T. W. BALDWIN ELIZABETHAN LIBRARY 871 C2g 1820 “ i C/ESAR I)K BELLO GALL I CO. Digitized by the Internet Archive in 2017 with funding from University of Illinois Urbana-Champaign Alternates https ://archive>org/details/ojuliocaesarisdeOOcaes C. JULII CJ3SARIS DE BELLO GALLICO COMMENTARIORUM LIBRI V. ACCESSERE Index Geographicus, et Gallia Veteris (Ad Ccesarem ) Tabula, Editio ad usrnm Juventutis accommodata. ETONJE , EXCUDEBAT E. WILLIAMS : Apud quern veucunt etiam Londini, No. 10, Red Mo « Court, fleet Street. 1820. • '.:v; * • ■ . . 'Si-.') '• ' 1 ^;/.o r r\ : ■ . 'V'i . ; Wuv^ i f | IIXO a JULII CJESARIS COMMENTARIOliUM DE BELLO GALLICO L1RER I. ARGUMENTUM LIBRI PRIMI. C&sar bell a, quce in Gallia gessit , narraturus, Me primum libro Galliam describ'd ; duo secundd adversus Helvetios predict commemorate ct unum adversus Germanos. I. GALLIA est omnis divisa in partes tres : Quorum imam incolunt Bel gm ; aliam Aquitani ; tertiam, qui ipsorum lingua Celtae, nostri Galli appellantur. Hiomr.cs iingu^ institutis, legibns inter se differunt. G alios ab Aquitanis GarnnAia fiumen, h Belgis Matrona et Sequana dividit. Eonim omnium fortissimi sunt Betgae : propterea qu6d h cultu atque liumanitate Provincial longig- simbabsuntj minimbque ad eos mercatores Sicpi comraeant, atque ea, quae ad eiTcemjnandos anv- mos pertinent, important : proximique sunt Ger- manis, qui trans Rhenum incolunt, quibuseum con- tinenter helium gerunt. Qua de causa Helvetji quoque reliquos Gallos virtu te pr^eedunt j quod 2 C. JULII CiESARIS fere quotidian Is prmliis cum Germanis contendunt, quiirn aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in eo- rura finibus beilum gerunt. Eorum una pars, quam Galios obtinere dictum est, initium capit a flu min « Rhodano : continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum : attingit etiam k Sequanis et Hei- vetiis flu men Rhenum 3 vergit ad Septentriones. Beigae ab extremis Gallise finibus oriuntur : perti- nent ad inferiorem partem fluminis Rheni : spec- tan t in Septentriones et orientem Solem. Aquita- nia a Garumna flu mine ad Pyrenseos montes, et earn partem Oceani, quae est ad Hispaniam, perti- net : Spectat inter occasum Soiis et Septentriones. II. Apnd Helvetios longe nobilissimus et ditis- gimus fuit Orgetorix. Is, M. Messala et M. Pisone Coss. regni cupiditate inductus, conjurationem no- biiitatis fecit 3 et civitati persuasit, 11 1, “ de finibns “ suis cum omnibus copiis exirent : Perfaciie esse, “ quum virtute omnibus praestarent, totius Galliae “ imperio potiri.” Id hoc faeiliiis eis persuasit, quod undique loci nature Helvetii continental 3 una ex parte, flumine Rheno, latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium a Germanis dividit 3 altera ex parte, monte Jura altissimo, qui est inter Sequa- nos et Helvetios 3 tertia, lacu Lemano et flumine Rhodano, qui provinciam nostram ab Helvetiis di- vidit. His rebus fiebat, ut et minus lath vagarent- ur, et minus facile finitimis beilum inferre possent. Qua de causa homines, bellandi cupidi, inagno BE BELLO SALLICO LIB. I. 3 dolore affieiebantur. Pro multitudine autem homi- nura, et pro gloria belli atque fortitudinis, angus- tos se fines habere arbitrabantur 3 qui in longitu- dinem xnillia passuum ccxl ; in latitudinem clxxx patebant. III. His rebus adducti, et auctoritate Orgetori-' gis permoti, constituent nt ea, quae ad proficiscen- dum pertinerent, comparare; juinentorura et car- rorum quam maximum numerum coemere^ semen- tes quam maximas facere, ut in itinere copia fru- menti suppeteret : cum proximis civitatibus pacem et amicitiain contirmare. Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt 3 in tertium an- num profectionem lege confirmant. Ad eas res eonficiendas Orgetorix deligitur. Is- sibi legatio- nem ad civitates suscepit. In eo itinere persuadet Castico, Catamantaledis filio, Sequano, cujus pa- ter regnum in Sequanis multos annos obtinuerat, et a S. P. Q. R. (Senatu Populo-oue Rtjmano) amicus appellatus erat, ut regnum in civitate su 4 occuparet, quod pater antb habtierat. Itemque Dumnorigi ^Eduo, fratri Dmtiacl, qui eo tempore principatum in civitate sua obtinebat, ac maxi mb plebi acceptus erat, ut idem conaretur, persuadet : eiaue filiam suam in matrimonium dat. Perfa- u cile factu esse,” illis probat, conata perficere 3 “ propterea quod ipse suae c’fvitatis imperiura ob- tenturus esset. Non esse dubium, quin totius “ Galliae plurimum Helvetii possent. Se suis co~ b 2 4 fc. JULII CJESAIUS <( piis, suoque exercitu, illis regna corKutiaturum/* confirmat. Hac oratione adducti, inter se bdeni et jusjurandum dant 5 et regno occupato, per fei;es ptttentissimds ac fnmissimos populos, totlus Galiiae sesfc potiri posse sperant. IV. Ea res ut est Helvctiis per indicium enunci- ata, moribus suis Orgetorigem ex yincnlis causam dicere coggerunt. Damnatum poenam sequi opor- tejmt, ut igni cremaretur. Die constitute eausae dietionis, Orgetorix ad judicium oirmem suam fa> iziiiiain, ad homlnum miliia decern, nndique coegit; et omnes clientes, obaeratosque suos, quorum mag- num numerum habebat, eodem conduxit : per eos, ne causam diceret, se eripuit. Quum civitas, ob earn rem incitata, armis jus suum exsequi conare- tur, multitudinemque bominum ex agris magistra- tes cogerent, Orgetorix mortuus est : neque abest suspicio, ut Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi mortem consciverit. V. Post ejus mortem nikilo minus Helvetii id, quod constituerant, facere conantur, ujt e fmibus suis exeant. Ubi j$m se ad earn rem paratos esse arbitrati sunt,, oppida sua omnia, numero ad duo- decim, vicos ad quadringentos, reliqua privata se- dlficia inc^ndunt 5 fru men turn omne, piaster quod see uni portaturi erant, comburunt j ut, domum re- ditio'nis spe sublata, paratiores ad omnia pcrieula aubeumla essent : trium mensium rnolita cibaria dIb BELLO GALLICO LIB. I. 5 sibi quemqne dome afiferre jubent. Persnadent Rauracis, et Tulingis, et Latobrigis finitimis, uti, eodem usi consilio, oppidis suis vicisque exustn', una cum iis proficiscantur : Boiosque, qui trans Rhenum incoluerant, et in agvum Noricum transi- erant, Noreiamque oppugnarant, receptos ad sc, socios sibi adsciscunt. VI. Brant omninb itinera duo, quibus itineribus dorno exire possent : Unum per Sequanos, angus- tum et difficile, inter montem Juram et flu men Rho- danum, quo vix singuli carri ducerentur j mons au- tem altissimus impendebat, ut facilb perpauci pro- bibere possent : Alter um per provinciam nostrum, multo facilius atque expediting ,• propterea qubd Helvetiorum inter fines, et Allobrogutn, qui nuper P. R. pacati eraut, Rhodanus fiuit, isque nonnul- lis locis vado transitin'. Extremum oppidum Allo- brogum est, proximumque Helvetiorum finibus, Geneva : Ex eo oppido pons ad Helvetios perti- net. AUobrogibus sese vel persuasuros, quod non- dum bono aniino in populum R. viderentur; existi- piabant 5 vel, vi coacturos, ut per suos fines eos ire paterentur. Omnibus rebus ad profectionpm com- paratis, diem dicunt, qiffi die ad ripam Rhodam omnes conveniant. Is dies erat, a. d. V. kal. Apr. L. Pis one, A. Gabinio Consulibus. VII. Caesari quum id mmciatum csset, eos per provinciam nostram iter facere conari, in at u rat ab b 3 6 - p. JULll CiESA'KIS urbe profteisci 3 et, quam maxi mi & itmeribus p 0* tt£st, in Galliam ulteriorem confcendit, et acl Gene- van! peryenit. Provinciae toti quam maximum inilitum numerum imperat. Erat oinnino in Gallic ul ter iofe legio 11 na. Ponte m, qui erat ad Gene- Vam, jubet reseindi. Ubi de ejus adventu Helvetii certioses facti sunt, legates ad eum mittunt nobilis- simos civitatis 3 cujus legation is Nitmeius et Vero- doctiiis principem locum obtinebant 3 qui di cerent, “ sibi esse in amino, sine ulio maleficio, iter per xe provineiain facere, propterea qudd afiud iter ha-. “ berent nullum : rogare, ut ejus voluntate id sibi facere liceat.’’ Csesar, qubd memorra tenebat, L. Cassium Consulem occisum, exercitumque ejus ab Helvetiis pulsmn, et sub jugum missum, con- ccdendum non putabat : Neque homines inimico anirno, datA facultate per provineiain itineris faci- tmdi, tern per aturos ab injuria et malefieio, existi- mabat. Tainen, ut spatium infercedere posset, dum milites, quos imperaverat, convenient, legatis re- sponds, “ diem se ad deliberandum sumpturum 3 si quid veilqnt, a. ti, Idus Apr. reverterentur.’* VIII. Interea ea legione, quam secum habebat, militibusque, qui ex Provincial conVenerant, a lacu Lemano, quem flumen Rhodamim influit, ad mon- tem Jurain, qui hues Sequanormn ab Helvetiis di- vidit, millia paseuum decern et no vein , murum, in altitudinern pedum sexdecifti, fossamque perducit. Eo opere perfect*), prsesidia disponit, castclla com- DE BEiLO GALL! CO MB. I. 7 raunit ; quo faciliits, si se invito transire conarent- tir, prohibere possit. Ubi ea dies, quam consti- tnerat cum legatis, venit, et legati ad eum rever- terunt, negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli per Provinciam dare : Et si vim fa- cere conentur, prohibiturum ostendit. IX. Helvetii, ea spe dejecti, navibus junctis, ra- tibusque compluribus factis, alii vadis Rhodant, qua minima altitudo fluminis erat, nonnunquarn in- tend in, saepihs noctu, si perrumpere posseni, conati 3 operis munitione, et militum concursu et telis repul- si, hoc conatu dest iterant. Relinquebatur una per Sequanos via; qua, Sequanis invitis, propter an- gustias ire non poterant. Jis quum su& sponte per- suader e non possent, legatos ad Dumnorigem iE- duutn mittunt, ut, eo deprecatore, k Sequanis hoc impetrarent. Dumnorix gratia et largitione apud Sequanos piumniim poterat ; et Helvetiis erat ami- cus, quod ex eil civitate Orgetorigis filiam in ma- trimonium duxerat; et, cupiditate re'gni adductus, novis rebus studebat 3 et quampluriinas civitates suo si bi benebcio habere obstrictas volebat. Ita- que rem suscipit; et a Sequanis impetrat, ut per hnes suos Helvetios ire patiantur 3 obsidesque ut i inter sese dent, perficit : Sequani, ne itinere Hel- vetia prohibeant 3 Helvetii, ut sine inalcficio et injuria transeant. X. Gcesari nunciatur, Helvetiis esse in animo, per 8 C. JtfLII C ASSARTS agrum Sequanorum et iEduorum iter in San ton um fines facere, qui non ionge a Tolosatium finibus ah- sunt : quae civitas est in Provincial. Id si fieret, in- telligebat, magno cum Provlnciae periculo futurum, ut homines bellicosos, populi Romani inimicos, lo- cis patentibus maximbque frumentariis finitimos haberet. Ob eas causas, ei munition! > quam fece- rat, T. Labienum legatum praefecit. Ipse in ita- liam magnis itineribus contendit, duasque ibi legi- ones conscribit j et tres, quae circum Aquileiam hiemabant, ex hibernis educit 5 et, qua proximum iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. Ibi Cent rones, et Graioceb, et Caturiges, locis superioribus occu- patis, itinere exercitum prohibere conantur. Com- pluribus his praeliis pulsis, ab Ocelo, quod est ci- terioris provinciae extremum, in fines Vocontiornm niterioris provinciae die septimo pervenitj inde in Allobrogum fines : ab Allobrogibus in Segusianos exercitum ducit. Hi sunt extra Provinciam trans Rhodamirn primi. XL Helvetii jam per angustias, et fines Sequa- noFum, suas copias transduxerant, et in iEduorum fines pervenerant, eorumque agros populabantur. iEdui, quum se suaque ab his defendere non pos- sent, legatos ad Caesarem mittunt, rogatum auxili- 11 m : “ Ita se omni tempore de Populo Romano “ meritos esse, ut, paenh in conspectu exercitus “ nostri, agri vastari, liberi eofum in servitutem nti BULLO GALLIC© LIB. I. 9 ** abduci, oppida expugnari, non debuerint.” Eo- dem tempore, quo iEdui, Ambarri quoque, ne- cessarii et consanguinei iEduorum, Caesarem cer- tiorem faciunt, “ sese, depopulate agris, non facile (t ab oppidis vim hostium prohibere.” Item Alio- broges, qui trans Rhodanum vicos possessionesque habebant, fuga se ad Caesarem reeipiunt 5 et de- monstrant, sibi, praeter agri solum, nihil esse re- <€ liqui.” Quibus rebus adductus Caesar, non expeo- tandum sibi statuit, dum, omnibus fortunis sociorum eonsuinptis, in Santones Helvetii pervenirent. XII. Flumen est Arar, quod per lines iEduorum et Sequanorum in Rhodanum influit, incredibili le- nitate 5 ita ut oculis, in utram partem lluat, judica- ri non possit : Id Helvetii ratibus ac lintribus junc- tis transibant. ^Ubi per exploratores Caesar certior factus est, tres jam copiarum partes Helvetios id flumen transduxisse, quartam ver6 partem citra flumen Ararim reliquam esse 3 de tertiR vigili& cum legionibu’g tribus b castris profectus, ad ejam partem pervenit, quae nondura flumen transierat. / Eos im- peditos et inopinantes aggressus, magnam partem concidit; reliqui sesp fugae mandarunt, atque in pro»ximas silvas abdiderunt. Is pagus appellaha- tur Tigurinus. Nam omnia civitas Helvetia La quatuor pagos divisa est. Hie pagus linns, quum domo exisset, patrum nostrorum memori&, L. Cassi- uin consulem interfecerat, et ejus exercitum sub ju- gum lmserat. Itm, sive casu, sive consilio Deorum 10 C. JULII CJESARIS immortalium, quae pars civitatis Helvetiae insig- nem calamitatem pop. Rom. intulerat, ea princeps poenas persolvit. Qua in re Caesar non solum pub- licas,sedetiamprivatas injurias ultus est ; quod ejus soceri L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum, Tigu- rini eodem praslio, quo Cassium, interfecerant. XIII. Hoc praelio facto, reliquas copias Helve- tiorum ut consequi posset, pontem in Arare facien- dum curat, atque ita exercitum transdirait. Helve- tii, repentino ejus adventu commoti, quum id, quod ipsi diebus xx aegerrime confecerant, ut flumen transirent, ilium uno die fecisse inteiiigerent, lega- tes ad eum mittunt : Cujus legationis Divico prin- ceps fuit, qui beilo Cassiano dux Belvetiorum fue- rat. Is ita cum Caesare agit : “ Si pacem populus “ Roman us cum Helvetiis faceret, in earn partem “ ituros, atque ibi futuros Heivetios, ubi Caesar “ constituisset, atque esse volaisset: Sin beilo per- “ sequi perseveraret, reminisceretur et veteris in- *' comnaodi populi Romani, et pristinae virtutis Helvetiorum. Quod improviso unum pagum ad- “ ortus esset, quum ii, qui flumen transissent, suis “ auxilium ferre non possent ; ne, ob earn rem, aut “ suai magnopere virtuti tribueret, aut ipsos despi- ceret. Se ita a patribus majoribusqne suis didi- ex cisse, ut magis virtute qukm dolo con tende rent, aut insidiis niterentur. Quare, ne coinmitteret, “ ut is locus, ubi constituent, 'ex calami tate pop. “ Rom. et internecione exercitus, nomen caparet, “ ac memoriam proderet.” BE BELLO GALLICO LIB. I. li XIV. His Caesar ita respond] t : <€ Eo sibi minus “ dubitationis dari, qudd eas res, quas legati Hel- “ vetii commemoi Assent, memoria teneret 3 atque “ eb gravius ferre, qub minus merito pop. Rom. “ acci dissent. Qui si alicujus injuriae sibi conscius “ fuisset, non fuisse difficile cavere 5 sed eb deeep- “ turn, qubd neque commissum k se intelligent, quare timeret 3 neque sine causa timendmn pu- “ taret. Qubd si veteris contnmeliae oblivisci vel- “ let, niim etiam recentium injuriarum, qubd eo “ invito, iter per Provinciam per vim tentassent, quod iEduos, qubd Ambarros, quod Allobroges “ vexkssent, memoriam deponere posse ? Qubd a sua victorik tarn insolenter gloriarentur 3 quod- “ que tam din se impunb tulisse injurias admira- “ rentur, eodem pertinere. Consuesse enim Decs “ immortales, quo gravius homines ex commutati- “ one rerum doleant, quos pro scelere eorum ulcis- “ ci velint, his secundiores interdum res, et diu- “ turniorem impunitatem concedere. Quum ea “ ita sint, tamen si obsides ab iis sibi dentur, uti “ ea, qnae polliceantur, facturos inteliigat 3 et si “ JMuis de injuries, quas ipsis sociisque eorum in- “ tulerirrt, item si Allobrogibus satisfaciant, sese “ cum iis pacern esse facturum.” Divico respon- ds 5 ** Ita Helvetios a majoribus suis institutos “ esse, uti obsides aecipere, non dare, consueve- “ rint : ejus rei pop. Rom. esse testem.” H6c responso dato, discessit. C. JULII CM SARIS L2 XV. Post&ro die castra ex eo loco movent. Idem facitCoesar^ equitatumque ouonem, ad mimocum quajtuor milliam^uem exomni Provincial, et iEduis, afcque eorum sociis cosfctuin habebat, praemittit 3 qui videant, quas in partes hostes iter faciant. Qui, cu- pidiks novissimum agmeniusecuti, alieno loco cum equitatu Helvetiormn prselium commitftmt 3 et pauci de nostris cadunt. Quo pr&dio sublati Hel- vetia qudd quingentis equitibus tantam multitudi- nem equitum propirlerant, audacius subsistere,non- nunquam ex novissimo agmine prcdio nostros la- cessere coeperunt. Caesar suos k praelio continebat 3 ac satis liabebat in praesentia, hostem rapinis,pabu- lationibus, populationibusque prohibere. Ita dies circiter quindecim iter fecerunt, uti inter novissi- inum hostium agmen, et nostrum primum,rion am- plius quinis aut senis millibus passuum interesset. XVI. Interim quotidie Caesar iEduos frnmen- tum, quod essent public^ polliciti, flagitare. Nam propter frigora (qubd Gallia sub Septentrionibus, ut antk dictum est, posita est) non modo frumenta in agris inatura non erant, sed ne pabuli quidem satis magna copia suppetebat. Eo autem frumento, quod flumine Arare navibus subvexerat, propterea minus uti poterat, quod iter ab Arare Helvetii averterant, a quibus discedere nolebat. Diem ex die ducere iEdui, conferri, eomporlari, adesse di- cere. Ubi se diutius duci intellexit, et diem in- stare, quo die frum$atum militibus metiri operte- DE BELLO GALLICO LlU. I. 13 ret 5 oonvocatis eorum principibus, quorum mag- nam copiam in castris habebat, in his Divitiaco ct Lisco, qui summo magistratui praeerat (quern Vet- gobretum appellant /Edui, qui creatur annuus, et vitae necisque in suos habet potestatem,) graviter eos accusat,^quod, “ quutn neque emi, neque ok “ agris smni posset, tam necessario tempore, tam “ propinquis hostibus, ab iis non sublevetur ; prae^ “ sertim qmim rnagna ex parte eorum precibus ad- cc ductus bellnm suseeperit”: multb etiara g ravins, c< quod sit destitutes,” queritur. XVII. Turn demum Liscus, oratione Csesaris adductus, quod antea taeuerat, proponit : “ Esse ° nonnullos, quorum auctoritas apud plehem pluri- * c mum valeat, qui privati plus possint, qukm ipsi “ ni, unacum reliqua Gallia, iEduis libertatem si-nt “ erepturi. Ab iisdem nostra consilia, quaeque in “ castris gerantnr, hostibus enunciari : hos a se “ coerceri non posse. Quin ctiam, quod rlecessa- no rern Csesari enunciarit, intelligere sese, quan- i( to id cum pericuio feeeritj et ob earn causain, “ quamdiu potuerit, tacuisse.” G. 14 C. JULII CiES AIIIS XVIII. Caesar hac oratione Lisci, Dumnorigem, Divitiaci fratrem, designari sentiebat : sed, quod pluribus praesentibus eas res jactari noLebat, celeri- ter concilium dimittit 3 Liscum retinet. Quaerit ex solo ea, quae in conventu dixerat : Dicit liberius at- que audacius. Eadem secreto ab aliis quaerit 3 re- perit esse vera : “Ipsuin esse Dumnorigem, sum- “ ma audacia, magria apud plebem propter libera- tc litatem gratia, cupidum reruin novarum 3 com- “ plures annos portoria, reliquaque omnia iEdu- “ orum vectigalia, parvo pretio red empta habere : ct propterea quod, illo licente, contra liceri audeat “ nemo. His rebus et suam rem familiarem auxis- “ se,et facultates ad largieudum ir.agnascomparas- se 3 magnum numerum equitatus suo sumptu sem- “ per alcre, et circuin se habere. Neque solum “ domi, sed etiam apud finitimas civitates, largiter “ posse : atque hujus potentise causa, matrem in “ Bituri gibus, hom ini iilic nobiiissimo ac potent issi- “ mo, collocasse : ipsnm ex Helvetiis uxorem habe- “ re 3 sororem ex matre, et propinquas suas, nup- “ turn in alias civitates collocasse. Favereet cupere “ Helvetiis, propter earn affinitatem : Oclisse etiam suo nomine Caesarem, et Romanos 3 quod eorum iC adventu potentia ejus diminuta, et Divitiacus fra- “ ter in antiquum locum gratiae atque honoris sit “ restitutus. Si quid accidat Romanis, summam in “ spem regni per Helvetios obtinendi venire: im- perio populi Rom. non modo de regno, sed etiam de ea, quam habeat, gratis desperare.’’ Reperi- DE BELLO GALLIC O LIB. I. 15 ebat etiam Caesar inquirendo, quod prselium eques- tre adversum paucis ante diebus esset factum, ini- tium ejus fugse a Dumnorige atque ejus equitibus factum esse 5 (nam equitatui, quern auxilio Csesari iEdui miserant, Dumnorix pneerat;) eorumque fuga reliquum esse equiratum perterritum. XIX. Quibus rebus cognitis, quum ad lias suspi- ciones certissimae res accederent 3 quod per fines Sequanorum Helvetios transduxisset 3 quod obsi- des inter cos dandos curasset 3 quod ea omnia non modo injussu suo et civitatis, sed etiam inscientibus ipsis, fecisset 3 qubd a magistratu iEduorum aceu- saretur 3 satis esse causae arbitrabatur, quare ineum aut ipse animadverteret, aut civitatem animadver- terejuberet. His omnibus unum repugnabat, qudd Divitiaci fratris suinmum in populum R. studiuin, summam in se voluntatem, egregiam fidem, justi- tiam, temperantiam cognoverat : Nam, ne ejus sup- plicio Divitiaci animuin offienderet, verebatur. Ita- que priiis quam quidquam conaretur, Divitiacifin ad se vocari jubet 3 et, quotidianis interpretibus re- motis, per C. Valerium Procillum, principem Gal- liae provincipe, familiarein Suum, cui summam re- rum omnium fidem habebat, cum eo colloquitur : si nml commonefacit, quae, ipso praesente, inconcilio Gallorum de Duinnoiige sint dicta 3 et osteudit, quae separatim quisque de eo apud se dixerit. Petit atque hortatur, ut, sine ejus offensione animi, vel c 2 16 C. JULII CJESARIS ipse de eo, causa cognit,&, statuat y vel civitatem statuere jubeat. XX. Divitiacus raultis cum lacrymis Caesarem ootnplexus, obsecrare coepit., “ ne quid gravius in “ fratrem statueret: Scire se, ilia esse vera 5 nec qnenqnam ex eo plus, quam se, doloris capere “ propterea quod, (quum ipse gratia plurimum do- “ mi atque in reliqua Gallic, ille minimum prop- “ ter adoleseentiarn posset,) per secrevisset : Qui- bus opibus ac nervis, non solum ad minuendam " gratiam, sed pene ad perniciem suam uteret-ur : 6i Sese tamen et amore fraterno, et existimatione ,f vulgi commoveri. Quod si quid ei a Caesare “ gravius accidisset, cum ipse eum locum amicitiae “ apud eum teneret, neminein existiinaturum, non “ su& voluntate factum 5 qua ex re futurum, uti “ totiu s Galiise animi a se averterentur.” Haec quum pluribus verbis flens a Caesare peteret, Caesar c^us dexteram prehendit : Consolatus, rogat finem orandi faciat : Tanti ejus apud se gratiam esse os- tendit, uti et Reipubl. injuriam, et suum dolorem ejus voluntati ac precibus condonet. Dumnorigem ad se vocat 5 fratrem adhibet : quae in eo repre- liendat, ostenditj quae ipse intelligat, quae civitas queratur, proponit : monet, ut in reliquum teinpus omnes suspiciones vitet. Fraeterita se Divitiaco fratri condonare dicit : Dumnorigi custodes ponit $ ut, quae agat, quibuscum loquatur, scire possit. BE BELLO GALLICO LIB. I. 17 XXI. Eodern die al) exploratoribus certior fac- tus, liostes sub montem consedisse, millia passuum ab ipsius castris octo 3 qualis esset natura rnontis, et qualis in circuitu ascensus, qui cognoscerent, misit. llenuntiatum est, faciiem esse. De tertia vigili& T. Labienum legatum pro Praetore cum dua- bus legiouibns, et iisdem duel bus, qui it er cogno- verant, summum jugum montis ascendere jubet : quid sui consllii sit, ostendit. ipse de quarta vigi- lia eodem itinere, quo bostes ierant, ad eos con- tends 3 equitatumque onmem ante se inittit. P. Considius, qui rei militaris peritissimus habeba- tirr, et in exercitu L. Sullse, et postea in M. Crassi i’uerat, cum exploratoribus praemittitur. XXII. Prima luce, quum summiis 1110ns a T. La- bieno teneretur, ipse ab hostium castris non longius mille et quingentis passibus abesset 3 neque, lit pos- tea ex captivis comperit, aut ipsius adventus, ant Labieni, cognitus esset : Considius, equo admisso* ad eum accurrit ; dicit, montem, quern a Labieno occupari voluerit, abliostibus teneri : id se a Galli- cis armis atque insignibus cognovisse. Caesar suas copias in proximum collem subducit ; aciem in- struit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare, ne praelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium castra visae essent, ut undique uno tempo- re in liostes impetus beret, monte occupato, nostros expectabat, praeiioque abstinebat. Multo denique die, per expioratores cognovit Caesar, et montem a c 3 18 C. JULII CJESA&IS suis teneri, et, liostes castra movisse, et Considium timore perterntum, quod non vidisset, pro viso sibi renunci&sse. Eo die, quo consuerat intervallo, liostes seqnitnr, et millia passman tria ab eoium castris castra pouit. XX II I. Postridie ejus diei, qn6d oninind biduum supererat, quum cxereitui frnmentum metiri opor- teret 3 et quod a Bibracte, oppido iEduorum long& maxiino ac copiosissimo, non aoipiius milii bus pas- sman xviii aberat 3 rei fromentariae prospiciendum existimavit 5 et iter ab Helvetiis avcrtit, ac Bi- bracte ire contendit. Ea res per fugitivos L. BEmi- iii, decurionis equitum Gallorum, hostibus nunci* atur. Belvetii, sen quod timore perterritos Roma- nos discedere existimarent, ed inagis, quod pridie, su period bus locis occupatis, pradium non com- misissent 3 sive quod re frame atari a interclndi pos- se confiderent 3 commutato consiiio, atqne itinere converse, nostros a novissimo agmine insequi ac la cess ere coeperunt. XXIV. Postquam id animum advert it, copias suas Caesar in proximmn collem subducit 3 equita- tumque, qui sustineret bostium impetum, misit. Ipse kite rim in colie medio triplieem aciem instrux- it legion um quatuor veteranarum 3 ita, uti supra se in smnmo jugo dims legiones, quas in Gallia citeri- ore proxime conscripserat, et omnia anxilia colio- earet - } ac totum aiontem homimbus compleret, In- DE BELLO GALLICO LIB. I. 19 terea sarcinas in unum locum conferri, et eum ab iis, qui in superiore acie constiterant, rnuniri jussit. Helvetii, cum omnibus suis carris secuti, impedi- menta in unum locum eontulerunt. Ipsi, confer- tissimd acie, rejecto nostro equitatu, phalange fac- ta, sub primam nostram aciem successerunt. XXV. Ccosar, primum suo, deinde omnium b conspectu remotis equis, ut, aequato periculo, spem fugae tolleret, cohortatus suos, prselium commisit. Milites, b loco superiore pilis missis, facile hostium phalangem perfregerunt. Ea disjecta, gladiis dis- trictis, in eos impetum fecernnt. Gallis magno ad pugnam erat impedimento, quod, pluribus eorum scutis uno ictu pilorum transfixis et coiiigatis, quum ferrum se indexisset, lieque evellere, neque, sinistri iinpedita, satis commode pugnare poterant j multi ut, diu jactato brachio, pineoptarent scutum manu emittere, et nudo corpore pugnare. Tandem vul- neribus defessi, et pedem referre, et, quod mons suberat circiter mille passuum, eo se recipere coe- perunt. Capto monte, et succedentibus nostris f , I3oii et Tulingi, qui hominum millibus circiter xv agmen hostium claudebant, et novissimis praesidio erant, ex itinere nostros latere aperto aggressi, cir- cumvenire 5 et id conspicati Helvetii, qui in mon- tern sese receperant,rursus instare, et prauium red- integrare coeperunt. Romani con versa signa tri- partite) intulerunt : prima ac secunda acies, ut vic- tis ac submotis resisteret y tertia, ut vewientes ex- ciperet. 20 e. julii c^saris XXVI. Ita, ancipiti prselio, diu atque acriter pugnatum est. Diutius qnum nostrorum impetum sustinere non possent, alteri se, nt coeperant, in montem reeeperuntj alteri ad impedimenta et car- ros suos se contulerurit. Nam hoc toto praelio, quum ab hork septima ad vesperam pugnatum sit, avers um hostem videre nemo potuit. Ad multam noctem etiam ad impedimenta pugnatum est 5 prop- terea qubd pro vaiio carros objecerant, et b loco su- periore in nostros venientes tela, conjiciebant, et nonnulli inter carros rotasque, mataras ac tragulas subjiciebant, nostrosque vulnerabant. Din quum esset pugnatum, impediments castrisque nostri po- titi sunt. Ibi Orgetorigis filia, atque unus b filiis captus est. Ex eo praelio circiter millia bominum cxxx superfuerunt 3 eaque iotii nocte continenter ierunt : Nullam partem noctis itinere intermisso, in lines Lingonum die iv pervenerunt 3 quum et prop- ter vulnera militum, et propter sepulturam oeciso- rum, nostri triduum morati, eos sequi non potuis- sent. Caesar ad Lingones literas nunciosque mi- nit, ne eos frumento, neve alia re, juvarent : qui, si juvissent, se eodem loco illos, quo Helvetios, habiturum. Ipse, triduo intermisso, cum omnibus copiis eos sequi coepit. XXVII. Helvetii, omnium rerum inopia adducti, logatos de deditione ad eum miserunt : Qui quum cum in itinere convenissent, seque ad pedes proje- ct sent, suppliciterque loculi, dentes pacein pells- DE BELLO GALLICO LIB. I. 21 sent; atque eos in eo loco, quo turn essent, suum adventum expectare jussisset 3 paruerunt. Edpost- quain Caesar pervenit, obsides, anna, servos, qui ad eos perfugissent, poposcit. Dum ea conquiruntur et conferuntur, nocte intermissa, circiter hominuin milJia vi ejus pagi, qui Urbigenus appellatur, sive timore perterriti, ne, armis tradilis, supplicio affi- cerentur 3 sive spe salutis inducti, quod, in tanta multitudine dedititiorum, suam fugam aut occultari, aut omnino ignorari posse existimarent ; prim a nocte ex castris Helvetiorum egressi, ad Rhenum finesque Germanorum contenderunt. XXVIII. Quod ubi Caesar rescivit, quorum per fines ierant, his, uti conquirerent et reducerent, si sibi purgati esse vcllent, imperavit 3 reductos in hostium numero habuit. Reliquos omnes, obsidi- bus, armis, perfugis traditis, in deditionem accepit. Helvetios, Tulingos, Latobrigos, in fines sues, unde erant profecti, reverti jussit 3 et, quod, omnibus fru- gibus amissis,domi nihil crat, quo famem tolerarent, Allobrogibus imperavit, ut iis frumenti copiaxn fa- cerent : ipsos, oppida vicosque, quos incenderant, restituere jussit. Id ea maximb ratione fecit, quod noluit, eum locum, unde Helvetii discesserant, va- care 3 ne, propter bonitatein agrorum, Germani, qui trans Rhenum incolunt, b suis fmibus in Helvc- tiorurn fines transirent, et finitimi Galiiae provincial Allobrogibusque essent. Boios, petentibus iEduis (quod egregid virtute erant coguiti) ut in finibus 22 C. JULII CiE SARIS suis collocarent, concessit : Quibus ilii agros de- derun t 3 quosque postea in pareni juris libertatis- que conditionem, atque ipsi erant, receperunt. XXIX. In castris Helvetiorum, tabulae reper- tae sunt, literis Graecis confectae, et ad Caesarem perlatae 3 quibus in tabulis nominatim ratio con- fecta erat, qui numerus domo exisset. eorum, qui ar- ma ferre possent 3 et item separatim pueri, senes, mulieresque. Quarum omnium rerum sumrna erat, capitum Helvetiorum miliia cclxiii 3 Tulingo- rum, millia xxxvi 3 Latobrigorum, xiv 3 Raura- corum, xxin 3 Roiorum, xxxii : ex his, qui ar- ma ferre possent, ad millia xcii. Sumrna omnium fuerat ad millia ccclxviii. Eorum, qui domuin redierunt, censu habito, ut Caesar iinperaverat, re- pertus est numerus millium cx. XXX. Bello Helvetiorum confecto, totius fere Galliae legati, principes civitatum, ad Caesarem gratulatum convenerunt : “ Intelligence sese, tametsi pro veteribus Helvetiorum injuriis, populus R. “ ab iis poenas bello repetisset, tamen earn rein non “ minus ex usu terrae Galliae, qukm populi R. ac- cidisse : propterea quod eo consilio, florentissi- “ mis rebus, domes suas Helvetii reliquissent,ut toti Galliae bellum inferrent, imperioque potirentur 3 r< louumque domiciiio ex magna copia deligerent, 4e quern ex omni Gallia opportunissimum ac fruc- “ tuosissimum judicassentj reliquasque civitates DE BELLO GALLICO LIB. I. 23 stipendiarias liaberent.” Petierunt, uti “ sibi ** concilium totius Gallise in diem certam indicere, “ idque Caesaris voluntate facere, liceret : Sese ha- “ here quasdam res, quas e communi consensu ab i( eo petere vellent.” Ek re permiss&, diem con- cilio constituerunt, et jurejurando, ne quis enun- ciaret, nisi quibus communi concilio mandatum esset, inter se sanxerunt. XXXI. Eo concilio dimisso, iidem principes ci- v it alum, qui antb fuerant, ad Caesarem reverte- runt 3 petieruntque, uti sibi secreto de sua omni- umque salute cum eo agere liceret. Ea re impetra- ta, sese omnes flentes Caesari ad pedes projecerunt : “ Non minus se id contendere et laborare, ne ea, “ quae dixissent, enunciarentur, quam uti ea, quae “ vellent, impetrarent 5 propterea quod, si enun- < “ fortunamque, qusecunque accidat, experiantur. (( Haec si enunciata Ariovisto sint, non dubitare, “ quin de omnibus obsidibus, qui apud eum sint, gravissimum supplicium sumat. Caesarem, vel (C auctoritate sua atque exercitus, vei recenti vic- “ torik, vel nomine populi R. deterrere posse, ne “ major multitudo Germanorum Riienum transdu- “ catur, Galliainque omnem ab Ariovlsti injuria “ posse defendere.’’ XXXII. Hac oratione k Divitiaco habitk, om- nes, qui aderant, magno fletu auxilium a Caesare petere coepcrunt. Animadvertit Caesar, unos ex omnibus Sequanos liiliii earum rerum facere, quas caetcri face rent 3 sed tristes, capite demisso, terrain intueri. Ejus rei quae causa esset miratus, ex ip- sis quaesivit. Nihil SeqUani respondere, sed in ea- dem tristitia taciti permaucre. Quoin ab iis saepius quaereret, neque uilam omnitid vocem exprimere D 26 C. JULII CiESARIS posset,, idem Divitiacus iEduus respondit ; “ Hoc esse miseriorem gravioremque fortunam Sequa- “ norum, quam reli quorum 5 quod soli nec in oc- <( culto quidem queri, nec auxilium implorare, au- “ derent 5 absentisque Ariovisti crudelitatem, ve- injurik helium Lliaturum;si in eo mane- t>£ BELLO GALLICO LIB. I. 29 “ rent, quod convenisset, stipendiumque quotannis “ penderent : Si id non fecissent, longb ab his fra- (< ternuin nomen populi Romani ahfuturum. Quod “ sibi Ccesar denunciaret, se ^Eduorutn injurias non “ neglecturum ; neminem $6cum sine su& pernicie con tend is se. Quum vellefc, congrederetnr : intel- iC lecturum, quid-in victi Gqrmani, exercilatissimi in “ armis, qui intra annos xiv tectum non subissent, “ virtute possent.” XXXVII. Haec eodem tempore Ceesari man data, referebantur ; et legati ab iEduis et Treviris venie- bant. JEdui, questum, quod i( flarudes, qui nu- “ per in Galliam transportati essent, fines eornm “ popularentur 5 sese, ne obsidibus quidem datis, u pacem Ariovisti redimere potuisse Treviri au- tem, “ pagos centum Suevorum ad ripam Rheni consedisse, qui Rhenum transire conarentur ; iis te praeesse Nasuam et Cimberium fra ties.” Quibus rebus Csesar vehementer commotus, maturandum sibi existimavit, ne, si nova manus Suevorum cum veteribus copiis Ariovisti sese conjunxisset, minus facile resisti posset. Itaque, re frumentaria quain celerrime potuit comparatl, magnis itineribus ad Ariovistum contendit. XXXVIII. Quum tridui viam proccssisset, nun- ciatum est ei, Ariovistum cum suis omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod est oppidum maximum Sequanorum, contendere $ triduique viam o 3 30 C. JULII CiESARIS a Sul’S fmibus processisse. Id ne accideret, magno- pere praecavendum sibi Caesar exist iinabat : Nam- que omnium rerum, quae ad bellum usui erant, swmma erat in eo oppido facu.lt as j idque tiaturd, loci sic muniebatur, ut; uriagnam ad ducendum hel- ium claret facukatem 5 pivp’erea quod dumenDu- bis. ut circino ciKCumductuin, penb totum oppidum cJiigit j reliqnum spatium, quod non est amplius pedum dc ? qua dumen intermittit, moos continet tmgnk altitpdine, ita ut radices ejus montis ex utr&que parte ripsa flu min is- contingant : Hunc murus eircumdafus arcem eftieit, et cum oppido conjungifc. Hue Caesar magnis diur.nis noctuinis- que itineribus contendit; oceupatoque oppido, ibi presidium col local.. XXXIX. Bum pauc.os dies. ad Vesontionem, rei frumentariae eommeatusque causa, moratur, ex percunctatione nostrorum, vocibusque Gallorum ac mercatorum, (qui “ ingenti magnitudine corporum “ Germ an os, ineredibili virtute atque exercitatione in armis esse” predicabant ; “ saepenumerd sese “ cum iis congresses, ne vultmn quidem atque “ aciern oculorum ferre potuisse;’’) tantuS subito timor omnem exercitum occupavit, ut non medio- criter omnium mentes ani mosque perturbaret. Hie primijm ortus est timor a tribunis militum, ac pre- fect is, reiiquisque, qui ex urbe, amicitice causa, Caesarem secuti, magnum peviculum miserabantiir, quod non magnum in re militari usum habebant. DE BELLO GALL! CO LIB. I. 31 Quorum alius, alia causa ill ata, quam sibi ad pro- iiciscendum necessariam esse diceret, petebat, ut ejus voiuntate discedere liceret : Nonnulli, pudore adducti, ut timoris suspiciouem vitarent, remane- bant. Hi neque vultum fingere, neque interdum lacrymas tenere poterant : abdit i in tabernaeulis, aut suum fatum querebantur, aut cum familiaribus suis commune periculum miserabantur. Vulgo totis castris testamenta otbsignabantur. Horurn vocibus ac timore, paulatim etiam ii, qui magnum in cas- tris usum habebant, milites centurionesque, qiri- que equitatui praeerant, perturbabantur. Qui se ex his minus timidos existimari volebant, non se hos- tem vereri, sed angustias itineris, et magnitudinem syl varum, quae inter eos atque Ariovistum iuteree- derent, aut rem frumentariam, ut satis commode supportari posset, timere dicebant. Nonnulli etiam Caesari renunciabant, cum castra moveri, ,gc signa ferri jussisset, non fore dicto audientes miiites, ne- que, propter timorem, signa laturos. ' XL. Haec quum animadvertisset Caesar, convo- cato conciiio, omniurqque ordimun ad id concilium ' adbibitis ceaturionibus, vehementer eos ineusavit 3 “ Pri mum, quod, aut quam in partem, aut quo “ consilio dueerentur, sibi quaerendurn aut cogi- tandum putarent. Ariovistum, se Console, cupi- €t dissime populi Romani amicitiam appetisse. Cur hunc tam tern ere quisquam ab officio discessurum “ judicaret : Sibi quidem persuaderi, cognifesuis 32 C. JULII CiES ARIS postulatis, atque aequitate condition urn perspec- “ t&,eum neque suam nequc popuii Romani gratiam “ repudiaturum. Quod si, furore atque amentia ci impulsus, beilum intulisset, quid tandem vere- “ rentur ? Aut cur de su& virtute, aut tie ipsius “ diligentia, desperarent ? Fat turn ejus hostis peri- “ culum, patrum nostrorum memorift, quum, Cim- “ bris ct Teutonis a C. Mario pulsis, non minorem “ laudein exercitus, quam ipse imperator, meritus “ videbatur. Factum etiam nuper in Italic, servili te tumultu, quos tamen aliquis usus, ac discipiina, “ quam a nobis aceepissent, sublevarenf : Ex quo ** judicari posset, quantum haberet in se boni con- “ stantia ; propterea quod, quos aiiquamdiu iner- “ mes sine caus& timuissent, hos postea annatos ac * s victores super&ssent. Denique Germ a nos hos esse “ eosdem, quibuscum saepenumer5 Helvetii con- “ gressi, non solum in suis, sed etiam in iilorum “ finibus, plermnque superassent 5 qui tamen pares <( esse nostro exercitui non potuerint. Si quos ad- t( versum praelium et fuga Gallorum, commove- <( ret, hos, si quaererent, reperire posse, diuturni- “ tate belli defatigatis Galiis, Ariovistuin, quum multos menses castrisacpaludibussecontinuisset, neque sui potestatem fecisset, desperant.es jam de « pugna,ct disperses, subitb adortum, inagis ratione t( ac consilio quam virtute vicisse. Cui r^tioni con- <( tra homines barbaros atque imperitos locus fuis- “ set; hac, ne ipsum quidem sperare nostros exer- “ citus capi posse. Qui suum timorem in rei fru- DE BELLO GALLIC O LIB. I. 33 t( mentariae simulationem, angustiasqiie itincrum “ conferrent, facere arroganter 5 quura aut de oflfi- cio Imperatoris desperare, ant ei praescri.bere, vi- “ derentur. Haec sibi esse curae : frumentum Se- “ quanos, Leucos, Lingones, subministrare 5 jamque “ esse in agris frumenta matura. De itinere, ipsos “ brevi tempore judicatures. Quod non fore die t-o “ audientes indites, neque signa iaturi dicantur, “ nihil se ea re commoveri : Scire enirn, quibus- “ cumque exercitus dicto audiens non fuerit, ant, “ male re gesta, fortunam defuisse 3 aut, aliquo fa- cinore comperto, avaritiam esse convictam : Suam €( innocentiam, perpetna vita, felicitatem Helve- “ tiorum bello, esse perspectam. Itaque se, quod “ in longiorem diem collaturus esset, reprsesenta- “ turum 3 et proxima nocte, de quarta vigiM, cas- “ tra moturum 3 ut quampriinum intelligere posset, “ utrum apud eos pudor atque officium, an timor, “ plus valeret. Quod si praeterea nemo sequatur, “ tamen se cum sola decim& legione itururn, de “ qua non dubitaret 3 sibique earn Praetoriam co- “ hortem futuram.” Huic legioni et Caesar in- dulserat praecipue, et propter virtu tem confidebat maxi me. XLI. Hac oratione habita, minim in modum conversae sunt omnium mentes, summaque alacritas et cupiditas belli gerendi innata est 3 princepsque decima legio per tribunos militum ei gratias egit, quod dese optimum judicium fecisset; seque esse 34 C. JULII CLARIS ad bellum gerendum paratissimam conbrmavtt. Inde reiiquae legiones per tribunos militnm et pri- moruin ordinum centuriones egerunt, uti Caesari sa- tisfacerent $ Se neque unquam dubit&sse, neque acieque triplici instruct^ ad eum locum venit. Pri- inam et secundam acietnin annisesse, ievtiain castra munire, jussit. Flic locus ab hoste circiter passus sexcentos, utl dictum est, aberat. Ed circiter lio- minum numerum xvi miliia expedita, cum omni equitatu, Ariovistus misit \ quae copiee nostros per- terrerent, et munitione prohiberent. Nihilo secius Caesar, utante constituent,, duas acies hostem pro- pulsare, tertiam opus perfrcere,jussit. Munitis cas- tris, duas ibi legiones reliquit, et partem auxilio- rum : quatuor reiiquas in castra majora reduxit. L. Proximo die, instituto suo, Caesar ex castris utrisque copias suas eduxit ; paullulumque a majo- ribus progressus, aciern instruxit, hostibusque pug- nandi potestateui fecit. Ubi ne turn quidem eos prodire intellexit, circiter meridiem exercitum in castra reduxit. Turn demiun Ariovistus partem suarum copiarum, quae castra minora oppugnaret, misit. Acriter utrinque, usque ad vesperum, pug- natum est. Solis occasu suas copias Ariovistus, multis et illatis et acceptis vulneribus, in castra reduxit. Quutn ex captivis quaereret Caesai}, quam- e 3 42 C. JULII CLARIS obrem Ariovistus praelio non decertaret, lianc re- periebat causam ; Quod apud Germanos ea con- suetudo esset, ut matres-fainilias sortibus et vatici- nationibus declararent, utriim praelium committi ex usu esset, necne : eas ita dicere 3 “ Non esse fas, Germanos superare, si ante novam Lunam “ praelio contendissent.’’ LI. Postridie ejus diei, Caesar, prsesidio utrisque castris, quod satis esse visum est, relicto,omnes ala- rios in conspectu hostium pro castris minoribus con- stituit 3 (quod minus multitudine militnm legiona- riorum, pro hostium numero, valebat 5) ut ad spe- ciem alariis uteretur : Ipse, triplici instructs acie, usque ad castra hostium accessit. Turn demiim ne- cessarib Germani suas copias b castris eduxerunt., generatimque constitueruiit; paribusque intervallis Harudes, Marcomanos, Triboccos, Vangiones,Ne- metes, Seausios, Suevos 3 omnemque aciem suain rhedis et carris circumdederunt, ne qua spes in fu- ga relinqueretur. Eb mulieres imposuerunt, quae in praelium proficiscentes milites, passis crinibus flentes, implorabant, ne se in servitutem Romanis traderent. LII. Caesar singulis legionibus singulos legatos, et quaestorem, praefecit, uti eos testes suae quisque virtutis haberet. Ipse a dextro cornu, quod earn partem minime firrnam hostium esse animadverte- rat, praelium commisit. Ita nostri acriter in hostes. DE BELLO GALLICO LIB. I. 43 signo datOj impetum fecerunt : Itaque hostes re- pente celeriterque procurrerunt, nt spatinm pila in hostes conjieiendi non daretur. Rejectis pilis* co- minus gladiis pugnatum est. At Germani celeriter, ex consuetudine su&, phalange facta, impetus gla- diorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri inilites, qui in phalangas insilirent, et scuta mani- bus revellerent, et desuper vulnerarent. Qiuvm hostium acies a sinistro cornu pulsa, atque in fugain conversa esset, a dextro cornu vehement er, mul- titudine suorum, nostram aciem premebant. Id quum animadvertisset P. Crassus adolescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior erat quam hi, qui inter aciem versa!) an tur, terfciam aciem iaboran- tibus nostris subsidio misit. LIII. Ita praelium restitutum est, atque omnes hostes terga verterunt , neque piius fugere destite- runt, quam ad flumen Rhenum, millin' passuum ex eo loco circiter quinquaginta, pervenerunt. Ibi per- pauci, aut yiribus conhsi, transnatare contenderunt ; aut, lintribus inventis, salutem sibi petierunt. In his fuit Ariovistus, qui, naviculam dehgatam ad ri- pam nactus, e& profugit : Reliquos omnes equites eonsecuti nostri interfecerunt. Duae fuerunt Ario- visti uxores : una Sueva natione, quam domo secum adduxeratj altera Norica, regis Vocionis soror, quam in Gallic duxerat, a fratre missam : Utraque in e& fuga periit. Duae filiae harum, altera occisa, altera capta est. C. Valerius Procillus, quum a 44 C. JULII CJE SARIS LIB. 1. custodibus in fugfl trials catenis vinctus traheretur, in ipsum Caesarem, hostium equitatum persequen- tem, incidit. Quae qnidem res Caesari non inino- rem, quam ipsa victoria, voluptatem attulit ; quod hominem lionestissimam provinciae Gaiiiae, snum familiarem et hospitem, ereptum b manibus hosti- um, si bi restitution videbat : neque ejus caiamita- te, detanta voluptate et gratulatione,quidquain for- tuna diminuerat. Is, se prsesente, de se ter gortibus consultuiri dicebat, iitrum igni statim necaretur, an in aliud tempos reservaretur : Sortium beneficio se esse incoiumem. Item M. Mettius repertus, et ad earn reductus est. LI V. Hoe praelio trans Rhenum nunciato, gue- vi, qui ad ripas Rheni veneranfc, domum reverti coeperunt : Quos Ubii, qui proximd Rhenum inco- lunt, perterritos insecuti, magnum ex his numerum occiderunt. Caesar, una estate duobus maximis beiiis confectis, malarias paullo, quam tempus anni postulabat, in hiberna in Sequanos exercitaia deduxit C. JULII CJESARIS COMM ENT ARIORUM DE BELLO GALLIC O LIBER II. ARGUMENTUM. Quinque biplla, adversus varias Gallia; gentes gesta, hoc librb describuntur : Primum, adversus Vera- gros et Sedanos, quod , ipso quidem absente , sed ejus auspiciis , a legato Galbd fait gestum : Se- cundum , quod ipse contra Venetos prcelio navali confecit: Tertium , quod h legato Titurio Sabino contra Unellos, Aulercos , Eburovices , et Le.ro- vios : Quartum, quo debellati sunt a P. Crasso Sontiates, et'cceteri Aquitani : Quintum , adversus Morinos et Menapios, quod, propter anni tempus, infectum relinquere coactus est. Quce omnia ter - tio Gallici belli anno sunt peracta, qui fait ab Urbe conditd DCXCVIII, Cneio Lentulo Mar - cellino , L. Marcio Philippo, Consulibus. I. QUUM in Italiam proficisceretur Caesar, Ser. Galbam cum legione duodecimo, et parte equitatfis, in Nantuates, Veragros, Sedunosque, misit : qui a fmibus Allobrogum, et iacu Lemano, et flumine 46 C. JULII C JESARIS Rhodano, ad sumrnas Alpes pertinent. Causa mit- tendi fuit, quod iter per Alpes, quo itinere magno cum periculo, magnisque portoriis mercatores ire consueverant, patefieri volebat. Huic permisit, si opus esse arbitraretur, uti in iis locis legionem, hiemandi caus&, collocaret. Galba, secundis ali- quot praeliis factis, castellisque compluribus eorum expugnatis, missis ad cum undique legatis, obsidi- busque datis, et pace fact&, constituit cohortes duas in Nantuatibus collocare : ipse, cum reliquis ejus legionis cohortibus, in vico Veragrorum, qui appellatur Octodurus, hiemare: qui vicus, positus in valie, non magna adject^ planitie, altissimis montibus undique conti netur. Quum hie in duas partes flumine divideretur, alteram partem ejus vici Gallis concessit - 3 alteram, vacuam ab illis re- lictam, cohortibus ad hiemandum attribuit. Eum locum vallo foss&que munivit. II. Quum dies hibernornmcomplurestransissent, frumentuinque eb comportari jussisset, subito per exploratores certior factus est, ex e& parte vici, quam Gallis concesserat, omnes noctu discessisse ; montesque, qui impenderent, a maxima multitu- dine Sedunorum et Veragrorum teneri. Id aliquot de causis acci derat, ut subito Galli belli renovandi, legionisque opprimendue, consilium caperent : Pri- mum, quod legionem, neque earn plenissimam, detractis cohortibus duabus, et compluribus sigil- latim, qui commeatfts petendi caus& missi erant. DE BELLO GALLICO LLB. II. 47 absentibus, propter pancitatem despiciebant: Turn etiam, quod, propter iniquitatem loci, quum ipsi ex montibus in vallem decur rerent, et tela conj ice- rent, ne prim um quidem posse impetum sustineri existimabant. Accedebat, quod suos ab se liberos abstractos obsidiun nomine dolebantj et Romanos, non soliim itineris causa, sed etiam perpetuse pos- sessions, culmina Alpiutn occupare conari, et ea loca fmitimee provincial adjungere, sibi persuasum ha be bant. f III. His nunciis acceptis-, Gaiba, quum neque opus hibernorum, munitionesque plene essent per- fectaB, neque de frumento, reliquoque commeatu, satis esset provisum 3 quod, deditione facta, obsidi- busque acceptis, nil de bello timendum existimave- rat ; conciiio celeriter convocato, sententias exqui- rere coepit. Quo in conciiio, quum tantum repen- tini perieuli prseter opinionem accidisset, ac jam omnia fere superiora loca, miiltitudine armatorum coippleta, conspicerentur, neque subsidio veniri, neque commeatus supportari, interclusis itineribus, posset 5 prope jam desperata salute, nonnullae liujusinodi sentential dicebantur • ut, impediments relictis, eruptione facta, iisdem itineribus, quibus eb pervenissent, ad salutern contenderent. Majori tamen parti placuit, hoc reservato ad extremum consilio, interim rei cventuin experiri, et castra defen dere. 48 C JULII CiE SARIS IV. Brevi spatio interjecto, vix lit his rebus, qtias const.ituissent, coilocandis atque administran- dis tempus daretur, hostes ex omnibus partibus, siguo dato, decurrere, lapides gsesaque in vallum conjicere. Nostri, primb integris viribus fortiter repugnare, neque ullum frustra telum ex loco su- per lore mittere : ut quaeque pars castrorum nudata defeosoribus premi videbatur, eb occurrere, et aux- ilium ferre : sed hbc superari, quod diuturnitate pugnae liostes defessi praelio excedebant, alii inte- gris viribus succedebant. Quarum rerum a nos- tris, propter paucitatem, fieri nihil poterat ; ac non modo defesso, ex pugn& exeedendi, sed ne saucio quidem, ejus loci, ubi constiterat, relinquen- di, ac sui recipiendi, facultas dabatur. V r . Quum jam amplius horis vi continenter pug- naretur, ac non solum vires, sed etiam tela, nostris deficerent, atque hostes acrius instarent, languidi- oribusque nostris, vallum scindere, et fossas com- plere ccepissent, resque esset jam ad extremum de- ducta casum, P. Sextius Baculus, primipili centu- rio, quern Nervico praelio compluribus confectum vulneribus diximus, et item C. Volusenus, tribunus militum, vir et consilii inagni et virtutis, ad Gal- bam accurrunt, atque unam esse spemsalut is docent, si, eruptione fact&, extremum auxilium experirent- ur. Itaque, convocatis centurionibus, celeriter mi- lites certiores facit, paulisper intermitterent prae- lium, ac tantummodb tela inissa exciperent, seque D£ BELLO GALLICO LIB. II. 49 ex labore reficerent 3 post, signo dato, h castris erumperent, atque omnem spem salutis in virtuie pone rent. VI. Quod jussi sunt, faciunt 3 ac subitb omnibus portis eruptione factft, neque cognoscendi quid be- ret, neque sui coiligendi, hostibus facultatem relhv quunt. Ita commutata fortune, eos, qui in spem potiendorum castrorum venerant, undique circum- ventos interficiuntj et ex hominuin millibus ampliiis xxx, (cjuem numerum barbarorum ad castra ve- nisse constabat,) plus tertiA parte interfectA, reli- quos perterritos in fugain conjiciunt 3 ac ne in locis quidem superioribus consistere patiuntur. Sic omni- bus hostium copiis fusis, armisque exutis, se in castra munitionesque suas recipiunt. Quo praelio facto, quod saepius fortunam tentare Galba nolebat, atque alio sese in hiberna consilio venisse ineminerat, aliis occurrisse rebus videbat, niaxime frumenti com- nieatdsque inopiA permotus 3 postero die, omnibus ejus vici sedificiis incensis, in provinciam revert! eontendit. Ac nullo hoste prohibente, aut iter de- morante, incolumem legionem in Nantuates, inde in Allobrogas, perduxit j ibique luemayit. VII. His rebus gestis, quum omnibus de causis Ceesar pacatam Galliam existimaret 3 superatis Bci- gis, expulsis Germanis, victis in Alpibus Sedunis 3 subitum bellum in Gallic eoortum est. Ejus belli haec fuit causa. P. Grassus adolescens cum legione F 50 C. JULII C^ESARIS vii proximus inare Oceanum in Andibus hiema- bat. Is, quod in his iocis inopia frumenti erat, prrefectos tribunosque miiitura complures in finiti- mas civitates, frumenti petendi causa, dimisit. Quo in numero erat T. Terrasidius missus in Eusubios ; M. Trebius Galins, in Curiosolitas ; Q. Velanius, cum T. Silio, in Venetos. VIII. Hujus civitatis est; longb amplissima auc- toritas omnis ores maritimae regionum earum ; quod et naves liabent Veneti plurimas, quibus in Britan- niam navigare consueverunt; et scientiS atque usu nauticarum rerum caeteros antecedunt ; et in magno iinpetu maris, atque aperto, paucis portubus inter- jects, quos tenent ipsi, omnes ferb, qui eodem mari uti consuevenmt, habent vectigales. Ab iis fait ini- tium retinendi Silii atque Velanii, quod per eos, suos se obsides,quosCrasso dedissent, recuperatu- ros existimabant. Horurn auctoritate finitimi ad- ducti, (ut sunt Gallorum subita et repentina con- cilia,) eadem de causa Trebium Terrasidiumque re- tinent: et ceieriter missis legatis, per suos prlncipes inter seconjurant; nihil, nisi communi consiiio, ac- turos ; eundemque omnis fortunae exitum esse latu- ros : Reliquasque civitates solIicitant,ut in ea liber- tate, quam a majoribus acceperant, permanere, quam Romano rum servitutem perferre, mallent. Omni ora maritima ceieriter ad suam sententiam per- ductil, communcm legationem ad P. Crassutn mit- tunt, “ si velit suos recipere, obsides sibi remittat V DE BELLO GALL I GO LIB. II. 51 IX. Quibus de rebus Caesar a Crasso certior fac- tus, quod ipse aberat longiiis, naves interim Ion- gas yedificari in fhitnine Ligeri, quod influ it Ocea- num, remiges ex Provincial institui, nautas guber- natoresque comparari, jubet. II is rebus celeriter administratis, ipse, quamprimiim per anni tempus potuit, ad exercitnm contendit. Veneti, reliquae- que item civitates, cognito Cm saris adventu, si mid quod, quantum in se facinus admisissent, inteiiige- bant, (legatos, quod nomen apud omnes nationes sanctum inviolatumque semper fuisset, retentos ab se,‘et in vincula conjeetos,) pro magnitudine periculi belium parare, et maxim b ea, quae ad usual navium pertinerent, providere instil u un t ; hoc majore spe, qudd multiim natiira loci confidebant. Pedestria esse itinera concisa aestuariis ; navigaiionein impe- ditam propter inscieutiam locorum, paucitatemque portuum, sciebant : Neque nostros exercitus, prop- ter frumenti inopiam, diutiiis apud se morari posse, confidebant: Ac jam, ut omnia contra opinionern acciderent, tarnen se plurimum navibus posse: Ro- manos, neque ullam facultatem habere navium, neque eorum locorum, ubi belium gesturi essent, vada, portus, insulas novisse : ac lough aliam esse navigationem in concluso mari, atque in vastissimo atque apertissimo Uceano, perspiciebant. His initis consiliis, oppida muniunt, frumenta ex agris in oppida comportant, naves in Venetiam, ubi Caesa- rem primum belium gesturum constabat, quam plurimas possunt, coguut. Socios sibi ad id belium f 2. 52 C JULII Cj® SARIS Osismios, Lexovios, Nannetes, Ambianos, Meri- nos, Diablintes, Menapios adsciscdnt : auxilia ex Britannia, qua* contra eas regiones posita est, accersunt. X. Erant hae difficuitates belli gerendi, quas su- pra ostendimus : sed tamen inulta Cassarein ad id bellum incitabant : Iojuriee retentorum equifum Homanorum 5 Rebeliio facta post deditionem 5 De- fectio, datis obsidibusj tot civitatum conjuratio : In primis, ne, hac parte neglects, reliquae nati- ones idem sibi licere arbitrarentur. Itaque quum in- telligeret, oinnes ferb Gallos novis rebus studere, efc ad bellum mobiiiter celeriterque excitari 5 omnes autem homines nature li bertati studere, etconditio- nem servitutis odisse 5 prius quam plures civitates eonspirarent, partiendum sibi, ac latius distribuen- dum exercitum, putavit. XL Itaque T. Labienum legatum in Treviros, qui proximi Rheno dumini sunt, cum equitatu mit- tit. Huic mandat 5 c milites 56 C. JULII C^ESARIS summ& vi transcondere in hostium naves contende- bant. Quod postquam barbari fieri animadverte- runt, expugnatis complnribus navibus, quumei rei nullum reperiretur auxilium, fuga salutem petere contenderunt. Ac, jam conversis in earn partem navibus, qub ventus ferebat, tanta subito malacia ac tranquillitas extitit, ut se ex loco movere non possent. Quse auidem res ad ncgotium conficien- dum maxime fuit opportuna : Nam singulas noslri consectati expugnaverunt, ut perpaucse ex omni numero, noctis interventu, ad terram pervenerint ; quuin ab hor& iv usque ad Solis occasum pugna- retur. XVI. Quo praelio bellum Venetorum, totiusque orse inaritiinse, confectum est. Nam quum omnis juventus, omnes etiam gravioris setatis, in quibus aliquid consilii aut dignitatis fuit, eo convenerant y turn, navium quod ubique fuerat, unum in locum coegerant. Quibus amissis, reliqui, neque quo se i;eciperent, neque quemadmodum oppida defende- rent, habebant. Itaque se, suaque omnia, Caasari dediderunt. In quos eogravius Ciesar vindicandum statuit, qub diligentiiis in reiiquuin temp us a bar- baris jus legatonim conservaretur. Itaque, omni senatu necato, reliquos sub coron& vendidit. XVII. Dum luce in Venetis geruntur, Q. Titu- rius Sabinus cum iis copiis, quas a Caesare accepe- rat> in fines Unellorum pervenit. His preeerat Vi- DE BELLO GALLICO LIB. II. 57 ridovix ; ac* summam imperii tenebat earum om- nium civitatum, quae defecerant j ex quibus exer~ eiturn, magnasque copias coegerat. Atque his pan- cis diebus, Aulerci, Eburovices, Lexoviique, senatu suo interfeeto, quod auctores belli esse nolebant, portas clauserunt, seque cum Viridovice conjunxe- runfc : magnaque prseterea multitudo undique ex Gallic perditorum hominum latronumque convene- rat, quos spes praedandi, studiumque b el land!, ab agricultura et quotidiano labore revocabat, XVIII. Sabinus, idoneo omnibus rebus loco, castris sese tenebat, quum Viridovix contra eiun dudm millium spatio consedisset, quotidieque pro- ductis copiis, pugnandi potestatem faceret ; ut jam non soliim hostibus in contemptionem Sabinus veni- ret, sed etiam nostrorum militum vocibus nonnihil carperetar; tantamque opinionem tiinoris prmbuit, ut jam ad vallum castrorum hostes accedere aude- rent. Id ea causd faciebat, qudd cum tantd mul- titudine hostium, praesertim eo absente, qui sum- mam imperii teneret, nisi aequo loco, aut opportu- nitate aliqua datd, legato dimicandum non existi- mabat. XIX. Hac confirmatd opinione timoris, idoneuin quendam hominem et callidum delegit Galium, ex iis quos auxilii causd secum habebat. Huic mag- nis praemiis pollicitationibusque persuadet, uti ad hostes transeat : quid fieri velit, edocet. Qui, ubi 58 C. JULII CJESARIS pro perfuga ad eos venit, timorem Roinanormn proponit : quibus angustiis ipse Caesar h Venetis prematur, docet : neque longius abesse, quin prox- imanocte Sabinas clam ex castris exercitum educat, et ad Caesarem, auxilii ferendi caus&, proficiscatur. Quod ubi auditum est, conclamant omnes, occasio- nem negotii benegerendi amittendam non esse 3 ad castra iri oportere. Multse res ad hoc consilium Gallos hortabantur : Superiorum dierum Sabini cunctatio 5 perfugae confirmatio 3 inopia cibariorum, cui rei parurn diligenter ab iis erat provisum 3 spes Venetici belli 3 et qudd fere libenter id, quod vo- lunt, homines credunt. Iis rebus adducti, non prills Viridovicem, reliquosque duces, ex concilio dimittunt, quam ab his sit concessum, arma uti capiant, et ad castra contendant. Qu& re concessS, laeti, velut explorata victoria, sarmentis virgultisque collectis, quibus fossas Romanorum compleant, ad castra pergunt. XX. Locus erat castrorum editus, et paullatini ab imo acclivis, circiter passus m. Hue magno cursu contenderunt, ut qukm minimum spatii ad se colligendos annandosque Romanis daretur, exani- matique pervenerunt. Sabinus, suos liortatus, cu- pientibus signum dat. Impeditisdiostibus, propter ca, quae ferebant, onera, subito duabus portis erup- tionem fieri jubet. Factum est opportunitate loci, hostium inscientia ac defatigatione, virtute mi- litum, ac superiorum pugnarum exercitatione, ut DE BELLO GALLICO LIB. II. 59 ne imum quidem nostrorum impetum ferrent ; ac statim terga vcrterent. Quos impeditos integvis viribus milites nostri consecuti, magnum numerum eorum occiderunt : reliquos, equites consectati, paucos, qui ex fug& evaserant, reliquerunt. Sic, uno tempore, et de navali pugna Sabinus, et de Sa- bini victoria Caesar, certior factus est: civitatestjue omnes se statim Titurio dediderunt. Nam ut ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, sic mollis ac mini mb resistens ad calami- tates perferendas mens eorum esL XXL Eodein ferb tempore, P. Crassus, quum in Aquitaniam pervenisset, qum pars, ut ante dictum est, et region um latitudiae, et muiiit udine horni- num, ex tertia parte Galliae est aestimanda; quum intelligent, in iliis locis sibi bellum gerendum, ubi paucis ante annis L. Valerius Praeconinus legatus, exercitu pulso, interfectus esset 5 atque unde L. Manilius proconsul, impedimentis amissis, profu- gisset j non mediocrem sibi diligentiam adhibendam intelligebat. Itaque, re frumentaria proviso, aux- iliis, equitatuque comparato, multis praeterea viris fortibus Tolosft, Careasone, et Narbone, (quse sunt civitates Galiioe provincial, finitimse his regions - bus,) nominating cvocatis, in Sotiatium fines exer- citu m introduxit. Cujus adventu cognito, Sotia- tes, magnis copiis coactis, equitatuque, quo pluri- mhin valebant, in itinere agmen nostrum adorti, primum equestre praelium commiserunt : deinde, 60 C. JULIl CiES A.R.IS equitatu suo pulso, atque insequentibus nostris, subitb pedestres copias, quas in convalle in insidiis collocaverant, ostenderunt. Hi, nostros disjectos adorti, prselium renovarunt. XXII. Pdgnatum est diu atque acriter, quura Sotiates, superioribus victoriis freti, in su& virtute totius Aquitanise salutem positam putarent ; nostri autem, quid sine Imperatore, et sine reliquis legio- nibus, adolescentulo duce, eflicere possent, perspici cuperent. Tandem tamen, confecti vulneribus hosier, terga vertere. Quorum magno numero in- terfeeto, Crassus ex itinere oppidum Sotiatium op- pugnare coepit : Quibus fortiter resistentibus, vineas turresque egit. Illi, alias eruptione tentata, alias cuniculis ad aggerem vineasque actis 5 cujus rei sunt longk peritissimi Aquitani, propterea qudd multis locis apud eos serariae seeturae sunt • ubi, diligently, nostrorum, nihil his rebus profici posse intellexe- runt, legatos ad Crassum mittunt, seque in dedi- tionem ut recipiat, petunt Qu& re impetratu, ar- ma tradere jussi, faciunt. XXIII- Atque in e& re omnium nostrorum in- tenths animis, alifv ex parte oppidi Adiatomus, qui summam imperii tenebat, cum dc devotis, quos ill! Soldurios appellant ; Quorum hsec est conditio, ut omnibus in vita commodis uuk cum his fruantur, quorum se amicitiae dediderint : Si quid iis per vim acridat, aut euodem casum unh ferant, ant sibi DE BELLO GALLICO LIB. II. 61 mortem consciscant: Neque adhuc hominum memo- rial repertus est quisquam, qui, eo interfecto, cujus se amicitiae devovisset, mori recusaret : cum iis Adiatomus eruptionem facere conatus, clamore ab ek parte munitionis sublato, quuin ad anna indites concurrissent, vehemcnterque ibi pugnatum esset, repulstis in oppidum est ; uti tamen eadem dedi- tionis conditione uteretur, a Crasso impetravit. XXIV. Armis obsidibusque acceptis, Crassus in fines Vocatium et Tarusatium profectus est. Turn verb barbari coinmoti, quod oppidum, et natura loci et manu munitum, paucis diebus, quibus eo ventum fuerat, expugnatum cognoverant 5 iegatos quoqu over six s dimxttere, conjurafe, obsides inter se dare, copias parai*e, coeperunt. Mittuntur etiam ad eas civitateslegati, quae sunt citerioris Hispaniae, finitimae Aquitaniae : Ind b auxiiia ducesque accer- suntur : Quorum adventu, magn& cum aaictoritate, et magna cum hominum multitudine, bellum gerere conantuf./ Duces verb ii deliguntur, qui 1111k cum Q. Sertorio omnes annos fuerant, summamque sci- entiara rei militaris habere existimabantur. ii, con- suetudine populi Romani, loca capere, castra in u - nire, commeatibus nostros intercludere, instituunt. Quodubi Crassus animadvertit, suas copias prop- ter exiguitatem non facile diduci, hostem et vu- gari, et vias obsidere, et castris satis prsesidii relin- quere ; ob earn causam minus commodh frumen- turn commeatumque sibi supportari; indies hostium 62 C. JUL1I CJESARIS numerum augeri ; non cunetandum existimavit, quin pugmi decertaret. H&c re ad concilium de- late, ubi omnes idem sentire intellexit, posterura diem pugnas constituit. XXV. Prim&luce, productis omnibus copiis, du- plici acie institute, auxiiiisque in mediam aciem conjectis, quidhostesconsiliicaperent,exspectabafc, Illi, etsi propter multitudinem, et veterem belli gloriatn, paucitatemque nostrorum, se tutb dimica- turos existimabant, tamen tutius esse arbitrabantur, obsessis viis, commeatu intercluso, sine ullo vulnere Victoria potiri : et si, propter inopiam rei frumen- tariae, Romani sese recipere ccepissent, impeditos agmine, et sub sarcinis, inferiores animo, adoriri cogitabant. H6c consilio probato ab ducibus, pro- ductis Romanorum copiis, sese castris tenebant. II ac re perspecta, Crassus, quum sua cunctatione atque opinione, timidiores hostes, nostros milites alacriores ad puguandum,effecisset; atque omnium voces audirentur, exspectari di utius non oportere, quin ad castra iretur 5 cohortatus suos, omnibus cupientibus, ad hostium castra contendit. XXVI. Ibi quum alii fossas complerent, alii, multis telis conjectis, defensores vallo munitioni- busque depellerent, auxiliaresque, quibus ad pug- nam non multhm Crassus confidebatjapidibus telis- que subministrandis, et ad aggerem cespitibus com- portandis, speciem atque opinionem pugnantium DE BELLO GALLICO LIB. II. 63 praeberent 3 quum item ab hostibus constanter, ac non timidk, pugnaretur, telaque, ex loco superiore inissa, non frustrh acciderent 3 equites, circumitis hostium castris, Crasso renunciaverunt, “non eft- " dem esse diligentiA ab Decumank portft castra “ munita, facilemque aditum habere.” XXVII. Crassus, equitumpraefectos cohortatus, ut magnis praetniis pollicitationibusque suos excita- rent, quid fieri velit, ostendit. Illi, ut erat impe- ratum, eduetis quatuor coliortibus, quss, praesidio castris relictae, integras ab labore erant 3 et longiore itinere circuinductis, ne ex hostium castris conspiei possent 3 omnium -oculis meclibusque-ad pugnam intentis, celeriter ad eas, quas diximus, munitiones pervenerunt 3 atque his prorntis, prius in hostium castris constiterunt, qukm plank ab iis videri, ant, quid rei gercretur,cogno$ci posset. Turn vero, cla- more ab ea parte audito, nostri, redintegratis viri- bus, quod plerumque in spe victorias accidere con- suevit,acrihs impugnarecoeperunt. Hostes undique circumvent*^ desperatis omnibus rebus, se per muiu- tioncs dejicere, et fugfi salutem petere contende- runt. Quos equitatus apertissimis campis consec- tatus, ex millimn l numero, quae ex AquitaniACan- tabrisque venisse constabat, vix quarts parte re- lict^, multk nocte se in castra recepit. XXVIII. Hae auditfi pugnA, maxima pars Aqui- tanisB sese Crasso dedidit, obsidesque ultrb misit : G 2 64 C. JULII e^SARIS Quo in nnmero fuernnt Tarbelli, Bigerriones, Pre- ciani, Vocates, Tarusates, Elusates,Garites, Ausci, Garnmni, Siburzates, Cocosatesque. Paucse uitimae nationes, anni tempore confisae,qubd hiems suberat, id facere neglexerunt. XXIX. Eodem ferb tempore, Caesar, etsi propb exacta jam aestas erat, tamen quod, omni Gallic pacatfi, Morini Menapiique supererant, qui in armis essent, neque ad eum unquam legatos de pace mi- sissent; arbitratus id bellum celeriter confici posse, eb exercitum adduxit : qui longb alifi ratione, ac reliqui Galli, bellum agere instituerunt. Nam, quod inteliigebant, maximas nationes, quae praelio contendissent, pulsas superatasque esse, continen- tesque silvas ac paludes habebant, eb se, suaque omnia contulerunt. Ad quaruin initinm siivarum quum pervenisset Caesar, castraque mnnire institu- isset, neque hostis interim visus essetj dispersis in opere nostris, snbitb ex omnibus partibus silvaeevo- laverunt, et in nostros impetum fecerunt. Nostri ce- leriter anna ceperunt, eosque in silvas repulerunt ; et, compluribus interfectis, longiiis impeditioribus locis secuti, paucos ex suis deperdiderunt. XXX. Reliquis deinceps diebus Caesar silvas cre- dere instituit ; et, ne quis inermibus imprudenti- busque militibus ab latere impetus fieri posset, om- nem earn materiam, quae erat caesa, conversam ad liostem collocabat, et pro vallo ad utrumque latus BE BBLLO GALLICO LIB. II. 44 tfxstruebat. Incredibili celeritate,magno spatio pan- els diebus confecto, qiium jam pecus atcjue extrema impedimenta ab nostris tenerentur, ipsi densiores silvas peterent 5 ejusmodi tempestates sunt conte- cuta^, uti opus necessarib intermitteretur 5 et con- tinuatione imbrium^diutius subpellibus milites con- tineri non possent. Itaque, vastatis omnibus eorum agris, vicis aedificiisque incensis, Caesar exercitura reduxit, et in Aulercis Lexoviisque, reliquia item civitatibus, quse proximo bellum fecerant, in hiber- ms collocavit. « 3 C. JULII CMSARIS COMM ENT ARIO RUM DE BELLO GALLIC 0 LIBER III. ARGUMENTUM. Hoc libro continetur helium contra Usipetes et Tenchtheros, atque obiter mores Suevorum Ger - manorumque generatim describuntur : delude trajectus Rheni , ut in Germaniam transiret ; et trajectus in Rritanniam : quem utrumque ante ilium nemo Romanus ausus fuerat. I. E£, quae secuta est, hieme, qui fait annus Cn. Pompeio, M. Crasso, Coss. Usipetes Ger- manic et item Tenchtheri, magnk cum multitudine hominum, fluinen Rhenum transterunt, non longk k marie qu6 Rhenus influit. Causa transeundi fait, qudd ab Suevis complures annos exagitati, bello premebanturc et agriculture prohibebantur. II. Suevorum gens est longfc maxima et bellico- sissima Germanorum omnium. li centum pagos habere dicuntur 5 ex quibus quotannis singula millia DE BELLO GALLICO LIB. Illr 67 armatornm, bellanai causft, snis ex finibus educunt : reliqui, qui domi manent, pro sfe atque illis colunt : Hi rarsus invicein anno pdst in armis sunt ; illi do- mi remanent. Sic neque agricultura, neque ratio atque usus belli, intermittitur. Sed privati ac sepa- rati agri apud eos nihil est : Neque longihs anno remanere uno in loco, colendi causk, licet : Neque multum frumento, sed maximam partem lacte at- que pecore vivunt j multumque sunt in venationi- bus : Quae res, et cibi genere, et quotidian*! exer- citatione,etlibertate vitae, (qudd apueris nullo offi- cio aut discipline assuefacti, nihil omnino contra voluntatem faciantj) et vires alit, et immani corpo- rum magnitudine efficit. Atque in earn se consue- tudinem adduxerunt, ut locis frigidissiinis rieque vestitfis, praeter pelles, habeant quidquam ; quarum propter exiguitatem, magna est corporis pars aper- ta ; et laventur in fluminibus. III. Mercatoribus est ad eos aditus ; magis eb, ut, quae bello ceperint, quibus vendant, habeant, qukm qub ullam rein ad se importari desiderent. Quinetiam jumentis, quibus maximb Galli delec- tantur,quaequeimpenso parant pretio, Germani im- port a tis non utuntur 5 sed, quae sunt apud eos nata prava atque deformia, haec quotidian^ exercitatio- ne, summi ut sint laboris, efficiunt. Equestribus praeliis saepk ex equis desiliunt, ac pedibus praeli- antur ; equosque eodem remanere vestigio assuefa- ciunt, ad quos se celeriter,quum usus est, fecipluat : C. JULII CLARIS 01 Ncque eorum moribus turpius quidquam, ant iner- tius habetur, quam ephippiis uti : Jtaque ad quern*- vis numeral!) ephippiatorum equitum, quainvis pau- d # adire audent. Vinum ad se omnino importari non sinunt, qiuM eft re ad laborem ferendum remol- iescere homines, atque effoeminari, arbitrantur. IV. Public^ maximam put ant esse laud era, qnhm latissirae a suis iinibus vacare agros. Hac re sigui- •ficari, magnum numerum eivitatum suam vim sus- tinere non potuisse. Itaque una ex parte a Suevis, circiter raillia passuu m dc agri vacare dieuntur. Ad alteram partem succedimt Ubii : Quorum full d vitas arapla atque Horens, ut est captus Germano- rum 5 et qui pgullo sunt ejusdem generis, etiam caeteris humaniores ; propterea quod Rhenmn al- tiugunt, mukumque ad eos mercatores ventitant, et ipsi propter propinquitatcm Gailicis sunt moribus assuefacti. Hos quum Suevi, multis saepb beliis ex- pert^ propter amplitudinem gravitatemque civi- tatis, finibus «palkre non potuissent, tamcn vec- tigales sibi fecenmt, ac imilto humiliores inhrmio- resque redegerunt V. In eftdew causft fuernnt Usipetes et Tencb- theri, quos suprk diximns , qui complures anno$ Suevorum vim sustinuerunt. Ad extremum tamen* agris expulsi, et multis locis Germanise trienniuiu vagati, ad Rhenum pervenerunt : quas region** Meuapii incokbant j et ad utramque ripam flwiui- DE BELLO GALLICO LIB. III. 69 nis, agros, aedificia, yicosque habebant : sed tantae imiltitudinis adventu perterriti,ex his aedifieiis,quae trans fliimen habuerant, demigraverant 5 et cis Rhenum dispositis praesidiis, Germanos transire prohibebant. Illi, omnia experti, quum neque vi contendere, propter inopiam navium, neqne clam transire,, propter custodias Menapiorum, possent, reverti se in suas sedes regionesque simulaverunt 3 et tridui vi-am progressi, rursus reverterunt 3 atque omni h6c itinere unit nocte equitatu confecto, in- scios inopinantesqne Menapios oppressernnt 3 qni de Germanoruin discessu per exploratores certiores facti, sine inetu trans Rhenum in suos vicos remi- graverant. His interfectis, navib usque eorum occu» patis, priusquam ea pars Menapiorum, quae citra Rhenum erat, certior heret, flumen transierunt 3 atque, omnibus eorum aedificiis occupatis, reliquam partem hiemis se eorum copiis aluerunt. VI. His de rebus Caesar certior factus, et infir- mitatem Gallorum yeritus, quod sunt in consiliis capiendis mobiles, et novis plerutnque rebus stu- dent, nihil his cominitlendum existimavit. Est autem hoc Galiicae consuetudinis 3 ut et viatores, etiam invilos, consistere cogant 3 et quod quisque eorum de quaque re audierit, aut eognoverit, quae- rant: et mercatores in oppidis vulgus circumsistat, quibus ex regionibus veniant, qudsque ibi res cog- noverint, pronunciare cogant. His rumoribus at- que auditionibus permoti, de summis saep& rebus 70 e. JtiLii cjssaris consilia ineunt : Quorum eos b yestigio poenitere necessc est; quum incertis rumoribus Servian t ; et plerique ad voluntatem eorum beta respondeant. VII. Qu& consuetudine cognitk, Caesar, ne gra- ▼iori bello occurreret, maturius, qukm consueverat, ad exercitum proficiscitur. E6 quum venisset, ea, quae fore suspicatus erat, faeta cognovit : missas legationes k nonnullis civitatibus ad Germanos j invitatosque eos, uti ab Rheno discederent 5 oin- niaque, quae postulassent, ab se fore parata. Quk spe adducti Germani, latius jam vagabantur, et In fines Eburonum et Condrusorum, qui sunt Tre- Tirorum clientes, pervenerant. Principibus Gallim evocatis, Caesar ea, quae cognoverat, dissimulanda sibi existimavit 5 eorumque animis permulsis et con- firmatis, equitatuque imperato,belium cumGerma- nis gerere constituit. VIII. Re frumentari& comparatk, cquitibusque delectis, iter in ea loca facere coepit, quibus in locis Germanos esse audiebat. A quibus quum paucorum dierum iter abesset, legati ad eum ve- nerunt, quorum liaec fuit oratio : <( Germanos ne- * € que priores populo R. belium inferre, neque ta- men recusare, si lacessantur, quin arrais conten- “ dant; quod Germanorum consuetndo haec sit a ** majoribus tradita, quicumque belium inferant, resistere, neque deprecari : Hoc tamen dicere; 4t venisse invitos, ejectos dorao. Si suaw gratiam DK SSLX-Q CALLICO LIB. III. 71 u Romani velint, posse eis utiles esse amices. Vel €< sibi agros attribuant, yel patiantur tenere eos, “ quos armis possederint. Sese unis Suevis conce- “ dere ; quibus ne Dii quidem immortales pares c< esse possint : reliquum quidem in terris esse ne- “ minem, quem non superare possint.’* IX. Ad heec Caesar, quae visum est, respondit 3 Sed exitus fuit orationis : “ Sibi nullain cum hi& “ amicitiam esse posse, si in Gallic remanerent : “ neque verum esse, qui suos fines tueri non potu- €t erint, alienos occnpare : neque ullos in GalM “ vacare agros, qui dari, tantae praesertim multitu- dini, sine injuriA, possint : Sed licere, si velint, ia “ (Jbiorum finibus considere ; quorum sint legati apud se, et de Suevorum injuriis querantur, ct t( h se auxiiiura petant : Hoc se ab Ubiis impetra- “ turum.” X. Legati hsec se ad suos relaturos dixerunt ; et, re deliberate, post diem tertium ad Csesarem re- versuros : Interea, ne propius se castra moveret, petlerunt. Ne id quidem Caesar ab se impetran posse dixit : Cognoverat enim magnain partem equitaths ab iis, aliquot diebus ant&, prsedandi fru- mentandique caus&, ad Ambivaritos trails Mosam missam : Hos expectari equites, atque ejus rei caus& morain interponi, arbitrabatur. 72 C. JULII CJESARIS XI. Mosa profluit ex monte Vogeso, qui est in finibus Lingonum ; et parte qu&dam Rheni reeep- t&, quae appellatur Vahalis, insulam efficit Batavo- rum ; neque longiils ab eo millibus passuum lxxx in Oceanum transit. Rhenus autem oritur ex Le- pontiis, qui Alpes incolunt et longo sputio j>er fines Nantuatium, Helvetiorum, Sequanorum, Mc- diomatricorum/Friboccorum, Treviroruraque, cita- tus fertur ; et ubi Oceano appropinquate in plures difiluit partes 5 multis ingentibusque insulis effec- ts; quaruin pars magna a feris barbarisque nationi- bus incoiitur ; (ex quibus sunt, qui piscibus atque ovis avium vivere existimautur 5) multisque capi- tibus in Oceanum influit. XII. Caesar, quum abliostenon ampliiis passuum xii miilibus abesset, ut erat constitutum, ad eum legati revertuntur*. Qui, in itinere congressi, mag- nopere, “ ne longi^s progrederetur,” orabant. Quum id non impetrassent, petebant, 0 uti ad eos <5 equites, qui agmen antecessissent, praemitteret, t( eosque pugnft prohiberet : Sibique uti potestatem faceret, in Ubios legatos mittendi : Quorum si “■ principes ac senatus sibi jurejurando fidem fecis- ‘i sent, e& conditione, quae a Caesare ferretur, se “ usuros ostendebant : Ad lias res conficiendas,sibi “ tridui spatium daret.” Haec omnia Caesar eodeui illb pertinere arbitrabatur, ut, tridui mora interpo- sit&, equites eorum, qui abessent, reverterentur : tainen “ sese non longius millibus passuum iv. DE BELLO GALLICO LIB. III. 73 “ aquationis causa, processurum eo die’' dixit: €e hue postcro die quhm frequentissimi convenient, ut de eorum postulatis cognosceret.” Interim ad prsefectos, qui cum omni equitatu antecesseraiU, mittit, qui nunciarent,ne hostes pradio lacesserent , et, si ipsi lacesserentur, sustinerent, quoad ipse eum exercitu propiiis accessisset. XIII. At liostes, ubi primiim nostros equites con- spexerunt, quorum v millium erat numerus, quum ipsi non ampliiis dccc equites haberent, quod ii, qui frumentandi causa ierant trans Mosain, non- dum redierant, nihil nostris timentibus, quod legati eorum paulo antb a Caesare discesserant, atque is dies induc’d s erat ab eis petitus, impetu facto, ce- leriter nostros perturbaverunt. Rursiis resistentibus nostris, consuetudine sua, ad pedes desilierunt • suffossisque equis, compluribusque nostris dejectis, reliquos in fugam conjecerunt atque ita pertem- tos egerunt, ut non priiis fuga desisterent, quain in conspectum agminis nostri venissent. In eo prselio, ex eqnitibus nostris inter liciuntur iv et lxx : in his Vir fortissimus Piso, Aquitanus, amplissimo genere natus,cujus avus in civitate sua regnum obtinuerat, amicus ab Senatu nostro appellatus. Hie, quum fratri intercluso ab hostibus auxilium ferret, ilium ex periculo eripuit ; ipse, equo vulnerato, dejeclus, quoad potuit, fortissimo restitit. Quum circumven- tus, multis vulneribus acceptis, cecidisset, atque id frater, qui jam prmlio excesserat, procul animad- H 74 C JULII CJESARIS yertisset, incitato equo, sese hostibus obtulit, atque interfectus est. XIV. Hoc praelio facto, Caesar neque jam sibi legatos audiendos, neqae conditiones accipiendas arbitrabatur ab iis, qui„ per dolum atque insidias petita pace, nltro beilum intulissent. Expectare vero, dum hostium copiae augerentur, equitatusque reverteretur, summae dementiae esse judicabat : et cognita Gallorum infirmitate, quantum jam ajJud eos hostes uno praelio auctoritatis essent consecuti, sentiebat : quibns, ad consilia capienda, nihil spatii dandum existimabat. His constitutis rebus, et eonsilio cum legatis et quaestore cominunicato, ne quem diem pugnae praetermitteret, opportunissima res accidit j quod postridie ejus diei manb, e&dem et perhdia et simulatione usi Germani, frequentes, omnibus principibus majoribusque natu adhibitis, ad eum in castra venerunt ; simul, ut dicebatur, sui purgandi causa, qubd contra atque esset dic- tum, et ipsi petissent, praelium pridie commisissent j simul ut, si quid possent, de induciis fallendo impe- trarent. Quos sibi Caesar oblatos gavisus, retineri jussit: ipse omnes copias castris eduxit j equitatum, quod recenti praelio perterritum esse existimabat, agmen subsequi jussit. XV. Acie triplici institute, et celeriter viii mii- lium itinere confecto, prius ad hostium castra per- venit, quam, quid ageretur, Gennani sentire pos- DE BELLO GALLICO LIB. III. 75 sent : Qui omnibus rebus subit6 perterriti, efc cele- ritate adventfts nostri, et discessu suorum, neque consiiii habendi, neque arma capiendi spatio dato, perturbantur,copiasne adversus hostem educere,an castra defendere, an fuga salutem petere, praestaret. Quorum timor quum fremitu etconcursu significa- retur, indites nostril pristini diei perftdia incitati, in castra irruperunt. Quo in loco qui celeriter arma capere potuerunt, paulisper nostris restite- runt, atque inter carros impedimentaque prselium commiserunt. At reliqua multi tudo puerorum mu* lierutnque, (nam cum omnibus suis domo excesse- rant, Rhen unique transierant,) passim fugere coepit : ad quos consectandos, Caesar equitatum misit. XVI. German!, post tergum clamore audito, quum sacs interfici viderent, armis abject is, signis- que inilitaribus relictis, se ex castris ejecerunt : Et quum ad confhicntem Mosae et Rlieni pervenissent, reliquA, fuga desperata, magno numero interfecto, reliqui se in flumen praecipitaverunt, atque ibi ti* more, lassitudine, et vifluminis oppressi, perierunt. Nostri ad unum omnes incolumes, perpaucis vulne- ratis, ex tanti belli timore, quum hostium numerus capituin ccccxxx millium fuisset, se in castra rece- perunt. Cmsar iis, quos in castris retinuerat, disce- dendi potestatein fecit. Illi supplicia cruciatusque Gallorum veriti, quorum agros vexaverant, rejna- nere se apud eum velle dixerunt. His Caesar liber- tatem concessit. H O 76 C. JULII CiE SARIS XVII. Germanico bello con fecto, multi s de causis Caesar slatuit sibi Rhenum esse transeundum : qua- rum ilia fuit justissima 5 quod, quum videret Ger- manos tarn facilb impelli, lit in Galliam venirent, suis quoque rebus eos timere voluit, quum intelli- gerent, et posse et audere populi R. exercitum Rhe- nnm transire. Accessit etiam, quod ilia pars equi- tat&sUsipetum et Tench therorum, quam supra com- memoravi, praedandi frumentandique causa Mosam transisse, nequeprselio interfuisse, post fugam suo- _ rum, se trail s Rdienum in fines Sigambrorum recepe- rat, seque cum iis conjunxerat. Ad quos quum Caesar nuncips misisset, qui postularent, eos, qui ff sibi Galliaeque bellum intulissent, uti sibi dede- “ rent,’’ responderunt : “Populi Romani imperium “ Rhenum finire. Si, se invito, Germanos in Gal- liam transire non aequum existimaret, cur sui quidquam esse imperii aut potestatis trans Rhe- “ num postularet r” Ubii autem, qui uni ex Trans- rhenanis ad Cassarem legatos miserant, amicitiam fecerant, obsides dederant, magnopere orabant, < neque quae, aut quantae nationes incolerent ; neque quem usum belli haberent, aut quibus institutis uterentur ; ne- que qui essent ad majorum navium multitudinem idonei portus, reperire poterat. XXII. Ad haec cognoscenda, prius quam peri- culum faceret, idoneum esse arbitratus, C. Voluse- uum cum navi long& praemittit. Huic mandat, ut, exploratis omnibus rebus, ad se quamprimum rc- vertatur. Ipse, cum omnibus copiis,- in Morinos proficiscitur 5 quod hide erat brevissimus in Britan- niatn transjectus. Hue naves undique exfinitimis rcgionibus,et,quam superiore restate adVeneticum bellurn fecerat, classein jubet convenire. Interim, consilio ejus cognito, et per mercatores perlato ad Britannos, kcompluribus ejus insulas civitatibus ad eum legati veniunt, qui polliceantur, obsides dare, atque imperio populi R. obtemperare. Quibus an- ditis, liberaliter pollicitus, hortatusque ut in eft sententift permanerent, eos domum remisit. Et cum his una Comium, quem ipse, Atrebatibus superatjs, regem ibi constituerat, cujus et virtutem et consi- lium probabat, et quem sibi fidelem arbitrabatur, cujusque auctoritas in his regionibus magna habe- batur, inittit. Huic imperat, quas possit, ad eat civitates 5 horteturque, ut populi R. fidem sequant- ur : seque celeriter eo venturum nunciet. Volu- senus, perspectis regionibus, quantum ei facultatis 80 C. JULII CJESaRIS dari potuit, qui navi egredi, ac se barbaris commit- tere, non auderet, quinto die ad Caesarein reverti- tur, queeque ibi perspexisset renunciat. XXIII. Duin in his loeis Caesar, navium paran- darum causa, inoratur, ex magn& parte Morinorum legati ad eum venerunt ; qui se de superiors tem- poris consilio excusarent, quod homines barbari, et nostrae consuetudinis imperiti, bellum poptilo Rom. fecissent^ seque ea, quae imperasset, factu- ros pollicerentur. Hoc sibi satis opportune Caesar aceidisse arbitratus, quod neque post tergmn hos- tem relinquere volebat ; neque belli gerendi, prop- ter anni tempus, facuitatem habebat ; neque has tantuiaruin rerum occupationes sibi Britannia; an- teponendas judicabatj magnum his numerum obsi- duin imperat : qui bus adductis, eos in fidem rece- pit. Navi bus circiter lxxx onerariis coactis con- tractisque,qubd satis esse ad du as legiones t ranspor- tandas existimabat, quidquid praeterea navium lon- garum habebat,, quaes tori, legatis, praefectisque dis- tribuit. Hue accedebantxvm onerarise naves, quae ex eo loco millibus passuum vm vento tenebantur,. quo minus in eundem portum pervenire possent. Has equitibus distribuit j reliquum exercitum Q. Titurio Sabi no et L. Aurunculeio Cottae, legatis, in Menapios, atquc in eos pages Morinorum, ab qui- bus ad eum legati non venerant, deducendum dedit. P .Sulpicium Rufum, legatum,cum eo praesidio, quod satis esse arbitrabatur, portum tenere jussit. DE BELLO GALLICO LIB. III. 81 XXIV. His constitutes rebus, nactus idoneam ad naviganduip tempestatem, tertiafere vigilia solvit ; equitesque in ulteriorem portum progredi, et naves conscendere, ac se sequi, jussit : h quibus quum id paullo tardius esset admin i stratum, ipse hor& circi- ter diei iv cum primis navibus Britanniam attigit ; atque ibi in omnibus collibus expositas hostium co- pi as armatas conspexit. Cujus loci haec erat na- tura : Adeo montibus angustis mare continebatur, uti ex locis superioribus in littus telum adjici posset, Hunc ad egrediendum locum nequaquam idoneum arbitratus, dum reliquse naves eo convenirent, ad horam ix in anchoris expectavit. Interim legatis tribunisque militum convocatis, et quae ex Voluseno cognovisset, et quae fieri vellet, ostendit 5 monuit- que (ut rei militaris ratio, maxime ut res mariti- mae postularent, ut quae celerem atque instabilem motum haberent ;) ad nutum et ad ternpus omnes res ab iis administrarentur. His dimissis, et ven- turn et sestum uno tempore nactus secundum, dato signo, et sufylatis anchoris, circiter millia passuum viii ab eo loco progressus, aperto ac piano littore naves constituit. XXV. At barbari, consilio Romanorum cognito, praemisso equitatu et essedariis, quo plerumque ge- nere in praeliis uti consucrunt, reliquis copiis sub- secuti, nostros navibus egredi prohibebant. Erat ob has causas summa difficultas ; quod naves, propter magnitudinem, nisi in alto, constitui non poterant $ C. JULII CJESARIS -82 militibus autem, ignotis locis, impeditis manibus, magnoetgravi onere arinorum pressis, simuletde navibus desiliendum, et in fluctibus consistendum, et eum hostibus erat pugnandum j quum illi aut ex arido, aut paululum in aquam progressi, omnibus membris expedite, notissimis locis, tela audacter conjicerent, et equos insuefactos incitarent. Qui- bus rebus nostri perterriti, atque hujus omninb generis pugnse imperiti, non omnes e&dem aiacri- tate ac studio, quo in pedestribus uti praeliis eon- sueverant, utebantur. XXVI. Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas, quarum et species erat barbaris inusitatior, et motus ad usum expedition paululum remover i ab onerariis navibus, et remis incitari, et ad latus apertum hostium constitui, atque indb fundis, tor- mentis,sagittis,hostes propelli ac submoveri,jussit. Quae res magno usui nostris fuit : Nam et n avium figure, et remorum motu, et innsifeato genere tor- mentorum, permoti barbari, constiterunt j ac paul- lum modb pedem retulerunt. Atque, nostris mili- tibus cunctantibus, maxi mb propter altitiulinem maris, qui x legionis aquilam ferebat, contestatus Deos, ut ea res legioni feliciter eveniret 5 “ Desi- “lite,” inquit, “ milites,nisivultis aquilam host! bus “ prodere : Ego certb meum Reipublicae atque im- “ peratori officium praestitero.” Hoc quum magn& voce dixisset, se ex navi projecit, atque in hostes J aquilam ferre coepit. Turn nostri, cohortati inter DE BELLO GALLIC© LIB. III. 83 se, ne tan turn dedecus admitteretur, universi ex navi desilierunt. Hos item alii, ex proximis primis navibus, quum conspexissent, subsecuti, hostibus appropinqu&runt. XXVII. Pugnatum est ab utrisque acriter. Nos- tri tamen, quod neque ordines servare, neque fir- miter insistere, neque signa subsequi poterant, at- que alius alifi ex navi, quibuscumque signis occur- rerat, se aggregabat, magnopere perturbabantur. Iiostes verb, notis omnibus vadis, ubi ex littore aliquos singulares, ex navi egredientes, conspexe- rant, incitatis equis,impeditos adoriebantur : plures paucos circumstabant; alii ab latere aperto,in aver- sos tela conjiciebant. Quod quum animadvertisset Caesar, scaplias longarum navium, item speculato- rs navigia, militibus complerijussit j et, quos labo- rantes conspexerat, iis subsidia submittebat. Nos- tri, simul in arido constiterunt, suis omnibus conse- cutis, in hostes impetum feeeruut, atque eos in fugam dederunt. Neque longius prosequi potue- runt, quod equites cursum tenere, atque insulam capere, non potuerant. Hoc unum ad pristinam fortunam Caesari defuit. XXVIII. Hostes prselio superati, simnl atque se ex fuga receperunt, statim ad Caesarem legatos de pace miserunt : “ Obsides daturosj quaeque impe- “ rasset, sese facturos,” polliciti sunt. Una cum his legatis Comius Atrebas venit, quern suprk demon- ! % w 84 C. JULII CiESARIS straveram k Caesare in Britanniam praemissuin. Hunc illi k navi egressum, quura ad eos Imperatoris niandata perferret, comprehenderant, atquein vin^ cula conjecerant 3 tunc, facto preelio, remiserunt : et in petenda pace, ejus rei culpain in multitudinem contulerunt; et, propter imprudentiam, ut ignosce- retur, petiverunt. Caesar questus, quod, quum ultrd in continentem legatis missis pacem k se pe- tissent, bellum sine causa intulissent, ignoscere im- prudentise dixit, obsidesque imperavit : Quorum illi partem statim dederunt, partem ex longinquiori- buslocis accersitam, paucis diebus sesedaturos dix- erunt. Interea suos remigrare in agros jusserunt ; principesque undique convenere, et se civitatesque suas Caesari commendkrunt. XXIX. His rebus pace firaiata, post diem jv, quarn est in Britanniam veil turn, naves xviii, de quibus supra demonstratum est, quae equites sustu- lerant, ex superiore portu leni vento solverunt. Qua^quuin appropinquarentBritanniae,et ex castris viderentur, tanta tempestas subito coorta est, ut nulla earum cursum tenere posset ; sed aliae eodem, undk erant profectaq referrentur j aliae ad inferio- rem partem insulae, quae est propius Solis occasum, magno sui cum periculo, dejicerentur. Quae tamen, anchoris jactis, ciim fluctibus complerentur, ne- eessario, ad vers k nocte in altum provectae, conti- nentem petiverunt. DE BELLO GALLICO LIB. III. 85 XXX. Eadem nocte accidit, ut esset luna plena $ quae dies maritimos aestus maximos in Oceano effi- cere consuevit j nostrisque id erat incognitum. Ita uno tempore et longas naves, quihus Caesar exerci- tum transportandum curaverat, quasque in aridum subduxerat, aestus complebat; et onerarias, quae ad anchoras erant deligatae, tempestas afflictabat ; ne- que ulla nostris facultas aut administrandi aut aux- iiiandi dabatur. Compluribus navibus fractis, reli- quae quum essent, funibus, anchoris, reliquisque ar- mamentis amissis, ad navigandum inutiles, niagna, id quod necessk erat acciderc, totius exercitfts per- turbatio facta est. Neque enim naves erant alias, quibus reportari possentj et omnia deerant, qua* ad reficiendas naves essent usui; et, qubd omnibus constabat hiemare in Gallic oportere, frumentum his in locis in hiemem provisum non erat. XXXI. Quibus rebus cognitis, principes Britan- nia?., qui post praelium ad ea, quae jusserat Caesar, faeienda con venerant, inter secollocnti ; quum equi- tes,et naves, et frumentum, Romanis deesse intelli- gerent, et paucitatem inilitum ex castrorum exi- guitate cognoscerent; quae hbc erant etiain angusti- ora, quod sine impedimentis Caesar legiones trans- portaverat; optimum factu esse duxerunt,rebeIiione factft, frmnento commeatuque nostros prohibere, et rem in hiemem producere ; quod, his so pe rat is, aut reditu interclnsis, neminem postek, belli inferendi caus&, in Britanniam transiturum confidebarit. Ita- 1 86 C. JULII CJESARIS que, rurshs conjurafione fact&, paulatim ex castris discedere, ac suos clam ex agris deducere,coeperunt. XXXII. At Caesar, etsi nondum eorum consilia cognoverat, tamen et ex eventu navium suarum, et ex eo, quod obsides dare intermiserant, fore id quod accidit suspicabatur. Itaque ad omnes casus subsidia comparabat : Nam et frumentum ex agris in castra quotidie conferebat ; et, quae gravissime afflictae erant naves, earum materia atque aere ad reliquas reficiendas utebatur ; et, quae ad eas res erant usui, ex continenti comportari jubebat. Ita- que, quum id summo studio k miiitibus administra- retur, xn navi bus amissis, reliquis ut navigari com- modb posset, effecit. XXXIII. Dum ea geruntur, legione, ex consue- tudine, una frumentatum missd, quae appellabatur vii, neque ull& ad id tempus belli suspicione in- terposita, quum pars hominum in agris remaneret, pars etiam in castra ventitaret 5 ii, qui pro portis castrorum in statione erant, Caesari renunciaverunt, pulverem majorem, qukm consuetudo ferret, in ea parte videri, quam in partem legio iter fecisset. Caesar, id quod erat suspicatus, aliquid novi a bar- baris initum consilii, cohortes, quae in stationibus erant, secum in earn partem proficisci, duas in sta- tionem succedere, reliquas annari, et confestim se subsequi, jussit. Quum patillo longius b castris processisset, suos ab hostibus premi, atque aegrt!; sustinere, et conferta legione ex omnibus partibus DE BELLO GALLICO LIB. III. 87 tela conjici, animadvertit. Nam qubd omni ex reli- quis partibus demesso frumento, una pars erat reli- qua, suspieati hostes, hue nostros esse venturos, noctu in silvis deli tuer ant. Turn dispersos, deposi- ts armis, in metendo occupatos, subitb adorti, pau-. cis interfeetis, reliquos incertis ordinibus perturba- verant : siuiul equitatu atque essedis circumdede- rant. XXXIV. Genus hoc est ex essedis pugnae: Primo per omnes partes perequitant, et tela conjiciunt ; atque ipso terrore equorum, et strepitu rotarum, ordines plerumque perturbant. Et quum se inter equitum turmas insinuavbre, ex essedis desiliunt, et pedibus praeliantur. Aurigae interim paullum b praelio excedunt, atque ita se collocant, ut, si illi a multi tudine hostium preinantur, expeditum ad suos receptum habeant. Ita mobilitatem equitum, sta~ bilitatem peditum, in praeliis praestant ; ac tantum usu quotidiano et exercitatione efficiunt, ut in de- clivi ac prsecipiti loco incitatos equos sustinere, et brevi moderari ac flectere, et per temonem pereur- rere, et in jugo insistere, et inde se in currus <:itissi- mb reeipere, consueyerint. XXXV. Quibus rebus, perturbatis nostris novi- tate pugnae, tempore opportunissimo Caesar aux- ilium tulit : Namque ejus adventu hostes constite- runt, nostri ex timore se receperunt. Quo facto, ad lacessendum hostem, et committendum praelium, i 2 88 G. JULII C7ESARIS alienum esse tetnpus arbitratus, suo se loco conti- miit 5 et, brevi tempore intermisso, in castra legio- nes reduxit. Dum hsec geruntur, nostris omnibus occiipatis, qui erant in agris, reliqui discesserunt. Secutse sunt, continuos dies compiures, tempesta- tes ; quae et nostros in castris continerent, et hostem a pugna prohiberent. Interim barbari nuncios in om- nes partes dimiserunt, paucitatemque nostrorum mi- litum suis praedicaverunt 3 et, quanta praedae faci- endae, atque in perpetuum sui liberandi, facultas daretur,si Romanos castris expulissent,demonstra- verunt. His rebus celeriter inagnk multitudine peditatiis equitat&sque coactk, ad castra venerunt. XXXVI. Caesar* etsi idem, quod superioribus diebus acciderat, fore videbat 5 ut, si essent liostes puisi,celeritate periculum effugerent 5 tamen nactus equites circiter xxx, quos Comius Atrebas, de quo antb dictum est, secuin transportaverat, legiones in acie pro castris constituit. Commisso praelio, diutius nostrorum militum impetum hostesferre non potuerunt, ac terga verterunt : quos tanto spatio secuti, quantum cursu et viribus efficere potuerunt, compiures ex iis occiderunt : Deinde omnibus longe kteque sedibciis adflictis incensisque, se in castra receperunt. XXXVII. Eodem die legati, ab hostibus missi,ad Cmsarem de pace venerunt. His Caesar numeruin obsidum, quern antek imperaverat, duplicavit 3 cos- DK BELLO GALLICO LIB. III. 89 que in continentem adduci jussit 3 qubd, propinquA, die aequinoctii, infirmis navibus hiemi navigatio- nera subjiciendam non existimabat. Ipse idoneam tempestatem nactus, paullb post mediam noctem naves solvit 3 quae oinnes incolumes ad continen- tem pervenerunt. Ex his onerariae 11 eosdem por- tus, quos reliquae, capere non potuerunt j sed paullb infra delates 6unt. XXXVIII. Quibus ex navibus, qumn essent ex- positi milites circiter ccc, atque in castra conten- derent, Morini, quos Caesar (in Britanniam profi- ciscens) pacatos reliquerat, spe praedae adducti,pri- ino non ita magno suoruin numero circumsteterunt, ac, si sese interfici nollent, arma ponere jusserunt. Quum illi, orbe facto, sese defenderent, celeriter ad clamorem hominuin circiter millia vi convene- runt. Qu& re nunciata, Caesar omnem ex castris equitatum suis auxilio misit. Interim nostri milites linpetura hostium sustinuerunt, atque horis ainplius iv fortissimo pugnaverunt 3 et, paucis vulneribus acceptis, complures ex iis occiderunt. Postea verb qukm equitatus noster in conspecturn venit, hostes, abjectis armis, terga verterunt, inagnusque eorum numerus est occisus. XXXIX. Caesar postero die T. Labienum lega- tum, cum iis legionibus, quas ex Britannia redux- erat, in Morinos, qui rebellionein fecerant, misit. ^ui quum propter siccitates paludmn, qub se reci- 1 3 $Q e, JULII e^lSARIS LIB. III. percnt, non haberent, (quo perfugio superlore anno fuerant usi,) omnes ferd in potestatem Labieni ve- nerunt. At Q. Titurius et L. Cotta, legati, qui in Menapiorum fines legiones duxerant, omnibus eo- rum agris vastatis, frumentis suceisis, aedihciisqoe incensis, qudd Menapii omnes se in densissimas silvas abdiderant, ad Caesarem se receperunt. Caesar in Belgis omnium legionum liiberna consti- tuit. Ed duae omnino eivitates ex Britannia ob~ sides miserunt ; reliquoe neglexerunt. His rebus gestis, ex literis Caesaris, dierum xx supplicatio a Senatu decreta eat. C. JULII CMS A RIS COMMENTARIORUM DE BELLO GALLICO LIBER IV. ARGUMENTUM. Hie liber eontinei aliquos Pirustarum motus a Ctcsare coZrcitos : item Trevbrorum de Prinei- patu inter se contendentium dissidia : transit um in Britanniam : b ell am A m b i (trig is : Indutiv/nari mortem. I. LUCIO Domitio, Ap. Claudio, Coss. disce- dens ab hibernis Cansar in Italiatn, ut qnotannis faeere instituerat, legatis imperat, quos legionibus praefecerat, uti,qukmplnriinas possent, hi erne naves aidificandas, veteresque reficiendas,curarent. Ea- rum modum formamque demonstrat. Ad cefcrita- tem onerandi, subductionesque, paulib facithiTmili- ores, qukm quibus'in nostro man uti con sire vi mu s 5 atqne id e6 inagis, qu6d propter erel>ras commota- tiones sestuum, minus raagnos ibi ductus fieri cog- no verat ; ad onera, et ad xnultitudinem juimmto- rum transportandam, pan 116 latiores, qukm quibus in rcliqnis utimur maribus. Has omnes uctuanas 92 C. JULII CJESARIS imperat fieri : quam ad rcm multum humilitas ad- juvat. Ea, quae sunt usui ad armandas naves, ex Hispanic apportari jubet. Ipse, conventibus ci- terioris Galliae peractis, in Illyricum proficiscitur 5 qu&d a Pirustis finitimam partem Provinciae incur- sionibus vastari audiebat. Ed quum venisset, civi- tatibus milites iinperat 5 certumque in locum con- venire jubet. Qu& re nunciatfi, Pirustae legatos ad eum mittunt, qui doceant, u nihil earum rerum (< publico factum consilio : seseque paratos esse/’ demonstrant, “ omnibus rationibus de injuriis sa- “ tisfacere/’ AcceptA. oratioue eorum, Caesar obsi- de£ imperat, eosque ad certain diem adduci jubet : nisi ita fecerint, sese bello civitatem perseenturum demons trat. I is ad diem adductis, ut imperaverat, arbitros inter civitates dat, qui litein aestiment, poenamque constituant. II. His confectis rebus, eonventibusque peractis, in citerioreai Galliam revertitur, atque iude ad ex- ercitum probciscitur. Ed quum venisset, circuits omnibus hi hern is, singular! inilitum studio, in sum- rerum omnium inopift, circiter dc ejus generis, cujus supra deuionstravimu8,naves,et longas xxvm invenit eonstructas $ neque multdm abesse ab eo, quin paucis diebtis deduci possent. Coilaudatis tiiiiitibus, atque iis, qui negotio praefuerant, quid fieri velit, ostenditj atque omnes ad portuin ltium convenire jubet : quo ex portu commodissimum in Britan nia m Iran sjoc turn esse eognoverat, circiter DE BELLO GALLICO LIB. IV. 93 millium passuum xxx a continent*!. Huic rei, quod satis esse visum est militum, relinquit : Ipse cum legionibus expeditis iv, etequitibus Dccc, in fines Trevirorum proficiscitur 3 quod hi neque ad consilia veniebant, neque imperio parebant; Germanosque Transrhenanos sollicitare dicebantur. III. Haec ci vitas longk plurimiim totius Gallire equitatu valet, magnasque habet copias peditum 3 Rhenuraque, ut supra demon stravimus, tangit. In ea civitate, duo de principatu inter se contendebant, Indutiomarus et Cingetorix. Ex quibus alter, si- mul atque de Caesaris legionumque adventu cogni- tum est, ad eum venit 5 se, suosque omnes, in officio futuros, neque ab amicitift populi R. clefecturos, confirmavit; quseque in Treviris gererentur, osten- dit. At Indutiomarus equitatuin peditatumque cogere 3 iisque, qui per mtatem in armis esse non poterant, in silvam Arduennam abditis3 quae ingenti magnitudine per medios fines Trevirorum, afiumine Rheno ad initium Remorum pertinet 3 bellum pa- rare instituit. Sed posteaqu&m nonnulli principes ex eA. civitate et familiaritate Cingetorigis adducti, et adventu nostri exercitfts perterriti, adCaesarem venerunt, et de suis privatim rebus ab eo petere coeperunt, quoniain civitati consulere non possent; veritus, ne ab omnibus desereretur, Indutiomarus legatos ad Caesarem mittit 3 “ sese idcircb a suis u discedere, atque ad eum venire noluisse, quo faci- “ lius civitatem in officio contineret 3 ne, omnis 94 € JULII CJESARIS “ nobilitatis discessu, plebs propter imprudentiain “ laberetur : Itaque civitatein in su& potentate “ esse ; seque, si Caesar permitteret, ad eum in * c castra yenturum 5 et suas, civitatisque fortunas, “ ejus fidei permissuruin.” IV. Caesar, etsi intelligebat qufi de caus& ea di- cerentur, quaeque eum res ab instituto consilio de- terreret 5 tamen, ne aestatem in Treviris consumere cogeretur, omnibus rebus ad Britannicum bellum comparatis, Indutiomarum ad se cum cc obsidibus venire jussit. His adductis, et in iis filio, propin- quisque ejus omnibus, quos nominatim evocaverat, consolatus Indutiomarum, hortatusque est, uti in officio permaneret. Nihilb tamen secius, principibus Trevirorum ad se convocatis, eos sigiUatim Cinge- torigi conciliavit : Quod quum merito ejus a se fieri intelligebat, turn magni interesse arbitrabatur, ejus auctoritatem inter suos quamplurimhm valere, cu- jus tam egregiam in 6e voluntatem perspexisset. Id tulit factum graviter Indutiomarus, suam gratiam inter suos minui : Et, qui jam antb inimico in nos animo fuisset, mult 6 gravies hoc dolore exarsit. V. His rebus constitute, Caesar ad portum Itium cum legionibus pervenit. Ibi cognoscit xl naves, qua?, in Meldis factae erant, tempestate rejectas, cur- sum tenere non potuisse \ atque ebdem, unde erant profectae, relatas : reliquas paratas ad navigandum atque omnibus rebus instructas, invenit. Eodem DE BELLO GALLICO LIB. IV. 95 equitatus totius Galliie convenit, numero millium iv, principesque ex omnibus civitatibus ; ex quibus perpaucos* quorum in se fidem perspexerat, relin- quere in Gallic ; reliquos, obsidum loco, secum du- cere, decreverat 5 quod, quum ipse abesset, motum G alii as verebatur. VI. Erat unk cum cceteris Dumnorix iEduus, de quo k nobis antek dictum est. Hunc secum ducere in primis constituent, qubd eum cupidum rerum novarum, cupiduin imperii, magni animi, magnse inter Gallos auctoritatis, cognoverat. Accedebat hue, quod jam in concilio iEdnorum Dumnorix dixerat, Sibi a Caesare regnum civitatis deferri Quod dictum iEdui graviter ferebant neque recu- sandi, neque deprecandi causa, legatos adCsesarern mittere audebant. Id factum ex suis hospitibus Caesar cognoverat. Hie primd omnibus precibus petere contendit, ut in 0 alii A. relinqueretur 5 par- tim quod, insuetus navigandi, mare timeret ; par- tim qubd religionibus sese diceret impediri. Post- eaqukm id obstiuate sibi negari vidit, omni spe im- petrandi ademptk, principes Galliae sollicitare, se- vocare singulos, liortarique coepit, ut in continen- ti remanerent 5 inetu territare, “ non sine causa “ fieri, ut Gallia omni nobilitate spoliaretur : id “ esse consilium Caesaris, ut, quos in conspectu “ Galliae interficere vereretur, hos omnes, in Bri- “ tanniam transductos, necaret.” Fidem reliquis interponere; jusjurandum po3cere 5 ut, quod esse 96 C. JT7LII CiESARIS ex usu Galliae intellexissent, communi consilio administrarent. VII. Hsec a compluribus ad Caesarem defere- bantur. Qua re cognita, Caesar, quod tantum civi- tati iEduae dignitatis tribuebat, coerccndum atque deterrendum, quibuscumque rebus posset, Dumno- rigem statuebat ; qudd longius ejus amentiam pro- gredi videbat, prospiciendum, ne quid sibi ac Reip. nocere posset. Itaque dies circiter xxv in eo loco coramoratus, quod Corus ventus navigationem im- pediebat, qui magnam partem omnis temporis in bis locis flare consuevit, dabat operam, ut Dumno- rigem in officio contineret; liihilo tarnen secihs omnia ejus consilia cognosceret. Tandem idoneam tempestatem nactus, milites equitesque conscen de- re in naves jubet. Atque impeditis omnium animis, Duranorix, cum equitibus A£duorum, k castris, in- sciente Caesare, domum discedere coepit. QuA. re nunciata, Caesar, intermissk profectione, atque om- nibus rebus postpositis, magnam partem equitatks ad eurri insequendum mittit, retrahique imperat. Si vim faciat, neque pareat, interfici jubet : Nihil hunc, se absente, pro sano factnrum arbitratus, qui praesentis imperium neglexisset. Ille autem revoca- tus, resistere, ac se manu defendere, suorumque hdem implorare, coepit 3 saepe clamitans, “Liberum “ se, liberaeque civitatis esse.’’ Illi, ut erat impe- ratum, circumsistunt, hominemque interficiunt : At iEdtti equites ad Caisarein onmes revertuntur. DE BELLO GALLICO LIB. IV, 97 VIII. His rebus gestis, Labieno in continente cum hi legionibus et equitum millibus n relicto, ut portus tueretur, et rem frumentariam provide- ret, quaeque in Gallic geferentur cognosceret, et consilium pro tempore et pro re capei^et ; ipse cum legionibus v, et pari numero equitum, quern in continente reliquerat, ad Solis occasum naves sol- vit , et, leni Africo provectus, media circiter nocte vento intermisso, cursum non tenuit ; et longius de- latus aestu. orl& luce, sub sinistr& Britanniam relic- tam conspexit. Turn rursus aestus commutationem secutus, remis contendit, ut earn partem insulae ca- peret,quk optimum esse egressum superiore sestate cognoverat. Quk in re admodum fuit militum vir- tus laudanda, qui vectoriis, gravibusque navigiis, non intermisso remigandi labore, longarum naviuin cursum adaequaverunt. Accessum est ad Britan- niam omnibus navibus meridiano ferb tempore. Ne- que in eo loco hostis est visus. Sed, ut postea Cae- sar ex captivis comperit, quuin inagnae manus eo convenissent, multitudine navium perterritae, quae cum annotinis privatisque, quas sui quisque corn- modi causa fecerat, amplius dccc unk erant visae, timore a littore discesserant, ac se in superiora loca abdiderant. IX. Caesar, exposito exercitu,ac loco cas*ris ido- neo captOj ubi ex captivis cognovit, quo in loco hostium copiae consedissent, cohortibus x ad mare relictis, et equitibus ccc, qui praesidio navibus K 98 C JULII CiE SARIS essent, cle hi vigili& ad hostes contendit ; eb mi- nus veritus navibus, qu6d in littore molli atque aperto deligatas ad anchoras relinquebat $ et prsesi- dio navibus Q. Atrium praefecit. Ipse, noctu pro- gressus miilia passu um circiter xii, hostium copias conspicatus est. Illi equitatu atque essedis ad flu- men progress*!, ex loco superiore nostros prohibere, et prselium committere, coeperunt. Repulsi ab equi- tatu, se in silvas abdiderunt, locum nacti, egre- gib et nature et opere munitum ; quern, domestic*! belli, ut videbatur, causa, jam antb praeparave- rant) nam crebris arboribus succisis, omnes introi- tus erant pneclusi. Ipsi ex sylvis rari propugna- bant, nostrosque intra munitiones ingredi prohibe- bant. At milites legionis vii, testudine factA, et aggere ad munitiones adjecto, locum ceperunt 5 eosque ex silvis expulerunt, paucis vulneribus ac- ceptis. Sed eos fugientes longius Caesar persequi vetuit, et qubd loci naturam iguorabat, et quod, magn& parte diei consumpta, munitioni castronua tegipus relinqui vole bat. X. Postridie ejus diei, mane, tripartite milites equitesque in expeditionem inisit, ut eos, qui fu- gerant, persequerentur. lis aliquantum itineris pro- gressis, cbm jam extremi essent in prospectu, equi- tes b Q. Atrio ad Caesarem venerunt, qui nuncia- rent, “ superiori nocte, maxima coorta tempesta- “ te, propb omnes naves afflictas, atque in littore “ ejectas esse 3 qudd neque ancho rue funesque sub- DE BELLO GALLICO LIB. IV. 99 sisterent, neque nautae, gubernatoresque, vim tempestatis pati possent. Itaque, ex eo concursu €f navium, magnum esse incommodum acceptum.’* XI. His rebus cognitis, Caesar legiones equita- tumque revocari, atque itinere desistere, jubet : ipse ad naves revertitur : eadern ferfe, quae ex iiteris nunciisque cognoverat, corain perspicit 5 sic ut, amissis circiter xl navibus, reliquae tamen refici posse magno negotio viderentur. itaque ex icgio- nibus fabros deligit, et ex continenti alios accersiri jubet: Labieno scribit, ut, quam plurimas posset, iis legionibus, quae sint apud eum, naves instituat. Ipse, etsi res erat multae operas ac laboris, tamen commodissimum esse statuit, omnes naves subduci, et cum castris un& munitione conjungi. In lus re- bus circiter dies x cons limit, ne nocturnis quidefti temporibus ad laborern miiitum intennissis. Suh- ductis navi bus, castrisque eg regie munitis, ea&dem copias, quas a nth, praesidio navibus relinquit: ipse eodein, unde redierat, proficiscitur. E6 quum ve- nisset, majores jam undique in eum locum copias Britannoruin eonvenerant. Sumina imperii beiiiquc administrandi, communi cousilio, permissa est Cas- sivellauuo, cujus fines a maritimis civitatibus fhi* men dividit, quod appeliatur Tamesis, a mari circi- ter rniilia passuum lxxx. Huic, superiori tempo- re, cum reliquis civitatibus continentia bella inter- cesserant. : sed, nostro adventu permoti Britanni, liuuc toti beilo iinperioque praefecerant. k 2 ] CO C. JULII CiE SARIS XII. Britanniae pars interior ab iis incolitur, quos natos in insula ipsft, memorial proditurn di- cunt : Maritima pars ab iis, qui, preedse ac belli inferendi causa, ex Belgis transierant 5 qui omnes lerb iis nominibus civitatum appellantur, quibus orti ex civitatibus eb pervenerunt, et bello illato ibi remanserunt, atque agros colere coeperunt. Hoini- nuin est infinita multi tudo, creberrimaque sedificia ferb Gallicis consimilia: Pecoris magnus nnmerus. Utuntur aut sere, aut annulis ferreis ad certum pondus examinatis, pro nnmmo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis regionibus, in inaritimis feiTum 3 sed ejus exigua est copia : ^Ere utuntur importafco. Materia cujusque generis, ut in Gallia, est, pneter fagum atque abietem. Lepo- rem, et gallinain, et anserem gu stare, fas non pu- tant : hsec tamen alunt, animi voluptatisque caus&. fjoca sunt temperatiora quam in Gallia, remissi- oribus frigoribus. XIII. Insula natur& triquetra, cujus umim latus est contra Galliam. Hujus lateris alter angulus, qui est ad Cantium, qub-ferb ex Gallia naves ap- pelluntur, ad orientem Solem 3 inferior ad meri- diem spectat. Hoc latus tenet circiter millia pas- suum d. Alterum vergit ad Hispaniam atque oc- cidentem Solem. Qu& ex parte est Hibernia, di- midio minor, ut existiinatur, quam Britannia 3 sed pari spatio transmissus, atque ex Gallic est in Bri- tanniam. In hoc medio cursu est insula, quae ap- DE BELLO GALLICO LIB. IV. 1 01 pellatur Mona. Gomplnres prcetereb minores cb- jectae insulae ex istim anting de quibus insulis non- nulli scripserunt, dies continuos xxx sub brurnfi esse noctem. Nos nihil de eo percunctationibus reperiebamus, nisi eertisex aqu& mensuris, brevio- res esse noctes, qukm in conti »iente, videbamns. Hujus est iongitudo lateris, ut fert illorum opinio, dcc miiiium passuum. Tertium est contra Sep- tentrionem ; cui parti nulla est objecta terra, sed ejus lateris angulus maxi mb ad Germanium spectat. Huie millia passuum dccc in longitudinem esse cxistimatur. Ita omuls insula est in cireuitu vicies centena millia passuum. XIV. Ex his omnibus, longb sunt humanissiini, qni Cantinm incolunt : quae regio est maritima om- nis, neque mult bin h Gallic^. difFerunt consuetudi- ne. Interferes plerique frumenta non sennit, sed lacte et carne vivnnt, pellibusque sunt vestiti. Om- nes verb se Britanni vitro infrciunt, quod coeruleum efncitcolorem, atque hdc horribiliore sunt in pug- aspeetu. Capilloque sunt promisso, atque omni parte corporis ras&, prseter caput et labruni supe- rius. Uxores habent deni duodenique inter se com- munes, et maximb fratres cum fratribus, et pa ren- tes cum liberis. Sed si qui sunt ex his nati, eoruin habentur liberi, h quibus primuin virgihes quacque due tee sunt. 102 C. JUL1I CJESARIS XV. Eqitites hostium essedariique acriter prse- !io cum equitatu nostro in itinere conflixerunt 3 ta- men, ut no$,tri omnibus partibus superiores fuerint, atqueeos in silvas collesque compulerint 3 sed,com- pluribus interfectis, cupidibs insecuti, nonnullos ex suis amiserunt At illi, intermisso spatio, impru- dentibus nostris atque occupatis in munitione cas- trorum, subitb se ex sylvis ejecernnt j impetoque in eos facto, qui erant in station e pro castris collocati, acriter pugnaverunt : Duabosque missis subsidio cohortibus a Caesare, atque his primis legionum duarum, quum hae, intennisso perexiguo loci spa- tio inter se, eonstitissent, noro genere pugnse per- territis nostris, per metllos audacissimk pecrupe- runt, seque inde incolnmes receperunt. Eo die Q. Laberius Durus, tribunus mil. interficitur. Illi, pluribus submissis cohortibus, repelluntur. * \ XVI. Toto hoc in genere pugnse, quum sub ocu- lis omnium, ac pro castris, dimicaretur, intellectnm est, nostros, propter gravitatem armorum, qubd ne- que insequi cedentes possent, neque ab signis dis- cedere auderent, minhs aptos esse ad hujus generis hostem 5 equites autem magno cum periculo dimi- care, propterea qubd illi etiam consulto plerumque cederent 3 et, quum paululhm ab legionibus nos- tros removissent, ex essedis desllirent, et pedibus dispari praelio contenderent. Equestris autem prm- lii ratio, et cedentibus et insequentibus, par atque idem periculum infefebat. Accedebat hue, ut nun- BE BELLO GALLICO LIB. IV. 103 quam conferti, sed rari,magnisque intervallis, prae- liarentur, stationesque dispositas haberent 5 atque alios alii deinceps exciperent, integrique et recen- tes defatigatis succcderent. XVII. Postero die, procul h castris hostes in col- libus constiterunt rarique se ostendere, et lentiiis, qukm pridie, nostros equites praelio lacessere ccepe- runt. Sed meridie, quum Caesar, pabnlandi causk, hi legiones, atque omnern equitatum cum C. Tre- bonio legato misisset, repentk ex omnibus partibus ad pabulatores advolaverunt, sic, uti ab signis le- gionibusque non absisterent. Nostri, acriter in eos impetu fiicto, repulerunt 5 neque finem insequendi fecerunt, quoad subsidio eonfisi equites, quum post se legiones viderent, praecipites hostes ege- runt : magnoque eorum numero interfecto, neque sui colligendi, neque eonsistendi, ant ex ossedis desiliendi, facultatem dederunt. Ex Me fugk pro- tinus, quae undique convenerant, anxilia discesse- runt 5 neque post id tempus unquam summis no- biscum copiis hostes contender ant. XVIII. Caesar, cognito eorum consilio, ad fin- men Tamesin, in fines Cassivellauni, exercitup* duxit : quod flumea uno omninft loco pedibus, at- que hoc aegrk, transiri potest. E6 quum venigset, aniraadvertit, ad alteram fiuminis ripam naagnas esse copias hostium instructas : Ripa autem erat acutis sudibus praefixis munita, ejusd6mque generis sub aqu& defixae sudes, flumine tegebantur. Iis 104 C. JULII C^SARIS rebus cognitis kcaptivis perfugisque, Csesar, prse- misso equitatu, confestim legiones subsequi jussit. Sed e& celeritate, atque eo impetu milites ierunt, quum capite solo ex aqu& exstarent, ut hostes im- petuin legionum atque equitum sustinere non pos- sent, ripasque dimitterent, ac se fugse mandarent. XIX. CassivellauiMis, ut suprk demonstravinms, omni deposits spe content ioais, dimissis ampliori- bus copiis, iriillibns circiter iv essedariorum relie- tis, itinera nostra servabat ; paululumque ex vi£l ex- cede bat, locisque imped itis atque siivestribus sese occidtabatj, atque sis regionibus, quibus nos iter facturos eognoverat, pecora atque komines ex agris in silvas compellebat: et, quum equitatus noster li- beriks, vastandi pnedandique causft, se in agros ef- funderet, omnibns viis notis semitisque ess.eda'rios ex silvis emittebat ^ et, mag no cum pertculo nostro- rum equitum, cum its confligebat, atque hoc metu latiiis vagari prohibebat. liclinquebatur, ut neque longtks ab agmme legionum discedi Caesar patere- tur, et tantum in agris vastandi s, incendiisque fa- eiendis,, hostibus noceretur, quantum labore atque itinere iegionarii miiites efkcere poterant. XX. Interim Tri noban tes, prope firmisslnia ea- rum regionum ci vitas, ex quft Mandubratius ado- Sescens, Ceesaris fidem secutus, ad eum in contioen- tem Galliam venerat, (cujus pater Iinanueatius in ea eivitatc regnum obtinuerat, iuterfectusque erat & DE BELLO GALLICO LIB. IV. 105 Cassivellauno, ipse fugA, mortem vitaveratj) lega- tos ad Ciesarem mittunt 3 pollicenturque, sese ei dedituros, et imperata facturos. Petunt, utMandu- bratium ab injuria Cassivellauni defendat 3. atque in civitatem mittat, qui prrnsit, iraperiumque obtineat. His Caesar imperat obsides xl, frumentumque ex- ercitui; Mandubratiumque ad eos mittit. Illi im- perata celeriter feceruntj obsides ad numerum, fru- mentumque miserunt. XXL Trinobantibus defensis, atque ab omni mi- lifum injuria prohibits, Cenimagni, Segontiaci, Ancalites, Bibroci, Cassi, legation) bus missis, sese Caesari dediderunt. Ab his cognoscit, non longfc ex eo loco oppidum Cassivellauni abesse, silvis pa- ludibusque inunitum, qub satis magnus hominum pecorisque numerus convenerit. Oppidum autem Britanni vocant, quum silvas impeditas vallo at- que fossA. munierunt, qu6, incursionis hostium vi- tandae causA, convenire consueverunt. Eo profi- ciscitur cum legionibus : locum reperit egregik natura atque opere munitum 5 tamen hunc duabus ex partibus oppugnare contendit. Hostes paulis- per morati, militum nostrorum impetum non tule- runt, seseque ex alia parte oppidi ejecerunt. Mag- nus ibi numerus pecoris repertus; multique in fugA sunt comprehensi atque interfecti. XXII. Dum hsec in his locis geruntur, Cassivel- launus ad Cantium, quod esse ad mare suprk de- 106 C. JULII CJESARIS monstravimus, quibus regionibus iv reges prac- erant, Cingetorix, Carnilius, Taximagulus, Sego- nax, nuncios mittit ; atque his irnperat, ut, coactis omnibus copiis, castra navalia de improviso adori- antur, atque oppugnent. Hi quum ad castra venis- sent, nostri, eruptione facta, multis eorum inter- fectis, capto etiam nobili duce Cingetorige, suos in- columes reduxerunt. Cassivellaunus, hoc prselio nunciato, tot detrimentis acceptis, vastatis finibus, xnaximb etiam permotus defectione civitatum, lega- tes per Atrebatem Comium de deditione ad Caesar- em rnittit. Caesar, quum statuis.set, hiemem in coy- tinente, propter repentinos Galliae motus, agere ; ne- que multum cestatis superesset ; atque id facile ex- trahi posse intelligent, obsides irnperat ; et, quid in annos singulos vectigalis populoR. Britannia peu- deret, constituit. Interdicit atque irnperat Cassivei • iauno, ne Mandubratio, neu Trinobantibus, noceat. XXIII. Obsidibus acceptis, exercitum reducit ad mare; naves invenit refectas. His deductis, quod et captivorum magnum numerum habebat, et non- nullae tempestate deperierant naves, duobus com- meatibus exercitum reportare constituit. Ac sic ac- cidit, ut ex tanto n avium numero, tot navigationi- hus, neque hdc, neque superiore anno, ulla omnino navis, quae milites portaret, desideraretur ; At ex iis, quae inanes ex continente ad eum remitterentur, et prioris commeaths expositis militibus, et quas postea Labienus faciendas curaverat, numero ix, 107 DE BELLO GALL ICG Vt , perpaucae locum caperent, reliquae fer& oranes reji- ccrentur. Quas qumn aliquamdiu Caesar frustrk ex- spect&sset, ne anni tempore navigatione exclude- retur,qubd aequinoctium suberat,necessari6 angus- tius milites collocavit. Ac, summa tranquillitate consecuta, secunda inita quum solvisset vigili&, prim a luce terram attigit, omnesque incolumes naves perduxit. XXIV. Subductis navi bus, concilioqueGallorurn Samarobrivae peracto, qudd eo anno frumenturn in Gallia, propter siccitates, angustibs provenerat, co- actus est aliter ac snperioribus annis, exercitum in hibernis collocare, legionesque in plures civitates distribuere. Ex quibus unam in Morinos ducen- dam, C. Fabio legato dedit : alteram in Nervios, Q. Ciceroni : tertiam in iEduos, L. Roscio : quar- tam in Remis, cum T. Labieno, in confinio Trevi- rorum hiemare jussit. Tres in Belgio collocavit : his M. Crassum quaestorem, et L. Munatium Plan- cum, et C. Trebonium, legatos prsefecit. Unam iegionem, quam proximo trans Padum conscripse- rat, et cohortes v, in Eburones, quorum pars maxima est inter Mosam et Rhenum, qui sub im- perio Ambiorigis et Cativulci erant, misit : His mi- iitibus Q. Titurium Sabinum et L. Aurunculeium Cottam, legatos praeesse jussit. Ad hunc modum distributis legionibus, facillimfc inopiae frumentariae sese mederi posse existimavit : Atque harum tamen omnium legionum hiberna, (prseter earn, quam L. 108 C. JULII CJESARIS Roscio in pacatissimam et quietissimam partem du- cendam dederat,) millibus passuum c continebant- ur. Ipse interea, quoad legiones collocatas, mu- nitaque hiberna, cognovisset, in Gallia inorari con- stituit. XXV. Erat in Carnutibus summo loco natus Tasgetius ; cujus majores in sua civitate regnum obtinuerant. Huic Caesar, pro ejus virtute, atque in se benevolentifi, qubd in omnibus bellis singulari ejus oper& fuerat usus, majorum locum restituerat. Tertium liunc jam annum regnantem inimici pa- lam, multis etiam ex civitate auctoribus, interfece- runt. Defertur ea res ad Caesarem. Ille veritus, qubd ad plures res pertinebat, ne civitas eorum i in - pulsu deficeret, L. Plancuin cum legione ex Belgio eeleriter in Carnutes proficisci jubet, ibique hie- inare ; quorumque opera cognoverit Tasgetium in- terfectum, hos compreliensos ad se mittere. Inter- im ab omnibus legatis quaestoribusque, quibus le- giones transdiderat, certior factus est, in hiberna perventum, locumque hibernis esse munitum. XXVI. Diebus circiter xv, quibus in hiberna venturn est, initium repentini tumultfts ac defecti- onis ortum est ab Ambiorige et Cativulco : Qui, quuin ad fines regni sui Sabino Cottaeque praestb fuissentjfrumentumque in hiberna comportavissent, IndutiomariTreviri nunciis impulsi, suos concitave- runt; subitbqueopprcssis lignatoribus, magnamanu DE BELLO GALLICO LIB. IV. 109 castra oppugnatum venerunt. Quam celeriter nos- tri arma cepissent, valluinque aclscendissent, atque un& ex parte Hispanis equitibus emissis, equestri preelio superiores fuissent, desperata re, hostes suos ab oppugnatione reduxerant. Turn sno more conclamaverunt, uti aliqui ex nostris ad colloquium prodirent ; “ habere sese, quae de re communi di- “ cere vellent j quibus rebus controversias minui “ posse sperarent.’* XXVII. Mittitur ad eos, colloquendi caus&, C. Arpinius, eques Romanus, familiarisQ. Titurii 5 et Q. Junius, ex Hispanic quidaro, qui jam antb, missu Ca^saris, ad Ambiorigem ventitare consueverat. Apud quos Ambiorix in hunc modum locutus est : “ Sese, pro Cm saris in se beneficiis, plurimum ei confiteri debere, qudd ejus opera stipendio libe- “ ratus esset, quod Atuaticis,finitimis suis, pendere “ consuesset; quddque ei et filius,et fratris filius, ab a Caesare remissi essent, quos Atuatici, obsiduin “ numero missos, apud sein servitute et catenis te- “ nuissent. Neque id, quod fecerit de oppugnatio- “ necastrorum,aut jadicio autvoluntatesuafecisse, “ sed coactu civitatis : Suaque esse ejusmodi iinpe- t fremitu vigUiisque de profectione eorum senserunt r collocatis insidiis bipartite in silvis, opportuno at- que occulto loco, k millibus passuuin circiter n Ko- rn an orum adventum exspeetabant : et, quum se major pars agminis in magnam convallem dewisis- set, ex utraque parte ejus vallis subitb sese osten- deruntj novissimosque premere, et primos prohi- bere adscensu, atque iniquissimo nostris loco pne- lium committere coeperunt. XXXI l [. Turn deuihin Titurius, utr qui nihil antk pi'ovidisset, trepidare, concurs a re, cobortes- que disponere : heec tamen ipsa timidk, atque ut eum omnia deiieere viderentur. Quod plerumque iis a c- ciderc consuevit, qui in ipso negotio consilium ca- pere coguntur. At Cotta, qui cogitksset, luce posse in itinere accidere, atque ob earn causain profectio- Bis auctor non fuisset, nullA in re comm uni saiuti l3 114 t. SXi Hi tM $ ARiS deerat; et, ih appellandis cohortandisque militi- bus, imperatoris j et, in pugri&) militis , officia prm- stabat. Quumque> propter longitudinera agminis, mintis facile per se omnia obire, et, quid quoque loco faciendum esset, providere possent; jnsserunt pronunciari, ut impedimenta relinquerent, atque in orbem consisterent. Qiiod consilium, etsi in ejus- modi casu reprehendendum non e$t, tamen incom- mode accidit : Nam et nostris militibus spem mi- nuit, et hostes ad pngnandum alacriores effecit ; qubd non sine Sum mo timore et desperatione id fac- tum videbatur. Prmterea accidit, quod fieri necessb erat, ut vulgb milites ab signis discedcrent ; quae- que quisque eorum carissima haberet, ab impedi- mentis petere atque ampere properaret 5 et cla- inore ac fletu omnia complerentur. XXXIV. At barbaris consilium non defuit. Nam duces eorum tot& acie pronunciari jusserunt, fC ne “ quis ab loco discederet: illortnn esse prsedam, “ atque illis reservari, qusecumque Romani relb- quissent : proinde omnia in victoria posita exis- rr timarent.” Erant et virtute et nuniero pugnan- do pares nostri. Tamet3i k duce,et k fortune, de- serebantur, tamen omnem spem salutis in virtute ponebant ) et, quoties quseque cobors procurreret> ab efi parte magnus hostium numerus cadebat. Qu& re an im adverse, Ambiorix pronunciari jubet, ut f< procul tela conjiciant, neu propiiis accedant : et quara in partem Romani impetum fecermt> DE BELLO GALLICO LIB. IV. 1 15 u cedant $ levitate armorum, et quotidiana exer- “ citatione, nihil iis noceri posse : rursus se ad €i signa recipientes insequantur.” XXXV. Quo preecepto ab iis diligentissimO ob- servato, quum quaepiam cohors ex orbe excesserat, atque impetum fecerat, hostes velocissimO refugie- bant : interim e& parte nudari necessO erat, et ab latere aperto tela recipi. Rursiis, quum in eum locum, unde erant egressi, reverti coeperant, et ab iis qui cesserant, et ab iis qui proximi steterant, circumveniebantur : Sin autem locum tenere vel- lent, neque virtuti locus relinquebatur, neque k tanta multitudine conjecta tela conferti vitare po- terant. Tamen tot incommodis conflictati, multrs vulneribus acceptis, resistebant $ et magn& parte diei consumpta, quum a prim& luce ad horam viii pugnaretur, nihil, quod ipsis esset indignuin, com* mi^ebanfc. Turn T. Balventio, qui superiore anno pt imum pilum duxerat, viro forti, et magnse aucto- ritatis, utruinque lemur tragul& transjicitur. Q, Lucanius>ejusdem ordinis, fortissimo pugnans, dum circumvento filio subvenit, interficitur. L. Cotta legatus, oirmes cohortes ordinesque adhortans, in ad vers u in os fund& vulneratur. XXXVI. His rebus permotus Q. Titurius, quum procul Ambiorigein sues cohortantem conspexisset, interpretem suum Cn. Pompeium ad eum mittit, •rogatum, “ ut sibi militibusque parent.” Ille ap- 116 C. JULII CiESARIS peliatus respondit ,* “ Si velit secum colloqui, li- t( cere : Sperare k multi tudijnc impetrari posse ** quod ad inilitum salutem pertineat : Ipsi vero 4 ‘ nihil nocitum iri : Inque earn rem se suam fidem “ interponere.” llle cum CottA saucio communi- cat 5 “ si videatur, pugnk ut excedant, et cum 4 4 Ambiorige unk colloquantur ; sperare se, ab eo “ de suk ac militum salute impetrari posse.” Cotta se ad armatum hostem iturum negat, atque in eo perse veraL XXXVII. Sabinas, qnos in prsesentiA tribunes militum circum se liabebat, et primorum ordinum centuriones* se sequi jubetf et, quum propius Ambiorigein accessbset, jussus arma abjicere, im- peratuin facit, suisque, ut idem faciant, imperat. Interim dum de conditio nibus inter se agunt, lon- giorque con suit 6 ab Ambiorige instituitur sermo, pau'latim circuinventus, interfieitur. Turn vurd, suo more, victoriam eonclamant, atque ululatum tollunt ; impetuque iu nostros facto, ordiues per- turbant. Ibi L. Cotta pug nans interheitur, cum maximk parte militum : Reliqui se in castra reci- pient, unde erant egressi. Ex quibus L. Petrosi- dius aquilifer, quum magnft multitudine hostium premeretur, aquilain intra vallum projecit j ipse, pro castes foirtissimk pugnans, occiditur. Ilii aegr£ ad noctem oppugnationem sustinent ; noctu ad unum omnes, desperate salute, se ipsi interfkiunt. Fauci ex praelio elapsi, incertis itineribus per silvas DE BELLO GALLICO LIB. IV. 117 ad T. Labienum legatum in hiberna perveniunt ; atque earn de rebus gestis certiorem faciunt. XXXVIII. HAc victoria sublatus Ambiorix, sta- tim cum equitatu in Atuaticos, qui erant ejus reg- no finitinii, proficis-citur 5 neque diem, neque noc- te.m intermittit j peditatumque se subsequi jubet. Re demonstrate, Atuaticisque concitatis, postero die in Nervies pervenit > hortaturque, “ ne sui in “ perpetuum liberandi, atque ulciscendi Romanos, (( pro iis quas acceperint injuriis, occasionem di- mittant: interfectos esse legatos duos, magn am - “ que partem exercitus interisse,’’ demoustrat : (e Nihil esse negotii, subitd oppressam legionem, “ quae cum Cicerone hiemet, interfici : Se ad earn “ rem” profitetur “ adjutorein.” Faci& h&c ora- tione Nerviis persuadet. XXXIX. Itaque, confestim dimissis nunciis ad CentroneS, Gvudios, Levacos, Pleumosios, Gordu- nos $ qui omnes sub eorum imperio sunt $ quam maximas raanuS possunt, cogunt 5 et de im proviso ad Cicero nis hibferna advolant, nondum ad eum fa- ma de Titurii morte perlatft. Huic quoque accidit, quod fait iiecess&, ut nonnuili indites, qui lignatio- nis munitioni^que causa in silvas discessissent, re- pentino equihun adventu interciperentur. His cir- cumvent^ maghit manu Eburones, Atuatiei, Ner- vi!, atque horum oitfnium socii et clientes, legionem oppugn are incipiunt; Nostri eeleriter ad arma eon- 118 C. JULII CJESAR1S eurrunt; vallum conscendunt. ^Egrk is dies sus- tentatur, quod omnem spem hostes iu celeritate po- nebant, atque hanc adepti victoriam, in perpetuum se fore victores confidebant. XL. Mittuntur ad Caesarem confestim a Cicero- ne literae, magnis propositi^ prsemiis, si pertulis- sent. Obsessis omnibus viis, missi intercipiuntur. Noctu ex eA, materia, quam munitionis causa coin- portaverant,turres admodumcxx excitantur incre- dibili celeritate : Quae deesse operi videbantur, perfi- ciuntur. Hostes postero die, multft majoribus eo- piis coactis, castra oppugnant ; fossam complent : A nostris e&dem ratione, qufi pridie, resistitur : Hoc idem deinceps reliquis fit diebus. Nulla pars nocturni temporis ad laborem intermittitur : non aegris, non vulneratis, facultas quietis datur. Quae- cumque ad proximi diei oppugnationera opus sunt, noctu comparantur : Multae praeustae sudes, mag- nus muralium pilorum numerus instituitur: Turres contabulantur j Pinnae, loricaeque, ex cratibus at- texuntur. Ipse Cicero, quum tenuissim& valet u- dine esset, ne nocturnum quidem sibi ad quietem teropus relinquebat; ut ultr<\ militum concursu ac vocibus, sibi parcere cogeretur. XLL Tunc duces principesque Nerviornra, qui aliquem sermonis aditum,causamque amicitiae, cum Cicerone habebant, colloqui sese velle dicunt. Fac- ta, potestate, eadem, quae Ambiorix cum Titurio DE BELLO GALLICO LIB. IV. 119 egerat, commemorant : “ Omnem esse in armis “ Galliam : Germanos Rhenum transisse : Csesa- “ ris, reliquorumque, liiberna oppugnari.’’ Ad- dunt etiarn dc Sabini morte. Ambiorigem ostentant, fidei faciundae causa. “ Errare eos,’’ dicunt, “ si Ubiorum satisfactionem acci- pit : Aditus viasque in Suevos perquirit. X. Interim, paucis pdst diebus, fit ab Ubiiseer- tior, Suevos omnes in unum locum copias cogere 5 atque iis nationibus, quae sub eorum sint imperio, denunciare, ut auxilia peditatfts equitatftsque mit- taut. His cognitis rebus, rein frumentariam provi- de^ cast r is idoneum locum deligit: Ubiis imperat, ut pecora deducant, suaque omnia ex agris in op- pida conferant ; sperans, barbaros atque imperitos homines, inopik cibariorum adductos, ad iniquam pugnandi conditionein posse dednci. Mandat, ut crebros exploratores in Suevos mittant ; quaeque apud eos gerantur, cognoscant. Illi imperata £a- ciunt ; et, paucis diebus intermissis, referunt “ Suevos omnes, posteaqukm certiores nuncii de “ exercitu Romanorum venerant, cum omnibus suis sociorumque copiis, quas coegissent, penitus “ ad extremes fines sese recepisse. Silvam esse ibi infinitae magnitudinis, quae appellatur Bacenis : te Hanc longb introrsus pertinere; et pro native (f * muro objectam, Cheruscos k Suevis, Snevosque “ kCheruscis, injuriis incursionibusqueprohibere : 4i Ad ejus initium siivae, Suevos adventum Roina- i( noruin expectare constituisse.'* XI. Quoniam ad hunc locum perventum est, non alienum esse videtur, de Galliae Germaniaeque mo- 140 C. JULll CJESARIS ri^ns, et quo modo differant eae nationes inter sese, proponere. In Gallic non solum in omnibus civi- tatibus, atque in omnibus pagis partibusque, sed penb etiam in singulis domibus, factiones sunt; £a- rumque factionum sunt principes, qui sumrnam auc- toritatem eorum judicio habere existimantur j quo- rum ad arbitrium judiciumque summa omnium re- rum consiliorumque redeat. Idque ejus rei causi antiquitus institutum videtur, ne quis ex plebe con- tra potentiorem auxilii egeret : Snos enim opprimi quisque, et circumveniri, non patitur ; neque, aliter si facial, ullam inter suos habeat auctoritatem. H;ec eadem ratio est in summA. totius Galliae 5 namque omues civitates in partes divisae sunt duas. XII. Quum Caesar in Galiiam venit, alterius faetionis prineipes eraut iEdui, alterius Sequaui. Ili,quuinper se minus valerent,qubd summa aucto- ritas antiquitus erat In ^Eduis, magnaeque eonuu erant clientele, Germanos atque Ariovistum sibi adjunxeraut ; eosque ad se uiagnis jacturis pollici- tationibusque perduxeraut. ibaeliis verb com ply - ribus factis secundis, atque omui nobilit ate /Ed no- rum iuterfectft, tantdm potenti& antece.sseraat, lit Bttagnam partem clientium abiEduis ad se transdu- cerent ; obsidesque ab iis principum filios accipe- rent 5 et pubiieb jurare cogerent, nihil se contra Sequanos consilii inituros ; et partem finitimi agri, per vim occupatam, possiderent; Gall aeque totinv priacipatum obtinerent. Qua necessitate adduct u* PE BELLO GALLICO LIB. V. 141 Divitiacus, auxilii petendi caus& Romam ad Sena- tum profectus, infectft re, redierat. Adventu Cae- saris facta commutatione rerum, obsidibus iEdnis rcdditis, veteribus clientelis restitutis, novis per Caesarem comparatis ; (qu6d ii, qui se ad corum amicitiam aggregaverant, meliore conditione, atque aequiore imperio se uti videbant 5) reliquis rebus, eorum gratis dignitateque amplificatA, Sequarn principatum dimrserant. In eorum locum Reml suecesserant : Quos quod adaequare apud Caesa- rem gratia intelligebatur, ii, qui propter veteres inimicitias nullo modo cum /Eduis conjungi pote«* rant, se Rernis in dientelam dicabant. Hos ilii diligenter tuebantur: Ita et novam et repenth col- lectam auctoritatem tenebant. Eo turn statu res erat, ut lough principes haberentur iEdui, secun- dum locum dignitatis Remi obtinerent. XIII. In omni Gallic, eorum hominum, qui ali- quo sunt numero atque lionore, genera sunt duo : Nam plebs penb servorum habetur loco 5 quae per se nihil audet, et nulli adhibetur consilio. Pleri- que, quum aut aere alieno, aut magnitudine triba- torum, aut injuria potentiorum premuntur, sese in servitutem dicant nobilibus : In hos eadem omnia sunt jura, quae dominis in servos. Sed de his duo- bus generibus, alterum est Druidura, alterum Equi- tum. Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publiea ac privata procurant, religiones interpretantur : Ad hos magnus adolescentium numerus, discipline® 142 C. JULII CJKSARI5 causS^ concurrit 3 magnoque hi sunt apud eos ho- nore. Nam ferb de omnibus controversiis, publicis privatisque, constituunt : et, si quod est admissum facinus, si caedes facta, si de hsereditate, si de fmi- bus, controversia est, iidern deeernunt : Praemia poe- nasque constituunt. Si quis, aut privatus aut pub- licus, eorum decreto non steterit, sacrificiis inter- dicunt. Haec poena apud eos est gravissima. Qui- bus itaest interdictum, ii numero impiorum ac sce- leratorum liabentur : iis omnes decedunt, aditum eorum sermonemque defugiunt, ne quid ex conta- gione iticomraodi accipiant : neque iis petentibus jus redditur, neque honos ullus communicatur. His autem omnibus Druidibus praeest unus, qui sum- mam inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo, si quis ex reliquis excellit dignitate, succedit : At si sunt plures pares, suffragio JDruidum adlegitur: Nonnunquam etiam de principatu armis conten- dunt. Ii certo anni tempore in ftnibus Carnutnm, quee regio totius Galliae media habetur, considunt, in loco consecrato. Hue omnes undique, qui con- troversias habent, conveniunt 3 eorumque judiciis decretisque parent. Disciplina in Britannia reperta, atque indfc in Galliam translata esse existimatur ; et nunc, qui diligentihs earn rem cognoscere rolunt, plerumque illb, discendi cansk, proficiscuntur. XIV. Druides a bello abesse consueverunt, ne- que tributa unk cum reliquis pendunt 3 militiae va- catipnem, omniumque rerum habent immunitatem* DB BELLO GALLICO LIB. V. 143 Tantis excitati prsemiis, et su& sponte multi in dis- ciplinam conveniunt, et h. parentibus propinquisquc mittuntur. Magnum ibi mimeruin versuum edis- eere dicuntur. Itaque nonnulli annos vicenos in discipline permanent : Neque fas esse existimant ea litteris mandare, quum in reliquis ferk rebus, pubiicis privatisque rationibus,Gi’3ecis litteris utan- tur. Id mihi duabus de causis instituisse videntur : quckl neque in vulgus disciplinam efFerri velint ; neque eos, qui discunt, litteris confisos, minus me- moriae studere : quod ferb plerisque accidit, ut praesidio litterarum, diligentiam in perdiscendo, ae memoriam, remittant. In primis hoc volunt persua- dere j Non interire animas, sed ab aliis post mor- tem transire ad alios : atque hoc maxirnk ad virtu- tern excitari putant, metu mortis neglecto. Multa pneterea de sideribus, atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum naturk, de De- orum imraortalium vi ac potestate disputant, et juventuti transdunt. XV. Alterum genus est Equitum. Hi, quum est usus, atque aliquod bellum incidit, (quod ante Cse- saris adventum ferk quotannis accidere solebat, uti aut ipsi injurias inferrent, ant illatas propulsarent j) omnes in beiio versantur : Atque, eorum ut quis- que est genei e copiisque amplissimus, ita plurimos circurn se ambactos clientesque habet. Hanc unam gratiam potent) amque noveranb 144 C. JULII CJESARIS XVI. Natio est omnis Gallorum admodum de- dita religionibus. Atque ob earn causam, qui sunt affecti gravioribus morbis, quique in prseliis pericu- lisque versantur, aut pro victimis homines immo- lantjaut se immolaturos vovent ; administrisque ad e.a sacrifieia Druidibus utuntur • quod, pro vitft ho- minis, nisi hominis vita reddatur, non posse aliter Deorum immortaliiun numen placari arbitrantur : Publiceque ejusdem generis liabent instituta saeri- hcia. Alii imraani maguitudine simulacra habent ; quorum contexta viminibus membra vivis homini- bus complent ) quibus succensis, circumventi flam- ma exanimantur homines. Supplicia eorum, qui in furto, aut latrocinio, aut aliqua nox&, sint com- prehensi,gratioraDiis immortalibus esse arbitrant- ur : JSed, quum ejns generis copia deftcit, etiam ad innocentium supplicia descendant. XVII. Deum roaximk Mercurium colunt : Hu- jus sunt plurima simulacra: Hunc omnium inven- torem artium ferunt: Hunc viarum atque itinerum ducem: Hunc ad qusestus pecuniae mercatui asque habere vim maxi mam arbitrantur. Post hunc, Apol- linern, et Martem, et Jovem, et Miner vain. De his eandem ferh, quam reliquee gentes, habent opi- nion em : Apollinem, morbos depellere 5 Minervam, operum atque artihciorum initia transdere ; Jovem, imperium coelestium tenere j Martem, bella regere. Huic, quum pr&Tio diinicare constituerunt, ea, qua* belio ceperint, plerumque devovent. Quae supera- DE BELLO GALLICO LIB. V. 145 verint, aniraalia capta immolantj reliquas res ia unum locum conferunt. Multis in civitatibus, ha- rum rerum exstructos tumulos locisconsecratis con- spicari licet : Neque ssepe accidie ut, neglectA, quis- piam religione, aut capta apud se occultare, aut posita tollere, auderet ; gravissimumque ei rei sup- piicium cum cruciatu constitutum est. XVIII. Galli se omnes ab Dite patre prognatos predicant : Idque ab Druidibus proditum dicunt. Ob earn causam spatia omnis temporis,non numero dierum, sed noctium, finiunt : Et dies nataies, et mensium et annorum initia sic observant, ut noctem dies subsequatur. In reliquis vitae institutis,h6c fer& ab reliquis differunt j qudd suos liberos, nisi quum adoleverint, ut munus militiae sustinere possint, pa- i&in ad se adire non patiantur ; fdiumque puerili aetate, in publico, ia conspectu patris assistere, turpe ducunt. XIX. Viri quantas pecunias ab oxoribus, dolls nomine, acceperunt, tantas ex suis bonis, asstima- tione factft, cum dotibus communicant. Hujus om- ids pecuniae conjunctim ratio habetur, fructusque servantur. Uter eorurn vitft super&rit, ad eum pars utriusque, cum fructibus auperiorum temporuin, peiveiut. Viri in uxores, sicuti in liberos, vitae ne~ cisqne habent poteatatem : Et quum paterfamilias, iilastriore loco natus, decessit, ejus propinqui con- renlunt, et de raorte, si res in suspioionem renit, de 0 ] 46 C. JULII C^E SARIS uxoribus in servilem modum qusestionem habent ; et, si compertum est, igni, atque omnibus tormen- tis, excruciatas interficiunt. Funera sunt, pro cultu Gallorum, magnifica et sumptuosa : Omniaque, quae vivis cordi fuisse arbitrantur, in ignem infe- runt, etiam animalia: Ac, paullo supra hanc memo- riam, servi et elientes, quos ab iis dilectos esse con- stabat, justis funeribus confectis, unk cremabantur. XX. Quae civitates commodius suam Rempubl. administrare existimantur, habent legibus sanctum, si quis quid de Rep. k finitimis rumore aut farnk ac- ceperit, uti ad magistratum deferat, neve cum quo alio communicet : quod ssepe homines temerarios atque iinperitos falsis rumoribus terreri, et ad faci- nus impelii, et de summis rebus consilium capere, cognitum est. Magistrate, quas visa sunt, occnl- tant } quseque esse ex usu judicaverint, multitudi- ni produnt. De Rep. nisi per concilium, loqui non conceditur. XXI. Germani multum ab Me consuetudine dif- ferunt. Nam neque Druides habent, qui rebus di- vinis praesint; neque sacrificiis student. Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt, et quorum opibns apertb juvantur, — Solem, et Vulcanum, et Lunam. Reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis in venationibus, atque in studiis rei mi- litaris consistit : Ab parvulis, labori ac duritiae stu- dent. Qui diutissimb impuberes permanserunt. DE BELLO GALLICO LIB. V. 1 47 maximam inter suos ferunt laudem : H6c ali statu- ram, ali vires, nervosque confinnari, put ant. Intra annum verb xx fcemime notitiam habuisse, in tur- pissimis habent rebus. Cujus rei nulla est occul- tatio 5 qubd et promiscub in fluminibus perluuntur ; et pellibus, aut parvis rhenonum tegumentis utunt- urj magna corporis parte nuda. XXII. Agriculture non student; majorque pars victfis eoiurn in laete, et caseo, et carne consistit. Neque quisquam agri modum certuin, aut fines proprios, liabet ; sed magi stratus ac principes in annos singulos, gentibus cognationibusque homi- niun, qui una coi'erunt, quantum, et quo loco visum est, agri attribuunt ; atque anno pbst, alio transire cogunt. Ejus rei multas afferunt causas : ne, assi- dua consuetudine capti, studiuin belli gerendi agri- culture commutent : ne latos fines parare studeant, potentioresque humiliores possessionibus expel- lant; ne accuratius,ad frigora atque aestus vitandos^ asdificent; ne qua oriatur pecuniae cupiditas, qua ex re factiones dissensionesque nascuntur; ut ani- mi aequitate plebem contineant, qunm suasquisque opes aequari cum potentissimis videat. XXIII. Civitatibus maxima laus est,quam latis- simas circuin se vastatis finibils solitudines habere. Hoc proprium virtutis existimant ; expulsos agris finitimos cedere, neque quenquam prope se audere consistere: Siuiui hoc se fore tutiores arbitrantur, o Z 148 C. JVLll CJESARIS repenting incursionis timore sublato. Quum hel- ium civitas aut illatum defeodit, aut infert, ma- gistratus, qui ei hello praesint, ut vitae necisque ha- beant potestatem, deliguntur. In pace, nullus est eommunis magistratus 5 sed principes regionum at- que pagorum, inter suos jusdicunt, controversiasque min uunt. Latrocinia nullam iiabent infamiam, quae extra fines cujusque civitatis hunt 5 atque ea ju- ventutis exercendae, ac desidiae minuendae causA, fieri praedicant. Atque ubi quis ex principibus in eoncilio “se” dixit “ducem fore, ut qui sequi ve- “ lint, profiteantur 5” consurgunt ii, qui et cau- sam et hominem probant, suuinque auxilium polli- eent ur, atque ab multitudine collaudantur. Qui ex iis secuti non sunt, in desertorum ac proditorum nuinero ducuntur; omniumque iis rerum postea hdes abrogatur. Hospites violare, fas non putant. Qui, quaque de causA, ad eos venerunt, ab injuriA prohibent, sanctosque Iiabent : Iis omnium domus patent, victusque communicatur. XXIV. Ac fuit antek tempus, quum Germanos Galli virtute superarent, et ultro bella inferrent 5 ac, propter hominum multitudinem, agrique inopi- am, trans Rlienum colonias mitterent. Itaque ea, quae fertilissima sunt Germanise loca, circum Hercy- niam silvan?, (quam Eratostheni et quibusdam Grae- cis fama notam esse video, quam illi Orciniam ap- pellant,) Volcae Tectosages occuparunt, atque ibi consederunt. Quae gens ad hoc tempus iis sedibus E>E BELLO GALLIC O LIB. V. 14 ducto exercitu, rerum omnium inopia pereundum videretur. Ac saepd in eum locum ventum est, tanto in omnes partes diviso equitatu,ut non modd visum ab se Ambiorigein in fug& captivi, sed nec pland etiam abisse ex ecmspeetu contenderent - r ut, ape consequendi illatft, atque inftnito la bo re sns- cepto, qui se summam k Csesare gratia m inituros putarent, pend naturara studio vincerent y sempeiv que pauilum ad summam felieitatem defuisse vi- deretur; atque ille latebris ac silvis, aut saltibus *e eriperet^ et noctu occultatus, alias regiones par- tesque peteret,non majore equitum praesidio, quuin ir, quibus solis vitam suam committere audebat. 162 G. JULII C^SARIS LIB. V. XLIV. Tali modo vastatis regioiiibus,exercitum Caesar, duarutn cohortium damno, Durocortorum Remorum reducit ; Conciiioque in eura locum Oaliiae indicto, de conjuratione Senonum et Car- nutuin qusestionetn habere instituit ; et de Accone, qui princeps ejus consiiii fuerat, graviore sententia pronunciata, more majorum supplicium sumpsit. Nonnulli, judicium veriti, profugerunt. Qui bus quum aquft atque igni interdixisset, n legioncs ad lines Trevirorum, n in Lingonibus, vi reliquas in Senonum finibus Agendici in hibern s collocavit : Frumentoque exercitui proviso, ut instituerat, in Italiam, ad conventus agendos, profectus est. gJXACm D 'i X 5 4 f <& r •'- H > i) i £9T £*d&l $Ji"? DDOJu: .lh$T * f ■• •• ■ . . > ii ■ ■ . r . • •*flo.y> A *jii Ss ] $. M'kh't* ,t;‘ <• 05:;*^;:,f .; . t. ■■ -imva nurw-xi! .r. : .-'.(.»a- INDEX GEO GRAPHIC US AD C^SAllEM. A. iEDUI, populi Gall. Celt, quorum caput Bibractc, vulgd Bevray. iEdui nobilissiina et opulentiss. Galliae civitas. Agendicum : postek Senones. Urbs Senonum. Sens. Allobroges, pop. Provincial Rom. quorum major pars continctur regione hodik dictk Savoy. Alpes, montes sunt excelsi, Italiam a Gallik et Ger- man! k divi dentes. Auiagetobria, opp. Sequanorum. Broie. Ambarri, eivitas .Eduis bnitima. Chariots in Bur- gundik. Ambiaiites, pop. Galiice Celtic®. Incerti. Ambiani, pop. Belg. quorum caput Samarobriva. Amiens. Arnbivareti, pop. Galliae Belg. Incertum. Vidcntur tamen accoluissc Breda, Bois-le-duc . 164 INDEX. Anartes, pop. Dacise finitiini. Ancalites, pop. Britanniae $ pars Comitatfts Oxon. circa Henley . Andes, pop. Celt, quorum caput hodi& Anglers. Aquileta, urbs Galliae Cisalpinae, ad mare Supe- rum. Aqulleid nunc est diruta. Aquitnnia, tertia pars Galliae, vulg6 Gascogne et Gwenne. Arar, flum. Galliae. The Saone. Arduenna, Galliae maxima sylva. The forest of A r denne . Armoricae Civitates, inter flum. Ligerim, et Sequa- nam, Ocean um attingentes. Ar-Mor in lingu& Celtic^ significat ad Mare. Bretagne . Arverni, pop. Celt, quorum caput hodik Clermont in Auvergne . Atuatici, pop. Belg. Leodienses. Beh-le-duc . Aulerci, pop. Celt. Briennois . Ausci, pop. Aquitaniae, quorum caput hodifc Auch. Axona, fluv. Gallise in extremis finibus Re mo rum. Aiene . B. Bacenis, sylva German. Cheruscos h. Sue vis di vV- dens. Batavorum insula, ad ostia Mosae et Vahalis ; cujus insulae pai’s superior hodifc vocatur B deice. Belgae, pars tertia Gallic. INDEX. 165 Belgian!, nomen regionis in Belgis, quacBellovacos, Ambianos, Atrebates, et fortassfc Veromanduos conti nebat. Netherlands. Bibracte, deinde Augustodunum, caput iEduorum ; Autun in Burgundid , Dune diet. Bevray . Bibroci, Britanniae pop. Berkshire . Bigerriones, pop. Aquitaniae. Bigorre in Gascogne . Boii, Transrhenani populi, quorum pars in iEdu- orum finibus collocata. Creduntur incoluisse regionem, quae hodik Bourbonnois. Britannia, insula in Oceano Septentrionali, omni- um, quae Europae adjacent, maxima. C. Cantium, comitatus Angliae, Kent. Cujus promon- torium Dover. Carnutes, pop. Celt, quorum caput hodi6 Chartres . Cassi, Britan, populi, Hertfordshire siti. Caturiges, pop. Provinc. Rom. inter Alpes, quorum caput hodik Chorges , prope Embrun in Dau - phiny. Celtae, tertia pars Calliae. Cenimagni, Angliae populi, inter Trinob antes et inUre Germariicum siti. Suffolk , &c. Centrones, pop. Provinc. Roman, inter Alpes, Tarantaisc. Centrones, Nerviorum clicntes. Incerti. Cherusci, pop. Germaniae. Lunenburg enses* 166 INDEX. Cimbri, pop. Germanize. Jutland. Coeosates, pop. Aquitaniae. Condrusi, pop. Belg. Condrotz in Liege. Curiosolitae, civitas Armorica, quorum oppidum Cornouaille in Bretagne. D. Daci, pop. Transylvaniatn, Valakiam, Moldavian), et Hungariae partem, incolentes. Danubius, Germaniae fluv. a veteribus et recenti- oribus scriptoribus celebratus. Isther etiam dic- tus. Diablintes, pop. Celt. Dubis, fluv. Galiiae, Ararim Soane influens. Durocortorum. postek Remi, urbs Romanorum, Reims. E. Eburones, postea Tongri, pop. Belg. juxta Mo- sam fluv. quorum caput Atuatiea. Eiusates, pop. Aquitan. quorum caput liodie Euse. Essui, pop. Celt, quorum caput hodib Seez. G. Galii, vel Celtae. G?illia Citerior, Cisalpina, quae et Togata : Ulte- rior, Romanain Provinciam, et Galliam Coma- tam continens. Gallia Comata in Belgas, Cel- tas, et Aquitanos, divisa est. Garites, Aquitaniae pop. circa Garumnam fluv. in- colentes. INDEX. 167 Garumna, f!uv. Galliae. The Garonne . Garumni, pop. Aquitaniae, circa Garumnam flur. Geneva, opp. Allobrogum ad partem meridiona- lein lacfts Lemani. Gorduni, pop. Belg. Incerti. Graioceli, pop. Provinc. Roman, inter Alpes, quo- nun oppidum Ocelum, vulgd E si lies. G radii, pop. Belg. Groede in Flanders . H. Harudes, pop. Germanise, de quibus nihil certuin habetur. Helvetii, pop. Celt. Switzerland. Hercynia JSvlva, in monte Hercynio circa Bohe- mian! : cujus Sylvae partes diversae, Bacenis, Gabreta, & c. appellantur. Hibernia, post Britanniain, insularum maxima. Ireland. Hispania, prius Iberia, in duas provincias divisa ; Citeriorem (sive Tarraconensem,) et Ulterio- rem. — Ulterior autem in duas, Baeticam et Lusitaniam. I. lilyricum, regio ad mare Superam, eontinens Li- burniam et Dalmatian!. Italia, regio Europe nobiliss, inter Adriaticum et Tuscum mare. INDEX. 168 1 ti us, portus in Morinis: fp etsand. Inter duo pro- montoria, vulgo dicta Blanc-ness (prope Calais y et Gris- ness ; quod et Itium prornont. prope Boulogne. Jura, seu Jurassus, mons Gallise, inter Sequanos et Helvetios : h, Sept. Rlienum usque porrigitur, et a Merid. Genevam atque Bressiam provin. attingit. Mont St. Claude. L. Latohrigi, pop. Germanise, inter Allobroges et Helvetios. Lausanne h nonnullis. Lemannus lacus, in quem influit Rhodanus. Lake of Geneva. Lepontii, pop. inter Alpes. Levontina. Levaci, pop. Belgii, Nerviorum dientes, quorum opp. Leue in Brabanti&. Leuci, pop. Gall. Belg. Treviris finitiini. Toal in Lorrain. Lexovii, pop. Celt, ad ostium Sequanse fiuv. quo- rum caput hodib Lisieux. Ligeris, fluv. Gallise. Loire. Lingones, pop. Celt, quorum caput hodi£ Langres. Lusitania, regio Hispanise Ulterioris, cujus park hodib Portugal. Lutetia, caput Parisiorum. Paris, INDEX. 169 M. Marcomani, Germanise pop. Iiercynise sylvse ac- colae, hodib Moravi. Matrona,fluv.Galiice, in Sequanam influens. Mam?. Mediomatrici, pop. Belg. quorum caput hodib Metz in Lor rain. Meldi,pop. maritimi Belg. Meld-felt in Flanders. Nonnulli habent eos incolere oram maritimam ubi est Cherburgh. Menapii, pop. Belg. qui ad utramque Rheni ripatn habitant, juxta Nervios. Mona, insula inter Britanniam et Hibermam. hie of Man. Morini, populi Armoric. Belg. unde trajectus ia Britanniam brevissimos. Mosa, duv. Gallise. Meuse. N. Nannetes, pop. Celt, quorum caput hcdife Nantes. Nantuates, pop. Gallise inter Aipes. Chablah. Narbo, urbs provinciae Romanae. Narbonne. Nemetes, pop. Germanise, Galiis dnitimi. Nervii, pop. Belg. quorum urbs hodib Bayay in Hainan It. Noreia, urbs Novici. St. Leonard. Norieum, Sima in Carinthia in Austria. 170 INDEX. Noviodunum, postea Suessiones, opp. Suessionum. So is sons. Numidia, regio Africse. Algiers . O. Ocelum, opp. Graiocelorum. Usseau in Piedmont « Octodurus, opp. Veragrorum. Martigni in Valais. Orcynia Sylva : vide Hercynia. Osismii, pop. Celt. Armoric. quorum caput liodik Karbez in Bretagne . P. Pieinani, pop. Germ, in Belgis. Parisii, pop. Celt, quorum caput Lutetia. Paris. Peligni, pop. Italiae, quorum caput Sulmo. Pictones, pop. Galliae, quorum caput Limonum. Poictou . Pirustse, gens Dalmatica, Illyrico proxima. Pleumosii, Nerviorum clientes. Preciani, pop. Gall. Incertum. Provincia Romana, inter Cevennas mont. et Mare Internum, ab Alpibus ad Pyrenaeos pertinent, cujus pars hodib Provence. Pyrenaei montes, Hispaniam a Gallia, dividentes. R. Rauraci, Helvetiis fmitimi. Eorum oppidum Basil. Remi, pop. Belg. quorum caput Durocortorum Rhedones, pop. Celt, quorum urbs hodie llennes. INDEX. 171 Rhenus, fluv. Galliae. Rhine. Rhodanus, fluv. Galliae. Rhone . Ruteni, pop. Celt. Provincise finitimi. Rovergne. S. % Sabis, fluv. Belg. in Mosam influens. Sambre . Samarobriva, posted Ambiani: caput Ambianorum. Sfmiens, San tones, pop. Celt. Saint onge. Scaldis, fluv. Belgae. R E scant. The Scheld. Seduni, pop. inter Alpes, Helvetiis finitimi. Eorum urbs Sion in Switzerland . Sedusii, pop. Germanise, Suevis finitimi. Segni, pop. Belg. Incertum. A nonnullis, pop. et urbs Belg. in tractu Leodicensi. Segontiaci, pop. Belgarum in Comit. Hantonensi. Segusiani, pop. Celt, quorum caput Lugdunum, hodib Lyons. Senones, pop. Celt, quorum caput Agendicum. Sequana, fluv. Galliae. Seine. Sequani, pop. Galliae, quorum caput Vesontio. Besancon. Sesuvii, civitas Armoric. Celt. Incertum. Siburzates, pop. Aquitaniae. Sicambri, pop. Germaniae infer, inter Mosam et Rhenum. Sotiates, pop. Aquitan. quorum oppidum hodR Sos. Sucssiones, pop. Belg. Soissons, quorum opp. No- riodunum. Nay on. u 2 172 INDEX. Suevi, pop. German. Mechelburgiam,Pomeraniam, et Marchiam, incolentes. SuaOia. T. Tamesis, vel Thamesis, Albionis fluv. princeps. Thames. Tarbelli, pop. Aquitan. quorum caput hodi£ Aqs. Tarn sates, pop. Aquitan. Teursan. Tenchtheri, pop. Germanise. — Jgnoti, quod sedes ssepe mutarint. Teutonic pop. Germanise, mare German, apud Cimbros, incolentes. Unde Germani Teutones vocantur. Tigurinus pagus, in Helvetiis, cujus pars hodik Uri. — Omnis autem Helvetia civitas in quatuor pa- ges divisa est. Csesar duorum tantiim memi- nit, Tigurini et Urbigeni. Toiosa, urbs Provinc. Rom. Thoulouse. Treviri, pop. Belg. ad Mosellam fluv. quorum ca- put hodib Treves. Tribocci, pop. Germ, cis Rhenum, quorum urbs hoditi Strasburg in Alsace. Trinobantes, Britannise pop. quorum regio Middle- sex , &c. hodi^ dicitur. Tulingi, pop. Germ. Rauracis finitimi. Stulingen in Suabia. Turones, pop. Celt, quorum caput hodife Tours . V Vahalis, Belg. fluv. pars Rheni k Mos& recepta. Waal.. INDEX. 173 Vangiones, pop. Germ, cis Rhenum, quorum ca- put hodib IV or ms. Ubii, pop. Germ, infer, quorum extat adhuc pagus Ubich . Velocassi, vide Bellocassi. Veneti, pop. et urbs Gall. Celt. Arvernis finitimi, liodib Venues. Veragri. pop. Rom. Provinc. inter Alpes, quorum urbs Octodorus. Martenach. Veromandui, pop. Celt, quorum caput S. Quintiiu V ermandok. Vesontio, caput Sequanorum. Besancon. Vettones, pop. Lusitanrae. Ulterior portus, Calais : vide Itius portus. Unelli, pop. Armor. Celt, quorum urbs V alogenes in Normandy . Vocates, pop. Aquitan. hodib Vique. Vocontii, pop. Provinc. Rom. quorum urbs V uisons. Vogesus, vide Vosegus. Volcae Tectosages, pop. Provinc. Rom. quorum urbs hodib Thoulouse. Vosegus, mons in Gallic. V auge. Urbigenus, pagus Helvetiorum, cujus opp. Urba, Orbe : vide Tigurinus. Usipetes, pop. German, finitimi Sicambris et Tenchtheris. FINIS . Lately printed by E. Williams, Eton : Sold also at No. 10, Red Lion Court, Fleet Street , Lon- don ; where a complete Catalogue oiEton Books (with their prices) may be had gratis . THE Accidence, or first Rudiments of the Latin Tongue . A new Edition revised. The Latin Grammar, with the Prosodia and Con - struings complete. A new Edition, carefully revised and improved. Nomenclatura ; or Nouns and Verbs in English and Latin; selected for the use of the lower Forms. A new Edition improved. Exempla Minora ; or New English Examples to be turned into Latin ; adapted to the use of the lower Forms. Shorter Examples; or Second Book of English Examples. Exempla Moralia ; or Third Book of English Ex- amples. Farther English Examples; or Book of Cautions in rendering English into Latin : containing, 1. Cautions for Children in making Latin. 2. Useful Observations for the young Beginner. 3. Figures, or the Figures of Construction , fyc. N. B. The above Examples are adapted to the Rules of the Latin Grammar. Historia Antiqua; or. Ancient History, to be ren- dered into Latin : containing, 1 . The History of the Heathen Deities. 2. The Ancient History of Greece. 3. The Ancient History of Rome. 4. The Ancient History of Britain. The Twelfth Edition, improved. To which are added, Maps of Ancient Greece and Britain , with a Plan of Old Rome , Lately printed, §c. Willymots Peculiar Use and Signification of certain Words iu the Latin Tongue : or, a Collection of Observations, wherein the elegant Sense of Latin Words is fully explained by proper English Ex- amples. A new Edition revised. Willymots English Particles, exemplified in Senten- ces designed for Latin Exercises, with the proper rendering of each Particle. Ph^dri Augusti CiBsaris Liberti Fabularum Ms o- picarum Libri Quinque. Accessere Publii Syri et Aliorum Sententise, ex Recensione Bentleii. Electa ex Ovidio et Tibullo, 2 part. Recensita, ct in gratiam Rudiorum Not is aucta. Electa ex Ovidii MetamorphoseOs Libris, cum Annotatiunculis in gratiam Rudiorum. Editio Nova, reeensita, et in usum Juventutis castigata. Selects b Veteri Testamento Historiae : Ad usum e-orum qni Latinae Linguae Rudimentis imbuuntur. Editio nova, prioribus multb emendatior. 1820. Eutropii Breviarium Historiae Romauae, ab Urbe condita, ad Annum ejusdem Urbis d ccc l. Accedit Sex. Aurelii Victoria de Romanis Illustribus liber. Ad usum Juventutis accommodata. Select.® b Profanis Scriptoribus Historiae; quibus admista sunt varia honesta vivendi Praecepta, ex iisdem Scriptoribus deprompta. Of. Fide et Officiis Christianorum Excerpta ex cl. Burneti et Grotii iibellis, in usum Juventutis Christianae: Editio nova recognita. Quinti Horatii Flacci Opera, ad fidein Editionum optimarum castigata, cura E. Harwood, S. T. P. 1 2mo. Lately printed, fyc. Pub li i Terentii Comoedise tres : viz. Andria, Eu- nuchus, Adelphi. In usum Scliolae Etonensis. Editio accuratior. Excerpta exMARTiALE Epigrammata, in usum Juven- tutis notis emendata. M. T. Ciceronis Opuscula : hoc est, Cato Major, seu, de Senectute j Lcelius, seu, dc Amicitia ; Pa- radoxa; Somnium Scipionis. Praefigitur ejusdem M. T. Ciceronis Vita Literaria, nunc primuiii in lucem data. Editio altera recensita. Con ci ones et Orationes, selectee ex Historicis Lati- nis. In usum Scholee Etonensis. Scriptores Romani ; sive, Selecta ex Scriptoribus Romanis 3 viz. M. T. Cicerone, T. Livio, Corn. Taeito; M. F. Quinctilianp, C. Plinio, et Veil. Paterculo. Editio emendata et aucta. Cellarii Geographia Antiqua : Recensuit S. Pa- trick. Cum Tabulis Geograph. 8vo. Pomp oni i Mel/e de Situ Orb is iibri tres : Recenscit J. Reynolds, Coil. Eton, olirn Socius. Cum Tabuiis Geograph. Editio nova, 4to. Grammatics Rudimenta, in usum Regies Scholar Etonensis. Editio nova, recognita et aucta. Questions adapted to the Eton Greek Grammar ; by the Revd. J. Simpson, Master of Baldock Academy, Herts . Printed by E. Williams y Eton. if CoLiBri Hade in Italy 06-08 MIN 8 03 2 91-9 9 9,0 07 5 wwwxolibrisystem.com