PA 8/L67 /e97 UC-NRLF $B 311 155 ID CO 00 CO m >- THE LIBRARY OF THE UNIVERSITY OF CALIFORNIA IN MEMORY OF PROFESSOR WILLIAM MERRILL AND MRS. IMOGENE MERRILL m?Miy 4A/cliM.c^uvLco UUUII ws W^t Stutieuts' Series of Hatin Classtcs BOOK I 1c.. BY JOHN K. LORD, PhD. Peofebsor of Latin in Daktmouth College LEACH, SHEWELL, AND SANBORN BOSTON NEW YORK CHICAGO 1S<.)7 Eiit StutJcnts' Series of ILatin Classics LIVY BOOK I BY JOHN K. LORD, PhD. PROFE880E OF LaTIN IN DaRTSIOUTU COLLEGE LEACH, SHEWELL, AND SANBORN BOSTON NEW YORK CHICAGO 1897 GIFT COPTBIOHT, 1896, By JOHN K. LORD. J. S. Gushing & Co. Berwick & Smith Norwood Mass. U.S.A. SUMMARY PREFACE LivY is uncertain of success in writing a history of Rome, because so many have attempted the task, §§ 1-3, and be- cause the subject is so great, and because the story of early times is not interesting to many readers, §§ 4, 5. The poetic and legendary character of early Roman history, unit- ing divine and human affairs, is justified by the greatness of Rome, §§ 6, 7. History is valuable for instruction for the present, §§ 8-10, and Roman history is especially valua- ble, §§ 11-13. BOOK I The scattering of the Trojans on the downfall of Troy, and the coming of those under Aeneas into Italy, chs. 1, 2. The founding of Alba, ch. 3. Birth of Romulus and Remus, ch. 4. Overthrow of Amulius, ch. 5. Romulus and Remus wish to found a city, and take the omens for it, ch. 6. Death of Remus; establishment of religious rituals; story of Her- cules, Cacus, and Evander, ch. 7. Political institutions of Romulus; the asylum, ch. 8. Games established to attract the neighbors of Rome ; rape of the Sabine women ; resulting wars and union of the Romans and the Sabines, chs. 9-13. ill ivi684073 iv SUMMARY Death of Tatius and war with Fidenae, ch. 14. War and treaty with Veii, ch. 15. Death and deification of Romulus, ch. 16. Interregnum and party spirit, ch. 17. Election of Numa, ch. 18. Civil and religious institutions of Numa ; the temple of Janus ; the arrangement of the cal- endar; appointment of flamens, Vestal virgins, and various priesthoods; Numa's intercourse with Egeria, chs. 19-21. Accession of Tullus Hostilius ; war with Alba, chs. 22, 23. Story of the Curiatii and Horatii, and triumph of the Ro- mans, chs. 24, 25. Horatius kills his sister and is acquitted by the people, ch. 26. War with Fidenae and treachery of Mettius, the Alban king ; his punishment and the destruction of Alba, chs. 27-29. War with the Sabines, ch. 30. Prodi- gies, pestilence, death of Tullus, ch. 31. Interregnum ; choice of Ancus Martins ; the fetials, ch. 32. Wars of Ancus with the Latins; construction of a prison, ch. 33. Coming of Tarquinius Prisons and Tanaquil to Rome, ch. 34. Death of Ancus and choice of Tarquinius ; his polit- ical measures, ch. 35. Story of Attus Navius, and the enlarge- ment of the centuries, ch. 36. Victories of the Sabines, ch. 37. Formula of surrender; war with Latins; constructions in Rome, ch. 38. Birth of Servius Tullius, ch. 39. Death of Tarquin, ch. 40. Rise of Servius Tullius, and assumption of royalty, chs. 41, 42. Establishment of the comitia centuriata, ch. 43. Growth of the city, and union of Rome and Latium, chs. 44, 45. Am- bition of young Tarquin ; his marriage with TuUia, chs. 46, 47. They conspire against Servius, who is killed, and Tullia drives over his dead body, ch. 48. Reign of Tarquinius Superbus ; his league with the Latins, SUMMARY V ch. 49. Their discontent, expressed by Turnus, chs. 50, 51, who is killed by Tarquinius, ch. 52. War with the Volsci, ch. 53. Sends his son to Gabii, who gains control in the city and surrenders it to his father, ch. 54. Laying of foun- dations for the temple of Jupiter on the Capitoline, ch. 55. Building of the cloaca maxima; prodigy of a serpent and the embassy to Delphi, ch. 56. The story of Lucretia, chs. 57, 58. Brutus appears in his real character, and heads an insurrec- tion against Tarquinius, who is forced to go from Rome into exile, chs. 59, 60. NOTE. This edition of the 1st book of Livy has been prepared especially for the use of those who, in connection with the care- ful study of some part of Livy, wish another part for more rapid reading. The book lends itseK readily to such a pur- pose. The subject is interesting, the incidents varied and picturesque, and few passages offer unusual grammatical diffi- culties. To aid in the reading, the notes have been placed at the foot of the page. All critical matter has been omitted from them, as also have been all longer explanations, except such as occasionally seemed important for clearness of under- standing. They contain more than the mere translation of words and phrases, but not, it is hoped, more than is necessary for an intelligent though rapid reading of the book. The long syllables have been marked to aid in the pronunciation of the Latin. The text is that of the second edition of Dr. Moritz Miiller. As the object of this edition is to supply a part of Livy for rapid reading, it is bound up with the 21st and 22d books. It is also issued separately for use with any other part of Livy or with another author. To the student who wishes to examine the historical prob- lems connected with the period, the following works are sug- gested for reference : Mommsen's History of Rome, Vol. I. ; Niebuhr's History of Rome, Vols. I., 11. ; lime's History of Rome, Vol. I. ; Dyer's History of the Kings of Rome ; Sir G. C. Lewis's On the Credibility of Early Roman History; and J. R. Seeley's iu'y, Bks. i.-x., Introduction. My thanks are due to Professor E. M. Pease, the editor-in- chief of the series, for valuable suggestions and for care in reading the proof. JOHN K. LORD. Dartmouth College, October, 1896. TITI LIVI AB URBE CONDITA LIBRI PRAEFATIO. Facttirusne operae pretium sim, si a primordio urbis res popull Eomani perscripserim, nee satis scio, nee, si sciam, dicere ausim, qiiippe qui cum veterem 2 turn vulgatam esse rem videam, dum novi semper scriptores aut in rebus certius aliquid adlattiros se aut scrlbendi arte rudem vetustatem superaturos cre- dunt. Utcumque erit, iuvabit tameii rerum gestarum 3 memoriae principis terrarum populi pro virili parte et ipsum consuluisse ; et si in tanta scrlptorum turba mea fama in obscuro sit, nobilitate ac magnitudine eorum m6, qui nomini efficient meo, consoler. Res 4 est praeterea et immensi operis, ut quae supra sep- tingentesimum annum repetatur, et quae ab exiguis profecta initiis eo creverit, ut iam magnitudine laboret sua ; et legentium plerisque baud dubito quin primae 1-5. Difficulty and purpose of the work ; G-9, legendary character of early history ; 10-13. value of historical study and writer's hope of success. 1. Facturusne . . . sim: whether I shall make it worth the while of myself and my readers in writing the early history of Rome. The words form part of a hexameter. 2. dum: because. — certius a.: greater exactness. 3. memoriae: dat. with consuluisse. — pro v. p.: to the best of my abiiittj. — et ip. : as well as others. — in ob. : obscured. 4. et i. : the et corresponds with the et before legentium, but the con- struction changes. — ut q. : because. — legentium : readers ; participle B 1 2 TITI LIVI origines proximaque orlginibus minus praebittira vo- luptatis sint festmantibus ad haec nova, quibus iam pridem praevalentis populi vires se ipsae conficiunt; 5 ego contra hoc qiioque laboris praemium petam, ut me a conspectu malorum quae nostra tot per annos vidit aetas, tantisper certe dum prisca tota ilia mente repeto, avertam, omnis expers ctirae, quae scribentis animum etsi non flectere a vero, sollicitum tamen efficere posset. 6 Quae ante conditam condendamve urbem poeticis magis decora fabulls quam incorruptis rerum gesta- rum monumentis traduntur, ea nee adfirmare nee 7 refellere in animo est. Datur haec venia antiquitati, ut miscendo humana divinis primordia urbium- au- gustiora faciat; et si cui populo licere oportet conse- crare origines suas et ad deos referre auctores, ea belli gloria est populo Eomano, ut, cum suum conditorisque sui parentem Martem potissimum ferat, tarn et hoc gentes humanae patiantur aequo animo quam impe- 8 rium patiuntur. Sed haec et his similia, utcumque animadversa aut existimata erunt, hand in magno 9 equidem ponam discrimine; ad ilia mihi pro se quisque acriter intendat animum, quae vita, qui mo- res fuerint, per quos viros quibusque artibus domi militiaeque et partum et auctum imperium sit ; labente for noun. — haec n. : the civil wars, in distinction from prisca ilia, in which L. takes greater pleasure. 6. conditam condendamve: the actual or prospective founding : the gerundive with ante is not often used as a substitute for a verbal noun. 7. si . . . oportet: if any people ought to he allowed; cui is emphatic. — auctores: appositive of deos. — potissumum: adv. in preference to any other. — ferat: represents. — et: even. 8. haec: myths and traditions, in distinction from ilia, the lessons of history. 9. mihi : ethical dat. — labente : forms with desidentes, idpsi sint and Ire praecipites a climax, /ai/i?i^, PRAEFATIO 3 deinde paulatim disciplina velut desTdentes primo mores sequatur animo, deinde ut magis magisque laps! sint, turn ire coeperint praecipites, donee ad haec tempora, quibus nee vitia nostra nee remedia pati possumus, perventum est. Hoc illud est praeci- 10 pue in cognitione rerum salubre ac frugiferura, omnis t6 exempli documenta in inltistrl posita monumento intueri; inde tibi tuaeque rei publicae quod imitere capias, inde foedum inceptu, f oedum exitti, quod vites. Ceterum aiit me amor negotii suscepti fallit, aut nulla ii umquam res publica nee maior nee sanctior nee bonis exemplis ditior fuit, nee in quam civitatem tam serae avaritia luxuriaque immigraverint, nee ubi tantus ac tam diu paupertati ac parsimoniae honos fuerit ; adeo quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat. Ntiper divitiae avaritiam et abundantes voluptatSs 12 deslderium per liixum atque libidinem pereundi per- dendique omnia invexere. Sed querellae, ne turn qui- dem gratae futurae, cum forsitan necessariae erunt, ab initio certe tantae ordiendae rei absint ; cum bonis 13 potius ominibus votlsque et precationibus deorum de- arumque, si, ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tantum operis successus prosperos darent. settling (as it were), falling and coming down with a crash.— diBci- plinS: tone of morality. 11. Cetenun: for sed. — civitatem : attrac- tion. — adeo: so true it is that; often in L. of a general ground. 12. certe: at least. 13. potius: much rather. — orala: the begin- ning, undertaking. TITI LIVI AB UEBE CONDITA LIBER I. 1. lam primum omnium satis constat Troia capta in ceteros saevitum esse Troianos; duobus, Aeneae Antenorique, et vetusti iure hospitil et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerunt, omne ius belli Achivos abstinuisse. Casibus deinde varils Antenorem cum multitudine Enetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsl et sedes et ducem rege Pylae- mene ad Troiam amisso quaerebant, venisse in inti- mum Hadriatici maris sinum ; EuganeTsque, qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis Enetos Troianosque eas tenuisse terras. Et in quem primum egress! sunt locum Troia vocatur, pagoque inde Troiano nomen est; gens universa Veneti appellati. Aeneam ab simili clade domo profugum, sed ad maiora rerum initia ducentibus fatis primo in Macedoniam venisse, 1. The scattering of the Trojans and arrival of Aeneas in Italy. — 1, lam . . . omnium: to beginwith. — saXis constat: L. means that this is the settled tradition, not historic fact. — duobus: dat. com. with abstinuisse. 2. Casibus . . . v. : from this poi7it their fortunes diverged. Enetum : Homer, II. 2. 852, makes the Eneti of Paphlagonia the allies of the Trojans ; the transfer to Veneti under a Trojan leader is natural. 3. locum: see praef. § 11. 4. maiora: hypallage for tnaidrum. 4 LIBER I 6 inde in Siciliam quaerentem sedes dglatum, ab Sicilia classe ad Laurentem agrum tenuisse. Troia et huic loco 5 nomen est. Ibi egress! Troiani, ut quibus ab inmenso prope errore nihil praeter arma et naves superesset, cum praedam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque, qui turn ea tenebant loca, ad arcendam vim advena- rum armati ex urbe atque agris concurrunt. Duplex 6 inde fama est: alii proelio victum Latinum pacem cum Aenea, deinde adf Initatem iunxisse tradunt ; alii, 7 cum Instructae acies constitissent, priusquam signa canerent, processisse Latinum inter primores ducem- que advenarum evocasse ad conloquium ; percun- ctatum deinde, qui mortales essent, unde aut quo casti 8 profecti domo, quidve quaerentes in agrum Laurentem exissent, postquam audierit multittidinem Troianos esse, ducem Aeneam filium Anchlsae et Veneris, cre- mata patria domo profugos sedem condendaeque urbl locum quaerere, et nobilitatem admlratum gentis virlque et animum vel bello vel pad paratum dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. Inde foedus ictum inter 9 duces, inter exercitus saliitationem factam; Aeneam apud Latinum fuisse in hospitio. Ibi Latinum apud penates deos domesticum publico aditinxisse foedus f Ilia Aeneae in matrimonium data. Ea res utique Troianis lo spem adflrmat tandem stabill certaque sede finiendl erroris. Oppidum condunt ; Aeneas ab nomine uxoris ii Lavlnium appellat. BrevI stirpis quoque virllis ex 5. inmensd: endless; lit. uyimeasured. — Latinus: the eponymous hero of the Latins, said to ])e the sou of Faunus and the nymph Marica, afterward worshipped as Jupiter Latiaris. 6. inde : from this point. 7. unde: whence they came? Use different clauses in translating these questions and connect by and. — quidve q. : with what purpose? 11. Brevi: so. tempore. 6 TITI LIVI novo matrimonio fuit, cui Ascanium parentes dixere nomen. 2. Bello deinde Aborigines Troianique simul petlti. Turnus, rex Eutulorumj cui pacfa Lavinia ante adven- tum Aeneae fuerat, praelatum sibi advenam aegre patiens, simul Aeneae Latinoque bellum intulerat. 2 Neutra acies laeta ex eo certamine abiit: victi Rutuli, victores Aborigines Troianique ducem Latlnum ami- 3 sere. Inde Turnus Eutulique diffisi rebus ad florentes opes Etruscorum Mezentiumque regem eorum confu- giunt, qui Caere, opulento turn oppido, imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae origine urbis, et turn nimio plus quam satis tutum esset accolis rem Troianam crescere ratus, baud gravatim socia arma 4 Rutulls itinxit. Aeneas, adversus tanti belli terrorem ut animos Aboriginum sibi conciliaret, nee sub eodem iure solum sed etiam nomine omnes essent, Latinos 5 utramque gentem appellavit. Nee deinde Aborigines Troianis studio ac fide erga regem Aenea'm cessere. Fretusque his animis coalescentium in dies magis duorum populorum Aeneas, quamquam tanta opibus Etrtiria erat, ut iam non terras solum sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad f return Siculum fama nominis sul implesset, tamen, cum moe- nibus bellum propulsare posset, in aciem copias edtixit. 6 Secundum inde proelium Latlnis, Aeneae etiam ulti- mum operum mortalium fuit. Situs est, quemcumque 2. 2. Smisere : tradition said that Latinus disappeared. 3. rebus : their oion strength. — Qd^&re: loc. ab. Caere was one of the twelve allied cantons of Etruria. 4. nec = et ne, common in L. following ut, but the negative belongs only to solum. 5. fretusque: que, and so then. L. often uses que in a summary or transition. Cf . c. 42. 4, — fama: inst. abl. — moenibus: inst. abl. 6. Secundum: successful.— Situs est : lies buried. — quemcumque ... est : whether human or LIBER I 7 eum dici ius fasque est, super Numicum fluvium ; lovem indigetem appellant. 3. Nondum maturus imperio Ascanius Aen6ae filius erat ; tamen id imperium ei ad puberem aetatem inco- lume mansit. Tantisper tutela muliebii — tanta indo- les in Lavlnia erat — res Latina et regnum avitum paterniimque puero stetit. Hand ambigam — quis 2 enim rem tarn veterem pro certo adfirmet? — hicine fuerit Ascanius, an maior quam hic, Cretisa matre Ilio incolumi natus comesque inde paternae fugae, quern lulum eundem lulia gens auctorem nominis sui nun- cupat. Is Ascanius, ubicumque et quacumque matre 3 genitus — certe natum Aenea constat — abundante La- vini multitudine florentem iam, ut tum res erant, atque opulentam urbem matri seu novercae reliquit, novam ipse aliam sub Albano monte condidit, quae ab situ porrectae in dorso urbis Longa Alba appellata. Inter Lavinium et Albam Longam coloniam deductam 4 triginta ferme interfuere annl. Tantum tamen opes creverant maxime f usis Etruscis, ut ne morte quidem Aeneae, nee deinde inter muliebrem tutelam rudi- mentumque prlmuni puerilis regni, niovere arma aut Mezentius Etrusclque aut tilli alii accolae ausi sint. Pax ita convenerat, ut Etruscis Latinlsque 5 fluvius Albula, quem nunc Tiberim vocant, finis esset. divine. The ancients were particular in using the right name of a deity or hero in speaking of or to him, and in ascribing tlie right attri- butes to him. — super: on the bank of. 3. The founding of Alba. 1. muliebri = gen. mulieris, as in § 4 and often. 2. ambigam: question, decidr. — liilum e. : the same one tchoni under the nttme of I. 3. ubicumque et q. : often in L. without a verb.— multitudine: population.— u\, erant: for the times. — Longa A. : order reversed for emphasis. The town lay on a ridge un- der the Alban mountain, just above the Alban lake. 4. Lftvinium: 8C. comh'fum. — morte: abl. of time.— ausi sint: perfect for tlie im- 8 TITI LIVI 6 Silvius deinde regnat, Ascanii filius, casu qnodam in 7 silvis natus. Is Aeneam Silvium creat; is deinde Latinum Silvium. Ab eo coloniae aliquot deductae, 8 Prisci Latlnl appellati. Mansit Silviis postea omni- bus cognomen, qui Albae regnaverunt. Latino Alba ortus, Alba Atys, Atye Capys, Capye Capetus, Capeto Tiberlnus, qui in traiectti Albulae amnis submersus 9 celebre ad posteros nomen fltiminl dedit. Agrippa inde Tiberlnl filius, post Agrippam Komulus Silvius a patre accepto imperio regnat. Adventino fulmine ipse ictus regnum per manus tradidit. Is sepultus in eo colle qui nunc pars Eomanae est urbis, cognomen 10 colli fecit. Proca deinde regnat. Is Numitorem atque Amtilium procreat ; Numitorl, qui stirpis maxi- mus erat, regnum vetustum Silviae gentis legat. Plus tamen vis potuit quam voluntas patris aat verecundia 11 aetatis. Pulso fratre Amulius regnat. Addit sce- lerl scelus; stirpem fratris virllem interimit, fratris flliae Eeae Silviae per speciem honoris, cum Yesta- lem eam legisset, perpetua virginitate spem partus adimit. 4. Sed debebatur, ut opinor, fatis tantae orlgo urbis maximlque secundum deorum opes imperil principium. 2 Vl compressa Vestalis cum geminum partum edidisset, sen ita rata, seu quia deus auctor culpae honestior erat, perfect, as in 21. 1. 2. 6. Silvius : the first tradition gave Romulus as the grandson of Aeneas, but when it appeared that more than 400 years (cf. c. 29. 6.) lay between the fall of Troy and the founding of Rome, a family of Alban kings was put in to fill the gap. 7. Prisci La- tini: so called to distinguish them from later Latin colonies. Cf. c. o.S. 4. 8. cognomen = nomen, i.e. Silvius. 10. maximus = mdior. 11. Addit: observe in these chapters the succession of short sentences and the asyndeton, a style in harmony with the rapid survey of events. 4. Birtii of Romulus and Remus. 1. secundum: next to. 2. erat: LIBER I 9 Martem incertae stirpis patrem niincupat. Sed nee 3 dii nee homines aut ipsam aut stirpem a crtidelitate regia vindieant : sacerdos vineta in custodiam datur, pueros in profluentem aquam mitti iubet. Forte 4 quadam divlnitus super ripas Tiberis effusus lenibus stagnis nee adiri usquam ad iusti cursum poterat amnis, et posse quamvis languida mergi aqua infantes spem ferentibus dabat. Ita, velut defunct! regis im- 5 perio, in proxima eluvie, ubi nunc ficus Rumlnalis est — Komularem vocatam f erunt — pueros exponunt. Vastae turn in his locis solitudines erant. Tenet 6 fama, cum fluitantem alveum, quo expositi erant puerl, tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitientem ex montibus, qui circa sunt, ad puerilem vagitum cursum flexisse ; eam submissas mfantibus adeo mitem praebuisse mammas, ut lingua lambentem pueros ma- gister regii pecoris invenerit — Faustulo f uisse nomen ferunt. Ab eo ad stabula Larentiae uxor! educandos datos. Sunt qui Larentiam vulgato corpore lupam 7 inter pSstores vocatam putent; inde locum fabulae ac miraculo datum. Ita geniti itaque educatl, cum 8 primum adolevit aetas, nee in stabulis nee ad pecora segnes venando i^eragrare saltus. Hinc robore cor- 9 icouhl be, as in 21. 41. 2. 3. Sed : but whichever was the case. — pro- fluentem a. : a stream. — ivibet: L. often carelessly omits the subject, even when it differs from that of the preceding verb. 4. Forte q. d. : by a divine chance. — Tiberis . . . dabat: the Tiber having overflowed . . . could not be approached . . . but they hoped. — iusti: regular; see on c. 1. 4. 5. flcus: afterward shown on the western slope of the Palatine. 6. YSstae : ivild. The stretch between the Palatine, Capi- toline, and Aventine was a swampy waste. — qui . . . sunt: surround- ing, i.e. on both sides of the river.— Faustulo: favorer, helper. — educandos : to he brought up. 8. ad pecora : when the herds were in the pastures. — venando : mod. abl. The young men were particularly active in hunting. 10 TITI LIVI poribus animisque stimpto iam non feras tantum sub- sistere, sed in latrones praeda onustos impetus facere, pastoribusque rapta dividere, et cum his crescente in dies grege iuvenum seria ac iocos celebrare. 5. Iam tum in Palatio monte Lupercal hoc fuisse Itidicrum ferunt, et a Pallanteo, urbe Arcadica, 2 Pallantium, dein Palatium montem appellatum. Ibi Euandrum, qui ex eo genere Arcadum multis ante tempestatibus tenuerit loca, sollemne adlatum ex Arcadia mstituisse, ut nudi iuvenes Lycaeum Pana venerantes per lusum atque lasclviam currerent, quern 3 KomanI deinde vocaverunt Inuum. Huic deditis ludicro, cum sollemne notum esset, msidiatos ob Iram praedae amissae latrones, cum Pomulus vi se de- fendisset, Kemum cepisse, captum regl Amtilio tra- didisse ultro accusantes. CrIminI maxime dabant in 4 Numitoris agros ab ils impetus fieri ; inde eos conlecta iuvenum manti hostilem in modum praedas agere. 5 Sic ad supplicium Numitorl Eemus deditur. Iam inde ab initio Faustulo spes fuerat regiam stirpem apud se educarl : nam et expositos iussu regis Infantes sciebat, et tempus, quo ipse eos sustulisset, ad id ipsum congruere ; sed rem immaturam nisi aut per occasionem aut per necessitatem aperire noluerat. 9. iam : already ; before the events of the next chapter. — subsi- stere: lay in wait. — iocos: merry -makings. The expression is used simply as a contrast to sei'ia, and to prepare for the following. 5. Fall of Amulius. 1. monte: appos. of Palatio.— "hoo: the one still in Mse. — ludicrum : festival. It was in February, in honor of the god of flocks, Lupercus ; associated with Pan. 2. tempestatibus ; as we say seasons for years. — nudi: i.e. clothed only in goat-skins. 3. praedae a. : the loss of their booty, as in 21, 1. 5. — cepisse, c. : took, and then. — ultro : actually ; one would not expect a charge from rob- bers. 5. immaturam : unseasonably, predicative. — occasionem : LIBER I 11 Necessitas prior venit. Ita metu subactus Romulo 6 rem aperit. Forte et Numitori, cum in custodia Remum haberet, audissetque geminos esse fratres, comparando et aetatem eorum et ipsam minime ser- vilem indolem tetigerat animum memoria nepotum; sciscitandoque eodem pervenit, ut baud procul esset qiiln Remum agnosceret. Ita undique regi dolus 7 nectitur. Romulus non cum globo iuvenum — nee enim erat ad vim apertam par — sed aliis alio itinere iussis certo tempore ad regiam venire x^astoribus, ad regem impetum facit, et a domo Numitoris alia com- parata manti adiuvat Remus. Ita regem obtruncant. 6. Numitor inter primum tumultum liostis invasisse urbem atque adortos regiam dictitans, cum pubem Albanam in arcem praesidio armlsque obtinendam avocasset, postquam iuvenes perpetrata caede pergere ad se gratulantes vidit, extemplG advocato concilio scelus in se fratris, originem nepotum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, caedem deinceps tyranni seque eius auctorem ostendit. Iuvenes per mediaiii 2 contionem agmine ingressi cum avum regem salutas- sent, secuta ex omnI multitudine consentiens vox ratum nomen imperiumque regl efficit. Ita Numitorl 3 favorable opportunity. (». metu s. : xinder the influence of fear, either of excessive penalty for Kemus, or of being implicated as his foster-father. — eodem: adv. to the same point as Faustulus. 7. alus a. i. : by different routes. 6. Romulus and Remus wish to found a city. — 1. Niimitor: this sentence is an excellent illustration of the Livian period. The thought is carried forward ]>y the partic. dictitdns, the clauses with cum and postquam, and the abl. abs. and concludes with the main verb. In translating it should be broken into several independent sentences. — primum t. : the beginning of. — deinceps: ix.*!]., following. — aucto- rem : responsible. 2. agmine : side by side ; the word hardly applies to two persons, but it is a stock phrase (abl. modal.) , the opposite of 12 TITI LIVI Albana re permissa Romulum Remumque cupldo cepit in iis lociSj ubi expositi ubique educati erant, urbis condendae. Et supererat multittido Albanorum Lati- norumque; ad id pastores quoque accesserant, qui omnes facile spem facerent, parvam Albam, parvum 4 Lavmiiim prae ea urbe, quae conderetur, fore. In- tervenit deiiide his cogitationibus avitum malum, regnl cupido, atque inde foedum certamen coortum a satis mitl prlncipio. Quoniam gemini essent, nee aetatis verecundia discrimen facere posset, ut dii, quorum tutelae ea loca essent, augurils legerent qui nomen novae urbi daret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum ad inauguran- dum templa capiunt. 7. Priori Remo augurium venisse fertur, sex vultu- res, iamque nuntiato augurio cum duplex numerus Romulo se ostendisset, utrumque regem sua multittido consalutaverat. Tempore illi praecepto, at hi numero 2 avium regnum trahebant. Inde cum altercatione con- gress! certamine irarum ad caedem vertuntur. Ibi in turba ictus Remus cecidit. Vulgatior fama est ludi- brio fratris Remuin novos transiluisse miiros; inde ab irato Romulo, cum verbis quoque increpitans adie- cisset, " Sic deinde quicumque alius transiliet moenia disorderly. 3. ad id = ad eos, the excessive part. — qui o. : so that all together. — prae: in comparison with. 4. satis m. : ve7'y trifling. — essent : subj. because it is the thought of the young men. — quorum t, : under lohose protection; tutelae is pred. gen. of possession. — inaugu- randum : for taking the omens ; the indispensable preliminary for every act at Rome. — templa: posts of observation; cf. c. 18. 10. 7. Death of Remus. Establishment of ritual. — 1. utrumque . . . c. : each was saluted by his own followers as king, s^a refers to utrtim- que. — Tern-pore: inst. abl. — trahebant: sc. ad se, claimed. 2. cer- tamine i. : in their passionate strife ; inst. abl. ; note the plu. of Irdrum, as in 21. 58. 1. — iucrepitSiis : join with verbis as adj. ; bitter. LIBER I 13 mea ! " interf ectum. Ita solus potltus imperio Eomu- 3 Ills ; condita urbs conditoris nomine appellata. Palatium primum, in quo ipse erat educatus, muniit. Sacra diis alils Albano ritu, Graeco Herculi, ut ab Euandro mstituta erant, facit. Herculem in ea loca 4 Geryone interempto boves mira specie abegisse memo- rant, ac prope Tiberim fluvium, qua prae se armentum agens naiido traiecerat, loco herbido, ut quiete et pabulo laeto reficeret boves, et ipsum fessum via procubuisse. Ibi cum eum cibo vinoque gravatum 5 sopor oppressisset, pastor accola eius loci, nomine Cacus, ferox viribus, captus pulchritudine boum cum avertere earn praedam vellet, quia, si agendo armentum in speluncam compulisset, ipsa vestigia quaerentem dominum eo deducttira erant, aversos boves, eximiiim quemque pulchritudine, caudis in speluncam traxit. Hercules ad primam auroram somno excitus cum gre- 6 gem perltistrasset oculls et partem abesse numero sen- sisset, pergit ad proximam speluncam, si forte eo vestigia ferrent. Quae ubi omnia foras versa vidit nee in partem aliam ferre, confiisus atque incertus animi ex loco Inf esto agere porro armentum occepit. Inde cum actae boves quaedam ad deslderium, ut fit, 7 rellctarum miiglssent, reddita inclusarum ex spelunca boum vox Herculem convertit. Quem cum vadentem 3. Albano . . . Graeco: i.e. with covered and uncovered head. 4. qua: in the place to which he had come. — laeto: rich. — et i. : he was tired as well as the cattle. 5. ferox: contident. Cacus, the bad robber, lived in a cave in the Aventiue, as Evander on the Palatine. — earn p. : them as plunder; a common attraction. — deductura erant: must have Zed. — quemque : attracted to the adj. as reg:ularly to a superla- tive ; he seized the most beautiful and drew. 6. ad. p. a. : poetical for prima luce.— si: to see if. 7. ad. d. u. f . : missing, as is common.^ reddita . . . vox : L. is fond of involved order ; cf . c. 4. 6. 14 TITI LIVI ad speluncam Cacus vi prohibere conatus esset, ictus clava fidem pastorum nequlquam invocans morte oc- 8 cubuit. Euander turn ea profugus ex Peloponneso auctoritate magis quam imperio regebat loca, venera- bilis vir miraculo litterarum, rei novae inter rudes artium homines, venerabilior divmitate credita Car- mentae matris, quam fatiloquam ante Sibyllae in 9 Italiam adventum miratae eae gentes fuerant. Is turn Euander, concursu pastorum trepidantium circa advenam manifestae reum caedis excitus, postquam facinus facinorisque causam audivit, liabitum for- mamque viri aliquantum ampliorem augustioremque humana intuens, rogitat qui vir esset. Ubi nomen 10 patremque ac patriam accepit, " love nate, Hercules, salve," inquit. " Te mihi mater, veridica interpres deum, aucturum caelestium numerum cecinit, tibique aram hic dicatum irl, quam opulentissima olim in 11 terris gens maximam vocet tuoque ritu colat." Dextra Hercules data accipere se omen impleturumque fata 12 ara condita ac dicata ait. Ibi tum primum bove eximia capta de grege sacrum Herculi adhibitis ad ministe- rium dapemque Potitils ac Pmarils, quae tum familiae 13 maxime inclitae ea loca incolebant, factum. Forte ita evenit, ut Potitil ad tempus praesto essent, iisque exta apponerentur, Pinaril extis adesis ad ceteram venirent 8. auctoritate : personal influence. — litterarum : the Romans broui^ht their alphabet from the Greek colonies of lower Italy. — Si- byllae: the Cumean Sibyl; cf. Verg. Aen. (5. 35. f. 9. trepidantium: gathering in fright. — liabitum: note the frequent recurrence of suc- cessive words in which the m sound predominates. — rogitat: the fre- quentative often in L. with the meaning of the simple form. 10. tibi : ind. obj . — tuo r. : a rite peculiar to you. 11. fata : projjhecy. — ara c. : abl. abs. ; hy founding. 12. dapem : the religious feast after the sacrifice. 13. exta : the larger entrails, as heart and liver. LIBER I 15 dapem. Inde institutum mansit, donee Pinarium genus fuit, ne extis sollemnium vescerentur. Potltii 14 ab Euandro edocti antistites sacri eius per multas aetat^s fuerunt/ donee tradito servis publicis sollemni familiae ministerio genus omne Potltiorum interiit. Haec turn sacra Komulus una ex omnibus peregrlna 15 suscepit, iam turn immortalitatis virttite partae, ad quam eum sua fata ducebant, fautor. 8. Rebus divlnis rite perpetratis vocataque ad con- cilium multitildine, quae coalescere in populi tinius corpus nulla re praeterquam legibus poterat, iura dedit ; quae ita sancta generl hominum agresti fore ratus, si 2 se ipse venerabilem insignibus imperil fecisset, cum cetero habitti se augustiorem, tum maxime llctoribus duodecim sumptis fecit. Alii ab numero avium, quae 3 augurio regnum portenderant, eum secutum numerum putant ; me baud paenitet eorum sententiae esse, quibus et apparitores hoc genus ab Etruscis finitimis, unde sella curulis, unde toga praetexta sumpta est, et nu- merum quoque ipsum ductum placet ; et ita habuisse Etruscos, quod ex duodecim populis commtiniter create rege singulos singuli populi lictores dederint. Crescebat interim urbs munltionibus alia atque alia 4 adpetendo loca, cum in spem magis futurae multittidi- nis quam ad id quod tum hominum erat, munirent. 14. genus = ffUns. The change was made under the direction of Appius Claudius. See 9. 2t). 8. Political institutions. —2. ita . . . si: restrictive; only . . .if, not . . . ujiless. — ipse: tliis is usually joined to the subject where we emphasize the predicate, himself. — cetero : besides the Motors. 3. eum : agrees with nwnerum.—me . . . esse: / do not hesitate to adopt the opinion of those. — hoc genns = hfdus generis, i.e. the lictors. — cre- ate: o/? the appointment of a kinfi ; in case of a general war. 4. mvi- nitionibus: inst. abl. with adpetendo. — \xi spem: in the hope. — a.d 16 TITI LIVI 5 Deinde ne vana urbis magnittido esset, adiciendae mul- titudinis causa vetere consilio condentium iirbes, qui obscuram atque humilem conciendo ad se multittidinem natam e terra sibi prolem ementiebantur, locum, qui nunc saeptus descendentibus inter duos lucos est, 6 asylum aperit. Eo ex flnitimis populis turba omnis sine discrimine, liber an servus esset, avida novarum rerum perfugit, idque primum ad coeptam magnitu- 7 dinem roboris fuit. Cum iam virium baud paeniteret, consilium deinde viribus parat: centum creat sena- tores, sive quia is numerus satis erat, sive quia soli centum erant, qui crearl patres possent. Patres certe ab honore, patricilque progenies eorum appellatl. 9. Iam res E,omana adeo erat valida, ut cullibet finitimarum civitatum bello par esset; sed pentiria mulierum hominis aetatem durattira magnittido erat, quippe quibus nee domi spes prolis nee cum flnitimis 2 conubia essent. Tum ex consilio patrum Eomulus legatos circa viclnas gentes misit, qui societatem conti- 3 biumque novo populo peterent : urbes quoque ut cetera ex Infimo nasci; dein, quas sua virtus ac dil invent, 4 magnas opes sibi magnum que nomen facere; satis scire origin! Romanae et deos adfuisse et non defutu- . . . erat: in accordance with the actual number of inhabitants. 5. vetere c. : in accordance with the old device; modal, abl. — de- scendentibus: dat. ; to those going down, on the way down. — duos 1. : the two summits of the Capitoline. — asylum: a place of atonement, not of residence, from which they passed to the city on the Palatine. The modern Piazza del Campidoglio. 0. novarum: a change of cir- cumstances. — id: i.e. turba. 7. consilium: both abstract, guidance, and concrete, council, the senate. 9-13. Rape of the Sabine women, and the resulting wars. 9. 1. quibus: the antecedent is in res. 2. urbes: saying that cities. The or. obi. which here contains the argument of the en- voys often has no introductory word in Latin. 4. scire: sc.se. — LIBER I 17 ram virtutem : proinde ne gravarentur homines cum hominibus sauguinem ac genus miscere. Nusquam 5 benigne iGgatio" audita est : adeo siniul spernebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi ac po- steris suis metuebant. A plerlsque rogitantibus di- missi, ecquod feminis quoque asylum aperuissent : id enim demum compar conubium fore. Aegre id Komana G piibes passa, et baud dubie ad vim spectare res coepit. Cui tempus locumque aptum ut daret E-omulus, aegri- tudinem animi dissimulans ludos ex industria parat Neptuno Equestri sollemnis ; Consualia vocat. Indici 7 deinde finitimis spectaculum' iubet, quantoque appar ratu tum sciebant aut poterant concelebrant, ut rem claram exspectatamque f acerent. Multl mortales con- 8 v6nere, studio etiam videndae novae urbis, maxime proximi quique, Caeninenses, Crustumini, Antem nates; iam Sablnorum omnis multitudo cum liberls ac con- 9 iugibus venit. Invitati hospitaliter per domos cum situm moeniaque et frequentem tectis urbem vidissent, mirantur tarn brevi rem Romanam crevisse. Ubi lo spectacull tempus venit, deditaeque eo mentes cum oculis erant, tum ex composite orta vis, signoque dato iuventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. Magna pars forte, in quem quaeque inciderat, raptae. ii proinde . . . homines : therefore let them not hesitate as men ; proinde introduces a concliision that is also an exhortation. 5. id . . . demum: for that onlij. (i. puhea = iuvenes, as in c. G. 1. — Cui: refers to w/m. 7. Consualia : j^anies celebrated on the 21st of August and 15th of De- cember in honor of an old Italian deity, whom L. here tacitly identifies with Neptune, and who, as the representative of the Greek Poseidon, was the maker of the horse; hence eqneMri. — concelebrant: were preparing to celebrate. 8. Caen. Crust. Antem. : Latin peoples in the vicinity of Rome. 9. iam : Jinally ; often in a summary with the last member. — frequentem t. : iiumerons dioelluufs. 10. eo : to the ex- hibition. — vis : disturbance. 11. forte . . . inciderat: without choice o 18 TITI LIVI Quasdam forma excellentes primoribus patrum desti- iiatas ex plebe homines, quibus datum negotium erat, 12 domos deferebant. IJnam longe ante alias specie ac pulcliritudine Inslgnem a globo Talassii cuiusdam raptam ferunt, multisque sciscitantibus cninam eam ferrent, identidem, ne quis violaret, Talassio ferri clamitatum; inde nuptialem banc vocem factam. 13 Turbato per metum ludicro maesti parentes virginum profugiunt, inctisantes violatum hospitii foedus deum- que invocantes, cuius ad sollemne ludosque per fas ac fidem decepti venissent. ISTec raptis aut spes de se 14 melior aut indignatio est minor. Sed ipse Romulus circumibat, docebatque patrum id superbia factum, qui conubium f Initimis negassent : illas tamen in ma- trimonio, in societate f ortunarum omnium civitatisque, et, quo nihil carius htimano generi sit, liberum fore ; 15 mollirent modo Iras, et, quibus fors corpora dedisset, darent animos ; saepe ex iniuria postmodum gratiam ortam, eoque melioribus usuras virls, quod adnlsurus pro se quisque sit, ut, cum suam vicem functus officio sit, parentium etiam patriaeque expleat deslderium. by the one who happened to he nearest. — ex. plebe: L. often joins a prep, and its case to a noun in an adjectival sense. 12. clamitatum : the cry was raised. The origin of the shout " Thalassio," with whicli a bride was led into her husband's house, is uncertain. 13. hospitii f . : hospitality, guest friendship, which the Romans had given by inviting them to the games and to their houses. — per . . . decepti: they had trusted to the inviolability of a religious festival and to the pledge of protection implied in hospitality. Fas and ./fdem refer chiastically to invocantes and incusantes. 14. matrimonio : the women feared that, as their people had refused conubium with the Romans, they would be held as slaves. Romulus assured them that their marriage should be iustum, regular, as if conubium had existed, and their children would therefore be free. — quo ... sit: the dearest thing to human nature. The antecedent of quo is liberum fore. 15. melioribus . . . viris: would Jind their husbands 6e«er. — suam vicem: for his oionpart. LIBER I 19 Accedebant blanditiae virorum factum purgantium ig cupiditate atque amore, quae maxiiue ad muliebre ingeniura efficaces preces sunt. 10. lam admodum mitigati animi raptis erant. At raptarum parentes tum maxime sordida veste lacrimis- que et querellls civitates concitabant. Nee domi tan- tum indignationes continebant, sed congregabantur undique ad Titum Tatium, regem Sabinorum, et lega- tiones eo, quod maximum Tatii nomen in ils regioni- bus erat, conveniebant. Caeninenses Crustuminique 2 et Antemnates erant, ad quos eius iniuriae pars per- tinebat. Lente agere his Tatius Sabinique visi sunt ; ipsi inter se tres populi commimiter bellum parant. Ne Crustuminl quidem atque Antemnates pro ardore 3 Iraque Caeninensium satis se impigre movent ; ita per se ipsum nomen Caenmum in agrum Komanum im- petum facit. Sed effuse vastantibus fit obvius cum 4 exercitu Romulus, levique certamine docet vanam sine viribus Tram esse. Exercitum fundit fugatque, fusum persequitur; regem in proelio obtruncat et spoliat; duce hostium occlso urbem primo impetu capit. Inde exercitu victore reducto ipse, cum factis 5 vir magnificus tum factorum ostentator baud minor,, spolia ducis hostium caesi suspensa fabricate ad id apte ferculo gerens in Capitolium escendit, ibique ea cum ad quercum pastoribus sacram deposuisset, simul 10. 1. turn maxime : i.e. on the ground of personal feelings rather than for general reasons. — tantum : not to be taken with tiec; they did not keep their feeling at home, as one might expect. 2. Lente : too slowly. 3. ndmen = })opul us ; all who were called by the name Caeninenses. 4. effuse v.: as they ivere scattered in plundering. — fusum: cf. captu)n, c. o. 3. 5. victore: adj., victorious. — ad id: for the purpose. L. here practically ascribes to Romulus the first triumph, though he uses the word first of Tarquinius Priscus in c. 38. 3. — p&sto- 20 TITI LIVI cum dono designavit templo lovis finis cognomenque G addidit deo. "luppiter Feretrl/' inquit, "haec tibi victor Eomulus rex regia arma fero, templumque his regionibus, quas modo animo metatus sum, dedico sedem oplmis spolils quae regibus ducibusque hostium 7 caesis me auctorem sequentes poster! ferent." Haec tempi! est or!go, quod primum omnium E-omae sacra- tum est. Ita deinde di!s visum, nee inritam condi- toris tempi! vocem esse, qua laturos eo spolia posteros ntincupavit, nee multitudine conpotum eius don! vul- gar! laudem. Bina postea inter tot an'nos, tot bella op!ma parta sunt spolia ; adeo rara eius f ortuna decoris fuit. 11. Dum ea ibi Eoman! gerunt, Antemnatium exer- citus per occasionem ac solittidinem hostiliter in f!nes Eomanos incursionem f acit. Eaptim et ad hos Romana 2 legio ducta palatos in agr!s oppressit. Fus! igitur pr!mo impetu et clamore hostes, oppidum captum ; du- plicique victoria ovantem Eomulum Hersilia coniunx, precibus raptarum fat!gata, orat ut parentibus earum det veniam et in c!vitatem accipiat : ita rem coalescere 3 Concordia posse. Facile impetratum. Inde contra Crustum!nos profectus bellum !nferentes. Ibi minus etiam, quod aliems cladibus ceciderant anim!, certa- ribus: hy the shepherds; the dative with sacer usually is of that to which an ohjeet is consecrated. 6. me a.: my example. 7. Ita: an- ticipates the following infinitives. — doni: join with conpotum and also Zawdem, — Bina: two only ; by Cornelius Cossus from the leader of the Veientes, 437 e.g., and by Claudius Marcellus from the leader of the Insubrians, 222 B.C. 11. 1. ibi: at Caenina. — per . . . solitudinem: taking advantage of the absence of the army. — legio: army ; originally levy. 2. cla- more: battle s/iOMi. — Hersilia: one of the stolen women, afterward worshipped under the name of Hora, goddess of marriage and fertility. LIBER I 21 minis fuit. Utroque coloniae missae ; plur6s invent!, 4 qui propter ubertatem terrae in Crustummum nomina darent. Et Komam inde frequenter migratum est, a parentibus maxime ac propinquis raptarum. Novissimum ab Sabinis bellum ortum, multoque id 5 maximum fuit ; nihil enim per iram aut cupiditatem actum est, nee ostenderunt bellum prius quam intul6- runt. Consilio etiam additus dolus. Spurius Tar- 6 peius Romanae praeerat arcl. Hiiius flliam virginem auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem accipiat — aquam forte ea tum sacrTs extra moenia petitum ierat ; accepti obrutam armis necavere, seu ut vi capta potius 7 arx vidergtur, seu prodendi exempli causa, ne quid usquam f idum proditorl esset. Additur f abulae, quod 8 vulgo Sabinl aureas armillas magni ponderis bracchio laevo gemmatosque magna specie anulos habuerint, pepigisse eam quod in sinistrls manibus liaberent ; eo scuta ill! pro aurels donis congesta. Sunt qui eam ex 9 pacto tradendi quod in sinistrls manibus esset derecto arma petisse dicant, et fraude visam agere sua ipsam peremptam mercede. 4. TJtroque: to Anteranae and Crustumcrium. Nothing is said of Caenina. The great Roman principle of colonization as the moans of keeping subject places in order is referred to Romulus. 5. Novissi- mum : the last that rose from the ' rape of the Sabines.' — per . . . cupidi- tatem: a modal expression; cf. ird et cvp., c. 12. 1. — nee . . . intule- runt: nor did announcement precede action; priusquam with the perf. ind. in a purely temporal relation. 6. Tarpeius: from c. 55. 1. we learn that the original name of the hill was nwns Tarpeius. The later citadel was on the northern summit. — sacris: dat. The legend represents Tarpeia as a Vestal. 8. aureas a.: yet the Sabines were the stock example of frugal poverty. — pepigisse: stipulated for. 9. fraude v. : the legend says that Tatius, thinking that she intended to betray the Sabines, threw his shield so fiercely at her that he killed her. 22 TITI LIVI 12. Tenuere tamen arcem SabinT, atque inde postero die, cum Komanus exercitus instructus quod inter Palatlnum Capitollnumque collem campi est comples- set, non prius descenderunt in aequum, quam ira et cupiditate recuperandae arcis stimulante animos in 2 adversmn EomanI subiere. Principes utrimque pu- gnam ciebant, ab Sabinis Mettius Curtius, ab Eomanis Hostius Hostllius. Hic rem Romanam iniquo loco ad 3 prima signa animo atque audacia sustinebat. Ut Hostius cecidit, confestim Eomana incllnatur acies, 4 fusaque est ad veterem portam Palatii. Romulus et ipse turba fugientium actus, arma ad caelum tollens, "luppiter, tuls," inquit, "iussiis avibus hic in Pala- 5 tio prima urbi fundamenta ieci. Arcem iam scelere emptam Sabini habent; inde hue armati superata media valle tendunt. At tu, pater detim hominumque, hinc saltem arce hostes, deme terrorem Romanis fu- 6 gamque foedam siste. Hic ego tibi templum Statorl lovi, quod monumentum sit posteris tua praesenti ope 7 servatam urbem esse, voveo." Haec precatus, velut si sensisset auditas preces, "Hinc," inquit, "RomanI, luppiter optimus maximus resistere atque iterare pti- gnam iubet." Restitere Roman! tamquam caelesti voce 8 iussi; ipse ad primores Romulus provolat. Mettius Curtius ab Sabinis princeps ab arce decucurrerat, et 12. 1. tamen: hoioever that may be, whichever story is true. — quod . . . est: the low ground afterward occupied in part by the forum, — adversum: sc. montem. 2. Principes: at the head of, in advance of, as in § 8. — ab: on the side of. Hostius Hostilius was the grandfather of tlie later king, Tullus Hostilius. — audacia: modal abl. following animo. 3. veterem p. : the porta Mugionis, one of the three gates of the Palatium, on the northeastern side. 6. Statori I. : order reversed for emphasis. The temple was not built till 294 b.c. by M. Atilius. Its substructions have in recent years been uncovered. LIBER I 23 effusos Sgerat Romanos toto quantum foro spatium est, nee procul iam a porta Palatii erat, clamitans " Vicimus perfidos liospites, imbelles hostes. Iam sciunt longe aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris." In eum haec gloriantem cum globo fero- 9 cissimorum iuvenum Romulus impetum facit. Ex equo tum forte Mettius pugnabat; eo pelli facilius fuit. Pulsum liomanl persequuntur, et alia Romana acies audacia regis accensa fundit Sabinos. Mettius lo in paludem sese strepitti sequentium trepidante equo coniecit ; averteratque ea res etiam Sabinos tanti peri- culo viri. Et ille quidem adnuentibus ac vocantibus suls favore multorum addito animo evadit; Roman! Sabinique in media convalle duorum montium redinte- grant proelium, sed res Romana erat superior. 13. Tum Sabinae mulieres, quarum ex iniuria bel- lum ortum erat, crinibus passis scissaque veste, victo malls muliebri pavore, ansae se inter tela volantia inferre, ex transverso impetu facto dirimere mfestas acies, dirimere Iras, liinc patres hinc viros orantes ne 2 se sanguine nefando socerl generlque respergerent, ne parricidio macularent partus suos, nepotum illl, hi liberum progeniem. "Si adflnitatis inter vos, si co- 3 nubil piget, in nos vertite Iras; nos causa belli, nos 8. toto . . . est: across the whole length of the foruin.—longi . . . ra- pere: stealinri maideyis is a far different thing from. 9. 2l\z. = reliqua. 10. averterat: had turned for the moment. — Ule q. : he indeed es- caped, but the battle Avas renewed and the Romans were getting the better of it. — adnuentibus : a good illustration of L.'s fondness for the abl., two abl. abs. separated by a causal abl. 13. 1. ex... facto: pushing in from the side. 2. parricidio: used of the nuirder of any relative. — suos : of the women. — nepotum and liberum: epexegetic to progeniem, which in translation omit. 3. Si : the change from indirect to direct speech is very effective ; cf . 24 TITI LIVI vulnerum ac caedium viris ac parentibus suinus ; melius peribimus quam sine alteris vestrum viduae aut orbae 4 vivemus." Movet res cum multitudinem tum duces. Silentium et repentlna fit quies, inde ad f oedus facien- dum duces prodeunt ; nee pacem modo sed civitatem unam ex duabus faciunt, regnum consociant, imperium 5 omne conferunt Eomam. Ita geminata urbe, ut Sabi- nis tamen aliquid daretur, Quirltes a Curibus appellati. Monumentum eius pugnae, ubi primum ex profunda emersus paltide equus Curtium in vado statuit, Cur- tium lacum appellarunt. 6 Ex bello tarn trlsti laeta repente pax cariores Sabi- nas viris ac parentibus et ante omnes Eomulo ipsi fecit. Itaque, cum populmn in curias triginta dlvi- 7 deret, nomina earum ctiriis imposuit. Id non traditur, cum baud dubie aliquanto numerus maior hoc mulie- rum fuerit, aetate an dignitatibus suis virorumve an sorte lectae sint, quae nomina curiis darent. 8 Eodeni tempore et centuriae tres equitum conscri- ptae sunt : Eamnenses ab Eomulo, ab T. Tatio Titienses c. 41. 3, and 47. 3. — melius p. : it loill he better for us to die. 4. Si- lentium: the cessation of the noise; quies: of the fighting. — impe- rium: sovereignity. 5. Curibus: the town was about 25 miles N. E. of Rome, now Correse. The historical fact underlying this account was the union of the Sabine and Roman settlements on the Quirinal and the Palatine hills. — Curtium 1.: a place in the forum. L. gives the other story of the origin of the name in 7. 6. The monument was not the place, but the name. 6. repente: as adj.; cf. c. 6. l.,fin. — cHrias : L. lightly passes over this ultimate fact of Roman history, the formation of the tribes and the cw'iae, but the real origin of the tribes is as little known to-day as it was to L. Each tribe had ten curiae, but their names were in many cases local. 7. hoc : the number of the curiae. 8. centuriae: as the word {— centiunviria) iudicaXQS, each century consisted of 100 horsemen, ten furnished by each curia. — Bamnenses: adj. used substantively; the names were Ramiies, Tities, Luceres. LIBER I 25 appellati ; Lucerum nominis et originis causa incerta est. Inde non modo commune sed concors etiam regnum duobus regibus fuit. 14. Post aliquot annos propinqui regis Tatii legates Laurentium pulsant, cumque Laurentes itire gentium agerent, apud Tatium gratia suorum et preces plus poterant. Igitur illorum poenam in se vertit: nam 2 Lavini, cum ad sollemne sacrificium eo venisset, con- cursu facto interficitur. Eam rem minus aegre quam 3 dlgnum erat tulisse Romulum ferunt, sen ob infidam societatem regnl, seu quia baud iniuria caesum crede- bat. Itaque bello quidem abstinuit; ut tamen ex- piarentur legatorum iniuriae regisque caedes, foedus inter llomam Laviniumque urbes renovatum est. Et cum his quidem insperata pax erat ; aliud multo 4 propius atque in ipsis prope portis bellum ortum. Fidenates nimis vicinas prope se convalescere opes rati, priusquam tantum roboris esset quantum futurum apparebat, occupant bellum facere. luventute armata immissa vastatur agri quod inter urbem ac Fidenas est. Inde ad laevam versi, quia dextra Tiberis arcebat, cum 5 magna trepidatione agrestium populantur; tumultus- que repens ex agris in urbem iiilatus pro niintio fuit. Excitus Romulus — neque eiiim dilationem pati tam 6 vicinum bellum poterat — exercitum ediicit, castra a 14. Death of Tatius. War with Fidenae. 1. pnlaajxt : malt7'eated. — iure g. : satisfaction, and the surrender of the wrongdoers were demanded by fetials. 2. Igitur = itaque, icith the resvlt. — sollemne : the annual offering of the Latin league. 3. ob . . . regfni: the emphasis is in the adj. on account of insincerity that belongs to partnerships in royalty. 4. propius: the use of the did]. propius followed closely by the cognate adv. prope and prep, prope in the next sentence is charac- teristic of L. — occupant: anticipate. Cf. 21. 39. 10. 5. tumultus: disorderly crowd ; repens, like an adv. 26 TITI LIVI 7 Fidenis mille passuum locat. Ibi modico praesidio relicto, egressus omnibus copiis partem militum locis circa densa obsita virgulta obscurls subsidere in insidils iussit; cum parte maiore atque omnI equitatu profe- ctus, id quod quaerebat, tumultuoso et minaci genera pugnae adequitando ipsis prope portis hostem excivit. Fugae quoque, quae simulanda erat, eadem equestris 8 pugna causam minus mirabilem dedit. Et cum velut inter pugnae fugaeque consilium trepidante equitatu pedes quoque refer ret gradum, plenis repente portis effusi hostes, impulsa Romana acie, studio Instandi 9 sequendlque trahuntur ad locum insidiarum. Inde subito exorti Roman! transversam invadunt liostium aciem ; addunt pavorem mota e castris signa eorum, qui in praesidio relict! fueraiit. Ita multiplic! terrore perculs! Fidenates, prius paene quam Romulus qmque cum eo equites erant circumagerent fren!s equos, terga 10 vertunt, multoque eif usius, quippe vera f uga, qu! simu- lantes paulo ante secuti erant, oppidum repetebant. 11 Non tamen eripuere se host! : haerens in tergo Eo- manus, priusquam fores portarum obicerentur, velut agmine uno inrumpit. 15. Bell! Fidenatis contagione inr!tat! Veientium anim! et consanguinitate — nam Fidenates quoque Etrusc! f uerunt — et quod ipsa propinquitas loc!, s! 6. mille: ace. 7. modico: sufficient, as in 21. 61. 4. — praesidio: troops, in § 9 camp.—\0Qi^ . . . insidiis: to lie in ambush in places hidden here and there about the thick underbrush. — id . . . quae- rebat: the very thing he desired, refers to hostem excivit. — adequi- tando : ger. appositive to genere. 8. velut : with partic. as in c. 4. 5 ; .31.3. — plenis: in croi«c?5, a transferred adj. 9. circumagerent . . . equos: could rein in their horses. 10. fuga: modal abl. In c. 27. 3. L. mentions a colony sent to Fidenae. 15. War with Veil. 1. inritati: so. sunt. — s,l: the conclusion is LIBER I 27 Romana arma omnibus infesta fmitimis essent, stimu- labat. In fines Romanos excucurrerunt populabundi magis quara iiisti more belli. Itaque non castris 2 positis, noil exspectato hostium exercitti, rapt^m ex agris praedam portantes Veios rediere. Romanus contra, postquam hostem in agris non invenit, dimica- tioni ultimae instructus intentusque Tiberim transit. Quern postquam castra ponere et ad urbem accessurum 3 Veientes audivere, obviam egressi, ut potius acie d6- cernerent quam inclQsI de tectis moenibusque dimi- carent. Ibi viribus nulla arte adiutis tantum veteran! 4 robore exercitus rex Romanus vicit, persecutusque fusos ad moenia hostes urbe valida muris ac sitil ipso munlta abstinuit; agros rediens vastat ulclscendi magis quam praedae studio. Eaque clade baud minus 5 quam adversa pugna subacti Veientes pacem petitum oratores Romam mittunt. AgrI parte multatls in centum annos indutiae datae. Haec f erme Romulo regnante domi militiaeque gesta, 6 quorum nihil absonum fidei divlnae originis divlnita- tisque post mortem creditae fuit, non animus in regno avito recuperando, non condendae urbis consilium, non bello ac pace f irmandae. Ab illo enim prof ecto viribus 7 datis tantum valuit, ut in quadraginta deinde annos ttltam pacem haberet. Multitudinl tamen gratior fuit 8 quam patribus, longe ante alios acceptissimus mllitum implied in propinquitds, the danger that would result from the neigh- borhood of tlie Romans. 2. dimicationi u. : a decisive struggle. 3. de : for. 4. arte: .stratagem, as with the Fidenates. — robore : might. 5. dTS.tdTea = legfitos, lit. " speakers."— parte: this was said to be on the west bank of the Tiber, the district which, in c. 33. 9, L. says was taken by Ancus from Veii. 6. ferme: in general, not a complete enumeration. —absonum f.: inconsistent ivith the belief ,\ti del is dat. 7. illo: i.e. Romulus.- quadraginta: Numa's reign. 8. militum a. : 28 TITI LIVI animis ; trecentosque armatos ad ctistodiam corporis, quos Celeres appellavit, non in bello solum sed etiam in pace habuit. 16. His immortalibus editis operibus cum ad exer- citum recensendum contionem in campo ad Caprae Paludem haberet, subito coorta tempestas cum magno fragore tonitribusque tarn denso regem operuit nimbo, ut conspectum eius contioni abstulerit; nee deinde in 2 terris Eomulus fuit. Romana pubes sedato tandem pavore, postquam ex tam turbido die serena et tran- quilla lux rediit, ubi vacuam sedem regiam vidit, etsi satis credebat patribus, qui proximi steterant, subli- mem raptum procella, tamen velut orbitatis metu icta 3 maestum aliquamditi silentium obtinuit. Deinde, a panels initio facto, deum deo natum, regem parentem- que urbis Eomanae salvere universi Eomulum iubent ; pacem precibus exposcunt, uti volens propitius suam 4 semper sospitet progeniem. Fuisse credo tum quoque aliquos, qui discerptum regem patrum manibus taciti arguerent — manavit enim liaec quoque sed perob- sctira f ama ; illam alteram . admiratio virl et pavor 5 praesens nobilitavit. Et consilio etiam unlus hominis addita rel dicitur fides. ISTamque Proculus lulius, L. seems to think of a standing army and to have in mind a tradition that made Romulus a tyrant like Tarquinius Superbus, hated by the senate. Tlie suggestion of it prepares the way for the story of his death. — trecentos: apparently L. means those mentioned in c. 13. 8. The origin of the name Celeres is obscure. 16. Deification of Romiilus. 1. Paludem: the Goat Swamp was in the Campus Martins, perhaps near the site of the Circus Flaminius. 2. raptum: sc. es.se. The infinitive depends upon the thought in cre- debat. Note the structure of the period. 3. salvere : hail ; note the alliteration in the sentence, pacem: favor; explained by the lUi clause. 4. manavit: spread; lit. trickled, a common metaphor for the spreading of a report. 5. fides : confirmation ; objective, while LIBER I 29 sollicita civitate desiderio regis et infensa patribus, gravis, ut traditur, quamvis magnae rel auctor in con- tionem prodit. " Romulus," inquit, " Quirites, parens 6 urbis liuius, prima hodierna luce caelo repente delap- sus se mihi obvium dedit. Cum perfusus horrore venerabundus adstitissem, petens precibus, ut contra intuerl fas esset, * Abl, ntintia,' inquit, ' Romanis, cae- 7 lestes ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit ; proinde rem militarem colant, sciantque et ita posteris tradant nullas opes humanas armis Romanis resistere posse.' Haec," inquit, " locutus sublimis abiit." Mi- 8 rum, quantum illi viro niintiantl haec fides fuerit, quamque desiderium Romull apud plebem exercitum- que facta fide immortalitatis lenitum sit. 17. Patriim interim animos certamen regni ac cu- pldo versabat. Necdum ad singulos, quia nemo inagnopere eminebat in novo populo, pervenerat ; fac- tionibus inter ordines certabatur. Oriundl ab Sablnis, 2 ne, quia post Tatii mortem ab sua parte non erat regnatum, in societate aequa possessionem imperii amitterent, sui corporis creari regem volebant; Ro- man! veteres peregrinum regem aspernabantur. In 3 variis voluntatibus regnarl tamen omnes volebant, in § 8 it is subjective, confidence. Cf. 21. 34. 3. — gravis . . . auctor: an authority of weirjht. (5. horrore: awe. 8. mirum: sc. etit.— quantum = quain; hoio confidence iv an placed in his story. 17. Interregnum. 1. Patrum : L. has in mind the senate, which he considers as having 100 members, although he implies in c. 13 as others expressly state, that the senate had been doubled on the union with the Sabines. Later the addition of 100 members by Tarquin made 300 senators. — singulos. one from each party, i.e. the Ramnes and the Tities, to which ordines refers. — factionibus : contrasted with singulos (Asyndeton), in parties. 3. In . . . volebant: though their views dif- fered, yet all wished for a monarchy. The thought of a republic had not yet arisen. L. often uses prepositional phrases like conditional or 30 TITI LIVI 4 llbertatis dulcedine nondum experta. Timor deinde patres incessit, ne clvitatem sine imperio, exercitum sine duce, multarum circa civitatium inritatis animis, vis aliqua externa adoriretur. Et esse igitur aliquod caput placebat, et nemo alter! concedere in animum 5 inducebat. Ita rem inter se centum patres decern decuriis factis singulisque in singulas decurias creatis, qui summae rerum praeessent, consociant. Decern imperitabant ; unus cum inslgnibus imperil et lictori- 6 bus erat ; quinque dierum spatio f Iniebatur imperium ac per omnes in orbem Ibat ; annuumque intervallum regnl fuit. Id ab re, quod nunc quoque tenet nomen, interregnum appellatum. 7 Fremere deinde plebs, multiplicatam servitutem, centum pro uno dominos factos ; nee ultra nisi regem 8 et ab ipsis creatum videbantur passurl. Cum sensis- sent ea mover! patres, offerendum ultro rat! quod amissur! erant, ita gratiam ineunt summa potestate populo permissa, ut non plus darent itiris quam reti- 9 nerent. Decreverunt enim ut, cum populus regem iussisset, id s!c ratum esset, s! patres auctores fierent. Hodie quoque in legibus magistratibusque rogandis usurpatur idem ius, vi adempta: priusquam populus concessive clauses. 5. rem: government. L. seems to say that the 100 senators formed ten companies of ten each, which in rotation formed a governing council {Imperitdhant) . Eacli member of the gov- erning company was its presiding oflticer in turn, acting as king, and held his impei'ium five days. 6. ibat : impf . descriptive of the practice during the interregnum. 7. videbantur p. : it seemed that the]) loould not endure. 8. eamoveri: figure of siege ; the discontent was about to assault the position of the senate. — iuris: rights. 9. populus = pZefts, in distinction ivora patres. — rogandis : proposing, the presiding officer ' asked ' the people whether they wished such a law, etc. — vi a. : the lex Puhlilia in 339 B.C., and the lex Maenia probably in 287 B.C. required the senate to ratify in advance the action of the people. LIBER I 31 siiffragium ineat, in incertum comitiorum eventum paties aiictores fiunt. Tuin interrex contione advo 10 cata "Quod bonum faustum felixque sit," inquit, " Quiiites, regem create : ita patribus visum est. Pa- tres deinde, si dignuni, qui secimdus ab Romulo nume- retur crearitis, auc tores fient." Adeo id gratum plebi ii fuit, ut, ne victi beneficio viderentur, id mode sciscerent iuberentque, ut senatus decerneret qui Romae regnaret. 18. Inclita iustitia religioque ea tempestate Nu- mae Pompili erat. Curibus Sablnis habitabat, con- sidtissimus vir, ut in ilia quisquam esse aetate poterat, omnis divliil atque human! itiris. Auctorem doc- 2 trinae eius, quia non exstat alius, falso Samium Pythagoram edunt, quern Servio Tullio regnante Romae centum amplius post annos in ultima Italiae ora circa Metapontum Heracleamque et Crotona iuvenum aemulantium studia coettis habuisse con- stat. Ex quibus locis, etsi eiusdem aetatis fuis- 3 set, quae fama in Sablnos ? aut quo linguae commer- cio quemquam ad cupiditatem discendi excivisset? quove praesidio unus per tot gentSs dissonas sermons moribusque pervenisset ? Suopte igitur ingenio tempe- 4 rjltum animum virtutibus fuisse opinor magis, instruc- tumque non tam peregrlnis artibus quam disciplina 18. Election of Numa. 1. Numae (akin to fofxo?) : the epony- mous author of the Roman system of religious ceremony. — con- sultissimus . . . poterat: acquainted, as far as any one could be in (hat ai/r. Quisquam implies that no one had complete knowledge. 2. Auctorem : teacher. L. disbelieves the tradition on account of the anachronism involved, and also on account of the impossibility of communication between the two men owing to distance, differ- ence of language, and the character of the people. 3. fSma: sc. adldta esset ; fiima is the subject of excivisset. 4. ingenio: native talents, abl. of cause. — artibus : systems. — discipline : mode of life. — 32 TITI LIVI taetrica ac tristi veterum Sabinorum, quo genere ntil- 5 lum quondam incorruptius fuit. Audlto nomine Nu- mae patres Eomani, quamquam incllnarl opes ad Sabinos rege inde sumpto videbantur, tamen neque se quisquam nee factionis suae alium nee denique patrum aut civium quern quam praeferre illi viro ausi, ad imum omnes Numae Pompilio regnum deferendum decer- 6 nunt. Accitus, sicut Komulus augurato urbe condenda regnum adeptus est, de se quoque deos consul! iussit. Inde ab augure, cui deinde honoris ergo publicum id perpetuumque sacerdotium fuit, deductus in arcem, in 7 lapide ad meridiem versus consedit. Augur ad laevam eius capite velato sedem cepit, dextra manu baculum sine nodo aduncum tenens, quem lituum appellarunt. Inde ubi prospectu in urbem agrumque capto deos precatus regiones ab oriente ad occasum determinavit, dextras ad meridiem partes, laevas ad septemtrionem 8 esse dixit, signum contra, quoad longissime conspec- tum oculi f erebant, animo f inivit ; tum, lituo in laevam manum translate, dextra in caput Numae imposita pre- 9 catus ita est : " luppiter pater, si est fas hunc Numam Pompilium, cuius ego caput teneo, regem Romae esse, uti tu signa nobis certa adclarassis inter eos fines quos 10 feci." Tum peregit verbis auspicia quae mitti vellet; quibus missis, declaratus rex Numa de templo descendit. genere: race. 6. augurato: impersonal abl. abs. as adv. of manner. — honoris e. : i.e. to give him dignity the office of augur was estab- lished.— deductus: escorted, h\ solemn form. 8. signum c. : a land- mark opposite, as a mountain. The augur probably faced the south, making the sky into four sections by east and west and north and south lines. The two to the south were favorable (dextrds), the other two unfavorable (Zaeu«s). 9. uti = utinam. — adclarassis: old form for adcldr averts. 10. quibus : join with declaratus ; pointed out as king by the omens. LIBER I 33 19. Qui regno ita potitus urbem novam, conditam vi et armis, iure earn legibusque ac moribus de integro condere parat. Quibus cum inter bella adsuescere 2 videret non posse, quippe efferarl militia animos, miti- gandum ferocem populum armorum desuettidine ratus, lanum ad infimum Argiletum indicem pacis belllque fecit, apertus ut in armis esse civitatem, clausus paca- tos circa omnes populos significaret. Bis deinde post 3 Numae regnum clausus fuit, semel T. Manlio consuls post Punicum primum perfectum bellum, iterum, quod nostrae aetati dii dederunt ut videremus, post bellum Actiacum ab imperatore Caesare Augusto pace terra marlque parta. Clauso eo cum omnium circa f initimo- 4 rum societate ac f oederibus iunxisset animos, positis ex- ternonim periculorum curls ne luxuriarent otio animi, quos metus hostium disci plinaque militaris continuerat, omnium primum rem ad multitudinem imperitam et illls saeculis rudem efficacissimam, deorum metum ini- ciendum ratus est. Qui cum descendere ad animos 5 sine aliquo commento miraculi non posset, simulat sibi cum dea Egeria congressus nocturnos esse ; eius se monitu, quae aeceptissima diis essent, sacra insti- tuere, sacerdotes suos cuique deorum praeficere. Atque omnium primum ad curstis lunae in duodecim 6 menses descrlbit annum ; qiiem, quia tricenos dies 19-21. Civil and religious institutions of Nnma. 19. 1. earn: repeats wr6eni for emphasis. 2. quippe . . . animos: parenthetical, depending on the thought in videret. — lanum: an arch near the clay works (Arf/iletuin) at the northeast of the forum. 3. semel: 2;i") b.c— iterum: 21) b.c. That L. does not mention the fourth time in 25 b.c. shows approximately the time of writing. 4, luxuriErent: figure of an unprnncd vine implying lack of control and weakness. 5. descendere ad: impress. EgeriS: a nymph, one of the Camenae. G. omnium primum : civil and religious observances 34 TITI LIVI singulis mensibus Itina non explet, desuntque dies solido anno, qui solstitial! circumagitur orbe, interca- lariis mensibus interponendls ita dispensavit, ut vlce- simo anno ad metam eandem solis, unde orsi essent, plenis omnium annorum spatiis dies congruerent. 7 Idem nefastos dies fastosque fecit, quia aliquando nihil cum populo agl utile futurum erat. 20. Tum sacerdotibus creandis animum adiecit, quamquam ipse pltirima sacra obibat, ea maxime quae 2 nunc ad Dialem flaminem pertinent. Sed quia in ci- vitate bellicosa plures E-omuli quam Numae similes reges putabat fore, iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis desererentur, flaminem lovi adsiduum sacerdotem creavit, inslgnique eum veste et curull regia sella adornavit. Huic duos flamines adiecit, Marti 3 unum, alter um Quirino ; virginesque Yestae legit, Alba oriundum sacerdotium et genti conditoris baud alienum. lis, ut adsiduae templl antistites essent, stipendium de publico statuit, virginitate alilsque caerimoniis ve- 4 nerabiles ac sanctas fecit. Salios item duodecim Marti Gradivo legit, tunicaeque pictae inslgne dedit et super tunicam aeneum pectorl tegumen; caelestiaque arma, quae ancllia appellantur, ferre ac per urbem Ire canen- and festivals depended upon a correct calendar. — solido anno : a solar year. — Sid metam eandem: i.e. when the cycle of lunar years again began with the cycle of solar years. 7. nefastos : days when it was nefas to conduct public business, e.g. courts. 20. 2, similes: coim^erpo?'^s. — regiae vicis : office of king.—fiS.- minem : the flamines were priests set apart to the service of special deities. The fldmen Didlis, chief in rank, was hedged about by many ceremonies, and could not pass a night outside the city, hence adsi- duum, resident, always in attendance. — veste: the toga praetexta. 3. stipendium: i^icome, from a part of the agerpublicus. 4. Salios: i.e. the Leapers, from salli'e. — tunicae: app. gen. to Inslgne, dis- tinguishing mark of. — caelestiaque : the original of the twelve shields LIBER I 35 tes carmina cum tripudiis sollemulque saltatii iussit. Pontilicem deinde Numam Marcium Marci fllium ex 5 patribiis legit, eique sacra omnia exscrlpta exsigna- taque attribuit, quibus liostiis, quibus diebus, ad quae templa sacra fierent, atque unde in eos sumpttis pecu- nia erogaretur. Cetera quoque omnia publica priva- 6 taque sacra pontificis scitis subiecit, ut esset quo consultum plebes veniret, ne quid divini iiiris negle- gendo patrios ritus peregrlnosque adsclscendo turbare- tur ; nee caelestes modo caerimonias sed iusta quoque 7 funebria placandosque manes ut idem pontifex edoce- ret, quaeque prodigia fulminibus aliove quo visil missa susciperentur atque ctirarentur. Ad ea elicienda ex mentibus divinis lovl Elicio aram in Aventino dicavit, deumque consuluit auguriis, quae suscipienda essent. 21. Ad haec consultanda proctirandaque multitudine omni a vi et armis conversa, et animi aliquid agendo occupati erant, et deorum adsidua insidens cura, cum interesse rebus humanis caeleste numen videretur, ea pietate omnium pectora imbuerat, ut fides ac ius iu- randum proximo legum ac poenarum metti civitatem regerent. Et cum ipsi se homines in regis, velut unici 2 was said to have fallen from the sky. 5. Fontificem : the pontijices were not priests, but had the general charge of religious affairs. — attribuit : delivered. In the Roman religion so much depended ujion exactness of performance that it was necessary that some one should have authority to determine the times, forms, and details of cere- monies. 7. iusta: proper, for laying the spirits (pldcandos manes), of which they had great dread. — ut: join with scitis subjeeit. — ea.: sc. prodigia. 21. 1. haec: the matters of religion, which so absorbed the atten- tion of the people that internal dissension and foreign controversy were forgotten, while outside peoples stoo?'es.szon, of the oath, as if it had been conceptls verbis. 9. soUemnes : usual. 10. maiores n. : our elders. LIBER I 57 adipiscamur." Cum his nimtiiis Romam ad consul en- dum redit. Confestim rex his ferine verbis patres consu- ii lebat : " Quarum rerum lltium causarum condixit pater patratus populi Eomani Quirltium patri patrato Prl- scorum Latinorum hominibusque Priscis Latinis, quas r6s nee dederunt nee solverunt nee feeerunt, quas res dari solvi fieri oportuit, die," inquit ei quern prl- mum sententiam rogabat, " quid censes ? ^' Turn ille : 12 "Puro pioque duello quaerendas eenseo, itaque con- sentio eonsciscoque." Inde ordine alii rogabantur, quandoque pars maior eorum qui aderant in eandem sententiam Ibat, bellum erat consensum. Fieri soli- tum, ut fetialis hastam ferratam aut sanguineam prae- tistam ad finis eorum ferret, et non minus tribus puberibus praesentibus, diceret: ^'Quod populi PrI- 13 scorum Latinorum hominesque PrIscI Latlnl adversus populum E/omanum Quirltium feeerunt dellquerunt, quod populus Romanus Quirltium bellum cum PrIscIs Latlnis iussit esse, senatusque populi RomanI Quirl- tium censuit consensit eonselvit ut bellum cum PrIscIs Latlnis fieret, ob eam rem ego populusque Rom anus populls Priscorum Latinorum hominibusque Prisels Latlnis bellum indleo faeioque." Id ubi dixisset, ha- i.e. the senate. 11. his : sc. verbis. — QuJUrim : its antecedent is (de) eis, to be supplied with quid censes. The gen. is an old use of the gen. of respect with condixit. The sentence presents the usual repetition of legal formulas, e.g. rerum, the things stolen ; litium, the legal ques- tions connected with them ; causae, apparently a general term cover- ing the other two; the following verbs correspond. — quern . . . rogabat: the practice of the senate, by which the presiding officer called for opinions, is here referred to the king. 12. Puro p. d. : a war begun without trickery and with the sanctions of religions observances ; duello for belld. — in . . . ibat : as in 22. 5G. 1. — sanguineam p. : a spear hardened in the fire and smeared with blood, symbolic of war. 13. Quod . . . quod: conjunctions, but the antecedent idea is in ob eam rem. —Id 58 TITI LIVI 14 stam in finis eorum emittebat. Hoc turn modo ab Latlnis repetitae res ac bellum indictum, moremque eum poster! acceperunt. 33. AncuSj demandata ctira sacrorum flaminibus sacerdotibusque aliis, exercitti novo conscrlpto, pro- fectus Politorium, urbem Latinorum, vi cepit, secti- tusque morem regum priorum, qui rem Eomanam auxerant hostibus in civitatem accipiendis, multitti- 2 dinem omnem Eomain traduxit. Et cum circa Pala- tium, sedem veterum Eomanorum, Sablni Capitolium atque arcem, Caelium montem Albani implessent, Aventlnum novae multittidini datum. Additi eodem baud ita multo post, Tellenis Picanaque captis, novi 3 elves. Politorium inde rursus bello repetitum, quod vacuum occupaverant Prlsci Latini; eaque causa di- ruendae urbis eius fuit Eomanis, ne hostium semper 4 receptaculum esset. Postremo omni bello Latino Me- dulliam compulse, aliquamdiu ibi Marte incerto varia victoria pugnatum est ; nam et urbs tuta mtinitionibus praesidioque firmata valido erat, et castrls in aperto positis aliquotiens exercitus Latinus comminus cum 5 Eomanis signa contulerat. Ad ultimum omnibus copiis conisus Ancus acie primum vincit, inde ingenti praeda potens Eomam redit, tum quoque multis mili- . . . dixisset: as often as he said this; the subj. is iterative; cf. 21. 28. 10. 33. Wars of Ancus. 1. demandata : delegated in his absence. — Politorium : this town and those mentioned below are mere names of history. Ficana was on the via Ostiensis, and Medullia lay to the northeast, beyond the Anio. 2. circa: about, on two sides ot. 4. Po- stremo: adv. — omni. , . compulso : the Latin loar centnng about i¥. — Marte ... victoria : poetical fulness of expression; uncertain struggle, varying success. — comminus . . . contulerat: fought in hand-to-hand engagements. 5. praeda: inst. abl. with potens, en- riched. The capture of the city is only implied, as it is to be men- LIBER I 59 bus Latinorum in civitatem acceptis, quibus, ut iunge- retur Palatio Aventmum, ad Murciae datae sedes. laniculum quoqiie adiectum, non inoj)ia loci, sed ne 6 quando ea arx hostium esset. Id non muro solum, sed etiam ob commoditatem itineris ponte sublicio, turn prlnium in Tiberi facto, coniungi uibi placuit. Quiritium quoque fossa, baud parvum munimentum a 7 planioribus aditu locis, Anci regis opus est. Ingenti 8 incremento rebus auctis, cum in tanta multitudine hominum, discrimine recte an perperam facti confuso, facinora clandestina fierent, career ad terrorem incre- scentis audaciae media urbe imminens foro aedificatur. Nee urbs tantum hoc rege crevit, sed etiam ager fines- 9 que : silva Mesia Veientibus adempta usque ad mare imperium prolatum, et in ore Tiberis Ostia urbs con- dita, sallnae circa factae; egregieque rebus bello ge- stls aedis lovis Feretrii amplificata. 34. Anco regnante Lucumo, vir impiger ac divitiis potens, Romam commigravit cupidine inaxiine ac spe magni honoris, cuius adiplscendi Tarquiniis — nam ibi quoque peregrlna stirpe oriundus erat — facultas non tinned again in c. 38. 4. — iungeretur : i.e. by continuous dwellings.— Murciae: sc. dram, in the valley where later was the Circus Maximus. G. arx: s(ron(/hold for offence. — ponte s. : so called from the wooden piles (or beams), sublicae, of which it was built. Its exact position is unknown. The summit of the Janiculan was connected with the river by two walls, and the passage of the river secured by this bridge. 7. Quiritium fossa : on the low ground between the Aventine and the Coelian, where the city was ea.fij of access {phni. aditu locls). — Si: on Av. side of. 8. discrimine . . . confuso : distinctions of right and v)ronf/ being confused by the coming of so many strangers ; for facti as noun and partic. cf. 21. 45. 9. — career: the Tidlidmim at the foot of the Capitoline, next to the Forum. The rocky chamber still remains. 0. silva Mesia: on the north bank of the Tiber toward Ostia.— salinae : salt-pits, where sea water was evaporated. 34. Coming of Tarquinius Priscus to Rome. 1. Lucumo : properly 60 TITI LIVI 2 fuerat. Demarati Corinthil fllius erat, qui ob sedi- tiones domo profugus cum Tarquiniis forte consedis- set, uxore ibi ducta duos filios genuit. Nomina his Lucumo atque Arruns fuerunt. Lucumo superfuit patrl bonorum omnium heres; Arruns prior quam 3 pater moritur uxore gravida relicta. Nee diu manet superstes filio pater; qui cum, ignorans nurum ven- trem ferre, immemor in testando nepotis decessisset, puero post avi mortem in nullam sortem bonorum nato 4 ab inopia Egerio inditum nomen. Lucumoni contra omnium heredi bonorum cum divitiae iam animos facerent, auxit ducta in matrimonium Tanaquil, summo loco nata, et quae baud facile iis in quibus nata erat, 5 humiliora sineret ea quo innupsisset. Spernentibus Etruscis Lucumonem, exsule advena ortum, ferre in- dignitatem non potuit, oblitaque ingenitae erga pa- triam caritatis, dummodo virum honoratum videret, 6 consilium migrandi ab Tarquiniis cepit. Roma est ad id potissimum visa : in novo populo, ubi omnis repen- tina atque ex virtute nobilitas sit, futurum locum forti ac strenuo viro ; regnasse Tatium Sabinum, arcessitum in regnum Numam a Curibus, et Ancum Sabina matre 7 ortum nobilemque una imagine Numae esse. Facile persuadet ut cupido bonorum, et cui Tarquinil materna a title which L. takes as a name. 3. in . . . nato: with no share in the property. — 'Egerio: as if from egere. 4. animos: p^-icZe.— ducta . . .T. : his marriage with T. — quo: into lohich. 5. advena: adj.; from another country ; cf. 21. 30. 8. — indignitatem : the lack of social and political recognition. — ingenitae . . . caritatis: "the Romans have no single word for patriotism." S. (5. Boma . . . visa: Rome seemed the place above all others for {gaining) this. — oxanis . . . nobi- litas: all (the) nobility was of ra}nd growth and rested on merit. — forti a. s. : active and energetic, as in 21.4.4. — nobilem: ennobled. L. has in mind the later ius imdginum. 7. ut: as being. — materna: LIBER I 61 tantum patria esset. Siiblatis itaque rebus amigrant 8 llomam. Ad laniciilum forte ventura erat. Ibi ei carpento sedenti cum uxore aquila suspensis de- luissa leniter alls pilleum aufert, superque carpentum cum magno clangore volitans rtirsus, velut ministerio dlvlnitus missa, capiti apte reponit; inde sublimis abit. Accepisse id augurium laeta dicitur Tanaquil, 9 perlta, ut vulgo Etrusci, caelestium prodigioruiu mu- lier. Excelsa et alta sperare complexa virum iubet : earn alitem, ea regione caeli et eius del nuntiam venisse, circa summum culmen hominis auspicium fecisse, levasse humauo superpositum capiti decus, ut dlvlnitus eldem redderet. Has spes cogitationesque lo secum portantes urbem ingress! sunt, domicilioque ibi comparato L. Tarquinium Priscum edidere nomen. Romanis conspicuum eum novitas divitiaeque facie- ii bant, et ipse fortimam benigno adloquio, comitate in- vitandi, beneficiisque quos poterat sibi conciliando ad- iuvabat, donee in regiam quoque de eo fama perlata est. Notitiamque earn brevi apud regem llberaliter dextre- 12 que obeundo officia in familiaris amicitiae adduxerat iura, ut publicis pariter ac privatis consilils bello domlque interesset, et per omnia expertus postr6mo tutor etiam liberis regis testamento mstitueretur. on his mother's side. 8. suspensis . . . alls : gently descending loith outftpread wingn, not swooping down as if for prey. — clangore: '•rm/H.— ministerio: dat. 9. Accepisse: it was necessary that an omen should be understood and accepted to be effective. Recall Her- cules in c. 7. 11, and Anchises in Verg. Aen. 2. 700 f. — earn . . . eft . . . eius: such a bird {the eagle), such a quarter (favorable), such a god {Juppiter). — Bummumc.: emblematic of a crown. 11. adloquio: this and the following are abl. of moans with conciliando, which modifies ad- iuvabat in the same way. 12. Notitiam : this acquaintance he developed into close friendship, so that he was admitted to a part in all affairs. 62 TITI LIVI 35. Eegnavit Ancus annos quattuor et vlginti, cuTli- bet superiorum regum belli pacisque et artibus et gloria par. lam f ilii prope puberem aetateiii erant. Eo magis Tarquinius instare, ut quam primum comitia regi cre- 2 ando fierent ; quibus indictis sub tempus pueros venatum ablegavit. Isque primus et petisse ambitiose regnum et orationem dicitur habuisse ad conciliandos plebis 3 animos compositam : [cum] se non rem novam petere, quippe qui non primus, quod quisquam indlgnari ml- rarlve posset, sed tertius Eomae peregrinus regnum adf ectet ; et Tatium non ex peregrino solum sed etiam ex hoste regem factum, et Numam ignarum urbis non 4 petentem in regnum ultro accltum; se, ex quo sui potens fuerit, Eomam cum coniuge ac fortunis omni- bus commigrasse ; maiorem partem aetatis eius qua civllibus officils fungantur homines Eomae se quam 5 in vetere patria vixisse ; domi mllitiaeque sub baud paenitendo magistro, ipso Anco rege, Eomana se iura, Eomanos ritus didicisse ; obsequio et observantia in regem cum omnibus, benlgnitate erga alios cum 6 rege ipso certasse. Haec eum baud falsa memorantem ingenti consensu populus Eomanus regnare iussit. Ergo virum cetera egregium secuta, quam in petendo 35. Choice of Tarquinius. His political measures. 1. regi: dat. of purpose. L. has in mind the elective machinery of republican times, when men announced themselves as candidates (petere) with speeches designed to commend themselves {ambitiose) to the people. 3, [cum] : bracketed as unnecessary ; if retained, it joins with memordret to be supplied from memorantem in § G. — quisquam : instead of quispiam, on account of the preceding non ; as he was not the first, so no one could complain that he aspired to the throne. 4. ex quo: since. — sui potens: his own inaster, i.e. after the death of his father. 5. pae- nitendo: mean, a rare personal use of paenifere. — iiira, ritus: cover- ing the two functions of a king. — obsequio e. o. : dutiful regard. ti. regnare i. : elected as A:in^. — secuta . . . est: we should rather LIBER I 63 habuerat, etiam r^gnantem ambitio est; nee minus regni sui firmandi qiiam augendae rel ptiblicae memor centum in patres legit, qui deinde minorum gentium sunt appellati, factio baud dubia regis, cuius beneficio in curiam venerant. Bellum primum cum Latinis gessit, et oppidum ibi 7 Apiolas VI cepit, praedaque inde maiore quam quanta belli fama fuerat revecta, ludos opulentius instructi- usque quam priores reges fecit. Tunc primum circo, 8 qui nunc Maximus dicitur, deslgnatus locus est. Loca divisa patribus equitibusque, ubi spectacula sibi quis- que facerent, fori appellati. Spectavere furcis duo- 9 denos ab terra spectacula alta sustinentibus pedis. Liidicrum fuit equi pugilesque, ex Etruria maxime accltl. Sollemnes deinde annul mansere ludi, RomanI magnique varie appellati. Ab eodem rege et circa 10 forum privatis aediticanda divisa sunt loca, porticus tabernaeque factae 36. Muro quoque lapideo circumdare urbem para- bat, cum Sablnum bellum coeptis intervenit. Adeo- que ea subita res fuit, ut prius Anienem translrent hostes quam obviam Ire ac prohibere exercitus Ro- manus posset. Itaque trepidatum Roniae est; et 2 say that the man followed his ambitious course. — nee m. : his plan was to form a royalist party {/actio) that would owe its rise to him and hence uphold his power, as well as strengthen the state. — mino- rum: the names mindres and mdiores (jeiites continued till later times, but their functions are indistinguishable. 7. mSiore quam: greater than the importance of the war led them to expect. 8. spect&cula: stands, whicli tlie orders or families made for themselves. 9. SpectS- vere . . . pedis : they watched the games from stands, supported by Y-shaped posts (furcis), twelve feet above the ground. — equi: horse races. — Sollemnes: regular. 10. porticus: arcades for public busi- ness and lounging places for the citizens. — tabernae : shops for retail trade. 64 TITI LIVI primo dubia victoria magna utrimque caede pugnatum est. Reductis deinde in castra hostium copiis datoque spatio Eomanis ad comparandum de integro bellum, Tarqninius, equitem maxime suls deesse viribus ratus, ad Eamnes Titienses Luceres, quas ceiiturias Komulus scripserat, addere alias constituit suoque insignes 3 relinquere nomine. Id quia inaugurato Romulus fecerat, negare Attus Navius, inclitus ea tempestate augur, neque mutarl neque novum constitui, nisi 4 aves addixissent, posse. Ex eo Ira regi mota, eludensque artem, ut ferunt, "Agedum/' inquit, "divine tu, inaugura fierlne possit quod nunc ego mente concipio.'^ Cum ille augurio rem expertus prof ecto f uturam dixisset, " Atqui hoc animo agitavi/' inquit, " te novacula cotem discissurum ; cape haec et perage quod aves tuae fieri posse portendunt." Tum 5 ilium baud cunctanter discidisse cotem ferunt. Statua Atti capite velato, quo in loco res acta est, in comitio, in gradibus ipsis ad laevam curiae fuit ; cotem quoque eodem loco sitam f iiisse memorant, ut esset ad posteros 6 miraculi eius monumentum. Auguriis certe sacerdo- tioque augurum tantus honos accessit, ut nihil belli do- mique postea nisi auspicato gereretur, concilia populi, exercittis vocati, summa rerum, ubi aves non admi- 36. Attus Navius and the enlargement of the centuries. 3. inaugu- rato: impers. abl. abs. used adverbially. — neque . . . neque: the negative distribution of the negative. — addixissent: like admltte7'e (§ 6), a technical term for a favorable omen. 4. divine: ironical, prophet you. — futuram : sc. esse rem, used in the place of a partic. of fio. — haec : the razor and the whetstone which he handed out to him. 5. gradibus ip. : close bij the steps leading up from the comitium to the curia. G. certe: whether the story has any truth or not, certainly augury gained a strong impulse. — concilia p. : later used of the comi- tia trihuta, here probably of the c. curidta. — exercitus v.: the assem- bling of the com. centuridtd. — summa r. : matters of the LIBER I 65 sissent, dirimerentur. Neque turn Tarquinius de 7 equitum centiiriis quicquam miitavit; numero alte- rum tantum adiecit, ut mille et octingenti equites in tribiis centuriis essent. Posteriores modo sub iisdem nominibus qui additi erant appellati sunt, quas nunc, quia geminatae sunt, sex vocant centu- rias. 37. Hac parte copiarum aucta iterum cum Sabinis confligitur. Sed praeterquam quod viribus creverat Romanus exercitus, ex occulto etiam additur dolus, missis qui magnam vim llgnorum, in Anienis rlpa iacentem, ardentem in flumen conicerent; ventoque iuvante accensa ligna, et pleraque in ratibus impacta sublicis cum haererent, pontem incendunt. Ea quoque 2 r6s in piigna terrorem attulit Sablnis, et fusis eadem fugam impediit, multlque mortales, cum hostem effu- gissent, in flumine ipso periere; quorum fluitantia arma ad urbem cognita in Tiberl prius paene quam ntintiarl posset, Inslgnem victoriam fecere. Eo proe- 3 lio praecipua equitum gloria fuit ; utrimque ab corni- bus positos, cum iam pelleretur media peditum suorum acies, ita incurrisse ab lateribus ferunt, ut non siste- rent modo Sablnas legiones ferociter Instantes cedenti- bus, sed subito in fugam averterent. Montes effuso 4 cursti Sablnl petebant, et pauci tenuere ; maxima pars, ut ante dictum est, ab equitibus in flumen acti sunt. importance. 7. mUle e. 0. : Tullus's addition (c. 30. 3.) had raised the centuries to G()U, with which L.'s number here does not agree. The wliole subject is very obscure. 37. War with the Sabines. 1. firdentem: to set on fire and.— accensa: sc. sm«^— pleraque . . . incendunt: the most of them striking in masses against the piles and lodging there set fire to the bridge. The bridge was over the Anio, by which the Sabines could retreat. 3. cedentibus : dat. ; the wavering Romans. 4. et . . . tenu- F 66 TITI LIVI 5 Tarquinius mstandum perterritis ratus, praeda capti- visque Romam missis, spolils hostium — id votum Vulcano erat — ingenti cumulo accensis, pergit porro in agriim Sablnum exercitum inducere ; et quamquam male gestae res erant, nee gestures melius sperare poterant, tamen, quia consulendl res non dabat spa- tium, iere obviam Sabini tumultuario milite, ite- rumque ibi fusi, perditis iam prope rebus, pacem petiere. 38. Conlatia et quidquid citra Conlatiam agri erat Sabinis ademptum; Egerius — fratris hic filius erat 2 regis — Conlatiae in praesidio relictus. Deditosque Conlatmos ita accipio eamque deditionis formulam esse : rex interrogavit ; " Estisne vos legati oratoresque missi a populo Conlatino, ut vos populumque Conlati- num dederetis ? '' " Sumus.'' " Estne populus Conla- tinus in sua potestate ? " " Est." " Deditisne vos populumque Conlatinum, urbem, agros, aquam, termi- nos, delubra, titensilia, divina bumanaque omnia in meam populique RomanI dicionem ? " " Dedimus." 3 " At ego recipio." Bello Sabino perfecto Tarquinius 4 triumphans Romam redit. Inde Prlscis Latlnis bellum fecit, ubi nusquam ad tiniversae rei dimicationem ventum est; ad singula oppida circumferendo arma ere : hut few reached them. 5. spoliis : arms and the less valuable articles. — quamquam . . .erant: though they had been defeated.— gestures: sc. se. — tumultuario m. : soldiers hastily called together in the emergency. More time to consider would perhaps have led to an immediate surrender. 38. Form of surrender. War with Latins. Constructions in Rome. 1. in praesidio: m co?7imand, either of a garrison or a colony. 2. vos populumque: the two words form the comprehensive whole, hence -que, while the following words give the several particulars. 3. tri- umphans: with the idea of a procession. 4. ubi . . . est: i.e. there was not with them, as with the Sabines, a single decisive engagement. LIBER I 67 omne nomen Latinum domuit. Corniculum, Ficulea vetus, Cameria, Crustumerium, Ameriola, MeduUia, Nomentum, haec de Priscis Latmis aiit qui ad Latinos defecerant capta oppida. Pax deinde est facta. Maiore indeanimo pacis opera incohata quam quanta 5 mole gesserat bella, ut non quietior populus domi esset quam mllitiae fuisset; nam et mtiro lapideo, cuius o exordium operis Sabiuo bello turbatum erat, urbem, qua nondum miinierat, cingere parat ; et infima urbis loca circa forum aliasque interiectas collibus convalles, quia ex planis locis haud facile evehebant aquas, cloa- 7 CIS fastigio in Tiberim ductis siccat, et aream ad aedem in Capitolio lovis, quam voverat bello Sabino, iam praesagiente animo fiituram olim amplittidinem loci, occupat fundamentis. 39. Eo tempore in regia prodigium visii eventuque mirabile f uit : puero dormienti, cul Servio Tullio f uit nomen, caput arsisse ferunt multorum in conspectti. Pltirimo igitur clamore inde ad tantae rei miraculum 2 orto excitos reges, et cum quidam familiarium aquam ad restinguendum ferret, ab rgglna retentum, s6dSr toque eam tumultti moverl vetuisse puerum, donee sua sponte experrectus esset. Mox cum somno et flam- mam ablsse. Tum abducto in secretum viro Tanaquil 3 — nomen: lea g up. — qni: for de Us qui, e.g. MeduUia; see c. 33. 4. 5. MSiore . . . bella: (ken he began the works of peace with an ear- nestness greater than the energy with which he had conducted war. — quietior: less freedom from sej'vice, forced labor. 6. infima . . . convalles: the low marshy ground between the hills and the Tiber, including the Forum and the Circus Maximus. 7. fastigio: on a grade, sloping, distinguished from planis, level. — aream: site, made by clearing the rocks and raising walls on the edge of the hill. 39. Birth of Servius TuUius. 1. eventu: the outcome was as remarkable as the omen. 2. reges: the royal pair. 3. abducto . . . 68 TITI LIVI "Viden tti puerum hunc," inquit, "quern tarn humili cultti educamus ? Scire licet hunc lumen quondam rebus nostris dubils futurum praesidiumque regiae adflictae; proinde materiam ingentis publice priva- timque decoris omnI indulgentia nostra nutriamus." 4 Inde puerum liberum loco coeptum haberl erudlrlque artibus quibus ingenia ad magnae forttinae cultum excitantur. Evenit facile quod diis cordi esset: iu- venis evasit vere indolis regiae, nee, cum quaereretur gener Tarquinio, quisquam Romanae iuventtitis ulla arte 5 conferri potuit, flliamque ei suam rex despondit. Hic quacumque de causa tantus illl honos habitus credere prohibet serva natum eum parvumque ipsum servlsse. Eorum magis sententiae sum, qui Corniculo capto, Servi TullI, qui prmceps in ilia urbe fuerat, gravidam viro occiso uxorem, cum inter reliquas captlvas cognita esset, ob tinicam nobilitatem ab regina Romana probi- bitam ferunt servitio partum Romae edidisse Prlsci 6 Tarquini in domo. Inde tanto beneficio et inter mu- lieres familiaritatem auctam, et puerum, ut in domo a parvo eductum, in caritate atque lionore f uisse ; f ortu- nam matris, quod capta patria in hostium mantis vene- rit, ut serva natus crederetur fecisse. 40. Duodequadragesimo ferme anno, ex quo regnare coeperat Tarquinius, non apud regem modo sed apud patres plebemque longe maximo lionore Servius Tullius 2 erat. Tum And filii duo, etsi antea semper pro indi- viro: taking her husband aside. — Yiden: for videsne. —Scire licet: it is evident— publice p.: adv. as adj. 4. liberum 1.: as a son.— artibus: i.e. an education that leads to culture. — evasit: turned out. que : and so. 5. Hic : the honor of becoming the king's son-in- law. — cognita : recognized as of high station. — domo : for doml. 40. DeathofTarquin. 1. honor e: abl. qual. 2. filii : has no predi- LIBER I 69 gnissimo habuerant s6 patrio rggno ttitoris fraude pul- sos, rggnare E-omae advenam non modo vicinae, sed ne Italicae qiiidem stirpis, turn impensius iis indigni- tas crgscere, si ne ab Tarquinio quidem ad se re- diret regnum, sed praeceps inde porro ad servitia 3 caderet, ut in eadem civitate post centesimum fere annum quod Romulus, deo prognatus, deus ipse, tenu- erit rggnum donee in terns fuerit, id servus, serva natus, possideat. Cum commune Roman! nominis, tum praecipug id domus suae dedecus fore, si Anci regis virlli stirpe salva non modo advenis sed servis etiam regnum Romae pateret. Ferro igitur eam arcere 4 contumeliam statuunt. Sed et iniuriae dolor in Tar- quinium ipsum magis quam in Servium eos stimula- bat, et cum gravior ultor caedis, si superesset, rex f uturus erat quam privatus ; tum Servio occiso quem- 5 cumque alium generum delegisset, eundem regni here- dem facturus videbatur; ob haec ipsi regi insidiae parantur. Ex pastoribus duo ferocissimi delect! ad facinus, quibus consuet! erant uterque agrestibus fer- rament!s, in vestibulo regiae quam potuere tumultu- osissime specie r!xae in se omnes apparitores regios convertunt. Inde, cum ambo regem appellarent cla- morque eorum penitus in regiam pervenisset, vocati cate, but is taken up by anacoluthon in iis. — non modo: sc. non on account of the following ne . . . quidem. — indignitas = incZt.^/<««io, bitterness. 3. servitia: for servos, abstract for concrete. — fere: of general statements; the time was 138 years. — quod: agrees with ?t.(7- num. 4. et . . . et . . . tum: three reasons led them against Tar- quin, (a) their personal feeling against him, (6) his ability, greater than would be that of Servius, to punish a murder, and (c) tlie fact tliat if Sorvius were killed Tarquin would find another son-in-law. — factilrus erat: note the indie. ; cf. e. 7. 5, 5. quibus, etc. = ils/erra- nientis q. : dat. ; tlie rustic implements which they commonly used, e.g. axe and mattock. — uterque: appos. to the subject dtto, perhaps with 70 TITI LIVI 6 ad regem pergunt. Primo uterqiie vociferari et certa- tim alter alter! obstrepere. Coerciti ab llctore et iussi in vicem dicere tandem obloqni desistnnt ; iinus rem 7 ex composite orditur. Dum intentus in eum se rex totus averteret, alter elatam securim in caput deiecit, rellctoque in vulnere telo ambo se foras eiciunt. 41. Tarquinium moribundum cum qui circa erant excepissent, illos fugientes lictores compretiendunt. Clamor inde concursusque popull mirantium quid rei esset. Tanaquil inter tumultum claudi regiam iubet, arbitros eicit ; simul quae ctirando vulneri opus sunt, tamquam spes subesset, sedulo comparat, simul, si 2 destituat spes, alia praesidia molitur. Servio propere accito cum paene exsanguem virum ostendisset, dex- tram tenens orat ne inultam mortem soceri, ne socrum 3 inimicis ludibrio esse sinat. "Tuum est," inquit, '' Servi, SI vir es, regnum, non eorum, qui alienls manibus pessimum facinus fecere. Erige te deosque duces sequere, qui clarum hoc fore caput dlvino quon- dam circumfuso igni portenderunt. Nunc te ilia cae- lestis excitet flamma, nunc expergiscere vere. Et nos peregrlni regnavimus. Qui sis, non unde natus sis, reputa. Si tua re subita consilia torpent, at tti mea 4 consilia sequere." Cum clamor impetusque multitti- dinis vix sustinerl posset, ex superiore parte aedium the thought of different implements. 6. vociferari: hist. inf. — ex composito : agreed upon beforehayid. 7. Dum: likecwm, with imp. subj. 41. Rise of Servius Tullius. 1. qui . . . erant: the bystanders.— Glamor : the omission of the verb, as throughout the chapter the short, terse sentences, give force and intensity to the scene. — mirantium: asking with amazement, agrees with popull. — arbitros : witnesses, qui circa, erant. — subesset . . . destituat: impf. of doubtful, pres. of probable, result ; the conclusion of si destituat is praesidia. 3. hoc = tuum. — Qui sis : what (manner of) man. — re subita : surprise. — at : LIBER I 71 per fenestras in Novam Viam versas — habitabat enim rex ad lovis Statoris — populum Tanaquil adloquitur. lubet bono animo esse : sopitiim fuisse regem subito 5 ictu, ferrum hand alte in corpus descendisse, iam ad se redisse; inspectum vulniis absterso cniore; omnia salubria esse. Confidere prope diem ipsum eos visu- ros ; interim Servio Tullio iubere populum dicto audi- entem esse; eum itira redditurum obiturumque alia regis mtinia esse. Servius cum trabea et lictoribus 6 prodit, ac sede regia sedens alia decernit, de aliis con- sulturum se regem esse simulat. Itaque per aliquot dies, cum iam exspirasset Tarquinius, celata morte, per speciem alienae fungendae vicis suas opes firma- vit. Tum demum palam factum est comploratione in regia orta. Servius, praesidio f irmo munltus, primus iniussu populi voluntate patrum regnavit. Anci li- 7 berl iam tum, cum, comprensis sceleris ministrls, vivere regem et tantas esse opes Servi ntintiatum est, Sues- sam Pometiam exsulatum ierant. 42, Nee iam publicis magis consiliis Servius quam privatis munire opes, et ne, qualis Anci liberum ani- mus adversus Tarquinium fuerat, talis adversus s6 Tarquini liberum esset, duas filias iuvenibus rSgiis Lucio atque Arrunti Tarquinils iungit. Xec rupit 2 at least. 4. Novam Viam: the street started at the Porta Mugionis, on the eastern side of the Pahitine, near which was the temple of Juppiter Stator. and passed round the northern end of the hill to the Velahrum. — lovis : so. teinplum. 5. sopitum: stutined. — Confidere . . . iubere : sc se and regem as suhjects. — dicto a. e. : obey, with the dat. ('). trabeS,: the purple-striped otHcial robe of the king. — sede regiS: the curule chair. — fungendae: gerundive as of a regular transitive verb. — factum: sc. ex'^pirasse Tarquinium. — VoluntSte: ppy.'ionnl favor, not auctdritas, official sanction. 42, 43. "Wars and constitutidu of Servius. 42. 1. publicis . . . privatis: for the public advantage . . .for 72 TITI LIVI tamen fati necessitatem htimanis consiliis, quln invi- dia regn! etiam inter domesticos infida omnia atque infesta faceret. Peropportime ad praesentis quietem status bellum cum Veientibus — iam enim indtitiae 3 exierant — aliisque Etrtiscls sumptum. In eo bello et virtus et forttina enituit TullI; ftisoque ingenti hostium exercitti baud dubius rex, seu patrum sen 4 plebis animos perlclitaretur, Romam rediit. Adgre- diturque inde ad pacis longe maximum opus, ut, quem ad modum Numa divini auctor iuris fuisset, ita Ser- vium conditorem omnis in civitate discrlminis ordi- numque, quibus inter gradtis dignitatis forttinaeque 5 aliquid interlucet, poster! fama ferrent. Censum enim instituit, rem saluberrimam tanto futuro imperio, ex quo belli pacisque munia non virltim ut ante, sed pro habitu pectiniarum fierent. Tum classes centuriasque et hunc ordinem ex censu dlscripsit vel paci decorum vel bello. 43. Ex iis qui centum milium aeris aut maiorem censum haberent, octoginta confecit centurias, quad- 2 ragenas seniorum ac iuniorum — prima classis omnes personal gain. 2. quin : translate by independent sentence, hut. — invidia r. : envy of his royal poiver. — domesticos: his oicn family. — ad . . . status : for keeping the existing quiet among the people. 3. baud dubius: unquestionably king, by the wish of plebeians as well as of the aristocracy. 4. -que: and therefore. — ut: join with ferrent, final clause. — omnis . . . discriminis : every civil dis- tinction, further explained by ordinum. — quibus . . . interlucet: by lohich a clear division might appear between the grades of rank and fortune. 5. belli . . . munia : military service and taxes. — babitu: scale or holding. — bunc: the folloiving. — decorum: suited. 43. 1. mflium : sc. assium. The original rating, census, was doubt- less in land, to which a money value is here given according to the later coinage. The rating of the first class was perhaps ^1600 of our money. 2. prima classis : i.e. the first call, often called simply classis, LIBER I 73 appellati — seniores ad urbis custodiam ut praesto essent, iuvenes ut forls bella gererent. Anna his im- perata galea, clipeum, ocreae, lorica, omnia ex aere; haec ut tegumenta corporis essent; tela in hostem hastaque et gladius. Additae huic classl duae fabrum 3 centuriae, quae sine armis stipendia facerentj datum munus ut machinas in bello ferrent. Secunda classis 4 intra centum usque ad quinque et septuaginta milium c6nsum instittita, et ex iis, senioribus iunioribusque, vTginti conscrlptae centuriae. Arma imperata scutum pro clipeo, et praeter lorlcam omnia eadem. Tertiae classis quinquaginta milium censum esse voluit. Totidem centuriae et hae, eodemque discrlmine acta- 5 tium factae ; nee de armIs quicquam mutatum, ocreae tantum ademptae. In quarta classe census quin- 6 que et vlginti milium ; totidem centuriae factae ; arma mtitata, nihil praeter hastam et verutum datum. Quinta classis aucta, centuriae triginta factae ; fundas 7 lapidesque missiles hi secum gerebant. His accensi cornicines tubicinesque, in duas centurias distributi. Undecim milibus haec classis censebatur. Hoc minor 8 census reliquam multittidinem habuit ; inde una centu- ria facta est immunis militia. Ita pedestri exercitu ornato distribtitoque, equitum ex primoribus civitatis duodecim scrlpsit centurias. Sex item alias centurias, 9 and its members classici, hence our word classical. — ocreae: metal leggins. 3. fabrum: gen. pi., engineei's, workers in wood and iron, having charge of the artillery, machinas. These had not the rating of the first class, but simply voted with it. 4. scutum : a long rectangu- lar shield protecting the body more fully tlian the round clipeus. 6. verutum: a javelin. 7. fund&s: slinf/s. — accensi: sc. su7it from accensere. Horn blowers and trumpeters arranged in two centuries were joined to the .'W centuries. 8. immunis m. : loithout military duties.— ex primoribus: 0/ the leading men. 9. alias: i.e. other 74 TITI LIVI tribus ab Romulo mstitutis, sub Isdem quibus in- auguratae erant nominibus fecit. Ad equos emendos dena milia aeris ex publico data, et, quibus equos alerent, viduae adtributae, quae bina milia aeris in annos singulos penderent. Haec omnia in dites a 10 pauperibus incllnata onera. Deinde est honos additus : non enini, ut ab E-omulo traditum ceterl servaverant reges, virltim suffragium eadem vi eodemque iure promisee omnibus datum est, sed gradus facti, ut neque excltisus quisquam suffragio videretur, et vis 11 omnis penes primores civitatis esset. Equites enim vocabantur prlmi, octoginta inde primae classis centu- riae ; ibi si variaret, quod raro incidebat, ut secundae classis vocarentur, nee fere umquam Infra ita descen- 12 derent, ut ad Infimos pervenlrent. Nee mirarl oportet hunc ordinem, qui nunc est post expletas quinque et triginta tribus, duplicato earum numero centurils itiniorum seniorumque, ad institutam ab Servio Tullio 13 summam non convenire. Quadrifariam enim urbe dl- vlsa regionibus collibusque qui habitabantur, partes eas tribus appellavit, ut ego arbitror ab tributo — than the twelve just mentioned. — fecit: retained. The number of centuries was thus 193. — quibus: the antecedent is 6ma milia. The widows and unmarried women of property {viduae applies to both) thus furnished provision money, aes hordedrlum. 10. honos : political power. — ab R. traditum : the method of R. which L. takes as without distinction of patrician and plebeian, promisci, in the curiae. — gradus : gradations. — eX,: and yet. 11. vocabantur: those first called to vote were praerogdtivae. — variaret: impers., i.e. if these centuries, ibi, did not agree. — ut . . . vocSrentur: depends on a verb like accidit to be supplied. —descenderent: the people in voting. 12. centuriis: inst. abl. with duplicato. In 241 B.C. the centuries in the tribes, emnim, were doubled by counting the seniores and jwiiores separately, making 350 besides the 18 centuries of knights. 13. Quadrifariam: Suburdna, Palatina, Esquillna, and C'y/Zi?ia. —regionibus . . . habi- tabantur: according to districts and inhabited hills. — tributo: the LIBER I 75 nam eius quoqiie aequtiliter ex c6nsu conferendi ab eodem inita ratio est; neque eae tribus ad centu- riaruiii distributionein numeruinque quicquam perti- nuere. 44. Censu perfecto, quern maturaverat metti legis de incensis latae cum vinculorum minis mortisque, gdixit ut omnes cives Roman!, equites peditesque, in suls quisque centuriis in Campo Martio prima luce adessent. Ibi mstructum exercitum omnem suovetau- 2 rilibus lustravit, idque conditum lustrum appellatum, quia is censendo finis factus est. Milia octoginta eo lustro civium censa dicuntur. Adicit scrlptorum anti- quissimus Fabius Pictor, eorum qui arma f erre possent eum numerum fuisse. Ad eam multitiidinem urbs 3 quoque amplificanda visa est. Addit duos colles, Quirlnalem Viminalemque ; inde deinceps auget Es- quilias, ibique ipse, ut loco dignitas fieret, habitat. Aggere et fossis et mtiro circumdat urbem : ita pome- rium profert. Pomerium verbi vim solam intuentes 4 postmoerium interpretantur esse : est autem magis circamoerium, locus quem in condendis urbibus quon- dam EtruscI, qua murum ducturl erant, certis circa terminis inaugurate consecrabant, ut neque interiors parte aedificia moenibus continuarentur, quae nunc vulgo etiam coniungunt, et extrlnsecus purl aliquid ab derivation is incorrect; each word has the stem tri, three; tributum was not a regular tax, but a levy made for an emergency. 44. Enlargement of the city. 1. incensis: those who did not register. — vinculorum: imprisonment. 2. suovetaurilibus : a boar, a ram, and a bull, first led around the army and then sacrificed as a sin-offering; lustrum. 3. Ad: in accordance with. The en- largement was on the eastern side. 4. vim: etymology? — certis c. terminis: viith definite hounds (stones, called cippi) on each side, i.e. without and within. — continuarentur : built up to. — puri...ab: 76 TITI LI VI 5 humano cultti pateret soli. Hoc spatinm, quod neque habitari neque arari fas erat, non magis quod post murum esset quam quod mtirus post id, pomerium Eomani appellarunt; et in urbis incremento semper, quantum moenia processtira erant, tantum termini hi consecrati proferebantur. 45. Aucta civitate magnitudine urbis, formatis om- nibus domi et ad belli et ad pacis ustis, ne semper armis opes adquirerentur, consilio augere imperium 2 conatus est, simul et aliquod addere urbi decus. lam turn erat inclitum Dianae Ephesiae fanum. Id com- mtiniter a civitatibus Asiae factum fama ferebat. Eum consensum deosque consociatos laudare mire Servius inter proceres Latinorum, cum quibus pub- lice privatimque hospitia amicitiasque de industria itinxerat. Saepe iterando eadem perpulit tandem ut E/omae fanum Dianae popull Latini cum populo 3 Romano facerent. Ea erat confessio caput rerum Romam esse, de quo totiens armis certatum fuerat. Id quamquam omissum iam ex omnium cura Latino- rum ob rem totiens inf eliciter temptatam armis videba- tur, uni se ex Sabinis fors dare visa est privato consi- 4 lio imperil recuperandi. Bos in Sabinis nata cuidam patri familiae dicitur miranda magnitudine ac specie. Fixa per multas aetates cornua in vestibulo templi 5 Dianae monumentum ei fuere miraculo. Habita, ut free from. 5. spatium, quod: gwod is relative. — non m. quod: as much because. 45. Union of Rome and Latium. 1. omnibus: neuter. 2. deos- que consociatos: religious union. — publico . • . iiinxerat: political and personal guest friendships. 3. Ea: this action. — omissum . , . videbatur: seemed to have passed from the thought. — ommvim: antithetic to uni, hence its position. 4. patri familiae: property owner. — miraculo: dat. (as if one of two datives) instead of gen. LIBER I 77 erat, res prodigii loco est ; et cecin6re vates, cuius clvi- tatis earn civis Dianae immolasset, ibi fore imperium, idque carmen pervenerat ad antistitem fan! Dianae. Sabinusque, ut prima apta dies sacrificio visa est, bovem 6 Romam actam deducit ad fanum Dianae et ante aram statuit. Ibi antistes Romanus, cum eum magnitude victimae celebrata fama movisset, memor responsi Sa- binum ita adloquitur: "Quidnam tu, hospes, paras," inquit, " inceste sacrificium Dianae facere ? Quin tu ante vivo perfunderis flumine ? Infima valle praefluit Tiberis." Religione tactus hospes, qui omnia, ut pro- 7 diglo responderet eventus, cuperet rite facta, extemplo descendit ad Tiberim. Interea Romanus immolat Di- anae bovem. Id mire gratum regi atque civitati fuit. 46. Servius quamquam iam tisu baud dubie regnum possederat, tamen, quia interdum iactari voces a iuvene Tarquinio audiebat, se iniussu popull regnare, con- ciliata prius voluntate plebis agro capto ex hostibus viritim diviso, ausus est ferre ad populum, vellent iuberentne se regnare ; tantoque consensu quanto baud quisquam alius ante, rex est declaratus. Neque ea 2 res Tarquinio spem adfectandi regni minuit; immo eo impensius, quia d& agro plebis adversa patrum vo- luntate senserat agi, criminandl Servi apiid patr6s cr6- scendlque in curia sibi occasionem datam ratus est, et 5. cecinere: predicted, as carmen is prediction. — cuius : its antece- dent is in ibi. 6. Sabinusque: the que connects with § 4. — inceste: without washing, hence dejiled. — Quin: emphatic, why not {go). 7. facta: sc. esse. 46-48. Overthrow of Servius. 46. 1. fisu: prescription, as in 22. 44. 6. — conciliata . , . diviso: gaining the favor . . .by dividing; two abl. abs., one modifying the other. 2. adfectandi: seizmr/. — impensius: modifies criminandf, a rather loose sentence. — crescendi: i.e. in influence. — et . . . et: two 78 TITI LIVI ipse iuvenis ardentis animi et domi uxore Tullia in- 3 quietum animum stimulante. Tulit enim et Romana regia sceleris tragic! exemplum, ut taedio regum ma- ttirior veniret libertas, ultimumque regnum esset, quod 4 scelere partum foret. Hic L. Tarqiiinius — Prisci Tarquini regis filius neposne fuerit, parum liquet; pluribus tameii auctoribus f Ilium ediderim — fratrem habuerat Arruntem Tarquinium, mitis ingenil iuvenem. 5 His duobus, ut ante dictum est, duae Tulliae, regis flliae, nupserant, et ipsae longe dispares moribus. Forte ita inciderat, ne duo violenta ingenia matrimo- nio iungerentur, fortuna, credo, popull RomanI, quo dititurnius Servl regnum esset, constitulque civitatis 6 mores possent. Angebatur ferox Tullia nihil materiae in viro neque ad cupiditatem neque ad audaciam esse ; tota in alteram aversa Tarquinium eum mirari, eum virum dicere ac regio sanguine ortum ; spernere soro- rem, quod virum nacta muliebrl cessaret audacia. 7 Contrahit celeriter similitiido eos, ut fere fit — malum malo aptissimum — sed initium turbandl omnia a femina ortum est. Ea secretis virl alien! adsuefacta sermonibus, ntillls verborum contumelils parcere de viro ad fratrem, de sorore ad virum; et se rectius viduam et ilium caelibem futurum fuisse contendere causal ideas of different constructions. 3. Tulit : produced,. — et : in Rome as well as in Thebes and Mycenae. — tragici: fit for tragedy. 4. auctoribus: abl. abs. 5. nupserant: had married {veiled them- selves fo?-). — ne: instead of ut non, as if the fortune of Rome, here personified, had happened with the purpose of preventing such unions. — civitatis mores: the new constitution. 6. ferox: the violent one, in distinction from the mild one ; do not translate ' the violent Tullia,' for which the Latin would be Tullia, mulier ferox. — cupiditatem: ambitious plans. — mirari: i.e. expressed her admiration. — cessaret: failed in. 7. viri : limits sermoriihus. — de . . . virum : of her husband to his brother, and of her sister to her (sister's) husband. — viduam: un- LIBER I 79 quam cum imparl iungi, ut elanguescendum ali6na ignavia esset. Si sibi eum quo digna esset dii dedis- 8 sent virum, domi se prope diem visuram regnum fuisse, quod apud patrem videat. Celeriter adulSscen- tem suae temeritatis implet. Ita Lucius Tarquinius 9 et Tullia minor prope continuatis funeribus cum domos vacuas novo matrimonio fecissent, iunguntur nuptiis, magis non prohibente Servio quam adprobante. 47. Turn vero in dies infestior Tulli senectus, in- festius coepit regnum esse. lam enim ab scelere ad aliud spectare mulier scelus, nee nocte nee interdiu vi- rum conquiescere pati, ne gratuita praeterita parricidia essent : non sibi defuisse, cui nupta diceretur, nee cum 2 quo tacita serviret ; defuisse, qui se regno dignum pu- taret, qui meminisset se esse Prlsci Tarquini filium, qui habere quam sperare regnum mallet. " Si tti is es 3 cui nuptam esse me arbitror, et virum et regem appello ; sin minus, eo nunc peius mutata res est, quod istic cum ignavia est scelus. Quin accingeris ? Non tibi 4 ab Corintho nee ab Tarquiniis, ut patri tuo, peregrina regna mollrl necesse est; di te penates patrilque et patris imago et domus regia et in domo regale solium et nomen Tarquinium creat vocatque regem. Aut si 5 ad haec parum est animi, quid frustraris civitatem? married. 8. temeritatis: gen. with implet. 9. continufitis : simul- tanpous. — mStrimonid : dat. with vacuas. 47. 1. infestior: endangrered. — gratuita : without result. 2. non sibi d. : had not been wantlnr/ to himsc/f, i.e. his acts had not fallen below his ambition. — cui . . . diceretur: dissimilarity of natures pre- venting a real man-iage. 'i. Si . . . arbitror : if you are the man whom I think I marripd. —peius . . . est : the change is for the worse. —istic = in te. — Non ... est : i.e. as you do not come from Corinth or Tarquinii, this is not a foreign land in which it is necessary for you to build up a kingdom for yourself. 5. friistraris: since the citizens 80 TITI LIVI Quid te ut regium iuvenem conspici sinis ? Facesse liinc Tarquinios aut Corinthum, devolvere retro ad 6 stirpem, fratris similior quam patris." His aliisque increpando iuvenem mstigat, nee conquiescere ipsa potest, SI, cum Tanaquil, peregrina mulier, tantum mollrl potuisset animo ut duo continua regna viro ac deinceps genero dedisset, ipsa, regio semine orta, nullum momentum in dando adimendoque regno 7 faceret. His muliebribus Instmctus furils Tarquinius circumire et prensare minorum maxime gentium patres; admonere paterni beneficii, ac pro eo gratiam repetere ; adlicere donis iuvenes ; cum de se ingentia pollicendo 8 tum regis criminibus omnibus locis crescere. Postremo, ut iam agendae rei tempus visum est, stipatus agmine armatorum in forum inrupit. Inde omnibus perculsis pavore, in regia sede pro curia sedens, patres in curiam per praeconem ad regem Tarquinium citari iussit. 9 Convenere extemplo, alii iam ante ad hoc praeparati, alii metu, ne non veiiisse fraudi esset, novitate ac 10 miraculo attoniti et iam de Servio actum rati. Ibi Tarquinius maledicta ab stirpe ultima orsus : servum servaque natum post mortem indlgnam parentis sul, non interregno, ut antea, inito, non comitiis liabitis, non per suffragium popull, non auctoribus patribus, 11 muliebrl dono regnum occupasse. Ita natum, ita creatum regem, fautorem InfimI generis hominum, ex expect much from you. —regium i. : prince. — Facesse h. : make of. — devolvere . . . stirpem : sink to the level of your family . 6. semine: stock. 7. circumire et p. : began a general hand-shaking, a later electioneering practice. — beneficii : gen. with verb of reminding. 8. pro: in the front {part) of . 9. nonvenisse: the not coming, fail- ure to come. — iam . . . actum: it ivas all over with S. 10. stirpe u. : birth. — non : the four expressions introduced by non form two pairs LIBER I 81 quo ipse sit, odio alienae honestatis ereptum primori- bus agriim sordidissimo cuiqiie divisisse ; omnia onera, 12 quae conimunia quondam fuerint, incllnasse in prl- mores civitatis ; instituisse censum, ut insignis ad invi- diam locupletiorum fortuna esset, et parata unde, ubi vellet, egentissimis larglretur. 48. Huic oration! Servius cum intervenisset trepido nuntio excitatus, extempio a vestibule curiae magna voce " Quid hoc," inquit, " TarquinI, rei est ? Qua tu audacia me vivo vocare ausus es patres aut in sede consldere mea ? " Cum ille f erociter ad haec : se pa- 2 tris sui tenere sedem, multo quam servum potiorem, fllium regis, regni heredem ; satis ilium diti per licen- tiam eludentem insultasse dominis, clamor ab utrius- que fautoribus oritur, et concursus populi fiebat in curiam, apparebatque regnaturum qui vicisset. Tum 3 Tarquinius, necessitate iam etiam ipsa cogente ultima audgre, multo et aetate et viribus validior, medium adripit Servium, elatumque e curia in mferiorem par- tem per gradus deicit ; inde ad cogendum senatum in curiam redit. Fit fuga regis apparitorum atque comi- tum. Ipse prope exsanguis, ab iis qui missi ab Tarqui- 4 nio fugientem consecuti erant, interficitur. Creditur, 5 quia non abhorret a cetero scelere, admonitii Tulliae id factum. Carpento certe, id quod satis constat, in fo- rum invecta nee reverita coetum virorum evocavit virum arranged in chiastic order. 11. honestatis: nobility. 12. insignis: a mark. 48. 2. Cum: sc. diceret, dependent on onfwr. — potiorem : Diore lawful ; join with heredem. — fHium : appositive to se. — per . . . elii- dentem: inioantonmockpru. 3. medium: by thehody.—cogendiViva.: restoring order. 4. exsanguis: thoujjli almost killed by his fall, he made his way to the Cyprius vicus (see maps) before he was over- taken. 5. abhorret: inconsistent. — inYQCtdL-. riding.— x&VQTi\,B.: it G 82 TITI LIVI e curia, regemque prima appellavit. A quo facessere iussa ex tanto tumultti cum se domum reciperet, per- venissetque ad summum Cyprium vicum, ubi Dianium ntiper fuit, flectenti carpentum dextra in Urbium clivum, ut in collem Esquiliarum eveheretur, restitit pavidus atque inhibuit frenos is qui iumenta agebat, iacentemque dominae Servium trucidatum ostendit. 7 Foedum inhumanumque inde traditur scelus monu- mentoque locus est ; sceleratum vicum vocant, quo amens agitantibus furiis sororis ac viri Tullia per patris corpus carpentum egisse fertur, partemque san- guinis ac caedis paternae cruento vehiculo contaminata ipsa respersaque tulisse ad penates suos virique sui, quibus iratis malo regni prmcipio similes prope diem exitus sequerentur. 8 Servius Tullius regnavit annos quattuor et qua- draginta ita ut bono etiam moderatoque succedenti regi difficilis aemulatio esset. Ceterum id quoque ad glo- riam accessit, quod cum illo simul iusta ac legitima 9 regna occiderunt. Id ipsum tam mite ac tam modera- tum imperium tamen, quia unlus esset, deponere eum in animo habuisse quidam auctores sunt, ni scelus intesti- num llberandae patriae consilia agitanti intervenisset. 49. Inde L. Tarquinius regnare occepit, cui Superbo was not considered decorous for women to appear in public assemblies. 6. Dianium: a shrine of Diana. — flectenti: sc. Tw^/iae, depending on restitit. The passenger turns the carriage by giving orders ; cf . egisse below. 7. inde: i/ierewpon. — amens: /re/izied, — sanguinis . . . pa- ternae: the blood of her mui^dered father ; hendiadys. — principio: dat. with similes. 9. unius : pred. poss. gen. ; his personally, not that of a commonwealth. — habuisse: depends on auctores sunt as a verb of saying. — intestinum : family. 49-52. Tarquin's reign. The Latin League. 49. 1. Superbo: Tyrant; his acts of tyranny are given in the gma LIBER I 83 cognomen facta indid6runt, quia socerum gener sepul- tura proliibuit, Romulum quoque msepultum perisse dictitans; primoresque patruin, quos Servi rebus 2 favisse credebat, interfecit; conscius deinde male quaerendi regni ab se ipso adversus se exemplum cap! posse, armatis corpus circumsaepsit ; neque enim ad 3 ius regni quicquam praeter vim habebat, ut qui neque popull iussu neque auctoribus patribus regnaret. Eo 4 accedebat, ut in caritate civium nihil spei reponenti metu regnum tutandum esset. Quem ut pluribus in- cuteret, cognitiones capitalium rerum sine consiliis per se solus exercebat, perque earn causam occidere, in 5 exsilium agere, bonis multare poterat non suspectos modo aut invisos, sed unde nihil aliud quam praedam sperare posset. Praecipue ita patrum numero immi- 6 nuto statuit niillos in patres legere, quo contemptior paucitate ipsa ordo esset, minusque per se nihil agi indignarentur. Hic enim regum primus traditum a 7 prioribus morem de omnibus senatum consulendi solvit, domesticis consiliis rem publicam admini- stravit ; bellum, pacem, foedera, societates per s6 ipse, cum quibus voliiit, iniussu populi ac senatus fecit diremitque. Latinorimi sibi maxime gentem concilia- 8 bat, ut peregrinis quoque opibus ttitior inter cives esset, neque hospitia modo cum primoribus eorum sed adflnitates quoque iungebat. Octavio Mamilio Tus- 9 clause. 2. rebus: cawse. — capi: a kind of zeugma; the precedent, exemplum, was given by him and could be used against him. 3. ad : as to ; lit. ^owarcZ. — utqui: since. 4. reponenti: dat. agt. ; sc. ei. — cogfniti- ones : trials of cases affecting the life or civil status, caput, of a citizen. 5. causam: i.e. the trials. — bozus m. : confiscate the properly of. — unde = a quibus. 0. minus . . . indignarentur: their small number would prevent their being ashamed of doing nothing. 7. domesticis : 84 TITI LIVI culano — is longe princeps Latlni nominis erat, si f amae credimiis, ab Ulixe deaque Circa oriundus — ei Mamilio flliam nuptum dat, perque eas ntiptias mul- tos sibi cognatos amicosque eius conciliat. 50. lam magna Tarquini auctoritas inter Latinorum proceres erat, cum in diem certam ut ad Iticum Feren- tinae conveniant indlcit: esse quae agere de rebus 2 communibus velit. Conveniunt f requentes prima luce. Ipse Tarquinius diem quidem servavit, sed paulo ante quam sol occideret, venit. Multa ibi tota die in con- 3 cilio variis iactata sermonibus erant. Turnus Her- donius ab Aricia ferociter in absentem Tarquinium erat invectus : baud mirum esse Superbo inditum Romae cognomen — iam enim ita clam quidem mus- sitantes, vulgo tamen eum appellabant — an quicquam superbius esse quam ludificarl sic omne nomen Lati- 4 num ? Prmcipibus longe ab domo excitis ipsum, qui concilium indixerit, non adesse. Temptarl profecto patientiam, ut, si iugum acceperint, obnoxios premat. Cui enim non apparere, adfectare eum imperium in 5 Latinos ? Quod si sul bene crediderint elves, aut si creditum illud et non raptum parricldio sit, credere et Latinos, quamquam ne sic quidem alienigenae, de- 6 bere; sin suos eius paeniteat, quippe qui alii super alios trucldentur, exsulatum eant, bona amittant, quid spei melioris Latlnis portendl ? Si se audiant, domum his personal following. 9. nuptum : in marriage ; lit. for the veil- ing ; supine. 50. 2. iactata: disc wssecZ without decision, as the presiding ofl&cer was absent, and deliberations ended at sunset. 3. clam . . . tamen : with secret mutterings indeed, but yet general. — an. . .esse: the rhetorical question of the direct speech. 4. obnoxios p. : oppress them as slaves. 5. Quod: i.e. imperium. — bene: to their profit. — credere . . . debere: the Latins also ought to trust him {perhaps), and LIBER I 86 siiam quemque inde abittiros neque magis observaturos diem concilii quam ipse qui indixerit observet. Haec 7 atque alia eodem pertinentia seditiosus f acinorosusque homo hisque artibus opes domi nactus cum maxime dissereret, intervenit Tarquinius. Is finis orationi 8 fuit. Aversi omnes ad Tarquinium salutandum ; qui, silentio facto, monitus a proximis ut purgaret se, quod id temporis venisset, disceptatorem ait se sumptum inter patrem et filium, cura reconciliandl eos in gra- tiam moratum esse ; et, quia ea res exemisset ilium diem, postero die acturum quae constituisset. Ne id 9 quidem ab Turno tulisse taciturn ferunt; dixisse enim nullam breviorem esse cognitionem quam inter patrem et filium pauclsque transigl verbis posse : nl pareat patrl, habiturum Infortunium esse. 51. Haec Ariclnus in regem Eomanum increpans ex concilio abiit. Quam rem Tarquinius aliquanto quam videbatur aegrius ferens confestim Turno necem ma- chinatur, ut eundem terrorem, quo civium animos domi oppresserat, Latlnis iniceret. Et quia pro im- 2 perio palam interfici non poterat, oblato falso crimine Insontem oppressit. Per adversae factionis quosdam Ariclnos servum TurnI auro corrtipit, ut in dfiverso- rium eius vim magnam gladiorum Inferri clam sineret. Ea cum una nocte perfecta essent, Tarquinius paulo 3 ante lucem accltis ad se prmcipibus Latinorum quasi re nova perturbatus, moram suam hesternam, velut yet not {seeing that he loas) a foreigner. 7. eodem pertinentia: of the same import. — artibus : of sedition and daring. 8. id temporis = eo tempore. — disceptatorem : arbitrator. 9. tulisse : sc. Tarqui- nium.— %a.cit\im.: without comment by Turnus. — dixisse : sc. Tur- wwm. — habiturum . . . esse: woe betide him. 61. 1. videbatur: seemed to do. 2. proi. : by virtue of {Tar- 86 TITI LIVI deorum quadam providentia inlatam, ait saluti sibi 4 atque illls fuisse. Ab Turno did sibi et primoribus populorum pararl necem, ut Latmorum solus imperium teneat. Adgresstirum fuisse hesterno die in concilio ; dllatam rem esse, quod auctor concilii afuerit, quern 5 maxime peteret. Inde illam absentis Insectationem esse natam, quod morando spem destituerit. Non dubitare, si vera deferantur, quin prima luce, ubi ventum in concilium sit, Instriictus cum coniuratorum 6 manu armatusque venttirus sit. Did gladiorum in- gentem esse numerum ad eum convectum. Id vanum necne sit, extemplo sclrl posse. Rogare eos, ut inde 7 secum ad Turnum veniant. Suspectam fecit rem et ingenium TurnI ferox et oratio hesterna et mora Tar- quinil, quod videbatur ob eam differri caedes potuisse. Eunt incllnatis quidem ad credendum animis, tamen 8 nisi gladils deprehensls cetera vana existimaturl. Ubi est eo ventum, Turnum ex somno excitatum circumsi- stunt custodes; comprehenslsque servis, qui caritate domini vim parabant, cum gladil abditi ex omnibus lods deverticuli protraherentur, enimvero manif esta res visa, iniectaeque Turno catenae; et confestim Latlnorum con- 9 cilium magno cum tumultti advocatur. Ibi tam atrox invidia orta est gladils in medio positis, ut indicta causa, novo genere letl, delectus ad caput aquae Ferentlnae crate superne iniecta saxisque congestis mergeretur. quints) authority. Note the change of subject in the verbs. 4. dici: he had been told. — Adgressurum f . : the condition is implied in the next clause. — auctor: Tarquin. — peteret: change of tense, as in 22. 32. 8. 5. cum: join with venturus sit. 7. Suspectam . . . rem: gave color to the suspicion. — quod . . . potuisse: because it seemed possible that the murder was postponed on that account. — nisi: with abl. abs., like conditional sentence. 8. enimvero . . . visa: the case seemed really proven. 9. indicta c. : without a hearing. — ad=in. LIBER I 87 52. Revocatis deinde ad concilium Latinis Tarqui- nius conlaudatlsqiie, qui Turnum novantem res pro manifesto parricidio merita poena adfecissent, ita verba fecit : posse quidem se vetusto itire agere, quod, 2 cum omnes Latini ab Alba oriundi sint, eo foedere teneantur quo ab Tullo res omnis Albana cum colonils suls in Eomanum cesserit imperium ; ceterum se utili- 3 tatis id magis omnium causa censere, ut renovetur id foedus, secundaque potius fortuna populi Roman! ut participes Latlni fruantur, quam urbium excidia va- stationesque agrorum, quas Anco prius, patre deinde suo regnante perpessi sint, semper aut exspectent aut patiantur. Haud difficulter persuasum Latinis, quam- 4 quam in eo foedere superior Romana res erat. Cete- rum et capita nominis Latinl stare ac sentire cum rege videbant, et Turnus sui culque periculi, si adver- satus esset, recens erat documentum. Ita renovatum 5 foedus, indictumque iunioribus Latlnorum, ut ex foe- dere die certa ad Iticum Ferentlnae armati frequentes adessent. Qui ubi ad edictum Roman! regis ex omni- 6 bus populis convenere, ne ducem suum neve secretum imperium propriave s!gna haberent, miscuit manipulos ex Latinis Romanlsque, ut ex binis singulos faceret binosque ex singulis ; ita geminatis manipulls centu- riones imposuit. 52. 1. qui: since they. — parracidio: murder; rhetorically with reference to the kinfr. 2. ab Tullo : from the time of ; with omnis cf. aliquot, c. '6. 7. 3. utilitatis: limits cawsa. — id: obj. of censere; ex- plained by ut r. 4. Latinis : dat. ; the Latins were pei-suaded. — capita : c/i?>/';)iP7i. —documentum : tvarninr/. 5. iiinioribus : i.e. those in arms. (5. secretiim: .separate. — miscuit. . .imposuit: dividing each Roman and Latin company into two parts, he placed half of one with half of the other, thus " twinning " {(leniindtis) them, and placed (two) centurions over each double company. The result was complete Roman leadership. 88 TITI LIVI 53. Nee, ut initistus in pace rex, ita dux belli pra- vus f uit ; quin ea arte aequasset superiores reges, nl degeneratum in aliis huic quoque decori offecisset. 2 Is primus Volscis bellum in ducentos amplius post suam aetatem annos movit, Suessamque Pometiam ex 3 his vl cepit. Ubi cum divendita praeda quadraginta talenta argenti refecisset, concepit animo eam ampli- tudinem lovis templl, quae digna deum hominumque rege, quae E-omano imperio, quae ipslus etiam loci maiestate esset. Captlvam pecuniam in aedificationem eius templl seposuit. 4 Excepit deinde eum lentius spe bellum, quo Gabios propinquam urbem, nequiquam vl adortus, cum obsi- dendl quoque urbem spes pulso a moenibus adempta esset, postremo minime arte Eomana, fraude ac dolo, 5 aggressus est. Nam cum, velut posito bello, funda- mentls templl iaciendls alilsque urbanis operibus inten- tum se esse simularet, Sextus fllius eius, qui minimus ex tribus erat, transfugit ex composite Gabios, patris 6 in se saevitiam intolerabilem conquerens : iam ab alie- nis in suos vertisse superbiam, et llberorum quoque eum frequentiae taedere, ut, quam in curia solitudinem fecerit, domi quoque faciat, ne quam stirpem, ne 7 quem heredem regni relinquat. Se quidem inter tela et gladios patris elapsum nihil usquam sibi ttitum nisi apud hostes L. TarquinI credidisse. Nam, ne erra- 63-54. Volscian war. Capture of Gabii. 63. 1. Nee, ut ... ita: and though . . . not yet. — degeneratum: neut. pass, partic, like impersonal verb ; the fact of his degeneracAj . — aliis : sc. decoribus. 2. in . . . annos : {to continue) for two hundred ?/ears. — ex his: tor ex horumvrbibus. 3. refecisset: had made up, out of what was left after the division. — loci: the Capitoline. 4. len- tius spe: prolonged beyond expectation. — pulso: sc. ei. 6. llberorum ...taedere: wearied of the number of his oion children. 7. Nam: for LIBER I 89 rent, manere iis belliim, quod positum simuletur, et per occasionem eum incautos invasurum. Quod si 8 apud eos supplicibus locus non sit, pererraturum se omne Latium, Volscosque inde et Aequos et Hernicos petittirum, donee ad eos perveniat qui a patrum cru- delibus atque impiis supplicils tegere liberos sciant. Forsitan etiain ardoris aliquid ad bellum armaque se 9 adversus superbissimum regem ac ferocissimum popu- lum inventtirum. Cum, si nihil morarentur, mfensus 10 Ira porro inde abiturus videretur, benlgne ab Gabinis excipitur. Vetant mirari, si, qualis in elves, qualis in socios, talis ad ultimum in liberos esset. In se ipsum postremo saevlturum, si alia desint. Sibi vero gratum ii adventum eiiis esse, futurumque credere brevi, ut illo adiuvante a portis Gablnis sub Romana moenia bellum transferatur. 54. Inde in consilia ptiblica adhiberi. Ubi cum de alils rebus adsentire se veteribus Gabinls diceret, qui- bus eae notiores essent, ipse identidem belli auctor esse, et in eo sibi praecipuam prudentiam adsumere, quod utrlusque populi vires nosset, sclretque invlsam profecto superbiam regiam civibus esse, quam ferre ne llberl quidem potuissent. Ita cum sensim ad re- 2 bellandum' primores Gablnorum incitaret, ipse cum promptissimis iuvenum praedatum atque in expedl- tiones Iret, et dictis factlsque omnibus ad fallendum Instructis vana adcresceret fides, dux ad ultimum belli they were enemies, and to prevent mistake on their part he told them that war was waiting for them. 10. si , . . morSrentur : sc. eum ; if they did not care; lit. if they did not delay him. — esset: sc. Tarqui- niiis. 11. Sibi: the Gabinians. 54. 1. adhiberi: hist. inf. — adsumere: claimed. 2. rebellandum : renew the tear. — praedStum . . . ex. : plundering forays. — dictis: 90 TITI LIVI 3 legitur. Ibi cum, inscia multittidine quid ageretur, proelia parva inter Eomam Gabiosque fierent, quibus plerumque Gablna res superior esset, turn certatim summl Infimlque Gabmorum Sex. Tarquinium dono 4 deum sibi missum ducem credere. Apud mllites vero obeundo perlcula ac labores pariter, praedam muni- fice largiendo, tanta caritate esse, ut non pater Tar- quinius potentior Romae quam filius Gabils esset. 5 Itaque postquam satis virium conlectum ad omnes conatus videbat, turn ex suis unum sclscitatum Romam ad patrem inittit, quidnam se facere vellet, quando quidem ut omnia unus Gabiis posset ei dii dedissent. Huic nuntio, quia, credo, dubiae fidel videbatur, nihil 6 voce responsum est ; rex velut deliberabundus in hor- tum aedium transit sequente nuntio f ilii ; ibi inambu- lans tacitus summa papaverum capita dicitur baculo 7 decussisse. Interrogando expectandoque responsum nun tins fessus, ut re imperfecta, redit Gabios ; quae dixerit ipse, quaeque viderit, ref ert : seu Ira seu odio seu superbia insita ingenio ntillam eum vocem emi- 8 sisse. Sexto ubi quid vellet parens quidve praeciperet tacitis ambagibus patuit, primores civitatis criminando alios apud populum, alios sua ipsos invidia opportunos interemit. Multi palam, quidam, in quibus minus 9 speciosa criminatio erat futura, clam interfecti. Pa- tuit quibusdam volentibus fuga, aut in exsilium acti inst. abl. 3. quid a. : what Sextus had in mind. — certatim . . . cre- dere: were ready to believe; lit. vyingly. 5. sclscitatum: to ask; sup. — omnia . . . posset: become the most powerful man at G.; omnia, 2icc. vf\t\\ posset, extent of action. 6. sequente: abl. abs. — baculo: staff. 7. ut r. i. : as if his mis sionio ere unfulfilled. 8. taci- tis a. : unspoken suggestions. — alios . . . opportunos: others who had laid themselves open to attack by their unpopularity. 9. volentibus • LIBER I 91 sunt, absentiumque bona iuxta atque interemptorum divisui f uere. Largitiones inde praedaeque ; et dulce- 10 dine privati commodi sensus malonim publiconim adimi, donee orba consilio auxilioque Gabina res regi Romano sine lilla dimicatione in manum traditur. 55. Gabiis receptis Tarquinius pacein cum Aequo- rum gente fecit, f oedus cum Tuscis renovavit. Inde ad negotia urbana animum convertit; quorum erat pri- mum, ut lovis templum in monte Tarpeio monumen- tum regni sui nominisque relinqueret: Tarquinios r^ges ambos, patrem vovisse, filium perfecisse. Et ut 2 libera a ceteris religionibus area esset tota lovis tem- plique eius, quod inaedificaretur, exaugurare fana sacellaque statuit, quae aliquot ibi a Tatio rege primum in ipso discrimine adversus Romulum pugnae vota, consecrata inaugurataque postea fuerant. Inter 3 principia condendi hiiius operis movisse numen ad in- dicandam tanti imperii moleni traditur deos ; nam cum omnium sacellorum exaugurationes admitterent aves, in Termini fano non addlxere; idque omen auguri- 4 umque ita acceptum est, non motam Termini sedem unumque eum deorum non evocatum sacratis sibi finibus firma stabiliaque cuncta portendere. Hoc 5 perpetuitatis auspicio accepto sectitum aliud magni- tudinem imperii portend^ns prodigium est : caput hu- dat., as in 21. 50. 10; translate with fug a, voluntary exi^e. — divisui: pred. dat. ; divided. 55. Foundation of the temple of Jupiter. 1. ut : clause appositive to negdtium.—-monX,Q T. : the Capitoline. 2. ceteris r. : claims of other gods. — tota.: ivholly, pred. ad j . — exaugurare : unconsecrated. — quae aliquot: spveral of lohich. 3. movisse niimen: indicated their toi7/. — addixere : assent ; cf. c. 36. 4. 4. non . . . sedem : the fact that the abode of Terminus was not changed. Terminus represented the boundary stone over which Jupiter has special care. — finibus: 92 TITI LIVI manum Integra facie aperientibus fundamenta templi 6 dicitur apparuisse. Quae visa species haud per amba- ges arcem earn imperii caputque rerum fore portende- bat; idque ita cecinere vates, quique in urbe erant, quosqiie ad eam rem consultandam ex Etruria acclve- 7 rant. Augebatur ad impensas regis animus. Itaque Pomptinae manubiae, quae perducendo ad culmen operi destinatae erant, vix in fundamenta suppedita- 8 vere. Eo magis Fabio, praeterquam quod antiquior 9 est, crediderim quadraginta ea sola talenta fuisse, quam Plsoni, qui quadraginta milia pondo argent! seposita in eam rem scrlbit, summam pecuniae neque ex tinius tum urbis praeda sperandam, et nullius ne horum quidem magnificentiae operum fundamenta non exsuperaturam. 56. Intentus perficiendo templo, fabris undique ex Etruria accitis, non pecunia solum ad id publica est tisus, sed operls etiam ex plebe. Qui cum haud parvus et ipse militiae adderetur labor, minus tamen plebs gravabatur se templa deum exaedificare manibus suls, 2 quam postquam et ad alia, ut specie minora sic labo- ris aliquanto maioris, tradticebantur opera, foros in circo faciendos cloacamque maximam, receptaculum abl. with evocdtum ; oftener with ex. 5. Integra : not decomposed ; tradition further said it was the head of Olus and was gory. 6. haud p. a.: not obscurely.— reraxa.: the world. T. inpensas: expense, sc. /ade/zdas. — manubiae: spoils. 9. crediderim: I am incliyiecl to believe. — B]peT2inda.m.: to be expected. — nullius . . . exsu- peraturam: more than sufficient for the foundations of any magnifi- cent structure even in our times. Join nullius with magnificentiae, which WnntB fundamenta. 56. Cloaca Maxima. Embassy to Delphi. 1. operis : toor^men, at forced labor. — etipse: also. 2. quam: sw^^lj gravabatur. — foros: roios of seats, the gerundive constructions are in apposition with opera. — cloacam : the great drain still in perfect preservation. — LIBER I 93 omnium piirgamentorum urbis, sub terra agendam; quibus duobus operibus vix nova haec magnificentia quicquam adaequare potuit. His laboribus exercita 3 plebe, quia et urbi multitiidinem, ubi usus non esset, oneri rebatur esse, et colonis mittendls occuparl latins imperii fines volebat, Signiam Circeiosque colonos misit, praesidia urbi futura terra inarlque. Haec agenti portentum terribile visum : anguis ex 4 columna lignea elapsus cum terrorem fugamque in regia fecisset, ipsius regis non tam subito pavore per- culit pectus quam anxiis implevit curls. Itaque cum 5 ad publica prodigia EtruscI tantum vates adhiberentur, hoc velut domestico exterritus visu Pelplios ad ma- xime inclitum in terris oraculum mittere statuit. Ne- 6 que responsa sortium ulli alii committere aiisus, duos fllios per ignotas ea tempestate terras, ignotiora maria, in Graeciam misit. Titus et Arruns profecti. Comes 7 ils additus L. lunius Brutus Tarquinia, sorore regis, natus, iuvenis longe alius ingenio quam cuius simulatio- nem induerat. Is cum primores civitatis in quibus fra- trem suum ab avunculo suo interf ectum audisset, neque in animo suo quicquam regi timendum neque in for- tuna concupiscendum relinquere statuit, contemptuque tutus esse, ubi in iure parum praesidii esset. Ergo ex g industria factus ad imitationem stultitiae cum se suaque praedae esse regi sineret, Bruti quoque baud haec : of the present time, as in c. 55. 9. 3. usus : employment. — Si- gniam: to the S. E. — Circeios: to the S. on the coast. G. sortium: oracle, lit. lots; cf. 21. 62. 5. 7. ingenio: abl. of specification. — quam: sc. is iuvenis. — primores: sc. interf ectds. — animo: hear- ing, as the result of his purpose, Tarquin was to find nothing to fear in his conduct or his fortune. 8. ex . . . stultitiae : purposely assuming the appearance of foolishness. — se . . . esse: allowed him-' self and his property to be the sport of the king. — Eruti : Dullard. — 94 TITI LIVI abnuit cognomen, ut sub ems obtentti cognominis li- berator ille populi Roman! animus latens opperiretur 9 tempora sua. Is tum ab Tarquiniis ductus Delphos, Itidibrium verius quam comes, aureum baculum inclti- sum corneo cavato ad id baculo tulisse donum Apol- lo linl dicitur, per ambages effigiem ingenil sul. Quo postquam ventum est, perfectis patris mandatis cupido incessit animos iuvenum sclscitandl, ad quem eorum regnum Eomanum esset venturum. Ex infimo specu vocem redditam ferunt : " Imperium summum Romae habebit qui vestrum primus, o iuvenes, osculum matri 11 tulerit." Tarquinil, ut Sextus, qui Romae relictus fuerat, ignarus responsi expersque imperii esset, rem summa ope tacerl iubent ; ipsi inter se, uter prior, cum Romam redlssent, matri osculum daret, sort! permit- 12 tunt. Brutus alio ratus spectare Pythicam vocem, velut si prolapsus cecidisset, terram osculo contigit, scilicet quod ea communis mater omnium mortalium esset. Reditum inde Romam, ubi adversus Rutulos bellum summa vi parabatur. 57. Ardeam Rutuli habebant, gens, ut in ea regi- one atque in ea aetate, divitiis praepollens. Eaque ipsa causa belli fuit, quod rex Romanus cum ipse di- 2 tari exhaustus magnificentia publicorum operum, tum praeda delenire popularium animos studebat, praeter aliam superbiam regno infestos etiam quod se in fa- brorum ministeriis ac servili tam diu habitos opere ab 3 rege indignabantur. Temptata res est, si primo im- liberator = llherdturus. 9. ludibrium : hutt. 10. quem = utrum ; ' primws implies the three. 12. alio . . . spectare: had a diffej^ent mean- ing. 57-60. Fall of Tarquin and the kingdom. 57. 2. praeter: in addition io. — regno: the kingdom and not LIBEll I 96 petfi capT Ardea posset. Ubi id parum processit, obsidione inrmltionibusque coepti premi hostes. In 4 his stativis, lit fit longo magis quam acri bello, satis llberi commeatiis erant, primoribiis tamen magis quam militibus ; regii qiiidem iuvenes interdiim otium con- 5 viviis comissationibiisqiie inter se terebant. Forte 6 potantibiis his apiid Sex. Tarqiiinium, ubi et Conlatl- nus cenabat Tarquinius, Egerii fllius, incidit de uxori- bus mentio ; suam quisque laudare mirls modis. Inde 7 certamine accenso, Conlatinus negat verbis opus esse, panels id quidem horis posse sclri, quantum ceteris praestet Lucretia sua. " QuTn, si vigor iuventae inest, conscendimus equos invlsimusque praesentes nostrar rum ingenia? Id ciilque spectatissimum sit, quod necopinato virl adventu occurrerit oculis." Incalue- 8 rant vino ; " Age sane ! " omnes. Citatis equis avolant Komam. Quo cum primis se intendentibus tenebrls pervenissent, pergunt inde Conlatiam, ubi Lucretiam 9 haudquaquam iit regias nurus, quas in convlvio luxu- que cum aequalibus viderant tempus terentes, sed nocte sera deditam lanae inter lucubrantes ancillas in medio aedium sedentem inveniunt. Muliebris certa- lO minis laus penes LucrStiam fuit. Adveniens vir Tarquinilque excepti benigne ; victor maritus comiter invitat regios iuvenes. Ibi Sex. Tarquiniuin mala libido Lucre tiae per vim stuprandae capit; cum forma merely the king. 4. stativis : the camps made necessary by the length of the siege. — commeatus: furloughs. 5. otium . . . terebant: whiled away their iaactivitij. (5. potantibus: either dat. or abl. with incidit. 7. Quin: why no