words, Sic vos non vobis, four times repeated. Augustus wished the lines to be finished ; Bathyllus seemed unable ; and Virgil at last, by completing the stanza in the following order, Sic vos non vobis nidificatis aves ; Sic vos non vobis vellera fertis oves ; Sic vos non vobis mellificatis apes ; Sic vos non vobis fertis aratra boves, proved himself to be the author of the distich, and the poetical usurper became the sport and ridicule of Rome. During his residence at Rome, Virgil inhabited a house on LIFE OF VIRGIL. XI the Esquiline Hill, which was furnished with an excellent library, and was pleasantly situated near the gardens of Maecenas. The supposed site, and even ruins of this mansion, were long shown to modern travellers. Yet, however enviable was Virgil's present lot, the bustle and luxury of an immense, capital were little suited to his taste, to his early habits, or to the delicacy of his constitu- tion, while the observance and attention he met with were strongly repugnant to the retiring modesty of his disposi- tion. Such was the popularity which he derived from his general character and talents, that on one occasion, when some of his verses were recited in the theatre, the whole audience rose to salute Virgil, who was present, with the same respect which they would have paid to the emperor. And so great was the annoyance whieh he felt on being gazed at and followed in the streets of Rome that he sought shelter, it is said, in the nearest shops or alleys from public observation. At the period when Virgil enjoyed so much honour and popularity in the capital, Naples was a favourite retreat of illustrious and literary men. Thither he retired about a.u.c 717, when in the thirty-third year of his age ; and he continued, during the remainder of his life, to dwell chiefly in that city, or at a delightful villa which he possessed in the Campania Felix, in the neighbourhood of Nola, ten miles east of Naples. About the time when he first went to reside at Naples, he commenced his Georgics by order of Maecenas, and continued, for the seven following years, closely occupied with the composition of that inimitable poem. The genius of Virgil, being attended with some degree of diffidence, seems to have gained, by slow steps, the measure of confidence which at length emboldened him to attempt Xll LIFE OF VIRGIL. epic poetry. He had begun his experience in verse with humble efforts in the pastoral line; though even there we behold his ardent muse frequently bursting the barriers by which she ought naturally to have been restrained. He next undertook the bolder and wider topic of husbandry ; and it was not till he had finished this subject with unrivalled success, that he presumed to write the Mneid. This poem, which occupied him till his death, was com- menced in a.u.c. 724, the same year in which he had completed his Georgics. After he had been engaged for some time in its composition, the greatest curiosity and interest concerning it began to be felt at Rome. A work, it was generally believed, was in progress, which would eclipse the fame of the Iliad. Augustus himself at length became desirous of reading the poem so far as it had been carried ; and, in the year 729, while absent from Rome on a military expedition against the Cantabrians, he wrote to the author from the extremity of his empire, entreating him to be allowed a perusal of it. Macrobius has pre- served one of Virgil's answers to Augustus: "I have of late received from you frequent letters. With regard to my jEneas, if, by Hercules, it were worth your listening to, I would willingly send it. But so vast is the under- taking, that I almost appear to myself to have commenced such a work from some defect in judgment or understand- ing ; especially since, as you know, other and far higher studies are required for such a performance." (Sat. i. 24.) Prevailed on, at length, by these importunities, Virgil, about a year after the return of Augustus, recited to him the sixth book, in presence of his sister Octavia, who had recently lost her only son Marcellus, the darling of Rome, and the adopted child of Augustus. The poet, probably, in prospect of this recitation, had inserted Jhe affecting LIFE OF VIRGIL. Xlll passage in which he alludes to the premature death of the beloved youth: nate, ingentem luctura ne quaere tuorum, &c. But he had skilfully suppressed the name of Marcellus till he came to the line, Tu Marcellus eris — manibus date lilia plenis. It may well be believed that the widowed mother of Marcellus swooned away at the pathos of these verses, which no one, even at this day, can read unmoved. Virgil is said to have received from the afflicted parent 10,000 sesterces (dena sestertia) for each verse of this celebrated passage. Having brought the Mneid to a conclusion, but not the perfection which he wished to bestow upon it, Virgil, contrary to the advice and wish of his friends, resolved to travel into Greece, that he might correct and polish this great production at leisure in that land of poetic imagination. It was on undertaking this voyage that Horace addressed to him the affectionate Ode beginning, Sic te Diva potens Cypri, &c. (i. 3.) Virgil proceeded directly to Athens, where he commenced the revisal of his epic poem, and added the magnificent Introduction to the third book of the Georgics. He had been thus engaged for some months at Athens, when Augustus arrived at that city, on his return to Italy, from a progress through his eastern dominions. When he em- barked for Greece, it had been the intention of Virgil to have spent three years in that country, in the correction of his poem ; after which he proposed to pass his days in his native country of Mantua, and devote the rest of his life to the study of philosophy, or to the composition of some great historical poem. The arrival of Augustus, however, XIV LIFE OF VIRGIL. induced him to shorten his stay, and to embrace the oppor- tunity of returning to Italy in the retinue of the emperor. But the hand of death was already upon him. From his youth he had been of a delicate constitution ; and, as age advanced, he was afflicted with frequent headaches, asthma, and spitting of blood. Even the climate of Naples could not preserve him from frequent attacks of these maladies, and their worst symptoms had increased during his resi- dence in Greece. The vessel in which he embarked with the emperor touched at Megara, where he was seized with great debility and languor. When he again went on board, his distemper was so increased by the motion and agitation of the vessel, that he expired a few days after he had landed at Brundisium, on the south-eastern coast of Italy. His death happened a.u.c. 734, when he was in the 51st year of his age. When he felt its near approach, he ordered his friends Varius and Plotius Tucca, who were then with him, to burn the Mneid as an imperfect poem. Augustus, however, interposed to save a work which he no doubt saw would at once confer immortality on the poet and on the prince who patronized him. It was accord- ingly intrusted to Varius and Tucca, with a power to revise and retrench, but with a charge that they should make no additions; a command which they so strictly observed as not to complete even the hemistichs which had been left imperfect. They are said, however, to have struck out twenty-two verses from the second book, where iEneas, perceiving Helen amid the smoking ruins of Troy, intends to slay her, till his design is prevented by his goddess mother. These lines, accordingly, were wanting in many of the ancient manuscripts, but they have been subsequently restored to their place. There was also a report long current, that Varius had made a change, which LIFE OF VIRGIL. still subsists, in the arrangement of two of the books, by- transposing the order of the second and third, the latter having stood first in the original manuscript. According to some accounts, the four lines "Me ego quondam" &c, which are still prefixed to the Mne'id in many editions, were expunged by Varius and Tucca ; but, according to others, they never were written by Virgil, and are no better than an interpolation of the middle ages. Virgil bequeathed the greater part of his wealth, which was considerable, to a brother. The remainder was divided among his patron Maecenas, and his friends Varius and Tucca. Before his death, he had also commanded that his bones should be carried to Naples, where he had lived so long and so happily. This order was fulfilled, under charge of Augustus himself. According to the most ancient tradition and the most commonly-received opinion, the tomb of Virgil lies about two miles to the north of Naples, on the slope of the hill of Pausilippo, and over the entrance to the grotto or subterraneous passage which has been cut through its ridge, on the road leading from Naples to Puteoli. Cluverius and Addison, indeed, have placed the tomb on the other side of Naples, near to the foot of Mount Vesuvius; but the other opinion is based upon the common tradition of the country, and accords with the belief of Petrarch, Sannazarius, and Bembo: it may still be cherished, therefore, by the traveller who climbs the hill of Pausilippo, and he may still think that he hails the shade hi Virgil on the spot where his ashes repose. Notwith- standing, however, the veneration which the Romans entertained for the works of Virgil, his sepulchre was neglected before the time of Martial, who declares that Silius Italicus first restored its long-forgotten honours. What is at present called the tomb, is in the form of a small, a 2 XVI* LIFE OF VIRGIL. • square,* flat-roofed building, placed on a sort of platform, near the brow of a precipice on one side, and on the other sheltered by a superincumbent rock. Half a century ago, when More travelled in Italy, an ancient laurel (a shoot perhaps of the same which Petrarch had planted) overhung the simple edifice. (More's Travels, Letter 65.) Within the low vaulted cell was once placed the urn supposed to contain the ashes of Virgil. Pietro Stefano, who lived in the thirteenth century, mentions that he had seen the urn, with the epitaph inscribed on it, which is said to have been written by the poet himself a few moments before his death : Mantua me gemiit ; Calabri rapuere ; tenet nunc Parthenope. Cecini pascua, rura, duces. Passing by the Eclogues and Georgics, our remarks on which will be reserved for a future occasion, we will conclude the present biographical sketch with a few observations on the jEneid. This production has for its subject the settlement of the Trojans in Italy, and, belonging to a nobler class of poetry than the Georgics, is almost equally perfect in its kind. It ranks, indeed, in the very highest order, and it was in this exalted species that Virgil was most fitted to excel. Undisturbed by excess of passion, and never hurried away by the current of ideas, he calmly consigned to immortal verse the scenes which his fancy had first painted as lovely, and which his under- standing had afterward approved. The extent, too, and depth of design proposed in the Mneid rendered this subjection to the judgment indispensable. The chief objection which critics in all ages have urged against the Mneid, or, at least, against the poetical cha- racter of its author, is the defect in what forms the most essential quality of a poet, originality and the power of LIFE OF VIRGIL. \ XV11 • invention. It has never, indeed, been denied that he pos- sessed a species of invention, if it may be so called, which consists in placing ideas that have been preoccupied in a new light, or presenting assemblages, which have been already exhibited, in a new point of view. Nor has it been disputed that he often succeeds in bestowing on them the charm of novelty, by the power of more perfect diction, and by that poetic touch which transmutes whatever it lights on into gold. But it is alleged that he has con- trived few incidents, and opened up no new veins of thought. It is : n well known that the Roman dramatic writers, instead of contriving plots of their own, translated the master-pieces of Sophocles, Euripides, and Menander. The same imitative spirit naturally enough prevailed in the first attempts at epic poetry. When any beautiful model exists in an art, it so engrosses and intimidates the mind, that we are apt to think that, in order to execute successfully any work of a similar description, the ap- proved prototype must be imitated. It is supposed that what had pleased once, must please always ; and circum- stances, in themselves unimportant, or perhaps accidental, are converted into general and immutable rules. It was natural then for the Romans, struck with admiration at the sublime and beautiful productions of the epic muse of Greece, to follow her lessons with servility. The mind of Virgil also led him to imitation. His excellence lay in the propriety, beauty, and majesty of his poetical cha- racter, in his judicious contrivance of composition, his correctness of drawing, his purity of taste, his artful adap- tation of the conceptions of others to his own purposes, and his skill in the combination of materials. Accordingly, when Virgil first applied himself to frame a poem, which might celebrate his imperial master, and emulate the pro- XV111 LIFE OF VIRGIL. ductions of Greece, in a department of poetry wherein she was as yet unrivalled, he first naturally bent a reverent eye on Homer ; and, though he differed widely from his Grecian master in the qualities of his mind and genius, he became his most strict and devoted disciple. The Latin dramatists, in preparing their pieces for the stage, had fre- quently compounded them of the plots of two Greek plays, melted, as it were, into one ; and thus compensated for the want of invention and severe simplicity of composition by greater richness and variety of incident. From their example, Virgil comprehended in his plan the arguments of both the Iliad and Odyssey ; the one serving him as a guide for the wanderings and adventures of his hero pre- vious to the landing in Latium, and the other as a model for the wars which he sustained in Italy, to gain his des- tined bride Lavinia. He had thus before him all the beauties and defects of Homer, as lights to gaze at, and as rocks to be shunned, with the judgment of ages on both, as a chart which might conduct him to yet greater per- fection. In the Iliad, however, there was this superiority, that a sense of injury (easily communicated to the reader) existed among the Greeks ; and in the Odyssey, we feel, as it were, the hero's desire of returning to his native country. But both these ruling principles of action are wanting in the Mneid, where the Trojans rather inflict than sustain injury, and reluctantly seek a settlement in new and unknown lands. Another objection made to the Mneid is its occasional violation of the order of time, and among the instances of anachronism that have been cited by industrious critics, the one which occurs in the case of Dido occupies a pro- minent place. The whole question relative to Dido is discussed by Heyne in the first Excursus to the fourth LIFE OF VIRGIL. XIX Mneid, He divides the earlier history of Carthage into three epochs : the first commences fifty years before the taking of Troy; the second, 173 years after the former; and the third, 190 years still later. At the commencement of this third epoch he makes Dido to have flourished, and to have improved, not, however, to have founded, the city, which, in fact, existed long before. Now Virgil has just so far availed himself of ancient traditions as to give pro- bability to his narration, and to support it by the prisca fides facto. He wrote, however, at such a distance of time from the events which formed the groundwork of his poem, and the events themselves were so obscure, that he could depart from history without violating probability. Thus, it appears from chronology, that Dido lived many hundred years after the Trojan war : but the point was one of obscure antiquity, known perhaps to few readers, and not very precisely ascertained. Hence, so far was the violence offered to chronology from revolting his country- men, that Ovid, who was so knowing in ancient histories and fables, wrote an heroic epistle as addressed by Dido to iEneas. Besides the well-known and authentic works of Virgil that have now been enumerated, several poems still exist, which are very generally ascribed to him, but which, from their inferiority, are supposed to be the productions of his early youth. Of these the longest is the Culex, which has been translated by Spenser under the title of Virgil's Gnat. Its authenticity, however, has been doubted. The . Ciris, the Moretum, and the Copa, complete the list. (Dunlop, History of Roman Literature, vol. iii. p. 68, seqq.) ■ .-'* / / / <.** > / P. VIRGIL II MARONIS iE^EIDOS* LIBER PRIMUS. Arm a virunique/eano, Trojai&qui^primus ab oris Italiam, fato profugus, Laviftaque venit Litora/. multiyn ille et terrjis jactatus et alto, Vi superum, saevae memorem Jun^nis ob iram ; ■Multa quoqqfe et bello paisus, dum conderet urbem, 5 Inferretquefdeos Latio : genus uwdfe Latinum, Albanique ; patres, atque altae mceni$ Jlorra^ S Musa, mihi causas memora, quo nu'mine fceso, Quidve dolens, regiria deiim tot volvere casfcs Insignem pietate virum, tot adire labores/ 10 I Impulerit. fvTantaene animis c'celestibus irae ? Urbs annqua fuit ; Tyrii tenuere coloni : Carthago, Italiam contra Tiberinaque longe Ostia* dives opum, studiisque asperrima belli : ^Quam Juno fertur terris magis omnibus unam 15 Posthabita coluisse Samoj'hic illius arma, Hie currus fuit ; hoc regnum dea gentibus esse, Si qua fata sinant, jam turn tentfitque fovetque. ProJeniem sed enim Trojano a*san<|aine duci "" " ^ Audierat, Tyrias olim quae verteret arces ; 2f0 Hinc populum, late reg^m, belloque supeTBmrlT""" "T" - Venturum excidio Libyae ; sic volvere Parcas. Id metuens, veterisque memor/Saturnia belli, Prima quod ad Trojam pro caris gesserat Argis : •Nee dum etiam causae irarum saevique dolores 25 Exciderant animo ; manet alta mente repostum b / t ^ENEIDOS LIB. I. 40 Judicium Paridis, spfetae*que injuria formae, Et genus invisum, ^t rapti Ganymedis honores : His accen,sa super, jactatos sequore toto Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli, 30 Arcebat longe Latio ; multqsque per annos Errabant, acti fajis, rnariComnia circum. Taritae.molis ,^rat I^omanap condere gent,em. ' Vix, e conspectu Siculse telluris, in altum Vela dabant laeti, et spumas salis sere ruebantj, Quiim Juno, ae'ternum^ervans sub pectore vulnus, Haec secum ; Merie incepto desistere victam, Nee posse Italia Teucrorum avertere regem ? Quippe vetor fatisj Pallasne exurere classem Argivum, atquejpsos potuit submergere ponto, Unius ob noxam et/urias Ajacis Oilei? f Ipsa, Joyis rapidum jaculata e nubibus Tgnem, Disjecitque rates, evertitque aequora verftfs ; Illura, exspirantem transfixo pectore flammas, Turbine corripuit, scopuloque infixit acuto. 45 Ast ego, quae divum incedo regina, Jovisque Et soror etconiux, una cum gente tot annos Bella gero. Et quisq uam ; numen Junonis adorat Praeterea, aut supplex aris imponet honprem ? Talia flammato secum dea corde volutans.l - 50 - » 11 Nimborum in patriam, loca fceta furent|bus austris, JEoliam venit. Hie vasto rex iElolus 'antro Luctantes ventos tempestatesque sonoras Imperio premit, ac vinclis et carcere frenat. Illi indignantes, magno cum murmure mpntis, -^5 Circum claustra fremunt. Cels£ sedet iEolus arce, Sceptra tenens, mollitque animos, et temperat iras. Ni faciat, maria ac terras ccelumque profundum Quippe ferant rapidi secum, verrantque per auras. Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris, 60 Hoc metuens ; molemque et montes insuper altos Imposuit ; regemque dedit, qui fcedere certo JENEIDOS LIB. I. Et premere, et laxas sciret dare jussus habenas. Ad quern turn Juno supplex his vocibus usa est : 2Eole, namque tibi divum pater, atque hominum rex, 65 Et mulcere dedit fluctus et tollere vento, Gens inimica mihi Tyrrhenum navigat sequor, Ilium in Italiam portans, victosque Penates: Incute vim ventis, submersasque obrue puppes ; Aut age diversos, et disjice corpora ponto. 70 Sunt mihi bis septem prsestanti corpore nymphse, Quarum, quae forma pulcherrima Deiopea Connubio jungam stabili, propriamque dicabo \ Omnes ut tecum, meritis pro talibus, annos Exigat, et pulchra faciat te prole parentem. 75 JEolus hsec contra : Tuus, O regina, quid optes, ' Explorare labor ; mihi jussa capessere fas est. Tu mihi, quodcumque hoc regni, tu sceptra Jovemque Concilias ; tu das epulis accumbere divum, Nimborumque facis tempestatumque potentem. X 8(t Haec ubi dicta, cavum conversa cu,spide montem Impulit in latys ; ac venti, velut agmine facto, Qua data porta, ruunt, et terras turbine perflant. Incubuere mari, totumque a sedibus imis Una Eurusque Notusque ruunt, creberque procellis 85 Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus. Insequitur clamorque virum, stridorqne rudentum. Eripiunt subito nubes ccelumque diemque Teucrorum ex oculis ; ponto nox incubat atra. Intonuere poli, et crebris micat ignibus aether ; 90 Praesentemque viris intentant omnia mortem. Extemplo ^nese solvuntur frigore memjbra ; Ingemit, \ duplices tendens ad sidera palmas, Talia vc p ert : O terque quaterque beati, Quis arte ui w r atrum, Trojse sub moenibus altis, 95 ^tj^rgejkre ! O Danaum fortissime gentis, aide, mene Tliacis occumbere campis Non potnisse, tuaqiie animam hanc effundere dextra ! b2 * JENEIDOS LIB* J, Saevus ubi iEacidae telo jacet Hector, ubi ingens SarpedSn; ubi tot Simois correpta sub undis 100 Scuta virum galeasque et fortia corpora volvit. * Talia jactanti stridens Aquilone procella Velum adversa ferit, fluctusque ad sidera tollit : Franguntur rerai ; turn prora avertit, et undis Dat latus ; insequitur cumulo praeruptus aquae mons. 1 05 >/Hi summo in fluctu pendent ; his unda dehiscens Terram inter fiuctus aperit ; furit aestus arenis. Tres Notus abreptas in saxa latentia torquet : . Saxa, vocant Itali mediis quae in fiuctibus Aras, Dorsum immane mari summo. Tres Eurus ab alto 1 1 In brevia et syrtes urguet, miserabile visu ! IllTditque vadis, atque aggere cingit arenas. Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten, v Ipsius ante oculos ingens a vertice pontus In puppim ferit: excutitur pronusque magister 115 Volvitur in caput : ast illam ter fiuctus ibidem Torquet agens circum, et rapidus vorat aequore vortex. Apparent rari nantes in gurgite vasto ; Arma virum, tabulasque, et Troia gaza per undas. Jam validam Ilionei navem, jam fortis Achatae, 120 Et qua vectus Abas, et qua grandaevus Aletes, Vicit hiems ; laxis laterum compagibus omnes Accipiunt inimicum imbrem, rimisque fatiscunt/ Interea, magno misceri murmure pontum, Emissamque hiemem sensit Neptunus, et imis 125 Stagna refusa vadis. Graviter commotus, et alto Prospiciens, sumraa placidum caput extulit unda. Disjectam iEneae toto videt aequore classem, Fiuctibus oppressos Troas ccelique ruina : Nee latuere doli fratrem Junonis et irae. 130 Eurum ad se Zephyrumque vocat ; dehinc talia fatur : ^ Tantane vos generis tenuit fiducia vestri ? Jam ccelum terramque meo sine numine, Vend, Miscere, et tantas audetis tollere moles 1\ &NEIDOS LIB. I. 5 Quos ego — sed motos praestat componere ffuctus. 135 Post mihi non simili poena commissa luetis. Maturate fugam, regique haec dicite vestro : Non illi imperium pelagi, saevumque tridentem, Sed mihi sorte datum. Tenet ille immania saxa, Vestras, Eure, domos : ilia se jactet in aula 140 iEolus, et clauso ventorum c££££re regnet. Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat ; Collectasque fugat nubes, solemque reducit. Cymothoe simul et Triton adnixus acato Detrudunt naves scopulo ; levat ipse tridenti, 1 45 Et vastas aperit syrtes, et temperat aequor ; Atque rotis summas levibus perlabitur undas. Ac veluti magno in populo quum saepe coorta est Seditio, saevitque animis ignobile vulgus, Jamque faces et saxa volant ; furor arma ministrat : 150 Turn, pietate gravem ac meritis si forte virum quern Conspexere, silent, arrectisque auribus adstant ; Ille regit dictis animos, et pectora mulcet : Sic cunctus pelagi cecidit fragor, sequora postquam Prospiciens genitor, cceloque invectus aperto, 155 Flectit equos, curruque volans dat lora secundo. Defessi JEneadae, quae proxima, litora cursu Contendunt petere, et Libyae vertuntur ad oras. Est in secessu longo locus : insula portum Efficit objectu laterum, quibus omnis ab alto 160 Frangitur, inque sinus scindit sese unda reductos : Hinc atque hinc vastae rupes, geminique minantur In ccelum scopuli, quorum sub vertice late jEquora tuta silent : turn silvis scena coruscis Desuper, horrentique atrum nemus imminet umbra : 165 Fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum ; Intus aquae dulces, vivoque sedilia saxo ; Nympharum domus. Hie fessas non vincula naves Ulla tenent ; unco non alligat ancora morsu. Hue septem iEneas collectis navibus omni 170 b 3 6 jENEIDOS LIB. I. Ex numero subit ; ac, magno telluris amore Egressi, optata potiuntur Troes arena, Et sale tabentes artus in litore ponunt. i Ac primura silici scintillam excudit Achates, Suscepitque ignem foliis, atque arida circum 1 75 Nutrimenta dedit, rapuitque in fomite fiammam. Turn Cererem corruptam undis, Cerealiaque arma, Expediunt fessi rerum ; frugesque receptas Et torrere parant flammis, et frangere saxo. iEneas scopulum interea conscendit, et omnem 1 80 Prospectum late pelago petit ; Anthea si quern Jactatum vento videat, Phrygiasque biremes, Aut Capyn, aut eel sis in puppibus arma Caici. Navem in conspectu nullam ; tres litore cervos Prospicit errantes ; hos tota armenta sequuntur 185 A tergo, et longum per valles pascitur agmen. Constitit hie, arcumque manu celeresque sagittas Corripuit, fidus quae tela gerebat Achates ; Ductoresque ipsos primum, capita alta ferentes Cornibus arboreis, sternit, turn vulgus ; et omnem 1 90 Miscet agens telis nemora inter frondea turbam. Nee prius absistit, quam septem ingentia victor Corpora fundat humi, et numerum cum navibus sequet. Hinc portum petit, et socios partitur in omnes. Vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes 195 Litore Trinacrio, dederatque abeuntibus heros, Dividit, et dictis mcerentia pectora mulcet : O socii (neque enim ignari sumus ante malorum), O passi graviora, dabit Deus his quoque flnem. Vos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantes 200 Accestis scopulos ; vos et Cyclopia saxa Experti. Revocate animos, mcestumque timorem Mittite : forsan et haec olim meminisse juvabit. Per varios casus, per tot discrimina rerum, Tendimus in Latium ; sedes ubi fata quietas 206 Ostendunt. Illic fas regna resurgere Trojae. jENEIDOS LIB. I. 7 Durate, et vosmet rebus servate secundis. Talia voce refert ; curisque ingentibus seger Spem vultu simulat, premit altum corde dplorem. Illi se praedae accingunt dapibusque futuris : 210 Tergora deripiunt costis, et viscera nudant ; Pars in frusta secant, verubusque trementia figunt; Litore aena locant alii, flammasque ministrant. Turn victu revocant vires ; fusique per herbam Implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae. 215 Postquam exemta fames epulis, mensaeque remotae, Amissos longo socios sermone requirunt, Spemque metumque inter dubii, seu vivere credant, Sive extrema pati, nee jam exaudire vocatos. Praecipue pius iEneas, nunc acris Oronti, 220 Nunc Amyci casum gemit et crudelia secum Fata Lyci, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum. Et jam finis erat : quum Jupiter, aethere summo Despiciens mare velivolum, terrasque jacentes, Litoraque, et latos populos, sic vertice coeli 225 Constitit, et Libyae defixit lumina regnis. Atque ilium, tales jactantem pectore curas, Tristior et lacrimis oculos suffusa nitentes, Alloquitur Venus : O qui res hominumque deumque iEternis regis imperiis, et fulmine terres, 230 Quid meus JEneas in te committere tantum, Quid Troes potuere ? quibus, tot funera passis, Cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis. Certe hinc Romanos olim, volventibus annis, Hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri, 234 Qui mare, qui terras omni ditione tenerent, Pollicitus. Quae te, Genitor, sententia vertit ? Hoc equidem occasum Trojae, tristesque ruinas Solabar, fatis contraria fata rependens. Nunc eadem fortuna viros tot casibus actos 240 Insequitur. Quern das finem, Rex magne, laborum ? Antenor potuit, mediis elapsus Achivis, b 4 8 jENEIDOS LIB. I. Iliyricos penetrare sinus atque intima tutus Regna LiburnOrum, et fontem superare Timavi, Unde per ora novem vastb cum murmure montis It mare proruptum, et pelago premit arva sonanti. Hie tamen ille urbem Patavi, sedesque locavit Teucrorum, et genti nomen dedit, armaque fixit Troia : nunc placida compostus pace quiescit. Nos, tua progenies, cceli quibus annuis arcem, Navibus, infandum ! amissis, unius ob irarn Prodimur, atque Italis longe disjungimur oris. Hie pietatis honos ? sic nos in sceptra reponis ? r Olli subridens hominum sator atque deorum Vultu, quo ccelum tempestatesque serenat, Oscula libavit natae ; dehinc talia fatur : Parce metu, Cytherea ; manent immota tuorum Fata tibi ; cernes urbem et promissa Lavini Mcenia, sublimemque feres ad sidera cceli Magnanimum iEnean : neque me sententia vertit. Hie (tibi fabor enim, quando haec te cura remordet, Longius et volvens fatorum arcana movebo) Bellum ingens geret Italia, populosque feroces Contundet : moresque viris et mcenia ponet, Tertia dam Latio regnantem viderit sestas, Ternaque transierint Rutulis hiberna subactis. At puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo Additur (Ilus erat, dum res stetit Ilia regno), Triginta magnos volvendis mensibus orbes Imperio explebit, regn unique ab sede Lavini Transferet, et Longam multa vi muniet Albam. Hie jam ter centum totos regnabitur annos Gente sub Ilectorea; donee regina sacerdos Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem. Inde, lupse fulvo niitricis tegmine la^tus, Romulus excipiet gentem, et Mavortia condet Mcenia, Romanosque suo de nomine dicet. His ego nee metas rerum nee tempora pono ; JENEID0S LIB. I. 11 Imperium sine fine dedi. Quin aspera Juno, Quae mare nunc terrasque metu ccelumque fatigat, 280 Consilia in melius referet, mecumque fovebit Romanos, rerum dominos, gentemque togatam. Sic placitum. Yeniet lustris Iahentibus aaias... Quum domus Assaraci Phthiam clarasque Mycenas Servitio premet, ac victis dominabitur Argis. 285 Nascetur pulchra Trojanus origine Caesar, Imperium Oceano, famam qui terminet astris, Julius, a magno demissum nomen Iulo. Hunatu olim ccelo, spoliis Orientis onustum, Accipies secura ; vocabitur hie quoque votis. 290 "Cr OR w'yP nm i rftf ^temque benignam. At pius -ZEneas, per noctem plurima volvens, 305 Ut primum lux alma data est, exire, locosque Explorare novos, quas vento accesserit oras, Qui teneant, nam inculta videt, hominesne feraene, Quserere constituit, sociisque exacta referre. Classem in convexo nemorum, sub rupe cavata, 310 Arboribus clausam circum atque horrentibus umbris, Occulit : ipse uno graditur comitatus Achate, Bina manu lato crispans hastilia ferro. Cui mater media sese tulit obvia silva, b 5 10 JENEIDOS LIB. I. Vlrginis os habitumquo gerens, et virginis arma, 315 Spartanae, vel qualis equos Throissa fatigat Harpalyce, volucremque fuga praevertitur Hebrum. Namque humeris de more habilem suspenderat arcum Venatrix, dederatque comam diffuiidere ventis, Nuda genu, noddque sinus collecta fluentes. 320 Ac prior, Heus ! inquit, juvenes, monstrate mearum Vidistis si quarn bic errantern forte sororum, Succinctara pharetra et maculosae tegmine lyncis, Aut spumantis apri cursum clamore prementem. Sic Venus ; et Veneris contra sic filius orsus : 325 Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum, ! quam te memorerfi, virgo? namque haud tibi vultus Mortalis, nee vox hominem sonata O ! Dea certe (An Phcebi soror ? an Nympharum sanguinis una ?), Sis felix, nostrumque leves, quaecumque, laborem ; 330 Et, quo sub ccelo tandem, quibus orbis in oris Jactemur, doceas. Tgnari hominumque locorumque Erramus, vento hue et vastis fluctibus acti. Multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra. Turn Venus: Haud equidem tali me dignor honbre: 335 Virginibus Tyriis mos est gestare pharetram, Purpureoque alte suras vincire cothurno. Punica regna vides, Tyrios, et Agenoris urbem : Sed fines Libyci, ^enus intractabile bello. Imperium Dido Tyria regit urbe profecta, 340 Germanum fugiens. Longa est injuria, longae , Ambages ; sed summa sequar fastigia rerum. Huic conjux Sychasus erat, ditissimus agri Phcenicum, et magno miserae dilectus amore ; Cui pater intactam dederat, primisque jugarat 345 Ominibus. Sed regna Tyri germanus habebat Pygmalion, scelere ante alios immanior omnes v Quos inter medius venit furo^ Ille Sycbaeum Impius ante aras, atque auri csecus amore, Clam ferro incautum superat, securus amorum 350 .&NE1D0S LIB. I. 11 Germanae ; factumque diu celavit, et segram, Multa malus simulaiis, vana spe lusit amantem. Ipsa 'sed in somnis injmm.ati venit imago Conjugis, ora modis attollens pallida miris, Crudeles aras, trajectaque pectora ferro 355 itfudavit, caecumaue domus scelus ornne retexit t Turn celerare fugam patriaque excedere suadet, Auxiliurhque via?, veteres tellure recludit Thesauros, ignotum'argenti pondus et auri. His commota, fugam Dido sociosque parabat. 360 Conveniimt, quibus aut odium crudele tyranni, Aut metus acer erat : naves, quae forte paratae, Corripiunt, onerantque auro. Portantur avari Pygmalionis opes pelago ^dux fcemina facth) Devenere locos, ubi nunc ingentia cernes 365 Mcenia, surgentemque novae Carthaginis arcem ; Mercatique solum, facti de nomine Byrsam, Taurino quantum possent circumdare tergo. Sed vos qui tandem, quibus aut venistis ab oris, Quove tenetis iter ? Quaerenti talibus ille 370 Suspirans, imoque trahens a pectore vocem : ~— r O Dea ! si prima repetens ab origine pergam, Et vacet annales nostrorum audire laborum, Ante diem clauso componet vesper Olympo. - Nos Troja antiqua, -si vestras forte per aures 375 Trojae nomen iit, diversa per aequora vectos, Forte sua Libycis tempestas appulit oris. Sum pius iEneas, raptos qui ex hoste Penates Classe veho mecum, fama super aethera notus. Italiam quaero patriam et genus ab Jove summo. 380 Bis denis Phrygium conscendi navibus aequor, Matre dea monstrante viam, data fata secutus : Vix septem, convulsae undis Euroque, supersunt. Ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro, Europa atque Asia pulsus. Nee plura querentem 385 Passa Venus, medio sic interfata dolore est : b 6 12 &NEIDOS LIB. I. Quisquis es, haud, credo, invisus coelestibus auras Vitales carpis, Tyriam qui adveneris urbem. Perge modo, atque hinc te reginae ad limina perfer. Namque tibi reduces socios, classemque relatam 390 Nuntio, et in tutum versis aquilonibus actam, Ni frustra augurium vani docuere parentes. Aspice bis senos laetantes agmine cycnos, jEtheria quos lapsa plaga Jovis ales aperta Turbabat ccelo ; nunc terras ordine longo 395 Aut capere, aut captas jam despectare videntur : Ut reduces illi ludunt stridentibus alis, Et ccetu cinxere solum, cantusque dedere, Haud aliter puppesque tuae, pubesque tuorum Aut portum tenet, aut pleno subit ostia velo. 400 Perge modo, et, qua te ducit via, dirige gressum. Dixit, et avertens rosea cervice refulsit, Ambrosiaeque comae divinum vertice odorem Spiravere ; pedes vestis defluxit ad imos ; Et vera incessu patuit dea. Hie, ubi matrem 405 Agnovit, tali fugientem est voce secutus : Quid natum toties, crudelis tu quoque, falsis Ludis imaginibus ? cur dextrae jungere dextram N.on datur, ac veras audire et reddere voces ? Talibus incusat, gressumque ad mcenia tendit. 410 At Venus obscuro gradientes aere sepsit, Et multo nebulae circum dea fudit amictu, Cernere ne quis eos, neu quis contingere posset, Molirive moram, aut veniendi poscere causas. Ipsa Paphum sublimis abit, sedesque revisit 415 Laeta suas : ubi templum illi, centumque Sabaeo Thure calent arae, sertisque recentibus halant. Corripuere viam interea, qua semita monstrat ' r Jamque ascendebant collem, qui plurimus urbi Imminet, adversasque aspectat desuper arces. 420 Miratur molem JEneas, magalia quondam, Miratur portas, strepitumque, et strata viarum. jENEIDOS LIB. I. 13 Instant ardentes Tyrii : pars ducere'muros, Molirique arcem, et manibus subvolvere saxa ; Pars optare locum tecto, et concludere sulco ; 425 Jura magistratusque legunt, sanctumque senatum ; Hie portus alii effodiunt ; hie alta theatri Fundamenta locant alii, immanesque columnas Rupibus excidunt, scenis decora alta futuris* Qualis apes sestate nova per florea rura 430 Exercet sub sole labor, quum gentis adultos Educunt foetus, aut quum liquentia mella Stipant, et dulci distendunt nectare cellas ; Aut onera accipiunt venientum, aut, agmine facto, Ignavum fucos pecus a praesepibus arcent ; 435 Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella. O fortunati ! quorum jam mcenia surgunt, iEneas ait, et fastigia suspicit urbis. Infert se septus nebula, mirabile dictu ! Per medios, miscetque viris ; neque cernitur ulli. - 440 Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbrae, Quo primum, jactati undis et turbine, Pceni Effodere loco signum, quod regia Juno Monstrarat, caput acris equi ; sic nam fore bello Egregiam, et facilem victu per saecula gentem. 445 Hie templum Junoni ingens Sidonia Dido Condebat, donis opulentum et numine divae ; iErea cui gradibus surgebant limina, nexaeque JEre trabes ; foribus cardo stridebat aenis. Hoc primum in luco nova res oblata timorem 450 Leniit ; hie primum iEneas sperare salutem Ausus, et afflictis melius confidere rebus. Namque, sub ingenti lustrat dum singula templo, Reginam opperiens ; dum, quae fortuna sit urbi, Artificumque manus inter se, operumque laborem 455 Miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas, Bellaque jam fama to turn vulgata per orbem, Atridas, Priamumque, et saevum ambobus Achillem, 14 ^NEIDOS LIB. I. Constitit, et lacrimans, Quis jam locus, inquit, Achate, Quae regio in terris nostri non plena laboris ? ^46(ft En Priamus ! Sunt hie etiam sua praemia laudi; Sunt lacrimae rerum, et mentem mortalia tangunt. Solve metus ; feret haec aliquam tibi fama salutem. Sic ait, atque animum pictura pascit inani, Multa gemens, largoque humectat flumine vultum. 465 Naraque videbat, uti bellantes Pergama circum Hac fugerent Graii, premeret Trojana juventus ; II ac Phryges, instaret curru cristatus Achilles. Nee procul hinc Rhesi niveis tentoria velis Agnoscit lacrimans ; primo quae prodita somno 470 Tydides multa vastabat caede cruentus, Ardentesque avertit equos in castra, priusquam Pabula gustassent Trojae Xanthumque bibissent. Parte alia fugiens amissis Troilus armis, Infelix puer, atque impar congressus Achilli, 475 Fertur equis, curruque haeret resupinus inani, Lora tenens tamen : huic cervixque comaeque trahuntur Per terrain, et versa pulvis inscribitur hasta. Interea ad templum non aequae Palladis ibant Crinibus Iliades passis, peplumque ferebant, 480 Suppliciter tristes, et tunsas pectora palmis : Diva solo fixos oculos aversa tenebat. Ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros, Exanimumque auro corpus vendebat Achilles. Turn vero ingentem gemitum dat pectore ab imo, 485 Ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici, Tendentemque manus Priamum conspexit inermes. Se quoque principibus permixtum agnovit Achivis, Eoasque acies, et nigri Memnonis arma. Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis 490 Penthesilea furens, mediisque in millibus ardet, Aurea subnectens exsertae cingula mammae, Bellatrix ! audetque viris concurrere virgo ! ~~ -"" Haec dum Dardanio iEneae miranda videntur, ^NEIDOS LIB. I. 15 Dura stupet, obtutuque haeret defixus in uno, 495 Regina ad templum, forma pulcherriina Dido Incessit, magna juvenum stipante caterva. Qualis in Eurotse ripis, aut per juga Cynthi, Exercet Diana choros, quam mille secutae Hinc atque hinc glomerantur Oreades : ilia pharetram 500 Fert humero, gradiensque deas supereminet omnes ; Latonae taciturn pertentant gaudia pectus : Talis erat Dido, talem se laeta ferebat Per medios, instans operi regnisque futuris. Turn foribus divae, media testudine templi, 505 Septa armis, solioque alte subnixa, resedit. Jura dabat legesque viris, operumque laborem Partibus aequabat justis, aut sorte trahebat : Quum subito iEneas concursu accedere magno Anthea Sergestumque yidet fortemque Cloanthum, 510 Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo Dispulerat, penitusque alias avexerat oras. Obstupuit simul ipse, simul percussus Achates Laetitiaque metuque ; avidi conjungere dextras Ardebant ; sed res animos incognita turbat. 515 Dissimulant ; et nube cava speculantur amicti, Quae fortuna viris ; classem quo litore linquant ; Quid veniant cuncti : nam Jecti navibus ibant, Orantes yeniam, et templum clamore petebant. Postquam introgressi, et coram data copia fandi, 520 Maximus Ilioneus placido sic pectore ccepit : O Regina ! novam cui condere Jupiter urbem, Justitiaque dedit gentes frenare superbas, Troes te miseri,. ventis maria omnia vecti, Oramus : prohibe infandos a navibus ignes ; 525 Parce pio generi, et propius res aspice nostras. Non nos aut ferro Libycos populare Penates Venimus, aut raptas ad litora vertere praedas : Non ea vis animo, nee tanta superbia victis. Est locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt, 530 16 ^NEIDOS LIB. I. Terra antiqua, potens armis atque ubere glebae : GEnotri coluere viri ; nunc fama, minores Italiam dixisse ducis de nomine gentem. Hie curs us fuit : Quum subito assurgens fluctu nirabosus Orion 535 In vada caeca tulit, penitusque procacibus austris, Perque undas, superante salo, perque invia saxa Dispulit ; buc pauci vestris adnavimus oris. Quod genus hoc hominum, quaeve hunc tarn barbara morem Permittit patria ? hospitio prohibemur arenae ! 540 Bella cient, primaque vetant consistere terra. Si genus humanum et mortalia temnitis arma, At sperate deos memores fandi atque nefandi. Rex erat iEneas nobis, quo justior alter Nee pietate fuit, nee bello major et armis : 545 Quern si fata virum servant, si vescitur aura iEtheria, neque adhuc crudelibus occubat umbris ; Non metus, officio ne te certasse priorem Pceniteat. Sunt et Siculis regionibus urbes, Arvaque, Trojanoque a sanguine clarus Acestes. 550 Quassatam ventis liceat subducere classem, Et silvis aptare trabes, et stringere remos ; Si datur Italiam, sociis et rege recepto, Tendere, ut Italiam lseti Latiuraque petamus : Sin absumta salus, et te, pater optime Teucrum, 555 Pontus habet Libyae, nee spes jam restat Iuli ; At freta Sicaniae saltern, sedesque paratas, Unde hue advecti, regemque petamus Acesten. Talibus Ilioneus : cuncti simul ore fremebant Dardanidas. 560 Turn breviter Dido, vultum demissa, profatur : Solvite corde metum, Teucri, secludite curas. Res dura et regni novitas me talia cogunt Moliri, et late fines custode tueri. Quis genus iEneadum, quis Trojae nesciat urbem, 565 Virtutesque, virosque, aut tanti incendia belli ? jENEIDOS LIB. I. 17 Non obtusa adeo gestamus pectora Poeni ; Nee tarn aversus equos Tyria Sol jungit ab urbe. Seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva, Sive Erycis fines regemque optatis Acesten ; 570 Auxilio tutos dimittam, opibusque juvabo. Vultis et his mecum pariter considere regnis ? Urbem quam statuo, vestra est ; subducite naves ; Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur. Atque utinam rex ipse, Noto corapulsus eodem, 575 AfForet iEneas ! equidem per litora certos Dimittam, et Libyae lustrare extrema jubebo, Si quibus ejectus silvis aut urbibus errat. His animum arrecti dictis, et fortis Achates Et pater iEneas jamdudum erumpere nubem 580 Ardebant. Prior iEnean compellat Achates : Nate dea, quae nunc animo sententia surgit ? Omnia tuta vides ; classem, sociosque receptos. Unus abest, medio in fluctu quern vidimus ipsi Submersum ; dictis respondent cetera matris. 585 Vix ea fatus erat, quum circumfusa repente Scindit se nubes, et in aethera purgat apertum. Restitit iEneas, claraque in luce refulsit, Os humerosque deo similis ; namque ipsa decoram Caesariem nato genetrix, lumenque juventae 590 Purpureum, et laetos oculis afflarat honores : Quale manus addunt ebori decus, aut ubi fiavo Argentum Pariusve lapis circumdatur auro. Turn sic reginam alloquitur, cunctisque repente Improvisus ait : Coram, quern quaeritis, adsum, 595 Troius iEneas, Libycis ereptus ab undis. O sola infandos Trojae miserata labores ! Quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque Omnibus exhaustos jam casibus, omnium egenos, Urbe, domo, socias ; grates persolvere dignas 600 Non opis est nostrae, Dido, nee quidquid ubique est Gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem. 18 ^NEIDOS LIB. I. Di tibi, si qua pios respectant numina, si quid Usquam justitia est et mens sibi conscia recti, Praemia digna ferant. Quae te tarn laeta tulerunt 605 Saecula ? qui tanti talem genuere parentes ? In freta dum fluvii current, dum montibus umbras Lustrabunt cdnvexa, polus dum sidera pascet, Semper honos,'nomenque tuum, laudesque manebunt, Quae me cumque vocant terrae. Sic fatus, amicum 610 Ilionea petit dextra, laevaque Serestum ; Post, alios, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum. Obstupuit primo adspectu Sidonia Dido, Casu deinde viri tanto ; et sic ore locuta est : Q,uis te, nate dea, per tanta pericula casus 615 Insequitur ? quae vis immanibus applicat oris ? Tune ille iEneas, quern Dardanio Anchisae Alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam ? Atque equidem Teucrum memini Sidona venire, Finibus expulsum patriis, nova regna petentem 620 Auxilio Beli : genitor turn Belus opimam Vastabat Cyprum, et victor ditione tenebat. Tempore jam ex illo casus mihi cognitus urbis Trojanae, nomenque tuum, regesque Pelasgi. Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat, 625 Seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat. Quare agite, O, tectis, juvenes, succedite nostris. Me quoque per multos similis fortuna labores Jactatam hac demum voluit consistere terra. Non ignara mali, miseris succurrere disco. 630 Sic memorat : simul iEnean in regia ducit Tecta ; simul divum templis indicit honorem. Nee minus interea sociis ad litora mittit Viginti tauros, magnorum horrentia centum Terga suum, pingues centum cum matribus agnos, 635 Munera laetitiamque dii. At domus interior regali splendida luxu Instruitur, mediisque parant convivia tectis. 7ENEID0S LIB. I. 19 Arte laboratae vestes, ostroque superbo ; Ingens argentum mensis, cselataque in auro 640 Fortia facta patrum, series longissima rerum, Per tot ducta viros antiqua ab origine gentis. iEneas, neque enim patrius consistere mentem Passus amor, rapidum ad naves praemittit Achaten, Ascanio ferat haec, ipsumque ad moenia ducat. 645 Omnis in Ascanio cari stat cura parentis. Munera praeterea, Iliacis erepta minis, Ferre jubet ; pallam signis auroque rigentem, Et circumtextum croceo velamen acantho, Ornatus Argivae Helenas, quos ilia Mycenis, 650 Pergama quum peteret inconcessosque hymenaeos, Extulerat, matris Ledae mirabile donum. Praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim, Maxima natarum Priami, colloque monile Baccatum, et duplicem gemmis auroque coronam. 655 Haec celerans, iter ad naves tendebat Achates. At Cytherea novas artes, nova pectore versat Consilia : ut, faciem mutatus et ora, Cupido Pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem Incendat reginam, atque ossibus implicet ignem ; 660 Quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilingues : Urit atrox Juno, et sub noctem cura recursat. Ergo his aligerum dictis affatur Amorem : Nate, meae vires, mea magna potentia ; solus, Nate, patris summi qui tela Typhoi'a temnis ; 665 Ad te confugio, et supplex tua numina posco. Frater ut iEneas pelago tuus omnia circum Litora jactetur, odiis Junonis iniquae, Nota tibi ; et nostro doluisti saepe dolore. Hunc Phcenissa tenet Dido, blandisque moratur 670 Vocibus ; et vereor, quo se Junonia vertant Hospitia : haud tanto cessabit cardine rerum. Quocirca capere ante dolis, et cingere flamma Reginam meditor, ne quo se numine mutet, 20 .ENEIDOS LIB. I. Sed magno Mnete mecum.teneatur amore. 675 Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem : Regius, accitu cari genitoris, ad urbem Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura, Dona ferens, pelago et flammis restantia Trojae. Hunc ego, sopitum somno, super alta Cythera, 680 Aut super Idalium, sacrata sede recondam, Ne qua scire dolos, mediusve occurrere possit : Tu faciem illius, noctem non amplius unam, Falle dolo, et notos pueri puer indue vultus ; Ut, quum te gremio accipiet lsetissima Dido 685 Regales inter mensas laticemque Lyseum, Quum dabit amplexus, atque oscula dulcia figet, Occultum inspires ignem, fallasque veneno. Paret Amor dictis carse genetricis, et alas Exuit, et gressu gaudens incedit Iuli. 690 At Venus Ascanio placidam per membra quietem Irrigat, et fotum gremio dea tollit in altos Idaliae lucos ; ubi mollis amaracus ilium Floribus et dulci adspirans complectitur umbra. Jamque ibat, dicto parens, et dona Cupido 695 Regia portabat Tyriis, duce laetus Achate. Quum venit, aulaeis jam se regina superbis Aurea composuit sponda, mediamque locavit. Jam pater iEneas, et jam Trojana juventus Conveniunt, stratoque super discumbitur ostro. 700 Dant famuli manibus lymphas, Cereremque canistris Expediunt, tonsisque ferunt mantilia villis. Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longo Cura penum struere, et flammis adolere Penates ; Centum aliae, totidemque pares aetate ministri, 705 Qui dapibus mensas onerent, et pocula ponant. Nee non et Tyrii per limina laeta frequentes Convenere, toris jussi discumbere pictis. Mirantur dona iEneae ; mirantur Iulum, Flagrantesque dei vultus, simulataque verba, 710 JENEIDOS LIB. I. 21 Pallamque, et pictum croceo velamen acantho. Praeeipue infelix* pesti devota futurae, Expleri mentem nequit, ardescitque tuendo, Phoenissa, et pariter puero donisque movetur. ^ Ille, ubi complexu iEneae colloque pependit, 715 Et magnum falsi implevit genitoris amorem, lleginam petit : haec oculis, haec pectore toto Haeret, et interdum gremio fovet ; inscia Dido, Insidat quantus miserae deus ! At memor ille Matris Acidaliae, paullatim abolere Sychaeum 720 Tncipit, et vivo tentat praevertere amore Jampridem resides animos, desuetaque corda. Postquam prima quies epulis, mensaeque remotaa ; Crateras magnos statuunt, et vina coronant. Fit strepitus tectis, vocemque per ampla volutant 725 Atria : dependent lychni laquearibus aureis Incensi, et noctem flammis funalia vincunt. Hie regina gravem gemmis auroque poposcit Implevitque mero pateram, quam Belus, et omnes A Belo soliti. Turn facta silentia tectis : 730 Jupiter, hospitibus nam te dare jura loquuntur, Hunc laetum Tyriisque diem Trojaque profectis Esse velis, nostrosque hujus meminisse minores. Adsit laetitiae Bacchus dator, et bona Juno : Et vos, O, ccetum, Tyrii ! celebrate faventes. 735 Dixit, et in mensam laticum libavit honorem, Primaque, libato, summo tenus attigit ore : Turn Bitiae dedit increpitans ; ille impiger hausit Spumantem pateram, et pleno se proluit auro ; Post, alii proceres. Cithara crinitus Iopas 740 Personat aurata, docuit quae maximus Atlas. Hie canit errantem lunam, solisque labores : Unde hominum genus, et pecudes ; unde imber, et ignes ; Arcturum, pluviasque Hyadas, geminosque Triones ; Quid tantum Oceano properent se tinguere soles 745 Hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet. 22 JENEIDOS LIB. I. Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur. Nee non et vario noctem sermone trahebat Infelix Dido, longumque bibebat amorem, Multa super Priamo rogitans, super Heotore multa : 750 Nunc, quibus Auroras venisset films armis ; Nunc, quales Diomedis equi ; nunc, quantus Achilles. Immo age, et a prima die, hospes, origine nobis Insidias, inquit, Danaum, casusque tuorum, Erroresque tuos : nam te jam septima portat 755 Omnibus errantem terris et fluctibus asstas. 23 P. VIRGILII MARONIS iENEIDOS LIBER SECUNDUS. Conticuere omnes, intentique ora tenebant ; Inde toro pater JEneas sic orsus ab alto : Infandum, Regina, jubes renovare dolorem ; Trojanas ut opes et lamentabile regnum Eruerint Danai : quseque ipse miserrima vidi, 5 Et quorum pars magna fui. Quis, talia fando, Myrmidonum, Dolopumve, aut duri miles Ulixi, Temperet a lacrimis ? et jam nox humida coelo Praecipitat, suadentque cadentia sidera somnos. Sed si tantus amor casus cognoscere riostros, 10 Et breviter Trojse supremum audire laborem ; Quamquam animus meminisse horret, luctuque refugit, Incipiam. Fracti bello, fatisque repulsi, Ductores Danaum, tot jam labentibus annis, Instar montis equum, divina Palladis arte, 15 iEdificant, sectaque intexunt abiete costas. Votum pro reditu simulant : ea fama vagatur. Hue, delecta virum sortiti corpora, furtim Includunt caeco lateri, penitusque cavernas Ingentes uterumque armato milite complent. 20 Est in conspectu Tenedos, notissima fama Insula, dives opum, Priami dum regna manebant ; Nunc tan turn sinus, et statio male fida carinis : Hue se provecti deserto in litore condunt. Nos abiisse rati, et vento petiisse Mycenas. 25 Ergo omnis longo solvit se Teucria luctu : 24 iENEIDOS LIB. II. Panduntur portae ; juvat ire, et Dorica castra Desertosque videre ]ocos litusque relictum. Hie Dolopum manus, hie saevus tendebat Achilles ; Classibus hie locus ; hie acie certare solebant. 30 Pars stupet innuptae donum exitiale Minervae, Et molem mirantur equi ; primusque Thymcetes Duci intra muros hortatur, et arce locari ; Sive dolo, seu jam Trojae sic fata ferebant. At Capys, et quorum melior sententia menti, 35 Aut pelago Danaum insidias, suspectaque dona, Praecipitare jubent, subjectisque urere flammis ; Aut terebrare cavas uteri et tentare latebras. Scinditur incertum studia in contraria vulgus. Primus ibi ante omnes, magna comitante caterva, 40 Laocoon ardens summa decurrit ab arce ; Et procul : O miseri ! quae tanta insania, cives ? Creditis avectos hostes ? aut ulla putatis Dona carere dolis Danaum ? sic notus Ulixes ? Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, 45 Aut haec in nostros fabricata est machina muros, Inspectura domos, venturaque desuper urbi ; Aut aliquis latei error : equo ne credite, Teucri. Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes. Sic fatus, validis ingentem viribus hastam 50 In latus, inque feri curvam compagibus alvum, Contorsit. Stetit ilia tremens, uteroque recusstT Jnsonuere cavae gemitumque dedere cavernae. Et, si fata deum, si mens non laeva fuisset, Impulerat ferro Argolicas fcedare latebras ; 55 Trojaque nunc staret, Priamique arx alta maneres. Ecce ! manus juvenem interea post terga revinctum Pastores magno ad regem clamore trahebant Dardanidae : qui se ignotum venientibus ultro, Hoc ipsum ut strueret, Trojamque aperiret Achivis, 60 Obtulerat, fidens animi, atque in utrumque paratus, Seu versare dolos, seu certae occumbere morti. JENEIDOS LIB. II. 25 Undique, visendi studio, Trojana juventus Circumfusa ruit, certantque illudere capto. Accipe nunc Danaum insidias, et crimine ab uno 65 Disce omnes. Namque, ut conspectu in medio, turbatus, inermis, Constitit, atque oculis Phrygia agmina circumspexit; Heu ! quae nunc tellus, inquit, quae me aequora possunt Accipere ? aut quid jam misero mihi denique restat ? 70 Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt. Quo gemitu conversi animi, compressus et omnis Impetus. Hortamur fari, quo sanguine cretus, Quidve ferat ; memoret, quae sit fiducia capto. 75 I lie haec, deposita tandem formidine, fatur : Cuncta equidem tibi, Rex, fuerit quodcumque, fatebor Vera, inquit ; neque me Argolica de gente negabo : Hoc primum ; nee, si miserum Fortuna Sinonem Finxit, vanum etiam mendacemque improba finget. 80 Fando aliquod si forte tuas pervenit ad aures Belidae nomen Palamedis, et inclyta fama Gloria ; quem falsa sub proditione Pelasgi Insontem, infando indicio, quia bella vetabat, Demisere neci ; nunc cassum lumine lugent : 85 Illi me comitem, et consanguinitate propinquum Pauper in arma pater primis hue misit ab annis. Dum stabat regno incolumis, regumque vigebat Conciliis ; et nos aliquod nomenque decusque Gessimus : invidia postquam pellacis Ulixi 90 (Haud ignota loquor) superis concessit ab oris, Afflictus vitam in tenebris luctuque trahebam, Et casum insontis mecum indignabar amici. Nee tacui, demens : et me, fors si qua tulisset, Si patrios unquam remeassem victor ad Argos, 95 Promisi ultorem ; et verbis odia aspera movi. Hinc mihi prima mali labes ; hinc semper Ulixes Criminibus terrere novis ; hinc spargere voces c 26 iENEIDOS LIB. II. In vulgum ambiguas, et quaerere conscius arma. Nee requievit enim, donee, Calchante ministro, — 100 Sed quid ego haec autem nequidquam ingrata revolvo ? Quidve moror, si omnes uno ordine habetis Acbivos, Idque audire sat est ? Jamdudum sumite poenas ; Hoc Ithacus velit, et magno mercentur Atridae. Turn vero ardemus scitari et quaerere causas, 105 Ignari scelerum tantorum, artisque Pelasgae. Prosequitur pavitans, et ficto pectore fatur : Saepe fugam Danai Troja cupiere relicta Moliri, et longo fessi discedere bello : Fecissentque utinam ! saepe illos aspera ponti 110 Interclusit hiems, et terruit Auster euntes. Praecipue, quum jam hie trabibus contextus acernis Staret equus, toto sonuerunt aetbere nimbi. Suspensi Eurypylum scitantem oracula Phcebi Mittimus ; isque adytis haec tristia dicta reportat : 115 Sanguine placastis ventos, et virgine caesa, Quum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras : Sanguine quaerendi reditus, animaque litandum Argolica. Vulgi quae vox ut venit ad aures, Obstupuere animis, gelidusque per ima cucurrit 1 20 Ossa tremor, cui fata parent, quern poscat Apollo. Hie Ithacus vatem magno Calchanta tumultu Protrahit in medios ; quae sint ea numina divum, Flagitat. Et mihi jam multi crudele canebant Artificis scelus, et taciti ventura videbant. 125 Bis quinos silet ille dies, tectusque recusat Prodere voce sua quemquam, aut opponere morti. Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus, Composito rumpit vocem, et me destinat arae. Assensere omnes; et, quae sibi quisque timebat, 130 Unius in miseri exitium conversa tulere. Jamque dies infanda aderat ; mihi sacra parari, Et salsae fruges, et circum tempora vittae. Eripui, fateor, leto me, et vincula rupi ; ^NEIDOS LIB. II. 27 Limosoque lacu per noctem obscurus in ulva 13*5 Delitui, dum vela darent, si forte dedissent. Nee mihi jam patriam antiquam spes ulla videndi, Nee dulces natos, exoptatumque parentem ; Quos illi fors ad pcenas ob nostra reposcent Effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt. 140 Quod te, per superos, et conscia numina veri, Per, si qua est, quae restet adhuc mortalibus usquam, Intemerata fides, oro, miserere laborum Tantorum ; miserere animi non digna ferentis. His lacrimis vitam damus, et miserescimus ultro. 145 Ipse viro primus manicas atque arta levari Vincla jubet Priamus, dictisque ita fatur amicis : Quisquis es, amissos hinc jam obliviscere Graios ; Noster eris, mihique haec edissere vera roganti. Quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor? 150 Quidve petunt ? quae religio ? aut quae machina belli ? Dixerat. Tile, dolis instructus et arte Pelasga, Sustulit exutas vinclis ad sidera palmas : Vos, aeterni ignes, et non violabile vestrum Testor numen, ait ; vos, arae, ensesque nefandi, 155 Quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi : Fas mihi Graiorum sacrata resolvere jura, Fas odisse viros, atque omnia ferre sub auras, Si qua tegunt ; teneor patriae nee legibus ullis. Tu modo promissis maneas, servataque serves 160 Troja fidem, si vera feram, si magna rependam. Omnis spes Danaum, et ccepti fiducia belli, Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo Tydides sed enim, scelerumque inventor Ulixes, Fatale aggressi sacrato avellere templo 165 Palladium, caesis summae custodibus arcis, Corripuere sacram effigiem, manibusque cruentis Virgineas ausi divae contingere vittas: Ex illo fluere ac retro sublapsa referri Spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens. 170 c 2 28 dSNEIDOS LIB. II. Nee dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. Vix positum castris simulacrum : arsere coruscae Luminibus flammae arrectis, salsusque per artus Sudor iit ; terque ipsa solo, mirabile dictu ! Emicuit, parmamque ferens, hastamque trementem. 175 Extemplo tentanda fuga canit sequora Calchas ; Nee posse Argolicis exscindi Pergama telis, Omina ni repetant Argis, numenque reducant, Quod pelago et curvis secum avexere carinis. Et nunc, quod patrias vento petiere Mycenas, 180 Arma deosque parant comites, pelagoque remenso lmprovisi aderunt : ita digerit omina Calchas. Hanc pro Palladio, moniti, pro numine lasso, Effigiem statuere ; nefas quae triste piaret. Hanc tamen immensam Calchas attollere molem 185 Roboribus textis, cceloque educere, jussit ; Ne recipi portis, aut duci in mcenia possit, Neu populum antiqua sub religione tueri. Nam, si vestra manus violasset dona Minervae, Turn magnum exitium, quod di prius omen in ipsum 190 Convertant ! Priami imperio Phrygibusque futurum : Sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem, Ultro Asiam magno Pelopea ad mcenia bello Venturam, et nostros ea fata manere nepotes. Talibus insidiis perjurique arte Sinonis 195 Credita res ; captique dolis lacrimisque coactis Quos neque Tydides, nee Larissaeus Achilles, Non anni domuere decern, non mille carinae. Hie aliud majus miseris mul toque tremendum Objicitur magis, atque improvida pectora turbat. 200 Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, Sollemnes taurum ingentem mactabat ad aras. Ecce autem gemini a Tenedo, tranquilla per alta, (Horresco referens) immensis orbibus angues Incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt : 205 Pectora quorum inter fluctus arrecta jubaeque JENETDOS LIB. II. 20 Sanguineae exsuperant undas ; pars cetera pontum Pone legit, sinuantque immensa volumine terga. Fit sonitus spumante salo. Jamque arva tenebant, Ardentesque oculos suffecti sanguine et igni, 210 Sibila lambebant Unguis vibrantibus ora. Diffugimus visu exsangues. Till agmine certo Laocoonta petunt ; et primum parva duorum Corpora natorum serpens amplexus uterque Iraplicat, et miseros morsu depascitur artus : 215 Post, ipsum, auxilio subeuntem ac tela ferentem, Corripiunt, spirisque ligant ingentibus ; et jam, Bis medium amplexi, bis collo squamea circum Terga dati, superant capite et cervicibus altis. Ille simul manibus tendit divellere nodos, 220 Perfusus sanie vittas atroque veneno ; Clamores simul horrendos ad sidera tollit : Quales mugitus, fugit quum saucius aram Taurus, et incertam excussit cervice securim. At gemini lapsu delubra ad summa dracones 225 Effugiunt, saevaeque petunt Tritonidis arcem, Sub pedibusque deae, clypeique sub orbe, teguntur. Turn vero tremefacta novus per pectora cunctis Insinuat pavor ; et scelus expendisse merentem Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur 230 Laeserit, et tergo sceleratam intorserit hastam. Ducendum ad sedes simulacrum, orandaque divae Numina, conclamant. Dividimus muros, et mcenia pandimus urbis. Accingunt omnes operi, pedibusque rotarum 235 Subjiciunt lapsus, et stuppea vincula collo Intendunt. Scandit fatalis machina muros, Foeta armis. Pueri circum, innuptaeque puellae, Sacra canunt, funemque manu contingere gaudent. Ilia subit, mediaeque minans illabitur urbi. 240 O patria ! O divum domus Ilium ! et inclyta bello Moenia Dardanidum ! quater ipso in limine portae c 3 30 JENEIDOS LIB. II. Substitit, atque utero sonitum quater arma dedere. Instamus tamen, immemores, caecique furore, Et monstrum infelix sacrata sistimus arce. 245 Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris Ora, dei jussu non umquam credita Teucris. Nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset II le dies, festa velamus fronde per urbem. Vertitur interea coelum, et ruit oceano Nox, 250 Involvens umbra magna terramque polumque, Myrmidonumque dolos : fusi per mcenia Teucri Conticuere ; sopor fessos complectitur artus. Et jam Argiva phalanx instructis navibus ibat A Tenedo, tacitae per arnica silentia lunae -255 Litora nota petens : flammas quum regia puppis Extulerat ; fatisque deum defensus iniquis, Inclusos utero Danaos et pinea furtim Laxat claustra Sinon : illos patefactus ad auras Reddit equus, laetique cavo se robore promunt 266 Tisandrus Sthenelusque duces, et dims Ulixes, Demissum lapsi per funem, Acamasque, Thoasque Pelidesque Neoptolemus, primusque Machaon, Et Menelaus, et ipse doli fabricator Epeus. Invadunt urbem somno vinoque sepultam ; 265 Cseduntur vigiles, portisque patentibus omnes Accipiunt socios, atque agmina conscia jungunt. Tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris Incipit, et dono divum gratissima serpit : In somnis, ecce ! ante oculos mcestissimus Hector 270 Visus adesse mihi, largosque effundere fletus ; Raptatus bigis ut quondam, aterque cruento Pulvere, perque pedes trajectus lora tumentes. Hei mihi, qualis erat ! quantum mutatus ab illo Hectore, qui redit exuvias indutus Achilli, 275 Vel Danaum Phrygios jaculatus puppibus ignes ! Squalentem barbam, et concretos sanguine crines, Vulneraque ilia gerens, quae circum plurima muros ^ENEIDOS LIB. II. 31 Accepit patrios. Ultro flens ipse videbar Compellare virum, et moestas expromere voces : 280 O lux Dardaniee ! spes O fidissima Teucmm ! Quae tantae tenuere morse ? quibus Hector ab oris Exspectate venis ? ut te post multa tuorum Funera, post varios hominumque urbisque labores, Defessi aspicimus ! quae causa indigna serenos 285 Fcedavit vultus ? aut cur haec vulnera cerno ? Ille nihil ; nee me quaerentem vana moratur : Sed, graviter gemitus imo de pectore ducens, Heu ! fuge, nate dea, teque his, ait, eripe flammis. Hostis habet muros ; ruit alto a culmine Troja. 290 Sat patriae Priamoque datum. Si Pergama dextra Defendi possent, etiam hac defensa fuissent. Sacra suosque tibi commendat Troja Penates : Hos cape fatorum comites ; his mcenia quaere, Magna pererrato statues quae denique ponto. 295 Sic ait ; et manibus vittas Vestamque potentem iEternumque adytis effert penetralibus ignem. Diverso interea miscentur mcenia luctu ; Et magis atque magis, quamquam secreta parentis Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, 300 Clarescunt sonitus, armorumque ingruit horror. Excutior somno, et summi fastigia tecti Ascensu supero, atque arrectis auribus adsto : In segetem veluti quum flamma furentibus austris Incidit, aut rapidus montano rlumine torrens 305 Sternit agros, sternit sata laeta, boumque labores, Praecipitesque trahit silvas ; stupet inscius alto Accipiens sonitum saxi de vertice pastor* Turn vero manifesta fides, Danaumque patescunt Insidiae. Jam Deiphobi dedit ampla ruinam, 310 Vulcano superante, domus : jam proximus ardet Ucalegon : Sigea igni freta lata relucent. Exoritur clamorque virum clangorque tubarum. Arma amens capio ; nee sat rationis in armis ; c 4 32 JENEIDOS LIB. II. Sed glomerare manum bello, et concurrere in arcem 315 Cum sociis, ardent animi : furor iraque mentem Praecipitant ; pulchrumque mori succurrit in armis. Ecce autem telis Panthus elapsus Achivum, Panthus Othryades, arcis Phcebique sacerdos, Sacra manu, victosque deos, parvumque nepotem 320 Ipse trahit, cursuque aniens ad limina tendit. . Quo res summa loco, Panthu ? quam prendimus arcem ? Vix ea fatus eram, gemitu quum talia reddit : Venit summa dies et ineluctabile tempus Dardaniae. Fuimus Troes ; fuit Ilium, et ingens 325 Gloria Teucrorum. Ferus omnia Jupiter Argos Transtulit : incensa Danai dominantur in urbe : Arduus armatos mediis in mcenibus astans Fundit equus, victorque Sinon incendia miscet, Insultans. Portis alii bipatentibus adsunt, 330 Millia quot magnis umquam venere Mycenis : Obsedere alii telis angusta viarum Oppositi : stat ferri acies mucrone corusco Stricta, parata neci : vix primi proelia tentant Portarum vigiles, et caeco Marte resistunt. 335 Talibus Othryadae dictis, et numine divum, In flammas et in arma feror, quo tristis Erinys, Quo fremitus vocat, et sublatus ad aethera clamor. Addunt se socios Rhipeus, et, maximus armis, Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque, 340 Et lateri agglomerant nostro, juvenisque Coroebus, Mygdonides. / Illis ad Trojam forte diebus Venerat, insano Cassandrae incensus amore, Et gener auxilium Priamo, Phrygibusque, ferebat. Infelix ! qui non sponsae praecepta furentis 345 Audierit^ Quos ubi confertos audere in proelia vidi ; Incipio super his : Juvenes, fortissima frustra Pectora, si vobis audentem extrema cupido Certa sequi ; quae sit rebus fortuna videtis ; 350 ^NEIDOS LIB. II. 33 Excessere omnes, adytis arisque relictis, Di, quibus imperium hoc steterat ; succurritis urbi Ineensae : moriamur, et in media arma ruamus. Una salus victis, nullam sperare salutem. Sic animis juvenum furor additus. Inde, lupi ceu 355 Raptores atra in nebula, quos improba ventris Exegit caecos rabies, catulique relicti Faucibus exspectant siccis ; per tela, per hostes Vadimus haud dubiam in mortem, mediaeque tenemus Urbis iter : nox atra cava circumvolat umbra. 360 Quis cladem illius noctis, quis funera fando Explicet, aut possit lacrimis aequare labores ? Urbs antiqua ruit, multos dominata per annos ; Plurima perque vias sternuntur inertia passim Corpora, perque domos, et religiosa deorum 365 Limina. Nee soli pcenas dant sanguine Teucri : Quondam etiam victis redit in praecordia virtus, Victoresque cadunt Danai. Crudelis ubique Luctus, ubique pavor, et plurima mortis imago. Primus se, Danaum magna comitante caterva, 370 Androgeus offert nobis, socia agmina credens Inscius, atque ultro verbis compellat amicis : Festinate, viri ; nam quae tam sera moratur Segnities ? alii rapiunt incensa feruntque Pergama : vos celsis nunc primum a navibus itisV 375 Dixit ; et extemplo (neque enim responsa dabantur Fida satis) sensit medios delapsus in hostes. Obstupuit, retroque pedem cum voce repressit. Improvisum aspris veluti qui sentibus anguem Pressit humi nitens, trepidusque repente refugit 330 Attollentem iras, et caerula colla tumentem ; Haud secus Androgeus visu tremefactus abibat : Irruimus, densis et circumfundimur armis, Ignarosque loci passim, et formidine captos, Sternimus. Adspirat primo fortuna labori. 385 Atque hie, successu exsultans animisque, Coroebus, c 5 34 JENEIDOS LIB. II. O socii ! qua prima, inquit, fortuna salutis Monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur. Mutemus clypeos, Danaumque insignia nobis Aptemus : dolus, an virtus, quis in hoste requirat ? 390 Arma dabunt ipsi. Sic fatus, deinde comantem Androgei galeam, clypeique insigne decorum, Induitur, laterique Argivum accommodat ensem. Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas, omnisque juventus Laeta facit ; spoliis se quisque recentibus armat. 395 Vadimus immixti Danais haud numine nostro, Multaque per caecam congressi prcelia noctem Conserimus ; multos Danaum demittimus Oreo. Diffugiunt alii ad naves, et litora cursu Fida petunt ; pars ingentem formidine turpi 400 Scandunt rursus equum, et nota conduntur in alvo. Heu ! nihil invitis fas quemquam fidere divis ! Ecce ! trahebatur passis Priameia virgo Crinibus a templo, Cassandra, adytisque Minervse, Ad ccelum tendens ardentia lumina frustra : 405 Lumina ; nam teneras arcebant vincula palmas. Non tulit hanc speciem furiata mente Corcebus, Et sese medium injecit periturus in agmen. Consequimur cuncti, et densis incurrimus armis. Hie primum ex alto delubri culmine telis 410 Nostrorum obruimur, oriturque miserrima caedes Armorum facie, et Graiarum errore jubarum. Turn Danai, gemitu atque ereptae virginis ira, Undique collecti invadunt ; acerrimus Ajax, Et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnis : 415 Adversi rupto ceu quondam turbine venti Confligunt, Zephyriisque, Notusque, et laetus Eois Eurus equis : stridunt silvae, saevitque tridenti Spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo. Iili etiam, si quos obscura nocte per umbram 420 Fudimus insidiifj'totaque agitavimus urbe, Apparent ; primi clypeos, mentitaque tela, ^NEIDOS LIB. IT. 35 Agnoscunt, atque ora sono discordia signant. IITcet obruimur nuraero : primusque Coroebus Penelei dextra, divae armipotentis ad aram, 425 Procumbit ; cadit et Rhipeus, justissimus unus Qui fuit in Teucris et servantissimus aequi : Dis aliter visum : pereunt Hypanisque Dymasque, Confixi a sociis ; nee te tua plurima, Panthu, Labentem pietas, nee Apollinis infula texit. 430 Iliaci cineres, et flamma extrema meorum, Testor, in occasu vestro nee tela nee ullas Vitavisse vices Danaum ; et, si fata fuissent Ut caderem, meruisse manu. Divellimur inde : Iphitus et Pelias mecum ; quorum Ipbitus sevo 435 Jam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixi ; Protenus ad sedes Priami clamore vocati. Hie vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam Bella forent, nulli tota morerentur in urbe, Sic Martem indomitum, Danaosque ad tecta ruentes 440 Cernimus, obsessumque acta testudine limen. Haerent parietibus scalae, postesque sub ipsos Nituntur gradibus, clypeosque ad tela sinistris Protecti objiciunt, prensant fastigia dextris. Dardanidae, contra, turres ac tecta domorum 445 Culmina convellunt : his se, quando ultima cernunt, Extrema jam in morte parant defendere telis ; Auratasque trabes, veterum decora alta parentum, Devolvunt : alii strictis mucronibus imas Obsedere fores ; has servant agmine denso. 450 Instaurati animi, regis succurrere tectis, Auxilioque levare viros, vimque addere victis. Limen erat, caecaeque fores, et pervius usus Tectorum inter se Priami, postesque relicti A tergo ; infelix qua se, dum regna manebant, 455 Saepius Andromache ferre incomitata solebat Ad soceros, et avo puerum Astyanacta t!#iebat. Evado ad summi fastigia culminis, unde c 6 36 .ENEIDOS LIB. II. Tela manu miseri jactabant irrita Teucri. Turrim in praecipiti stantem, summisque sub astra 460 Eductam tectis, unde omnis Troja videri, Et Danaum solitae naves, et Achaia castra, Aggressi ferro circum, qua summa labantes Juncturas tabalata dabant, convellimus altis Sedibus, impulimusque ; ea, lapsa repente, ruinam 465 Cum sonitu trahit, et Danaum super agmina late Incidit : ast alii subeun%; nee saxa, nee ullum Telorum interea cessat genus. Vestibulum ante ipsum, primoque in limine, Pyrrhus Exsultat, telis et luce coruscus aena : 470 Qualis ubi in lucem coluber, mala gramina pastus, Frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat, Nunc, positis novus exuviis, nitidusque juventa, Lubrica convolvit, sublato pectore, terga, Arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis. 475 Una ingens Periphas, et equorum agitator Achillis Armiger, Automedon ; una omnis Scyria pubes Succedunt tecto, et flammas ad culmina jactant. Ipse inter primos correpta dura bipenni Limina perrumpit, postesque a cardine vellit 480 iEratos ; jamque excisa trabe firma cavavit Robora, et ingentem lato dedit ore fenestram. Apparet domus intus, et atria longa patescunt ; Apparent Priami et veterum penetralia regum, Armatosque vident stantes in limine primo. 485 At domus interior gemitu, miseroque tumultu, Miscetur ; penitusque cavae plangoribus aedes Femineis ululant : ferit aurea sidera clamor. Turn pavidae tectis matres ingentibus errant, Arhplexaeque tenent postes, atque oscula figunt. 490 Instat vi patria Pyrrhus % nee claustra, neque ipsi Custodes sufferre valent : labat ariete crebro Janua, et emoti procumbunt cardine postes. Fit via vi : rumpunt aditus, primosque trucidant .ENEIDOS LIB. II. 37 Immissi Danai, et late loca milite complent. 495 Non sic, aggeribus riiptis quum spumeus amnis Exiit, oppositasque evicit gurgite moles, Fertur in arva furens cumulo, camposque per omnes Cum stabulis armenta trahit. Vidi ipse furentem Caede Neoptolemum, geminosque in limine Atridas : 500 Vidi Hecubam, centumque nurus, Priamumque per aras Sanguine fcedantem, quos ipse sacraverat, ignes. Quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum, Barbarico postes auro spoliisque superbi, Procubuere. Tenent Danai, qua deficit ignis. 505 Forsitan et, Priami fuerint quae fata, requiras. Urbis uti captae casum, convulsaque vidit Limina tectorum, et medium in penetralibus hostem ; Arma diu senior desueta trementibus aevo Circumdat nequidquam humeri's, et inutile ferrum 510 Cingitur, ac densos fertur moriturus in hostes. iEdibus in mediis, nudoque sub aetheris axe, Ingens ara fuit, juxtaque veterrima laurus, Incumbens arae, atque umbra complexa Penates. Hie Hecuba et natae nequidquam altaria circum, 515 Praecipites atra ceu tempestate columbae, Condensae, et divum amplexae simulacra, sedebant. Ipsum autem sumtis Priamum juvenilibus armis Ut vidit : Quae mens tam dira, miserrime conjux, Impulit his cingi telis ? aut quo ruis ? inquit. 5*20 Non tali auxilio, nee defensoribus istis Tempus eget ; non, si ipse meus nunc afforet Hector. Hue tandem concede ; haec ara tuebitur omnes, Aut moriere simul. Sic ore effata, recepit Ad sese, et sacra longaevum in sede locavit. 525 Ecce autem, elapsus Pyrrhi de caede, Polites, Unus natorum Priami, per tela, per hostes, Porticibus longis fugit, et vacua atria lustrat Saucius : ilium ardens infesto vulnere Pyrrhus Insequitur, jam jamque manu tenet, et premit hasta. 5*30 38 dSNEIDOS LIB. II. Ut tandem ante oculos evasit et ora parentum, Concidit, ac multo vitam cum sanguine fudit. Hie Priamus, quamquam in media jam morte tenetur, Non tamen abstinuit, nee voci iraeque pepercit : At tibi pro scelere, exclamat, pro talibus ausis, 535 Di, si qua est ccelo pietas, quae talia curet, Persolvant grates dignas, et praemia reddant Debita, qui nati coram me cernere letum Fecisti, et patrios fcedasti funere vultus. At non ille, satum quo te mentiris, Achilles 540 Talis in hoste fuit Priamo ; sed jura fidemque Supplicis erubuit, corpusque exsangue sepulcro Reddidit Hectoreum, meque in mea regna remisit. Sic fatus senior, telumque imbelle sine ictu Conjecit ; rauco quod protenus sere repulsum, 545 Et summo clypei nequidquam umbone pependit. Cui Pyrrhus : Referes ergo haec, et nuntius ibis Pelidae genitori : illi mea tristia facta, Degeneremque Neoptolemum, narrare memento. Nunc morere. Hoc dicens, altaria ad ipsa trementem 550 Traxit, et in multo lapsantem sanguine nati, Implicuitque comam laeva, dextraque coruscum Extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem. Haec finis Priami fatorum : hie exitus ilium Sorte tulit, Trojam incensam, et prolapsa videntem 555 Pergama, tot quondam populis terrisque superbum Regnatorem Asiae. Jacet ingens litore truncus, Avulsumque humeris caput, et sine nomine corpus. At me turn primum saevus circumstetit horror : Obstupui : subiit cari genitoris imago, 560 Ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi Vitam exhalantem : subiit deserta Creiisa, Et direpta domus, et parvi casus Iuli. > Respicio, et, quae sit me circum copia, lustro. Deseruere omnes defessi, et corpora saltu 565 Ad terrain misere, aut ignibus aegra dedere. JENEIDOS LIB. II. 39 Jamque adeo super unus eram ; quum limina Vestse Servantem, et tacitam secreta in sede latentem, Tyndarida aspicio : dant clara incendia lucem Erranti, passimque oculos per cuncta ferenti. 570 /"Ilia, sibi infestos eversa ob Pergama Teucros, I Et poenas Danaum, et deserti conjugis iras, j Praemetuens, Trojae et patriae communis Erinys, 1 Abdiderat sese, atque aris invisa sedebat. ^ftjfarsere ignes animo : subit ira cadentem 575 Ulcisci patriam, et sceleratas sumere poenas. Scilicet hsec Spartam incolumis, patriasque Mycenas, Aspiciet, partoque ibit regina triumpho ? Conjugiumque, domumque, patres, natosque videbit, Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris ? 580 Occident ferro Priamus ? Troja arserit igni ? Dardanium to ties sudarit sanguine litus ? Non ita : namque, etsi nullum memorabile nomen Feminea in poena est, nee habet victoria laudem, Exstinxisse nefas tarn en, et sumsisse merentis 585 Laudabor poenas ; animumque explesse juvabit Ultricis flammae, et cineres satiasse meorum. Talia jactabam, et furiata mente ferebar; Quum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam Obtulit, et pura per noctem in luce refulsit 590 Alma parens, confessa deam, qualisque videri Ccelicolis et quanta solet ; dextraque preliensum Continuit, roseoque haec insuper addidit ore : Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras ? Quid furis ? aut quonam nosfti tibi cura recessit ? 595 Non prius aspicies, ubi fessum astate parentem Liqueris Anchisen ? superet conjuxne Creiisa, Ascaniusque puer ? quos omnes undique Graiae Circum errant acies ; et, ni mea cura resistat, Jam flammae tulerint, inimicus et hauserit ensis. GOO Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae, Culpatusve Paris ; divum inclementia, divum, 40 ^NEIDOS LIB. II. Has evertit opes, sternitque a culmine Trojam. Aspice : namque omnem, quae nunc obducta tuenti Mortales hebetat visas tibi, et humida circum 605 Caligat, nubem eripiam : tu ne qua parentis Jussa time, neu praeceptis parere recusa. Hie, ubi disjectas moles avulsaque saxis Saxa vides, mixtoque undantem pulvere fumum, Neptunus muros, magnoque emota tridenti 610 Fundamenta quatit, totamque a sedibus urbem * Emit. Hie Juno Scaeas saevissima portas Prima tenet, sociumque furens a navibus agmen, Ferro accincta, vocat. Jam summas arces Tritonia, respice, Pallas 615 Insedit, nimbo effulgens et Gorgone saeva. Ipse Pater Danais animos viresque secundas Sufficit ; ipse deos in Dardana suscitat arma. Eripe, nate, fugam, finemque impone labori. Nusquam abero, et tutum patrio te limine sistam. 620 Dixerat ; et spissis noctis se condidit umbris. Apparent dirae facies, inimicaque Trojae Numina magna deum. Turn vero omne mihi visum considere in ignes Ilium, et ex imo verti Neptunia Troja : 625 Ac veluti, summis antiquam in montibus ornum Quum, ferro accisam crebrisque bipennibus, instant Eruere agricolae certatim ; ilia usque minatur, Et tremefacta comam concusso vertice nutat ; Vulneribus donee paullatim evicta supremum 030 Congemuit, traxitque jugis avulsa ruinam.^ Descendo, ac, ducente deo, flammam inter et hostes Expedior ; dant tela locum, flammaeque recedunt. Atque, ubi jam patriae perventum ad limina sedis, Antiquasque domos, genitor, quern tollere in altos 635 Optabam primum montes, primumque petebam, Abnegat excisa vitam producere Troja, Exsiliumque pati. Vos O ! quibus integer aevi jENEIDOS LIB. II. 41 Sanguis, ait, solidaeque suo stant robore vires, Vos agitate fugam. 640 Me si ccelicolae voluissent ducere vitam, Has mihi servassent sedes. Satis una, superque, Vidimus excidia, et captae superavimus urbi. Sic, O sic positum affati discedite corpus. Ipse manu mortem inveniam. Miserebitur hostis, 645 Exuviasque petet. Facilis jactura sepulcri. Jampridem invisus divis, et inutilis, annos Demoror, ex quo me divum pater, atque hominum rex, Fulminis afflavit ventis, et contigit igni. Talia perstabat memorans, fixusque manebat. 650 Nos contra, effusi lacrimis, conjuxque Creiisa, Ascaniusque, omnisque domus, ne vertere secum Cuncta pater, fatoque urgenti incumbere vellet. Abnegat ; inceptoque, et sedibus haeret in isdem. Rursus in arma feror, mortemque miserrimus opto : 655 Nam quod consilium, aut quae jam fortuna dabatur ? Mene efferre pedem, genitor, te posse relicto Sperasti ? tantumque nefas patrio excidit ore ? Si nihil ex tanta Superis placet urbe relinqui, Et sedet hoc animo, perituraaque addere Trojae 660 Teque tuosque juvat ; patet isti janua leto ; Jamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus, Natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras. Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignes Eripis, ut mediis hostem in penetralibus, utque 665 Ascanium, patremque meum, juxtaque Creiisam, Alterum in alterius mactatos sanguine cernam ? Arma, viri, ferte arma : vocat lux ultima victos. Reddite me Danais ; sinite instaurata revisam Prcelia. Numquam omnes hodie moriemur inulti. 6/0 Hinc ferro accingor rursus, clypeoque sinistram Insertabam aptans, meque extra tecta ferebam. Ecce autem, complexa pedes, in limine conjux Haerebat, parvumque patri tendebat Iulum : 42 JENEIDOS LIB. II. Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum ; 675 Sin aliquam expertus sumtis spem ponis in armis, Hanc primum tutare domum. Cui parvus lulus, Cui pater, et conjux quondam tua dicta relinquor ? Talia vociferans gemitu tectum omne replebat ; Q,uum subitum dictuque oritur mirabile monstrum : 680 Namque manus inter, mcestorumque ora parentum, Ecce ! levis summo de vertice visus Iuli Fundere lumen apex, tactuque innoxia molles Lambere flamma comas, et circum tempora pasci. Nos pavidi trepidare metu, crinemque flagrantem 685 Excutere, et sanctos restinguere fontibus ignes. At pater Anchises oculos ad sidera laetus Extulit, et ccelo palmas cum voce tetendit : Jupiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, Aspice nos ; hoc tantum : et, si pietate meremur, 690 Da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma. Vix ea fatus erat senior : subitoque fragore Intonuit laevum, et, de ccelo lapsa, per umbras, Stella, facem ducens, multa cum luce cucurrit. Illam, summa super labentem culmina tecti, 695 Cernimus Idsea claram se condere silva, Signantemque vias : turn longo limite sulcus Dat lucem, et late circum loca sulfure fumant. Hie vero victus genitor se tollit ad auras, Affaturque deos, et sanctum sidus adorat : 700 Jam jam nulla mora est ; sequor, et, qua ducitis, adsum. Di patrii, servate domum, servate nepotem : Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troja est. Cedo equidem, nee, nate, tibi comes ire recuso. Dixerat ille ; et jam per mcenia clarior ignis 705 Auditur, propiusque aestus incendia volvunt. Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae : Ipse subibo humeris, nee me labor iste gravabit. Quo res cumque cadent, unuin et commune periclum, Una salus ambobus erit. Mihi parvus lulus 710 ;eneidos lib. ii. 43 Sit comes, et longe servet vestigia conjux. Vos, famuli, quae dicam, animis advertite vestris. Est urbe egressis tumulus, templumque vetustum Desertae Cereris, juxtaque antiqua cupressus, Religione patrum multos servata per annos: 715 Hanc ex di verso sedem venieraus in unam. Tu, genitor, cape sacra manu, patriosque Penates : Me, bello e tanto digressum, et caede recenti, Attrectare nefas, donee me flumine vivo Abluero. 720 Haec fatus, latos humeros, subjectaque colla, Veste super fulvique insternor pelle leonis, Succedoque oneri : dextrae se parvus lulus Implicuit, sequiturque patrem non passibus aequis : Pone subit conjux. Ferimur per opaca locorum ; 725 Et me, quern dudum non ulla injecta movebant Tela, neque adverso glomerati ex agmine Graii, Nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis, Suspensum, et pariter comitique onerique timentem. Jamque propinquabam portis, omnemque videbar 730 Evasisse viam, subito quum creber ad aures Visus adesse pedum sonitus ; genitorque per umbram Prospiciens, Nate, exclamat, fuge, nate ; propinquant : Ardentes clypeos atque aera micantia cerno. Hie mihi nescio quod trepido male numen amicum 735 Confusam eripuit mentem. Namque, avia cursu Dum sequor, et nota excedo regione viarum, Heu ! misero conjux fatone erepta Creiisa Substitit, erravitne via, seu lassa resedit, Incertum : nee post oculis est reddita nostris- 740 Nee prius amissam respexi, animumve reflexi, Quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam Venimus : hie demum collectis omnibus una Defuit ; et comites, natumque, virumque fefellit. Quem non incusavi amens hominumque deorumque ? 745 Aut quid in eversa vidi crudelius urbe ? 44 ^NEIDOS LIB. II. Ascanium, Anchisenque patrem, Teucrosque Penates Commendo sociis, et curva valle recondo : Ipse urbem repeto, et cingor fulgentibus armis. Stat casus renovare omnes, omnemque reverti 750 Per Trojam, et rursus caput objectare periclis. Principio muros, obscuraque limina porta?, Qua gressum extuleram, repeto ; et vestigia retro Observata sequor per noctem, et lumine lustro. Horror ubique animos, simul ipsa silentia terrent. 755 Inde domum, si forte pedem, si forte, tulisset, Me refero : irruerant Danai, et tectum omne tenebant. Ilicet ignis edax summa ad fastigia vento Volvitur; exsuperant flammse ; furit sestus ad auras. Procedo, et Priami sedes, arcemque, reviso. 760 Et jam porticibus vacuis, Junonis asylo, Custodes lecti, Phoenix et dims Ulixes Praedam asservabant : hue undique Troia gaza Incensis erepta adytis, mensaeque deorum, Crateresque auro solidi, captivaque vestis 705 Congeritur. Pueri et pavidae longo ordine matres Stant circum. Ausus quin etiam voces jactare per umbram, Implevi clamore vias, mcestusque Creusam Nequidquam ingeminans iterumque iterumque vocavi. 770 Quaerenti, et tectis urbis sine fine furenti, Infelix simulacrum, atque ipsius umbra Creiisae Visa mihi ante oculos, et nota major imago. Obstupui, steteruntque comae, et vox faucibus haesit. Turn sic affari, et curas his demere dictis : 775 Quid tantum insano juvat indulgere dolori, O dulcis conjux ? non haac sine numine divum Eveniunt : nee te comitem portare Creusam Fas, aut ille sinit superi regnator Olympi. Longa tibi exsilia, et vastum maris aequor arandum : 780 Et terram Hesperiam venies, ubi Lydius, arva Inter opima virum, leni fluit agmine Thybris. ^NEIDOS LIB. II. 45 Illic res laetae, regnumque, et regia conjux Parta tibi : lacrimas dilectse pelle Creiisae. Non ego Myrmidonum sedes, Dolopumve, superbas 785 Aspiciam, aut Graiis servitum matribus ibo, Dardanis, et divae Veneris nurus ; Sed me magna deum Genetrix his detinet oris. Jamque vale, et nati serva communis amorem. Haec ubi dicta dedit, lacrimantem, et multa volentem 790 Dicere, deseruit, tenuesque recessit in auras. Ter conatus ibi collo dare brachia cireum ; Ter frustra comprensa manus effugit imago, Par levibus vends, volucrique simillima somno. Sic demum socios consumta nocte reviso. 795 Atque hie ingentem comitum affluxisse novorum Invenio admirans numerum ; matresque virosque, Collectam exsilio pubem, miserable vulgus. Undique convenere, animis opibusque parati, In quascumque velim pelago deducere terras. 800 Jamque jugis summae surgebat Lucifer Idae, Ducebatque diem ; Danaique obsessa tenebant Limina portarum ; nee spes opis ulla dabatur : Cessi, et sublato monies genitore petivi. 46 P. VIRGIL 1 1 MARONIS iENEIDOS LIBER TERTIUS. „y , i» jj j it *>** k^L W *W/ «- Postquam res/Asiae iPr^amique evertere gentem Immeritam visum Superis, ceciditque superbum Ilium, et omnis humo fumat Neptunia Troja ; Diversa exsilia et desertas quaerere terras Auguriis agimur divum, classemque sub ipsa 5 Antandro, et Phrygiae molimur montibus Idas, Incerti quo fata ferant, ubi sistere detur ; Contrabimusque viros. Vix prima inceperat aestas, Et pater Ancbises dare fatis vela jubebat ; Litora quum patriae lacrimans portusque relinquo, 10 Et campos ubi Troja fuit. Feror exsul in altum Cum sociis, natoque, Penatibus, et magnis dis. Terra procul vastis colitur Mavortia campis, Thraces arant, acri quondam regnata Lycurgo ; Hospitium antiquum Trojae, sociique Penates, 15 Dum fortuna fuit. Feror hue, et litore curvo Moenia prima loco, fatis ingressus iniquis ; ^Eneadasque meo nomen de nomine fingo. Sacra Dionaeae matri divisque ferebam, Auspicibus coeptorum operum ; superoque nitcntem 20 Ccelicolum regi mactabam in litore taurum. Forte fuit juxta tumulus, quo cornea summo Virgulta, et densis hastilibus horrida myrtus. Accessi ; viridemque ab humo convellere silvam Conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, 25 Horrendum et dictu video mirabile monstrum. ^NEIDOS LIB. III. 47 Nam, quse prima solo ruptis radicibus arbor Vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae, Et terram tabo maculant. Mihi frigidus horror Membra quatit, gelidusque coit formidine sanguis. 30 Rursus et alterius lentum convellere vimen Insequor, et causas penitus tentare latentes : Ater et alterius sequitur de cortice sanguis. Multa movens animo, nymphas venerabar agrestes, Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis, 35 Rite secundarent visus, omenque levarent. Tertia sed postquam majore hastilia nisu Aggredior, genibusque adversae obluctor arenae, (Eloquar, an sileam ?) gemitus lacrimabilis imo Auditur tumulo, et vox reddita fertur ad aures : 40 Quid miserum, iEnea, laceras ? jam parce sepulto ; Parce pias scelerare manus. Non me tibi Troja Externum tulit ; aut cruor hie de stipite manat. Heu ! fuge crudeles terras, fuge litus avarum. Nam Polydorus ego. Hie confixum ferrea texit 45 Telorum seges, et jaculis increvit acutis. Turn vero, ancipiti mentem formidine pressus, Obstupui, steteruntque comae, et vox faucibus haesit. Hunc Polydorum, auri quondam cum pondere magno, Infelix Priamus furtim mandarat alendum 50 Threicio regi ; quum jam diffideret armis Dardaniae, cingique urbem obsidione videret. Ule, ut opes fractae Teucrum, et Fortuna recessit, Res Agamemnonias victriciaque arma secutus, Fas omne abrumpit ; Polydorum obtruncat, et auro 55 Vi potitur. Quid non mortalia pectora cogis, Auri sacra fames ! Postquam pavor ossa reliquit, Delectos populi ad proceres, primumque parentem, Monstra deum refero, et, quae sit sententia, posco. Omnibus idem animus scelerata excedere terra, 60 Linqui pollutum hospitium, et dare classibus austros. Ergo instauramus Polydoro funus : et ingens 48 6 60 iENEIDOS LIB. III. Vobis parta quies : nullum maris aequor arandum ; -195 Arva neque Ausoniae, semper cedentia retro, Quaerenda. Effigiem Xanthi, Trojamque videtis, Quam vestrae fecere manus ; melioribus, opto, Auspiciis, et quae fuerit minus obvia Graiis. Si quando Thybrim, vicinaque Thybridis arva 500 Intraro, gentique meae data moenia cernam, Cognatas urbes olim, populosque propinquos, Epiro, Hesperia (quibus idem Dardanus auctor, Atque idem casus), unam faciemus utramque Trojam animis : maneat nostros ea cura nepotes. 505 Provehimur pelago vicina Ceraunia juxta, Unde iter Italiam, cursusque brevissimus undis. Sol ruit interea, et montes umbrantur opaci. Sternimur optatae gremio telluris ad undam, Sortiti remos, passimque in litore sicco 510 Corpora curamus : fessos sopor irrigat artus. Necdum orbem medium Nox horis acta subibat : Haud segnis strato surgit Palinurus, et omnes Explorat ventos, atque auribus aera captat : Sidera cuncta notat tacito labentia ccelo, 5 ! 5 Arcturum, pluviasque Hyadas, geminosque Triones, Armatumque auro circumspicit Oriona. Postquam cuncta videt coelo constare sereno Dat clarum e puppi signum ; nos castra movemus, Tentamusque viam, et velorum pandimus alas. 520 Jamque rubescebat stellis Aurora fugatis, Quum procul obscuros colles, humilemque videmus Italiam. Italiam ! primus conclamat Achates ; Italiam laeto socii clamore salutant. Turn pater Anchises magnum cratera corona 525 Induit, implevitque mero, divosque vocavit Stans celsa in puppi : Di, maris et terrae tempestatumque potentes, Ferte viam vento facilem, et spirate secundi. Crebrescunt optatae aurae, portusque patescit 530 JENEIDOS LIB. III. (31 Jam propior, templumque apparet in arce Minervae. Vela legunt socii, et proras ad litora torquent. Portus ab Euroo fluctu curvatus in arcum ; Objectae salsa spumant aspergine cautes : Ipse latet; gemino demittunt bracbia muro 535 Turriti scopuli, refugitque ab litore templum. Quatuor hie, primum omen, equos in gramine vidi, Tondentes campum late, eandore nivali. Et pater Anchises : Bellum, O terra hospita ! portas ; Bello armantur equi ; bellum haec armenta minantur. 540 Sed tamen idem olim curru succedere sueti Quadrupedes, et frena jugo concordia ferre : Spes et pacis, ait. Turn numina sancta precamur Palladis armisonae, quae prima accepit ovantes ; Et capita ante aras Phrygio velamur amictu ; 545 Praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite Junoni Argivae jussos adolemus honores. Haud mora : continuo, perfectis ordine votis, Corima velatarum obvertimus antennarum, Grajugenumque domos suspectaque linquimus arva. 550 Hinc sinus Herculei, si vera est fama, Tarenti Cernitur. Attollit se diva Lacinia contra, Caulonisque arces, et navifragum Scylaceum. Turn procul e fluctu Trinacria cernitur iEtna ; Et gemitum ingentem pelagi, pulsataque saxa 555 Audimus longe, fractasque ad litora voces ; Exsultantque vada, atque aestu miscentur arenae. Et pater Anchises : Nimirum base ilia Charybdis ; Hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda, canebat. Eripite, O socii ! pariterque insurgite remis. 560 Haud minus ac jussi faciunt : primusque rudentem Contorsit laevas proram Palinurus ad undas ; Laevam cuncta cohors remis ventisque petivit. Tollimur in ccelum curvato gurgite, et idem Subducta ad Manes imos descendimus unda. 565 Ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere ; 62 jENEIdos lib. m. Ter spumam elisam et rorantia vidimus astra. Interea fessos ventus cum sole reliquit ; Ignarique viae Cyclopum allabimur oris. Portus ab accessu ventorum immotus, et ingens 570 Ipse ; sed horrificis juxta tonat iEtna ruinis, Interdumque atram prorumpit ad aethera nubem, Turbine fumantem piceo, et candente favilla ; Attollitque globos flammarum, et sidera lambit : Interdum scopulos avulsaque viscera montis 575 Erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras Cum gemitu glomerat, fundoque exaestuat imo. Fama est, Enceladi semiustum fulmine corpus Urgueri mole hac, ingentemque insuper iEtnam Impositam ruptis flammam exspirare caminis ; 580 Et, fessum quoties mutet latus, intremere omnem Murmure Trinacriam, et ccelum subtexere fumo. Noctem illam tecti silvis immania monstra Perferimus ; nee, quae sonitum det causa, videmus : Nam neque erant astrorum ignes, nee lucidus aethra 585 Siderea polus, obscuro sed nubila ccelo ; Et Lunam in nimbo nox intempesta tenebat. Postera jamque dies primo surgebat Eoo, Humentemque Aurora polo dimoverat umbram : Quum subito e silvis, macie confecta suprema, 590 Ignoti nova forma viri, miserandaque cultu, Procedit, supplexque manus ad litora tendit. Respicimus. Dira illuvies, immissaque barba, Consertum tegumen spinis : at cetera Graius, Ut quondam patriis ad Trojam missus in armis. 595 Isque, ubi Dardanios habitus, et Troia vidit Arma procul, paullum aspectu conterritus haesit, Continuitque gradum ; mox sese ad litora praeceps Cum fletu precibusque tulit : Per sidera testor, Per superos, atque hoc cceli spirabile lumen ; 600 Tollite me, Teucri : quascumque abducite terras. Hoc sat erit. Scio me Danais e classibus unum, JENEIDOS LIB. III. 63 Et bello Iliacos fateor petiisse Penates : Pro quo, si sceleris tanta est injuria nostri, Spargite me in fluctus, vastoque immergite ponto : 605 Si pereo, manibus hominum periisse juvabit. Dixerat ; et genua amplexus, genibusque volutans Hserebat. Qui sit, fari, quo sanguine cretus, Hortamur ; quae deinde agitet fortuna, fateri. Ipse pater dextram Anchises, baud multa moratus, 610 Dat juveni, atque animum prassenti pignore firmat. Ille haec, deposita tandem formidine, fatur : Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi, Nomen Achemenides, Trojam genitore Adamasto Paupere (mansissetque utinam fortuna!) profectus. 615 Hie me, dum trepidi crudelia limina linquunt, Immemores socii vasto Cyclopis in antro Deseruere. Domus sanie dapibusque cruentis, Intus opaca, ingens : ipse arduus, altaque pulsat Sidera (Di, talem terris avertite pestem !), 620 Nee visu facilis, nee dictu affabilis ulli. Visceribus miserorum et sanguine vescitur atro. Vidi egomet, duo de numero quum corpora nostro, Prensa manu magna, medio resupinus in antro, Frangeret ad saxum, sanieque exspersa natarent 625 Limina : vidi atro quum membra fluentia tabo Manderet, et tepidi tremerent sub dentibus artus. Hand impune quidem ; nee talia passus Ulixes, Oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto. Nam simul, expletus dapibus, vinoque sepultus, 630 Cervicem inflexam posuit, jacuitque per antrum Immensus, saniem eructans, et frusta cruento, Per somnum, commixta mero : nos, magna r recati Numina, sortitique vices, una undique circum Fundimur, et telo lumen terebramus acuto, 635 Ingens, quod torva solum sub fronte latebat, Argolici clypei, aut Phcebese lampadis instar ; Et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras. 64 jENEIDOS LIB. III. Sed fugite, O miseri ! fugite, atque ab litore funem Rumpite : 640 Nam, qualis quantusque cavo Polyphemus in antro Lanigeras claudit pecudes, atque ubera pressat, Centum alii curva haec habitant ad litora vulgo Infandi Cyclopes, et altis montibus errant. Tertia jam Lunss se cornua lumine complent, 645 Quum vitam in silvis, inter deserta ferarum Lustra domosque, traho, vastosque ab rupe Cyclopas Prospicio, sonitumque pedum vocemque tremisco. Victum infelicem, baccas lapidosaque corna, Dant rami, et vulsis pascunt radicibus herbae. 650 Omnia collustrans, banc primum ad litora classem Conspexi venientem. Huic me, qusecumque fuisset, Addixi : satis est gentem effugisse nefandam : Vos animam hanc potius quocumque absumite leto. Vix ea fatus erat, summo quum monte videmus 655 Ipsum, inter pecudes vasta se mole moventem, Pastorem Polyphemum, et litora nota petentem : Monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademtum. Trunca manu pinus regit, et vestigia firmat. Lanigerae comitantur oves ; ea sola voluptas, 660 Solamenque mali. Postquam altos tetigit fluctus, et ad aequora venit, Luminis effossi fluidum lavit inde cruorem, Dentibus infrendens gemitu ; graditurque per aequor Jam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit. 665 Nos procul inde fugam trepidi celerare, recepto Supplice, sic merito, tacitique incidere funem ; Verrimus et proni certantibus aequora remis. Sensit, et ad sonitum vocis vestigia torsit. Verum, ubi nulla datur dextra affectare potestas, 670 Nee potis Ionios fluctus aequare sequendo, Clamorem immensum tollit : quo pontus, et omnes Contremuere undse, penitusque exterrita tellus Italiae, curvisque immugiit iEtna cavernis. ^INEIDOS LIB. III. 65 At genus e silvis Cyclopum, et montibus altis, 675 Excitum ruit ad portus, et litora complent. Cernimus astantes nequidquam lumine torvo iEtnseos fratres, coelo capita alta ferentes, Concilium horrendum : quales quum vertice celso Aeriae quercus, aut coniferae cyparissi 680 Constiterunt, silva alta Jovis, lucusve Diana?. Praecipites metus acer agit quocumque rudentes Excutere, et ventis intendere vela secundis. Contra, jussa monent Heleni, Scyllam atque Charybdim Inter, utramque viam leti discrimine parvo, 685 Ni teneant cursus : certum est dare lintea retro. Ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori Missus adest : vivo praetervehor ostia saxo Pantagiae, Megarosque sinus, Tbapsumque jacentem. Talia monstrabat relegens errata retrorsum 690 Litora Acheraenides, comes infelicis Ulixi. Sicanio praetenta sinu jacet insula contra Plemmyrium undosum : nomen dixere priores Ortygiam. Alpbeum fama est hue, Elidis amnem, Occultas egisse vias subter mare ; qui nunc 695 Ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis. Jussi numina magna loci veneramur ; et inde Exsupero praepingue solum stagnantis Helori. Hinc altas cautes projectaque saxa Pachyni Radimus ; et, fatis nunquam concessa moveri, TOO Apparet Camarina procul, campique Geloi, Immanisque Gela, fluvii cognomine dicta. Arduus inde Acragas ostentat maxima longe Mcenia, magnanimum quondam generator equorum : Teque datis linquo ventis, palmosa Selinus, 705 Et vada dura lego saxis Lilybeia caecis. Hinc Drepani me portus, et illaetabilis ora, Accipit. Hie, pelagi tot tempestatibus actus, Heu ! genitorem, omnis curae casusque levamen, Amitto Ancbisen. Hie me, pater optime, fessum 710 66 iENEIDOS LIB. III. Deseris, heu ! tantis nequidquam erepte periclis ! Nee vates Helenus, quum multa horrenda moneret, Hos mihi praedixit luctus ; non dira Celaeno. Hie labor extremus, longarum haec meta viarum. Hinc me digressum vestris deus appulit oris. 715 Sic pater iEneas, intentis omnibus, unus Fata renarrabat divum, cursusque docebat. Conticuit tandem, factoque hie fine quievit. 67 P. VIRGIL 1 1 MA RON IS iENEID OS LIBER QUARTUS. At regina, gravi jamdudum saucia cura, Vulnus alit venis, et caeco carpitur igni. Multa viri virtus animo, multusque recursat Gentis honos : haerent infixi pectore vultus, Verbaque : nee placidam membris dat cura quietem. 5 Postera Phcebea lustrabat lampade terras, Humentemque Aurora polo dimoverat umbram, Quum sic unanimam alloquitur male sana sororem : Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent ! Quis novus hie nostris successit sedibus hospes ! 10 Quem sese ore ferens ! quam forti pectore, et armis ! Credo equidem, nee vana fides, genus esse deorum. Degeneres animos timor arguit. Heu ! quibus ille Jactatus fads ! quae bella exhausta canebat ! Si mihi non animo fixum immotumque sederet, 15 Ne cui me vinclo vellem sociare jugali, Postquam primus amor deceptam morte fefellit ; Si non pertaesum thalami taedaeque fuisset ; Huic uni forsan potui succumbere culpae. Anna, fatebor enim, miseri post fata Sychaei 20 Conjugis, et sparsos fraterna caede Penates, Solus hie inflexit sensus, animumque labantem Impulit : agnqsco veteris vestigia flammae. Sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat, Vel Pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras, 25 Pallentes umbras Erebi, noctemque profundam, 68 .ENEIDOS LIB. IV. Ante, Pudor, quam te violo, aut tua jura resolvo. Ille meos, primus qui me sibi junxit, amores Abstulit : ille habeat secum, servetque sepulcro. Sic effata, sinum lacrimis implevit obortis. 30 Anna refert : O luce magis dilecta sorori ! Solane perpetua moerens carpere juventa ? Nee dulces natos, Veneris nee praemia noris ? Id cinerem aut Manes credis curare sepultos ? Esto ; aegram nulli quondam flexere mariti, 35 Non Libyse, non ante Tyro ; despectus larbas, Ductoresque alii, quos Africa terra, triumphis Dives, alit : placitone etiam pugnabis amori ? Nee venit in mentem, quorum consederis arvis ? Hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello, 40 Et Numidae infreni cingunt, et inhospita Syrtis ; Hinc deserta siti regio, lateque furentes Barcaei. Quid bella Tyro surgentia dicam, Germanique minas ? Dis equidem auspicibus reor, et Junone secunda, 45 Hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas. Quam tu urbem, soror, hanc cernes ! quae surgere regna Conjugio tali ! Teucrum comitantibus armis, Punica se quantis attollet gloria rebus ! Tu modo posce deos veniam, sacrisque litatis, 50 Indulge hospitio, causasque innecte morandi, Dum pelago desaevit hiems, et aquosus Orion, Quassataeque rates ; dum non tractabile ccelum. His dictis incensum animum inflammavit amore, Spemque dedit dubiae menti, solvitque pudorem. 55 Principio delubra adeunt, pacemque per aras Exquirunt ; mactant lectas de more bidentes Legiferae Cereri, Phceboque, patrique Lyaeo ; Junoni ante omnes, cui vincla jugalia curae. Ipsa, tenens dextra pateram, pulcherrima Dido, 60 Candentis vaccae media inter cornua fundit ; Aut, ante ora deum, pingues spatiatur ad aras, iENEIDOS LIB. IV. 69 Instauratque diem donis, pecudumque reclusis Pectoribus inhians spirantia consulit exta. Heu vatum ignarae mentes ! quid vota furentem, 65 Quid delubra juvant ? est mollis flamma medullas Interea, et taciturn vivit sub pectore vulnus. .Uritur infelix Dido, totaque vagatur Urbe furens : qualis conjecta cerva sagitta, Quam procul incautam nemora inter Cresia fixit 70 Pastor agens telis, liquitve volatile ferrum Nescius : ilia fuga silvas saltusque peragrat Dictaeos ; haeret lateri letalis arundo, Nunc media iEnean secum per moenia ducit, Sidoniasque ostentat opes, urbemque paratam ; 75 Incipit effari, mediaque in voce resistit : Nunc eadem, labente die, convivia quaerit, Iliacosque iterum demens audire labores Exposcit, pendetque iterum narrantis ab ore. Post, ubi digressi, lumenque obscura vicissim 80 Luna premit, suadentque cadentia sidera somnos, Sola domo mceret vacua, stratisque relictis Incubat : ilium absens absentem auditque videtque : Aut gremio Ascanium, genitoris imagine capta, Detinet, infandum si fallere possit amorem. 85 Non coeptae assurgunt turres ; non arma juventus Exercet, portusve aut propugnacula bello Tuta parant ; pendent opera interrupta, minaeque Murorum ingentes, aequataque machina ccelo. Quam simul ac tali persensit peste teneri 90 Cara Jovis conjux, nee famam obstare furori ; • Talibus aggreditur Venerem Saturnia dictis : Egregiam vero laudem et spolia ampla refertis Tuque puerque tuus : magnum et memorabile numen, Una dolo divum si femina victa duorum est. 93 Nee me adeo fallit, veritam te mcenia nostra, Suspectas habuisse domos Carthaginis altae. Sed quis erit modus ? aut quo nunc certamina tanta ? 70 jENeidos lib. iv. Quin potius pacem seternam pactosque hymenaeos Exercemus? habes, tota quod mente petisti : 100 Ardet amans Dido, traxitque per ossa furorem. Communem hunc ergo populum, paribusque regamus Auspiciis : liceat Phrygio servire marito, .■ Dotalesque tuae Tyrios permittere dextrae. Olli (sennit enim simuiata mente locutam, 105 Quo regnum Italiae Libycas averteret oras) Sic contra est ingressa Venus : Gtyiis talia demens Abnuat, aut tecum malit contendere bello ? Si modo, quod memoras, factum fortuna sequatur. Sed fatis incerta feror, si Jupiter unam 110 Esse velit Tyriis urbem, Trojaque profectis, Miscerive probet populos, aut fcedera jungi. Tu conjux : tibi fas animum tentare precando. Perge : sequar. Turn sic excepit regia Juno : Mecum erit iste labor. Nunc qua ratione, quod instat, Confieri possit, paucis, adverte, docebo. 116 Venatum iEneas unaque miserrima Dido In nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus Extulerit Titan, radiisque retexerit orbem. His ego nigrantem commixta grandine nimbum, 120 Dum trepidant alae, saltusque indagine cingunt, Desuper infundam, et tonitru ccelum omne ciebo. Diffugient comites, et nocte tegentur opaca : Speluncam Dido dux et Trojanus eandem Devenient. Adero, et, tua si mihi certa voluntas, 125 Connubio jungam stabili, propriamque dicabfl. Hie Hymenaeus erit. Non adversata, petenti Annuit, atque dolis risit Cytherea repertis. Oceanum interea surgens Aurora relinquit : It portis, jubare exorto, delecta juventus : 130 Retia rara, plagae, la to venabula ferro, Massylique ruunt equites, et odora canum vis. Reginam, thalamo cunctantem, ad limina primi Pcenorum exspectant; ostroque insignis et auro jENEIDOS LIB. IV. Stat sonipes, ac frena ferox spumantia mandit. 135 Tandem progreditur, magna stipante caterva, Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo : Cui pharetra ex auro, crines nodantnr in aurum, Aurea purpuream subnectit fibula vestem. TSTec non et Phrygii comites, et laetus lulus, 140 Incedunt. Ipse ante alios pulcherrimus omnes Infer t se socium iEneas, atque agmina jungit : Qualis, ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta Deserit, ac Delum maternam invisit, Apollo, Instauratque choros, mixtique altaria circum 1 45 Cretesque Dryopesque fremunt, pictique Agathyrsi ; Ipse jugis Cynthi graditur, mollique fluentem Fronde premit crinem fingens, atque implicat auro : Tela sonant humeris. Haud illo segnior ibat iEneas; tantum egregio decus enitet ore. 150 Postquam altos ventum in montes, atque invia lustra, Ecce! ferae, saxi dejectae vertice, caprae Decurrere jugis ; alia de parte patentes Transmittunt cursu campos atque agmina cervi Pulverulenta fuga glomerant, montesque relinquunt. 155 At puer Ascanius mediis in vallibus acri Gaudet equo ; jamque hos cursu, jam praeterit illos, Spumantemque dari pecora inter inertia votis Optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem. Interea magno misceri murmure coelum 160 Incipit. Insequitur commixta grandine nimbus. Et Tyrii comites passim, et Trojana juventus, Dardaniusque nepos Veneris, diversa per agros Tecta metu petiere. Ruunt de montibus amnes. Speluncam Dido dux et Trojanus eandem 165 Deveniunt. Prima et Tellus et pronuba Juno Dant signum : fulsere ignes, et conscius aether Connubiis ; summoque ulularunt vertice Nymphae. Ille dies primus leti primusque malorum Causa fuit : neque enim specie famave movetur, 170 72 jEneidcs lib. iv. Nee jam furtivum Dido meditatur amorem : Conjugium vocat ; hoc praetexit nomine culpam. Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes ; Fama, malum, quo non aliud velocius ullum : Mobilitate viget, viresque acquirit eundo. ' 175 Parva metu primo ; mox sese attollit in auras, Ingrediturque solo, et caput inter nubila condit. Illam Terra parens, ira irritata deorum, Extremam, ut perhibent, Cceo Enceladoque sororem Progenuit, pedibus celerem, et pernicibus alis. 180 Monstrum horrendum, ingens ; cui, quot sunt corpore pi umae, Tot vigiles oculi subter, mirabile dictu, Tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit aures. Nocte volat cceli medio terraeque, per umbram, Stridens, nee dulci declinat lumina somno: 185 Luce sedet custos aut summi culmine tecti, Turribus aut altis, et magnas territat urbes ; Tam ficti pravique tenax, quam nuntia veri. Haec turn multiplici populos sermone replebat Gaudens, et pariter facta atque infecta canebat : 190 Venisse iEnean, Trojano a sanguine cretum, Cui se pulchra viro dignetur jungere Dido ; Nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere, Regnorum immemores, turpique cupidine captos. Haec passim dea fceda virum diffundit in ora. 195 Protenus ad regem cursus detorquet Iarban, Incenditque animum dictis, atque aggerat iras. Hie, Hammone satus, rapta Garamantide Nympha, Templa Jovi centum latis immania regnis, Centum aras posuit ; vigilemque sacraverat ignem, 200 Excubias divum aeternas ; pecudumque cruore Pingue solum, et variis florentia limina sertis. Isque, amens animi, et rumore accensus amaro, Dicitur, ante aras, media inter numina divum, Multa Jovem manibus supplex orasse supinis : 2u5 Jupiter omnipotens cui nunc Maurusia pictis if.NEIDOS LIB. 1^. 73 Gens epulata toris Lenaeum libat honorem, Aspicis haec ? an te, genitor, quum fulmina torques, Nequidquam horremus ? caecique in nubibus ignes Terrificant animos, et inania murmura miscent ? 210 Femina, quae nostris errans in finibus urbem Exiguam pretio posuit, cui litus arandum, Cuique loci leges dedimus, connubia nostra Repulit, ac dominum iEnean in regna recepit. Et nunc ille Paris, cum semiviro comitatu, 215 Maeonia mentum mitra, crinemque madentem, Subnixus, rapto potitur ; nos munera templis Quippe tuis ferimus, famamque fovemus inanem. Talibus orantem dictis, arasque tenentem, Audiit oranipotens, oculosque ad moenia torsit 220 Regia, et oblitos famae melioris amantes. Turn sic Mercurium alloquitur, ac talia mandat : Vade age, nate, voca Zephyros, et labere pennis ; Dardaniumque ducem, Tyria Carthagine qui nunc Exspectat, fatisque datas non respicit urbes, .225 Alloquere, et celeres defer mea dicta per auras. Non ilium nobis genetrix pulcberrima talem Promisit, Graiumque ideo bis vindicat armis ; Sed fore, qui, gravidam imperiis, belloque frementem, Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri 230 Proderet, ac totum sub leges mitteret orbem. Si nulla accendit tantarum gloria rerum, Nee super ipse sua molitur laude laborem ; Ascanione pater Romanas invidet arces ? Quid struit ? aut qua spe, inimica in gente, moratur, 235 Nee prolem Ausoniam, et Lavinia respicit arva? Naviget ! Haec summa est ; hie nostri nuntius esto. Dixerat. Ille patris magni parere parabat Imperio ; et primum pedibus talaria nectit Aurea, quae sublimem alis, sive aequora supra, 240 Sen terram, rapido pariter cum famine portant. Turn virgam capit : hac animas ille evocat Oreo £ 74 jEneidos lib. iv. Pallentes, alias sub Tartara tristia mittit ; Dat somnos adimitque, et lumina morte resignat: Ilia fretus agit ventos, et turbida tranat 245 Nubila. Jamque volans apicem et latera ardua cernit Atlantis duri, ccelum qui vertice fulcit ; Atlantis, cinctum assidue cui nubibus atris Piniferum caput et vento pulsatur et imbri ; Nix humeros infusa tegit ; turn flumina mento 250 Praecipitant senis, et glacie riget horrida barba. Hie primum paribus nitens Cyllenius alis Constitit ; hinc toto praeceps se corpore ad undas Misit, avi similis, quae circum litora, circum Pisdbsos scopulos, humilis volat aequora juxta. 255 Haud aliter terras inter coelumque volabat, Litus arenosum ac Libyae ventosque secabat Materno veniens ab avo Cyllenia proles. Ut primum alatis tetigit magalia plantis, iEnean fundantem arces, ac tecta novantem, 260 Conspicit : atque illi stellatus iaspide fulva Ensis erat, Tyrioque ardebat murice laena, Demissa ex humeris ; dives quae munera Dido Fecerat, et tenui telas discreverat auro. Continuo invadit : Tu nunc Carthaginis altae 265 Fundamenta locas, pulchramque uxorius urbem Exstruis ? heu regni rerumque oblite tuarum ! Ipse deum tibi me claro demittit Olympo Regnator, ccelum et terras qui numine torquet ; Ipse haec ferre jubet celeres mandata per auras : 270 Quid struis ? aut qua spe Libycis teris otia terris ? Si te nulla movet tantarum gloria rerum, Nee super ipse tua moliris laude laborem ; Ascanium surgentem, et spes heredis Iuli Respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus 275 Debentur. Tali CyUenius ore locutus Mortales visus medio sermone reliquit, Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram. JENEIDOS LIB. IV. 75 y'At vero ^Eneas aspectu obmutuit amens, Arrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit. 280 Ardet abire fuga, dulcesque relinquere terras, Attonitus tanto monitu imperioque deorum. Heu! quid agat? quo nunc reginam ambire furentem Audeat afFatu ? quae prima exordia sumat ? Atque animum nunc hue celerem, nunc dividit illuc, 285 In partesque rapit varias, perque omnia versat. Haec alternanti potior sententia visa est : Mnesthea Sergestumque vocat, fortemque Serestum, Classem aptent taciti, socios ad litora cogant ; Arma parent, et, quae sit rebus causa novandis, 290 Dissimulent ; sese interea, quando optima Dido Nesciat, et tantos rumpi non speret am ores, Tentaturum aditus, et quae mollissima fandi Tempora, quis rebus dexter modus. Ocius omnes Imperio laeti parent, ac jussa facessunt. x 295 At regina dolos (quis fallere possit amantem !) Praesensit, motusque excepit prima futuros, Omnia tuta timens. Eadem impia Fama furenti Detulit armari classem, cursumque parari. Saevit inops animi, totamque incensa per urbem 300 Baccbatur ; qualis commotis excita sacris Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho Orgia, nocturnusque vocat clamore Cithaeron. Tandem his iEnean compellat vocibus ultro : Dissimulare etiam sperasti, perflde, tantum 305 Posse nefas ? tacitusque mea decedere terra ? Nee te noster amor, nee te data dextera quondam, Nee moritura tenet crudeli funere Dido? Quin etiam hiberno moliris sidere classem, Et mediis properas Aquilonibus ire per altum, 310 Crudelis ? Quid ? si non arva aliena, domosque Ignotas peteres, et Troja antiqua maneret, Troja per undosum peteretur classibus aequor ? Mene fugis ? Per ego has lacrimas dextramque tuam te e 2 76 jEneidos lib. iv. (Quando aliud mihi jam miserse nihil ipsa reliqui), 315 Per connubia nostra, per inceptos hymenaeos, Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quidquam Dulce meum ; miserere domus labentis, et istam, Oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem. Te propter Libycse gentes, Nomadumque tyranni 320 Odere ; infensi Tyrii : te propter eundem Exstinctus pudor, et, qua sola sidera adibam, Fama prior. Cui me moribundam deseris, hospes ? Hoc solum nomen quoniam de conjuge restat. Quid moror ? an mea Pygmalion dum mcenia frater 325 Destruat, aut captam ducat Gaetulus Iarbas ? — Saltern, si qua mihi de te suscepta fuisset Ante fugam soboles ; si quis mihi parvulus aula Luderet iEneas, qui te tamen ore referret ; Non equidem omnino capta aut deserta viderer. 330 A, Dixerat : ille Jovis monitis immota tenebat Lumina, et obnixus curam sub corde premebat. Tandem pauca refert : Ego te, quae plurima fan do Enumerare vales, nunquam, Regina, negabo Promeritam ; nee me meminisse pigebit Elissae, 335 Dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus. Pro re pauca loquar. Neque ego hanc abscondere furto Speravi, ne finge, fugam ; nee conjugis umquam Praetendi taedas, aut haec in foedera veni. Me si fata meis paterentur ducere vitam 340 Auspiciis, et sponte mea componere curas ; Urbem Trojanam primum, dulcesque meorum Reliquias colerem ; Priami tecta alta manerent, Et recidiva manu posuissem Pergama victis. Sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo, 345 Italiam Lyciae jussere capessere sortes. Hie amor, haec patria est. Si te Carthaginis arces Phcenissam, Libycaeque aspectus detinet urbis ; Quae tandem, Ausonia Teucros considere terra Invidia est ? Et nos fas extera quaerere regna. 350 ^NEIDOS LIB. IV. 77 Me patris Anchisae, quoties humentibus umbris Nox operit terras, quoties astra ignea surgunt, Admonet in somnis, et turbida terret imago : Me puer Ascanius, capitisque injuria cari, Quem regno Hesperiae fraudo, et fatalibus arvis. 355 Nunc etiam interpres divum, Jove missus ab ipso (Testor utrumque caput), celeres mandata per auras Detulit. Ipse deum manifesto in lumine vidi Intrantem muros, vocemque his auribus hausi. Desine meque tuis incendere teque querelis : 360 Italiam non sponte sequor. * Talia dicentem jamdudum aversa tuetur, Hue illuc volvens oculos, totumque pererrat Luminibus tacitis, et sic accensa profatur : Nee tibi diva parens, generis nee Dardanus auctor, 365 Perfide ; sed duris genuit te cautibus horrens Caucasus, Hyrcanseque admorunt ubera tigres. Nam quid dissimulo ? aut quae me ad majora reservo ? Num fletu ingemuit nostro ? num lumina flexit ? Num lacrimas victus dedit, aut miseratus amantem est? 370 Quae quibus anteferam ? Jam jam, nee maxima Juno, Nee Saturnius haec oculis pater aspicit aequis. Nusquam tuta fides. Ejectum litore, egentem, Excepi, et regni demens in parte locavi : Amissam classem, socios a morte reduxi. 375 Heu Furiis incensa feror ! nunc augur Apollo, Nunc Lyciae sortes, nunc et, Jove missus ab ipso, Interpres divum fert horrida jussa per auras. Scilicet is Superis labor est ! ea cura quietos Sollicitat ! Neque te teneo, neque dicta refello. 380 I, sequere Italiam vends ; pete regna per undas. Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt, Supplicia hausurura scopulis, et nomine Dido Saepe vocaturum. Sequar atris ignibus absens ; Et, quum frigida mors anima seduxerit artus, 385 Omnibus Umbra locis adero. Dabis, improbe, poenas : E 3 7S /ENEIDOS LIB. IV. Audiam, et hsec Manes veniet mihi fama sub iraos. His medium dictis sermonem abrumpit, et auras jEgra fugit, seque ex oculis avertit et aufert, Linquens multa metu cunctantem, et multa parantem 390 Dicere. Suscipiunt famulse, collapsaque membra Marmoreo referunt thalamo, stratisque reponunt. At pius iEneas, quamquam lenire dolentem Solando cupit, et dictis avertere curas, Multa gemens, magnoque animum labefactus amore ; 395 Jussa tamen divum exsequitur, classemque revisit. Turn vero Teucri incumbunt, et litore celsas - Deducunt toto naves : natat uncta carina ; Frondentesque ferunt remos et robora silvis Infabricata, fugae studio. 400 Migrantes cernas, totaque ex urbe ruentes : Ac veluti, ingentem formicse f arris acervum Quum populant, hiemis memores, tectoque reponunt ; It nigrum campis agmen, praedamque per herbas Convectant calle angusto ; pars grandia trudunt 405 Obnixae frumenta humeris ; pars agmina cogunt, Castigantque moras ; opere omnis semita fervet. Quis tibi tunc, Dido, cernentf talia, sensus ! Quosve dabas gemitus, quum flfora fervere late Prospiceres arce ex summa, totumque videres 410 Misceri ante oculos tantis clamoribus aequor ! Improbe amor, quid non mortalia pectora cogis ! Ire iterum in lacrimas, iterum tentare precando Cogitur, et supplex animos submittere amori, Ne quid inexpertum frustra moritura relinquat. 4 1 5 Anna, vides toto properari litore : circum Undique convenere : vocat jam carbasus auras, Puppibus et laeti nautae imposuere coronas. Hunc ego si potui tantum sperare dolorem, Et perferre, soror, potero. Miserae hoc tamen uniim 420 Exsequere, Anna, mihi ; solam nam perfidus ille Te colere, arcanos etiam tibi credere sensus ; ^NEIDOS LIB. IV. 79 Sola viri molles aditus et tempora noras. I, soror, atque hostera supplex affare superbum : Non ego cum Danais Trojanam exscindere gentem 425 Aulide juravi, classemve ad Pergama misi ; Nee patris Anchisae cinerem Manesve revelli : Cur mea dicta negat duras demittere in aures ? Quo ruit ? extremum hoc miserae det munus araanti : Exspectet facilemque fugam, ventosque ferentes. 430 Non jam conjugium antiquum, quod prodidit, oro, Nee pulchro ut Latio careat, regnumque relinquat : Tempus inane peto, requiem spatiumque furori, Dum mea me victam doceat fortuna dolere. Extremam hanc oro veniam (miserere sororis!) ; 435 Quam mihi quum dederis, cumulatam morte remittam. Talibus orabat, talesque miserrima fletus Fertque refertque soror ; sed nullis ille movetur Fletibus, aut voces ullas tractabilis audit : Fata obstant, placidasque viri deus obstruit aures. 440 Ac velut, annoso validam quum robore quercum Alpini Boreae, nunc hinc, nunc flatibus illinc Eruere inter se certant ; it stridor, et alte Consternunt terram, concu-aso stipite, frondes ; Ipsa haeret scopulis, et quantum vertice ad auras 445 iEtherias, tantum radice in Tartara tendit : Haud secus assiduis hinc atque hinc vocibus heros Tunditur, et magno persentit pectore curas ; Mens immota manet ; lacrimae volvuntur inanes. Turn vero infelix, fatis extern ta, Dido 450 Mortem orat ; taedet cosli convexa tueri. Quo magis inceptum peragat, lucemque relinquat, Vidit, turicremis quum dona imponeret aris, (Horrendum dictu !) latices nigrescere sacros, Fusaque in obsccenum se vertere vina cruorem. 455 Hoc visum nulli, non ipsi effata sorori. Praeterea, fuit in tectis de marmore templum Conjugis antiqui, miro quod honore colebat, e 4 80 MKE1DOS LIB. IV. Velleribus niveis, et festa fronde revinctum : Hinc exaudiri voces, et verba vocantis 460 Visa viri, nox quum terras obscura teneret ; Solaque culminibus ferali carmine bubo Saepe queri, et longas in fletum ducere voces. Multaque praeterea vatum prsedicta piorum Terribili monitu horrificant. Agit ipse furentem 465 In somnis ferus iEneas ; semperque relinqui Sola sibi, semper longam incomitata videtur Ire viam, et Tyrios deserta quaerere terra. Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus, Et solem geminum, et duplices se ostendere Thebas : 470 Aut Agamemnonius scenis agitatus Orestes, 'Armatam facibus matrem, et serpentibus atris, Quum fugit, ultricesque sedent in limine Dirae. Ergo, ubi concepit Furias, evicta dolore, Decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque 475 Exigit, et mcestam dictis aggressa sororem, Consilium vultu tegit, ac spem fronte serenat : Inveni, germana, viam (gratare sorori), Quae mihi reddat eum, vel eo me solvat amantem. Oceani finem juxta, solemque cadentem, 480 Ultimus iEthiopum locus est, ubi maximus Atlas Axem humero torquet stellis ardentibus aptum : Hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos, Hesperidum templi custos, epulasque draconi Quae dabat, et sacros servabat in arbore ramos, 485 Spargens humida mella, soporiferumque papaver. Haec se carminibus promittit solvere mentes Quas velit, ast aliis duris immittere curas ; Sistere aquam fluviis ; et vertere sidera retro ; Nocturnosque ciet Manes : mugire videbis 490 Sub pedibus terram, et descendere montibus ornos. Testor, cara, deos, et te, germana, tuumque Dulce caput, magicas invitam accingier artes. Tu secreta pyram tecto interiore sub auras -ENEIDOS LIB. IV. 81 Erige, et arma viri, thalamo quae fixa reliquit 495 Impius, exuviasque omnes, lectumque jugalem, Quo perii, superimponas : abolere nefandi Cuncta viri monumenta jubet monstratque sacerdos. Haec effata, silet ; pallor simul occupat ora. Non tamen Anna novis preetexere funera sacris 500 Germanam credit, nee tantos mente furores Concipit, aut graviora timet, quam morte Sychaei. Ergo jussa parat. At regina, pyra penetrali in sede sub auras Erecta ingenti taedis atque ilice secta, 505 Intenditque locum sertis, et fronde coronat Funerea : super, exuvias, ensemque relictum, Effigiemque toro locat, haud ignara futuri. Stant arae circum, et crines effusa sacerdos Ter centum tonat ore deos, Erebumque, Chaosque, 510 Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae. Sparserat et latices simulatos fontis Averni : Falcibus et messae ad Lunam quaeruntur aenis Pubentes herbae nigri cum lacte veneni : Quaeritur et nascentis equi de fronte revulsus, 515 Et matri praereptus, amor. Ipsa, mola manibusque piis, altar ia juxta, Unum exuta pedem vinclis, in veste recincta Testatur moritura deos, et conscia fati Sidera : turn, si quod non aequo fcedere amantes 5*20 Curae numen habet justumque memorque, precatur. *Nox erat, et placidum carpebant fessa soporem Corpora per terras, silvaeque et saeva quierant iEquora; quum medio volvuntur sidera lapsu, Quum tacet omnis ager, pecudes, pictaeque volucres, 525 Quaeque lacus late liquidos, quaeque aspera dumis Rura tenent, somno positae sub nocte silenti, Lenibant curas, et corda oblita laborum. At non infelix animi Phcenissa ; nee unquam Solvitur in somnos, oculisve aut pectore noctem 530 E 5 82 ^ENEIDOS LIB. IV. Accipit : ingeminant curae ; rursusque resurgens Saevit amor, magnoque irarum fluctuat aestu. Sic adeo insistit, secumque ita corde volutat : En ! quid agam ? rursusne procos irrisa priores Experiar? Nomadumque petam connubia supplex, 535 Quos ego sim toties jam dedignata maritos ? Iliacas igitur classes, atque ultima Teucrum Jussa, sequar? quiane auxilio juvat ante levatos, Et bene apud memores veteris stat gratia facti ? Quis me autem, fac velle, sinet, ratibusque superbis 540 Invisam accipiet ? nescis, heu ! perdita, necdum Laomedonteae sentis perjuria gentis ? Quid turn ? sola fuga nautas comitabor ovantes? An, Tyriis omnique manu stipata meorum, Inferar? et, quos Sidonia vix urbe revelli, 545 Rursus agam pelago, et ventis dare vela jubebo ? Quin niorere, ut merita es ; ferroque averte dolorem. Tu, lacrimis evicta meis, tu prima furentem His, germana, malis oneras, atque objicis hosti. Non licuit thalami expertem sine crimine vitam 550 Degere, more ferae, tales nee tangere curas ! Non servata fides, cineri promissa Sychaeo ! Tantos ilia suo rumpebat pectore questus. jEneas, celsa in puppi, jam certus eundi, Carpebat somnos, rebus jam rite paratis. 555 Huic se forma dei vultu redeuntis eodem Obtulit in somnis, rursusque ita visa monere est ; Omnia Mercurio similis, vocemque, coloremque, Et crines flavos, et membra decora juventae : Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos ? 560 Nee, quae te circum stent deinde pericula, cernis ? Demens ! nee Zephyros audis spirare secundos ? Ilia dolos dirumque nefas in pectore versat, Certa mori, varioque irarum fluctuat aestu. Non fugis hinc praeceps, dum proecipitare potestas ? 565 Jam mare turbari trabibus, saevasque videbis ^NEIDOS LIB. IV. 83 Collucere faces, jam fervere litora fiammis, Si te his attigerit terris Aurora morantem. Eia age, rumpe moras. Varium et mutabile semper Femina. Sic fatus nocti se immiscuit atrae. 570 Turn vero iEneas, subitis exterritus umbris, Corripit e somno corpus, sociosque fatigat : Praecipites vigilate, viri, et considite transtris ; Solvite vela citi. Deus, aethere missus ab alto, Festinare fugam, tortosque incidere funes, 575 Ecce ! iterum stimulat. Sequimur te, sancte deorum, Quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes. Adsis O ! placidusque juves, et sidera ccelo Dextra feras. Dixit ; vaginaque eripit ensem Fulmineum, strictoque ferit retinacula ferro. 580 Idem omnes simul ardor habet ; rapiuntque, ruuntque ; Litora deseruere ; latet sub classibus aequor ; Annixi torquent spumas, et caerula verrunt. Et jam prima novo spargebat lumine terras,^- Tithoni croceum linquens, Aurora, cubile: 585 Regina e speculis ut primum albescere lucem Vidit, et aequatis classem procedere velis, Litoraque et vacuos sensit sine remige portus ; Terque quaterque manu pectus percussa decorum, Flaventesque abscissa comas, Pro Jupiter ! ibit 590 Hie, ait, et nostris illuserit advena regnis ? Non arma expedient, totaque ex urbe sequentur ? Deripientque rates alii navalibus ? Ite, Ferte citi flammas, date vela, impellite remos. — Quid loquor? aut ubi sum? Quae mentem insania mutat? — Infelix Dido ! nunc te facta impia tangunt 1 596 Turn decuit, quum sceptra dabas. — En dextra fidesque, Quern secum patrios aiunt portare Penates ! Quern subiisse humeris confectum aetate parentem ! — Non potui abreptum divellere corpus, et undis 600 Spargere ? non socios, non ipsum absumere ferro Ascanium, patriisque epulandum ponere mensis? — eC 84 ^NEIDOS LIB. IV. Verum anceps pugnae fuerat fortuna. — Fuisset; Quem metui moritura ? Faces in castra tulissem, Implessemque foros flammis, natumque patremque 605 Cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem. — Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras, Tuque, harum interpres curarum et conscia, Juno, Nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes, Et Dirae ultrices, et di morientis Elissae, 610 Accipite haec, meritumque malis advertite numen, Et nostras audite preces. Si tangere portus Infandum caput, ac terris adnare, necesse est, Et sic fata Jovis poscunt, hie terminus haeret ; At, bello audacis populi vexatus et armis, 615 Finibus extorris, complexu avulsus Iuli, Auxilium imploret, videatque indigna suorum Funera ; nee, quum se sub leges pacis iniquae Tradiderit, regno aut optata luce fruatur; Sed cadat ante diem, mediaque inhumatus arena. 620 Haec precor ; hanc vocem extremam cum sanguine fundo. Turn vos, O Tyrii, stirpem, et genus omne futurum Exercete odiis ; cinerique haec mittite nostro Munera. Nullus amor populis, nee foedera sunto. Exoriare aiiquis nostris ex ossibus ultor, 6:25 Qui face Dardanios, ferroque, sequare colonos, Nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires. Litoia litoribus contraria, fluctibus undas Imprecor, arma armis ; pugnent ipsique nepotesque. yf Haec ait, et partes animum versabat in omnes, (ioO Invisam quaerens quam primum abrumpere lucem. Turn breviter Barcen nutricem affata Sychaei ; Namque suam patria antiqua cinis ater habebat : Annam, cara mihi nutrix, hue siste sororem : Die, corpus properet fluviali spargere lympha, 635 Et pecudes secum et monstrata piacula ducat : Sic veniat ; tuque ipsa pia tege tempora vitta. Sacra Jovi Stygio, quae rite incepta paravi, ^NEIDOS LIB. IV. 85 Perficere est animus, finemque imponere curis, Dardaniique rogum capitis permittere flammse. 640 Sic ait. Ilia gradum studio celerabat anili. At trepida, et cceptis immanibus eftera, Dido, Sanguineam volvens aciem, maculisque trementes Interfusa genas, et pallida morte futura, Interiora domus irrumpit limina, et altos 645 Conscendit furibunda rogos, ensemque recludit Dardanium, non hos quaesitum munus in usus. Hie, postquam Iliacas vestes, notumque cubile Conspexit, paullum lacrimis et mente morata, Incubuitque toro, dixitque novissima verba : 650 ^ Dulces exuviae, dum fata deusque sinebant, *. Accipite banc animam, meque bis exsolvite curis. Yixi, et, quern dederat cursum Fortuna, peregi ; Et nunc magna mei sub terras ibit imago. Urbem praeclaram statui ; mea mcenia vidi ; 655 Ulta virum, pcenas inimico a fratre recepi : Felix, heu ! nimium felix, si litora tantum Nunquam Dardaniae tetigissent nostra carinae ! Dixit ; et, os impressa toro, Moriemur inultae ; Sed moriamur ! ait. Sic, sic juvat ire sub umbras. 660 Hauriat bunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus, et nostras secum ferat omina mortis. Dixerat : atque illam media inter talia ferro Collapsam aspiciunt comites, ensemque cruore Spumantem, sparsasque manus. It clamor ad alta 665 Atria Vconcussam bacchatur fama per urbem : Lamenti s, gemituque, et femineo ululatu Tecta fremunt : resonat magnis plangoribus aetber : Non aliter, quam si immissis ruat hostibus omnis Carthago, aut antiqua Tyrus, flammaeque furentes 670 Culmina perque hominum volvantur perque deorum. Audiit exanimis ; trepidoque, exterrita, cursu, Unguibus ora soror fcedans, et pectora pugnis, Per medios rait, ac morientem nomine clamat : 86 ^ENEIDOS LIB. IV. Hoc illud, germana, fuit ? me fraude petebas ? 675 Hoc rogus iste mihi, hoc ignes arseque parabant? Quid primum deserta querar ? comitemne sororem Sprevisti moriens 1 Eadem me ad fata vocasses : Idem ambas ferro dolor, atque eadem hora tulisset. His etiam struxi manibus, patriosque vocavi 680 Voce deos, sic te ut posita, crudelis, abessem ? Exstinxsti me teque, soror, populumque, patresque Sidonios, urbemque tuam. Date, vulnera lymphis Abluam, et, extremus si quis super halitus errat, Ore legam. Sic fata, gradus evaserat altos, 685 Semianimemque sinu germanam amplexa fovebat Cum gemitu, atque atros siccabat veste cruores. Ilia, graves oculos conata attollere, rursus Deficit : infixum stridit sub pectore vulnus. Ter sese attollens cubitoque annixa levavit : > 690 Ter revoluta toro est, oculisque errantibus alto Quaesivit ccelo lucem, ingemuitque reperta. Turn Juno omnipotens, longum miserata dolorem, Difficilesque obitus, Irim demisit Olympo, Quae luctantem animam, nexosque resolveret artus : 695 Nam, quia nee fato, merita nee morte peribat, Sed misera ante diem, subitoque accensa furore, Nondum illi flavum Proserpina vertice crinem Abstulerat, Stygioque caput damnaverat Oreo. Ergo Iris croceis per ccelum roscida pennis, 700 Mille trahens varios adverso sole colores, Devolat, et supra caput astitit : Hunc ego Diti Sacrum jussa fero, teque isto corpore solvo. Sic ait, et dextra crinem secat : omnis et una Dilapsus calor, atque in ventos vita recessit. 705 87 P. VIRGIL 1 1 MARONIS ^ENEIDOS LIBER QUINTUS. Interea medium iEneas jam classe tenebat Certus iter, fluctusque atros aquilone secabat, Moenia respiciens, quae jam infelicis Elissae J /** Collucent flammis. Quae tan turn accenderit ignem, Causa latet : duri magno sed amore dolores 5 Polluto, notumque, furens quid femina possit, Triste per augurium Teucrorum pectora ducunt. Ut pelagus tenuere rates, nee jam amplius ulla' Occurrit tellus, maria undique, et undique ccelum f Olli caeruleus supra caput astitit imber, 1 Noctem hiememque ferens ; et inhorruit unda tenebris. Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta : » Heu ! quianam tanti cinxerunt aetbera nimbi ? Quidve, pater Neptune, paras ? Sic deinde locutus Colligere arma jubet, validisque incumbere remis ; 15 Obliquatque sinus in ventum, ac talia fatur : Magnanime iEnea, non, si mihi Jupiter auctor Spondeat, boc sperem Italiam contingere ccelo. Mutati transversa fremunt, et vespere ab atro Consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer : 20 Nee nos obni^i contra, nee tendere tantum Sufficimus. Superat quoniam Fortuna, sequamur ; Quoque vocat, vertamus iter. Nee litora longe Fida reor fraterna Erycis, portusque Sicanos, Si modo rite memor servata remetior astra. '25 Turn pius Mneas : Equidem, sic poscere ventos Jamdudum, et frustra cerno te tendere contra. 88 JENEID0S LIB. V, Flecte viam velis. An sit mihi gratior uHa, Quove magis fessas optem demittere naves, Quam quae Dardanium tellus mihi servat Acesten, 30 Et patris Anchisae gremio complectitur ossa ? Haec ubi dicta, petunt portus, et vela secundi Intendunt Zephyri ; fertur cita gurgite classis ; Et tandem laeti notae advertuntur arenae. At, procul excelso miratus vertice montis 35 Adventum sociasque rates, occurrit Acestes, Horridus in jaculis et pelle Libystidis ursae ; Troi'a, Crimiso conceptum flumine, mater Quern genuit. Veterum non immemor ille parentum Gratatur reduces, et gaza laetus agresti 40 Excipit, ac fessos opibus solatur amicis. Postera quum primo stellas oriente fugarat Clara dies, socios in ccetum litore ab omni Advocat iEneas, tumulique ex aggere fatur : Dardanidae magni, genus alto a sanguine divum, 45 Annuus exactis completur mensibus orbis,/*^/* ^f* Ex quo reliquias divinique ossa parentis Condidimus terra, mcestasque sacravimus aras. Jamque dies, nisi fallor, adest, quern semper acerbum, Semper honoratum (sic di voluistis !), habebo. 50 Hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul, Argolicove mari deprensus, et urbe Mycenae ; Annua vota tamen, sollemnesque ordine pompas Exsequerer, strueremque suis altaria donis. Nunc ultro ad cineres ipsius, et ossa parentis, 55 Haud equidem sine mente, reor, sine numine divum, Adsumus, et portus delati intramus amicos. Ergo agite, et laetum cuncti celebremus honorem ; Poscamus ventos ; atque haec me sacra quot annis Urbe velit posita templis sibi ferre dicatis. 60 Bina bourn vobis, Troja generatus, Acestes Dat numero capita in naves : adhibete Penates Et patrios, epulis, et quos colit hospes Acestes. ^NEIDOS LIB. V. 89 Praeterea, si nona diem mortalibus almum Aurora extulerit, radiisque retexerit orbem, /i^ 65 Prima citae Teucris ponam certamina classis ; Q,uique pedum cursu valet, et qui viribus audax, Aut jaculo incedit melior levibusque sagittis, Seu crudo fidit pugnam committere cestu, Cuncti adsint, meritaeque exspectent praemia palmae. 70 Ore favete omnes, et tempora cingite ramis. Sic fatus, velat materna tempora myrto. Hoc Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes, Hoc puer Ascanius ; sequitur quos cetera pubes. Ille e coricilio multis cum millibus ibat 75 Ad tumulum, magna medius comitante caterva. Hie duo rite mero libans carchesia Baccbo Fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro ; Purpureosque jacit flores, ac talia fatur : Salve, sancte parens, iterum salvete, recepti 80 Nequidquam cineres, animaeque umbraeque paternae ! Non licuit fines Italos, fataliaque arva, Nee tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thybrim. Dixerat haec ; adytis quum lubricus anguis ab imis Septem ingens gyros, septena volumina, traxit, 85 Amplexus placide tumulum, lapsusque per aras : Caeruleae cui terga notae, maculosus et auro Squamam incendebat fulgor : ceu nubibus arcus Mille jacit varios adverso sole colores. Obstupuit visu iEneas. Ille, agmine longo 90 Tandem inter pateras et levia pocula serpens, Libavitque dapes, rursusque innoxius imo Successit tumulo, et depasta altaria liquit. Hoc magis inceptos genitori instaurat honores, Incertus, Geniumne loci, Famulumne parentis 95 Esse putet : caedit binas de more bidentes, #s*4>~ Totque sues, totidem nigrantes terga juvencos ; Vinaque fundebat pateris, animamque vocabat Anchisae magni, Manesque Acheronte remissos. yO JhfU* r. 2ENEID03 LIB. V. Nee non et socii, quae cuique est copia, laeti 100 Dona ferunt : onerant aras, mactantque juvencos : Ordine aena locant alii, fusique per herbam Subjiciunt veribus prunas, et viscera torrent. Exspectata dies aderat, nonamque serena Auroram Phaethontis equi jam luce vehebant ; 105 Famaque finitimos, et clari nomen Acestae Excierat : laeto coraplerant litora coetu, Visuri iEneadas, pars et certare parati. Munera principio ante oculos, circoque locantur In medio : sacri tripodes, viridesque coronas, 110 Et palmae, pretium victoribus, armaque, et ostro Perfusae vestes, argenti aurique talenta : Et tuba commissos medio canit aggere ludos. Prima pares ineunt gravibus certamina remis Quatuor, ex omni delectae classe, carinae. 115 Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim, Mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi ; Ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram, Urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu Impellunt, terno consurgunt ordine remi ; 120 Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen, Centauro invehitur magna ; Scyllaque Cloanthus Caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti. Est procul in pelago saxum, spumantia contra Litora, quod tumidis submersum tunditur olim 125 Fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cori : Tranquillo silet, immotaque attollitur unda Campus, et apricis statio gratissima mergis. Hie viridem jEneas frondenti ex ilice metam Constituit, signum nautis, pater ; unde reverti 13D Scirent, et longos ubi circumflectere cursus. Turn loca sorte legunt, ipsique in puppibus auro Ductores longe effulgent ostroque decori : Cetera populea velatur fronde juventus, Nudatosque humeros oleo perfusa nitescit. 135 jENEIDOS LIB. V. 91 Considunt transtris ; intentaque brachia remis : Intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit Corda pavor pulsans, laudumque arrecta cupido. Inde, ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes, Haud mora, prosiluere suis : ferit aethera clamor 140 Nauticus : adductis spumant freta versa lacertis. Infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit, Convulsum remis rostrisque tridentibus, sequor. Non tarn praecipites bijugo certamine campum Corripuere, ruuntque, efFusi carcere currus ; 145 Nee sic immissis aurigae undantia lora Concussere jugis, pronique in verbera pendent. Turn plausu, fremituque vimm, studiisque faventum Consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant Litora : pulsati colles clamore resultant. ^ ^t?<^> 150 Effugit ante alios, primisque elabitur undis, Turbam inter fremitumque, Gyas ; quem deinde Cloanthus Consequitur, melior remis ; sed pondere pinus Tarda tenet. Post hos, aequo discrimine, Pristis Centaurusque locum tendunt superare priorem : 155 Et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens Centaurus ; nunc una ambae junctisque feruntur Frontibus, et longe sulcant vada salsa carina. Jamque propinquabant scopulo, metamque tenebant ; Quum princeps medioque Gyas in gurgite victor 160 Rectorem navis compellat voce Menceten : Quo tan turn mihi dexter abis ? hue dirige gressum ; Litus ama, et laevas stringat, sine, palmula cautes ; &*d <- Altum alii teneant. Dixit : sed caeca Mencetes Saxa timens, proram pelagi detorquet ad undas. 165 Quo diversus abis ? iterum pete saxa, Mencete, Cum clamore Gyas revocabat ; et ecce ! Cloanthum Respicit instantem tergo, et propiora tenentem. Ille, inter navemque Gyae, scopulosque sonantes, Radit iter laevum interior, subitoque priorem 170 Praeterit, et metis tenet aequora tuta relictis. 92 iENEIDOS LIB. V. Turn vero exarsit juveni dolor ossibus ingens, Nee lacrimis caruere genae ; segnemque Menceten, Oblitus decorisque sui, sociumque salutis, In mare praecipitem puppi deturbat ab alta : 175 Ipse gubernaclo rector subit, ipse magister ; Hortaturque viros, clavumque ad litora torquet. At gravis, lit fundo vix tandem redditus imo est, Jam senior, madidaque Aliens in veste, Mencetes, Summa petit scopuli, siccaque in rupe resedit. 180 Ilium et labentem Teucri, et risere natantem, Et salsos rident revomentem pectore fluctus. Hie laeta extremis spes est accensa duobus, Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem. Sergestus capit ante locum, scopuloque propinquat : 185 Nee tota tamen ille prior praeeunte carina ; Parte prior ; partem rostro premit aemula Pristis. At, media socios incedens nave per ipsos, Hortatur Mnestheus : Nunc, nunc insurgite remis, Hectorei socii, Trojae quos sorte suprema 190 Delegi comites ; nunc illas promite vires, Nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi, lonioque mari, Maleaeque sequacibus undis. Non jam prima peto Mnestheus, neque vincere certo ; Quamquam O ! — sed superent, quibus hoc, Neptune, dedisti ; Extremos pudeat rediisse ; hoc vincite, cives, 196 Et prohibete nefas. OUi certamine summo Procumbunt : vastis tremit ictibus aerea puppis, Subtrahiturque solum : turn creber anhelitus artus Aridaque ora quatit ; sudor fluit undique rivis. 200 Attulit ipse viris optatum casus honorem. Namque, furer.s animi, dum proram ad saxa suburguet Interior, spatioque subit Sergestus iniquo, Infelix saxis in procurrentibus haesit. Concussae cautes, et acuto in murice remi 205 Obnixi crepuere, illisaque prora pependit. Consurgunt nautae, et magno clamore morantur ; JENEIDOS LIB. V. 93 Ferratasque trudes, et acuta cuspide contos Expediunt, fractosque legunt in gurgite remos. At laetus Mnestheus, successuque acrior ipso, 210 Agmine remorum celeri, ventisque vocatis, Prona petit maria, et pelago decurrit aperto. Qualis spelunca subito commota columba, Cui domus et dulces latebroso in pumice nidi, /- ***** Fertur in arva volans, plausumque exterri.ta pennis 215 Dat tecto ingentem ; mox, aere lapsa quieto, Radit iter liquidum, celeres neque commovet alas : Sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis jEquora, sic illam fert impetus ipse volantem. Et primum in scopulo luctantem deserit alto 220 Sergestum, brevibusque vadis, frustraque vocantem Auxilia, et fractis discentem currere remis. Inde Gyan, ipsamque ingenti mole Chimaeram Consequitur : cedit, quoniam spoliata magistro est. Solus jamque ipso superest in fine Cloanthus : 225 Quern petit, et summis annixus viribus urguet. Turn vero ingeminat clamor, cunctique sequentem Instigant studiis, resonatque fragoribus aether. Hi proprium decus et partum indignantur honorem Ni teneant ; vitamque volunt pro laude pacisci. 230 Hos successus alit : possunt, quia posse videntur. Et fors aequatis cepissent praemia rostris, Ni, palmas ponto tendens utrasque, Cloanthus Fudissetque preces, divosque in vota vocasset : Di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro, 235 Vobis laetus ego hoc candentem in litore taururn Constituam ante aras, voti reus, extaque salsos Porriciam in fiuctus, et vina liquentia fundam. Dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis Nereidum Phorcique chorus, Panopeaque virgo ; 240 Et pater ipse manu magna Portunus euntem Impulit : ilia noto citius, volucrique sagitta, Ad terram fugit, et portu se condidit alto. 94 ^NEIDOS LIB. V. Turn satus Anchisa, cunctis ex more vocatis, Victorem magna praeconis voce Cloanthum 245 Declarat, viridique advelat tempora lauro ; Muneraque in naves ternos optare juvencos, Vinaque, et argenti magnum dat ferre talentum. Ipsis praecipuos ductoribus addit honores : Victori chlamydem auratam, quam plurima circum 250 Purpura maeandro duplici Melibcea cucurrit ; Intextusque puer frondosa regius Ida Veloces jaculo cervos cursuque fatigat, Acer, anhelanti similis, quern praepes ab Ida ; /_ Sublimem pedibus rapuit Jovis armiger uncis : 255 Longaevi palmas nequidquam ad sidera tendunt Custodes ; saevitque canum latratus in auras. At, qui deinde locum tenuit virtute secundum, Levibus huic hamis consertam auroque trilicem Loricam, quam Demoleo detraxerat ipse 260 Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto, Donat habere viro, decus et tutamen in armis. Vix illam famuli, Phegeus Sagarisque, feiebant Multiplicem, connixi humeris : indutus at olim Demoleus cursu palantes Troas agebat. 265 Tertia dona facit geminos ex aere lebetas, Cymbiaque argento perfecta, atque aspera signis. Jamque adeo donati omnes, opibusque superbi, Puniceis ibant evincti tempora taeniis ; Quum, saevo e scopulo multa vix arte revulsus, 270 Amissis remis, atque ordine debilis uno, Irrisam sine honore ratem Sergestus agebat Qualis saepe viae deprensus in aggere serpens, iErea quern obliquum rota transiit, aut gravis ictu Seminecem liquit saxo lacerumque viator; 275 Nequidquam longos fugiens dat corpore tortus, Parte ferox, ardensque oculis, et sibila colla Arduus attollens ; pars, vulnere clauda, retentat Nexantem nodis, seque in sua membra plicantem : /ENE1D0S LIB. V. 95 Tali remigio navis se tarda movebat ; 280 Vela facit tamen, et velis subit ostia plenis. Sergestum iEneas promisso munere donat, Servatam ob navem laetus, sociosque reductos. Dili serva datur, operum haud ignara Minervae, Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati. 285 Hoc pius iEneas misso certamine tendit Gramineum in campum, quern collibus undique curvis Cingebant silvae ; mediaque in valle theatri Circus erat, quo se multis cum millibus heros hx^fav* Consessu medium tulit, exstructoque resedit. 290 Hie, qui forte velint rapido contendere cursu, Invitat pretiis animos, et praemia ponit. Undique conveniunt Teucri, mixtique Sicani ; Nisus et Euryalus primi : Euryalus, forma insignis, viridique juventa ; 295 Nisus amore pio pueri : quos deinde secutus Regius egregia Priami de stirpe Diores : Hunc Salius, simul et Patron ; quorum alter Acarnan, Alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis : Turn duo Trinacrii juvenes, Helymus Panopesque, 300 Assueti silvis, comites senioris Acestae : Multi praeterea quos lama obscura recondit. iEneas quibus in mediis sic deinde locutus : Accipite haec animis, laetasque advertite mentes. Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit. 305 Gnosia bina dabo levato lucida ferro ,Spicula, caelatamque argento ferre bipennem : , A -£*c Omnibus hie erit unus honos. Tres praemia primi Accipient, flavaque caput nectentur oliva. Primus equum phaleris insignem victor habeto ; 310 z^.^. Alter Amazoniam pharetram, plenamque sagittis Threiciis, lato quam circumplectitur auro Balteus, et tereti subnectit fibula gemma : t Tertius Argolica hac galea contentus abito. Haec ubi dicta, locum capiunt, signoque repente 315 . 96 ^NEIDOS LIB. V. Corripiunt spatia audito, limenque relinquunt, EfFusi nimbo similes : simul ultima signant. Primus abit, longeque ante omnia corpora Nisus Emicat, et ventis et fulminis ocior alis. Proximus huic, longo sed proximus intervallo, 320 Insequitur Salius : spatio post deinde relicto Tertius Euryalus : Euryalumque Helymus sequitur ; quo deinde sub ipso Ecce ! volat, calcemque terit jam calce Diores, Incumbens humero ; spatia et si plura supersint, 325 Transeat elapsus prior, ambiguumve relinquat. Jamque fere spatio extremo, fessique, sub ipsam Finem adventabant ; levi cum sanguine Nisus Labitur infelix, caesis ut forte juvencis Fusus humum viridesque super madefecerat herbas. 330 Hie juvenis, jam victor ovans, vestigia presso Haud tenuit titubata solo ; sed pronus in ipso Concidit immundoque fimo, sacroque cruore. Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum : Nam sese opposuit Salio per lubrica surgens ; - 335 Ille autem spissa jacuit revolutus arena. Emicat Euryalus, et, munere victor amici, Prima tenet, plausuque volat fremituque secundo. Post Helymus subit, et, nunc tertia palma, Diores. Hie totum caveae consessum ingentis, et ora 340 Prima patrum, magnis Salius clamoribus implet, Ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem. Tutatur favor Euryalum, lacrimaeque decorae, Gratior et pulchro veniens in corpore virtus. Adjuvat, et magna proclamat voce Diores, 345 Qui subiit palmae, frustraque ad praemia venit Ultima, si primi Salio reddantur honores. Turn pater JEneas, Vestra, inquit, munera vobis Certa manent, pueri ; et palmam movet ordine nemo : Me liceat casus miserari insontis amici. 350 Sic fatus, tergum Gaetuli immane leonis .&NETDOS LIB. V. 97 Dat Salio, villis onerosum, atque unguibus aureis. Hie Nisus, Si tanta, inquit, sunt praemia victis, Et te lapsorum miseret ; quae munera Niso Digna dabis ? prlmam merui qui laude coronam, 355 Ni me, quae Salium, Fortuna inimica tulisset. Et simul his dictis faciem ostentabat, et udo Turpia membra fimo. Risit pater optimus olli, Et clypeum efferri jussit, Didymaonis artes, Neptuni sacro Danais de poste refixum. 300 Hoc juvenem egregiumpraestanti munere donat. Post, ubi confecti cursus, et dona peregit : Nunc, si cui virtus, animusque in pectore praesens, Adsit, et evinctis attollat brachia pal mis. Sic ait, et geminum pugnae proponit honorem : 3(35 Victori velatum auro vittisque juvencum; Ensem, atque insignem galeam, solatia victo. Nee mora, continuo vastis cum viribus effert Ora Dares, magnoque virum se murmure tollit : Solus qui Paridem solitus contendere contra; 370 Idemque, ad tumulum, quo maximus occubat Hector, Victorem Buten immani corpore, qui se ~ Bebrycia\ veniens Amyci de gente ferebat, Perculit, et fulva moribundum extendit arena Talis prima Dares caput altum in prcelia tollit, 375 Ostenditque humeros latos, alternaque jactat Brachia protendens, et verberat ictibus auras. Quaeritur huic alius : nee quisquam ex agmine tan to Audet adire virum, manibusque inducere cestus. Ergo alacris, cunctosque putans excedere palma, 380 iEneae stetit ante pedes ; nee plura moratus, Turn laeva taurum cornu tenet, atque ita fatur : Nate dea, si nemo audet se credere pugnae, Quae finis standi ? quo me decet usque teneri ? Dueere dona jube. Cuncti simul ore fremebant 385 Dardanidae, reddique viro promissa jubebant. Hie gravis Entellum dictis castigat Acestes, F 98 JENEIDOS LIB. V. Proximus ut viridante toro consederat herbae : Entelle, heroum quondam fortissime frustra, Tantane tarn patiens nullo certamine tolli 390 Dona sines ? ubi nunc nobis deus ille, magister Nequidquam memoratus, Eryx ? ubi fama per omnem Trinacriam, et spolia ilia tuis pendentia tectis ? Ille sub haec : Non laudis amor, nee gloria cessit Pulsa metu ; sed enim gelidus tardante senecta 395 Sanguis hebet, frigentque effcetae in corpore vires. Si mihi, quae quondam fuerat, quaque improbus iste Exsultat fidens, si nunc foret ilia juventas ; Haud equidem pretio inductus, pulchroque juvenco, Venissem : nee dona moror. Sic deinde locutus, 400 In medium geminos immani pondere cestus Projecit, quibus acer Eryx in prcelia suetus Ferre manum, duroque intendere brachia tergo. Obstupuere animi : tantorum ingentia septem Terga bourn plumbo insuto ferroque rigebant. 405 Ante omnes stupet ipse Dares, longeque recusat : Magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa Hue illuc vinclorum immensa volumina versat. Turn senior tales referebat pectore voces : Quid, si quis cestus ipsius et Herculis arma 410 Vidisset, tristemque hoc ipso in litore pugnam ? Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat (Sanguine cernis adhuc fractoque infecta cerebro) ; His magnum Alciden contra stetit ; his ego suetus, Dum melior vires sanguis dabat, aemula necdum 415 Temporibus geminis canebat sparsa senectus. Sed, si nostra Dares haec Troius arma recusat, Idque pio sedet iEneae, probat auctor Acestes ; ^Equemus pugnas. Erycis tibi terga remitto ; Solve metus ; et tu Trojanos exue cestus. 420 Haec fatus, duplicem ex humeri's rejecit amictum ; Et magnos membrorum artus, magna ossa, lacertosque, Exuit, atque ingens media consistit arena. iENEIDOS LIB. V. 99 Turn satus Anchisa cestus pater extulit aequos, Et paribus palmas amborum innexuit armis. 425 Constitit in digitos extemplo arrectus uterque, \ c,f& '$-£ Brachiaque ad superas interritus extulit auras. Abduxere retro longe capita ardua ab ictu, Immiscentque manus manibus, pugnamque lacessunt : Ille pedum melior motu, fretusque juventa ; 430 Hie membris et mole valens, sed tarda trementi — " — * * t t* ? Genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus. Multa viri nequidquam inter se vulnera jactant, Multa cavo lateri ingeminant, et pectore vastos Dant sonitus ; erratque aures et tempora circum 4.35 Crebra manus ; duro crepitant sub vulnere malae. Stat gravis Entellus, nisuque immotus eodem, Corpore tela modo, atque oculis vigilantibus, exit. Ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem, Aut montana sedet circum castella sub armis, - 440 Nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat Arte locum, et variis assultibus irritus urguet. ;■■< Ostendit dextram insurgens Entellus, et alte Extulit: ille ictum venientem a vertice velox Praevidit, celerique elapsus corpore cessit. 445 Entellus vires in ventum effudit; et ultro, Ipse gravis, graviterque, ad terram pondere vasto Concidit : ut quondam cava concidit aut Erymantho, Aut Ida in magna, radicibus eruta pinus. Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes: 450 It clamor ccelo ; primusque accurrit Acestes, iEquaevumque ab humo miserans attollit amicum. At, non tardatus casu, neque territus, heros Acrior ad pugnam redit, ac vim suscitat ira ; Turn pudor incendit vires, et conscia virtus : 455 Prsecipitemque Daren ardens agit aequore toto, Nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra, Nee mora, nee requies: quam multa grandine nimbi Culminibus crepitant, sic densis ictibus heros f 2 100 jENEIDOS lib. v. Creber litraque manu pulsat versatque Dareta. 460 Turn pater JEneas procedere longius iras, Et sasvire animis Entellum haud passus acerbis, Sed finem imposuit pugnae, fessumque Dareta Eripuit, mulcens dictis ; ac talia fatur : Infelix ! quae tanta animum dementia cepit ? 465 Non vires alias, conversaque numina sentis ? Cede deo. Dixitque, et praelia voce diremit. Ast ilium fidi aequales, genua aegra trahentem, Jactantemque utroque caput, crassumque cruorem Ore ejectantem, mixtosque in sanguine dentes, 470 Ducunt ad naves ; galeamque ensemque, vocati, Accipiunt : palmam Entello taurumque relinquunt. Hie victor, superans animis, tauroque superbus ; , Nate dea, vosque haec, inquit, cognoscite, Teucri, Et mihi quae fuerint juvenili in corpore vires,* 475 Et qua servetis revocatum a morte Dareta. Dixit, et adversi contra stetit ora juvenci, Qui donum astabat pugnae ; durosque reducta Libravit dextra media inter cornua cestus Arduus, effractoque illisit in ossa cerebro. 480 Sternitur, exanimisque tremens procumbit humi bos. Hie super tales effundit pectore voces : Hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis Persolvo : hie victor cestus artemque repono. Protenus jEneas celeri certare sagitta 485 Invitat, qui forte velint ; et praemia ponit : Ingentique manu malum de nave Seresti Erigit ; et volucrem trajecto in fune columbam, Quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto. Convenere viri, dejectamque aerea sortem 490 Accepit galea ; et primus clamore secundo Hyrtacidae ante omnes exit locus Hippocoontis ; Quern modo navali Mnestheus certamine victor Consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva. Tertius Eurytion, tuus, O clarissime ! frater, 495 ^NETDOS LIB. V. 101 Pandare, qui quondam, jitisstis 'eonfun'dere' fcedus In medios telum torsisti primus Achivos. Extremus galeaque ima subsedit Acestes, Ausus et ipse manu juvenum tentare laborem. Turn validis flexos incurvant viribus arcus, 500 Pro se quisque, viri, et depromunt tela pharetris. Primaque per coelum, nervo stridente, sagitta Hyrtacidae juvenis volucres diverberat auras r/£**>^ Et venit, adversique infigitur arbore mail. Intremuit malus, timuitque exterrita pennis 505 Ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu. Post, acer Mnestheus adducto constitit arcu, Alta petens ; pariterque oculos telumque tetendit Ast ipsam miserandus avem contingere ferro Non valuit; nodos et vincula linea rupit, 510 Quis innexa pedem malo pendebat ab alto : Ilia notos atque atra volans in nubila fugit. Turn rapidus, jamdudum arcu contenta parato Tela tenens, fratrem Eurytion in vota vocavit, Jam vacuo laetam ccelo speculatus ; et, alis 515 Plaudentem, nigra figit sub nube columbam. Decidit exanimis, vitamque reliquit in astris iEtheriis, fixamque refert delapsa sagittam. Amissa solus palma superabat Acestes : Qui tamen aerias telum contendit in auras, 520 Ostentans artemque pater, arcumque sonantem. Hie oculis subitum objicitur, magnoque futurum Augurio, monstrum : docuit post exitus ingens ; Seraque terrifici cecinerunt omina vates. Namque, volans liquidis in nubibus, arsit arundo, 525 Signavitque viam flammis, tenuesque recessit Consumta in ventos : ccelo ceu saepe reflxa Transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt. Attonitis hsesere animis, superosque precati Trinacrii Teucrique viri : nee maximus omen 530 Abnuit iEneas ; sed, laetum amplexus Acesten, f 3 102 g /ENEIDOS JJB. V. Muhefibiis ctiinufctt ma*gnis, ac taiia fatur : Sume, pater ; nam te voluit rex magnus Olympi Talibus auspiciis exsortes ducere honores. Ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis, 535 Cratera impressum signis, quem Thracius olim Anchisae genitori in magno munere Cisseus Ferre sui dederat monumentum et pignus amoris. Sic fatus, cingit viridanti tempora lauro, Et primum ante omnes victorem appellat Acesten. 540 Nee bonus Eurytion praelato invidit honori, Quamvis solus avem ccelo dejecit ab alto. Proximus ingreditur donis, qui vincula rupit ; Extremus, volucri qui fixit arundine malum. At pater iEneas, nondum certamine misso, 545 Custodem, ad sese, comitemque impubis Iuli, Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem : Vade age, et, Ascanio, si jam puerile paratum Agmen habet secum, cursusque instruxit equorum, Ducat avo turmas, et sese ostendat in armis, 550 Die, ait. Ipse omnem longo decedere circo Infusum populum, et campos jubet esse patentes. Incedunt pueri, pariterque ante ora parentum Frenatis lucent in equis : quos omnis euntes Trinacriae mirata fremit Trojaeque juventus. 555 Omnibus in morem tonsa coma pressa corona. Cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro ; Pars leves humero pharetras : it pectore summo Flexilis obtorti per collum circulus auri. Tres equitum numero turmae, ternique vagantur 5G0 Ductores ; pueri bis seni quemque secuti Agmine partito fulgent, paribusque magistris. Una acies juvenum, ducit quam parvus ovantem Nomen avi referens Priamus, tua clara, Polite, Progenies, auctura Italos ; quem Thracius albis 565 Portat equus bicolor maculis, vestigia primi Alba pedis frontemque ostentans arduus albam. .ENEIDOS LIB. V. 103 Alter Atys, genus wide Atti duxere Latini; Parvus Atys, pueroque puer dilectus Iulo. Extremus, formaque ante omnes pulcher, lulus 570 Sidonio est invectus equo, quem Candida Dido Esse sui dederat monumentum et pignus amoris. Cetera Trinacriis pubes senioris Acestse Fertur equis. Excipiunt plausu pavidos, gaudentque tuentes 575 Dardanidae, veterumque agnoscunt ora parentum. Postquam omnem lseti consessum oculosque suorum Lustravere in equis, signum clamore paratis Epytides longe dedit, insonuitque flagello. Olli discurrere pares, atque agmina terni 580 Diductis solvere choris ; rursusque vocati Convertere vias, infestaque tela tulere. Inde alios ineunt cursus, aliosque recursus, Adversi spatiis ; alternosque orbibus orbes Impediunt, pugnseque cient simulacra sub armis. 585 Et nunc terga fuga nudant ; nunc spicula vertunt Infensi ; facta pariter nunc pace feruntur. Ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta Parietibus textum caecis iter, ancipitemque Mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi 590 Falleret indeprensus et irremeabilis error : Haud alio Teucriim nati vestigia cursu Impediunt, texuntque fugas et prcelia ludo ; Delphinum similes, qui per maria humida nando Carpathium Libycumque secant, luduntque per undas. 595 Hunc morem cursus, atque haec certamina primus Ascanius, Longam muris quum cingeret Albam, Retulit, et priscos docuit celebrare Latinos, Quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes : Albani docuere suos : hinc maxima porro 600 Accepit Roma, et patrium servavit honorem ; Trojaque nunc pueri Trojanum dicitur agmen. Hac celebrata tenus sancto certamina patri. f 4 104 /EN LIDOS LIB. V. Hie primum Fortuna fidem mutata novavit. Dum variis tumulo referunt sollemnia ludis, 605 Irim de ccelo misit Saturnia Juno Jiiacam ad classem, ventosque aspirat eunti, Multa movens, necdum antiquum saturata dolorem. Ilia, viam celerans per mille coloribus arcum, .Nulli visa, cito decurrit tramite virgo. 010 Conspicit ingentem concursum, et litora lustrat, Desertosque videt portus, classemque relictam : At procul in sola secretae Troades acta Amissura Anchisen flebant, cunctaeque profundum Poritum aspectabant flentes. Heu tot vada fessis, 015 Et tantum superesse maris ! vox omnibus una. Urbem orant; taedet pelagi perferre laborem. Ergo inter medias sese, haud ignara nocendi, Conjicit, et faciemque deae vestemque reponit. Fit Beroe, Tmarii conjux longaeva Dorycli, 620 Cui genus, et quondam nomen, natique fuissent ; Ac sic Dardanidum mediam se matribus infert : O miserae, quas non manus, inquit, Achaiica bello Traxerit ad letum patriae sub mcenibus ! O gens Infelix ! cui te exitio Fortuna reservat ? 025 Septima post Trojae excidium jam vertitur aestas, Quum freta, quum terras omnes, tot inhospita saxa, Sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum ' Italiam sequimur fugientem, et volvimur undis. Hie Erycis fines fraterni, atque hospes Acestes : 030 Quis prohibet muros jacere, et dare civibus urbem ? O patria, et rapti nequidquam ex hoste Penates ! Nullane jam Trojae dicentur mcenia? nusquam Hectoreos amnes, Xantbum et Simoenta, videbo ? Quin agite, et mecum infaustas exurite puppes : 035 Nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago Ardentes dare visa faces. Hie quaerite Trojam ; Hie domus est, inquit, vobis. Jam tempus Qgit res; Nee tantis mora prodigiis. En ! quatuor arae JENEIDOS LIB. V. 105 Neptuno. Deus ipse faces animumque ministrat. 640 Haec memorans, prima infensum vi corripit ignem, Sublataque procul dextra connixa coruscat, Et jacit. Arrectse mentes, stupefactaque corda Iliadum. Hie una e multis, quae maxima natu, Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix : 645 Non Beroe vobis, non haec Rhceteia, matres, Est Dorycli conjux. Divini signa decoris, Ardentesque notate oculos ; qui spiritus illi, Qui vultus, vocisque sonus, vel gressus eunti. Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui 650 JEgram, indignantem tali quod sola careret Munere, nee meritos Anchisae inferret honores. Haec effata. At matres, primo ancipites, oculisque malignis Ambiguse, spectare rates, miserum inter amorem 655 Praesentis terrae fatisque vocantia regna : Quum dea se paribus per ccelum sustulit alis, Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. Turn vero, attonitae monstris, actaeque furore, Conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem : 660 Pars spoliant aras ; frondem, ac virgulta, facesque Conjiciunt. Furit immissis Vulcanus habenis Transtra per, et remos, et pictas abiete puppes. Nuntius Anchisae ad tumulum, cuneosque theatri, Incensas perfert naves Eumelus ; et ipsi 665 Respiciunt atram in nimbo volitare favillam. Primus et Ascanius, cursus ut laetus equestres Ducebat, sic acer equo turbata petivit Castra ; nee exanimes possunt retinere magistri. Quis furor iste novus ? quo nunc, quo tenditis, inquit, 670 Heu ! miserae cives ? non hostem, inimicaque castra Argivum ; vestras spes uritis. En ! ego vester Ascanius : galeam ante pedes projecit inanem, Qua ludo indutus belli simulacra ciebat. Accelerat simul iEneas, simul agmina Teucrum. 675 r 5 106 ANEIDOS LIB. V. Ast illae diversa metu per litora passim Diffugiunt ; silvasque, et sicubi concava furtim Saxa, petunt. Piget incepti, lucisque ; suosque Mutatae agnoscunt, excussaque pectore Juno est. Sed non idcirco flammae atque incendia vires 680 Indomitas posuere : udo sub robore vivit Stuppa, vomens tardum fumum ; lentusque carinas Est vapor, et toto descendit corpore pestis ; Nee vires heroum, infusaque flumina prosunt. Turn pius iEneas humeris abscindere vestem, 685 Auxilioque vocare deos, et tendere palmas : Jupiter omnipotens, si nondum exosus ad unum Trojanos, si quid pietas antiqua labores Respicit humanos, da flammam evadere classi Nunc, Pater, et tenues Teucrum res eripe leto : 690 Vel tu, quod superest, infesto fulmine morti, Si mereor, demitte, tuaque hie obrue dextra. Vix haec ediderat, quum effusis imbribus atra Tempestas sine more furit, tonitruque tremiscunt Ardua terrarum, et campi ; ruit sethere toto 695 Turbidus imber aqua, densisque nigerrimus austris ; Implenturque super puppes ; semiusta madescunt Robora ; restinctus donee vapor omnis, et omnes, Quatuor amissis, servatae a peste carinae. At pater iEneas, casu concussus acerbo, 700 Nunc hue ingentes, nunc illuc, pectore curas Mutabat versans ; Siculisne resideret arvis, Oblitus fatorum, Italasne capesseret oras. Turn senior Nautes, unum Tritonia Pallas Quern docuit, multaque insignem reddidit arte, 7C5 Haec responsa dabat, vel quae portenderet ira Magna deum, vel quae fatorum posceret ordo. Isque his iEnean solatus vocibus infit : Nate dea, quo fata trahunt retrahuntque, sequamur. Quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. 710 Est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes : .ENEIDOS LIB. V. 107 Hunc cape consiliis socium, et conjunge volentem : Huic trade, amissis superant qui navibus, et quos Pertaesum magni incepti rerumque tuarum est ; Longaevosque senes, ac fessas aequore raatres, - 715 Et quidquid tecum invalidum, metuensque pericli est, Delige ; et, his habeant terris, sine, mcenia fessi : Urbem appellabunt permisso nomine Acestam. Talibus incensus dictis senioris amici, Turn vero in curas animum diducitur omnes : 720 Et Nox atra polum, bigis subvecta, tenebat. Visa dehinc ccelo facies delapsa parentis Anchisae subito tales effundere voces : Nate, mihi vita quondam, dum vita manebat, Care magis ; nate, Iliacis exercite fatis ; 725 Imperio Jovis hue venio, qui classibus ignem Depulit, et ccelo tandem miseratus ab alto est. Consiliis pare, quae nunc pulcherrima Nautes Dat senior : lectos juvenes, fortissima corda, Defer in Italiam. Gens dura, atque aspera cultu, 730 Debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante Infernas accede domos, et Averna per alta Congressus pete, nate, meos : non me impia namque Tartara habent, tristesve umbrae ; sed amcena piorum Concilia Elysiumque colo. Hue casta Sibylla 735 Nigrarum multo pecudum te sanguine ducet. Turn genus orane tuum, et, quae dentur mcenia, disces. Jamque vale : torquet medios Nox humida cursus, Et me saevus equis Oriens afflavit anhelis. Dixerat ; et tenues fugit, ceu fumus, in auras. 7±0 iEneas, Quo deinde ruis ? quo proripis ? inquit, Quem fugis ? aut quis te nostris complexibus arcet ? Haec memorans, cinerem et sopitos suscitat ignes ; Pergameumque Larem, et canae penetralia Vestae, Farre pio, et plena supplex veneratur acerra. 745 Extemplo socios, primumque arcessit Acesten ; Et Jovis imperium, et cari praecepta parentis f 6 108 jENEIdos lib. v. Edocet, et quae nunc animo sententia constet. Haud mora consiliis, nee jussa recusat Acestes. Transcribunt urbi matres, populumque volentem 750 Deponunt, animos nil magnae laudis egentes. Ipsi transtra novant, flammisque ambesa reponunt Robora navigiis ; aptant remosque rudentesque ; Exigui numero, sed bello vivida virtus. Interea iEneas urbem designat aratro, 755 Sortiturque domos ; hoc Ilium, et haec loca Trojam Esse jubet. Gaudet regno Trojanus Acestes, Indicitque forum, et patribus dat jura vocatis. Turn vicina astris Erycino in vertice sedes Fundatur Veneri Idaliae ; tumuloque sacerdos, 760 Ac lucus late sacer, additur Anchiseo. Jamque dies epulata novem gens omnis, et aris Factus honos : placidi straverunt aequora venti, Creber et aspirans rursus vocat Auster in altum. Exoritur procurva ingens per litora fletus : 765 Complexi inter se noctemque diemque morantur. Ipsae jam matres, ipsi, quibus aspera quondam Visa maris facies, et non tolerabile nomen, Ire volunt, omnemque fugae perferre laborem ; Quos bonus iEneas dictis solatur amicis, 770 Et consanguineo lacrimans commendat Acestae. Tres Eryci vitulos, et Tempestatibus agnam, Caedere deinde jubet, solvique ex ordine funem. Ipse, caput tonsae foliis evinctus olivae, Stans procul in prora, pateram tenet, extaque salsos 775 Porricit in fluctus, ac vina liquentia fundit. Prosequitur surgens a puppi ventus euntes : Certatim socii feriunt mare, et aequora verrunt. At Venus interea Neptunum, exercita curis, Alloquitur, talesque efFundit pectore questus : 780 Junonis gravis ira nee exsaturabile pectus Cogunt me, Neptune, preces descendere in omnes : Quam nee longa dies, pietas nee mitigat ulla ; ^NEIDOS LIB. V. 109 Nec Jovis imperio fatisve infracta quiescit. Non media de gente Phrygum exedisse nefandis / 785 Urbem odiis satis est, nec poenam traxe per omnem/ /^^' Reliquias : Trojae cineres atque ossa peremtae Insequitur. Causas tanti sciat ilia furoris. Ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis, Quam molem subito excierit. Maria omnia coelo 790 Miscuit, iEoliis nequidquam freta procellis ; In regnis hoc ausa tuis. Per scelus ecce ! etiam Trojanis matribus actis Exussit fcede puppes ; et classe subegit Amissa socios ignotae linquere terrae. 795 Quod superest, oro, liceat dare tuta per undas Vela tibi ; liceat Laurentem attingere Thybrhn ; Si concessa peto, si dant ea moenia Parcae. Turn Saturnius haec domitor maris edidit alti : Fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, 800 Unde genus- ducis. Merui quoque : saepe furores Compressi, et rabiem tantam, coelique marisque. Nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor, iEneae mihi cura tui. Quum Troia Achilles Exanimata sequens impingeret agmina muris, 805 Millia multa daret leto, gemerentque repleti Amnes, nec reperire viam, atque evolvere posset In mare se Xanthus : Pelidae tunc ego forti Congressum iEnean, nec dis nec viribus aequis, Nube cava rapui : cuperem quum vertere ab imo, 810 Structa meis manibus, perjurae moenia Trojae. Nunc quoque mens eadem perstat mihi : pelle timorem ; Tutus, quos optas, portus accedet Averni. Unus erit tantum, amissum quern gurgite quaeret ; Unum pro multis dabitur caput. 815 His ubi laeta deae permulsit pectora dictis, Jungit equos auro genitor, spumantiaque addit Frena feris, manibusque omnes effundit habenas. Caeruleo per summa levis volat aequora curru. 110 ^NEIDOS LIB. V. Subsidunt undae, tumidumque sub axe tonanti 820 Sternitur aequor aquis : fugiunt vasto aethere nimbi. Turn variae comitum fades ; immania cete, Et senior Glauci chorus, Inousque Palaemon, Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis. Laeva tenent Thetis, et Melite, Panopeaque virgo, 825 Nesaee, Spioque, Thaliaque, Cymodoceque. Hie patris iEneae suspensam blanda vicissim Gaudia pertentant mentem : jubet ocius omnes Attolli malos, intendi brachia velis. Una omnes feeere pedem ; pariterque sinistros, 830 Nunc dextros solvere sinus ; una ardua torquent Cornua, detorquentque : ferunt sua flamina classem. Princeps ante omnes densum Palinurus agebat Agmen : ad hunc alii cursum contendere jussi. Jamque fere mediam cceli Nox humida metam 835 Contigerat ; placida laxarant membra quiete, Sub remis fusi per dura sedilia, nautae : Quum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris Aera dimovit tenebrosum, et dispulit umbras, Te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans »40 Insonti ; puppique deus consedit in alta, Phorbanti similis ; funditque has ore loquelas : Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem ; jEquatae spirant aurae : datur hora quieti ; Pone caput, fessosque oculos furare labori. 845 Ipse ego paullisper pro te tua munera inibo. Cui vix attollens Palinurus lumina fatur : Mene salis placidi vultum fluctusque quietos Ignorare jubes ? mene huic confidere monstro ? iEnean credam quid enim fallacious austris, 850 Et cceli toties deceptus fraude sereni ? Talia dicta dabat, clavumque, affixus et haerens, Nusquam amittebat, oculosque sub astra tenebat. Ecce ! deus ramum Lethaeo rore madentem, Vique soporatum Stygia, super utraque qnassat 8") 5 iENEIDOS LIB. V. Ill Tempora ; cunctantique natantia lumina solvit. Vix primos inopina quies laxaverat artus, Et, super incumbens, cum puppis parte revulsa, Cumque gubernaclo, liquidas projecit in undas Praecipitem, ac socios nequidquam ssepe vocantem. 860 Ipse volans tenues se sustulit ales ad auras. Currit iter tutum non secius sequore classis, Promissisque patris Neptuni interrita fertur. Jamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat, Difficiles quondam, multorumque ossibus albos ; 865 Turn rauca assiduo longe sale saxa sonabant : Quum pater amisso fluitantem errare magistro Sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis. *u o Multa gemens, casuque animum concussus amici : O nimium ccelo et pelago confise sereno, 870 Nudus in ignota, Palinure, jacebis arena ! 112 P. VIRGILII MARONIS iENEIDOS LIBER SEXTUS. Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas, Et tandem Euboicis Cumarum allabitur oris. Obvertunt pelago proras ; turn dente tenaci Ancora fundabat naves, et litora curvae Praetexunt puppes ; juvenum manus emicat ardens 5 Litus in Hesperium ; quaerit pars semina flammae, Abstrusa in venis silicis ; pars densa ferarum Tecta rapit silvas ; inventaque flumina monstrat. At pius iEneas arces, quibus altus Apollo Praesidet, horrendaeque procul secreta Sibyllae, 10 Antrum immane, petit : magnam cui mentem animumque Delius inspirat vates, aperitque futura. Jam subeunt Triviae lucos, atque aurea tecta. Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna, Praepetibus pennis ausus se credere ccelo, 15 Insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos, Chalcidicaque levis tandem superastitit arce. Redditus his primum terris, tibi, Phcebe, sacravit Remigium alarum, posuitque immania templa. In foribus letum Androgeo : turn pendere pcenas 20 Cecropidae jussi, miserum ! septena quot annis Corpora natorum ; stat ductis sortibus urna Contra, elata mari, respondet Gnosia tellus • Hie crudelis amor tauri, suppostaque furto Pasiphae, mixtumque genus, prolesque biformis 25 Minotaurus inest, Veneris monumenta nefandae : Hie labor ille domus, et inextricabilis error. jENEIDOS LIB. VI. 113 Magnum reginas sed enim miseratus amorem Daedalus, ipse dolos tecti ambagesque resolvit, Caeca regens filo vestigia. Tu quoque magnam 30 Partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. Bis conatus erat casus effingere in auro : Bis patriae cecidere manus. Quin protenus omnia Perlegerent oculis ; ni jam praemissus Achates Afforet, atque una Phcebi Triviaeque sacerdos, 35 Deiphobe Glauci ; fatur quae talia regi : Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit. Nunc grege de intacto septem mactare juvencos Praestiterit, totidem lectas de more bidentes. Tali bus affata iEnean (nee sacra morantur 40 Jussa viri) Teucros vocat alta in templa sacerdos. Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum : Quo lati ducunt aditus centum, ostia centum ; Unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae. Ventum erat ad limen, quum virgo, Poscere fata 45 Tempus, ait : Deus, ecce ! Deus. Cui, talia fanti ^H-jite fores, subito non vultus, non color unus, Non comtae mansere comae ; sed pectus anhelum, Et rabie fera corda tument ; majorque videri, Nee mortale sonans ; afflata est numine quando 50 Jam propiore dei. Cessas in vota precesque, Tros, ait, iEnea ? cessas ? neque enim ante dehiscent Attonitae magna ora domus. Et, talia fata, Conticuit. Gelidus Teucris per dura cucurrit Ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo : 55 Phoebe, graves Trojae semper miserate labores, Dardana qui Paridis direxti tela manusque Corpus in iEacidae ; magnas obeuntia terras Tot maria intravi, duce te, penitusque repostas Massylum gentes, praetentaque Syrtibus arva ; CO Jam tandem Italiae fugientis prendimus oras. Hac Trojana tenus fuerit Fortuna secuta. Vos quoque Pergameae jam fas est parcere genti, 114 iENEIDOS LIB. VI. Dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium, et ingens Gloria Dardaniae. Tuque, O sanctissima vates ! 65 Praescia venturi, da (non indebita posco Regna meis fatis) Latio considere Teucros, Errantesque deos, agitataque numina Trojae. Turn Phoebo et Triviae solido de marmore templum Instituam, festosque dies de nomine Phoebi. 70 Te quoque magna manent regnis penetralia nostris : Hie ego namque tuas sortes, arcanaque fata Dicta meae genti, ponam, lectosque sacrabo, Alma, viros. Foliis tantum ne carmina manda, Ne turbata volent rapidis ludibria ventis : 75 Ipsa canas oro. Finem dedit ore loquendi. At, Phcebi nondum patiens, immanis in antro Bacchatur vates, magnum si pectore possit Excussisse deum : tanto magis ille fatigat Os rabidum, fera corda domans, flngitque premendo. 80 Ostia jamque domus patuere ingentia centum Sponte sua, vatisque ferunt responsa per auras : O tandem magnis pelagi defuncte periclis ! Sed terra graviora manent. In regna Lavini Dardanidae venient ; mitte hanc de pectore curam ; 85 Sed non et venisse volent. Bella, horrida bella, Et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. Non Simois tibi, nee Xanthus, nee Dorica castra Defuerint. Alius Latio jam partus Achilles, Natus et ipse dea. Nee, Teucris addita, Juno 90 Usquam aberit. Quum tu supplex, in rebus egenis, Quas gentes Italum, aut quas non oraveris urbes ! Causa mali tanti conjux iterum hospita Teucris, Extemique iterum thalami. Tu ne cede malis ; sed contra audentior ito, 95 Qua tua te Fortuna sinet. Via prima salutis, Quod minime reris, Graia pandetur ab urbe. Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla Horrendas canit ambages, antroque remugit, jENEIDOS LIB. VI. 115 Obscuris vera involvens : ea frena furenti 100 Concutit, et stimulos sub pectore vertit Apollo. Ut primum cessit furor, et rabida ora quierunt, Incipit iEneas heros : Non ulla laborum, O virgo, nova mi facies inopinave surgit. Omnia prsecepi, atque animo mecum ante peregi. 105 Unum oro ; quando hie inferni janua regis Dicitur, et tenebrosa palus Acheronte refuso ; Ire ad conspectum cari genitoris, et ora, Contingat : doceas iter, et sacra ostia pandas. Ilium ego, per flammas, et mille sequentia tela, 110 Eripui his humeris, medioque ex hoste recepi : Ille, meum comitatus iter, maria omnia mecum, Atque omnes pelagique minas ccelique ferebat, Invalidus, vires ultra sortemque senectae. Quin, ut te suppiex peterem, et tua limina adirem, 115 Idem orans mandata dabat. Gnatique patrisque, Alma, precor, miserere : potes namque omnia ; nee te Nequidquam lucis Hecate prsefecit Avernis. Si potuit Manes arcessere conjugis Orpheus, Threicia fretus cithara, fidibusque canoris ; 120 Si fratrem Pollux alterna morte redemit, Itque reditque viam toties (Quid Thesea magnum, Quid memorem Alciden?) ; et mi genus ab Jove summo. Talibus orabat dictis, arasque tenebat ; Quum sic orsa loqui vates : Sate sanguine divum, 125 Tros Anchisiade, facilis descensus Averno est ; Noctes atque dies patet atri janua Ditis : Sed revocare gradum, superasque evadere ad auras, Hoc opus, hie labor est. Pauci, quos aequus amavit Jupiter, aut ardens evexit ad aethera virtus, 130 Dis geniti, potuere. Tenent media omnia silvae, Cocytusque sinu labens circumvenit atro. Quod si tantus amor menti, si tanta cupido, Bis Stygios innare lacus, bis nigra videre Tartara, et insano juvat indulgere labori ; 135 1 16 jENEIDOS LIB. VI. Accipe, quae peragenda prius. Latet arbore opaca Aureus et foliis et lento vimine ramus, Junoni infernae dictus sacer : hunc tegit omnis Lucus, et obscuris claudunt convallibus umbrae. Sed non ante datur tellnris operta subire, 140 Auricomos quam quis decerpserit arbore foetus. Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus Instituit. Primo avulso, non deficit alter Aureus ; et simili frondescit virga metallo. Ergo alte vestiga oculis, et rite repertum 145 Carpe manu. Namque ipse volens facilisque sequetur, Si te fata vocant : aliter, non viribus ullis Vincere, nee duro poteris convellere ferro. Praeterea, jacet exanimum tibi corpus amici (Heu ! nescis), totamque incestat funere classem ; 150 Dum consulta petis, nostroque in limine pendes. Sedibus hunc refer ante suis, et conde sepulcro. Due nigras pecudes : ea prima piacula sunto. Sic demum lucos Stygios, regna invia vivis, • Aspicies. Dixit ; pressoque obmutuit ore. 155 iEneas mcesto defixus lumina vultu Ingreditur, linquens antrum ; caecosque volutat Eventus animo secum. Cui fidus Achates It comes, et paribus curis vestigia figit. Multa inter sese vario sermone serebant ; 160 Quern socium exanimem vates, quod corpus humandum Diceret. Atque illi Misenum in litore sicco, Ut venere, vident indigna morte peremtum ; Misenum iEoliden : quo non praestantior alter ./Ere ciere viros, Martemque accendere cantu. 165 Hectoris hie magni fuerat comes ; Hectora circum Et lituo pugnas insignis obibat et hasta : Postquam ilium vita victor spoliavit Achilles, Dardanio /Eneae sese fortissimus heros Addiderat socium, non inferiora secutus. 1 70 Sed turn, forte cava dum personat aequora concha, JENEIDOS LIB. VI. 117 Demens, et cantu vocat in certamina divos, iEmulus exceptum Triton (si credere dignum est) Inter saxa virum spumosa immerserat unda. Ergo omnes magno circum clamore fremebant ; 175 Praecipue pius iEneas. Turn jussa Sibyllae, Haud mora, festinant flentes, aramque sepulcri Congerere arboribus, cceloque educere certant. Itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum : Procumbunt piceae : sonat icta secnribus ilex ; 180 Fraxineaeque trabes, cuneis et fissile robur Scinditur ; advolvunt ingentes montibus ornos. Necnon iEneas opera inter talia primus Hortatur socios, paribusque accingitur armis ; Atque haec ipse suo tristi cum corde volutat, 185 Aspectans silvam immensam, et sic voce precatur : Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus Ostendat nemore in tanto ! quando omnia vere Heu ! nimium de te vates, Misene, locuta est. Vix ea fatus erat, geminae quum forte columbae 190 Ipsa sub ora viri ccelo venere volantes, Et viridi sedere solo. Turn maximus heros Maternas agnoscit aves, laetusque precatur : Este duces, O ! si qua via est, cursumque per auras Dirigite in lucos, ubi pinguem dives opacat \^ <<«*%£!& Ramus humum : tuque O ! dubiis ne defice rebus, Diva parens. Sic effatus, vestigia pressit, Observans quae signa ferant, quo tendere pergant. Pascentes illae tantum prodire volando, Quantum acie possent oculi servare sequentum. 200 Inde, ubi venere ad fauces graveolentis Averni, Tollunt se celeres ; liquidumque per aera lapsae, Sedibus optatis geminae super arbore sidunt, Discolor unde auri per ramos aura refulsit. Quale solet silvis brumali frigore viscum 205 Fronde virere nova, quod non sua seminat arbos, Et croceo fcetu teretes circumdare truncos : 1 18 tfiNEIDOS LIB. VI. Talis erat species auri frondentis opaca Uice ; sic leni crepitabat bractea vento. Corripit jEneas extemplo, avidusque refringit 210 Cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllae. Nee minus interea Misenum in litore Teucri Flebant, et cineri ingrato suprema ferebant. Principio pinguem taedis et robore secto Ingentem struxere pyram : cui frondibus atris 215 Intexunt latera, et ferales ante cupressos Constituunt, decorantque super fulgentibus armis. Pars calidos latices, et aena undantia flammis Expediunt, corpusque lavant frigentis, et unguunt. Fit gemitus. Turn membra toro defleta reponunt, 220 Purpureasque super vestes, velamina nota, Conjiciunt : pars ingenti subiere feretro, Triste ministerium ! et subjectam more parentum Aversi tenuere facem. Congesta cremantur Turea dona, dapes, fuso crateres olivo. 225 Postquam collapsi cineres, et flamma quievit ; Reliquias vino, et bibulam lavere favillam, Ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno. Idem ter socios pura circumtulit unda, Spargens rore levi, et rarno felicis olivae, 230 Lustravitque viros, dixitque novissima verba. At pius iEneas ingenti mole sepulcrum Imponit, suaque arma viro, remumque, tubamque, Monte sub aerio : qui nunc Misenus ab illo Dicitur, aeternumque tenet per saecula nomen. 235 His actis, propere exsequitur praecepta Sibyllae. Spelunca alta fuit, vastoque immanis hiatu, Scrupea, tuta lacu nigro, nemorumque tenebris : Quam super baud ullae poterant impune volantes Tendere iter pennis ; talis sese halitus atris 240 Faucibus efFundens supera ad convexa ferebat : Unde locum Graii dixerunt nomine Aornon. Quatuor hie primum nigrantes terga juvencos iENEIDOS LIB. VI. 119 Constituit, frontique invergit vina sacerdos ; Et, summas carpens media inter cornua setas, 245 Ignibus imponit sacris, libamina prima, % Voce vocans Hecaten, Cceloque Ereboque potentem. Supponunt alii caltros, tepidumque cruorem Suscipiunt pateris. Ipse atri velleris agnam iEneas matri Eumenidum, magnaeque sorori, 250 Ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, vaccam. Turn Stygio regi nocturnas inchoat aras, Et solida imponit taurorum viscera flammis, Pingue super oleum infundens ardentibus extis. Ecce autem, primi sub lumina solis et ortus, 255 Sub pedibus mugire solum, et juga ccepta moveri Silvarum, visaeque canes ululare per umbram, Adventante dea. Procul, O ! procul este, profani, Conclamat vates, totoque absistite luco : Tuque invade viam, vaginaque eripe ferrum : 260 Nunc animis opus, iEnea, nunc pectore firmo. Tantum efFata, furens antro se immisit aperto : Ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat. Di, quibus imperium est animarum, Umbraeque silentes, Et Chaos, et Phlegethon, loca nocte tacentia late 265 • Sit mihi fas audita loqui ; sit, numine vestro, Pandere res alta terra et caligine mersas. Ibant obscuri sola, sub nocte per umbram, Perque domos Ditis vacuas, et inania regna : Quale per incertam Lunam sub luce maligna^ 270 Est iter in silvis, ubi ccelum condidit umbra Jupiter, et rebus nox abstulit atra colorem. Vestibulum ante ipsum, primisque in faucibus Orci, Luctus et ultrices posuere cubilia Curae ; Pallentesque habitant Morbi, tristisque Senectus, 275 Et Metus, et malesuada Fames, ac turpis Egestas ; Terribiles visu formae ; Letumque, Labosque ; Turn consanguineus Leti Sopor ; et mala mentis Gaudia; mortiferumque adverso in limine Bellum, 120 ^ENEIDOS LIB. VI. Ferreique Eumenidum thalami, et Discordia demens, 280 Vipereum crinem vittis innexa cruentis. In medio ra«nos annosaque bracbia pandit UJmus, opaca, ingens ; quam sedem Somnia vulgo Vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. Multaque praeterea variarum monstra ferarum, 285 Centauri in foribus stabulant, Scyllaeque biformes, Et centumgeminus Briareus, ac bellua Lernae Horrendum stridens, flammisque armata Chimsera. Gorgones, Harpyiaeque, et forma tricorporis umbrae. Corripit hie subita trepidus formidine ferrum 290 iEneas, strictamque aciem venientibus ofFert ; Et, ni docta comes tenues sine corpore vitas Admoneat volitare cava sub imagine formae, Irruat, et frustra ferro diverberet umbras. Hinc via, Tartarei quae fert Acherontis ad undas. 295 Turbidus hie cfleno, vastaque voragine, gurges iEstuat, atque omnem Cocyto eructat arenam. Portitor has horrendus aquas et fiumina servat Terribili squalore Charon : cui plurima mento Canities inculta jacet ; stant lumina flamma ; 300 Sordidus ex humeris nodo dependet amictus. Ipse ratem conto subigit, velisque ministrat, Et ferruginea subvectat corpora cymba, Jam senior ; sed cruda deo viridisque senectus. Hue omnis turba ad ripas effusa ruebat ; 305 Matres, atque viri, defunctaque corpora vita Magnanimum heroum ; pueri, innuptaeque puellae, Impositique rogis juvenes ante ora parentum : Quam multa in silvis autumni frigore primo Lapsa cadunt folia ; aut ad terram gurgite ab alto 310 Quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus Trans pontum fugat, et terris immittit apricis. Stabant orantes primi transmittere cursum, Tendebantque manus ripae ulterioris amore : Navita sed tristis nunc hos nunc accipit illos ; 315 ^ENEIDOS LIB. VI. 121 Ast alios longe submotos arcet arena. iEneas, miratus enim, motusque tumultu, Die, ait, O virgo ! quid vult concursus ad amnem ? Quidve petunt animae ? vel quo discrimine ripas Hae linquunt, illae remis vada livida verrunt? 320 Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos : Anchisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta vides, Stygiamque paludem, Di cujus jurare timent et fallere numen. Haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; 325 Portitor ille, Charon ; hi, quos vehit unda, sepulti : Nee ripas datur horrendas et rauca fluenta Transportare prius, quam sedibus ossa quierunt. Centum errant annos, volitantque haec litora circurn ; Turn demum admissi stagna exoptata revisunt. 330 Constitit Anchisa satus, et vestigia pressit ; Multa putans, sortemque animo miseratus iniquam. * Cernit ibi mcestos, et mortis honore carentes, Leucaspim, et, Lyciae ductorem classis, Oronten : Quos simul, a Troja ventosa per aequora vectos, 335 Obruit auster, aqua involvens navemque virosque. Ecce ! gubernator sese Palinurus agebat : Qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat, Exciderat puppi, mediis effusus in undis. Hunc ubi vix multa mcestum cognovit in umbra, 340 Sic prior alloquitur : Quis te, Palinure, deorum Eripuit nobis, medioque sub aequore mersit ? Die age : namque mini, fallax haud ante repertus, Hoc uno responso animum delusit Apollo ; Qui fore te ponto incolumem, finesque canebat 345 Venturum Ausonios. En ! haec promissa fides est ? Ille autem : Neque te Phoebi cortina fefellit, Dux Anchisiada, nee me deus aequore mersit. Namque gubernaclum, multa vi forte revulsum, Cui datus haerebam custos, cursusque regebam, 3S0 Praecipitans traxi mecum. Maria aspera juro 122 jEneidos lib. vi. Non ullum pro me tantum cepisse timorem, Quam tua ne, spoliata armis, excussa magistro, Deficeret tantis navis surgentibus undis. Tres Notus hibernas immensa per aequora noctes 355 Vexit me violentus aqua : vix lumine quarto Prospexi Italiam, summa sublimis ab unda. Paullatim adnabam terrae : jam tuta tenebam ; Ni gens crudelis madida cum veste gravatum, Prensantemque uncis manibus capita aspera montis, 360 Ferro invasisset, praedamque ignara putasset. Nunc me fluctus habet, versantque in litore venti. Quod te per cceli jucundum lumen et auras, Per genitorem oro, per spes surgentis Iuli, Eripe me his, invicte, malis : aut tu mihi terram 365 Injice, namque potes, portusque require Velinos ; Aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix Ostendit (neque enim, credo, sine numine divum Flumina tanta paras Stygiamque innare paludem), Da dextram misero, et tecum me tolle per undas, 370 Sedibus ut saltern placidis in morte quiescam. Talia fatus erat, ccepit quum talia vates : Unde haec, O Palinure ! tibi tarn dira cupido ? Tu Stygias inhumatus aquas, amnemque severum Eumenidum aspicies, ripamve injussus adibis ? N 375 Desine fata deum flecti sperare precando. Sed cape dicta memor, duri solatia casus : Nam tua flnitimi, longe lateque per urbes Prodigiis acti ccelestibus, ossa piabunt, Et statuent tumulum, et tumulo sollemnia mittent ; 380 iEternumque locus Palinuri nomen habebit. His dictis curae emotae, pulsusque parumper Corde dolor tristi : gaudet cognomine terra. Ergo iter inceptum peragunt, fluvioque propinquant : Navita quos jam inde ut Stygia prospexit ab unda 385 Per taciturn nemus ire, pedemque advertere ripae ; Sic prior aggreditur dictis, atque increpat ultro : JENEIDOS LIB. VI. 123 Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, Fare age, quid venias ; jam istinc et comprime gressum. Umbrarurn hie locus est, Somni, Noctisque soporae : 390 Corpora viva nefas Stygia vectare carina. Nee vero Alciden me sum laetatus euntem Accepisse lacu, nee Thesea Pirithoumque, Dis quamquam geniti, atque invicti viribus essent. Tartareum ille manu custodem in vincla petivhy 395 Ipsius a solio regis traxitque trementem : Hi dominam Ditis thalamo deducere adorti. Quae contra breviter fata est Amphrysia vates : Nullae hie insidiae tales ; absiste moveri ; Nee vim tela ferunt : licet ingens janitor, antro 400 iEternum latrans, exsangues terreat umbras : Casta licet patrui servet Proserpina limen. Troius iEneas, pietate insignis et armis, Ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. Si te nulla mo vet tantae pietatis imago, 405 At ramum hunc (aperit raraura qui veste latebat) Agnoscas. Tumida ex ira turn corda residunt : Nee plura his. Ille, admirans venerabile donum Fatalis virgaey longo post tempore visum, Caeruleam advertit puppim, ripaeque propinquat. 410 Inde alias animas, quae per juga longa sedebant, Deturbat, laxatque foros ; simul accipit alveo Ingentem iEnean : gemuit sub pondere cymba Sutilis, et multam accepit rimosa paludem. Tandem, trans fluvium, incolumes vatemque virumque 415 Informi limo, glaucaque exponit in ulva. Cerberus haec ingens latratu regna trifauci Personat, adverso recubans immanis in antro : Cui vates, horrere videns jam colla colubris, Melle soporatam, et medicatis frugibus, offam 420 Objicit. Ille, fame rabida, tria guttura pandens, Corripit objectam, atque immania terga resolvit Fusus humi, totoque ingens extenditur antro. g 2 124 jEneidos lib. vi. Occupat jEneas aditum, custode sepulto, Evaditque celer ripam irremeabilis undae. 425 Continuo auditae voces, vagitus et ingens, Infantumque animae flentes, in limine primo : Quos dulcis vitae exsortes, et ab ubere raptos, Abstulit atra dies, et funere mersit acerbo. Hos juxta falso damnati crimine mortis. 430 Nee vero liae sine sorte datae, sine judice, sedes. Quassitor Minos urnam movet ; ille silentum Conciliumque vocat, vitasque et crimina discit. Proxima deinde tenent moesti loca, qui sibi letum Insontes peperere manu, lueemque perosi 435 Projecere animas. Quam vellent aethere in alto Nunc et pauperiem et duros perferre labores ! Fas obstat, tristique palus inamabilis unda Alligat, et novies Styx interfusa coercet. Nee procul bine partem fusi monstrantur in omnem 440 Lugentes campi : sic illos nomine dicunt. Hie, quos durus amor crudeli tabe peredit, Secreti celant calles, et myrtea circum Silva tegit : curae non ipsa in morte relinquunt. His Phaedram Procrinque locis, mcestamque Eriphylen, Crudelis nati monstrantem vulnera, cernit ; 446 Euadnenque, et Pasiphaen : his Laodamia It comes, et, juvenis quondam, nunc femina, Caenis, Rursus, et in veterem fato revoluta figuram. Inter quas Phcenissa, recens a vulnere, Dido 450 Errabat silva in magna : quam Troi'us heros Ut primum juxta stetit, agnovitque, per umbram Obscuram, qualem primo qui surgere mense Aut videt, aut vidisse putat per nubila Lunam, Demisit lacrimas, dulcique affatus amore est: 455 Infelix Dido ! verus mihi nuntius ergo Venerat exstinctam, ferroque extrema secutam ? Funeris heu ! tibi causa fui ? Per sidera juro, Per superos, et, si qua fides tellure sub ima est, ^NEFDOS LIB. VI. 125 Invitus, regina, tuo de litore cessi. 460 Sed me jussa deum, quae nunc has ire per umbras, Per loca senta situ, cogunt, noctemque profundam, Imperils egere suis; nee credere quivi Hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. Siste gradum, teque aspectu ne subtrahe nostro. 465 Quern fugis ? extremum fato, quod te alloquor, hoc est. Talibus iEneas ardentem torva tuentis Lenibat dictis animum, lacrimasque ciebat : Ilia solo fixos oculos aversa tenebat ; Nee magis incepto vultum sermone movetur, 470 Quam si dura silex, aut stet Marpesia cautes. Tandem corripuit sese, atque inimica refugit In nemus umbriferum ; conjux ubi pristinus illi Respondet curis, aequatque Sychaeus amorem. Nee minus iEneas, casu percussus iniquo, 475 Prosequitur lacrimans longe, et miseratur euntem. Inde datum molitur iter : jamque arva tenebant -+4 Ultima, quae bello clari secreta frequentant. Hie illi occurrit Tydeus, hie inclytus armis Parthenopaeus, et Adrasti pallentis imago. 480 Hie multum fleti ad superos, belloque caduci, Dardanidae : quos ille omnes longo ordine cernens Ingemuit, Glaucumque, Medontaque, Thersilochumque, Tres Antenoridas, Cererique sacrum Polyphceten, Idaeumque, etiam currus, etiam arma tenentem. 485 Circumstant animae dextra laevaque frequentes. Nee vidisse semel satis est : juvat usque morari, Et conferre gradum, et veniendi discere causas. At Danaum proceres, Agamemnoniaeque phalanges, Ut videre virum, fulgentiaque arma per umbras, 490 Ingenti trepidare metu : pars vertere terga, Ceu quondam petiere rates : pars tollere vocem Exiguam ; inceptus clamor frustratur hiantes. Atque hie Priamiden, laniatum corpore toto, Deiphobum vidit, lacerum crudeliter ora, 495 g3 126 ^NEIDOS LIB. VI. Ora, manusque ambas, populataque tempora raptis Auribus, et truncas inhonesto vulnere nares. Vix adeo agnovit pavitantem, et dira tegentem Supplicia; et notis compellat vocibus ultro: Deipbobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, 500 Quis tarn crudeles optavit sumere pcenas ? Cui tantum de te licuit? Mibi fama suprema Nocte tulit fessum vasta te eaede Pelasgum Procubuisse super confusae stragis acervum. Tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem 505 Constitui, et magna Manes ter voce vocavi. Nomen et arma locum servant. Te, amice, nequivi Conspicere, et patria decedens ponere terra. Ad quae Priamides : Nihil O tibi, amice ! relictum : Omnia Deiphobo solvisti, et funeris umbris. 510 Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae His mersere malis : ilia haec monumenta reliquit. Namque, ut supremam falsa inter gaudia noctem Egerimus, nosti; et nimium meminisse necesse est. • • Quum fatalis equus saltu super ardua venit 515 Pergama, et armatum peditem gravis attulit alvo : Ilia, chorum simulans, euantes orgia circum Ducebat Phrygias ; flammam media ipsa tenebat Ingentem, et summa Danaos ex arce vocabat. Turn me, confectum curis, somnoque gravatum, 520 Infelix habuit thalamus, pressitque jacentem Dulcis et alta quies, placidaeque simillima morti. Egregia interea conjux arma omnia tectis Amovet, et fidum capiti subduxerat ensem ; Intra tecta vocat Menelaum, et limina pandit : 525 Scilicet id magnum sperans fore munus amanti, Et famam exstingui veterum sic posse malorum Quid moror? irrumpunt thalamo ; comes additur una Hortator scelerum, -ZEolides. Di, talia Graiis l\- Instaurate, pio si pcenas ore reposco. 530 Sed te qui vivum casus, age, fare vicissim, iENEIDOS LIB. VI. 127 Attulerint. Pelagine venis erroribus actus, An monitu divum ? an quae te Fortuna fatigatj Ut tristes sine Sole domos, loca turbida, adires ? Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis 535 Jam medium aetberio cursu trajecerat axem ; Et fors omne datum traherent per talia tempus ; Sed comes admonuit, breviterque affata Sibylla est : Nox ruit, iEnea ; nos flendo ducimus horas. Hie locus est, partes ubi se via findit in ambas : 540 Dextera, quae Ditis magni sub mcenia tendit ; Hac iter Elysium nobis : at laeva malorum Exercet poenas, et ad impia Tartara mittit. Deiphobus contra : Ne saevi, magna sacerdos ; Discedam, explebo numerum, reddarque tenebris. 545 I, decus, i, nostrum ; melioribus utere fatis. Tantum effatus, et in verbo vestigia torsit. Respicit iEneas subito, et sub rupe sinistra Mcenia lata videt, triplici circumdata muro : Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis 550 Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. Porta adversa, ingens, solidoque adamante columnae ; Vis ut nulla virum, non ipsi exscindere ferro Coelicolae valeant. Stat ferrea turris ad auras ; Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta, 555 Vestibulum exsomnis servat noctesque diesque. Hinc exaudiri gemitus, et saeva sonare Verbera ; turn stridor ferri, tractaeque catenae. Constitit jEneas, strepitumque exterritus hausit. Quae scelerum facies 1 O virgo ! effare ; quibusve 560 Urguentur pcenis ? quis tantus plangor ad auras ? Turn vates sic orsa loqui : Dux inclyte Teucrum, Nulli fas casto sceleratum insistere limen ; Sed me quum lucis Hecate praefecit Avernis, Ipsa deum pcenas docuit, perque omnia duxit. 565 Gnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna, Castigatque auditque dolos, subigitque fateri, g 4 128 JENEIDOS LIB. VI. Quae quis apud superos, furto laetatus inani, Distulit in seram commissa piacula mortem. Continuo sontes ultrix accincta flagello 570 Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra Intentans angues, vocat agmina saeva sororum. Turn demum, horrisono stridentes cardine, sacrae Panduntur portae. Cernis, custodia qualis Vestibulo sedeat? facies quae limina servet ? 575 Quinquaginta atris immanis hiatibus, Hydra Saevior intus habet sedem : turn Tartarus ipse Bis patet in praeceps tantum, tenditque sub umbras, Quantus ad aetherium coeli suspectus Olympum, Hie genus antiquum Terrae, Titania pubes, 580 Fulmine dejecti, fundo volvuntur in imo. Hie et Aloidas geminos, immania, vidi, Corpora: qui manibus magnum rescindere coelum Aggressi, superisque Jovem detrudere regnis. "Vidi et erudeles dantem Salmonea poenas, 585 Dum flaramas Jovis, et sonitus imitatur Olympi. Quatuor hie invectus equis, et lampada quassans, Per Graium populos, mediaeque per Elidis urbem, lbat ovans, divumque sibi poscebat honorem : Demens ! qui nimbos et non imitabile fulmen 590 JEve et cornipedum pulsu simularat equorum. At pater omnipotens densa inter nubila telum Contorsit ; non ille faces, nee fume a tsedis Lumina ; praecipitemque immani turbine adegit. Nee non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, 595 Cernere erat ; per tota novem cui jugera corpus Porrigitur, rostroque immanis vultur obunco Immortale jecur tondens, fcecundaque pcenis Viscera, rimaturque epulis, habitatque sub alto Pectore ; nee fibris requies datur ulla renatis. GOO Quid memorem Lapithas, Ixiona, Pirithoumque ? — Quos super atra silex jam jam lapsura, cadentique Imminet assimilis : lucent genialibus altis jEneidos lib. vi. 129 Aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae Regifico luxu ; Furiarum maxima juxta 605 Accubat, et manibus prohibet contingere mensas, Exsurgitque facem attollens, atque intonat ore. Hie, quibns invisi fratres, dum vita manebat, Pulsatusve parens, et fraus innexa clienti ; Aut qui divitiis soli ineubuere repertis, 610 Nee partem posuere suis ; quae maxima turba est ; Quique ob adulterium caesi ; quique arma secuti Impia, nee veriti dominorum fallere dextras, Inclusi pcenam exspectant. Ne quaere doceri, Quam pcenam ; aut quae forma viros, fortunave mersit. 615 Saxum ingens volvunt alii, radiisve rotarum Districti pendent ; sedet, aeternumque sedebit, Infelix Theseus ; Phlegyasque miserrimus omnes Admonet, et magna testatur voce per umbras : " Discite justitiam moniti, et non temnere divos." 620 Vendidit hie auro patriam, dominumque potentem Imposuit ; fixit leges pretio atque reflxit. Hie thalamum invasit natae, vetitosque hymenaeos. Ausi omnes immane nefas, ausoque potiti. Non, mihi si linguae centum sint, oraque centum, 625 Ferrea vox, omnes scelerum comprendere formas, Omnia pcenarum percurrere nomina, possim. Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos : Sed jam age, carpe viam, et susceptum perfice munus ; Acceleremus ait : Cyclopum educta caminis 630 Mcenia conspicio, atque adverso fornice portas, Haec ubi nos praecepta jubent deponere dona. Dixerat ; et, pariter gressi per opaca viarum, Corripiunt spatium medium, foribusque propinquant. Occupat iEneas aditum, corpusque recenti 635 Spargit aqua, ramumque adverso in limine figit. His demum exactis, perfecto munere divae, Devenere locos laetos, et amoena vireta Fortunatorum nemorum, sedesque beatas. o 5 130 ^NEIDOS LIB. VI. Largior hie campos aether et lumine vestit 640 Purpureo ; solemque suum, sua sidera, norunt. Pars in gramineis exercent membra palaestris ; Contendunt ludo, et fulva luctantur arena : Pars pedibus plaudunt choreas, et carmina dicunt. Nee non Threicius longa cum veste sacerdos 645 Obloquitur numeris septem discrimina vocum ; Jamque fidem digitis, jam pectine pulsat eburno. Hie genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, Magnanimi heroes, nati melioribus annis, II usque, Assaracusque, et Trojae Dardanus auctor. 650 Arma procul, currusque virum miratur inanes. Stant terra defixae hastae, passimque soluti Per campos pascuntur equi. Quae gratia currum Armorumque fuit vivis, quae cura nitentes Pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. 655 Conspicit, ecce ! alios dextra laevaque per herbam Vescentes, laetumque choro Paeana canentes, Inter odoratum lauri nemus ; unde superne Plurimus Eridani per silvam volvitur amnis. Hie manus, ob patriam pugnando vulnera passi, 660 Quique sacerdotes casti, dum vita manebat, Quique pii vates, et Phcebo digna locuti, Inventas aut qui vitam excoluere per artes, Quique sui memores alios fecere merendo : Omnibus his nivea, cinguntur tempora vitta. 665 Quos circumfusos sic est affata Sibylla ; Musaeum ante omnes ; medium nam plurima turba Hunc habet, atque humeris exstantem suspicit altis : Dicite, felices animae, tuque, optime vates, Quae regio Anchisen, quis habet locus ? illius ergo 670 Venimus, et magnos Erebi tranavimus amnes. Atque huic responsum paucis ita reddidit heros ; Nulli certa domus : lucis habitamus opacis ; Riparumque toros, et prata recentia rivis Incolimus. Sed vos, si fert ita corde voluntas, 675 .ENEIDOS LIB. VI. 131 Hoc superate jugum ; et facili jam tramite sistam. Dixit ; et ante tulit gressum, camposque nitentes Desuper ostentat : dehinc summa cacumina linquunt. At pater Anchises penitus eonvalle virenti Inclusas animas, superumque ad lumen ituras, 680 Lustrabat studio recolens, omnemque suorum Forte recensebat numerum, carosque nepotes, Fataque, fortunasque vinim, moresque, manusque. Isque, ubi tendentem adversum per gramina vidit iEnean, alacris palmas utrasque tetendit ; 685 Effusaeque genis lacrimae ; et vox excidit ore : Venisti tandem, tuaque exspectata parenti Vicit iter durum pietas ? datur ora tueri, Nate, tua ; et notas audire et reddere voces ? Sic equidem ducebam animo, rebarque futurum, 690 Tempora dinumerans ; nee me mea cura fefellit. Quas ego te terras, et quanta per aequora vectum Accipio ! quantis jactatum, nate, periclis ! Quam metui, ne quid Libyae tibi regna nocerent ! Ille autem : Tua me, genitor, tua tristis imago, 695 Saspius occurrens, haec limina tendere adegit : Stant sale Tyrrheno classes. Da jungere dextram, Da, genitor ; teque amplexu ne subtrahe nostro. Sic memorans, largo fletu simul ora rigabat. Ter conatus ibi collo dare brachia circum ; 700 Ter frustra comprensa manus effugit imago, Par levibus ventis, volucrique simillima somno. Interea videt iEneas in valle reducta Seclusum nemus, et virgulta sonantia silvis, Lethaeumque, domos placidas qui praenatat, amnem. 705 Hunc circum innumerae gentes, populique volabant ; Ac, veluti in pratis ubi apes aestate serena Floribus insidunt variis, et Candida circum Lilia funduntur; strepit omnis murmure campus. Horrescit visu subito, causasque requirit 710 Inscius iEneas ; quae sint ea flumina porro, g 6 132 iENEIDOS LIB. VI. Quive viri tanto complerint agmine ripas. Turn pater Anchises : Animae, quibus altera fato Corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam Securos latices, et longa oblivia potant. 715 Has equidem memorare tibi, atque ostendere coram, Jampridem hanc prolem cupio enumerare meorum ; Quo magis Italia mecum laetere reperta. O pater ! anne aliquas ad coelum hinc ire putandum est Sublimes animas, iterumque in tarda reverti 720 Corpora ? quae lucis miseris tarn dira cupido ? Dicam equidem, nee te suspensum, nate, tenebo, Suscipit Anchises ; atque ordine singula pandit. Principio, ccelum, ac terras, camposque liquentes, Lucentemque globum Lunae, Titaniaque astra, 725 Spiritus intus alit ; totamque, infusa per artus, Mens agitat molem, et magno se corpore miscet. Inde hominum pecudumque genus, vitaeqi^e volantum, Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. , Ign'eus est ollis vigor, et ccelestis origo, 730 Seminibus ; quantum non noxia corpora tardant, Terrenique hebetant artus, moribundaque membra. Hinc metuunt, cupiuntque; dolent, gaudentque; neque auras Dispiciunt, clausae tenebris, et carcere caeco. Quin et, supremo quum lumine vita reliquit, 735 Non tamen omne malum miseris, nee funditus omncs Corporeae excedunt pestes : penitusque necesse est Multa diu concreta modis inolescere miris. Ergo exercentur pcenis, veterumque malorum Supplicia expendunt. Aliae panduntur inanes, 740 Suspensae, ad ventos : aliis sub gurgite vasto Infectum eluitur scelus, aut exuritur igni. Quisque suos patimur Manes : exinde per amplum Mittimur Elysium, et pauci laeta arva tenemus : Donee longa dies, perfecto temporis orbe, 745 Concretam exemit labem, purumque reliquit ^therium sensum, atque aurai simplicis ignem. iENEIDOS LIB. VI. 1£3 Has omnes, ubi mille rotam volvere per annos, Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno ; Scilicet immemores supera ut convexa revisant, 750 Rursus et incipiant in corpora velle reverti. Dixerat Anchises : natumque, unaque Sibyllam, Conventus trahit in medios, turbamque sonantem ; Et tumulum capit, unde omnes longo ordine posset Adversos legere, et venientum discere vultus. 755 Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur Gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, Ulustres animas, nostrumque in nomen ituras, Expediam dictis, et te tua fata docebo. Ille, vides, pura juvenis qui nititur hasta, 760 Proxima sorte tenet lucis loca ; primus ad auras iEtherias Italo commixtus sanguine surget, Silvius, Albanum nomen, tua posthuma proles : Quern tibi longaevo serum Lavinia conjux Educet silvis, regem, regumque parentem : 765 Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. Proximus ille Procas. Trojanae gloria gentis, Et Capys, et Numitor, et, qui te nomine reddet, Silvius ./Eneas ; pariter pietate vel armis Egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. 770 Qui juvenes ! quantas cstentant, aspice, vires ! At, qui umbrata gerunt civili tempora quercu, Hi tibi Nomentum, et Gabios, urbemque Fidenam ; Hi Collatinas imponent montibus arces, Pometios, Castrumque Inui, Bolamque, Coramque. 775 Haec turn nomina erunt ; nunc sunt sine nomine terrae. Quin et avo comitem sese Mavortius addit Romulus ; Assaraci quern sanguinis Ilia mater Educet. Viden ut geminae stant vertice cristae, Et pater ipse suo superum jam signat honore ? 780 En ! hujus, nate, auspiciis ilia inclyta Roma Imperium terris, animos aequabit Olympo, Septemque una sibi muro circumdabit arces, 134 jEneidos lib. vi. Felix prole virum : qualis Berecyntia mater Invehitur eurru Phrygias turrita per urbes, 785 Lseta deum partu, centum complexa nepotes, Omnes ccelicolas, omnes supera alta tenentes. Hue geminas.nunc flecte acies : hanc aspice gentem, Romanosque tuos. Hie Caesar, et omnis lull Progenies, magnum cceli ventura sub axem. 790 Hie vir, hie est, tibi quem promitti saepius audis, Augustus Caesar, Divi genus : aurea condet Saecula qui rursus Latio, regnata per arva Saturno quondam ; super et Garamantas et Indos Proferet imperium : jacet extra sidera tellus, 795 Extra anni Solisque vias, ubi ccelifer Atlas Axem humero torquet stellis ardentibus aptum. Hujus in adventum jam nunc et Caspia regna Responsis horrent divum, et Maeotia tellus, Et septemgemini turbant trepida ostia Nili. 800 Nee vero Alcides tantum telluris obivit, Fixerit aeripedem cervam licet, aut Erymanthi Pacarit nemora, et Lernam tremefecerit arcu : Nee, qui pampineis victor juga flectit habenis, Liber, agens celso Nysae de vertice tigres. 805 Et dubitamus adhuc virtutem extendere factis ? Aut metus Ausonia prohibet consistere terra ? Quis procul ille autem ramis insignis olivae, Sacra ferens ? Nosco crines incanaque menta Regis Romani, primus qui legibus urbem 810 Fundabit, Curibus parvis et paupere terra Missus in imperium magnum. Cui deinde subibit, Otia qui rumpet patriae, residesque movebit, Tullus, in arma viros, et jam desueta triumphis Agmina. Quem juxta sequitur jactantior Ancus, 815 Nunc quoque jam nimium gaudens popularibus auris. Vis et Tarquinios reges, animamque superbam Ultoris Bruti, fascesque videre receptos ? Consulis imperium hie primus, saevasque secures, jENEIdos lib. vi. 135 Accipiet ; natosque pater, nova bella moventes, 820 Ad pcenam pulchra pro libertate vocabit : Infelix ! Utcumque ferent ea facta minores, Vincet amor patriae, laudumque immensa cupido. Quin Decios, Drusosque procul, saevumque securi Aspice Torquatum, et referentem signa Camillum. 825 Illae autem, paribus quas fulgere cernis in armis, Concordes animae nunc, et dum nocte premuntur, Heu ! quantum inter se bellum, si lumina vitse Attigerint, quantas acies stragemque ciebunt ! Aggeribus socer Alpinis atque arce Monceci 830 Descendens ; gener adversis instructus Eois. Ne, pueri, ne tanta animis assuescite bella ; Neu patriae validas in viscera vertite vires : Tuque prior, tu, parce, genus qui ducis Olympo ; Projice tela manu, sanguis meus. 835 Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho Victor aget currum, caesis insignis Achivis. Eruet ille Argos, Agamemnoniasque Mycenas, Ipsumque iEaciden, genus armipotentis Achilli ; Ultus avos Trojae, templa et temerata Minervae. 840 Quis te, magne Cato, taciturn, aut te, Cosse, relinquat ? Quis Gracchi genus ? aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladem Libyae ? parvoque potentem Fabricium ? vel te sulco, Serrane, serentem ? Quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es, 815 Unus qui nobis cunctando restituis rem. Excudent alii spirantia mollius aera, Credo equidem ; vivos ducent de marmore vultus ; Orabunt causas melius ; ccelique meatus Describent radio, et surgentia sidera dicent : 850 Tu regere imperio populos, Romane, memento ; Hae tibi erunt artes; pacisque imponere morem, Parcere subjectis, et debellare superbos. Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit : Aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis 855 136 jEneidos lib. vi. Ingreditur, victorque viros supereminet omnes ! Hie rem Romanam, magno turbante tumultu, Sistet ; eques sternet Poenos, Gallumque rebellem, Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino. Atque hie iEneas ; una namque ire videbat 860 Egregium forma juvenem, et fulgentibus armis, Sed frons laeta parum, et dejecto lumina vultu : Quis pater, ille virum qui sic comitatur euntem ? Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum ? Quis strepitus circa comitum ! quantum instar in ipso ! 865 Sed Nox atra caput tristi circumvolat umbra. Turn pater Anchises, lacrimis ingressus obortis : O nate ! ingentem ]uctum ne quaere tuorum : Ostendent terris hunc tantum fata, neque ultra Esse sinent. Nimium vobis Romana propago 870 Visa potens, Superi, propria haec si dona fuissent. Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem Campus aget gemitus ! vel quae, Tiberine, videbis Funera, quum tumulum praeterlabere recentem ! Nee puer Iliaca quisquam de gente Latinos 875 In tantum spe toilet avo's ; nee Romula quondam Ullo se tantum tellus jactabit alumno. Heu pietas ! heu prisca fides ! invictaque bello Dextera ! non illi quisquam se impune tulisset Obvius armato, seu quum pedes iret in hostem, 880 Seu spumantis equi foderet calcaribus armos. Heu miserande puer ! si qui fata aspera rumpas, Tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis : Purpureos spargam flores, animamque nepotis His saltern accumulem donis, et fungar inani 885 Munere. Sic tota passim regione vagantur Aeris in campis latis, atque omnia lustrant. Quae postquam Anchises natum per singula duxit, Incenditque animum famae venientis amore ; Exin bella viro memorat quae deinde gerenda, 890 Laurentesque docet popuios, urbemque Latini ; ^ENEIDOS LIB. VI. 137 Et quo quemque modo fugiatque, feratque, laborem. Sunt geminae Somni portae : quarum altera fertur Cornea, qua veris faoilis datur exitus Umbris : Altera, candenti perfecta nitens elephanto ; 895 Sed falsa ad coelum mittunt insomnia Manes. His ubi turn natum Anchises, unaque Sibyllam, Prosequitur dictis, portaque emittit eburna : Ille viam secat ad naves, soeiosque revisit. Turn se ad Caietae recto fert limite portum. 900 Ancora de prora jacitur : stant litore puppes. 138 P. VIRGILII MARONIS iENEID OS LIBER SEPTIMUS. Tu quoque litoribus nostris, iEneia nutrix, iEtemam moriens famam, Caieta, dedisti, Et nunc servat honos sedem tuus, ossaque nomen Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat. At pius, exsequiis, tineas, rite solutis, 5 Aggere composito tumuli, postquam alta quierunt iEquora, tendit iter velis, porturnque relinquit. Aspirant aurae in noctem, nee Candida cursus Luna negat ; splendet tremulo sub lumine pontus. Proxima Circaeae raduntur litora terrae ; 10 Dives inaccessos ubi Solis filia lucos Assiduo resonat cantu, tectisque superbis Urit odoratum nocturna inlumina cedrum, Arguto tenues percurrens pectine telas. Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum, 15 Vincla recusantum, et sera sub nocte rudentum ; Setigerique sues, atque in praesepibus ursi Saevire, ac formae magndrum ululare luporum : Quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis Induerat Circe in vultus ac terga ferarum. 20 Quae ne monstra pii paterentur talia Troes Delati in portus, neu litora dira subirent ; Neptunus vends implevit vela secundis, Atque fugam dedit, et praeter vada fervida vexit. Jamque rUbesceoat radiis mare, et aethere ab alto * 25 Aurora in roseis fulgebat lutea bigis ; Quum venti posuere, omnisque repente resedit .ENEIDOS LIB. VII. 139 1 ' < ' I I I A j I 1 Flatus, et in lento luctantur marjnore tonsae : Atque hie Eneas' ingentem ex aequore lucum Prospicit.j Hunc iater fluvio Tiberinus amceno, 30 Vei;ticfeus/ramdis, et muUa^flavusjirena,^. , In/mare 'prorumpit. Variae circumque supraque Assuetae ripis volucres, et fluminis alveo, iEthera mulcebant cantu, lucoque volabant. Flectere iter sociis, terraeque advertere; proras, 35 Imperat, et laetus fluvio succedit opaco. Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora rerum, Quis Latio antiquo fuerit status, advena classem Quum primum Ausoniis exercitus appulit oris, Expediam, et primae revocabo exordia pugnae : 40 Tu vatem, tu, diva, mone. Dicam horrida bella ;^ Dicam acies, actosque animis in funera reges, Tyrrhenamque manum, totamque sub arma cciactam Hesperiam. Major rerum mihi nascitur ordo ; Majus opus moveo. Rex arva Latinus et urbes 45 Jam senior longa placidas in pace regebat. Hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica Accipimus : Fauno Picus pater ; isque parentem Te, Saturne, refert ; tu sanguinis ultimus auctor. Filius huic, fato divvim, prolesque virilis 50 Nulla fuit, primaque oriens erepta juventa est. Sola domum, et tanjtas serfvabat/filiaisedes, Jam matura viro, jam plenis nubilisannis. Mult\ illam magno e Latio toitaque petebant Ausonfa : petit, ante alios pufcherrimus omnes, 55 Turnus, avis atavisque poftens, quern regia conjux Adjungi generum miro properabat amore ; Sed variis portenta deum terroribus bbstant. Laurus erat tecti medio, in penetralibus altis, Sacra comam, multosque metu servata per annos : 60 Q,uam pater; in ventam, primas quumjeonderet arces, Ipse fetebaiur Phcebo sacrasse Latinus, Laurenlesque ab ea nomen posuisse colonis. 140 ^NEIDOS LIB. VII. Hujus apes suramum densae, mirabile dictu ! Stridor^ ingenti liquidum trans se^hera vectae, 65 Obsedere apicem ; et, pedibus per mutua nexis, Examen subitum rarao frondente pependit. Continuo vates : Externum cernimus, inquit, Adventare virum, et partes peter^agmen easdem Partibus ex isdem, et summa dominarier arce. 70 Prseterea, castis adolet dum altaria taedis, Ut juxta genitorem astat Lavinia virgo, Visa, nefas ! longis comprendere crinibus ignem, Atque omnem ornatum flamma crepitante cremaii, Regalesque accensa comas, accensa coronam, 75 Insignem gemmis ; turn fumida lumine fulvo | Involvi, ac totis Vulcanum spargere tectis. / Id vero horrendum ac visu mirabile ferri : Namque fore illustrem fama fatisque canebant Ipsam ; sed populo magnum portendere bellum. 80 At rex, sollicitus monstris, oracula Fauni, Fatidici genitoris, adit, lucosque sub alta Consulit Albunea : nemorum quae maxima sacro Fonte sonat, saevamque exhalat opaca mephitim. Hinc Italae gentes, omnisqUe CEnotria tellus, 85 In dubiis responsa petunt : hue dona sacerdos Quum tulit, et ca3sarum ovium sub nocte silenti Pellibus incubuit stratis, somnosque petivit ; Multa modis simulacra videt volitantia miris, Et varias audit voces, fruiturque deorum 90 Colloquio, atque imis Acheron ta affatur Avernis. Hie et turn pater ipse, petens responsa, Latinus Centum lanigeras mactabat rite bidentes ; Atque harum effultus tergo, stratisque, jacebat, ^Ydleribus. Subita ex alto vox reddita luco est : 95 Ne pete connubiis natam sociare Latinis, O mea progenies ! thalamis neu crede paratis : Externi veniunt generi, qui sanguine nostrum Nomen in astra ferant ; quorumque ab stirpe nepotes jENEIDOS lib. \ii. 141 ) - I 1 Omnia sub pedibus, qua Sol utrumque recurrens 100 Aspicit Oceanum, vertique regique videbunt. Haec responsa pafris Fauni, monitusque silenti Nocte dafos, norJ ipse suo premit ore Latinus ; Sed ciijcum late volijans jam ; Fama penurbes Ausonias tulerat, quum jLaomedontialpubes 105 Gramineo ripae religavit ab 'aggere Iclassem. iEneJas, primique duces, et pulcher lulus, Corpora sub ramis deponunt arboris altae ; Instituuntque dapes, et ajdorea'liba per herbam Subjiciunt epulis ; sic Jupiter|ille monebat ; 110 Et Cerfale solum pomis agrestibus augent. % _, Consumtis hie forte aliis, ut vertere morsus Exiguhm in Cererem penuria adegit e$endi, Et violare manu malisque audacibus orbem Fatalis crusti, patulis nee parcere quadris ; 115 Heus ! etiam mensas consumimus ? inquit lulus, Nee plura alludens. Ea .vox audita laborum Prima tulit finem ; primamque loquentis ab ore Eripuit pater, ac, stupefactusnumine, pressit. Continuo, Satye fatis mihi debita Tellus, 120 Vosque, ait, O fidi Trojae, salvete, Penates ! Hie domus, haec patria est. GeniW mihijtaliajnamque, Nunc repeto, Anchises, faior^m arcana reliquit : Quum te, nate, fames, ignota ad litora vectum, Accisis cb^et dapibus consumere mensas ; 125 Turn sperare dojmos defessus, ibique memento Prima locare manu, molirique aggere,; tecta. Hsec erat ilia fames : haec nos suprema manebat, Exitiis positura modum. Quare agite, et primo laeti cum lumine solis, ISO Quae loca, quive habeant homines, ubi mcenia gentis, Vestigemus et a portu diversa petamus. Nunc pateras libate Jovi, precibusque vocate Anchisen genitorem ; et vina reponite mensis. Sic deinde effatus, frondenti tempora ramo 135 142 ^NEIDOS LIB. VII. Implicat, et Geniumque loci, primamque deorum Tellurem, Nymphasque, et adhuc ignota precatur Flumina : turn Noctem, Noctisque orientia signa, Idseumque Jovem, Phrygiamque ex ordine Matrem, Invocat, et duplices, Cceloque Ereboque, parentes. 140 Hie Pater omnipotens ter ccelo clarus ab alto Intonuit; radiisque ardentem lucis, et auro, Ipse, manu quatiens, ostendit ab sethere nubern. 1 Diditur hie subito Trojana per agmina rumor, ' Advenisse diem, quo debita mcenia condant. 145 Certatim instaurant epulas, atque omine magno Crateras laeti statuunt, et vina coronant. Postera quum prima lustrabat lampade terras Orta dies ; urbem, et fines, et litora gentis Diversi explorant ; hsec fontis stagna Numici, 150 Hunc Thybrim fiuvium, hie fortes habitare Latinos. Turn satus Anchisa, delectos ordine ab omni, Centum oratores augusta ad mcenia regis Ire jubet, ramis velatos Palladis omnes ; Donaque ferre viro, pacemque exposcere Teucris. 155 Haud mora, festinant jussi, rapidisque feruntur Passibus. Ipse humili designat mcenia fossa, Moliturque locum ; primasque in litore sedes, Castrorum in morem, pinnis atque aggere cingit. Jamque, iter emensi, turres ac tecta Latinorum 160 Ardua cernebant juvenes, muroque subibant. Ante urbem pueri, et primaevo flore juventus, Exercentur equis, domitantque in pulvere currus ; Ant acres tendunt arcus, aut lenta lacertis Spicula contorquent ; cursuque ictuque lacessunt : i 1G5 Quum, praevectus equo, longaevi regis ad aures Nuntius ingentes ignota in veste reportat Advenisse viros. IUe intra tecta vocari Imperat, et solio medius consedit avito. 1G9 Tectum augustum, ingens, centum suWime columnis, Urbe fuit summa, Laurentis regia Pici, ^NEIDOS LIB. VII. 143 Horrendum silvis, et religione parentum. Hie sceptra accipere, et primos attollere fasces, Regibus omen erat : hoc illis curia tempi um, Hae sacris sedes epulis : bic ariete caeso, 175 Perpetuis soliti patres considere mensis. Quin etiam veterum effigies ex ordine avorum Antiqua e cedro, Italusque, paterque Sabinus Vitisator, curvam servans sub imagine falcem, Saturnusque senex, Janique bifrontis imago, 180 Vestibulo astabant ; aliique ab origine reges, Martia qui ob patriam pugnando vulnera passi. Multaque praeterea sacris in postibus arma, Captivi pendent currus, curvaeque secures, Et cristse capitum, et portarum ingentia claustra, 185 Spiculaque, clypeique, ereptaque rostra carinis. Ipse Quirinali lituo, parvaque sedebat Succinctus trabea, laevaque ancile gerebat IPicus, equum domitor : quern capta cupidine, conjux Aurea percussum virga, versumque venenis, 190 Fecit avem Circe, sparsitque coloribus alas. Tali intus templo divum, patriaque, Latinus, Sede sedens, Teucros ad sese in tecta vocavit ; Atque haec ingressis placido prior edidit ore : j* Dicite, Dardanidae; neque enim nescimus et urbem, 195 A Et genus, auditique advertitis aequore cursum ; Quid petitis ? quae causa rates, aut cujus egentes, Litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit ? Sive errore viae, seu tempestatibus acti, Q,ua!ia multa mari nautae patiuntur in alto, 200 Fluminis intrastis ripas, portuque sedetis ; Ne fugite hospitium, neve ignorate Latinos Saturni gentem, haud vinclo nee legibus aequam, Sponte sua veterisque dei se more tenentem. Atque equidem memini, fama est obscurior annis, 205 Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris Dardanus Idaeas Phrygiae penetrant ad urbes, 144 JENEIDOS LIB. VII. Threi'ciamque Saraon, quae, nunc Samotbracia fertur. Hinc ilium, Corythi Tyrrhena ab sede profectum, Aurea nunc solio stellantis regia cceli 210 Accipit, et numerum divorum altaribus addit. Dixerat ; et dicta Ilioneus sic voce secutus : Rex, genus egregium Fauni, nee fluctibus actos Atra subegit hiems vestris succedere terris, Nee sidus regione viae litusve fefellit : 215 Consilio hanc omnes, animisque volentibus, urbem Afferimur, pulsi regnis, quae maxima quondam Extremo veniens Sol aspiciebat Olympo. . Ab Jove principium generis : Jove Dardana pubes Gaudet avo : Rex ipse Jovis de gente suprema, 220 Troius iEneas , tua nos ad limina misit. Quanta per Idaeos, saevis effusa Mycenis, Tempestas ierit campos : quibus actus uterque, Europae atque Asiae, fatis concurrent orbis ; Audiit et, si quern tellus extrema refuso 225 Submovet Oceano, et, si quern extenta plagarum Quatuor in medio dirimit plaga Solis iniqui. Diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti, Dis sedem exiguam patriis, litusque rogamus Innocuum, et cunctis undamque auramque patentem. 230 Non erimus regno indecores ; nee vestra feretur Fama levis, tantive abolescet gratia facti ; / Nee Trojam Ausonios gremio excepisse pigebit. Fata per iEneae juro, dextramque potentem, Sive fide, seu quis bello est expertus, et armis ; 235 rMulti nos populi, multse (ne temne, quod ultro | Praeferimus manibus vittas, ac verba precantia) Et petiere sibi et voluere adjungere gentes. ISed nos fata deum vestras exquirere terras Imperiis egere suis. Hinc Dardanus ortus ; 240 Hue repetit, jussisque ingentibus urguet Apollo Tyrrhenum ad Thybrim, et fontis vada sacra Numici. \ Dat tibi praeterea Fortunae parva prioris ^NEIDOS LIB. VII. 145 |j Munera, reliquias Troja ex ardente receptas. Hoc pa{er Anchises auro libabat ad aras: 245 Hoc Priami gestamen erat, quum jura vocatis More daret populis, sceptrumque, sacerque tiaras, Iliadumque labor, vestes. Talibus Ilionei dictis defixa Latinus Obtutu tenet ora, soloque imraobilis haeret, 250 Intentos volvens oculos. Nee pu rpura regem Picta movet, nee sceptra moven t Priameia tail turn, Quantum in connubio natae thalamoque moratur ; Et veteris Fauni volvit sub pectore sortem : Hunc ilium fatis externa ab sede profectum ' 255 Portendi generum, paribusque in regna vocari Auspiciis ; huic progeniem virtute futuram Egregiam, et totum quae viribus occupet orbem. Tandem laetus ait : Di nostra incepta secundent, Vuguriumque suum. Dabitur, Trojane, quod optas. 260 Munera nee sperno. Non vobis, rege Latino, Divitis uber agri, Trojaeve opulentia deerit. Ipse modo iEneas, nostri si tanta cupido est, Si jungi hospitio properat, sociusque vocari, Adveniat ; vultus neve exhorrescat amicos : 265 Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni. Vos contra regi mea nunc mandata referte. Est mihi nata, viro gentis quam jungere nostrae, Jlrn-f fl* rio ex adyto sortes. non plurima co elo Monstra sinunt: generos externis affore ab oris, 270 Hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum Nomen in astra ferant. Hunc ilium poscere fata Et reor, et, si quid veri mens augurat, opto. Haec effatus, equos numero pater eligit omni : Stabant ter cerrtum nitidi in praesepibus altis. 275 Omnibus extemplo Teucris jubet ordine duci Instratos ostro alipedes, pictisque tapetis. Aurea pectoribus demissa monilia pendent : Tecti auro, fulvum mandunt sub dentibus aurum. H 146 jEneidos lib. vii. Absenti iEneae currum, geminosque jugales 280 Semine ab aetherio, spirantes naribus ignem, f llorum de gente, patri quos daedala Circe Supposita de matre nothos furata creavit. Talibus, iEneadse, donis dictisque Latini, Sublimes in equis redeunt, pacemque reportant. 285 Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis Saeva Jovis conjux, aurasque invecta tenebat ; Et jaetum iEnean , classemque ex aethere longe Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno. Moliri jam tecta videt, jam fidere terrae ; 290 I Deseruisse rates. Stetit acri fixa dolore. Turn, quassans caput, haec effundit pectore dicta : ^"Heu stirpem invisam ! et fatis contraria nostris Fata Phrygum ! num Sigeis occumbere campis, Num capti potuere capi ? num incensa cremavit 295 ; Troja viros ? medias acies, mediosque per ignes / Invenere viam ^/ At, credo, mea numina tandem Fessa jacent, odiis aut exsaturata quievi ! Quin etiam patria excussos infesta per undas Ausa sequi, et profugis toto me opponere ponto. 300 Absumtae in Teucros vires ccelique, marisque. Quid Syrtes, aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis Profuit ? optato conduntur Thybridis alveo, Securi pelagi, atque mei. Mars perdere gentem Immanem Lapithum valuit : concessit in iras 305 Ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae ; Quod scelus aut Lapithas tantum,aut Calydona merentem ? Ast ego, magna Jovis conjux, nil linquere inausum Quae potui infelix, quae memet in omnia verti, Vincor ab iEnea. Quod, si mea numina non sunt 310 Magna satis, dubitem haud equidem implorare quod usquam est : Flectere si nequeo superos, Acheronta movebo. j Non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis, Atque immota manet fatis Lavinia conjux : ^NEIDOS lib. vir. 147 At trahere, atque moras tantis licet addere rebus ; 315 ;At licet amborum populos exscindere regum. Hac gener atque socer coeant mercede suorum. Sanguine Trojano et Rutulo dotabere, virgo ; Et Bellona manet te pronuba. Nee face tantum Cisseis praegnans ignes enixa jugales : 320 Quin idem Veneri partus suus, et Paris alter, Funestaeque iterum recidiva in Pergama taedae. Haec ubi dicta dedit, terras horrenda petivit. Luctificam Allecto dirarum ab sede sororum Tnfernisque ciet tenebris ; cui tristia bella, 325 Iraeque, insidiaeque, et crimina noxia, cordi. Odit et ipse pater, Pluton, odere sorores Tartareae monstrum : tot sese vertit in ora, Tarn saevae facies, tot pullulat atra colubris. Quam Juno his acuit verbis, ac talia fatur : 330 Hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem, Hanc operam, ne noster honos, infractave cedat Fama loco ; neu connubiis ambire Latinum vEneadae possint, Italosve obsidere fines. Tu potes unanimos arm are in prcelia fratres, 335 ^tque odiis versare domos ; tu verbera tectis, ?unereasque inferre faces : tibi nomina mille, lille nocend i artes. Fcecundum concute pectus, Jisjice compositam pacem, sere crimina belli : Arma velit poscatque simul, rapiatque juventus. 340 Exin Gorgoneis Allecto infecta venenis Principio Latium, et Laurentis tecta tyranni Celsa petit, tacitumque obsedit limen Amatae, Quam, super adventu Teucrum, Turnique hymenasis, Femineae ardentem curaeque iraeque coquebant. 345 Huic dea caeruleis unum de crinibus anguem Conjicit, inque sinum praecordia ad intima subdit ; Quo furibunda domum monstro permisceat omnem. Ille, inter vestes et levia pectora lapsus, Volvitur attactu nullo, fallitque furentem, 350 h 2 148 ^NEIDOS LIB. VII. Vipeream inspirans animam : fit tortile collo Aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae, lnnectitque comas, et membris lubricus errat. Ac, dum prima lues, udo sublapsa veneno, Pertentat sensus, atque ossibus implicat ignem, 355 Necdum animus toto percepit pectore flammam ; Mollius, et solito matrum de more, locuta est, Multa super nata lacrimans, Phrygiisque hymenaeis : ' Exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris, O genitor ? nee te miseret nataeque, tuique ? 360 Nee matris miseret, quam primo aquilone relinquet Perfidus, alta petens abducta virgine praedo ? At non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor, Ledaeamque Helenam Trojanas vexit ad urbes ? Quid tua sancta fides ? quid cura antiqua tuorum, 365 Et consanguineo toties data dextera Turno? Si gener externa petitur de gente Latinis, Idque sedet, Faunique premunt te jussa parentis ; Omnem equidem sceptris terram quae libera nostris Dissidet, externam reor, et sic dicere divos : 370 Et Turno, si prima domus repetatur origo, Inachus Acrisiusque patres, mediaeque Mycenae. His ubi nequidquam dictis experta Latinum Contra stare videt, penitusque in viscera lapsum Serpentis furiale malum, totamque pererrat ; 375 Turn vero infelix, ingentibus excita monstris, Immensam sine more furit lymphata per urbem. Ceu quondam torto volitans sul* verbere turbo, Quern pueri, magno in gyro, vacua atria circum, Intenti ludo, exercent ; ille actus habena 380 Curvatis fertur spatiis : stupet inscia supra Impubesque manus, mirata volubile buxum : Dant animos plagae. Non cursu segnior illo Per medias urbes agitur, populosque feroces. Quin etiam in silvas, simulato numine Bacchi, 385 Majus adorta nefas, majoremque orsa furorem, JENEIDOS LIB. VII. 149 Evolat, et natam frondosis montibus abdit ; Quo thalamum eripiat Teucris, tsedasque moretur : Euoe Bacche ! fremens, solum te virgine dignum Vociferans ; etenim molles tibi sumere thyrsos, 390 Te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem. \ Fama volat ; Furiisque accensas pectore matres jldem omnes simul ardor agit, nova quaerere tecta. Deseruere domos : ventis dant colla, comasque. Ast aliae tremulis ululatibus aetbera complent, 395 Pampineasque gerunt, incinctae pellibus, hastas. Ipsa inter medias flagrantem fervida pinum Sustinet, ac natae Turnique canit hymenaeos, Sanguineam torquens aciem ; torvumque repente Clamat : Io matres, audite, ubi quaeque, Latinae ! 400 Si qua piis animis manet infelicis Amatae Gratia, si juris materni cura remordet ; Solvite crinales vittas, capite orgia mecum. ^d Talem inter silvas, inter deserta ferarum, Reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi. 405 Postquam visa satis primos acuisse furores, Consiliumque omnemque domum vertisse Latini ; Protenus hinc fuscis tristis dea tollitur alis Audacis Rutuli ad muros : quam dicitur urbem Acrisioneis Danae fundasse colonis, 410 Praecipiti delata noto. Locus Ardea quondam Dictus avis : et nunc magnum manet Ardea nomen ; ISed fortuna fuit.1 Tectis hie Turnus in altis Jam mediam nigra carpebat nocte quietem. Allecto torvam faciem, et furialia membra 415 Exuit : in vultus sese transformat aniles, Et frontem obscoenam rugis arat; induit albos Cum vitta crines ; turn ramum innectit olivae ; Fit Calybe, Junonis anus templique sacerdos ; Et juveni ante oculos his se cum vocibus offert : 420 Turne, tot incassum fusos patiere labores, Et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis ? H3 150 A1NEIDOS LIB. VII. Rex tibi conjugium, et qusesitas sanguine dotes, Abnegat ; externusque in regnum quaeritur haeres. I nunc, ingratis offer te, irrise, periclis : 425 Tyrrhenas, i, sterne acies ; tege pace Latinos. Haec adeo tibi me, placida quum nocte jaceres, Ipsa palam fari omnipotens Saturnia jussit. Quare age, et armari pubem, portisque moveri, 429 Laetus in arma para; et Phrygios, qui flumine pulchro Consedere, duces, pictasque exure carinas. Ccelestum vis magna jubet. Rex ipse Latinus, Ni dare conjugium, et dicto parere fatetur, Sentiat et tandem Turnum experiatur in armis. Hie juvenis, vatem irridens, sic orsa vicissim 435 Ore refert : Classes invectas Thybridis undam Non, ut rere, meas effugit nuntius aures ; Ne tantos mihi finge metus : nee regia Juno 5 J^ Immemor est nostri. e^a******^^' Sed te, victa situ, verique effceta, senectus, 440 O mater ! curis nequidquam exercet, et, arma Regum inter, falsa vatem formidine ludit. Cura tibi, divum effigies et templa tueri : [ Bella viri pacemque gerant, quis bella gerenda. Talibus Allecto dictis exarsit in iras. 4-15 At juveni oranti subitus tremor occupat artus ; Deriguere oculi : tot Erinys sibilat hydris, Tantaque se facies aperit. Turn, flaramea torquens Lumina, cunctantem et quaerentem dicere plura Repulit ; et geminos erexit crinibus angucs, 450 Verberaque insonuit, rabidoque haec addidit ore : ' En ego ! victa situ, quam, veri effceta, senectus, Arma inter regum, falsa formidine ludit: Respice ad haec : adsum dirarum ab sede sororum ; Bella manu, letumque gero. 455 Sic efFata, facem juveni conjecit, et atro Lumine fumantes fixit sab pectore taedas. Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus ^NEIDOS LIB. VII. 151 Perfundit toto proruptus corpore sudor. Arma aniens fremit ; arma toro tectisque requirit. 460 Saevit amor ferri, et scelerata insania belli ; Ira super: magno veluti quum flamma sonore Virgea suggeritur costis undantis aeni, Exsultantque aestu latices ; furit intus aquai Fumidus, atque alte spumis exuberat, amnis ;\ 465 Nee jam se capit unda ; volat vapor ater ad auras. Ergo iter ad regem, polluta pace, Latinum Indicit primis juvenum, et jubet arma parari, Tutari Italiam, detrudere finibus hostem : Se satis ambobus, Teucrisque, venire, Latinisque. 470 Haec ubi dicta dedit, divosque in vota vocavit, Certatim sese Rutuli exhortantur in arma. Hunc decus egregium formae movet, atque juventae ; Hunc atavi reges ; hunc claris dextera factis. Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet, 475 Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis ; Arte nova speculata locum, quo litore pulcher Insidiis cursuque feras agitabat lulus. Hie subitam canibus rabiem Cocytia virgo Objicit, et noto nares contingit odore, 480 Ut cervum ardentes agerent : jquae prima laborum Causa fuit, belloque animos accendit agrestes.j Cervus erat forma prsestanti et cornibus ingens, Tyrrhidae pueri quem, matris ab ubere raptum, Nutribant, Tyrrheusque pater, cui regia parent 485 Armenta, et late custodia credita campi. Assuetum imperiis soror omni Silvia cura, Mollibus intexens ornabat cornua sertis, Pectebatque ferum, puroque in fonte lavabat. Hie, manum patiens, mensaeque assuetus herili, 490 Errabat silvis ; rursusque ad limina nota Ipse domum sera quamvis se nocte ferebat. Hunc procul errantem rabidae venantis Iuli Commovere canes ; fluvio quum forte secundo h 4 152 jEneidos lib. vii. Deflueret, ripaque aestus viridante levaret. 495 Ipse etiam, eximiae laudis succensus amore, Ascanius curvo direxit spicula cornu : Nee dextrae erranti deus abfuit ; actaque multo Perque uterum sonitu perque ilia venit arundo. Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit, 500 Successitque gemens stabulis, questuque, cruentus, Atque imploranti similis, tectum omne replebat. Silvia prima soror, palmis percussa lacertos, Auxilium vocat, et duros conclamat agrestes. Olli, pestis enim tacitis latet aspera silvis, 505 Improvisi adsunt ; hie torre armatus obusto, Stipitis hie gravidi nodis : quod cuique repertum Rimanti, telum ira facit. Vocat agmina Tyrrheus, Quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis Scindebat, rapta spirans immane securi. 510 At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi Ardua tecta petit stabuli ; et de culmine summo Pastorale canit signum, cornuque recurvo Tartaream intendit vocem : qua protenus omne Contremuit nemus, et silvae insonuere profundae. 515 Audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis Sulfurea Nar albus aqua, fontesque Velini ; lit trepidae matres presser^ ,ad pectora natos. Turn vero ad vocem celeres, qua buccina signum Dira dedit, raptis concurrunt undique telis 520 Indomiti agricolae : nee non et Troia pubes Ascanio auxilium castris effundit apertis. Direxere acies. Non jam certamine agresti Stipitibus duris agitur, sudibusve praeustis ; Sed ferro ancipiti decernunt, atraque late 525 Horrescit strictis seges ensibus, aeraque fulgent Sole lacessita, et lucem sub nubila jactant : Fluctus uti primo ccepit quum albescere vento, Paullatim sese tollit mare, et altius undas Erigit ; inde imo consurgit ad aelhera fundo. 530 jEneidos lib. vii. 153 H13 juvenis, primam ante aciem, stridente sagitta, Natorum Tyrrhei fuerat qui maximus, Almo Sternitur ; haesit enim sub gutture vulnus, et udae Vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitara. Corpora multa virum circa, seniorque Galaesus, 535 Dum paci medium se offert ; justissimus unus Qui fuit, Ausoniisque olim ditissimus arvis : Quinque greges illi balantum, quina redibant Armenta, et terram centum vertebat aratris. Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur, 540 Promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum Imbuit, et primae commisit funera pugnae, Deserit Hesperiam, et, cceli conversa per auras, Junonem victrix affatur voce superba : En ! perfecta tibi bello discordia tristi : 545 Die, in amicitiam coeant, et fcedera jungant. Quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros : Hoc etiam bis addam, tua si mihi certa voluntas, Finitimas in bella feram rumoribus urbes, Accendamque animos insani Martis amore, 550 Undique ut auxilio veniant ; spargam arma per agros. Turn contra Juno : Terrorum et fraudis abunde est. Stant belli causae : pugnatur comminus armis : Quae fors prima dedit, sanguis novus imbuit arma. Talia conjugia, et tales celebrent hymenaeos 555 Egregium Veneris genus et rex ipse Latinus. Te super aetbereas errare licentius auras Haud Pater ille velit, summi regnator Olympi. Cede locis. Ego, si qua super fortuna laborum est, Ipsa regam. Tales dederat Saturnia voces. 560 Ilia autem attollit stridentes anguibus alas, x*'. i Cocytique petit sedem, supera ardua linquens. Est locus Italiae medio sub montibus altis, Nobilis, et fama multis memoratus in oris, Amsancti valles : densis hunc frondibus atrum 505 Urguet utrimque latus nemoris, medioque fragosus h 5 151 /ENEIDOS LIB. VII. Dat sonitum saxis, et torto vortice, torrens : Hie specus horrendum, saevi spiracula Ditis, Monstratur, ruptoque ingens Acheronte vorago Pestiferas aperit fauces ; quis condita Erinys, 570 Invisum numen, terras ccelumque levabat. Nee minus interea extremam Saturnia bello Imponit regina manum. Ruit omnis in urbem Pastorum ex acie numerus, caesosque reportant Almonem puerum, fcedatique ora Galaesi ; 575 Implorantque deos, obtestanturque Latinum. Turnus adest, medioque in criraine, caedis et ignis Terrorem ingeminat : Teucros in regna vocari ; Stirpem admisceri Phrygian! ; se limine pelli. Turn, quorum, attonitae Baccho, nemora avia matres 580 Insultant thiasis, neque enim leve nomen Amatae, Undique collecti coeunt, Martemque fatigant. Ilicet infandum cuncti contra omina bellum, I Contra fata deum, perverso numine, poscunt : \ Certatim regis circumstant tecta Latini. 585 Ille, velut pelagi rupes immota, resistit : Ut pelagi rupes, magno veniente fragore, Quae sese, multis circum latrantibus undis, Mole tenet ; scopuli nequidquam et spumea circum Saxa fremunt, laterique illisa refunditur alga. 590 Verum, ubi nulla datur caecum exsuperare potestas Consilium, et saevae nutu Junonis eunt res; Multa deos aurasque pater testatus inanes, Frangimur, heu! fatis, inquit, ferimurque procella. Ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas, 595 O miseri ! Te, Tume, nefas, te triste manebit Supplicium ; votisque deos venerabere seris : Nam mihi parta quies, omnisque in limine portus ; Funere felici spolior. Nee plura locutus Sepsit se tectis, rerumque reliquit habenas. 600 Mos erat Hesperio in Latio, quem protenus urbes Albanae coluere sacrum, nunc, maxima rerum, -ENEIDOS LIB. VII. 155 Roma colit, quum prima movent in proelia Martem, Sive Getis inferre manu lacrimabile bellum, Hyrcanisve, Arabisve, parant, seu tendere ad Indos, 605 Auroramque sequi, Parthosque reposcere signa. Sunt geminae Belli portae, sic nomine dicunt, Religione sacrae, et saevi formidine Martis : Centum aerei claudunt vectes, aeternaque ferri Robora ; nee custos absistit limine Janus. 610 Has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae, Ipse, Quirinali trabea cinctuque Gabino Insignis, reserat stridentia limina Consul ; Ipse vocat pugnas : sequitur turn cetera pubes ; iEreaque assensu conspirant cornua rauco. 615 Hoc et turn iEneadis indicere bella Latinus More jubebatur, tristesque recludere portas. Abstinuit tactu pater, aversusque refugit ■ [ Fceda ministeria, et caecis se condidit umbris. Turn regina deum, ccelo delapsa, morantes 620 Impulit ipsa manu portas, et, cardine verso, Belli ferratos rupit Saturnia postes. Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante : Pars pedes ire parat campis ; pars arduus altis Pulverulentus equis furit : omnes arma requirunt. 625 Pars leves clypeos, et spicula lucida tergent Arvina pingui, subiguntque in cote secures ; Signaque ferre juvat, sonitusque audire tubarum. Quinque adeo magnae, positis incudibus, urbes i Tela novant, Atina potens, Tiburque superbum, 630 Ardea, Crustumerique, et turrigerae Antemnaa. Tegmina tuta cavant capitum, flectuntque salignas Umbonum crates : alii thoracas aenos, Aut leves ocreas lento ducunt argento : . *-<< I Vomeris hue et falcis honos, hue omnis aratri 635 i Cessit amor : recoquunt patrios fornacibus enses. Classica jam que sonant : it bello tessera signum. Hie galeam tectis trepidus rapit ; ille frementes h 6 156 jEneidos lib. vii. Ad juga cogit equos ; clypeumque, auroque trilicem Loricam induitur, fidoque accingitur ense. 640 Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete, Qui bello exciti reges ; quae quemque secutae Complerint campos acies ; quibus Itala jam turn Floruerit terra alma viris, quibus arserit armis : Et meministis enim, divae, et memorare potestis ; 645 Ad nos vix tenuis famae perlabitur aura. Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris, Contemtor divum, Mezentius ; agminaque armat. Filius huic juxta, Lausus, quo pulchrior alter Non fuit, excepto Laurentis corpore Tumi : 650 Lausus, equum domitor, debellatorque ferarum, Ducit Agyllina nequidquam ex urbe secutos Mille viros ; dignus, patriis qui laetior esset lmperiis, et cui pater haud Mezentius esset. Post hos, insignem palma per gramina currum, 055 Victoresque ostentat equos, satus Hercule pulchro, Pulcber Aventinus ; clypeoque insigne paternum, Centum angues, cinctamque, gerit, serpentibus Hydram : Collis Aventini silva quem Rhea sacerdos Fartivum partu sub lu minis edidit oras, 660 Mixta deo mulier, postquam Laurentia victor, Geryone exstincto, Tirynthius attigit arva, Tyrrhenoque boves in flumine lavit Iberas. Pila manu, saevosque gerunt in bella dolones ; Et tereti pugnant mucrone, veruque Sabello. GG5 Ipse pedes, tegumen torquens immane leonis, Terribili impexum seta, cum dentibus albis Indutus capiti, sic regia tecta subibat, Horridus, Herculeoque humerus innexus amictu. Turn gemini fratres Tiburtia mcenia linquunt, 670 Fratris Tiburti dictam cognomine gentem, Catillusque, acerque Coras, Argiva juventus, Et primam ante aciem densa inter tela feruntur; Geu duo nubigenae quum vertice montis ab alto jEneidos lib. vii. 157 Descendunt Centauri, Homolen, Othrymque nivalem 675 Linquentes cursu rapido : dat euntibus ingens Silva locum, et magno cedunt virgulta fragore. ! Nee Praenestinae fundator defuit urbis, Vulcano genitum pecora inter agrestia regem, Inventumque focis, omnis quem credidit aetas, 680 Caeculus. Hunc legio late comitatur agrestis : Quique altum Praeneste viri, quique arva Gabinae Junonis, gelidumque Anienem, et, roscida rivis, Hernica saxa colunt ; quos dives Anagnia pascit, Quos, Amasene pater. Non illis omnibus arma, 685 Nee clypei currusve sonant : pars maxima glandes Liventis plumbi spargit ; pars spicula gestat Bina manu ; fulvosque lupi de pelle galeros Tegmen habent capiti : vestigia nuda sinistri Instituere pedis ; crudus tegit altera pero. 690 At Messapus, equum domitor, Neptunia proles, Quem neque fas igni cuiquam nee stemere ferro, Jam pridem resides populos, desuetaque bello Agmina, in arma vocat subito, ferrumque retractat. Hi Fescenninas acies, iEquosque Faliscos ; 695 Hi Soractis habent arces, Flaviniaque arva, Et Cimini cum monte lacum, lucosque Capenos. Ibant aequati numero, regemque canebant : Ceu quondam nivei liquida inter nubila eyeni, Quum sese e pastu referunt, et longa canoros 700 Dant per colla modos ; sonat amnis, et Asia longe Pulsa palus. Nee quisquam aeratas acies ex agmine tanto Misceri putet ; aeriam sed gurgite ab alto Urgueri volucrum raucarum ad litora nubem. 705 Ecce ! Sabinorum prisco de sanguine, magnum Agmen agens, Clausus, magnique ipse agminis instar Claudia nunc a quo diffunditur et tribus, et gens, Per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis. Una ingens Amiterna cohors, priscique Quirites. 710 158 jEneidos lib. vii. Ereti maims omnis, oliviferaeque Mutuscae ; Qui Nomentum urbem, qui rosea rura Velini, Qui Tetricae horrentes rupes, montemque Severum, Casperiamque colunt, Forulosque, et fiumen Himellae ; Qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit 715 Nursia, et Hortinae classes, populique Latini ; Quosque secans, infaustum, interluit Allia, nomen : Quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus, Saevus ubi Orion hibernis conditur undis, Vel, quum sole novo densae torrentur aristae, Aut Hermi campo, aut Lyciae flaventibus arvis. Scuta sonant, pulsuque pedum Conterrita tellus. Hinc Agamemnonius, Trojani nominis hostis, Curru jungit Halesus equos, Turnoque feroces Mille rapit populos : vertunt felicia Baccho 725 Massica qui rastris ; et quos de collibus altis Aurunci misere patres, Sidicinaque juxta yEquora ; quique Cales linquunt ; amnisque vadosi Accola Volturni, pariterque Saticulus asper, Oscorumque manus. Teretes sunt aclydes illis 730 Tela ; sed haec lento mos est aptare flagello : Laevas caetra tegit : falcati comminus enses. Nee tu carminibus nostris indictus abibis, CEbale, quem generasse Telon Sebethide nympha Fertur, Teleboum Capreas quum regna teneret, 735 Jam senior : patriis sed non et Alius arvis Contentus, late jam turn ditione premebat Sarrastes populos, et quae rigat aequora Sarnus, Quique Rufras Batulumque tenent, atque arva Celennae, Et quos maliferae despectant mcenia Abellae : 740 Teutonico ritu soliti torquere cateias ; Tegmina queis capitum raptus de subere cortex ; iErataeque micant peltae, micat aereus ensis. Et te montosae misere in proelia Nersae, Ufens, insignem fama et felicibus armis : 745 Horrida praecipue cui gens, assuetaque multo jENeidos lib. vii. 159 Venatu nemorum, duns iEquicula glebis. Armati terrain exercent, semperque recentes Convectare juvat praedas, et vivere rapto. Quin et Marruvia venit de gente sacerdos, 750 Fronde super galeam et felici comtus oliva, Archippi regis missu, fortissimus Umbro : V Vipereo generi, et graviter spirantibus hydris, Spargere qui somnos cantuque manuque solebat, I Mulcebatque iras, et morsus arte levabat. 755 Sed non Dardanise medicari cuspidis ictum Evaluit ; neque eum juvere in vulnera cantus Somniferi, et Marsis quaesitae montibus herbae. Te nemus Anguitiae, vitrea te Fucinus unda, Te liquidi flevere lacus. 760 Ibat et, Hippolyti proles pulcherrima, bello Virbius : insignem quern mater Aricia misit, Eductum Egerise lucis, humentia circum Litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae. Namque ferunt fama, Hippolytum, postquam arte novercae Occident, patriasque explerit sanguine pcenas, 766 Turbatis distractus equis, ad sidera rursus iEtheria et superas cceli venisse sub auras, Paeoniis revocatum herbis, et amore Dianae. Turn pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris 770 Mortalem infernis ad lumina surgere vitae, Ipse repertorem medicinae talis et artis Fulmine Phcebigenam Stygias detrusit ad undas. At Trivia Hippolytum secretis alma recondit Sedibus, et nymphae Egeriae nemorique relegat : ■ 775 Solus ubi, in silvis Italis, ignobilis aevum Exigeret, versoque ubi nomine Virbius esset. Unde etiam templo Triviae, lucisque sacratis, Cornipedes arcentur equi ; quod litore currum, Et juvenem, monstris pavidi effudere marinis. 780 Filius ardentes haud secius aequore campi Exercebat equos, curruque in bella ruebat. 160 jEneidos lib. vii. Ipse inter primos, praestanti corpore, Turnus Vertitur, arma tenens, et toto vertice supra est. Cui, triplici crinita juba, galea alta Chimaeram 785 Sustinet, ./Etnaeos efflantem faucibus ignes : Tam magis ilia tremens, et tristibus efFera flammis, Quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae. At levem clypeum sublatis cornibus Io Auro insignibat, jam setis obsita, jam bos, 790 Argumentum ingens, et custos virginis Argus, Caelataque amnem fundens pater lnacbus urna. Insequitur nimbus peditum, clypeataque totis Agmina dens&ntur campis, Argivaque pubes, Auruncaeque manus, Rutuli, veteresque Sicani, 795 Et Sacranae acies, et picti scuta Labici : Qui saltus, Tiberine, tuos, sacrumque Numici Litus arant, Rutulosque exercent vomere colles, Circaeumque jugum : quis Jupiter Anxurus arvis Praesidet, et viridi gaudens Feronia luco; 800 Qua Saturae jacet atra palus, gelidusque per imas Quaerit iter valles, atque in mare conditur, Ufens. Hos super advenit, Volsca de gente, Camilla, Agmen agens equitum, et florentes aere catervas, Bellatrix : non ilia colo ealathisve Minervae 805 Femineas assueta manus, sed proelia virgo Dura pati, cursuque pedum praevertere ventos. Ilia vel intactae segetis per summa volaret Gramina, nee teneras cursu laesisset aristas ; 1 Vel mare per medium, fluctu suspensa tumenti, 810 Ferret iter, celeres nee tingueret aequore plantas. Illam omnis, tectis agrisque effusa, juventus, Turbaque miratur matrum, et prospectat euntem, Attonitis inhians animis ; ut regius ostro Velet honos leves humeros ; ut fibula crinem 815 Auro internectat ; Lyciam ut gerat ipsa pbaretrain, Et pastoralem praefixa cuspide myrtum. 161 P. VIRGILII MARONIS iENEIDOS LIBER OCTAVUS. Ut belli signum Lauj*enti-Turnus ab arce Extulit,, et rauco strepuerunt cornualcantu; Utque acres concussit equos, utque irapulit arma ; Extemplo turbati. anirni : simul omne tumultu Conjurat trepido Latium, saavitque juventus 5 Effera. Ductores primi, Messapus, et Ufens, Contemtorque deum Mezentius, undique cogunt Auxilia, et latos vastant cultoribus agros. Mittitur et magni Venulus Dipmedis ad urbem, Qui petat auxilium, et, Latio consistere Teucros, 10 Advectum iEnean classi, victosque Penates Inferre, et fatis regem se dicere posci, *sfl Edoceat, multasque viro se adjungere gentes Dardanio, et late Latio increbrescere nomen. Quid struat his cceptis, quem, si Fo^tuna sequatur, 15 Eventum pugna3 cupiat, manifestius ipsi, Quam Turno regi> aut regi apparere Latino. Talia per Latium : quae Laomedontius heros Cuncta videns, magno curarum fluctuat sestu ; Atque animum nunc hue celerem, nunc dividit illuc, 20 In partesque rapit varias, perque omnia versat : Sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis, Sole repercussum, aut radiantis imagine Lunaa, Omnia pervolitat late loca ; jamque sub auras Erigitur, summique ferit laquearia tecti. 25 Nox erat ;( et terras animalia fessa per omnes, Alituum pecudumque genus, sopor altus habebat : 162 iENEIDOS LIB. VIII. Quum pater, in ripa, geliqique sub aetheris axe, iEneas, tristi turbatus pectora, bello, Procubuit, seramque dedit per membra quletem. 30 Huic deus ipse loci, fluvio Tiberinus amoeno, Populeas inter senior se attollere frondes Visus : eum tenuis glauco velabat amictu Carbasus, et crines umbrosa tdgebat arundo ; Turn sicaffari, et curas hisdemere dictis : 35 O sate gente deum ! Trojanam ex hostibus urbem Qui revebis nobis, aeternaquePergama servas, Exspectate solo Laurenti arvisque Latinis, Hie tibi certa domus ; certi, ne absiste, Penates ; Neu belli terrere minis. Tumor omnis et| irge 40 Concessere deium. Jamque tibi, ne vana putes liaec fingere somnum, Litoreis ingens inventa sub ilicibus sus, Triginta capitum fcetus enixa, jacebit ; Alba, solo recubans, albi circum ubera nati. 45 Hie locus urbis erit, requies ea certa laborum. Ex quo ter denis urbem redeuntibus annis Ascanius clari condet cognominis Albam. Haud incerta cano. Nunc qua ratione, quod instat, Expedias victor, paucis, adverte, docebo. 50 Arcades his oris, genus a Pallante profectum, Qui regem Euandrum comites, qui signa secuti, Delegere locum, et posuere in montibus urbem, Pallantis proavi de nomine Pallanteum. Hi bellum assidue ducunt cum gente Latina : 55 Hos castris adhibe socios, et fcedera junge. Ipse ego te ripis et recto flumine ducam, Adversum remis superes subvectus ut amnem. Surge age, nate dea ; primisque cadentibus astris Junoni fer rite preces, iramque minasque 60 Supplicibus supera votis. Mihi victor honorem Persolves. Ego sum, pleno quern flumine cernis Stringentem ripas, et pinguia culta secantem, iENEIDOS LIB. VIII. 163 Caeruleus Thybris, coelo gratissimus amnis. Hie mihi magna domus, celsis caput urbibus, exit. 65 Dixit, deinde lacu Fluvius se condidit alto, Ima petens : nox iEnean somnusque reliquit. Surgit, et, aetherii spectans orientia Solis Lumina, rite cavis undam de flumine palmis Sustinet, ac tales effundit ad aethera voces : 70 Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est, Tuque, O Thybri, tuo, genitor, cum flumine sancto ! Accipite iEnean, et tandem arcete periclis. Quo te cumque lacus, miserantem incommoda nostra, Fonte tenet, quocumque solo pulcherrimus exis ; 75 Semper honore meo, semper celebrabere donis, Corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum. Adsis O tantum ! et propius tua numina firmes. Sic memorat, geminasque legit de classe biremes, Remigioque aptat ; socios simul instruit armis. 80 Ecce autem ! subitum atque oculis mirabile monstrum, Candida per silvam cum fcetu concolor albo Procubuit, viridique in litore conspicitur, sus : Quam pius iEneas tibi enim, tibi, maxima Juno, Mactat, sacra ferens, et cum grege sistit ad aram. 85 Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem Leniit, et tacita refluens ita substitit unda, Mitis ut in morem stagni, placidaeque paludis, Sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. Ergo iter inceptum celerant rumore secundo : 90 Labitur uncta vadis abies ; mirantur et undae, Miratur nemus insuetum fulgentia longe Scuta virum fluvio, pictasque innare carinas. Olli remigio noctemque diemque fatigant, Et longos superant nexus, variisque teguntur 95 Arboribus, viridesque secant placido aequore silvas. Sol medium cceli conscenderat igneus orbem, Quum muros arcemque procul, ac rara domorum Tecta vident ; quae nunc Romana potentia ccelo 164 jENeidos lib. viii. Aquavit: turn res inopes Euandrus habebat. 100 Ocius advertunt proras, urbique propinquant. Forte die sollemnem illo rex Areas honorem Ampbitryoniadae magno divisque ferebat Ante urbem in luco. Pallas huic filius una, Una omnes juvenum primi, pauperque senatus, 105 Tura dabant ; tepidusque cruor fumabat ad aras. Ut celsas videre rates, atque inter opacum Allabi nemus, et tacitis incumbere remis ; Terrentur visu subito, cunctique relictis Consurgunt mensis. Audax quos rumpere Pallas 110 Sacra vetat, raptoque volat telo obvius ipse, Et procul e tumulo : Juvenes, quae causa subegit Ignotas ten tare vias ? quo tenditis ? inquit. Qui genus ? unde domo ? pacemne hue fertis, an arma ? Turn pater iEneas puppi sic fatur ab alta, 115 Paciferaeque manu ramum praetendit olivae : Trojugenas, ac tela vides inimica Latinis ; Quos illi bello profugos egere superbo. Euandrum petimus, Ferte haec, et dicite lectos Dardaniae venisse duces, socia arma rogantes, 120 Obstupuit tanto percussus nomine Pallas : Egredere O ! quicumque es, ait, coramque parentetn Alloquere, ac nostris succede penatibus hospes : Excepitque manu, dextramque amplexus inhaesit. Progressi subeunt luco, fluviumque relinquunt. 125 Turn regem iEneas dictis affatur amicis : Optime Grajugenum, cui me Fortuna precari, Et vitta comtos voluit praetendere ramos ; Non equidem extimui Danaum quod ductor, et Areas, Quodque ab stirpe fores geminis conjunctus Atridis ; 130 Sed mea me virtus, et sancta oracula divum, Cognatique patres, tua terris didita fama, Conjunxere tibi, et fatis egere volentem. Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor, Electra, ut Graii perhibent, Atlantide cretus, 135 iENEIDOS LIE. VIII. 165 Advehitur Teucros ; Electram maximus Atlas Edidit, aetherios humero qui sustinet orbes. Vobis Mercurius pater est, quern Candida Maia Cyllenae gelido conceptum vertice fudit ; At Maiam, auditis si quidquam credimus, Atlas, 140 Idem Atlas generat, cceli qui sidera tollit. Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno. His fretus, non legatos, neque prima per artem Tentamenta tui pepigi : me, me ipse, meumque Objeci caput, et supplex ad limina veni. 145 Gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello Insequitur: nos si pellant, nihil abfore credunt, Quin omnem Hesperiam penitus sua sub juga mittant, Et mare, quod supra, teneant, quodque alluit infra. Accipe daque fidem. Sunt nobis fortia bello 150 Pectora ; sunt animi, et rebus spectata juventus. Dixerat iEneas : ille os oculosque loquentis Jam dudum, et totum lustrabat lumine corpus. Turn sic pauca refert : Ut te, fortissime Teucrum, Accipio agnoscoque libens ! ut verba parentis, 155 Et vocem Anchisae magni, vultumque, recordor ! Nam memini, Hesionae visentem regna sororis, Laomedontiaden Priamum, Salamina petentem, Protenus Arcadiae gelidos invisere fines. Turn mihi prima genas vestibat flore juventa ; 160 Mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum Laomedontiaden : sed cunctis altior ibat Anchises. Mihi mens juvenili ardebat amore Compellare virum, et dextrae conjungere dextram. Accessi, et cupidus Phenei sub mcenia duxi. 165 Ille mihi insignem pharetram, Lyciasque sagittas, •Discedens, chlamydemque auro dedit intertextam, Frenaque bina, meus quae nunc habet, aurea, Pallas. Ergo et, quam petitis, juncta est mihi fcedere dextra ; Et, lux quum primum terris se crastina reddet, 170 Auxilio laetos dimittam, opibusque juvabo. 166 ^NEIDOS LIB. VIII. Interea sacra haec, quando hue venistis amici, Annua, quae differre nefas, celebrate faventes Nobiscum, et jam nunc sociorum assuescite mensis. Haec ubi dicta, dapes jubet et sublata reponi 175 Pocula, gramineoque viros locat ipse sedili; Praecipuumque toro et villosi pelle leonis Accipit iEnean, solioque invitat acerno. Turn lecti juvenes certatim, araeque sacerdos, Viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 180 Dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant. Vescitur iEneas, simul et Trojana juventus, Perpetui tergo bovis, et lustralibus extis. Postquam exemta fames, et amor compressus edendi, Rex Euandrus ait : Non haec solemnia nobis, 185 Has ex more dapes, banc tanti numinis aram Vana superstitio, veterumque ignara deorum, Imposuit. Saevis, hospes Trojane, periclis Servati facimus ; meritosque novamus honores. Jam primum saxis suspensam hanc aspice rupem : 190 Disjectae procul ut moles, desertaque montis Stat domus, et scopuli ingentem traxere ruinam. Hie spelunca fuit, vasto submota recessu, Semihominis Caci facies quam dira tenebat, Solis inaccessam radiis ; semperque recenti 195 Caede tepebat humus ; foribusque affixa superbis Ora virum tristi pendebant pallida tabo. Huic monstro Vulcanus erat pater : illius atros Ore vomens ignes, magna se mole ferebat. Attulit et nobis aliquando optantibus aetas 200 Auxilium, adventumque dei. Nam maximus ultor, Tergemini nece Geryonae spoliisque superbus, Alcides aderat, taurosque hac victor agebat Ingentes ; vallemque boves, amnemque tenebant. At furiis Caci mens effera, ne quid inausum 205 Aut intractatum scelerisve dolive fuisset, Quatuor a stabulis praestanti corpore tauros /ENEIDOS LIB. VIII. 167 Avertit, totidem forma superante juvencas ; Atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis, Cauda in speluncam tractos, versisque viarum 210 Indiciis raptos, saxo occultabat opaco. Quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant. Interea, quum jam stabulis saturata moveret Amphitryoniades armenta, abitumque pararet, Discessu mugire boves, atque omne querelis 215 Impleri nemus, et colles clamore relinqui. Reddidit una bourn vocem, vastoque sub antro Mugiit, et Caci spem custodita fefellit. Hie vero Alcidae furiis exarserat atro Felle dolor : rapit arma manu nodisque gravatum 220 Robur ; et aerii cursu petit ardua montis. Turn primum nostri Cacum videre timentem, Turbatumque oculis. Fugit ilicet ocior Euro, Speluncamque petit : pedibus timor addidit alas. Ut sese inclusit, ruptisque immane catenis 225 Dejecit saxum, ferro quod et arte paterna Pendebat, fultosque emuniit objice postes : Ecce ! furens animis aderat Tiryntbius ; omnemque Accessum lustrans, hue ora ferebat et illuc, Dentibus infrendens. Ter totum, fervidus ira, 230 Lustrat Aventini montem ; ter saxea tentat Limina nequidquam ; ter fessus valle resedit. Stabat acuta silex, praecisis undique saxis, Speluncae dorso insurgens, altissima visu, Dirarum nidis domus opportuna volucrum. 235 Hanc, ut prona jugo laevum incumbebat ad amnem, Dexter in adversum nitens concussit, et imis Avulsam solvit radicibus ; inde repente Impulit ; impulsu quo maximus insonat aether, Dissultant ripae, refluitque exterritus amnis. 240 At specus, et Caci detecta apparuit ingens Regia, et umbrosae penitus patuere cavernae : Non secus, ac si qua penitus vi terra dehiscens 168 jEneidos lib. vnr. Infernas reseret sedes, et regna recludat Pallida, dis in visa, superque immane barathrum 245 Cernatur, trepidentque immisso lumine Manes. Ergo, insperata deprensum in luce repente, Inclusumque cavo saxo, atque insueta rudentem, Desuper Alcides telis premit, omniaque arma Advocat, et ramis vastisque molaribus instat. 250 Ule autem, neque enim fuga jam super ulla pericli, Faucibus ingentem fumum, mirabile dictu ! Evomit, involvitque domum caligine caeca, Prospectum eripiens oculis ; glomeratque sub antro Fumiferam noctem, commixtis igne tenebris. 255 Non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem Praecipiti jecit saltu, qua plurimus undam Fumus agit, nebulaque ingens specus aestuat atra. Hie Cacum in tenebris, incendia vana vomentem, Corripit, in nodum complexus, et angit inhaerens 260 Elisos oculos, et siccum sanguine guttur. Panditur extemplo foribus domus atra revulsis ; Abstractaeque boves, abjurataeque rapinae Ccelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver Protrahitur. Nequeunt expleri corda tuendo 265 Terribiles oculos, vultum, villosaque setis Pectora semiferi, atque exstinctos faucibus ignes. Ex illo celebratus honos, laetique minores Servavere diem ; primusque Potitius auctor, Et domus Herculei custos Pinaria sacri. 27*' Hanc aram luco statuit, quae Maxima semper Dicetur nobis, et erit quae maxima semper. Quare agite, O juvenes! tantarum in munere laudum, Cingite fronde comas, et pocula porgite dextris, Communemque vocate deum, et date vina volentes. 275 Dixerat ; Herculea bicolor quum populus umbra Velavitque comas, foliisque innexa pependit, Et sacer implevit dextram scyphus. Ocius omnes In mensam laeti libant, divosque precantur. jENEIDOS LIB. VIII. lf>9 Devexo interea propior fit Vesper Olympo : 280 Jamque sacerclotes, primusque Potitius, ibant, Pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. Instaurant epulas, et mensae grata secundae Dona ferunt, cumulantque oneratis lancibus aras. Turn Salii ad cantus, incensa altaria circum, 285 Populeis adsunt evincti tempora ramis : Hie juvenum chorus, ille senum ; qui carmine laudes Herculeas et facta ferunt : ut prima novercae Monstra manu geminosque, premens, eliserit angues ; Ut bello egregias idem disjecerit urbes, 290 Trojamque, CEchaliamque ; ut duros mille labores Rege sub Eurystheo, fatis Junonis iniquae, Pertulerit : Tu nubigenas, invicte, bimembres, Hylaeumque Pholumque, manu, tu Cresia mactas Prodigia, et vastum Nemea sub rupe leonem : 295 Te Stygii tremuere lacus, te Janitor Orci, Ossa super recubans antro semiesa cruento : Nee te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus, Arduus, arma tenens : non te rationis egentem Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 300 Salve ! vera Jovis proles, decus addite divis ; Et nos, et tua dexter adi pede sacra secundo. Talia carminibus celebrant; super omnia Caci Speluncam adjiciunt, spirantemque ignibus ipsum : Consonat omne nemus strepitu, collesque resultant. 305 Exin se cuncti divdnis rebus ad urbem Perfectis referunt. Ibat rex, obsitus sevo, Et comitem iEnean juxta, natumque tenebat Ingrediens, varioque viam sermone levabat. Miratur, facilesque oculos fert omnia circum, 310 iEneas, capiturque locis ; et singula laetus Exquiritque auditque virum monumenta priorum. Turn rex Euandrus, Romanae conditor arcis : Haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant, Gensque viriim truncis et duro robore nata : 315 I 170 -ENEIDOS LIB. VIII. Quis neque mos, neque cultus erat ; nee jungere tauros, Aut componere opes norant, aut parcere parto : Sed rami, atque, asper victu* venatus alebat. Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo, Arma Jovis fugiens, et regnis exsul ademtis 320 Is genus indocile, ac dispersum montibus altis, Composuit, legesque dedit ; Latiumque vocari Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. Aurea quae perhibent, illo sub rege fuerunt Saecula: sic placida populos in pace regebat ; 325 Deterior donee paullatim, ac decolor, aetas, Et belli rabies, et amor successit habendi. Turn manus Ausonia, et gentes venere Sicanae ; Saepius et nomen posuit Saturnia tellus : Turn reges, asperque, immani corpore, Thybris : 330 A quo post Itali fluvium cognomine Thybrim Diximus ; amisit verum vetus Albula nomen. Me pulsum patria, pelagique extrema sequentem, Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum His posuere locis, matrisque egere tremenda 335 Carmentis Nymphae monita, et deus auctor Apollo. Vix ea dicta ; dehinc progressus monstrat et ararn, Et Carmentalem Romani nomine portam Quam memorant, Nymphae priscum Carmentis honorem Vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 3-10 iEneadas magnos, et nobile Pallanteum. Hinc lucum ingentem, quern Romulus acer Asylum Retulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal, Parrhasio dictum Panos de more Lycaei. Nee non et sacri monstrat nemus Argileti, 345 Testaturque locum, et letum docet hospitis Argi. Hinc ad Tarpeiam sedem, et Capitolia, ducit, Aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis. Jam turn religio pavidos terrebat agrestes Dira loci : jam turn silvam saxumque tremebant. 350 Hoc nemus, hunc, inquit, frondoso vertice collem, ^NETDOS LIB. VIII. 171 Quis deus, incertum est, habitat deus : Arcades ipsum Credunt se vidisse Jovem, quum saepe nigrantem iEgida concuteret dextra, nimbosque cieret. Haec duo prseterea disjectis oppida muris, 355 Reliquias veterumque vides monumenta viromm. Hanc Janus pater, hanc Saturnus condidit arcem : Janiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen. Talibus inter se dictis ad tecta subibant Pauperis Euandri, passimque armenta videbant 360 Romanoque foro et lautis mugire Carinis. Ut ventum ad sedes ; Haec, inquit, limina victor Alcides subiit ; haec ilium regia cepit. Aude, hospes, contemnere opes, et te quoque dignum Finge deo ; rebusque veni non asper egenis. 365 Dixit ; et angusti subter fastigia tecti Ingentem iEnean duxit, stratisque locavit Effultum foliis et pelle Libystidis ursae. Nox ruit, et fuscis tellurem amplectitur alis. At Venus, haud animo nequidquam exterrita, mater, 370 Laurentumque minis et duro mota tumultu, Vulcanum alloquitur, thalamoque haec conjugis aureo Incipit, et dictis divinum aspirat amorem : Dum bello Argolici vastabant Pergama reges Debita casurasque inimicis ignibus arces ; 373 Non ullum auxilium miseris, non arma rogavi Artis opisque tuae ; nee te, carissime conjux, Incassumve tuos volui exercere labores : Quamvis et Priami deberem plurima natis, Et durum iEneae flevissem saepe laborem. 380 Nunc Jovis imperiis Rutulorum constitit oris : Ergo eadem supplex venio, et sanctum mihi numen Arma rogo, genetrix nato. Te filia Nerei, Te potuit lacrimis Tithonia flectere conjux. Aspice, qui coeant populi, quae mcenia clausis 385 Ferrum acuant portis in me excidiumque meorum. Dixerat ; et niveis hinc, atque hinc, diva lacertis I 2 172 iENEIDOS LIB. VIII. Cunctantem amplexu molli fovet. Ille repente Accepit solitam flammam ; notusque medullas Intravit calor, et labefacta per ossa cucurrit: 390 Non secus atque olim, tonitru quum rupta corusco Ignea rima micans percurrit lumine nimbos. Sensit, laeta dolis, et formae conscia, conjux. Turn pater aeterno fatur devinctus amore : Quid causas petis ex alto ? fiducia cessit 395 Quo tibi, diva, mei ? similis si cura fuisset, Turn quoque fas nobis Teucros armare fuisset ; Nee Pater omnipotens Trojam, nee fata vetabant Stare, decemque alios Priam um superesse per annos. Et nunc, si bellare paras, atque haec tibi mens est ; 400 Quidquid in arte mea possum promittere curae, Quod fieri ferro liquidove potest electro, Quantum ignes animaeque valent : absiste precando Viribus indubitare tuis. Ea verba locutus, Optatos dedit amplexus, placidumque petivit, 405 Conjugis infusus gremio, per membra, soporem. Inde, ubi prima quies medio jam noctis abactae Curriculo expulerat somnum ; quum femina primum, Cui tolerare colo vitam, tenuique Minerva, Impositum, cinerem et sopitos suscitat ignes, 410 Noctem addens operi ; famulasque ad lumina longo Exercet penso ; castum ut servare cubile Conjugis, et possit parvos educere natos : Haud secus ignipotens, nee tempore segnior illo, Mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415 Insula Sicanium juxta latus iEoliamque Erigitur Liparen, fumantibus ardua saxis : Quam subter specus, et, Cyclo.pum exesa caminis, Antra iEtnaea tonant ; validique incudibus ictus Auditi referunt gemitum, striduntque cavernis 420 Stricturae Chalybum, et fornacibus ignis anhelat; Vulcani domus, et Vulcania nomine tellus. Hoc tunc ignipotens ccelo descendit ab alto. iENEIDOS LIB. VIII. 173 Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro, Brontesque, Steropesque, et nudus membra Pyracmon. 425 His informatum manibus, jam parte polita, Fulmen erat ; toto genitor quae plurima coelo Dejicit in terras : pars imperfecta manebat. Tres imbris torti radios, tres nubis aquosae Addiderant, rutili tres ignis, et alitis austri : 430 Fulgores nunc terrificos sonitumque metumque Miscebant operi, flammisque sequacibus iras. Parte alia, Marti currumque rotasque volucres Instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes ; iEgidaque hotriferam, turbatae Palladis arma, 435 Certatim squamis serpentum auroque polibant, Connexosque angues, ipsamque in pectore divae Gorgona, desecto vertentem lumina collo. Tollite cuncta, inquit, cceptosque auferte labores, iEtnaei Cyclopes, et hue advertite mentem : 440 Arma acri facienda viro : nunc viribus usus, Nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra. Praecipitate moras. Nee plura effatus ; at illi Ocius incubuere omnes, pariterque laborem Sortiti : fluit aes rivis, aurique metallum ; 445 Vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit. Ingentem clypeum informant, unum omnia contra Tela Latinorum ; septenosque orbibus orbes Impediunt. Alii ventosis follibus auras Accipiunt redduntque : alii stridentia tinguunt 450 JEva. lacu : gemit impositis incudibus antrum. Illi inter sese multa vi brachia tollunt In numerum, versantque tenaci forcipe massam. Haec pater iEoliis properat dam Lemnius oris, Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma, 455 Et matutini volucrum sub culmine cantus. Consurgit senior, tunicaque inducitur artus, Et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis : Turn lateri atque humeri's Tegeaeum subligat ensem, I 3 174 ,eneidos lib. viii. Demissa ab laeva pantberae terga retorquens. 400 Nee non et gemini ciistodes limine ab alto Praecedunt gressumque canes comitantur herilem. Hospitis iEneae sedem et secreta petebat, Sermonum memc-r, et promissi muneris, heros. Nee minus iEneas se matutinus agebat. 465 Filius huic Pallas, illi comes ibat Acbates. Congressi jungunt dextras, mediisque residunt iEdibus, et licito tandem sermone fruuntur. Rex prior haec : Maxime Teucrorum ductor, quo sospite nunquam 470 Res equidem Trojae victas, aut regna, fatebor ; Nobis ad belli auxilium pro nomine tanto Exiguae vires : hinc Tusco claudimur amni ; Hinc Rutulus premit, et murum circumsonat armis. Sed tibi ego ingentes populos, opulentaque regnis 475 Jungere castra paro ; quam fors inopina salutem Ostentat : fatis hue te poscentibus affers. Haud procul hinc, saxo, incolitur fundata, vetusto, Urbis Agyllinae sedes ; ubi Lydia quondam Gens, bello praeclara, jugis insedit Etruscis. 480 Hanc, multos florentem annos, rex deinde superbo Imperio et saevis tenuit Mezentius armis. Quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni Effera ? di capiti ipsius generique reservent ! Mortua quin etiam jungebat corpora vivis, 4S5 Componens manibusque manus, atque oribus ora, Tormenti genus ! et, sanie taboque fluentes, Complex u in misero, longa sic morte necabat. At fessi tandem cives, infanda furentem, Armati circumsistunt ipsumque domumque : 490 Obtruncant socios, ignem ad fastigia jactant. Ille, inter caedem Rutulorum elapsus, in agros Confugere, et Tumi defendier hospitis armis. Ergo omnis furiis surrexit Etruria justis : Regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. 495 jEneidos lib. vih. 175 His ego te, Mnea, ductorem millibus addam. Toto namque fremunt condensas litore puppes, Signaque ferre jubent ; retinet longaevus haruspex Fata canens : O Maeoniae delecta juventus! Flos veterum virtusque virum, quos Justus in hostem 50tf Fert dolor, et merita accendit Mezentius ira ; Nulli fas Italo tantam subjungere gentem: Externos optate duces. Turn Etrusca resedit Hoc acies campo, monitis exterrita divura. Ipse oratores ad me regnique coronam 505 Cum sceptro misit, mandatque insignia Tarchon, Succedam castris, Tyrrhenaque regna capessam. Sed mihi tarda gelu, saeclisque effceta, senectus Invidet imperium, seraeque ad fortia vires. Natum exhortarer, ni, mixtus matre Sabella, 510 Hinc partem patriae traheret. Tu, cujus et annis Et generi fata indulgent, quem numina poscunt, Ingredere, O Teucrum atque Italum fortissime ductor ! Hunc tibi praeterea, spes et solatia nostri, Pallanta adjungam ; sub te tolerare magistro 515 Militiam et grave Martis opus, tua cernere facta, Assuescat, primis et te miretur ab annis. Arcadas huic equites bis centum, robora pubis Lecta, dabo ; totidemque suo tibi nomine Pallas. Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 520 iEneas Anchisiades et fidus Achates; Multaque dura suo tristi cum corde putabant : Ni signum ccelo Cytherea dedisset aperto. Namque improviso vibratus ab aethere fulgor Cum sonitu venit, et ruere omnia visa repente, 525 Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor. Suspiciunt : iterum atque iterum fragor increpat ingens : Arma inter nubem, cceli in regione serena, Per sudum rutilare vident, et pulsa tonare. N Obstupuere animis alii ; sed Troi'us heros 530 Agnovit sonitum, et divae promissa parentis. i4 176 iENEIDOS LIB. VIII. Turn memorat : Ne vero, hospes, ne quaere profecto, Quern casum portenta ferant : ego poscor Olympo. Hoc signum cecinit missuram diva creatrix, Si bellum ingrueret ; Vulcaniaque arma per auras 535 Laturam auxilio. Heu quanta? miseris csedes Laurentibus instant ! Quas pcenas mihi, Turne, dabis ! quam multa sub undas Scuta virum, galeasque, et fortia corpora volves, Thybri pater ! Poscant acies, et fcedera rumpant., 540 Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto ; Et primura Herculeis sopitas ignibus aras 4 Excitat, hesternumque Larem, parvosque Pena/es, Laetus adit ; mactant lectas de more bidentes, ; J Euandrus pariter, pariter Trojana juventus. i 545 Post hinc ad naves graditur, sociosque revisit*: Quorum de numero, qui sese in bella sequar/tur, Praestantes virtute legit ; pars cetera prona Fertur aqua, segnisque secundo defluit amni, Nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. 550 Dantur equi Teucris Tyrrbena petentibus arva : Ducunt exsortem iEneae ; quem fulva leonis Pellis obit totum, praefulgens unguibus aureis. Fama volat, parvam subito vulgata per urbem, Ocius ire equites Tyrrbeni ad litora regis. 555 Vota metu duplicant matres, propiusque periclo It timor, et major Martis jam apparet imago. Turn pater Euandrus, dextram complexus euntis, Haeret, inexpletum lacrimans ; ac talia fatur : O ! mihi praeteritos referat si Jupiter annos ! 560 Qualis eram, quum primam aciem Praeneste sub ipsa Stravi, scutorumque incendi victor acervos, Et regem hac Herilum dextra sub Tartara misi ; Nascenti cui tres animas Feronia mater, Horrendum dictu ! dederat, terna arma movenda ; 565 Ter leto sternendus erat ; cui tunc tamen omnes Abstulit haec animas dextra, et totidem exult armis : ^NEIDOS LIB. VIII. 177 Non eg0 nunc dulci amplexu divellerer usquam, Nate, tjio ; neque, finitimo Mezentius umquam, Huic cipiti insultans, tot ferro saeva dedisset 570 Funeral tarn multis viduasset civibus urbem. At vos,|0 superi ! et divum tu maxime rector Jupiter I Arcadii, quseso, miserescite regis, Et patrias audite preces : Si numina vestra Incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, 575 Si visurus eum vivo, et venturus in unum ; Vitam oro : patiar quemvis durare laborem. Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris ; Nunc, O nunc ! liceat crudelem abrumpere vitam, Dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, 580 Dum te, care puer, mea sera et sola voluptas, Complexu teneo : gravior neu nuntius aures Vulneret. Haec genitor digressu dicta supremo Fundebat : famuli collapsum in tecta ferebant. Jamque adeo exierat portis equitatus apertis : 585 iEneas inter primos, et fidus Achates ; Inde alii Trojae proceres : ipse agmine Pallas In medio, chlamyde et pictis conspectus in armis ; Qualis, ubi Oceani perfusus Lucifer unda, Quern Venus ante alios astrorum diligit ignes, 590 Extulit os sacrum ccelo, tenebrasque resolvit. Stant pavidae in muris matres, oculisque sequuntur Pulveream nubem, et fulgentes aere catervas. Olli per dumos, qua proxima meta viarum, Armati tendunt. It clamor, et, agmine facto, 595 Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum. Est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem, Religione patrum late sacer : undique colles Inclusere cavi, et nigra nemus abiete cingunt. Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 600 Arvorum pecorisque deo, lucumque diemque, Qui primi fines aliquando habuere Latinos. Haud procul hinc Tarchon et Tyrrheni tuta tenebant i 5 178 JENEIDOS LIB. VIII. Castra locis ; celsoque omnis de colle videri Jam poterat legio, et lalis tendebat in arvis. 605 Hue pater JEneas et bello lecta juventus Succedunt, fessique et equos et corpora curant. At Venus setherios inter, dea Candida, nimbos Dona ferens aderat; natumque in valle reducta Ut procul et gelido secretum flumine vidit, 610 Talibus affata est dictis, seque obtulit ultro : En ! perfecta mei prom is s a conjugis arte Munera : ne mox aut Laurentes, nate, superbos, Aut acrem dubites in prcelia poscere Turnum. Dixit, et amplexus nati Cytherea petivit; 615 Arma sub adversa posuit radiantia quercu. Ille, deae donis, et tanto laetus honore, Expleri nequit, atque oculos per singula volvit, Miraturque interque manus et brachia versat Terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 620 Fatiferumque ensem, loricam ex sere rigentem, Sanguineam, ingentem, qualis, quum caerula nubes Solis inardescit radiis, longeque refulget ; Turn leves ocreas electro auroque recocto, Hastamque, et clypei non enarrabile textum. 625 Illic res Italas, Romanorumque triumphos, Haud vatum ignarus, venturique inscius sevi, Fecerat ignipotens ; illic genus omne futurae Stirpis ab Ascanio, pugnataque in ordine bella. Fecerat et viridi fcetam Mavortis in antro 630 Procubuisse lupam : geminos huic ubera circum Ludere pendentes pueros, et lambere matrem Impavidos; illam, tereti cervice reflexam, Mulcere alternos, et corpora fingere lingua. Nee procul hinc Romam, et raptas sine more Sabinas 635 Consessu cavea?, magnis Circensibus actis, Addiderat, subitoque novum consurgere bellum Romulidis, Tatioque seni, Curibusque severis. Post idem, inter se posito certamine, reges .ENEIDOS LIB. VIII. 179 Armati, Jovis ante aram, paterasque tenentes, 640 Stabant, et caesa jungebant foedera porca. vvuJjClto Haud procul inde, citae Metum in diversa quadrigae ^dLJjuj^m Distulerant ; at tu dictis, Albane, maneres ! Raptabatque viri mendacis viscera Tullus Per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. 645 IJec non Tarquinium ejectum Porsenna jubebat Accipere, ingentique urbem obsidione premebat ; iEneadae in ferrum pro libertate ruebant. Ilium indignanti similem, similemque minanti, Aspiceres, pontem auderet quia vellere Codes, 650 Et fluvium vinclis innaret Clcelia ruptis. In summo, custos Tarpeiae, Manlius, arcis, Stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat ; Romuleoque recens horrebat regia culmo. Atque hie, auratis volitans, argenteus anser, 655 Porticibus, Gallos in limine adesse canebat : Galli par dumos aderant, arcemque tenebant, \ <%0 u^J Defensi tenebris, et dono noctis opacae ; Aurea caesaries ollis, atque aurea vestis ; Virgatis lucent sagulis ; turn lactea colla 660 Auro innectuntur ; duo quisque Alpina coruscant Gaesa manu, scutis protecti corpora longis. Hie exsultantes Salios, nudosque Lupercos, Lanigerosque apices, et lapsa ancilia ccelo, Extuderat : castae ducebant sacra per urbem 665 Pilentis matres in mollibus. Hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis ; (^ . Et scelerum pcenas, et te, Catilina, minaci ** Pendentem scopulo, Furiarumque ora trementem : Secretosque pios ; his dantem jura Catonem. 670 Haec inter tumidi late maris ibat imago Aurea ; sed fluctu spumabant caerula cano ; Et circum argento clari delphines in orbem iEquora verrebant caudis, aestumque secabant. In medio classes aeratas, Actia bella, 675 l 6 180 jEneidos lib. viii. Cernere erat ; totumque instructo Marte videres rFervere Leucaten, auroque effulgere fluctus. /^Hinc Augustus agens Italos in prcelia Caesar^, a ^ Cum Patribus, Populoque, Penatibus et magnis dis, Stans celsa in puppi : geminas cui tempora flammas 680 Laeta vomunt, patriumque aperitur vertice sidaa^^^ ^ L ^ J Parte alia, vends et dis Agrippa secundis, *^w 4^*A~ , Arduus, agmen agens : cui, belli insigne superbum, 0»** Tempora navali fulgent rostrata corona. Hinc, ope barbarica, variisque Antonius armis, 685 Victor ab Auroras populis, et litore rubro, iEgyptum, viresque Orientis, et ultima secum Bactra vehit ; sequiturque, nefas ! iEgyptia conjux. Una omnes ruere, ac totum spumare, reductis Convulsum remis, rostrisque tridentibus, aequor. 690 Alta petunt : pelago credas innare revulsas Cycladas, aut montes concurrere montibus altos : Tanta mole viri turritis puppibus instant. Stuppea flamma manu, telisque volatile ferrum Spargitur: arva nova Neptunia caede rubescunt. 695 Regina in mediis patrio vocat agmina sistro ; Necdum etiam geminos a tergo respicit angues. Omnigenumque deum monstra, et latrator Anubis, Contra Neptunum, et Venerem, contraque Minervam Tela tenent. Saevit medio in certamine Mavors 700 Caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae : , Et scissa gaudens vadit Discordia palla ; Quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. Actius, haec cernens, arcum intendebat Apollo Desuper : omnis eo terrore iEgyptus, et Indi, 705 Omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei. Ipsa videbatur ventis regina vocatis Vela dare, et laxos jam jamque immittere funes. Illam inter caedes, pallentem morte futura, Fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri ; 710 Contra autem, magno mcerentem corpore Nilum, iENEIDOS LIB. VIII. 181 Pandentemque sinus, et tota veste vocantem Caeruleum in gremium, latebrosaque flumina, victos. At Caesar, triplici invectus Romana triumpho Mcenia, dis Italis votum immortale sacrabat, 715 Maxima tercentum totam delubra per urbem. Laetitia ludisque viae plausuque fremebant : Omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae ; Ante aras terram caesi stravere juvenci. Ipse, sedens niveo candentis limine Phcebi, 720 Dona recognoscit populorum, aptatque superbis Postibus : incedunt victae longo ordine gentes, Quam variae linguis, habitu tarn vestis, et armis. Hie Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros, Hie Lelegas, Carasque, sagittiferosque Gelonos 725 Finxerat. Euphrates ibat jam mollior undis ; Extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis ; Indomitique Dahae, et, pontem indignatus, Araxes. Talia per clypeum Vulcani, dona parentis, Miratur ; rerumque ignarus, imagine gaudet, 730 Attollens humero famamque et fata nepotum. 182 P. VIRGILII MARONIS iENEIDOS LIBER NONUS. Atque, ea diversa penitus duin parte geruntur, Irim de ccelo misit Saturnia Juno Audacem ad Turnum. Luco turn forte parentis Pilumni Turnus sacrata valle sedebat. Ad quern sic roseo Thaumantias ore locuta est : 5 Turne, quod optanti divum promittere nemo Auderet, volvenda dies, en ! attulit ultro. iEneas, urbe, et sociis, et classe relicta, Sceptra Palatini sedemque petit Euandri. Nee satis: extremas Corytlii penetravit ad urbes ; 10 Lydorumque manura, collectos armat agrestes. Quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus. Rumpe moras omnes, et turbata arripe castra. Dixit, et in ccelum paribus se sustulit alis ; Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. 15 Agnovit juvenis, duplicesque ad sidera palmas Sustulit, et tali fugientem est voce secutus : Iri, decus cceli, quis te mihi nubibus actam Detulit in terras ? unde hsec tarn clara repente Tempestas ? medium video discedere ccelum, 20 Palantesque polo Stellas. Sequor omina tanta, Q,uisquis in arma vocas. Et, sic effatus, ad undam Processit, summoqi^e fiausit de gurgite lymphas, Multa deos orans ; oneravitqu^e sethera votis. Jamque omnis campis exercitus ibat apejrlis, 25 Dives equum, dives. pictai vestis, et auri. ^ Messapus primas acies, postrema coercent jENeidos lib. ix. 183 Tyrrhidae juvenes ; medio dux agmine Turnus Vertitur arma tenens, et toto vertice supra eat : Ceu, septem surgens sedatis amnibus, altus 30 Per taciturn Ganges, aut pingui flumine Nilus Quum refluit campis, et jam se condidit alveo. Hie subitam nigro glomerari pulvere nubem Prospiciunt Teucri, ac tenebras insurgere campis. Primus ab adversa conclamat mole Caicus : 35 Quis globus, O cives ! caligine volvitur atra ! Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros : Hostis-adest, eia! Ingenti clamore per omnes Condunt se Teucri portas, et moenia complent. Namque ita discedens praeceperat, optimus armis, 40 jEneas : si qua interea fortuna fuisset, Neu struere auderent aciem, neu credere campo ; Castra modo, et tutos servarent aggere muros. Ergo/ etsi conferre manum pudor, iraque monstrat, Objiciunt portas tamen, et praecepta facessunt, 45 Armatique cavis exspectant turribus hostem. Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen, Viginti lectis equitum comitatus et urbi Improvisus adest : maculis quern Thracius albis Portat equus, crista^ue tegit galea aurea rubra. 50 Ecquis erit mecum, juvenes, qui primus in hostem-— 1 En ! ait : et jaculum attorquens emittit in auras, Principium pugnae, et campo sesej^rduus infert. Clamore excipiunt socii, fremituque sequuntur -Horrisono : Teucrum mirantur inertia corda ; 55 yN nn asquo dare se campo, non obvia ferre Arma viros, sed castra fovere. \ Hue turbidus, atque hue, Lustrat equo muros, aditumque per avia quaerit. Ac, veluti pleno lupus insidiatus ovili Quum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbres, (iO Nocte super media : tuti sub matribus agni Balatum exercent : ille, asper, et improbus ira, Saevit in absentes ; collecta fatigat edendi 184 iENEIDOS LIB. IX. Ex longo rabies, et siccae sanguine fauces. Haud aliter Rutulo, muros et castra tuenti, 65 Ignescunt irae : duris dolor ossibus ardet ; Qua tentet ratione aditus, et quae via clausos Excutiat Teucros vallo, atque effundat in aequum. Classem, quae lateri castrorum adjuncta latebat, A ggerib us septam circum, et fluvialibus undis, 70 Invadit ; sociosque incendia poscit ovantes, Atque manum pinu flagranti fervidus implet. Turn vero incumbunt ; urguet praesentia Tumi ; Atque oranis facibus pubes accingitur atris. Diripuere focos : piceum fert fumida lumen 75 Taeda, et commixtam Vulcanus ad astra fa villain., Quis deus, O MusaeJ tarn saeva incendia Teucris Avertit ? tanttfs ratibus quis depulit ign&s ? Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis. Tempore quo primum PhrygiaTformabat in Ida 80 iEneas classem, et pelagi petere alta parabat ; Ipsa deum fertur genetrix, Berecyntia, magnum Vocibus his affata Jovem : Da, nate, petenti, Quod tua cara parens domito te poscit Olympo. Pinea silva mihi, multos dilecta per annos ; 85 Lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant, Nigranti picea trabibusque obscurus acernis : Has ego Dardanio juveni, quum classis egeret, Laeta dedi : nunc sollicitam timor anxius angit. | Solve metus, atque hoc precibus sine posse parentem, 90 I Neu cursu quassatae ullo, neu turbine venti, Wincantur. Prosit, nostris in montibus ortas. Filius huic contra, torquet qui sidera mundi : O genetrix ! quo fata vocas ? aut quid petis istis ? Mortaline manu factae immortale carinas 95 Fas habeant ? certusque incerta pericula lustret iEneas ? Cui tanta deo permissa potestas? Immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt Ausonios. olim, quaecunque evaserit undis, .ENEIDOS LIB. IX. 185 Dardaniumque ducem Laurentia vexeritfarva£ 100 Mortalem eripiam formam, magnique jubebo JEquoris esse deas : qualis Nereia Doto Et Galatea secant spumantem pectore pontum. Dixerat ; idque ratum, Stygii per flumina fratris, Per piee torrentes atraque voragine ripas 105 Annuit, et totum nutu tremefecit Olympum. Ergo aderat promissa dies, et tempora ParcseN, Debita complerant ; quum Turni injuria Matrem Adraonuit ratibus sacris depellere taedas. Hie primum nova lux oculis offulsit, et Tngens 110 Visus ab Aurora ccelum transcurrere nimbus, Idaeique chori : turn vox horrenda per auras Excidit, et Troum Rutulorumque agmina complet : Ne trepidate meas, Teucri, defendere naves, Neve armate manus : maria ante exurere Turno, [ 115 Quam sacras dabitur pinus. . Vos ite solutae, J Ite deae pelagi ; Genetrix jubet^'Et, sua quaeque, Continuo puppes abrumpunt vincula ripis, Delphinumque modo demersis aequora rostris Ima petunt. Hinc virginea3, mirabile monstrum, 120 Q,uot prius aerataa steterant ad litora prorse, Reddunt se totidem facies, pontoque feruntur. Obstupuere animi Rutulis : conterritus ipse Turbatis Messapus equis ; cunctatur et amnis, Rauca sonans, revocatque pedem Tiberinus ab alto. 125 At non audaci Turno fiducia cessit ; Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro ; Trojanos haec monstra petunt ; his Jupiter ipse Auxilium solitum eripuit : non tela, nee ignes Exspectant Rutulos. Ergo maria invia Teucris, 130 Nee spes ulla fugae ; rerum pars altera ademta est : Terra autem in nostris manibus ; tot millia, gentes Arma ferunt Italae. Nil me fatalia terrent, / Si qua Phryges prae se jactant, responsa deorum.y Sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva 135 186 iENEIDOS LIB. IX. Fertilis Ausonise Troes : sunt et mea contra Fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem, Conjuge praerepta ; nee solos tangit Atridas Iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis. Sed periisse semel satis est. Peccare fuisset 140 Ante satis, penitus modo non genus ornne perosos Femineum. Quibus hsec medii fiducia valli, Fossarumque morse, leti discrimina parva, Dant animos : at non viderunt mcenia Trojae, Neptuni fabricata manu, considere in ignes ? 145 Sed vos, O lecti ! ferro quis scindere vallum Apparat, et mecum invadit trepidantia castra ? Non armis mihi Vulcani, non mille carinis Est opus in Teucros. Addant se protenus omnes Etrusci socios ; tenebras et inertia furta 150 Palladii, caesis summae custodibus arcis, Ne timeant ; nee equi caeca condemur in alvo : Luce, palam, certum est igni circumdare muros. Haud sibi cum Danais rem, faxa . et pube Pelasga, Esse putent, decimum quos distulit Hector in annum. 155 Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei, Quod superest, laeti bene gestis corpora rebus Procurate, viri ; et pugnam sperate parari. Interea, vigilum excubiis obsidere portas Cura datur Messapo, et mcenia cingere flammis. 160 Bis septem, Rutul* muros qui milite servent, Delecti : ast illos, centeni quemque, sequuntur Purpurei cristis juvenes, auroque corusci. Discurrunt, variantque vices ; fusique per herbam Indulgent vino, et vertunt crateras aenos. 105 Collucent ignes : noctem custodia ducit Insomnem ludo. ■* Haec super e vallo prospectant Troes, et armis Alta tenent ; nee non, trepidi formidine, portas Explorant, pontesque et propu gnacu la jungunt ; 170 Tela gerunt. Instant Mnestheus acerque Serestus : JENEIDOS LIB. IX. 187 Qaos pater jEneas, si quandd adversa vocarent, Ttectores juvenum, et rerum dedit esse magistros. Omnis per muros legio, sortita periclum, Excubat, exercetque vices, quod cuique tenendum est. 175 Nisus erat portae custos, acerrimus armis, Hyrtacides ; comitem iEneae quern miserat Ida Venatrix, jaculo celerem, levibusque sagittis; Et juxta comes Euryalus, quo pulchrior alter Non fuit jEneadum, Trojana neque induit arma ; 180 Ora puer prima signa ns into nsa juventa. His amor unus erat, pariterque in bella ruebant : Turn quoque communi portam statione tenebant. Nisus ait : Dine hunc ardorem mentibus addunt, Euryale ? an sua cuique deus fit dira cupidoj^-- 185 Aut pugnam, aut aliquid jam dudum invadere magnum Mens agitat mihi ; nee placida contenta quiete est. Cernis, quae Rutulos habeat fiducia rerum : Lumina rara micant ; somno vinoque soluti, Procubuere ; silent late loca. Percipe porro, 190 Quid dubitem, et quae nunc animo sententia surgat. iEnean a^jcir^ omnes. populusque, patresque, Exposcunt ; mittique viros, qui certa reportent. Si, tibi quae posco, promittunt ; nam mihi facti Fama sat est ; tumulo videor reperire sub illo 195 Posse viam ad muros et mcenia Pallantea. 'Obstupuit, magno laudum percussus amore, Euryalus ; simul his ardentem affatur amicum : Mene igitur socium summis adjungere rebus, Nise, fugis ? solum te in tanta pericula mittam ? 200 Non ita me genitor, bellis assuetus O^heltes, Argolicum terrorem inter, Trojasque labores, Sublatum, erudiit; nee tecum talia gessi, Magnanimum -^Enean, et fata extrema, secutus : Est hie, est animus lucis contemtor, et istum 205 Qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem. Nisus ad haec : Equidem de te nil tale verebar, 188 JENE1D0S LIB. IX. Nec fas ; non : ita me referat tibi magnus ovantem Jupiter, aut quicumque oculis haec aspicit aequis. Sed, si quis, quae multa vides discrimine tali, 210 Si quis in adversum rapiat casusve, deusve, Te superesse velim ; tua vita dignior setas. Sit, qui me raptum pugna, pretiove redemtum, Mandet humo ; solita aut, si qua id Fortuna vetabit, Absenti ferat inferias, decoretque sepulcro. 2 1 5 Neu matri miserae tanti sim causa doloris ; £/tf Nec mea jam mutata loco sententia cedit. 220 Acceleremus, ait ; vigiles simul excitat : illi Succedunt, servantque vices : statione relicta Ipse comes Niso graditur, regemque requirunt. Cetera per terras omnes animalia somno Laxabant curas, et corda oblita laborum : 225 Ductores Teucrum primi, delecta juventus, Consilium summis regni de rebus habebant, Quid facerent, quisve iEneae jam nuntius esset : Stant longis annixi hastis, et scuta tenentes, Castrorum et campi medio. Turn Nisus et una 230 Euryalus confestim alacres admittier orant : Rem magnam, pretiumque morae fore. Primus lulus Accepit trepidos, ac Nisum dicere jussijt. Turn sic Hyrtacides : Audite, O ! mentibus aequis, JEneadae ; neve haec nostris spectentur ab annis, 235 Quae ferimus. Rutuli, somno vinoque soluti, j Procubuere : locum insidiis conspeximus ipsi, Qui patet in bivio^portae, quae proxima ponto : Interrupti ignes, aterque ad sidera fumus Erigitur : si fortuna permittitis uti, 240 Quaesitum iEneart.et mcenia^ Pallantea : Mox hie cum spoliis, ingenti caede peracta, AfFore cernetis. Nec nos via fallit euntes. jEneidos lib. ix. 189 Vidimus obscuris primam sub vallibus urbem Venatu assiduo, et totum cognovimus amnem. 245 Hie, annis gravis, atque animi maturus, Aletes : Di patrii, quorum semper sub numine Troja est, Non tamen omnino Teucros delere paratis, Quum tales animos juvenum, et tarn certa tulistis Pectora. Sic memorans, humeros dextrasque tenebat 250 Amborum ; et vultum lacrimis, atque ora rigabat . Quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis, Praemia posse rear solvi ? pulcherrima primum Di moresque dabunt vestri ; turn cetera reddet Actutum phis iEneas, atque integer aevi 255 Ascanius, meriti tanti non immemor unquam. ^^. Immojjgo vos, cui sola salus genitore reducto^ Excipit Ascanius, per magnos, Nise, Penates, Assaracique Larem^t canae penetralia Vestae, Obtestor ; quaecumque mihi fortuna fidesque^e>t, 260 In vestris pono gremiis : revocate parentem ; Reddite conspectum : nihil illo triste recepto. *rBina dabojp*gento perfecta^atque aspera signis, Pocula, devicta genitor quae cepit Arisba ; Et tripodas geminos ; auri duo magna talenta ; 265 Oratera^a*itiquum, quem dat Sidonia Dido. Si vero capereltaliam, sceptrisque potiri Contigerit victorj^t praedae dicere sortem : Vidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis Aureus : ipsurqjjlum, clypeum, cristasque rubentes, 270 Excipiam sorti, jam nunc tua praemia, Nise.. Praeterea, bis sex genitor lectissima matrum Corpora, captivosque dabit, suaque^omnibus arma : Insuper his, campi quod rex habet ipse Latinus. Te vero, mea quem spatiis propioribus aetas 275 Insequitur, venerande puer, jam pectore toto Accipio^ejt comitem casus complector in omnes. Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus ; Seu pacem seu bella geram : tibi maxima rerum 190 jE.neidos lib. ix. Verborumque fides. Contra quern talia fatur 280 Euryalus : Me nulla dies tarn fortibus ausis Dissimileraajguerit : tantura : Fortuna secunda Aut adversa cadat. Sed te super omnia dona Unurn oro : genetrix Priami de gente vetusta Est mihi, quara miseram tenuit non Ilia tellus 285 Mecurn excedentem, non mcenia regis Acestae. Hanc ego nunc ignarairikujus quodcumque pericli est, Inque salutatam, linquo : Nox, et tua testis Dextera, quod nequeam lacrimas perferre parentis. At tu^joro, solarejjiopem^t succurre relictae. 290 Hanc sine me spem ferre tuhaudentior ibo In casus omnes. Percussa, mente dederunt Dardanidse lacrimas : ante omnes pulcher lulus ; Atque animum patriae strinxit pietatis imago. / Turn sic etTatur : 295 Sponde digna tuis ingentibus omnia cceptis : Namque erit ista mihi genetrix, nomenque Creusae Solum demerit ; nee partum gratia talem Parva manet. Casus factum quicumque sequentur : Per caput hoc juro, per quod pater ante solebat, 300 Quae tibi polliceor reduci, rebusque secundis, Haec eadem matrique tuae generique manebunt. Sic ait illacrimans : humero simul exuit ensem, Auratum, mira quem fecerat arte Lycaon Gnosius, atque^habilem vaginaaptarat eburna: 305 Dat Niso Mnestheus pellem hprrentisque leonis Exuvias ; galeam fidus permutat Aletes. Protenus armatijneedunt : quos omnis euntes Primorum manus ad portas, juvenumque, senumque, Prosequitur votis : nee non et pulcher lulus, 310 Anteannos animumque gerens curamque virilem, Multa patri mandata dabat portanda ; sed aurac Omnia discerpunt, et nubibus irrita donant. EgressisupeFari t fossas, noctisque per umbram Castra inimica petunt, multis tamen ante futuri <>15 iENEIDOS LIB. IX 191 Exitio. Passim somno vinoque per herbam Corpora fusa vident ; arrectos litore currus ; Inter lora, rotasque, viros, simul arma jacere, Vina simtrl. Prior Hyrtacides sic ore locutus : Euryale, audendum dextra: nunc ipsa vocat res ; 320 Hac iter est. Tu, ne qua manus se attollere nobis A tergo possit, custodi, et consule longe. Haee ego vasta dabo, et lato te limite ducam. Sic memorat, vocemque premit ; simul ense superbum Rbamnetem aggreditur, qui forte, tapetibus altis 325 Exstructus, toto proflabat pectore somnum ; Rex idermet regi Turno gratissimus augur: Sed non augurio potuit depellere pestem v -^ Tres juxta famulos, temer^jnter tela jacentes, Armigerumque Remi premit, aurigamque, sub ipsis 3S0 Nactus equis ; ferroque secat pendentia colla ; Turn caput ipsiaufert domino, truncumque relinquit Sanguine singultantem : atro tepefacta cruore, Terra, torique madent. TSFec non Lamyrumque, Lamumque, Et juvenem Serranum, ilia qui plurima nocte 335 Luserat, insignis facie, multoque jacebat Membra deo victus : felix, si protenus ilium JEquasset nocti ludum, in lucemque tulisset. Impastus ceu plena leo per ovilia turbans, Suadet enim ^esana fames, manditque trahitque 340 Molle pecus, mutumque metu : fremit ore cruento. Nee minor Euryali caedes : incensus et ipse Perfurit ; ac multamjji medio sine nomine plebem, Fadumque,, Herbesumque subit, Rhcetumque, Abarimque, Ignaros ; Rhcetum vigilantenv £t cuncta videntem ; 345 Sed magnum metuens se post cratera tegebat : Pectore v in ad verso totum cui comminus ensem Condidit assurgenti, et multa morte recepit. Purpuream vomit ille animarn, et cum sanguine mixta Vina refert moriens ; "bic furto fervidus instat. 350 Jamque ad Messapi socios tendebat ; ub^ ignem 192 jENeidos lib. ix. JDeficere extremum, et religatos rite videbat ICarpere gramen equos : breviter cum talia Nisus, Sensit enim nimia caede^ajque cupidine ferri, Absistamus, ait ; nam lux inimica propinquat. 355 Poenarum exhaustum satis est; via facta per hostes. Multa virum solidc^a/gento perfecta relinquunt Armaque, craterasque simul, pulchrosque tapetas. Euryalus phaleras Rhamnetis, et, aurea bullis Cingala, Tiburti Remulo, ditissimus olim 360 Quae mittit dona^hospitio quum jungeret absens, Caedicus ; ille suo moriens dat habere nepoti ; Post mortem bello Rutuli pugnaque potiti : ^Haec rapit, atquojhumeris nequidquam fortibus aptat. Turn galeam Messapihabilem, cristisque decoram, 365 Induit. Excedunt castris, et tuta capessunt. Interea praemissieauites ex urbe Latina, Cetera dum legio campis instructa moratur, Ibant, et Turno regi responsa ferebant, Tercentum, scutati omnes, Volscente magistro. 370 Jamque propinquabant castris, muroque subibant, Cum procul hos, lasvo flectentes limite, cernunt, Et galea JSury alum sublustri noctis in umbra Prodidit immemorem, radiisque adversa refulsit. Haud temere t est visum. Conclamat ab agmine Volscens : State, viri ; quae causa viae ? quive^ejstis in armis ? 57(i Quove tenetis iter ? Nihil illi tendere contra ; Sed celerare fugam ;n silvas, et fidere nocti. Objiciunt equites sesQ._ad divortia nota Hinc atque^Jiinc, omnemque abitum custode coronant. 380 Silva fuit, late dumis atque Jlice nigra Horrida, quam densi complerant undique sentes : Rara per occultos lucebat semita calles. Euryalum tenebrae ramorumanerosaque praeda Impediunt, fallitque timor regione viarum. 31 i Nisus abit: jamque jmprudens evaserat hostes, Ad lucos, qui post Alboe de nomine dicti ^NETDOS LIB. IX. 193 Albani ; turn rex stabulajjjta Latinus habebat. Ut stetit, et frustra^absentem respexit amicum : Euryale^jjafelix, qua te regione reliqui ? .^ 390 Quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvens * Fallacis silvae ? simul et vestigia retro Observata, legit ; dumisque silentibus errat. Audit equos, audit strepitus et signa sequentum. Nee longun^in medio tempus, quum clamor ad aures 395 Pervenit, ac vidit Euryalum ; quern jam manus omnis, Fraude loci -et noctis, subito turbante tumultu, Oppressum rapit et conantem plurima frustra. Quid faciat ? qua vi juvenem, quibus audeat armis Eripere? an sese medios moriturus in enses 400 Inferat, et pulchram properet per vulnera mortem ? Ocius adducto torquens hastile lacerto, Suspiciens altam Lunam, sic voce precatur : Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori, Astrorum decus, et nemorum Latonia custos ; 405 Si qua tuis unquam pro me pater Hyrtacus aris Dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi, Suspendive tholo, aut sacra ad fastigia fixi ; Hunc sine me turbare globum, et rege tela per auras. ^-Dixerat ; et, toto connixus corpore, ferrum 410 Conjicit. Hasta volans noctis diverberat umbras, Et venit aversi in tergum Sulmonis, ibique Frangitur, ac fisso transit, praacordia ligno. Volvitur ille, vomens calidum de pectore flumen, Frigidus, et longis singultibus ilia pulsat. 415 Diversi circumspiciunt. Hoc acrior, idem Ecce ! aliud summa telum librabat ab aure : Dum trepidant, iit hasta Tago per tempus utrumque Stridens, trajectoque haesit tepefacta cerebro. Ssevit atrox Volscens, nee teli conspicit usquam 420 •Auctorem, nee quo se ardens immittere possit. Tu tamen interea calido mihi sanguine pcenas Persolves amborum, inquit : simul ense recluso 194 aSNEIDOS LIB. IX. Ibat in Euryalum. Turn vero exterritus, amens, Conclamat Nisus ; nee se celare tenebris 425 Amplius, aut tantum potuit perferre dolorem : Me, me (adsum, qui feci), in me convertite ferrum. O Rutuli! mea fraus omnis ; nihil iste nee ausus, Nee potuit : ccelum hoc et conscia sidera testor. Tantum infelicem nimium dilexit amicum. 430 Talia dicta dabat : sed viribus ensis adactus Transabiit costas, et Candida pectora rumpit. Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus It cruor, inque humeros cervix collapsa recumbit : Purpureus veluti cum flos, succisus aratro, 435 Languescit moriens ; lasso ve papa vera collo Demisere caput, pluvia quum forte gravantur. At Nisus ruit in medios, solumque per omnes Volscentem petit ; in solo Volscente moratur. 439 Quem, circum glomerati, hostes hinc comminus atque hinc Proturbant. Instat non secius, ac rotat ensem Fulmineum ; donee Rutuli clamantis in ore Condidit adverso, et moriens animam abstulit hosti. Turn super exanimum sese projecit amicum Confossus, placidaque ibi demum morte quievit. 445 Fortunati ambo ! si quid mea carmina possunt, Nulla dies unquam memori vos eximet aevo, Dum domus JEneve Capitoli immobile saxum ^.ccolet, imperiumque pater Romanus habebit. • Victores praeda Rutuli spoliisque potiti, 450 Volscentem exanimum flentes in castra ferebant. Nee minor in castris luctus, Rhamnete reperto Exsangui, et primis una tot csede peremtis, Serranoque, Numaque. Ingens concursus ad ipsa Corpora .geminecesque viros, tepidaque recentem 455 Csede locum, et plenos spumanti sanguine rivos. Agnoscunt spolia inter se, galeamque nitentem Messapi, et multo phaleras sudore receptas. Et jam prima novo spargebat lumine terras, .ENEIDOS LIB. IX. 195 Tithoni croceum linquens, Aurora, cubile : 460 Jam sole infuso, jam rebus luce retectis, Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse, Suscitat ; seratasque acies in proelia cogit Quisque suas, variisque acuunt rumoribus iras. Quin ipsa arrectis, visu miserabile ! in hastis 465 Praefigunt capita, et multo clamore sequuntur, Euryali et,.UisL— • JEneadae duri murorum in parte sinistra Opposuere aciem, nam dextera cingitur amni ; Ingentesque tenent fossas, et turribus altis 470 Stant mcesti: simul ora virum praefixa movebant, Nota nimis miseris, atroque fluentia tabo. Interea pavidam volitans pennata per urbem Nuntia Fama ruit, matrisque allabitur aures Euryali : at subitus miserae calor ossa reliquit ; / 475 Excussi manibus radii, revolutaque pensa. Evolat infelix, et,~femineo ululatu, **" Scissa comam, muros amens atque agmina cursu Prima petit ; non ilia virum, non ilia pericli, Telorumque, memor ; coelum dehinc questibus implet: 48U Hunc ego te, Euryale, aspicio ? tune, ilia senectae Sera meae requies, potuisti linquere solam, Crudelis ? nee te, sub tanta pericula missum, Affari extremum miserae data copia matri ? Heu ! terra ignota, canibus date praeda Latinis, 6t 485 Alitibusque, jaces ! nee te in tua funera mater Produxi, pressive oculos, aut vulnera lavi, Veste tegens, tibi quam noctes, festina, diesque, Urguebam, et tela curas solabar ani}eff. Quo sequar ? aut quae nunc artus, avulsaque membra, 490 Et funus lacerum, tellus habet? hoc mihi de te, Nate, refers ? hoc sum terraque marique secuta ? Figite me, si qua est pietas ; in me omnia tela Conjicite, O Rutuli ! me primam absumite ferro : Aut tu, magne pater divum, miserere, tuoque 495 K 2 196 ^NEIDOS LIB. IX. Invisum hoc detrude caput sub Tartara telo ; Quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam. Hoc fletu concussi animi, mcestusque per omnes It gemitus ; torpent infractae ad proelia vires. Illam incendentem luctus Idaeus et Actor, 500 Ilionei monitu et multum lacrimantis luli, Corripiunt, interque manus sub tecta reponunt. At tuba terribilem sonitum procul sere canoro Increpuit : sequitur clamor, ccelumque remugit. Accelerant acta pariter testudine Volsci ; 505 Et fossas implere parant, ac vellere vallum. Quaerunt pars aditum, et scalis ascendere muros, Qua rara est acies, interlucetque corona Non tam spissa viris. Telorum effundere contra Omne genus Teucri, ac duris detrude re contis, 510 Assueti longo muros defendere bello. Saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua Possent tectam aciem perrumpere : quum tamen omnes Ferre juvat subter densa testudine casus. Nee jam sufficiunt ; nam, qua globus imminet ingens, 515 Immanem Teucri molem volvuntque ruuntque ; Qua; stravit Rutulos late, a^norumque resolvit Tegmina. Nee curant caeco contendere Marte Amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo Missilibus certant. 520 Parte alia, horrendus visu, qiiassabat Etruscam Pinum, et fumiferos infert Mezentius ignes : At Messapus, equum domitor, Neptunia proles, Rescindit vallum, et scalas in mcenia poscit. Vos, O Calliope ! precor, aspirate canenti, 525 Quas ibi tunc ferro strages, quae funera Turnus Ediderit ; quern quisque virum demiserit Oreo : Et mecum ingentes oras evolvite belli. Et meministis enim, divae, et memorare potestis. Turris erat vasto suspectu, et pontibus altis, 530 Opportuna loco ; summis quam viribus omnes .ENEIDOS LIB. IX. 197 Expugnare Itali, summaque evertere opum vi Certabant : Troes contra defendere saxis, Perque cavas densi tela intorquere fenestras. Princeps ardentem conjecit lampada Turnus, 535 Et flammam affixit lateri ; quae plurima vento Corripuit tabulas, et postibus haesit adesis. Turbati trepidare intus, frustraque malorum Velle fugam. Dum se glomerant, retroque residunt In partem, quae peste caret ; turn pondere turris 540 Procubuit subito, et ccelum tonat omne fragore. Semineces ad terram, immani mole secuta, Confixique suis telis, et pectora duro Transfossi ligno, veniunt. Vix unus Helenor Et Lycus elapsi : quorum primaevus Helenor, 545 Maeonio regi quem serva Licymnia furtim Sustulerat, vetitisque ad Trojam miserat armis, Ense levis nudo, parmaque inglorius alba. Isque, ubi se Tumi media inter millia vidit, Hinc acies, atque hinc acies adstare Latinas ; 550 Ut fera, quae, densa venantum septa corona, Contra tela furit, seseque haud nescia morti Injicit, et saltu supra venabula fertur; Haud aliter juvenis medios moriturus in hostes Irruit ; et, qua tela videt densissima, tendit. 555 At, pedibus longe melior, Lycus, inter et hostes, Inter et arma, fuga muros tenet ; altaque certat Prendere tecta manu, sociumque attingere dextras. Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus, Increpat his victor : Nostrasne evadere, demens, 560 Sperasti te posse manus? simul arripit ipsum Pendentem, et magna muri cum parte revellit : Qualis, ubi aut leporem, aut candenti corpore cycnum, Sustulit, alta petens, pedibus Jovis armiger uncis ; Quaesitum aut matri multis balatibus agnum 565 Martius a stabulis rapuit lupus. Undique clamoi* Tollitur Invadunt, et fossas aggere complent: k 3 198 iENEIDOS LIB. IX. Ardentes taedas alii ad fastigia jactant. Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis Lucetium, portae subeuntem, ignesque ferentem ; 570 Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas ; Hie jaculo bonus, hie longe fallente sagitta : Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus ; Turnus Itym, Cloniumque, Dioxippum, Promolumque, Ef: Sagarim, et, summis stantem pro turribus, Idan ; 575 Privernum Capys. Hunc primo levis hasta Themillae Strinxerat : ille raanum projecto tegmine demens Ad vulnus tulit : ergo alis allapsa sagitta, Et lsevo infixa est lateri manus; abditaque intus Spiramenta animae letali vulnere rupit. 580 Stabat in egregiis Arcentis films armis, Pictus acu chlamydem, et ferrugine clarus Ibera, Insignis facie ; genitor quern miserat Arcens, Eductum matris luco, Symaethia cireum Flumina : pinguis ubi et placabilis ara Palici. 585 Stridentem fundam, positis Mezentius hastis, Ipse ter adducta cireum caput egit habena ; Et media adversi liquefacto tempora plumbo Diffidit, ac multa porrectum extendit arena. Turn primum bello celerem intendisse sagittam . 590 Dicitur, ante feras solitus terrere fugaces, T! Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum ; Cui Remulo cognomen erat ; Turnique minorem Germanam, nuper thalamo sociatus, habebat. Is primum ante aciem digna atque indigna relatu 595 Vociferans, tumidusque novo praecordia regno, Ibat, et ingentem sese clamore ferebat : Non pudet obsidione iterum valloque teneri, Bis capti Phryges, et morti praetendere muros ? En, qui nostra sibi bello connubia poscunt! 6*00 Quis deus Italiam, quae vos dementia adegit? Non hie Atridae, nee fandi fictor Ulyxes. Durum ab stirpe genus, natos ad flumina primum iENEIDOS LIB. IX. 199 Deferimus, saevoque gelu duramus et undis ; Venatu invigilant pueri, silvasque fatigant ; 605 Flectere ludus equos, et spicula tendere cornu. At, patiens operum, parvoque assueta, juventus Aut rastris terrain domat, aut quatit oppida bello. Omne aevum ferro teritur, versaque juvencum Terga fatigamus hasta ; nee tarda senectus 610 Debilitat vires animi, mutatque vigorem. Canitiem galea premimus ; semperque recentes Comportare juvat praedas, et vivere rapto. Vobis picta croco, et fulgenti murice, vestis ; Desidiae cordi ; juvat indulgere choreis ; 615 Et tunicae manicas, et habent redimicula mitrae. O vere Phrygiae ! neque enim Phryges ; ite per alta Dindyma, ubi assuetis biforem dat tibia cantum. Tympana vos buxusque vocant Berecyntia matris Idaeae. Sinite arma viris, et cedite ferro. 620 Talia jactantem dictis, ac dira canentem, Non tulit Ascanius ; nervoque obversus equino Intendit telum, diversaque brachia ducens Constitit, ante Jovem supplex per vota precatus : Jupiter omnipotens, audacibus annue cceptis : 625 Ipse tibi ad tua templa feram solemnia dona, Et statuam ante aras aurata fronte juvencum Candentem, pariterque caput cum matre ferentem, Jam cornu petat et pedibus qui spargat arenam. Audiit et cceli Genitor de parte serena 630 Intonuit laevum : sonat una fatifer arcus. Effugit horrendum stridens adducta sagitta ; Perque caput Remuli venit, et cava tempora ferro Trajicit : I, verbis virtutem illude superbis. Bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt. 635 Hoc tan turn Ascanius. Teucri clamore sequuntur, Laetitiaque fremunt, animosque ad sidera tollunt. JEtheria turn forte plaga crinitus Apollo Desuper Ausonias acies urbemque videbat. K 4 200 JENEIDOS LIB. IX. Nube sedens, atque his victorem affatur Iulura: 640 Macte nova virtute, puer ; sic itur ad astra, Dis genite, et geniture deos. Jure omnia bella Gente sub Assaraci fato ventura resident: Nee te Troja capit. Simul haec effatus, ab alto jEthere se mittit, spirantes dimovet auras, 645 Ascaniumque petit. Formam turn vertitur oris Antiquum in Buten. Hie Dardanio Anchisae Armiger ante fuit, fidusque ad limina custos : Turn comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apollo Omnia longaevo similis, vocemque, coloremque, OoO Et crines albos, et saeva sonoribus arma ; Atque his ardentem dictis affatur Iulum : Sit satis, iEneide, telis impune Numanum Oppetiisse tuis : primam hanc tibi magnus Apollo Conc'edit laudem, et paribus non invidet armis. 655 Cetera parce, puer, belio. Sic orsus Apollo Mortales medio aspectus sermone reliquit, Et procul in tenuem ex oculis evahuit auram. Agnovere deum proceres, divinaque tela, Dardanidae, pharetramque fuga sensere sonantem. 660 Ergo, avidum pugnae, dictis ac numine Phoebi Ascanium prohibent: ipsi in certamina rursus Succedunt, animasque in aperta pericula mittunt. It clamor totis per propugnacula muds; Intendunt acres arcus, amentaque torquent; 665 Sternitur omne solum telis : turn scuta cavaeque Dant sonitum flictu galeae ; pugna aspera surgit: Quantus ab occasu veniens, pluvialibus Haedis, Verberat imber humum ; quam multa grandine nimbi In vada praecipitant, quum Jupiter, horridus austris, 670 Torquet aquosam hiemem, et coelo cava nubila rumpit. Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti, Quos Jovis eduxit luco silvestris Iaera, Abietibus juvenes patriis et montibus aequos, Portam, quae ducis imperio commissa, recludunt, 675 ^NEIDOS LIB. IX. 201 Freti armis ; ultroque invitant moenibus hostem. Ipsi intus, dextra ac laeva, pro turribus astant, Armati ferro, et cristis capita alta corusci. Quales aeriae liquentia flumina circum, Sive Padi ripis, Athesim seu propter amcenum, 680 Consurgunt geminae quercus, intonsaque ccelo Attollifnt capita, et sublimi vertice nutant. Irrumpunt, aditus Rutuli ut videre patentes. Continuo Quercens, et pulcher Aquicolus armis, Et praeceps animi Tmarus, et Mavortius Haemon, 685 Agminibus totis aut versi terga dedere, Aut ipso portae posuere in limine vitam. Turn magis increscunt animis discordibus irae ; Et jam collecti Troes glomerantur eodem, Et conferre manum et procurrere longius audent. 690 Ductori Turno, diversa in parte furenti, Turbantique viros, perfertur nuntius, hostem Fervere caede nova, et portas praebere patentes. Deserit inceptum, atque, immani coricitus ira, Dardaniam ruit ad portam, fratresque superbos ; 695 Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat, Thebana de matre nothum Sarpedonis alti, Conjecto sternit jaculo : volat Itala cornus Aera per tenuem, stomachoque infixa sub altum Pectus abit : reddit specus atri vulneris undam 700 Spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit. Turn Meropem atque Erymanta manu, turn sternit Aphid- num ; Turn Bitian ardentem oculis, animisque frementem ; Non jaculo, neque enim jaculo vitam ille dedisset : Sed magnum stridens contorta phalarica venit, 705 Fulminis acta modo ; quam nee duo taurea terga, Nee duplici squama lorica fidelis, et auro, Sustinuit : collapsa ruunt immania membra. Dat tellus gemitum, et clypeum super intonat ingens. Talis in Euboi'co Baiarum litore quondam 7l n K 5 202 iENElDOS LIB. IX. Saxea pila cadit, magnis quam molibus ante Constructam ponto jaciunt ; sic ilia ruinam Prona trahit, penitusque vadis illisa recumbit : Miscent se maria, et nigrae attolluntur arenae : Turn sonitu Prochyta alta tremit, durumque cubile 715 Inarime Jovis imperiis imposta Typhoeo. Hie Mars armipotens animum viresque Latinis Addidit, et stimulos acres sub pectore vertit ; Immisitque Fugam Teucris, atrumque Timorem. Undique conveniunt ; quondam data copia pugnae, | 720 Bellatorque animo deus incidit. Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit, Et quo sit fortuna loco, qui casus agat res, Portam vi multa, converso cardine, torquet, Obnixus latis humeris, multosque suorum, 725 Mcenibus exclusos, duro in certamine linquit ; Ast alios secum includit recipitque ruentes : Demens ! qui Rutulum in medio non agmine regem Viderit irrumpentem, ultroque incluserit urbi ; / Immanem veluti pecora inter inertia tigrim. 730 Continuo nova lux oculis effulsit, et arma Horrendum sonuere : tremunt in vertice cristae Sanguineae, clypeoque micantia fulmina mittit. Agnoscunt faciem invisam, atque immania membra, Turbati subito ^Eneadae. Turn Pandarus ingens 735 Emicat, et, mortis fraternae fervidus ira, Effatur : Non haec dotalis regia Amatae ; Nee muris cohibet patriis media Ardea Turnum. Castra inimica vides : nulla hinc exire potestas. dhli subridens sedato pectore Turnus : 740 Incipe, si qua animo virtus, et consere dextram : Hie etiam inventum Priamo narrabis Achillen. Dixerat. Hie, rudem nodis et cortice crudo, Intorquet, summis adnixus viribus, hastam. Excepere aurae vulnus ; Saturnia Juno 745 Detorsit veniens ; portaeque infigitur hasta. _ JENEIDOS LIB. IX. 203 At non hoc telum, mea quod vi dextera versat, Effugies : neque enim is teli nee vulneris auctor. Sic ait, et sublaftim alte consurgit in ensem, Et mediam ferro gemina inter tempora frontem 750 Dividit, impubesque immani vulnere malas. Fit sonus : ingenti concussa est pondere tellus. Collapsos artus, atque arma cruenta cerebro, Sternit humi moriens ; atque illi partibus aequis Hue caput, atque illuc, humero ex utroque pependit. 755 DifFugiunt versi trepida formidine Troes; Et, si continuo victorem ea cura subisset, Rumpere claustra manu, sociosque immittere portis, Ultimus ille dies bello gentique fuisset : Sedlfuror ardentem, caedisque insana cupido 760 Egit in adversos. * Principio, Phalerim et succiso poplite Gygen Excipit ; hinc raptas fugientibus ingerit bastas In tergum : Juno vires animumque ministrat. ^ t f Addit Halym comitem, et confixa Phegea^parma,; * - 'Wj>^& Ignaros deinde in muris, Martemque cientes, Alcandrumque, Haliumque, Noemonaque, Prytanimque, Lyncea, tendentem contra, sociosque vocantem, Vibranti gladio connixus ab aggere, dexter Occupat : huic, uno dejectum comminus ictu, 770 Cum galea longe jacuit caput. Inde, ferarum Vastatorem, Amycum, quo non felicior alter Unguere tela manu, ferrumque armare veneno : Et Clytium iEoliden, et amicum Crethea musis ; Cretbea, Musarum comitem, cui carmina semper 775 Et citharae cordi, numerosque intendere nervis : Semper equos, atque arma vimm, pugnasque canebat. Tandem ductores, audita caede suorum, Conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus ; Palantesque vident socios, hostemque receptum. 780 Et Mnestheus : Quo deinde fugam ? quo tenditis ? inquit. Quos alios muros/quae jam ultra mcenia habetis ? k6 204 ^NEIDOS LIB. IX. Unus homo, et vestris, O cives ! undique septus Aggeribus, tantas strages impune per urbem Ediderit ? juvenum primos tot miserit Oreo? 785 Non infelicis patriae, veterumque deorum, Et magni iEneae, segues, miseretque pudetque ? Talibus accensi firman tur, et agmine denso Consistunt. Turnus paullatim excedere pugna, Et fluvium petere, ac partem quae cingitur unda. 790 Acrius hoc Teucri clamore incumbere magno, Et glomerare manum : ceu saevum turba leonem Cum telis premit infensis ; at territus ille, Asper, acerba tuens, retro redit ; et neque terga Ira dare, aut virtus patitur ; nee tendere contra, - 795 Tile quidem, hoc cupiens, potis est per tela virosque. Haud aliter retro dubius vestigia Turnus Improperata refert, et mens exaestuat ira. Quin etiam bis turn medios invaserat hostes ; Bis confusa fuga per muros agmina vertit. 800 Sed manus e castris propere coit omnis in unum : Nee contra vires audet Saturnia Juno Sufficere ; aeriam coelo nam Jupiter Irim Demisit, germanae haud mollia jussa ferentem, Ni Turnus cedat Teucrorum mcenibus altis. 805 Ergo nee clypeo juvenis subsistere tantum, Nee dextra, valet : injectis sic undique telis Obruitur. Strepit assiduo cava tempora circum Tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt ; Discussaeque jubae capiti ; nee sufficit umbo 810 Ictibus : ingeminant hastis et Troes et ipse Fulmineus Mnestheus. Turn toto corpore sudor Liquitur, et piceum (nee respirare potestas) Flumen agit ; fessos quatit aeger anhelitus artus. Turn denium praeceps saltu sese omnibus armis 815 In fluvium dedit : ille suo cum gurgite flavo V Accepit venientem, ac mollibus extulit undis ; Et laetum sociis, abluta caede, remisit. 205 P. VIRGIL 1 1 MARONIS ^ENEIDOS LIBER DECIMUS. Panditur interea domus omnipotentis Olympi, Gonciliumque vocat divum pater atque hominum rex Sideream in sedem : terras unde arduus omnes, Castraque Dardanidum aspectat, populosque Latinos. Considunt tectis bipatentibus : incipit ipse : 5 Coelicolse magni, quianam sententia vobis Versa retro, tantumque animis certatis iniquis ? Abnueram bello ltaliam concurrere Teueris : Quae contra vetitum discordia ? quis metus aut hos, Aut hos, arma sequi, ferrumque lacessere suasit? 10 Adveniet justum pugnae, ne arcessite, tempus, Cum fera Carthago Romanis arcibus olim Exitium magnum atque Alpes immittet apertas. Turn certare odiis, turn res rapuisse licebit : Nunc, sinite ; et placitum lseti componite fcedus. 15 Jupiter haec paucis : at non Venus aurea contra Pauca refert : O Pater ! O hominum rerumque aeterna potestas ! Namque aliud quid sit, quod jam implorare queamus? Cernis ut insultent Rutuli, Turnusque feratur 20 Per medios insignis equis, tumidusque secundo Marte ruat? Non clausa tegunt jam mcenia Teucros : Quin intra portas, atque ipsis prcelia miscent Aggeribus murorum ; et inundant sanguine fossae. iEneas ignarus abest. Nunquamne levari 25 Obsidione sines ? muris iterum imminet hostis Nascentis Trojae, nee non exercitus alter, 206 JENEIDOS LIB. X. Atque iterum in Teucros ^Etolis surgit ab Arpis Tydides. Equidem credo, mea vulnera restant. Et tua progenies mortalia demoror arma ! 30 Si sine pace tua, atque invito numine, Troes Italiam petiere ; luant peccata, neque illos Juveris auxilio : sin, tot responsa secuti, Quae Superi Manesque dabant ; cur nunc tua quisquam Vertere jussa potest ? aut cur nova condere fata? 35 Quid repetam exustas Erycino in litore classes ? Quid tempestatum regem, ventosque furentes iEolia excitos ? aut actam nubibus Irim ? Nunc etiam Manes (haec intentata manebat Sors rerum) movet, et, superis immissa repente, 40 Allecto medias Italum bacchata per urbes. Nil super imperio moveor : speravimus ista, Dum fortuna fuit : vincant, quos vincere mavis. Si nulla est regio, Teucris quam det tua conjux Dura ; per eversae, genitor, fumantia Trojae 45 Excidia obtestor, liceat dimittere ab armis Incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem. iEneas sane ignotis jactetur in undis, Et, quamcumque viam dederit Fortuna, sequatur : Hunc tegere, et dirae valeam subducere pugnae. 50 Est Amathus, est celsa Papbus, atque alta Cythera, Idaliaeque domus : positis inglorius armis Exigat hie aevum. Magna ditione jubeto Carthago premat Ausoniam : nihil urbibus inde Obstabit Tyriis. Quid pestem evadere belli 55 Juvit, et Argolicos medium fugisse per ignes, Totque maris vastaeque exhausta pericula terras, Dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt ? Non satius, cineres patriae insedisse supremos, Atque solum quo Troja fuit ? Xanthum et Simoenta CO K-edde, oro, miseris ; iterum que revolvere casus Da, pater, Iliacos Teucris. Turn regia Juno, Acta furore gravi : Quid me alta silentia cogis -ENEIDOS LIB. X. 207 Rumpere, et obductum verbis vulgare dolorem I iEnean hominum quisquam, divumque, subegit 65 Bella sequi, aut hostem regi se inferre Latino? Italiam fatis petiit auctoribus ; esto : Cassandrae impulsus furiis : num linquere castra Hortati sumus, aut vitam committere ventis ? Num puero summam belli, num credere muros ; 70 Tyrrhenamque fidem, aut gentes agitare quietas ? Quis deus in fraudem, quae dura potentia nostri Egit? ubi hie Juno, demissave nubibus Iris? Indignum est, Italos Trojam circumdare flammis Nascentem, et patria Turnum consistere terra, 75 Cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater : Quid, face Trojanos atra vim ferre Latinis ; Arva aliena jugo premere, atque avertere praedas? Quid, soceros legere, et gremiis abducere pactas ; Pacem orare manu, praefigere puppibus arma ? 80 Tu potes iEnean manibus subducere Graium, Proque viro nebulam et ventos obtendere inanes ; Et potes in totidem classem convertere nymphas : Nos aliquid Rutulos contra juvisse, nefandum est? iEneas ignarus abest ; ignarus et absit : 85 Est Paphus, Idaliumque tibi ; sunt alta Cythera : Quid gravidam bellis urbem et corda aspera tentas ? Nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere fundo Conamur ? nos ? an miseros qui Troas Achivis Objecit ? quae causa fuit, consurgere in arma 90 Europamque Asiamque, et fcedera solvere furto ? Me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter ? Aut ego tela dedi, fovive Cupidine bella? Turn decuit metuisse kiis : nunc sera querelis Haud justis assurgis, et irrita jurgia jactas. 95 Talibus orabat Juno ; cunctique fremebant Ccelicolae assensu vario : ceu flamina prima Cum deprensa fremunt silvis, et caeca volutant Murmura, venturos nautis prodentia ventos. 208 ^NEIDOS LIB. X. Turn Pater omnipotens, rerum cui summa potestas, 100 Infit. Eo dicente, deum domus alta silescit, Et, tremefacta solo, tellus ; silet arduus aether ; Turn Zephyri posuere ; premit placida aequora pontus. Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta. Quandoquidem Ausonios conjungi foedere Teucris 105 Haud licitum, nee vestra capit discordia finem ; Quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem, Tros Rutulusve fuat, nullo discrimine habebo : Seu, fatis, Italum castra obsidione tenentur, Sive errore malo Trojae, monitisque sinistris. 110 Nee Rutulos solvo. Sua cuique exorsa laborem Fortunamque ferent : rex Jupiter omnibus idem : Fata viam invenient. Stygii per flumina fratris, Per pice torrentes, atraque voragine, ripas, Annuit, et totum nutu tremefecit Olympum. 115 Hie finis fandi. Solio turn Jupiter aureo Surgit, ccelicolae medium quern ad limina ducunt. Interea Rutuli portis circum omnibus instant Sternere caede viros, et mcenia cingere flammis: At legio iEneadum vallis obsessa tenetur; 1'20 Nee spes ulla fugae. Miseri stant turribus altis Nequidquam, et rara muros cinxere corona, Asius Imbrasides, Hicetaoniusque Thymcetes, Assaracique duo, et senior cum Castore Thymbris, Prima acies. Hos germani Sarpedonis ambo, 12.5 Et Clarus, et Themon, Lycia comitantur ab alta. Fert ingens, toto connixus corpore, saxum, Haud partem exiguam montis, Lyrnessius Acmon, Nee Clytio genitore minor, nee fratre Menestheo. Hi jaculis, illi certant defendere saxis, 130 Molirique ignem, nervoque aptare sagittas. Ipse inter medios, Veneris justissima cura, Dardanius caput ecce ! puer detectus honestum, Qualis gemma, micat, fulvum quae dividit aurum, Aut collo decus, aut capiti ; vel quale per artem 135 iENEIDOS LIB. X. 209 Inclusum buxo, aut Oricia terebintho, Lucet ebur : fusos cervix cui lactea crines Accipit, et molli subnectens circulus auro. Te quoque magnanimae viderunt, Ismare, gentes Vulnera dirigere, et calamos armare veneno, 140 Maeonia generose domo: ubi pinguia culta Exercentque viri, Pactolusque irrigat auro. Adfuit et Mnestheus, quern pulsi pristina Turni Aggere murorum sublimem gloria tollit ; Et Capys : hinc nomen Campanae ducitur urbi. 145 Illi inter sese duri certamina belli Contulerant: media iEneas freta nocte secabat. Namque, ut ab Euandro castris ingressus Etruscis, Regem adit, et regni memorat nomenque genusque ; Quidve petat, quidve ipse ferat; Mezentius arma 150 Quae sibi conciliet, violentaque pectora Turni, Edocet ; humanis quas sit fiducia rebus Admonet, immiscetque preces. Haud fit mora ; Tarchon Jungit opes, foedusque ferit : turn, libera fati, Classem conscendit jussis gens Lydia divum, 155 Externo commissa duci. iEneia puppis Prima tenet, rostro Phrygios subjuncta leones : Imminet Ida super, profugis gratissima Teucris. Hie magnus sedet iEneas, secumque volutat Eventus belli varios : Pallasque, sinistro 160 Affixus lateri, jam quaerit sidera, opacae Noctis iter ; jam quae passus terraque marique. Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete ; Quae manus interea Tuscis comitetur ab oris ^Enean, armetque rates, pelagoque vehatur. 165 Massicus aerata princeps secat aequora Tigri ; Sub quo mille manus juvenum, qui mcenia Clusi, Quique urbem liquere Cosas : quis tela, sagittae, Corytique leves humeris, et letifer arcus. Una torvus Abas : buic totum insignibus armis 170 Agmen, et aurato fulgebat Apolline puppis. 210 iENEIDOS LIB. X. Sexcentos illi dederat Populonia mater Expertos belli juvenes : ast Ilva trecentos Insula, inexhaustis Chalybum generosa metallis. Tertius, ille hominum divumque interpres, Asilas, 175 Cui pecudum fibrae, coeli cui sidera parent, Et linguae volucrum, et praesagi fulminis ignes, Mille rapit densos acie atque horrentibus hastis. Hos parere jubent, Alpbeae ab origine, Pisae, Urbs Etrusca solo. Sequitur pulcherrimus Astur, 180 Astur equo fidens, et versicoloribus arrais. Tercentum adjiciunt, mens omnibus una sequendi, Qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis, Et Pyrgi veteres, intempestaeque Graviscae. Non ego te, Ligurum ductor, fortissime bello, 185 Transierim, Cinyra, et, paucis comitate, Cupavo, Cujus olorinae surgunt de vertice pennae, (Crimen amor vestrum) formaeque insigne paternae. Namque ferunt, luctu Cycnum Phaethontis amati, Populeas inter frondes umbramque sororum 190 Dum canit, et mcestum musa solatur amorem, Canentem molli pluma duxisse senectam ; Linquentem terras, et sidera voce sequentem. Filius, aequales comitatus classe catervas, Ingentem remis Centaurum promovet : ille 195 Instat aquae, saxumque undis immane minatur Arduus, et longa sulcat maria alta carina. Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris, Fatidicae Mantus et Tusci filius amnis, Qui muros, matrisque dedit tibi, Mantua, nomen ; 200 Mantua, dives avis ; sed non genus omnibus unum ; Gens illi triplex, populi sub gente quaterni : Ipsa caput populis ; Tusco de sanguine vires. Hinc quoque quingentos in se Mezentius armat, Quos patre Benaco, velatus arundine glauca, 205 Mincius infesta ducebat in aequora pinu. It gravis Aulestes, centenaque arbore fluctus jENEIDOS lib. X. 211 Verberat assurgens ; spumant vada marmore verso. Hunc vehit imraanis Triton, et cserula concha Exterrens freta : cui laterum tenus hispida nanti 210 Frons hominem prsefert, in pristim desinit alvus ; Spumea semifero sub pectore murmurat unda. Tot lecti proceres ter denis navibus ibant Subsidio Trojae, et campos salis aere secabant. Jamque dies ccelo concesserat, almaque curru 215 Noctivago Phcebe medium pulsabat Olympum : iEneas, neque enim membris dat cura quietem, Ipse sedens clavumque regit, velisque ministrat. Atque illi, medio in spatio, chorus ecce ! suarum Occurrit comitum : nymphae, quas alma Cybebe 220 Numen habere maris, nymphasque e navibus esse, Jusserat, innabant pariter, fluctusque secabant, Quot prius seratae steterant ad litora prorae. Agnoscunt longe regem, lustrantque chorei's. Q,uarum quae fandi doctissima, Cymodocea 225 Pone sequens, dextra puppim tenet, ipsaque dorso Eminet, ac laeva tacitis subremigat undis, Turn sic ignarum alloquitur : Vigilasne, deum gens, iEnea ? vigila, et velis immitte rudentes. Nos sumus, Idaeae sacro de vertice pinus, 230 Nunc pelagi nymphae, classis tua. Perfidus ut nos Praecipites ferro Rutulus flammaque premebat, Rupimus invitae tua vincula, teque per aequor Quaerimus. Hanc Genetrix faciem miserata refecit, Et dedit esse deas, aevumque agitare sub undis. 235 At puer Ascanius muro fossisque tenetur, Tela inter media, atque horrentes Marte Latinos. Jam loca jussa tenet forti permixtus Etrusco Areas eques. Medias illis opponere turmas, Ne castris jungant, certa est sententia Turno. 240 Surge age, et Aurora socios veniente vocari Primus in arma jube, et clypeum cape, quern dedit ipse Invictum ignipotens, atque oras ambiit auro. 212 iENEIDOS LIB. X. Crastina lux, mea si non irrita dicta putaris, Ingentes Rutulae spectabit casdis acervos. 245 Dixerat ; et dextra discedens impulit altara, Haud ignara modi, puppim : fugit ilia per undas Ocior et jaculo, et ventos aequante sagitta. Inde aliae celerant cursus. Stupet inscius ipse Tros Anchisiades : animos tamen omine tollit. 250 Turn breviter, supera aspectans convexa, precatur : Alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi, Turrigeraeque urbes, bijugique ad frena leones ; Tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques Augurium, Phrygibusque adsis pede, diva, secundo. 255 Tantum effatus ; et interea revoluta ruebat Matura jam luce dies, noctemque fugarat. Principio sociis edicit, signa sequantur, Atque animos aptent armis, pugnaeque parant se. Jamque in conspectu Teucros habet, et sua castra, 260 Stans celsa in puppi : clypeum cum, deinde, sinistra Extulit ardentem. Clamorem ad sidera tollunt Dardanidae e muris : spes addita suscitat iras : Tela manu jaciunt : quales sub nubibus atris Strymoniae dant signa grues, atque aethera tranant 265 Cum sonitu, fugiuntque notos clamore secundo. At Rutulo regi, ducibusque ea mira videri Ausoniis ; donee versas ad litora puppes Respiciunt, totumque allabi classibus aequor. Ardet apex capiti, cristisque a vertice flamma 270 Funditur, et vastos umbo vomit aureus ignes : Non secus, ac liquida si quando nocte cometae Sanguinei lugubre rubent ; aut Sirius ardor Ille, sitim morbosque ferens mortalibus aegris, Nascitur, et laevo contristat lumine ccelum. 275 Haud tamen audaci Turno fiducia cessit Litora praecipere, et venientes pellere terra. Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro : Quod votis optastis, adest, perfringere dextra. .ENEIDOS LIB. X. 213 In manibus Mars ipse, viri. Nunc conjugis esto 280 Quisque suae, tectique memor; nunc magna referto Facta, patrum laudes. Ultro occurramus ad undam, Dum trepidi, egressique labant vestigia prima. Audentes Fortuna juvat. Haec ait ; et secum versat, quos ducere contra, 285 Vel quibus obsessos possit concredere muros. Interea iEneas socios de puppibus altis Pontibus exponit : multi servare recursus Languentis pelagi, et brevibus se credere saltu ; Per remos alii. Speculatus litora, Tarchon, 290 Qua vada non spirant, nee fracta remurmurat unda, . Sed mare inoffensum crescenti allabitur sestu, Advertit subito proras, sociosque precatur : Nunc, O lecta manus ! validis incumbite remis; Tollite, ferte rates ; inimicam findite rostris 295 Hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina. Frangere nee tali puppim statione recuso, Arrepta tellure semel. Quae talia postquam Effatus Tarchon, socii consurgere tonsis, Spumantesque rates arvis inferre Latinis ; 300 Donee rostra tenent siccum, et sedere carinas Omnes innocuae. Sed non puppis tua, Tarchon : Namque, inflicta vadis, dorso dum pendet iniquo, Anceps sustentata diu, fluctusque fatigat: Solvitur, atque viros mediis exponit in undis ; 305 Fragmina remorum quos et fluitantia transtra Impediunt, retrahitque pedem simul unda relabens. Nee Turnum segnis retinet mora : sed rapit acer Totam aciem in Teucros, et contra in litore sistit. Signa canunt. Primus turmas invasit agrestes 310 iEneas, omen pugnae, stravitque Latinos, Occiso Therone, virum qui maximus ultro JEnean petit : huic gladio, perque aerea suta, Per tunicam squalentem auro, latus haurit apertum. Inde Lichan ferit, exsectum jam matre perempta, 315 214 JENEIDOS LIB. X. Et tibi, Phoebe, sacrum, casus evadere ferri Quod licuit parvo. Nee longe Cissea durum, Immanemque Gyan, sternentes agmina clava, Dejecit leto : nihil illos Herculis arma, Nee validae juvere manus, genitorque Melampus, 320 Alcidae comes, usque graves dum terra labores Praebuit. Ecce ! Pharo, voces dum jactat inertes, Intorquens jaculum, clamanti sistit in ore. Tu quoque, fiaventem prima lanugine malas, Dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon, 325 Dardania stratus dextra, securus amorum, Qui juvenum tibi semper erant, miserande, jaceres ; Ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci Progenies, septem numero, septenaque tela Conjiciunt : partim galea clypeoque resultant 330 Irrita ; den* exit partim stringentia corpus Alma Venus. Fidum iEneas affatur Achaten : Suggere tela mihi ; non ullum dextera frustra Torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graium Iliacis campis. Turn magnam corripit hastam, 335 Et jacit : ilia volans clypei transverberat aera Maeonis, et thoraca simul cum pectore rumpit. Huic frater subit Alcanor, fratremque ruentem Sustentat dextra : trajecto missa lacerto Protenus hasta fugit, servatque cruenta tenorem ; 340 Dexteraque ex humero nervis moribunda pependit. Turn Numitor, jaculo fratris de corpore rapto, iEnean petiit ; sed non et figere contra Est licitum ; magnique femur perstrinxit Achatae. Hie Curibus, fidens primaevo corpore, Clausus 345 Advenit, et rigida Dryopem ferit eminus hasta Sub mentum, graviter pressa ; pariterque loquentis Vocem animamque rapit, trajecto gutture : at ille Fronte ferit terram, et crassum vomit ore cruorem. Tres quoque Threicios Boreae de gente suprema, 350 Et tres, quos Idas pater, et patria Ismara mittit, JENE1D0S LIB. X. 215 Per varios sternit casus. Accurrit Halesus, A.uruncaeque manus ; subit et Neptunia proles, Tnsignis Messapus equis. Expellere tendunt Nunc hi, nunc illi : certatur limine in ipso 355 Ausoniae. Magno discordes sethere venti Prcelia ceu tollunt, animis et viribus aequis : Non ipsi inter se, non nubila, non mare cedunt ; Anceps pugna diu ; stant obnixa omnia contra. Haud aliter Trojanae acies, aciesque Latinae 360 Concurrunt : haeret pede pes, densusque viro vir. At, parte ex alia, qua saxa rotantia late Impulerat torrens, arbustaque diruta ripis, Arcadas, insuetos acies inferre pedestres, Ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci ; 365 Aspera quis natura loci dimittere quando Suasit equos ; unum quod rebus restat egenis, Nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris : Quo fugitis, socii? per vos, et fortia facta, Per ducis Euandri nomen, devictaque bella, 370 Spemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi, Fidite ne pedibus ; ferro rumpenda per hostes Est via. Qua globus ille viriim densissimus urguet ; Hac vos, et Pallanta ducem, patria alta reposcit. Numina nulla premunt : mortali urguemur ab hoste 375 Mortales : totidem nobis animaeque manusque. Ecce ! maris magna claudit nos objice pontus-: Deest jam terra fugae. Pelagus, Trojamne petemus ? Haec ait, et medius densos prorumpit in hostes. Obvius huic primum, fatis adductus iniquis, 380 Fit Lagus : hunc, magno vellit dum pondere saxum, Intorto flgit telo, discrimina costis Per medium qua spina dabat ; hastamque receptat Ossibus haerentem. Quern non super occupat Hisbo, Ille quidem hoc sperans : nam Pallas ante ruentem, 385 Dum furit, incautum crudeli morte sodalis, Excipit ; atque ensem tumido in pulmone recondit. 216 /ENEIDOS LIB. X. Hinc Sthelenum petit, et Rhoeti de gente vetusta Anchemolum, thalamos ausum incestare novercae. Vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in arvis, 31K) Daucia, Laride Thymberque, simillima proles, Indiscreta suis gratusque parentibus error. At nunc dura dedit vobis discrimina Pallas: Nam tibi, Thymbre, caput Euandrius abstulit ensis ; Te decisa suum, Laride, dextera quaerit, 395 Semianimesque micant digiti, ferrumque retractant. Arcadas, accensos monitu, et praeclara tuentes Facta viri, mixtus dolor, et pudor armat in hostes. Turn Pallas bijugis fugientem Rhoetea praeter Trajicit. Hoc spatium, tantumque morae fuit Ilo ; 400 Ho namque procul validam direxerat hastam : Quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teutbra, Te fugiens, fratremque Tyren ; curruque volutus Caedit semianimis Rutulorum calcibus arva. Ac, velut, optato ventis aestate coortis, 405 Dispersa immittit silvis incendia pastor ; Correptis subito mediis, extenditur una Horrida per latos acies Vulcania campos : Hie sedens victor flammas despectat ovantes : Non aliter socium virtus coit omnis in unum, 410 Teque juvat, Palla. Sed, bellis acer, Halesus Tendit in adversos, seque in sua colligit arma : Hie mactat Ladona, Pheretaque, Demodocumque ; Strymonio dextram fulgenti deripit ense, Elatam in jugulum ; saxo ferit ora Thoantis, 4 1 5 Ossaque dispersit, cerebro permixta cruento. Fata canens silvis genitor celarat Halesum : Ut senior leto canentia lumina solvit, Injecere manum Parcae, telisque sacrarunt Euandri. Quern sic Pallas petit ante precatus : 420 Da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro, Fortunam, atque viam duri per pectus Halesi ; Haec arma, exuviasque viri, tua quercus habebit. £NEIDOS LIB. X. 217 Audiit ilia deus : dum texit l'maona Halesus, Arcadio inf'elix telo dat pectus inermum. 425 At non csede viri tanta perterrita Lausus, Pars ingens belli, sinit agmina : primus Abantem Oppositum interimit, pugnae nodumque moramque. Sternitur Arcadise proles ; sternuutur Etrusci ; Et vos, O ! Graiis imperdita corpora, Teucri. 430 Agmina concurrunt ducibusque et viribus acquis. Extremi addensent acies : nee turba moveri Tela manusque sinit. Hinc Pallas instat, et urguet ; Hinc contra Lausus ; nee multum discrepat aetas ; Egregii forma ; sed quis fortuna negarat 435 In patriam reditus. Ipsos concurrere passus Haud tamen inter se magni regnator Olympi : Mox illos sua fata manent majore sub hoste. Interea soror alma monet succedere Lauso Turnum, qui volucri curru medium secat agmen, 440 Ut vidit socios : Tempus desistere pugnae ; Solus ego in Pallanta feror ; soli mihi Pallas Debetur : cuperem ipse parens spectator adesset. Haec ait ; et socii cesserunt aequore jusso. At, Rutulum abscessu, juvenis turn, jussa superba 445 Miratus, stupet in Turno, corpusque per ingens Lumina volvit, obitque truci procul omnia visu ; Talibus et dictis it contra dicta tyranni : Aut spoliis ego jam raptis laudabor opimis, Aut leto insigni. Sorti pater aequus utrique est. 450 Tolle minas. Fatus, medium procedit in aequor : Frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis. Desiluit Turnus bijugis ; pedes apparat ire Comminus. Utque leo, specula cum vidit ab aha Stare procul campis meditantem in proelia taurum, 455 Advolat ; haud alia est Turni venientis imago. Hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae, Ire prior Pallas, si qua fors adjuvet ausum Viribus imparibus ; magnuraoue ita ad aethera fatur ; L 218 -ENEIDOS LIB. X. Per patris hospitium, et mensas quas advena adisti, 460 Te precor, Alcide, cceptis ingentibus adsis : Cernat semineci sibi me rapere arma cruenta, Yictoremque ferant morientia lumina Tumi. Audiit Alcides juvenem, magnumque sub imo Corde premit gemitum, lacrimasque effundit inanes. 465 Turn Genitor natum dictis afFatur amicis : Stat sua cuique dies : breve et irreparabile tempus Omnibus est vitas; sed famam extendere factis, Hoc virtutis opus. Trojae sub moenibus altis Tot gnati cecidere deum : quin occidit una 470 Sarpedon, mea progenies. Etiam sua Turnum Fata vocant, metasque dati pervenit ad sevi. • Sic ait, atque oculos Rutulorum rejicit arvis. At Pallas magnis emittit viribus hastam, Vaginaque cava fulgentem deripit ensem. 475 Ilia volans, humeri surgunt qua tegmina summa, Incidit ; atque, viam clypei molita per oras, Tandem etiam magno strinxit de corpore Turni. Hie Turnus ferro praefixum robur acuto In Pallanta, diu librans, jacit, atque ita fatur : 480 Aspice num mage sit nostrum penetrabile telum. Dixerat ; at clypeum, tot ferri terga, tot seris, Cum pellis totiens obeat circumdata tauri, Vibranti medium cuspis transverberat ictu, Loricaeque moras, et pectus perforat ingens. 485 Ille rapit calidum frustra de vulnere telum : Una eademque via sanguis animusque sequuntur. Corruit in vulnus : sonitum super arma dedere : Et terram hostilem moriens petit ore cruento. Quern Turnus super assistens : 490 Arcades, haec, inquit, memores mea dicta referte Euandro : Qualem meruit, Pallanta remitto : Quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est Largior: baud illi stabunt iEneia parvo Hospitia. Et laevo pressit pede, talia fatus, 49f ^NEIDOS LIB. X. 219 Exanimem, rapiens immania pondera baltei, Impressumque nefas ; una sub nocte jugali Caesa manus juvenum foede, thalamique cruenti : Quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro; Quo nunc Turnus ovat spolio, gaudetque potitus. 500 Nescia mens hominura fati, sortisque futurae, Et servare modum, rebus sublata secundis ! Turno tempus erit, magno cum optaverit emtura Intactum Pallanta, et cum spolia ista diemque Oderit. At socii multo gemitu lacrimisque, 505 Impositum scuto, referunt Pallanta, frequentes. O dolor, atque decus magnum, rediture parenti ! Haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert, Cum tamen ingentes Rutulorum linquis acervos ! Nee jam fama mali tanti, sed certior auctor 510 Advolat iEneas, tenui discrimine leti Esse suos ; tempus versis succurrere Teucris. Proxima quaeque metit gladio, latumque per agmen Ardens limitem agit ferro ; te, Turne, superbum Caede nova, quaerens. Pallas, Euander, in ipsis 515 Omnia sunt oculis, mensae quas advena primas Tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos Quatuor hie juvenes ; totidem, quos educat Ufens, Viventes rapit, inferias quos immolet umbris, Captivoque rogi perfundat sanguine flammas. 520 Inde Mago procul infensam contenderat hastam : Ille astu subit ; at tremebunda supervolat hasta ; Et, genua amplectens, effatur talia supplex : Per patrios Manes et spes surgentis Iuli, Te precor, hanc animam serves natoque, patrique. 525 Est domus alta ; jacent penitus defossa talenta Caelati argenti ; sunt auri pondera, facti Infectique, mihi. Non hie victoria Teucrum Vertitur; aut anima una dabit discrimina tanta. Dixerat ; JEneas contra cui talia reddit : 530 Argenti atque auri memoras quae multa talenta, i. 2 220 flENEIDOS LIB. X. Gnatis parce tuis. Belli commercia Turnus Sustulit ista prior, jam turn Pallante peremto. Hoc patris Anchisae Manes, hoc sentit lulus. Sic fatus, galeam laeva tenet, atque reflexa 535 Cervice orantis capulo tenus applicat ensem. Nee procul Haemonides, Phcebi Triviaeque sacerdos, Tnfula cui sacra redimibat tempora vitta, Totus collucens veste, atque insignibus armis : Quern congressus agit campo, lapsumque superstans 540 Immolat, ingentique umbra tegit ; arma Serestus Lecta refert humeris, tibi, rex Gradive, tropaeum. Instaurant acies, Vulcani stirpe creatus, Caeculus, et, veniens Marsorum montibus, Umbro : Dardanides contra furit. Anxuris ense sinistram, 545 Et totum clypei ferro dejecerat orbem ; — Dixerat ille aliquid magnum, vimque affore verbo Crediderat, cceloque animum fortasse ferebat, Canitiemque sibi et longos promiserat annos ; — Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis, 550 Silvicolae Fauno Dryope quem nympha crearat, Obvius ardenti sese obtulit : ille reducta Loricam, clypeique ingens onus, impedit hasta. Turn caput orantis nequidquam, et multa parantis Dicere, deturbat terrae ; truncumque tepentem 555 Provolvens, super haec inimico pectore fatur Istic nunc, metuende, jace. Non te optima mater Condet humo, patrioque onerabit membra sepulcro : Alitibus linquere feris ; aut gurgite mersum Unda feret, piscesque impasti vulnera lambent. 500 Protenus Antaeum et Lucam, prima agmina Turni, Persequitur ; fortemque Numam, fulvumque Camertem, Magnanimo Volscente satum, ditissimus agri Qui fuit Ausonidiim, et tacitis regnavit Amyclis. JEgaeon qualis, centum cui brachia dicunt, 565 Centenasque manus, quinquaginta oribus ignem Pectoribusque arsisse, Jovis cum fulmina contra JENEIDOS LIB. X. 221 Tot paribus streperet clypeis, tot stringeret enses : Sic toto iEneas desaevit in aequore victor, Ut semel intepuit mucro. Quin ecce ! Niphaei 570 Quadrijuges in equos, adversaque pectora, tendit ; Atque illi, longe gradientem et dira frementem Ut videre, metu versi, retroque ruentes, Effunduntque ducem, rapiuntque ad litora currus. Interea bijugis infert se Lucagus albis 575 In medios, fraterque Liger : sed frater habenis Flectit equos : strictum rotat acer Lucagus ensem. Haud tulit iEneas tanto fervore furentes : Irruit, adversaque ingens apparuit hasta. Cui Liger : 580 Non Diomedis equos, nee currum cernis Achilli, Aut Phrygian campos : nunc belli finis et aevi His dabitur terris. Vesano talia late Dicta volant Ligeri : sed non et Troi'us heros Dicta parat contra : jaculum nam torquet in hostem. 585 Lucagus ut, pronus pendens in verbera, telo Admonuit bijugos, projecto dum pede laevo Aptat se pugnae ; subit oras hasta per imas Fulgentis clypei, turn laevum perforat inguen : Excussus curru moribundus volvitur arvis. 590 Q,uem pius iEneas dictis affatur amaris : Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum Prodid'it, aut vanae vertere ex hostibus umbrae : Ipse, rotis saliens, juga deseris. Haec ita fatus, Arripuit bijugos. Frater tendebat inermes 595 Infelix palmas, curru delapsus eodem : Per te, per qui te talem genuere parentes, Vir Trojane, sine hanc animam, et miserere precaritis. Pluribus oranti iEneas : Haud talia dudum Dicta dabas. Morere, et fratrem ne desere frater. 600 Turn, latebras animae, pectus mucrone recludit. Talia per campos edebat funera ductor Dardanius, torrentis aquae vel turbinis atri l 3 222 JENEIDOS LIB. X. More furens. Tandem erumpunt, et castra relinquunt, Ascanius puer et nequidquam obsessa juventus. 005 Junonem interea compellat Jupiter ultro : O germana mihi atque eadem gratissima conjux ! Ut rebare, Venus (nee te sententia fallit) Trojanas sustentat opes; non vivida bello Dextra viris, animusque ferox, patiensque pericli. 610 Cui Juno submissa : Quid, O puleherrime conjux ! Sollicitas aegram, et tua tristia dicta timentem ? Si mihi, quae quondam fuerat, quamque esse decebat, Vis in amore foret, non hoc mihi namque negares, Omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum, 615 Et Dauno possem incolumem servare parenti. Nunc pereat, Teucrisque pio det sanguine poenas. Ule tamen nostra deducit origine nomen, Pilumnusque illi quartus pater ; et tua larga Saepe manu multisque oneravit limina donis. 620 Cui rex aetherii breviter sic fatus Olympi i Si mora praesentis leti, tempusque, caduco Oratur juveni, meque hoc ita ponere sentis ; Tolle fuga Turnum, atque instantibus eripe fatis. Hactenus indulsisse vacat. Sin altior istis 625 Sub precibus venia ulla latet, totumque moveri, Mutarique, putas bellum ; spes pascis inanes. Et Juno allacrimans : Quid, si, quae voce gravaris, Mente dares ; atque haec Turno rata vita maneret ? Nunc manet insontem gravis exitus ; aut ego veri 630 Vana feror. Quod ut O ! potius formidine falsa Ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas ! Haec ubi dicta dedit, ccelo se protenus alto Misit, agens hiemem, nimbo succincta, per auras; Iliacamque aciem, et Laurentia castra, petivit. (j'35 Turn dea nube cava tenuem sine viribus umbram In faciem iEneae, visu mirabile monstrum ! Dardaniis ornat telis ; clypeumque jubasque Divini assimulat capitis ; dat inania verba, jEneidos lib. x. 223 Dat sine mente sonum, gressusque effingit euntis : 610 Morte obita quales fama est volitare rlguras, Aut quae sopitos deludunt somnia sensus. At primas laeta ante acies exsultat imago, Irritatque virum telis, et voce lacessit. Instat cui Turnus, stridentemque eminus hastam 645 Conjicit : ilia dato vertit vestigia tergo. Turn vero ^Enean aversum ut cedere Turnus Credidit, atque animo spem turbidus hausit inanem Quo fugis, JEnes. 1 thalamos ne desere pactos : Hac dabitur dextra tellus quaesita per undas. 650 Talia vociferans sequitur, strictumque eoruscat Mucronem ; nee ferre videt sua gaudia ventos. . Forte ratis, celsi conjuncta crepidine saxi, Expositis stabat scalis, et ponte parato ; Qua rex Clusinis advectus Osinius oris. 655 Hue sese Irepida iEneae fugientis imago Conjicit in latebras : nee Turnus segnior instat ; Exsuperatque moras, et pontes transilit altos. Vix proram attigerat : rumpit Saturnia funem, Avulsamque rapit revoluta per aequora navem. 660 Turn levis baud ultra latebras jam quaerit imago, Sed, sublime volans, nubi se immiscuit atrae. Ilium autem jEneas absentem in prcelia poscit ; Obvia multa virum demittit corpora morti. Cum Turnurn medio interea fert aequore turbo ; 665 Respicit, ignarus rerum, ingratusque salutis, Et duplices cum voce manus ad sidera tendit : Omnipotens genitor, tanton me crimine dignum Duxisti, et tales voluisti expendere pcenas ? Quo feror? unde abii? quae me fuga, quern ve reducet ? 670 Laurentesne iterum muros aut castra videbo ? Quid manus ilia virum, qui me meaque arma secuti ? Quosne, nefas ! omnes infanda in morte reliqui ? Et nunc palantes video, gemitumque cadentum Accipio. Quid ago ? aut quae jam satis ima dehiscat 675 l 4 224 jEneidos lib. x. Terra mihi? vos O potius miserescite, venti ! In rupes, in saxa (volens vos Turnus adoro) Ferte ratem, saevisque vadis immittite Syrtis, Quo neque me Rutuli, nee conscia fama sequatur. Haec memorans, animo nunc hue, nunc fluctuat illuc : 680 An sese mucrone ob tantum dedecus aniens Induat, et crudum per costas exigat ensem ; Fluctibus an jaciat mediis, et litora nando Curva petat, Teucrumque iterum se reddat in arma. Ter conatus utramque viam : ter maxima Juno 085 Continuit ; juvenemque, animo miserata, repressit. Labitur alta secans fluctuque aestuque secundo ; Et patris antiquam Dauni defertur ad urbem. At Jovis interea monitis Mezentius ardens Succedit pugnae, Teucrosque invadit ovantes. 690 Concurrunt Tyrrbenae acies, atque omnibus uni, Uni odiisque viro, telisque frequentibus, instant. Ille, velut rupes, vastum quae prodit in aequor, Obvia ventorum furiis, expostaque ponto, Vim cunctam atque minas perfert ccelique marisque, 695 Ipsa immota manens. Prolem Dolichaonis, Hebrum Sternit humi, cum quo Latagum, Palmumque fugacem : Sed Latagum saxo, atque ingenti fragmine montis, Occupat os, faciemque adversam ; poplite Palmum Succiso volvi segnem sinit, armaque Lauso 700 Donat habere humeris, et vertice flgere cristas. Nee non Euanthem Phrygium, Paridisque Mimanta jEqualem, comitemque ; una quern nocte Theano In lucem.genitori Amyco dedit, et, face praegnans, Cisseis regina Parim : Paris urbe paterna 705 Occubat: ignarum Laurens habet ora Mimanta. Ac, velut ille canum morsu de montibus altis Actus aper, multos Vesulus quern pinifer annos Defendit, multosque palus Laurentia, silva Pastus arundinea, postquam inter retia ventum est, 710 Substitit, infremuitque ferox, et inhorruit armos; ^NEIDOS LIB. X. 225 Nee cuiquam irasci, propiusve accedere, virtus; Sed jaculis tutisque procul clamoribus instant : Ille autem impavidus partes cunctatur in omnes, Dentibus infrendens, et tergo decutit hastas. 715 Haud aliter, justae quibus est Mezentius irae, Non ulli est animus stricto concurrere ferro : Missilibus longe, et vasto clamore, lacessunt. Venerat antiquis Corythi de finibus Acron, Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos : 720 Hunc ubi miscentem longe media agmina vidit, Purpureum pennis, et paetae conjugis ostro ; Impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans, Suadet enim vesana fames ; si forte fugacem Conspexit capream, aut surgentem in cornua cervum, 725 Gaudet, hians immane, comasque arrexit, et haeret Visceribus super incumbens : lavit improba teter Ora cruor : Sic ruit in densos alacer Mezentius hostes. Sternitur infelix Acron, et calcibus atram 730 Tundit humum exspirans, infractaque tela cruentat. Atque idem fugientem haud est dignatus Oroden Sternere, nee jacta caecum dare cuspide vulnus : Obvius adversoque occurrit, seque viro vir Contulit; haud furto melior, sed fortibus armis. 735 Turn super abjectum posito pede nixus, et hasta : Pars belli haud temnenda, viri, jacet altus Orodes. Conclamant socii laetum paeana secuti. Ille autem exspirans : Non me, quicumque es, inulto, Victor, nee longum laetabere: te quoque fata 740 Prospectant paria, atque eadem mox arva tenebis, Ad quern subridens mixta Mezentius ira : Nunc morere ; ast de me divum pater atque hominum rex Viderit. Hoc dicens, eduxit corpore telum. OUi dura quies oculos et ferreus urguet 745 Somnus; in aeternam clauduntur lumina noetem. Caedicus Alcathoum ohtruncat, Sacrator Hydaspen ; l 5 226 .ENEIDOS LIB. X. Partheniumque Rapo, et, praedurum viribus, Orsen ; Messapus Cloniumque, Lycaoniumque Ericeten ; Ilium infrenis equi lapsu tellure jacentem, 750 Hunc peditem pedes. Et Lycius processerat Agis : Quern tamen, haud expers, Valerus, virtutis avitae, Dejicit ; at Thronium Salius, Saliumque Nealces, Insignis jaculo, et longe fallente sagitta. Jam gravis aequabat luctus et mutua Mavors 755 Funera : csedebant pariter, pariterque ruebant, Victores victique : neque his fuga nota, neque illis. Di Jovis in tectis iram miserantur inanem Amborum, et tantos mortalibus esse labores : Hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Juno ; 760 Pallida Tisiphone media inter millia ssevit. At vero, ingentem quatiens, Mezentius, hastam, Turbidus ingreditur campo. Quam magnus Orion, Cum pedes incedit medii per maxima Nerei Stagna, viam scindens, humero supereminet undasj 765 Aut, summis referens annosam montibus ornum, Ingrediturque solo, et caput inter nubila condit : Talis se vastis infert Mezentius armis. Huic contra iEneas, speculatus in agmine longo, Obvius ire parat. Manet imperterritus ille, 770 Hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat ; Atque oculis spatium emensus, quantum satis hastae : Dextra, mihi deus, et telum quod missile libro, Nunc adsint : voveo praedonis corpore raptis Indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum 775 ^Eneae. Dixit ; stridentemque eminus hastam Injicit : ilia volans clypeo est excussa, proculque Egregium Antoren latus inter et ilia figit; Herculis Antoren comitem, qui, missus ab Argis, Haeserat Euandro, atque Itala consederat urbe. 780 Sternitur infelix alieno vulnere, ccelumque Aspicit, et dulces moriens reminiscitur Argos. Turn pius iEneas hastam jacit : ilia per orbem ^MEIDOS LIB. X. 227 5 Luctantem rostro ; simul aethera verberat alis : Haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon Portatovans, Ducis exemplum eventumque secuti, Maeonidae incurrunt. Turn, fatis debitus, Arruns Velocem jaculo et multa prior arte Camillam 760 Circuit, et, quae sit fortuna facillima, tentat. Qua se cumque furens medio tulit agmine virgo ; Hac Arruns subit, et tacitus vestigia lustrat : Qua victrix redit ilia, pedemque ex hoste reportat ; Hac juvenis furtim celeres detorquet habenas. 765 Hos aditus, jamque hos aditus, omnemque pererrat Undique circuitum ; et certam quatit improbus hastarrij/ Forte, sacer Cybelae, Chloreus, olimque sacerdos, Insignis longe Phrygiis fulgebat in armis ; Spumantemque agitabat equum, quern pellis aenis 770 In plumam squamis, auro conserta, tegebat. Ipse, peregrina ferrugine clarus, et ostro, Spicula torquebat Lycio Gortynia cornu : Aureus ex bumero sonat arcus, et aurea vati Cassida ; turn croceam chlamydemque, sinusque crepantes Carbaseos, fulvo in nodum collegerat auro, 776 Pictus acu tunicas, et barbara tegmina crurum. Hunc virgo, sive ut templis praefigeret arma Troia, captivo sive ut se ferret in auro, Venatrix unum ex omni certamine pugnae 780 Caeca sequebatur ; totumque incauta per agmen Femineo praedae, et spoliorum, ardebat amore : Telum ex insidiis quum tandem, tempore capto, ^NEIDOS LIB. XI. 253 Concitat, et superos Arruns sic voce precatur : Summe deum, sancti custos Soractis, Apollo, 785 Quern primi colimus, cui pineus ardor acervo Pascitur, et medium, freti pietate, per ignem Cultores multa premimus vestigia prima ; Da, Pater, hoc nostris aboleri dedecus armis, Omnipotens.* Non exuvias, pulsaeve tropseum 790 Virginis, aut spolia ulla, peto : mihi cetera laudem Facta ferent. Haec dira meo dum vulnere pestis Pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes. Audiit, et voti Phcebus succedere partem Mente dedit ; partem volucres dispersit in auras. 795 Sterneret ut subita turbatam morte Camillam, Annuit oranti : reducem ut patria alta videret, Non dedit ; inque notos vocem vertere procellae. Ergo, ut missa manu sonitum dedit hasta per auras, Convertere animos acres, oculosque tulere, 800 Cuncti ad reginam Volsci. Nihil ipsa nee aurae, Nee sonitus, memor, aut venientis ab ae there teli ; Hasta sub exsertam donee perlata papillam Haesit, virgineumque alte bibit acta cruorem. Concurrunt trepidae comites, domioamque ruentem 805 Suscipiunt. Fugit ante omnes exterritus Arruns, Laetitia, mixtoque metu ; nee jam amplius has'tae Credere, nee telis occurrere virginis, audet. Ac, velut ille, prius quam tela inimica sequantur, Continuo in montes sese avius abdidit altos, 810 Occiso pastore, lupus, magnove juvenco, Conscius audacis facti, caudamque, remulcens, Subjecit pavitantem utero, silvasque petivit: Haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns, Contentusque fuga mediis se immiscuit armis. 815 Ilia manu moriens telum trahit : ossa sed inter Ferreus ad costas alto stat vulnere mucro. Labitur exsanguis ; labuntur frigida leto Lumina ; purpureus quondam color ora reliquit 254 £LNEIDOS LIB. XI. Turn sic exspirans Accan3pfex aequalibus unam, 820 Alloquitur, fida ante alias quae sola Camillae, Quicum partiri curas ; atque base ita fatur : Hactenus, Acca soror, potui : nunc vulnus acerbum Conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum. Effuge, et haec Turno mandata novissima perfer : 825 Succedat pugnae, Trojanosque arceat urbe. Jamque vale ! Simul his dictis linquebat habenas, Ad terrain non sponte fluens.^ Turn frigida toto Paullatim exsolvit se corpore, lentaque colla, Et, captum leto, posuit caput, arma relinquens ; 830 Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. Turn vero irnmensus surgens ferit aurea clamor Sidera ; dejecta crudescit pugna Camilla ; Incurrunt densi simul omnis copia Teucrum, Tyrrhenique duces, Euandrique Arcades alae. 835 At, Triviae custos, jam dudum in montibus Opis Alta sedet summis, spectatque interrita pugnas. Utque procul, medio juvenum in clamore furentum, Prospexit tristi multatam morte Camillam, Ingemuitque, deditque has imo pectore voces : 840 Heu ! nimium, virgo, nimium crudele luisti Supplicium, Teucros conata lacessere bello ! Nee tibi desertae in dumis coluisse Dianam Profuit, aut nostras humero gessisse sagittas. Non tamen ihdecorem tua te regina reliquit 845 Extrema jam in morte ; neque hoc sine nomine letum Per gentes erit; aut famam patieris inultae. Nam, quicumque tuum violavit vulnere corpus, Morte luet merita. Fuit ingens monte sub alto Regis Dercenni terreno ex aggere bustum 850 Antiqui Lauren tis, opacaque ilice tectum : Hie dea se primum rapido pulcherrima nisu Sistit, et Arruntem tumulo speculatur ab alto. Ut vidit laetantem animis, ac vana tumentem ; Cur, inquit, diversus abis ? hue dirige gressum, 855 QjULvAM'^'' . .eneTdqs lib. XI. Hue, periture, veni ; capias ut digna Camillae Prsemia. Tune etiam telis moriere Dianae? Dixit ; et aurata volucrem Threissa sagittam Depromsit pharetra, cornuque itifensa tetendit, Et duxit longe, donee curvata coirent 860 Inter se capita, et manibus jam tangeret aequis, Laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam. Extemplo teli stridorem, aurasque sonantes, Audiit una Arruns, haesitque in corpore ferrum. Ilium exspirantem socii, atque extrema gementem, 865 Oblit^Jgnoto camporumJn pulvere linquunt: Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum. Prima fugit, domina amissa, levis ala Camillae : Turbati fugiunt Rutuli ; fugit acer Atinas ; Disjectique duces, desolatique manipli, 870 Tuta petunt, et equis aversi ad mcenia tendunt. Nee quisquam instantes Teucros, letumque ferentes, Sustentare valet telis, aut sistere contra ; Sed laxos referunt humeris languentibus arcus, Quadrupedumque putrem cursu quatit ungula campum. Volvitur ad muros, caligine turbidus atra, 876 Pulvis; et e speculis, percussae pectora, matres Femineum clamorem ad cceli sidera tollunt. Qui cursu portas primi irrupere patentes, Hos inimica super mixto premit agmine turba: 880 Nee miseram effugiunt mortem : sed, limine in ipso, Mcenibus in patriis, atque inter tuta domorum, Confixi, exspirant animas. Pars claudere portas ; Nee sociis aperire viam, nee mcenibus audent Accipere orantes : oriturque miserrima caedes 885 Defendentum armis aditus, inque arma ruentum. Exclusi, ante oculos lacrimantumque ora parentum, Pars in praecipites fossas, urgente ruina, Volvitur; immissis pars caeca et concita frenis Arietat in portas, et, duros objice, postes. 890 Ipsae de muris summo certamine matres, 256 ^ENEIDOS LIB. XI. (Monstrat amor verus patriae), ut videre Camillam, Tela manu trepidae jaciunt ; ac, robore duro, Stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis ' Praecipites ; primaeque mori pro moenibus ardent. 895 Interea, Turnum in silvis saevissimus implet Nuntius, et juveni ingentem fert Acca tumultum : Deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam, Ingruere infensos hostes, et Marte secundo Omnia corripuisse ; metum jam ad moenia ferri. 900 Ille furens, (et saeva Jovis sic numina poscunt,) Deserit obsessos colles, nemora aspera linquit. Vix e conspectu exierat, campumque tenebat ; Quum pater jEneas, saltus ingressus apertos, Exsuperatque jugum, silvaque evadit opaca. 905 Sic ambo ad muros rapidi, totoque feruntur Agmine, nee longis inter se passibus absunt : Ac simul iEneas fumantes pulvere campos Prospexit longe, Laurentiaque agmina vidit ; Et saevum iEnean agnovit Turnus in armis, 910 Adventumque pedum flatusque audivit equorum. Continuoque ineant pugnas, et prcelia tentent ; Ni roseus fessos jam gurgite Phoebus Ibero Tinguat equos, noctemque, die labente, reducat. Considunt castris ante urbem, et moenia valiant. 915 257 P. VIRGILII MARONIS iENEI D OS LIBER DUODECIMUS. Turnus ut, infractos adverso Marte, Latinos Defecisse videt, sua nunc promissa reposci, Se signari_pculis ; ultrQ implacabilis ardet, Attollitque animos. Poenorum qualis in arvis, Saucius ille gravi venantum vulnere pectus, 5 Turn denbum movet anna leo ; gaudetque comantes Excutiens cervice toros ; fixumque latronis Impavidus frangit telum, et fremit ore cruento : Haud secus accenso gliscit violentia Turno. Turn sic affatur regem, atque ita turbidus inflt : 10 Nulla mora in Turno ; nihil est quod dicta retractent Ignavi ^neadae, nee, qua3 pepigere, recusent. Congredior. Fer sacra, pater, et concipe foedus. Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam, Desertorem Asiae (sedeant, spectentque Latini), 15 Et solus ferro crimen commune refellam ; Aut habeat victos, cedat Lavinia conjux. Olli sedato respondit corde Latinus: O praestans animi juvenis ! quantuni jpse feroci Virtute exsuperas, tanto me impensius aequunj est 20 Consulere, atque omnes metuentem expendere casus. Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta Multa manu ; nee non aurumque, animusque, Latino ^st: Sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus agris, Nee genus indecores. Sine mejiaec, haud mollia fatu, 25 Sublatis aperire dolis ; simul hoc animo hauri. Me natam nulli yeterum sociare procorum 258 jENEIDOS LIB. XII. Fas erat, idque omnes divique, hominesque, canebant. Victus amore tui, cognato sanguine victus, Conjugis et mcestae lacrimis, vinclajminia rupi : 30 Promissam eripui genero; armajmpia sumsi. Ex illo qui me casus, qua?, Turne, sequantur Bella, vides ; quantos primus patiare labores. Bis magna victi pugna, vix urbe tuemur Spes Italas : recalent nostro Tiberina fluenta 35 Sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent. Quo referor toties ? quae mentem insania mutat ?^^- Si Turnq exstincto socios sum adscire paratus, Cur non incolumi potius certamina tollo ? Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet 40 Italia, ad mortem si te (Fors dicta refutet) Prodiderim, natam et connubia nostra petentem ? Respice res bello varias ; miserere parentis Longaevi, quern nunc mcestum patria Ardea longe Dividit. Haudquaquam dictis violentia Turni 45 Flectitur: exsuperat magis, aegrescitque medendo. Ut primum fari potuit, sic institit ore : Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me Deponas, letumque sinas pro laude pacisci. Et nos tela, pater, ferrumque haud debile, dextra 50 Spargimus ; et nostro sequitur de vulnere sanguis. Longe illi dea mater erit, quae nube fugacem Feminea tegat, et vanis sese occulat umbris. At regina, nova pugnae conterrita sorte, Flebat; et ardentem generum moritura tenebat : 55 Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae Tangit honos animum ; spes tu nunc una senectae, Tu requies, miserae ; decus imperiumque Latini Te penes ; in te omnis domus inclinata recumbit ; Unum oro : desiste manum committere Teucris. 60 Qui te cumque manent isto certamine casus, Et me, Turne, manent. Simul haec invisa relinquam Lumina, nee generum iEnean captiva videbo. .eneidos lib. xii. 259 Accepit vocem lacrimis Lavinia matris Flagrantes perfusa genas : cui plurimus ignem 65 Subjecit rubor, et calefacta per ora cucurrit. Indum sanguineo veluti violaverit ostro Si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa Alba rosa : tales virgo dabat ore colores. Ilium turbat amor, figitque in virgine vultus. 70 Ardet in arma magis ; paucisque affatur Amatam : a Ne, quaeso, ne me lacrimis, neve omine tanto, Prosequere, in duri certamina Martis euntem, O mater ! neque enim Turno mora libera mortis. Nuntius haec, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno, 75 Haud placitura, refer : Cum primum crastina ccelo, Puniceis invecta rotis, Aurora rubebit, Non Teucros agat in Rutulos : Teucrum arma quiescant, Et Rutuii: nostro dirimamus sanguine bellum ; lllo quaeratur conjux Lavinia campo. 80 Haec ubi dicta dedit, rapidusque in tecta recessit, Poscit equos, gaudetque tuens ante ora frementes, Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia ; Qui candore nives anteirent, cursibus auras. Circumstant properi aurigae, manibusque lacessunt 85 Pectora plausa cavis, et colla comantia pectunt. Ipse dehinc, auro squalentem alboque orichalco, Circumdat loricam humeris ; simul aptat habendo Ensemque, clypeumque, et rubrae cornua cristas : Ensem, quern Dauno ignipotens deus ipse parenti 90 Fecerat, et Stygia candentem tinxerat unda. Exin, quae mediis, ingenti annixa columnae, iEdibus astabat, validam vi corripit hastam, Actoris Aurunci spolium ; quassatque trementem, Vociferans : Nunc, O nunquam frustrata vocatus 95 Hasta meos ! nunc tempus adest; te maximus Actor, Te Turni nunc dextra gerit : da sternere corpus, Loricamque manu valida lacerare revulsam Semiviri Phrygis, et fcedare in pulvere crines, 260 ^NEIDOS LIB. XII. Vibratos calido ferro, myrrhaque madentes. 100 His agitur furiis : totoque ardentis ab ore Scintillae absistunt ; oculis rnicat acribus ignis • Mugitus veluti cum prima in proelia taurus Terrificos ciet, atque irasci in cornua tentat, Arboris obnixus trunco ; ventosque lacessit s 105 Ictibus, aut sparsa ad pugnam proludit arenfL/ Nee minus interea, maternis saevus in armis, iEneas acuit Martem, et se suscitat ira, Oblato gaudens componi fcedere bellum. Turn socios, moestique metum solatur Iuli, 111) Fata docens ; regique jubet responsa Latino Certa referre viros, et pacis dicere leges. Postera vix summos spargebat lumine montes Orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt Solis equi, lucemque elatis naribus efflant; 115 Campum ad certamen magnae sub mcenibus urbis Dimensi Rutulique viri, Teucrique, parabant ; In medioque focos, et dis communibus aras Gramineas : alii fontemque ignemque ferebant, Velati limo, et verbena tempora vincti. 120 Procedit legio Ausonidum, pilataque plenis Agmina se fundunt portis. Hinc Troius omnis, Tyrrhenusque, ruit variis exercitus armis ; Haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis Pugna vocet. Nee non mediis in millibus ipsi 12,5 Ductores auro volitant ostroque superbi, Et, genus Assaraci, Mnestheus, et fortis Asilas, Et Messapus, equum domitor, Neptunia proles. Utque, dato signo, spatia in sua quisque recessit, Defigunt telluri bastas, et scuta reclinant. 1 30 Turn studio effusae, matres, et vulgus inermum, Invalidique senes, turres et tecta domorum Obsedere : alii portis sublimibus astant. At Juno, e summo, qui nunc Albanus habetur, Turn neque nomen erat, nee lionos, aut gloria, monti, 13.5 jENEidos lib. xii. 261 Prospiciens tumulo, campum aspectabat, et ambas, Laurentum Troiimque, acies, urbemque Latini. Extemplo Turni sic est afFata sororera, Diva deam, stagnis quae, fluminibusque sonoris, Praesidet; hunc illi rex aetheris altus honorem, IK) Jupiter, erepta pro virginitate, sacravit : Nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro, Scis ut te cunctis unam, quaecumque Latinae Magnanimi Jovis ingratum ascendere cubile, Praetulerim, ccelique libens in parte locarim : 145 Disce tuum, ne me incuses, Juturna, dolorem. Qua visa est Fortuna pati, Parcaeque sinebant Cedere res Latio, Turnum, et tua moenia, texi : Nunc juvenem imparibus video concurrere fatis, Parcarumque dies, et vis inimica, propinquat. 1 50 Non pugnam aspicere hanc ocutis, non fcedera, possum. Tu, pro germano si quid praesentius audes, Perge ; decet. Forsan miseros meliora sequentur. Vix ea, quum lacrimas oculis Juturna profudit ; Terque, quaterque, maim pectus percussit honestum. 155 Non lacrimis hoc tempus, ait Saturnia Juno : Accelera; et fratrem, si quis modus, eripe morti : Aut tu bella cie, conceptumque excute fcedus. Auctor ego audendi. Sic exhortata, reliquit Incertam, et tristi turbatam vulnere mentis. 160 Interea reges, ingenti mole Latinus duadrijugo vehitur curru, cui tempora circum Aurati bis sex radii fulgentia cingunt, Solis avi specimen ; bigis it Tumus in albis, Bina manu lato crispans hastilia ferro. 165 Hinc pater iEneas, Romanas stirpis origo, Sidereo flagrans clypeo et ccelestibus armis, Et juxta Ascanius, magnae spes altera Romae, Procedunt castris : puraque in veste sacerdos Setigeri fcetum suis, intonsamque bidentem, i70 Attulit, admovitque pecus flagrantibus aris. 2(32 /ENEIDOS LIB. XII. I Hi, ad surgentem conversi lumina solem, Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro Summa notant pecudum, paterisque altaria libant. Turn pius iEneas stricto sic ense precatur : 175 Esto nunc Sol testis, et hagc milii Terra vocanti, Quam propter tantos potui perferre labores, Et pater omnipotens, et tu, Saturnia conjux, Jam melior, jam, diva, precor ; tuque, inclyte Mavors, Cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques ; - 180 Fontesque, Fluviosque, voco, quaeque aetheris alti Religio, et quae caeruleo sunt numina ponto : Cesserit Ausonio si fors victoria Turno, Convenit, Euandri victos discedere ad urbem ; Cedet lulus agris ; nee post arma ulla rebelles 185 iEneadae referent, ferro ve haec regna lacessent. Sin nostrum annuerit nobis Victoria Martem, Ut potius reor, et potius di numine flrment; Non ego nee Teucris Italos parere jubebo, Nee mihi regna peto: paribus se legibus ambas 190 Invictae gentes aeterna in fcedera mittant. Sacra, deosque, dabo : socer arma Latinus habetq ; Imperium sollemne socer : mihi mcenia Teucri Constituent, urbique dabit Lavinia nomen. Sic prior iEneas ; sequitur sic deinde Latinus, 195 Suspiciens coelum ; tenditque ad sidera dextram : Hasc eadem, jEnea, Terram, Mare, Sidera, juro, Latonaeque genus duplex, Janumque bifrontem, Vimque deum infernam, et duri sacraria Ditis ; Audiat haec Genitor, qui fcedera fulmine sancit : 200 Tango aras ; medios ignes, et numina, testor : Nulla dies pacem banc Italis, nee fcedera, rumpet, Quo res cumque cadent : nee me vis ulla volentem Avertet ; non, si tellurem effundat in undas, Diluvio miscens, ccelumque in Tartara solvat : 205 Ut sceptrum hoc (dextra sceptrum nam forte gerebat) Nunquam fronde levi fundet virgulta nee umbras, ^NEIDOS LIB. XII. 2o3 Cum semel in silvis, imo de stirpe recisum, Matre caret, posuitque comas et brachia ferro ; Olim arbos ; nunc artificis manus sere decoro 210 Inclusit, patribusque dedit gestare Latinis. Talibus inter se firmabant fcedera dictis, Conspectu in medio procerum : turn rite sacratas In flammam jugulant pecudes, et viscera vivis Eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras. 215 At vero Rutulis impar ea pugna videri Jamdudum, et vario misceri pectora motu ; Turn magis, ut propius cernunt non viribus aequis. Adjuvat, incessu tacito progressus, et aram Suppliciter venerans demisso lumine Turnus, 220 Tabentesque genas, et juvenili in corpore pallor. Quern simul ac Juturna soror crebresfcere vidit Sermonem, et vulgi variare labantia corda ; In medias acies, formam assimulata Camerti, Cui genus a proavis ingens, clarumque paternae 225 Nomen erat virtu tis, et ipse acerrimus armis ; In medias dat sese acies, haud nescia rerum, Rumoresque serit varios, ac talia fatur : Non pudet, O Rutuli ! pro cunctis talibus imam Objectare animam? numerone, an viribus, aequi 230 Non sumus ? En ! omnes, et Troes, et Arcades, hi sunt ; Fatalisque manus, infensa Etruria Turno : Vix hostem, alterni si congrediamur, habemus. Ille quidem ad superos, quorum se devovet aris, Succedet fama, vivusque per ora feretur : 2;35 Nos, patria amissa, dominis parere superbis Cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis. Talibus incensa est juvenum sententia dictis Jam magis, atque magis ; serpitque per agmina murmur. Ipsi Laurentes mutati, ipsique Latini. 240 Qui sibi jam requiem pugnae, rebusque salutem, Sperabant, nunc arma volunt, fcedusque precantur Infectum, et Turni sorteni miserantur iniquam. 204 ^NEIDOS LIB. XII. His aliud mnjus Juturna adjungit, et alto Dat signum ccelo; quo non praesentius ullum 245 Turbavit mentes Italas, monstroque fefellit. Namque volans rubra fulvus Jovis ales in sethra Litoreas agitabat aves, turbamque sonantera Agminis aligeri ; subito cum, lapsus ad undas, Cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis. 250 Arrexere animos Itali, cunctaeque volucres Convertunt clamore fugam, mirabile visu ! iEtheraque obscurant pennis, hostemque per auras Facta nube premunt ; donee vi victus, et ipso Pondere, defecit, praedamque ex unguibus ales 255 Projecit fluvio, penitusque in nubila fugit. Turn vero augurium Rutuli clamore salutant, Expediuntque manus : primusque Tolumnius augur, Hoc erat, hoc, votis, inquit, quod saepe petivi ; Accipio, agnoscoque deos. Me, me duce, ferrum 260 Corripite^ O miseri ! quos improbus advena bello Territat, invalidas ut aves : et litora vestra Vi populat : petet ille fugam, penitusque profundo Vela dabit. Vos unanimi densate catervas, Et regem vobis pugna defendite raptum. 265 Dixit ; et adversos telum contorsit in hostes Procurrens : sonitum dat stridula cornus, et auras Certa secat. Simul hoc, simul ingens clamor, et omnes Turbati cunei, calefactaque corda tumultu. Hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum 270 Corpora constiterant contra, quos fida crearat Una tot Arcadio conjux Tyrrhena Gylippo ; Horum unum, ad medium, teritur qua sutilis auro Balteus, et laterum juncturas fibula mordet, Egregium forma juvenem, et fulgentibus armis, 275 Transadigit costas, fulvaque effundit arena. At fratres, animosa phalanx, accensaque luctu, Pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum Corripiunt, caecique ruunt : quos agmina contra JENETDOS LIB. XU. 26.") Procurrunt Laurentum ; hinc densi rursus inundant 280 Troes, Agyllinique, et pictis Arcades armis. Sic omnes amor unus habet decemere ferro. Diripuere aras ; it toto turbida ccelo Tempestas telorum, ac ferreus ingruit imber ; Craterasque, focosque, ferunt. Fugit ipse Latinus, 285 Pulsatos referens, infecto fcedere, divos. Infrenant alii currus, aut corpora saltu Subjiciunt in equos, et strictis ensibus adsunt. Messapus regem, regisque insigne gerentem, Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere fcedus, 290 Adverso proterret equo : ruit ille recedens, Et miser, oppositis a tergo, involvitur aris In caput, inque humeros : at fervidus advolat hast^ Messapus ; teloque^, orantem multa, trabali Desuper, altus equo, graviter ferit, atque ita fatur: 295 Hoc habet; haec melior magnis data victima divis. Concurrunt Itali, spoliantque calentia membra. Obvius ambustum torrem Corynaeus ab ar& Corripit, et venienti Ebuso, plagamque ferenti, Occupat os flammis : olli ingens barba reluxit, 300 Nidoremque ambusta dedit. Super ipse secutus Caesariem laeva turbati corripit hostis, Impressoque genu nitens, terrae applicat ipsum : Sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum, Pastorem, primaqu^ acie per tela ruentem, 305 Ense sequens nudo, superimminet : ille securi Adversi frontem mediam, mentumque, reducta Disjicit ; et sparso late rigat arma cruore. Olli dura quies oculos, et ferreus urguet Somnus ; in aeternam clauduntur lumina noctem. 310 At pius jEneas dextram tendebat inermem, Nudato capite. a^que suos clamore vocabat : Quo ruitis ? quaev^ ista repens discordia surgit ? O cohibete iras ! icfum jam fcedus, et omnes Compositae leges ; mihi jus concurrere soli; 315 N 266 JENEIDOS LIB. XII. Me sinite, a^que^nferte metus. Ego fcedera faxo Firma manu : Turnum debent haec jam mihi sacra. Has inter voces, media^inter talia verba, Ecce ! viro stridens alis allapsa sagitta^e^t J Incertum, qua pulsa manu, quo turbine^adacta ; • 320 Quis tantam Rutulis laudem, casusne, deusne, Attulerit : pressaj^st ins^ignis gloria facti ; Nee sese JEneae jactavit vulnere quisquam. Turnus, ut iEnean cedenterr^eyK agmine vidit, Turbatosque duces, subita spe fervidus, ardet : 32,5 Poscit equos atqu^ aj;ma simul, saliuque ^uperbus Emicat in currifiiUjj^ manibus molptur habenas. Multa virum vblitans dat fortia corpora leto : Semineces volvit multos, aut agmina curru Proterit, aut raptas fugientibus ingerit hastas. 330 *4 Qualisjapud gelid! cum flumina concitus Hebri Sanguineus Mavors clype^jincrepat, ajque furentes, Bella movens, immittit equos : illi\3equore appvto Ante Notos, Zephyrumque, volant : gemit ultima pulsu Thraca pedum ; circumque ajrae Formidinis ora, 335 Iraeque, Jnsidiaeque, dei comitatus, aguntur. Talis equos alacer mediaji|iter prcelia Turnus, % Fumantes sudore, quatit, miserabile caesis Hostibus insultans; spargit rapida ungula rores Sanguineos, mixtaque cruor calcatur arena. 340 Jamque neci Sthenelumque dedit, Thamyrimque, Pholum- que, Hunc congressus et hunc ; illurneminus : eminus ambo Imbrasidas, Glaucurnatque Laden, quos Imbrasus ipse Nutrierat Lycia, paribusque^rnaverat armis, Vel conferre manum, vel equo praevertere ventos. 345 Parte^aKa, media^IJumedes in prcelia fertur, Antiqui proles, bello praeclara, Dolonis ; Nomine. avum referens, animo manibusque parentem: Qui quondam, castra^jit Danaum speculator adiret, Ausus Pelidae pretium sibi poscere currus : 350 iENELDOS LIB. XII. 267 H'lum Tydides alio pro talibus ausis Affecit pretio ; nee equis aspirat Achillis. Hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto, Ante levi jaculo longum per inane secutus, Sistit equos bijuges, et curru desilit, atque 355 Semianimi, lapsoque, supervenit ; et, pede collo Impresso, dextrae mucronernjgxtorquet, et alto Fulgentem tinguit jugulQ^a^queJia^e in super addit : En ! agros, et, quam bello, Trojane, petisti, Hesperiam metire jacens : haec praemia, qui me 360 Ferrqausi tentare, ferunt ; sic mcenia condunt. Huic comitem Astmten, conjecta cuspide, mittit ; Chloreaque, Sybarimque, Dafetaque, \Thersil<&humque ; Et, sternacis equi lapsum cervice, Thymceten." Ac, velut Edoni Boreae cum spiritus alto \ 365 Insonat ^Egaeo, sequiturque a$ litora fluctus ; Qua venduicubuere, fugam dant nubila ccelo : Sic Turno, quacumque viam secat, agmina cedunt, Conversaeque ruunt acies ; fert impetus ipsum, Et cristam^id verso curru quatit aura volantem. 370 Non tulit instantem Phegeus, animisque frementem : Objecit ses§ ad currurn^e-t spumantia frenis Ora citatorum dextra detorsit equorum. Dum trahitur, pendetque jugis, hunc lata retectum Lancea consequitur, rumpitque^Jnfixa bilicem 375 Loricam, etsumraum degustat vulnere corpus. Ille tamen, clypeo objecto, conversus in hostem Ibat, et auxilium ducto mucrone petebat ; Quum rota praecipitem^ej procursu concitus axis, Impulit, effunditque solo : Turnusque secutus, l 380 Imam,4 n * er galeam, summi thoracis et oras, Abstulit ense caput, truncumque reliquit arenae. Atque^ea dum campis victor dat funera Turnus, Interea ^nean Mnestheus et fidus Achates Ascaniusque comes castris statuere cruentum, 185 Alternos longa nitentem cuspide gressus. n 2 268 ^ENEIDOS LIB. XII. Saevit, et infracta luctatur arundine telum Eripere^a/ixiiioque viam, quae proxima, poscit ; Ense secent lato vulnus, telique latebram Rescindant penitus, seseque^in bella remittant. 390 Jamque a/derat, Phoebo ante,, alios dilectus, lapis Iasides ; acri quondam cui captus amore Ipse suas artes, sua munera, laetus Apollo Augurium, citharamque, dabat, celeresque sagittas. Ille, Jit depositi proferret fata parentis, 395 Scire potestates herbarum^sumque medendi, Maluit, et mutas agitare jnglorius artes. Stabat, acerba fremens, ingentem nixus in bastam, ./Eneas, magno juvenuni et moerentis Iuli Concursu lacrimisque immobilis. Ille retorto 400 Paeoniurn in morem senior succinctus amictu, Multa manu medica, Phoebique potentibus herbis, Nequidquam trepidat ; nequidquam spicula dextra Sollicitat, prensatque tenaci forcipe ferrum. Nulla viam Fortuna regit ; nihil auctor Apollo 405 Subvenit ; et saevus campis magis, ac magis, horror Crebrescit, propiusque malum est. Jam pulvere ccelum Stare vident ; subeunt equites, et spicula castris Densa cadunt mediis. It tristis ad aethera clamor Bellantum juvenuni, e} duro sub Marte cadentum. 410 Hie Venus, indigno nati concussa dolore, Dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida, Puberibus caulem foliis et flore comantem Purpureo : non ilia feris incognita capris Gramina, cum tergo volucres haesere sagittae. * 415 Hoc Venus, obscuro faciem circumdata nimbo, Detulit ; hoc fusum labris splendentibus aranem Inficit, occulte medicans ; spargitque salubris Ambrosiae 'succos, et odoriferam panaceam. Fovit ea vulnus lympha longaevus lapis, 420 Ignorans : subitoque^ojnnis de corpore fugit Quippe dolor ; omnis stetit imo vulnere sanguis. ^INEIDOS LIB. XII. 209 Jamque, secuta manum, nullo eogente, sagitta Excidit ; atque novas rediere in pristina vires. Arma citi properate viro ! Quid statis ? lapis 425 Conclamat, primusqu&,a»imos accendit in hostem. Non haec humanis opibus, non arte magistra, Proveniunt, neque te.JpJnea, mea dextera servat : Major agit deus, atque opera ad majora remittit. Hie, avidus pugnae, suras incluserat auro 430 Hinc atque rj§inc, oditque moras, hastamque coruscat. Postquarn habilis lateri clypeus, loricaque tergc^St, Ascanium fusis circum complectitur armis, Summaque per galeam delibans oscula fatur: Disce, puer, virtutem ex me, verumque laborem ; 435 Fortunam ex aliis. Nunc te mea dextera bello DefensumTdabit, et magna inter praemia ducet. -y Tu facito, mox cum matura adoleverit aetas, Sis memor ; et te^jmimo repetentera e^empla tuorum, Et pater iEneas, et avunculus excitet Hector. 440 Haec ubi dicta dedit, portis sese^ex&ilit ingens, Telum immane manu quatiens : simul agmine denso Antheusque Mnestheusque ruunt ; omnisque relictis Turba fiuit castris : turn caeco pulvere campus Miscetur, pulsuque pedum tremit excita tellus. 445 Vidit ab ad verso venientes aggere Turnus, Videre^ Ausonii ; gelidusque per ima cucurrit Ossa tremor. Primaante^omnes Juturna Latinos Audiit, agnovitque sonum^jej/tremefacta refugit. Ille volat,' campoque^atrum rapit agmen aperto. 450 Qualis, ubi ad terras, abrupto sidere, nimbus It mare per medium : miseris, heu ! praescia longe Horrescunt corda agricolis : dabit ille ruinas Arboribus, stragemque satis ; ruet omnia late^^ Antevolant, sonitumque ferunt ad litora venti. 455 Talis in adversos ductor Rhoeteius hostes Agmen agit ; densi cuneis, se quisque, coactis Agglomerant. Ferit ense gravem Thymbraeus Osirira, K 3 270 jEneidos lib. xii» Archetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates, Ufenteraque Gyas : cadit ipse Tolumnius augur, 400 Primus in adversos telum qui torserat hostes. *£rK Tollitur in ccelum clamor, versique vicissim Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros. Ipse neque aversos dignatur sternere morti ;\ Nee pede congressos aequo, nee tela ferentes, 465 Insequitur : solum densa^in caligine Turnum Vestigarlustransi solumin certamina poscit. Hoc concussa metu mentem, Juturna virago Aurigam Tumi mediaij>ter lora Metiscum Excutit ; et, longe lapsum temone, relinquit : 4 70 Ipsa subit, manibusque undantes flectit habenas, Cuncta gerens, vocemque, et corpus, et arma, Metisei. Nigra velut magnas domini cum divitis aedes Pervolat, et pennis alta atria lustrat, hirundo, Pabula parva legens, nidisque loquacibus escas; 475 Et nunc porticibus vacuis, nunc humida circum Stagna, sonat : similis medios Juturna per hostes Fertur equis, rapidoque volans obit omnia curru : Jamqu^J^ic germanum, jamqusJiic, ostentat ovantem : Nee conferre manum patitur : volat avia longe* 480 Haud minus jEneas tortos legit obvius orbes, Vestigatque virum^t, disjecta per agmina, magna Voce vocat. Quoties oculos conjecit in hostem, Alipedumque fugam cursu tentavit equorum ; Aversos toties currus Juturna retorsit. 485 Heu ! quid agat ? vario nequidquam fluctuat aestu : Diversaeque vocant animum Jn contraria curae. Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat Lenta, levis cursu, praefixa; fyastilia ferro, Horum ,unum certo contorquens dirigit ictu. 490 Substitit ^Eneas, et se collegit in arma, Poplite subsidens : apicem tamen incita summum Hasta tulit, summasque excussit vertice cristas. i Turn verc^a.ssurgunt iroe, insidiisque subactus, . jENEIDOS lib. xii. 271 Diversos ubi sentit equos currumque referri, 495 Multa Jovem ej, laesi testatus foederis aras, Jam tandeir^ invadit medios ; et Marte secundo Terribilis, saevam nullo discrimine caedem Suscitat; irarumque omnes efFundit habenas. Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes 500 Diversas, obitumque ducum, quos aequore toto Inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros, Expediat ? Tanton placuit concurrere motu, Jupiter, aeterna gentes in pace futuras ? iEneas Rutulum Sucronem (e& prima ruentes 505 Pugna loco statuit Teucros), haud multa morantem, Excipit in latus ; et, qua fata celerrima, crudum Transadigit costas, et crates pectoris, ensem. Turnus equo dejectum £mycum, fratremque Diorem, Congressus pedes, hunc venientem cuspide longa, 510 Hunc mucrone, ferit ; curruquejbscisa duorum Suspendit capita, et, rorantia sanguine, portat. 4r Ille, Talon, Tanaimque neci, fortemque Cethegum, Tres uno congressu, ej; moestum mittit Onyten, Nomen Echionium, matrisque genus Peridiaa ; 515 Hie fratres, Lycia missos et Apollinis agris, Et juvenem. exosum nequidquam bella, Menoeten, Arcada : piscosae cui circum flumina Lernae Ars fuerat, pauperque domus ; nee nota potentum Munera ; conductaque pater tellure serebat. 520 Ac, velut immissi diversis partibus ignes Arentenijn silvariKGt virgulta sonantia lauro ; Aut ubi decursu rapido de montibus altis Dant sonitum spumosi amnes, et in aequora currunt, Quisque suum populatus iter : non segnius ambo, 525 ^neas Turnusque, ruunt per prcelia ; nunc, nunc Fluctuat ira intus ; rumpuntur nescia vinci Pectora ; nunc totis in vulnera viribus itur. Murranum hie, atavos et avorum ajatiqua' sonantem Nomina, per regesque. aptum genus omne Latinos, 530 N 4 272 jEneidos liu. xn. Praecipitem scopulo, atque ipgentis turbine saxi, Excutit, effunditque solo : hunc lora et juga subter Provqlvere rotse , crebro super unguia pulsu Incita nee domini memorum prbculcat equorum. Ille ruenti Hyllo, animisque immane frementi, 535 Occurrit, telumque aurata ad tempora torquet : Olli per galeam fixo stetit nasta cerebro. Dextera nee tua te, Graium fortissime, Creteu, Eripuit Turno; nee di texere Cupencum, JEnea veniente, sui : dedit obvia ferro 540 Pectora ; nee misero clypei mora profuit aerei. Te quoque Laurentes viderunt, JEole, campi Oppetere^ et late terram consternere tergo ; Occidis, Argivae quern non potuere phalanges Sternere, nee, Priami regnorum eversor, Achilles; 545 Hie tibi mortis erant metas : domus alta sub Ida, Lyrnessi domus alta, solo Laurente sepulcrum. Totae adeo conversae^acies, omnesque Latini, Omnes Dardanidae ; Mnestheus, acerque Serestus, Et Messapus equum domitor, et fortis Asilas, 550 Tuscorumque phalanx, Euandrique Arcades alae. Pro se quisque, viri summa nituntur opum vi : Nee mora, nee requies ; vasto certamine tendunt. Hie mentem iEneae genetrix pulcherrima misit, lret ut ad muros, urbique adverteret agmen 555 Ocius, et subita turbaret clade Latinos. Ille, ut vestigans diversa per agmina Turnum, Hue atque hue acies circumtulit, aspicit urbem Immunem tanti belli, atque impune quietam. Continuo pugnae accendit majoris imago ; 5G0 Mnesthea, Sergestumque vocat, fortemque Serestum, Ductores ; tumulumque capit, quo cetera Teucrum Concurrit legio ; nee scuta aut spicula densi Deponunt. Celso medius stans aggere fatur : Ne qua meis esto dictis mora : Jupiter hac stat : 565 Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito. JENEIDOS LIB. XII. 273 Urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini, Ni frenum accipere, et victi parere, fatentur, Eruam, et aequa solo fumantia culmina ponam. Scilicet exspectem, libeat dum prcelia Turno 570 Nostra pati, rursusque velit concurrere victus ? Hoc caput, O cives ! haec belli summa nefandi. Ferte faces properi, fcedusque reposcite flammis. Dixerat ; atque, animis pariter certantibus, omnes Dant cuneum ; densaque ad muros mole feruntur. 575 Scalae improviso, subitusque apparuit ignis. Discurrunt alii ad portas, primosque trucidant ; Ferrum alii torquent, et obumbrant aethera telis. Ipse, inter primos, dextram sub mcenia tendit iEneas, magnaque incusat voce Latinum ; 580 Testaturque deos, iterum se ad prcelia cogi ; Bis jam Italos hostes ; haec jam altera fcedera rumpi. Exoritur trepidos inter discordia cives \^^"^ Urbi alii reserare jubent, et pandere portas Dardanidis, ipsumque trahunt in mcenia regem ; 585 Arma ferunt alii, et pergunt defendere muros : + Inclusas ut quum latebroso in pumice pastor Vestigavit apes, fumoque implevit amaro ; Illae intus, trepidae rerum, per cerea castra Discurrunt, magnisque acuunt stridoribus iras : 59C Volvitur ater odor tectis ; turn murmure caeco Intus saxa sonant ; vacuas it fumus ad auras. Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis, Quae totam luctu concussit funditus urbem. Regina, ut tectis venientem prospicit hostem, 595 Incessi muros, ignes ad tecta volare, Nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni, Infelix pugnae juvenem in ^rtamine credit Extinctum ; et, subito mentem turbata dolore, Se causam clamat, crimenque, caputque malorum ; 600 Multaque per mcestum demens effata furorem, Purpureos moritura manu discindit amictus, n 5 274 jEneidos lib. xii. Et nodum informis leti trabe nectit ab alta^n^*— Quam cladem miserae postquam accepere Latinae ; Filia prima, raanu flavos, Lavinia, crines 605 Et roseas laniata genas, turn cetera circum Turba furit : resonant late plangoribus aedes. Hinc totam infelix vulgatur fama per urbem. Demittunt mentes : it scissa veste Latinus, Conjugis attonitus fatis, urbisque ruina, 610 Canitiem immundo perfusam pulvere turpans ; Multaque se s incusat, qui non acceperit ante Dardanium iEnean, generumque asciverit ultro. Interea, extremo bellator in aequore, Turnus Palantes sequitar paucos, jam segnior, atque 615 Jam minus atque minus successu laetus equorum. Attulit hunc illi caecis terroribus aura Commixtum clamorem, arrectasque impulit aures Confusae sonus urbis, et illaetabile murmur. Hei mihi ! quid tanto turbantur mcenia luctu ? 620 Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe ? Sic ait, adductisque amens subsistit habenis : Atquejjuic, in faciern soror ut conversa Metisci Aurigae currumque^ et equos, et lora, regebat, Talibus occurrit dictis : Hac, Turne, sequamur 625 Trojugenas, qua prima viam victoria pandit ; Sunt alii, qui tecta manu defendere possint. Ingruit iEneas Italis, et prcelia miscet ; Et nos saeva manu mittamus funera Teucris : Nee numerq inferior, pugnse nee honore, recedes. 630 Turnus ad haee : O soror ! et duduni agnovi, quum prima per artem Fcedera turbasti, teque haec in bella dedisti ; Et nunc nequidquam fallis, dea. Sed quis, Olympo Demissam, tantos voluit te ferre labores ? 635 An fratris miseri letun^ut crudele videres ? Nam quid ago ? aut quae jam spondet Fortuna salutem ? Vidi oculos antq ipse meos, me voce vocantem, ^INEIDOS LIB. XII. 275 Murranum, quo non superat mihi carior alter, Oppeterejingentenijjttque ingenti vulnere victum. 640 Occidit infelix, ne nostrum dedecus Ufens Aspiceret ; Teucri potiuntur corpore^t armis. Exscindine domos, id rebus defuit unum, Perpetiar ? dextra nee Draneis dicta refellam ? Terga dabo ? et Turnum fugientem haec terra videbit? 645 Usqueadeone mori miseruno^gst ? vos, O mihi, Manes ! Este boni ; quoniam Superis aversa voluntas. Sancta^aj} vos anima^afquejsjtius inscia culpae, Descendam, magnorurojjaud unquanijndignus avorum. Vix ea fatus erat, medios volat ecce per hostes, 650 Vectus equo spumante, Saces, adversa sagitta Saucius ora ; ruitquehnplorans nomine Turnum : Turne^jn te suprema salus ; miserere tuorum. Fulminat JEneas armis, summasque minatur Dejecturum arces Italiin\ e^xcidioque daturum : 655 Jamque faces ad tecta volant. In teora Latini, In te oculos, referunt : mussat rex ipse Latinus, Quos generos vocet, aut quae sese ad foedera flectat. Praeterea regina, tui fidissima, dextra Occidit ipsa sua, lucemque^exterrita fugit. 660 Soli pro portis Messapus et acer Atinas Sustentant aciem : circum hos utrimque phalanges Stant densas, strictisque seges mucronibus horret Ferrea ; tu currum desertp in gramine versas. Obstupuit, varia confusus imagine rerum, 66i> Turnus ; et obtutu tacito stetit : aestuat ingens Unojn corde pudor, mixtoque insania luctu, Et Furiis agitatus amor, et conscia virtus. Ut primum discussa^umbrag, et lux reddita menti, Ardentes oculoruni orbes ad mcenia torsit 670 Turbidus, eque rotis magnam respexit ad urbem.^ Ecce autem flammis, inter tabulata volutus, Ad ccelum undabat vertex, turrimque tenebat ; Turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse, n 6 276 .ENEIDOS LIB. XII. k Subdideratque rotas, pontesque instraverat altos. ' 675 Jam jam fata, soror, superant; absiste morari : Quo deus, et quo dura vocat Fortuna, sequamur. Stat conferre manum iEneae ; stat, quidquid acerbi est Morte, pati : nee me indecorem, germana, videbis Amplius. Hunc, oro, sine me furere ante furorem. 680 Dixit ; et e curru saltum dedit ocius arvis, Perque hostes, per tela, ruit ; moestamque sororem Deserit, ac rapido cursu media agmina rumpit. Ac, veluti, montis saxum de vertice praeceps Cum ruit, avulsum vento, seu turbidus imber 685 Proluit, aut annis solvit sublapsa vetustas ; Fertur in abruptum magno mons improbus actu, Exsultatque solo ; silvas, armenta, virosque, Involvens secum : disjecta per agmina Turnus Sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso 690 Sanguine terra madet, striduntque hastilibus aurae ; Significatque manu, et magno simul incipit ore : Parcite jam, Rutuli ; et vos tela inhibete, Latini ; Quaecumque est Fortuna, mea est ; me verius unum Pro vobis fcedus luere, et decernere ferro. 695 Discessere omnes medii, spatiumque dedere. At pater iEneas, audito nomine Tumi, Deserit et muros, et summas deserit arces ; Praecipitatque moras omnes ; opera omnia rumpit, Laetitia exsultans ; horrendumque intonat armis : 700 Quantus Atbos, aut quantus Eryx, aut ipse, coruscis Quum fremit ilicibus, quantus, gaudetque nivali Vertice se attollens, pater Appenninus, ad auras. Jam vero et Rutuli certatim, et Troes, et omnes Convertere oculos Itali, quique alta tenebant 705 Mcenia, quique imos pulsabant anete muros ; Armaque deposuere humeris. Stupet ipse Latinus, Ingentes, genitos diversis partibus orbis, Inter se coii'sse, viros, et cernere ferro. Atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi, 710 ^NEIDOS LIB. XII. 277 Procursu rapido, conjectis eminus hastis, Invadunt Martem clypeis, atque aere sonoro. Dat gemitum tellus : turn crebros ensibus ictus Congeminant : fors et virtus miscentur in unum. Ac, velut, ingenti Sila, summove Taburno, 715 Cum duo conversis inimica in proelia tauri Frontibus incurrunt, pavidi cessere magistri ; Stat pecus omne metu mutum, mussantque juvencae, Quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur ; Illi inter sese multa vi vulnera miscent, 720 Cornuaque obnixi infigunt, et sanguine largo Colla, armosque, lavant ; gemitu nemus omne remugit : Non aliter Tros iEneas et Daunius heros Concurrunt clypeis. Ingens fragor sethera complet. Jupiter ipse duas sequato examine lances 725 Sustinet, et fata imponit diversa duorum ; Quem damnet labor, et quo vergat pondere letum. Emicat hie, impune putans, et corpore toto Alte sublatum consurgit Turnus in ensem, Et ferit. Exclamant Troes trepidique Latini, 730 Arrectoeque amborum acies. At perfidus ensis Frangitur, in medioque ardentem deserit ictu ; Ni fuga subsidio subeat. Fugit ocior Euro, Ut capulum ignotum, dextramque aspexit inermem. Fama est, praecipitem, quum prima in prcelia junctos 735 Conscendebat equos, patrio mucrone relicto, Dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci : Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri, Suffecit ; postquam arma dei ad Vulcania ventum est, Mortalis mucro, glacies ceu futilis, ictu 740 Dissiluit : fulva resplendent fragmina arena. Ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus ; Et nunc hue, inde hue, incertos implicat orbes : Undique enim densa Teucri inclusere corona ; Atque hinc vasta palus, hinc ardua mcenia cingunt.^ 745 Nee minus jEneas, quamquam, tardante sagitta, 278 ^NEIDOS LIB. XII. Interdum genua impediunt, cursumque recusant, Insequitur, trepidique pedem pede fervidus urguet : Inclusum veluti si quando flumine nactus Cervum, aut puniceae septum formidine pennae, 750 Venator, cursu, canis et latratibus, instat ; Ille autem, insidiis et ripa territus alta, Mille fugit, refugitque, vias : at vividus Umber Haeret hians, jam jamque tenet, similisque tenenti Increpuit malis, morsuque elusus inani est. 755 Turn vero exoritur clamor : ripaeque, lacusque, Responsant circa, et ccelum tonat omne tumultu. Ille simul fugiens, Rutulos simul increpat omnes, Nomine quemque vocans ; notumque effiagitat ensem. iEneas mortem contra praesensque minatur 760 Exitium, si quisquam adeat ; terretque trementes, Excisurum urbem minitans ; et saucius instat. Quinque orbes explent cursu, totidemque retexunt Hue illuc. Neque enim levia aut ludicra petuntur Praemia : sed Turni de vita et sanguine certant. 765 Forte, sacer Fauno, foliis oleaster amaris Hie steterat; nautis olim venerabile lignum ; Servati ex undis, ubi figere dona solebant Laurenti divo, et votas suspendere vestes. Sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum 770 Sustulerant, puro ut possent concurrere campo. Hie hasta iEneae stabat ; hue impetus illam Detulerat, fixam et lenta in radice tenebat. Incubuit, voluitque manu convellere ferrum, Dardanides, teloque sequi, quern prendere cursu 775 Non poterat. Turn vero, amens formidine, Turnus, Faune, precor, miserere, inquit ; tuque optima, ferrum, Terra, tene ; colui vestros si semper honores, Quos contra iEneadae bello fecere profanos. Dixit; opemque dei non cassa in vota vocavit. 780 Namque, diu luctans, lentoque in stirpe moratus, Viribus haud ullis valuit discludere morsus .ENEIDOS LIB. XII. 279 Roboris iEneas. Dum nititur acer, et instat, Rursus in aurigae faciem mutata Metisci, Procurrit, fratrique ensem dea Daunia reddit. 785 Quod Venus audaci Nymphae indignata licere, Accessit, telumque alta ab radice revellit. Olli sublimes, armis animisque refecti, Hie gladio fidens, hie acer et arduus hasta, Assistunt contra, certamine Martis anheli. 790 Junonem interea Rex omnipotentis Olympi Alloquitur, fulva pugnas de nube tuentem : Quae jam finis erit, conjux ? quid denique restat ? Indigetem .ZEnean scis ipsa, et scire fateris, Deberi ccelo, fatisque ad sidera tolli. 795 Quid struis ? aut qua spe gelidis in nubibus haeres 1 Mortalin decuit violari vulnere divum ? Aut ensem (quid enim sine te Juturna valeret?) Ereptum reddi Turno, et vim crescere victis ? Desine jam tandem, precibusque inflectere nostris ; 800 Nee te tantus edat tacitam dolor, et mihi curae Saepe tuo dulci tristes ex ore recursent. Ventum ad supremum est. Terris agitare, vel undis, Trojanos potuisti; infandum accendere bellum, Deformare domum, et luctu miscere hymenaeos : 805 Ulterius tentare veto. Sic Jupiter orsus ; Sic dea submisso contra Saturnia vultu : Ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas, Jupiter, et Turnum, et terras, invita reliqui. Nee tu me aeria solam nunc sede videres 810 Digna, indigna, pati ; sed, flammis cincta, sub ipsa Starem acie, traheremque inimica in prcelia Teucros. Juturnam misero, fateor, succurrere fratri Suasi, et pro vita majora audere probavi ; Non ut tela tamen, non ut contenderet arcum : 815 Adjuro Stygii caput implacabile fontis, Una superstitio superis quae reddita divis. Et nunc cedo equidem, pugnasque exosa relinquo. 280 JENEIDOS LIB. XII. Illud te, nulla fati quod lege tenetur, Pro Latio obtestor, pro maj estate tuorum : 820 Quum jam connubiis pacem felicibus, esto, Component, quum jam leges, et foedera, jungent ; Ne vetus indigenas nomen mutare Latinos, Neu Troas fieri jubeas, Teucrosque vocari ; Aut vocem mutare viros, aut vertere vestem. 825 Sit Latium ; sint Albani per saecula reges ; Sit Romana, potens Itala virtute, propago ; Occidit, occideritque sinas cum nomine, Troja. Olli subridens hominum rerumque repertor : Et germana Jovis, Saturnique altera proles, 830 Jrarum tantos volvis sub pectore fluctus ! Verum age, et inceptum frustra submitte furorem. Do, quod vis ; et me victusque, volensque, remitto. Sermonem Ausonii patrium, moresque, tenebunt ; Utque est, nomen erit : commixti corpore tantum 835 Subsident Teucri. Morem, ritusque sacrorum, Adjiciam ; faciamque omnes uno ore Latinos. Hinc genus, Ausonio mixtum quod sanguine surget, Supra homines, supra ire deos pietate videbis; Nee gens ulla tuos aeque celebrabit honores. 840 Annuit his Juno, et mentem laetata retorsit. Interea excedit coelo, nubemque relinquit. His actis, aliud Genitor secum ipse volutat ; Juturnamque parat fratris dimittere ab armis. Dicuntur geminae pestes cognomine Dirae, 845 Quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram Uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit Serpentum spiris, ventosasque addidit alas. Has Jovis ad solium, saevique in limine regis, Apparent, acuuntque metum mortalibus aegris, 850 Si quando letum horrificum, morbosque, deum rex Molitur, meritas aut bello territat urbes. Harum unam celerem demisit ab aethere summo Jupiter, inque omen Juturnae occurrere jussit. jENeibos lib, xii. 281 Ilia volat, celerique ad terrain turbine fertur : 855 Non secus ac, nervo per nubem impulsa, sagitta, Armatam saevi Parthus quam felle veneni, Parthus, sive Cydon, telum immedicabile, torsit, Stridens, et celeres incognita transilit umbras. Talis se sata Nocte tulit, terrasque petivit. 860 Postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni, Alitis in parvae subitam collecta figuram, Quae quondam in bustis, aut culminibus desertis, Nocte sedens, serum canit importuna per umbras ; Hanc versa in faciem, Turni se pestis ob ora 865 Fertque, refertque, sonans ; clypeumque everberat alis. Illi membra novus solvit formidine torpor ; Arrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit. At, procul ut Dirae stridorem agnovit, et alas, Infelix crines scindit Juturna solutos, 870 Unguibus ora soror foedans, et pectora pugnis : Quid nunc te tua, Turne, potest germana juvare ? Aut quid jam durae superat mihi ? qua tibi lucem Arte morer? talin possum me opponere monstro? Jam jam linquo acies. Ne me terrete timentem, 875 Obscenae volucres : alarum verbera nosco, Letalemque sonum ; nee fallunt jussa superba Magnanimi Jovis. Haec pro virginitate reponit ? Quo vitam dedit aeternam ? cur mortis ademta est Conditio ? possem tantos finire dolores 880 Nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras. Immortalis ego ? aut quidquam mihi dulce meorum Te sine, frater, erit ? O quae satis alta dehiscat Terra mihi, Manesque deam demittat ad imos ! Tantum effata, caput glauco contexit amictu 885 Multa gemens, et se fluvio, dea, condidit alto. JEneas instat contra, telumque coruscat Ingens, arboreum, et saevo sic pectore fatur : Quae nunc deinde mora est? aut quid jam, Turne, retractas? Non cursu, saevis certandum est comminus armis. 890 282 iENEIDOS LIB. XII. Verte omnes tete in facie s; et contrahe, quidquid Sive animis, sive arte, vales ; opta ardua pennis Astra sequi, clausumque cava te condere terra. Ille, caput quassans : Non me tua fervida terrent Dicta, ferox ; di me terrent, et Jupiter hostis. 895 Nee plura effatus, saxum circumspicit ingens, Saxum antiquum, ingens, campo quod forte jacebat* Limes agro positus, litem ut discerneret arvis ; Vix illud lecti bis sex cervice subirent, Qualia nunc hominum producit corpora tellus ; 900 Ille, manu raptum trepida, torquebat in hostem, Altior insurgens, et cursu concitus, beros. Sed neque currentem se nee cognoscit euntem, Tollentemve manu saxumque immane moventem : Genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis. 905 Turn lapis ipse viri, vacuum per inane volutus, Nee spatium evasit totum, neque pertulit ictum. Ac, velut in somnis, oculos ubi languida pressit Nocte quies, nequidquam avidos extendere cursus Velle videmur, et in mediis conatibus aegri 910 Succidimus ; non lingua valet, non corpore notae Sufficiunt vires, nee vox aut verba sequuntur : Sic Turno, quacumque viam virtute petivit, Successum dea dira negat. Turn pectore sensus Vertuntur varii. Rutulos aspectat, et urbem ; 915 Cunctaturque metu, telumque instare tremiscit : Nee, quo se eripiat, nee, qua vi tendat in hostem, Nee currus usquam videt, aurigamque sororem. Cunctanti telum iEneas fatale coruscat, Sortitus fortunam oculis, et corpore toto 920 Eminus intorquet. Murali concita nunquam Tormento sic saxa fremunt, nee fulmine tanti Dissultant crepitus. Volat, atri turbinis in star, Exitium dirum hasta ferens ; orasque recludit Loricse, et clypei extremos septemplicis orbis. 925 Et medium stridens transit femur. Incidit ictus ^NEIDOS LIB. XII. 283 Ingens ad terrain, duplicate poplite, Turnus. Consurgunt gemitu Rutuli, totusque remugit Mons circum, et vocem late nemora alta remittunt. Ille, humilis supplexque, oculos dextramque precantem Protendens, Equidem merui, nee deprecor, inquit; 931 Utere sorte tua. Miseri te si qua parentis Tangere cura potest ; oro, fuit et tibi talis Anchises genitor, Dauni miserere senectae ; Et me, seu corpus spoliatum lumine mavis, 935 Redde meis. Vicisti, et victum tendere palmas Ausonii videre ; tua est Lavinia conjux : Ulterius ne tende odiis. Stetit acer in armis iEneas, volvens oculos, dextramque repressit : Et jam, jamque magis, cunctantem flectere sermo 940 Cceperat, infelix humero cum apparuit alto Balteus, et notis fulserunt cingula bullis Pallantis pueri ; victum quem vulnere Turnus Strayerat, atque humeris inimicum insigne gerebat. Ille, oculis postquam saevi monumenta doloris 945 Exuviasque hausit, furiis accensus, et ira Terribilis : Tune hinc, spoliis indute meorum, Eripiare mihi ? Pallas te hoc vulnere, Pallas Immolat, et pcenam scelerato ex sanguine sumit. Hoc dicens, ferrum adverso sub pectore condit 950 Fervidus : ast illi solvuntur frigore membra, Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. NOTES. BOOK FIRST. I. The Poem is called the JEneid from its hero JEneas, whose wars in Italy it commemorates, as well as his final settlement in that country. The closing scenes of the Trojan war, and the wanderings of iEneas before he reached the shores of Italy, are brought in by way of episode. II. It would have been more in accordance with the rules of Latin formation if the poet had called his production the JEneas, or, as we would say in English, the jEnead. Indeed, one ancient manuscript has this very form (JBneas, genit. Mntados, &c). Virgil, however, would seem to have preferred for his poem an appellation of Grecian origin (JEn&s, Alvrji^). III. In many manuscripts the following lines are prefixed to the iEneid : Ille ego, qui quondam gracili modulatus avena ' Carmen, et, egressus sUvis, vicina co'igi Ut quamvis avido parerent arva colono : Gratum opus agricolis : at nunc horrentia Mart is. They are quite unworthy, however, the pen of Virgil, and would appear to have proceeded from some early grammarian, who wanted taste to perceive that the Arma mrumque cano of the Roman poet formed a far more spirited commencement for an epic poem. Virgil here treads in the footsteps of his great master Homer. 1. Arma mrumque cano. " I sing of arms and the hero." By arma are here meant the wars that followed the arrival of JEneas in Italy ; and by virum, the hero himself. The subject of the entire poem is thus stated in a few words. — Troja? qui primus ab oris, &c. " Who, an exile (from his country) by fate, was the first that came from the coasts of Troy to Italy and the Lavinian shores." Primus venit. Antenor, as we learn from verse 242 of this book, had reached Italy before JEneas, but the latter was the first who had come to the spot where Lavinium was afterwards built, and where the foundations were thus laid of the subsequent greatness of Rome.— 2. Laviniaque. Pronounced in scanning as Lavinyaque, four syllables. Consult Metrical Index. 286 BOOK FIRST. 3. Multum Me, &c. " Much was he tossed about." With jac- tatus supply est. I'erris in the plural alludes to the wanderings of yEneas in many lands, while seeking for the spot where he was fated to become the founder of a new city. 4. Vi superum. " By the power of the gods." The reference is not, as some think, to Juno alone, but to all the gods whose inter- vention at different times forms part of the machinery of the poem. — Memorem. "Ever-mindful;" commonly rendered "unrelenting," which, though it conveys the sense, does not hit with sufficient exact- ness the literal meaning of the Latin adjective. 5. Multa quoque, &c. "Many things, too, did he suffer in war also," i. e. after he had reached Italy. Dum conderet urbem. " Until he founded a city," i. e. Lavinium. Dum is generally regarded here as equivalent to donee. The true force of the particle, however, appears more clearly in a literal rendering, "while he was founding," i. e. while events were taking such a turn as enabled, him eventually to found. Observe, also, the peculiar force of the subjunctive mood in conderet, " until he founded, as is said, or, as early legends tell." — 6. Deos. " His gods," i. e. the gods of his country, the Penates of Troy. JJnde. " Whence sprang." JJnde here refers to the events con- sequent on the arrival of uiEneas in Italy, and may therefore be more freely rendered "from which events." — Genus Latinum. The popular belief of the Romans was, that iEneas united the aborigines whom he found in Italy, and his own followers, into one nation, under the name of Latini. — 7« Albanique patres. Not, asHeyne and others think, the senators of Alba, but the line of Alban kings, from whom, as the fathers of his race, Romulus, the founder of Rome, was descended. 8. Musa. The Muse of epic poetry. So Homer, whom Virgil imitates, invokes the Muse at the commencement of both his great poems. — Causas. " The causes of all this." — Quo numine Iceso, &c. " In what her divine power being infringed, or smarting with resentment at what." Quo equivalent to quo negotio, or qua ratione. By the numen lossum the poet refers to the circumstance of Juno's power having been found by that goddess to be inferior to the decrees of fate, in consequence of which the Trojans eventually escaped from her malign influence and settled in Italy ; while, on the other hand, the quidve dolens pictures the same goddess to our view as an irritated female, wrought upon by all a woman's feelings, on account of the " spretae injuria format" (v. 27). 9. Tot tolwre casus. " To toil through so many hardships." More freely, " to struggle with so many calamities." Servius and others, who make solvere casus an hypallage for volvi casibus, manage to spoil a very beautiful figure. The hero, while toiling against many a hardship, is compared by the poet to a traveller whose path is impeded by numerous obstacles (fragments of rock, for example), which, by per- severing efforts, he is finally enabled to remove or roll from before him. — 10. Tot adire labores. " To confront so many labours," more literally, " to go against (and meet)." Pietate. The chief trait in the character of iEneas is his " piety," i. e. his respect for the rites and ceremonies of religion, and his un- wavering obedience to all the commands of the gods. Homer praises his piety in the Iliad (20, 298), and Virgil seems to have borrowed the idea from him. — 11. Impulerit. In the sense of compulerit, " com- pelled." Tant&ne. (i Is there so great." The plural iros imparts BOOK FIRST. 287 far more energy than the singular could have done, hut which cannot be expressed in a translation. 12. Fuit. " There was." Implying that it had been subsequently overthrown. — Tyrii tenuere coloni. Carthage was founded by a colony from Tyre in Phoenicia.— 13. Carthago. Some supply nomine, "by name," but without necessity.— Contra longe. "Facing in the dis- tance." Longe refers to the intervening Mediterranean. — 14. Bites opum. "Rich in all the elements of national power." — Studiisque asperrima belli. " And very fierce in the eager pursuits of war." 15. Quam unam. " Which one city." Unus is frequently joined with superlatives, more rarely, as in the present instance, with com- paratives. — 16. Coluisse. " To have regarded." — Posthabitd Samo. " Even Samos being held in less esteem ;" literally, " being regarded after it." The island of Samos, in the iEgean Sea, was famous for its temple and worship of Juno. The goddess Astarte or Astaroth, sometimes styled "the Queen of Heaven," was particularly wor- shipped at Carthage, and in some of her attributes resembled the Roman Juno. Hence the poet identifies her with this deity. The csesural pause saves the final vowel of Samo from elision. Hie illius arma, &c. Arms and a chariot are here assigned to Juno, though not properly a warlike goddess. The idea itself, of giving such appendages to Deity, seems borrowed from the habits of the heroic age.~--17. Hoc regnum dea, &c. " The goddess even then strives earnestly, and cherishes the wish that this may become a seat of empire for the nations," i. e. a centre of empire, as Rome after- wards was. — 18. Jam turn, i. e. even so early as in the age of JEneas, and long before the founding of Rome. — Si qua. " If in any way." Supply ratlone. 19. Sed enim, &c. The particle sed here denotes some opposition or obstacle to what precedes, namely, to the wish of Juno, while enim points to the reason or cause of that opposition. So in Greek aWa yap. Translate : " But (there was an obstacle to this), for she had heard," &c. — Duct. " Was being derived." The race here alluded to is the Roman. — 20. Oli'm. " In after-ages." — Tyrias arces. By the " Tyrian towers " is meant Carthage, as a city of Tyrian origin. — Verteret. In the sense of evevteretjf 21. Hinc. "That from this source," iTe. from Trojan blood. — Late regent. Equivalent to late regnantem. Compare the Homeric tvpvKptioJv. — 22. Excidio Libyan. " For the destruction of Libya," i. e. of Carthage. Libya is here used, according to Greek usage, for Africa. — Volvere. " Decreed." The Parcse cause the wheel to revolve as they spin the thread of individual or of national destiny ; hence the expression volvere fatum. For another, and probably better explanation, see note on verse 264. 23. Id metuens. Dumesnil says, that metuo expresses apprehension of an evil yet distant ; timeo of immediate danger. This is incorrect. Timeo is a generic term, signifying " to fear," without regard either to the nature of the object or the extent of the evil. Metuo implies that a hostile disposition is always dreaded in the person exciting the fear, and that the evil apprehended is great. Veteris belli. " Of the former war." Vetus and antiquus are often used of a thing not long passed. — Saturnia. An epithet applied to Juno as the daughter of Saturn, " the Saturnian goddess," or, " the daughter of Saturn." The term Saturnia is commonly regarded as the nominative to arcebat in the 31st line, the words from line 25 to 288 BOOK FIRST. 28 (both inclusive) being taken as a parenthesis. It is much better, however, to view the whole construction as an anacoluthon, the result of poetic feeling. Saturnia will then be the nominative absolute, and arcebat will have the nominative ilia understood. 24. Prima. * Previously." Taken as an adverb, and equivalent to prius or olim. — Caris Argis. "For her beloved Argos," i. e. for her beloved Greeks. Argos (in the plural Argi, -orum), the old capital of the Peloponnesus, is put here for Greece in general. — 25. Causa irarum. These are mentioned immediately after. 26. Alta mente repostum. U Deeply treasured up." Alta is here used for alte. Repostum, by syncope, for repositum. — 27. Judicium Paridis. "The decision of Paris," i. e. in favour of Venus, and against the claims to superior beauty on the part of herself and Minerva. — Spretw^ue injuria forma. " And the affront offered to her slighted beauty." Literally, "and the affront of her slighted beauty." 28. Genus invisum. The whole regal race of Troy, as derived from Dardanus, the son of Jupiter by Electra, daughter of Atlas, was hated by Juno as the adulterous offspring of a rival. — Rapti. "Caught up to the skies." — Honores. He was made the cup-bearer of the gods, in place of Hebe. 29. His accensa super, " Exasperated, moreover, at these things." The sense is, not only fearing the overthrow of her favourite city (id metuens), and mindful of the former war (veteris belli memor), but also exasperated at the decision of Paris, and the honours bestowed upon Ganymede. Super, therefore, is put for insuper. uEquore toto, i. e. the whole surface of the Mediterranean. — 30. Reliquias Danaum. Literally, " the leavings of the Greeks," i. e. those saved from them and the merciless Achilles. Atque here is equivalent, in effect, to " and particularly," Achilles being designated by it as the most prominent of the Greeks in slaughtering the Tro- jans. — Achilli. An old contracted genitive for Achillei, from a nomi- native Achilleus. 31. Arcebat. "She kept." — 32. Midtosque per annos. Their wander- ings lasted seven years. — Maria omnia circum. i. e. over every part of the Mediterranean. 33. Tantcs molis erat. " It was a task of so much arduous toil." Molis conveys the idea of some vast weight or burden to be moved. 34. Vix e conspectn, &c. Here commences the action of the poem, in the seventh year of the wanderings of iEneas, and within not many months of its termination. All that it is necessary for the reader to know besides is thrown into episode and narration ; by which management the integrity and roundness of the fable are more perfectly preserved ; and from the shorter limits of the action, its impression is the more forcible. Why ^Eneas was leaving Sicily at this time will be found explained at the close of the third book. — 35. Vela dabant. "Were they spreading their sails." Lceti. Because now near Italy, the goal of their wanderings. — Et spumas salis, &c. " And with coppered prow were furrowing the foam of the salt sea." — Ruebant. Taken actively. The waves are upturned, as the earth is by the plough when a furrow is made. Hence it may be rendered " were ploughing." 36. JEternum nulnus. " Her never-dying resentment against the Trojans." — 37. Ho3C secum. — " Tims communed with herself." Sup- ply cogitabat or aiebat. — Mene incepto, &c. " For me, vanquished, to desist from my undertaking I" [or Ai Shall I, vanquished, desist, &c] BOOK FIRST. 289 The accusative with the infinitive stands here unconnected, and expresses strong indignation. Grammarians explain it by an ellipsis of decet, or putant, or something similar. It is far better, however, to regard it as a strong burst of feeling, without any ellipsis at all. 39. Quijjpe vetor fatis ! " I am forbidden, forsooth, by the fates !*' Bitter irony. No decree of destiny prevented Pallas from punishing those who had offended her. Me, however, the Queen of Heaven, the Fates, it seems, restrain ! — Pallasne exurere classem, &c. Mi- nerva brought a violent storm on the fleet of Ajax, when returning home, as a punishment for his having violated Cassandra, in the temple and before the very statue of the goddess, on the night when Troy was taken. 40. Argivum. Not the Greeks in general, but the Locrians, whom Ajax had led against Troy. — 41. Urdus ob noxam, &c. " On account of the guilt and infuriated lust of one alone, Ajax, son of Oileus." Furias, i. q. 9 fimosam libidinem. The term furice is often applied to crimes of great enormity, unto which the Furies were supposed to prompt the wicked in heart. So viii. 205, "At Caci furiis mens effera" 42. Ipsa, Jovis rapidum, &c. Minerva is often represented on gems and coins, hurling the thunderbolts of Jove. — 43. Evertitque. " And upturned." 44. Ilium. Ajax. — Transfixo. • Transfixed by the thunderbolt." Hence, said poetically to breathe forth the light- ning's flame. — 45. Scopuloque infixit acuto. According to Macrobius (Sat. v., c. 22) Virgil borrowed this legend from one of the lost plays of Euripides. The source of the fable, however, is found in Homer (Od. iii. 135, and iv. 499, seqq.), except that the latter poet makes Ajax to have perished by the hand of Neptune. 46. Quos incedo. " Who move majestic." Incedo is here put .poetically for sum. It is also especially applied by the poets to a dignified and majestic carriage, and is therefore selected here to in- dicate the peculiar gait of the queen of the gods. — Jovis et soror et conjux. An imitation of the Homeric Kacriyvrjrrjv a\o%ov re (II. xvi. 432). 47. Tot annos denotes continuance, whereas tot annis refers merely to interval. 48. Et quisquam numen, &c. " And does any one, after this, adore the divinity of Juno f Read adorat, not adoret. The indicative, in such interrogations, expresses surprise or indignant feeling ; the sub- junctive, doubt. The former is used when we wish to show that what we are speaking of is capable of being done, but that we are sur- prised at its being done ; the subjunctive, on the other hand, indicates that we do not believe anything is done. — 49. Prceterea. Equivalent here to post talia, or in posterum, and answering to the Homeric emira. — Imponet. Virgil joins here different tenses, adorat and %m~ ponet.^ But prasterea adorat is the same, in fact, as adorabit. — Ilonorem. " A victim," [in honour of me.] 51. Nimborum in patriam, "Into the native country of storms" Nimbus, a dark cloud bringing storm or rain. — Loca foeta furentibus austris. " Regions pregnant with raging blasts." * The southern blasts, which are the fiercest in the Mediterranean, are here put for any blasts.— 52. JEolktm. The ^olia here meant is one of the Lipari islands. — 54. Imperio premit. " Holds in check by his sway." — Ac vinclis et carcere, &c. "And curbs them with chains and a prison-house." The prison-house is the vast cave. Vincla (for vinculo) figuratively for custodia. Q 290 BOOK FIRST. 56. Celsd arce. " On a lofty rock." The cave that confines the winds is in the bowels of the mountain ; while on the rocky summit of the mountain ^Eolus sits enthroned, like some potentate in his stronghold (arx). — 57. Mollitque animos, &c. " And soothes their feelings," which are enraged at this confinement. 58. Ni facial, &c. " Unless he do this, they assuredly, in rapid course, would bear away with them the seas and lands, ay, and the deep heaven too, and sweep them through the air." The common translation of quippe, here, is i( For unless he do this," &c. ; but its very position shows this to be incorrect. It is equivalent here to certe. For its etymology consult Pott, Etymol. Forsch., vol. ii. p. 41. The present subjunctive (faciat, ferant, verrant) is here employed instead of the imperfect, in order to impart animation to the sen- tence, and bring the action described more immediately under the eyes of the reader. 61. Molemque et monies altos. " A mass of lofty mountains." Hendiadys, for molemque montium altorum. — 62. Foedere certo. By fixed laws." — 63. Jussus. <( When ordered so to do," i. e. by Jupiter. 65. Namque. Equivalent to the Greek ical yap. " And (well may I address thee), for to thee," &c. Heyne and others make namque here the same as quandoquidem, " since ;" its literal meaning, how- ever, as we have given it, is far more spirited. — 66. Et mulcere. " Both to soothe." Dedit mulcere is a Greek construction for dedit potestatem mulcendi.-^-6T. Tyrrjienum oequor. " The surface of the Tuscan Sea." The Trojan fleet, having left Sicily, was now approach- ing the lower or western coast of Italy. — 68. Ilium in Italiam portans, &c. A beautiful image. Carrying with them all that now remained of Troy, in order to found another Troy in Italy. 69. lncute mm mentis. " Strike (additional) force into thy winds." Ventis is here the dative. — Submersasque obrue puppes. " Sink their ships, and bury them for ever beneath the waves." Equivalent to submerge et obrue puppes. The poets, when speaking of two continuous actions, as here, express the earlier action of the two by the par- ticiple. Submergere is merely " to submerge ;" but obruere is to keep down what is sunken, so that it may never emerge again. 70. Aut age dtversos. " Or drive them in different directions." — Disjice. " Scatter far and wide." 71. Sunt mihi, &c. Juno is commonly represented as attended by the lloroe, or Seasons ; here, however, she has the Nymphs as hand- maidens. — Prcestanti corpore. " Of surpassing loveliness." — ^2. Qua- rum, quae forma, &c. " Of whom, Deiopea, who is the fairest in form, I will join uuto thee in firm wedlock, and will consign her unto thee as thine own.'' The grammatical construction is as fol- lows : quarumjungam (tibi) stabili connubio,propriamque dicabo, (Dei- opeam) quo3 Deiopea (est) pulcherrima forma. The common reading is Deiopeam, which makes a much simpler construction, but the weight of MS. authority, as well as elegant Latinity, is in favour of the form given in our text. 73. Connubio. To be pronounced here as a quadrisyllable. — To. Et pulchrd faciat, &c. The whole idea of this offer is borrowed from Homer (11. xiv. 267, seqq.), where Juno promises Pasithea, one of the younger Graces, to Somnus. Virgil deviates from the Homeric myth, however, in representing ^Eolus as unmarried. — Pulchrd prole. " With a beauteous offspring." There is no need of making this equi- valent to pulchrce prolis, or of regarding it as an ablative absolute. BOOK FIRST. 291 76. Hceo contra. " Uttered these words in reply." Supply dixit. — Tuics explorare labor. " It is thy task to inquire and see." — 77. Mihi jussa capessere, Sec. " It is incumbent on me to execute thy commands." Fas est means here " It is my duty, enjoined by the gods." 78. Tu mihi quodcumque, &c. " Thou procurest for me whatever of sovereignty I here enjoy." Or, "whatever of sovereignty this may be [which I enjoy]." We have here a legend borrowed from the earliest schools of philosophy. Juno typifies the Air ; and iEolus owes to her all his power, since the air, when aroused, produces the winds. — Sceptra Jovemque. * My sceptre, and the favour of Jove." Sceptra, in the plural, seems here to convey the idea of a sceptre re- quiring a stout hand to wield, or, in other words, to be wielded over tumultuous subjects. — 80. Nimborum potentem. " The ruler of storm- clouds." With ^Eolus the spear is the sceptre. 81. Cavum conversa, &c. " His spear-head being turned around, he smote the hollow mountain on the side." — 82. Velut agmine facto. " As if formed in columri'of march." Literally, " a column of march being formed, as it were." Observe the force of agmen. — 83. Porta. " Egress." Literally, " an outlet." 84. Incubuere mari. " They descended with violence upon the sea." The verb is incumbere, not incubare, the former denoting more of action, the latter of rest. The image in the text is derived from the downward and constantly-acting pressure of some heavy body upon- another. — 85. Ruunt. " Upturn." Used actively, as in 1. 35 ; .it is neuter in 1. 83. — Creber procellis. "Frequent in, i.e. abound- ing in rain-squalls." " Procella" says Servius, " est vis venti cum pluvial 87- Stridor rudentum. " The whistling of the cordage." It is the rudentum sibilus of Pacuvius. — 89. Ponto nox incubat atra. i( Darkest night sits brooding on the deep." Incubare is here employed, not incumbere, since less of action is indicated. — 90. PolL " The whole heavens." Observe the force of the single term poli in the plural. Ignibus. "Lightnings." — 91. Proesentemque mris, &c. "And all things threaten instant death to the men," i. e. to JEneas and his followers. 92. Solmntur frigore. " Are relaxed witn chilling terror." — 93. Duplices palmas. " Both his hands." Generally considered as equivalent to ambas manus. Virgil here represents his hero as in- fluenced by fear, but it was the fear of perishing by shipwreck, and, what was still more dreadful, of being thus deprived of the rites of sepulture. 94. Refert. " He utters." — terque quaterque beati, &c. " thrice and four times happy they, unto whose lot it fell to encounter death before the eyes of their fathers." 96. Oppetere for mortem op- petere. — ; Qms contigit. More literally, " unto whom it happened." Contingit generally carries with it the idea of good fortune. Qms for quibus. — Compare the Odyssey (v. 306), rpixTficiKapeg Aavaoi ical rs- TpaKLQ oi ror' oXovro Tpoiy kv evpEiy. Danaum fortissime, &c. iEneas styles Diomed here the bravest of the Greeks, since, having engaged with him in conflict, he was only saved from death by the intervention of his mother Venus. (II. v. 239, seqq. — 97. Mene occumbere non potuisse ! " That I could not have fallen !" The accusative with the infinitive used absolutely, to denote strong emotion. (Compare note on line 37-) O 2 292 BOOK FIRST. 99. Scevus. " Valiant." — Jacet. " Lies slain." The mind of the hero is occupied merely with the idea of Hector's death, and his thoughts carry him back to the moment when the latter still re- mained on the battle-field, and had not as yet received the rites of sepulture. Achilles is called ^Eacides, as having been the grandson of JBacus. — Ubi ingens Sarpedon. Supply jacet. Ingens is here a translation of the Homeric 7TfXwptoc. Sarpedon, son of Jove, and King of Lycia, was slain by Patroclus. 100. Ubi tot Simo'is, &c. " Where the Simois rolls along so many shields, &c, snatched away beneath its waters." The Simois was a river of Troas, rising in Mount Ida, and falling into the Xanthus or Scamander. 102. Talia jactanti. " While thus earnestly exclaiming." Lite- rally, " to him earnestly uttering such things." Jactanti is not put for the simple dicenti, nor is it equivalent to wcifcranti. It would appear to carry with it the idea of an impassioned manner and of bitter complaint. Stridens Aquilone procetta, &c. "A blast roaring from the north strikes full against the sail." More literally, " coming full in front, strikes the sail." The blast came in the direction of the prow, or right ahead. — 104. Turn prora avertit. " Thereupon the prow turns away." Supply sese. — Et undis dat latus. The vessel is now broad- side to the wind, the prow having swung around. 105. Insequitur cumulo, &c. " A mountain-surge, curling precipice- like, follows in one mass." More literally, "a precipitous mountain of water follows thereupon in one heap." — 106. Hi summo in jluctu, &c. Heyne refers this merely to the ship of iEneas, which, while pitching amid the waves, would have one part, the prow, for example, raised on high along with those of the mariners who kept clinging to it, while the other portion, or the stern, would be in a downward direc- tion. Other commentators, however, apply the words to different vessels of the fleet, some elevated on high, others far down, with the waves towering above them. This latter is the more correct opinion. Hi. " These." — His. " Unto those." Referring to the crews of different vessels. — 107. Terrain aperit. "Discloses the bottom." Poetically said, of course. The meaning is, that they could fancy they almost saw the bottom amid the yawning billows. — Furit cestus arenis. " The boiling waters rage with intermingled sand," i. e. are mixed with sand washed up from the bottom. This interpretation is better, than to make arenis equivalent to in fundo maris. 108. Tres Notus abreptas, &c. " Three ships, forced away, the south wind whirling drives on hidden rocks." — Torquet. Equivalent to torqucns impellit — 109. Saxa, meant Itali, &c. "Rocks, which, lying in the midst of the waves, the Italian mariners term altars, a vast ridge, on a level with the surface of the sea." The reference is supposed to be to two small rocky islands, called ^Egimuri, lying in the sea over-against Carthage, and at no great distance from it. The origin of the name arw, given to them by the Italians, is not easy to ascertain. It arose, probably, from their resemblance to the top of an altar, as they appeared just above the waves. Servius, however, says that they were so termed because the Romans and Carthaginians made a treaty there. - But Heyne thinks that he confounds the ^Egimuri with the iEgates Insulte, off Lilybseum in Sicily. The same critic also regards the entire line,* Saxa, xocant Itali, &c, as spurious. BOOK FIRST. 293 111. In brevia et syrtes urguet. "Drives upon shoals and quick- sands." Servius regards this as a hendiadys for in brenia syrtium. There is no allusion here to the Syrtes of ancient geography : it means "quicksands" generally.'— 112. Vadis. "On the shallows." 113. Lycios. The Lycians were among the allies of the Trojans, coming not, however, from Lycia properly so called, but from a part of Troas, around Zelea, inhabited by Lycian colonists. After their leader, Pandarus, had been slain by Diomede, they followed the for- tunes of ./Eneas. 114. Ipsius ante ocidos. "Before the eyes of iEneas himself." — Ingens a vertice pontus. " A vast ocean-wave from above." A Venice equivalent to desuper. — 115. Excutitur pronusque maghter, &c. " The helmsman is dashed out, and rolled headlong, prone into the waves ; but her the surge, driving onward, whirls around thrice in the same place, and the rapid whirlpool swallows up in the deep." 118. Apparent rari, &c. "A few appear swimming here and there amid the vast and roaring abyss." — Gurgite vasto. According to etymologists, gurges, in its primitive meaning, has always reference to the roar of waters. — 119. Arma. Shields, for example, made of osiers and covered over with skins, and hence capable of floating on the waters. — Tabulceque. "And planks." — Per undas. "Are seen scattered over the waves." Supply apparent, from the previous clause. 120. Jam mlidam, &c. " Now the storm has conquered the stout ship of Ilioneus," &c. — 121. Et qua vectus Abas. "And that in which Abas was borne."' — 122. La-xis laterum compagibus, &c. " They all let in the fatal water through the loosened joinings of their sides, and gape on the view with many a chink." — 123. Imbrem. Properly " rain," here means " sea-water ;" in which usage Virgil follows Ennius and Lucretius, and in which succeeding poets, Statius, for example, imitate Virgil. — Inimicum. For exitiosum. 124. Magno misceri murmure. "To be disturbed by a loud up- roar." — 125. Emissam. " To have been sent forth." — Et imis stagna rcfusa Tadis. " And the deep calm waters of Ocean to have been thrown upward from the lowest depths." By stagna (literally, " standing waters") are here meant the depths of ocean, that remain undisturbed except in the most violent storms. 126. Graviter commotus. " Deeply incensed." — 127. Prospicio con- veys the idea of looking far into the distance. — Placidum caput. "His placid head." There is no contradiction between this and the ara- viter commotus, since Neptune, though incensed against the winds, was peaceful and benignant towards the Trojans. Besides this, the "placidum caput" was an habitual characteristic of the sea- god. 128. Disjectam. " Scattered about." — 129. Ccelique ruina. " And the warfare from on high." A strong but singular expression. The reference appears to be to the rushing down of the rain and wind, or, in other words, to the violent warfare of the elements, as if the heavens themselves were descending. — 130. Nee latuere doli, &c. " Nor did the wiles and bitter resentment of Juno lie hidden from her brother [Neptune]," i. e. the cause of all this immediately sug- gested itself to the god of the sea, namely, the wish of Juno to satiate her hatred against the Trojans, an opinion in which he was fulfy confirmed by the knowledge of her artful character. 132. Tantane ws generis, &c. "Has so presumptuous~a reliance 03 294 BOOK FIRST. on your race possessed you ?" The winds, according to Hesiod (Theog. 378), were the offspring of Astrseus, one of the Titans, and Aurora. — 133. Meo sine numine. "Without my authority." — 134. Miscere. " To throw into confusion." — Tantas tollere moles. " To raise such mountain- waves." Heyne translates tantas moles, "so great confusion." But the former interpretation is certainly more spirited. 135. Quos ego — ! "Whom I — !" The sentence is abruptly broken off, and the sea-god checks his wrath. Grammarians term this an aposiopesis, and make ulciscar to be understood. Nothing, however, is in fact understood. The god was going to say, " Whom I will severely punish," but stops short, and leaves the sentence unfinished, deeming it better to turn his attention to the checking of the tempest. 136. Post mild non simili, &c. " Ye shall on the next occasion ex- piate your offences to me by a different punishment, &c." Post used adverbially. 137. Regi vestro. "Unto that king of yours," i.e. ^Eolus. — 138. Non illi imperium pelagi, &c. Neptune was a god of the first class, and possessed absolute authority over his watery realms, being as independent there as Jove was in his own dominions of the sky. This empire of Ocean had fallen to his share, the world having been divided in this way between the three brothers, Jupiter, Neptune, and Pluto. iEolus, therefore, an inferior deity, was wrong in acting as he had done. His control over the winds was regulated by fixed laws (certo foedere), and he was to let loose the winds only when ordered (jussus) so to do. 139. Tenet. " Holds beneath his sway." — Immaniasaxa. The rocky island of yEolia. — 140. Vestras, Eure, domos. "The abodes, Eurus, of you and yours," i. e. of you and your fellow-winds. Observe the use of vestras, the plural possessive ; not tuas, which would have meant the abode of Eurus alone. — Ilia se jactet, &c. " Let iEolus boast his power in that palace." Literally, " boast himself." 142. Dicto citius. " More quickly than what was said," i. e. before he had finished speaking. Not, as Servius says, equivalent to citius quam did potest, but to antequam orationem finiisset. — 144. Cymothoc. One of the Nereides. — Triton. A sea deity, son of Neptune and Am- phitrite. His lower extremities were those of a fish. — Adnixus. " Having exerted each their powerful endeavours." Though in the masculine, this term applies to both Cymothoe and Triton. — Observe the force of ad in adnixus. 145. Ipse. Referring to Neptune. — 146. Vastas dperit spies. " Opens the vast sand-banks," i. e. makes a passage for the ships through the banks of sand in which they had been imbedded by the fury of the waves. — Temperat O3quor. "Calms the sea." More literally "restrains." — 148. Ac veluti, &c. A much-admired simile, in which Neptune, stilling the waves, is compared to a man of piety and worth calming, by the respect which his presence involuntarily causes, the angry billows of an excited multitude. 149. Solvit animis. " Rage in feeling." — 150. Faces. " Fire- brands." — Furor arma minhtrat. Virgil lias here under his eyes a Roman mob. No citizen was allowed to appear at the Comitia, or even in the city itself, with arms of any kind. Hence the poet, in describing such a tumult, says, " Their fury supplies them with arms." The faces and saxa take the place of hastw and gladii. 151. Pietate gravem ac meritis. "Of great influence by his piety BOOK FIRST. 295 and merits." More literally, "of great weight (of character). 5 ' — 153. Hie. The common reading is iste, which Wagner very properly rejects. Iste is the pronoun of the second person. 154. Fragor. "Uproar." — JSquoraprospiciens. " Looking forth upon the seas." — 155. Codoque invectus aperto. " And borne over the deep beneath a serene sky." — 156. Flectit. " Turns hither and thither." — Curru secundo. " To his rapid car." Curru, the old dative for currui. 157. Quce proximo, &c. " Strive to reach in their course the shores that are nearest." — 158. Vertuntur. " Turn themselves." Like the Greek middle voice, and equivalent to se vertunt. 159. Est in secessu longo, &c. " There is a place at the bottom of a deep recess." — Insula portum, &c. An island forms a secure harbour by the opposition of its sides (to the outer waters)." This island, according to the description of the poet, faced the inlet, thus making the latter a secure station for ships, by keeping off the waters of the outer sea. 160. Quibus omnis ab alto, &c. " Against which every wave from the deep is broken, and divides itself into receding curves." The reference is to the curvature of the broken waves after they have been dashed back by some intervening obstacle. Thus Heyne inter- prets the passage. The common interpretation makes the water, after the wave has been broken, wash around into the cove. This, however, would hardly form a very secure harbour. 162. Hinc atque him, &c. " On this side and on that are vast rocks, and twin-like cliffs raise their threatening heads towards the sky." The poet is now describing the mouth of the inlet, on either side of which are vast beds of rock terminating in lofty cliffs. — 163. Quorum sub vertice, &c. " At the base of which the waters far and wide lie safe and silent." Literally, "beneath the summit of (each of) which." The high cliffs keep off the wind. 164. Turn silvis scena coruscis, &c. "Then again, crowning the high grounds, is a wall of foliage, formed of waving (light-admitting) forests, while a grove, dark with gloomy shade, hangs threatening over." Desuper for supra, "above," "on the high grounds." With scena supply est. In the ancient theatres, the scena was the wall which closed the stage from behind, and which represented a suitable background. Before theatres were erected, the place of this wall was supplied by trees and foliage. Now in Virgil's picture, the back- ground on high is formed of forests, which, as they wave in the wind, allow glimpses of sun-light to penetrate through their branches ; for such is the true meaning of coruscoe here. This line of woods the poet terms scena, comparing it thus with the wall, either of foliage or of stone, that closed the ancient stage. Hence we have ventured to paraphrase scena by " a wall of foliage." The passage, however, is a difficult one, and hardly any two commentators agree about the meaning of it. 166. Fronte sub adversd. " Beneath the brow (of the heights) as it faces on the view." We are now supposed to be looking towards the bottom or innermost part of the inlet. Here, beneath the brow of the heights, over which the " atrum nemus" impends, a cave is seen, facing the view, or full in front.— Scopulis pendentibus antrum. " There is a cave amid hanging cliffs." — 167. Vivoqtte sedilia saxo. " And seats of living rock," i. e. natural rock, formed not by art, but by the hand of nature. 168. Non vincula ulla. "No fastenings." — 169. Unco morsu* O 4 296 BOOK FIRST. " With its crooked fluke." The anchor used by the ancients was for the most part made of iron, and its form resembled that of the modern anchor. 170. Septem. The fleet originally consisted of twenty. (Compare 1. 381.) Of these, three preserved from the rocks, three from the quicksands, and this one, in which JEneas himself was embarked, make up the number in the text. Of the others, one had sunk (1. 117). The arrival of the remaining twelve is announced by Venus (1. 399).— 171. Magno telluris amove. "With an eager longing for the land." — 173. Et sale tabentes, &c. " And recline on the befech, their limbs drenched with brine." Tabentes, literally, carries with it the additional idea of limbs enfeebled by long exposure to the action of the water. 175. Suscepitque. " And received." — 176. Rapuitque in fomite fiammam. " And by a rapid motion kindled a flame amid the fostering fuel." Wagner thinks that the poet alludes here to the mode prac- tised among shepherds at the present day, who, after receiving the fire in the pith of a dry fungous stalk, kindle this into a flame by a rapid vibratory motion. — 177* Turn Cererem corruptam undis, &c. " Then, exhausted by their hardships, they bring out their grain damaged by the waters, and the implements of Ceres, and prepare to scorch with the flames their corn (thus) rescued, and to break it with the stone." Anna. A general term for the implements of any art. Cerealia arma denotes those that were necessary for converting grain into meal, and then into bread. — 178. Fessi rerum. Supply adversarum. — 179- Torrere. Previous to grinding corn, observes Valpy, it was commonly scorched by our own ancestors : hence the term bran, from the German brennen, to burn ; i. e. the burned part. Before the invention of mills, when the reducing grain to meal was a domes- tic manufacture, this operation was facilitated by scorching slightly the grain, as in semi-barbarous countries is still the practice ; it is afterward pounded, or ground, between two stones, one fixed, the other revolving. 181. Petit. "Takes in." — Anthea si quern, &c. "If he may see any Antheus," &c. i. e. any one answering the description of An- theus ; any ship like that of Antheus. — 183. Cehis in puppibus, &c. The shields and other armour were commonly placed in the stern. — 184. Navem in conspectu nullam. Supply aspicit, or nidet. — 185. Tota armcnla. " Whole herds." There were three leaders, each followed by a herd. — 190. Cornibus arboreis. " With branching antlers." — volgus. " The common herd." — Et omnem miscet, &e. " And pursu- ing with his shafts, scatters the whole crowd in confusion throughout the leafy groves." See note 1. 09. — 193. Et numerum cum navibus, &c. He slays seven, one for each ship. — 196. Tr'macrio. The Trojan fleet had been driven into Drepanum in Sicily. (Compare iii. 707.) A tradition existed, that in this neighbourhood, /Egestus, a Trojan, whom Virgil names Acestes, had established himself. iEneas was received by him a second time. (Compare v. 36, seqq.) 198. socii, &c. " O my companions, O ye who have endured greater hardships (for we are not unacquainted with previous ills)," &c. — Ante malorum. A Greek construction, r&v irpiv KaK&v. — 200. Vos et Scyllaiam rabiem, &c. " You have approached both the rage of Scylla, and the rocks resounding far within," i. e. and the rocks within whose deep caverns is heard the roaring of the waters. \, BOOK FIRST. 297 (Consult notes on iii. 424, seqq.) — 201. Acctstis. Contracted from accessistis. — Vos et Cyclopia saxa, &c. " You have also made trial of the rocks of the Cyclopes," i. e. you know the rocky shore where dwell the cruel Cyclopes. (Consult notes on iii. 56*9, 617, &c.) — 203. Forsan et hcec olim, &c. " Perhaps it will delight hereafter to recall even the present things to mind.*' Haec refers not to the " Scyllceam rabiem," nor the " Cyclopia saxa" but to their present unhappy condition. 204. Per tot discrimina rerum. " Through so many hazardous con- junctures." Literally, "through so many hazards of affairs." — 205. Tendimus in Latium. " We stretch our course towards Latium." Supply cursum.— 206*. Ostendunt. " Point out to us," i. e. through the medium of oracles and auguries. — Fas. " It is the decree of heaven." — 207. Durate. " Be of stout hearts." 209. Spem vultu, &c. " Assumes an appearance of hope in his look, keeps down deep sorrow in his breast." iEneas is afraid of dis- couraging his followers, if he show any sign of despondency. 210. III*. **. They, on the other hand ;" i. e. his followers. — Accin- gunt se. " Prepare themselves." Literally, " they gird themselves." The poet speaks here according to the customs of his own country- men. When the Romans wished to engage in any active work, they girded the toga more closely around them, and by this means drew it up more, so as to prevent its interfering with the feet. — Dapibusqae futuris. " And for the approaching banquet." 211. Tergora deripiunt, &c. " They tear away the hide from the ribs, and lay bare the flesh beneath." Viscera here means, Quicquid sub corio est. In other words, it is equivalent to carries. — 212. Pars in fru0a secant, &c. An imitation of the Homeric MicrrvWov r dpa r aXka, Kai a{i when universal tranquillity had been restored by his sway. — Furor impius. Ci Im- pious Fury." Another personification. — 296. Nodis. Put for catenis. The door in front of a temple, as it reached nearly to the ceiling, allowed the worshippers to view from without the entire statue of the divinity, and to observe the rites performed before it. The whole light of the building, moreover, was commonly admitted through the same aperture. 297- Maia, genitum. " Him of Maia born." Mercury is< meant, the son of Maia and Jove, and the messenger of his father. — 299. Fati nescia. " Ignorant of their destiny." Dido, not aware that the Trojans were seeking, in accordance with the decree of fate, a resting-place in Italy, and fearful lest, after landing, they might seize upon her newly-erected city, might have given orders to her subjects to burn the ships of vEneas, and drive the strangers from her territories. Hence the entreaty of Ilioneus (1. 525), " prohibe . infandos a navlbus ignes." Dido, therefore, did not know that Jupiter had decreed that the Trojans should pass from Africa to Italy, and not settle in Carthage. 301. Remigio alarum. " By the oarage of his wings." The waving movement of his pinions is beautifully compared to the upward and downward motion of the oar, especially when seen in the distance. — Astitit. Observe the beautiful use of the perfect to indicate rapidity of movement : " has taken his stand." — 302. Ponunt Pami, &c. " The Carthaginians lay aside," &c. The name Pceni indicates the Phoe- nician origin of the Carthaginians. Indeed, Parnus is nothing more than